j|Kned. ger. gem. (doleerènde)/
liflLJi ANTWOORD aan
DE
TE MIDDELBURG,
MET EEN WOORD UIT HET DOOR
§ A. LITTOOIJ GESPROKENE IN HET BIDUUR.
UITGEGEVEN TEN VOORDEELEi VAN DE
KAS VOOR EM. PRED., WEDUWEN EN WEEZEN,
lifpy DOOR DEN
.Jüczfoeaaad dei Qtvi. §&z. §am.
TE
IDDELBURG.
Gr. M. KLEMKERK. 1887.



s Daar in de Vergadering der manslidmaten (waarover in dit geschriftje ook gesproken wordt) het verzoek werd gedaan, om het antwoord aan de Ned. Ger. gemeente (doleerende) in druk te doen verschijnen; en daar ons ook in die vergadering werd gevraagd, om iets voor de Kas voor Em. pred., weduwen en weezen te doen , zoo vond de Kerkeraad goed dit schrijven — dat wel wat te veel ruimte vraagt aan en voor eene courant. — ten voordeele dier kas uit te geven.
Ook de Uitgever doet alles ten behoeve dier Kas, dus zonder procenten.
En de ondergeteekeude wenscht dat de Kas en de lezers er van mogen profiteeren!
Om er de kas van te doen profiteeren is het zeker goed, het niet ter lezing te geven, maar wel anderen op te wekken het zich ook aan te schaffen. "Wordt dit gedaan, dan kan de kas voor Em. pred., wed. en weezen er wel een f 100,— bij winnen.
Middelburg, Nov. '87. A. LITTOOIJ.
Allen, die de Hoogepriesterlijke bede : „Vader! geef dat zjj één zijn, gelijk wij één zjjn!" van harte nastamelen, en biddend uitzien naar den dag op welken het: «één Herder en éene kudde», wezen zal, zullen onzen geliefden broeder A. Littooij dankbaar zijn voor zijn ernstig en degelijk woord, geweld uit een hart, dorstende naar cb vereeniging van de verstrooide kinderen Gods en naar de waarneembare eenheid van alle gereformeerde geloovigen, slechts onder ééne voorwaarde, dat die eenheid afspiegeling zij van, en wortele in de eenheid van Christus met den Vader.
Vurig bidden wij den Koning Zijner duurgekochte Kerk, dat dit Woord zonder vooroordeel gelezen en geloovig betracht worde, door allen, die God naar Zijn Woord begeeren te dienen ; en dat het offer der liefde voor het Em. fonds, door schrijver en uitgever gebracht, door de gewenschte hulpe van alle Gereformeerde voorgangers tot ruime verspreiding van dit woord, een groot en heerlijk ofler worde, en dit woord ten rijken zegen zij.
D. DE PKEE,
Pred. te Goes.



Ook de Kerkeraad der Chr. Ger. Gemeente te Middelburg i(l. d.) ontving een schrijven om te vereenigen, van de Ned. Ger. Gemeente (doleerende) te dier stede.
En in zijne Vergadering van den 8 November werd het antwoord op dat schrijven gelezen en goedgekeurd; doch nog niet verzonden. Nog niet verzonden, omdat de Kerkeraad het aan de 'beoordeeling en de goedkeuring van de manslidmaten der gemeente wilde onderwerpen. Hij toch meende, daar vereeniging van gemeenten wordt gevraagd, en wijl bij de benoeming der Kerkeraadsleden aan eene zoodanige vereeniging nog niet kon gedacht worden, dat de gemeente in deze eerste stappen ter vereeniging moest gekend en gehoord worden.
Aan de gemeente werd dientengevolge den daarop volgenden 2ondag meegedeeld, dat door den kerkeraad een brief was ontvangen van de Ned. Ger. Gem. (doleerende) te dier stede, en dat de inhoud behelsde, aanzoek tot vereeniging.
Daarbij werd gezegd, dat daarover natuurlijk de gemeente moest worden gehoord, en mitsdien Donderdagavond de manslidmaten werden verzocht met den kerkeraad saam te komen.
Het antwoord voorloopig aangenomen, zou dan, nadat de ingekomen brief gelezen was, aan het oordeel en de goedkeuring van evengenoemde leden onderworpen worden. Doch vooraf zou met de geheèle gemeente eene ure des gebeds gehouden worden.
In het biduur nu werd, ter voorbereiding van en opwekking tót het gebed, gesproken over de woorden, uit Efeze 2: „Die deze beiden één gemaakt heeft;" en naar aanleiding daarvan gewezen op: de noodzakelijkheid, de mogelijkheid, de voorwaarde en den zegen van de vereeniging der beide kerken.
In het kort kwam het gesprokene op het volgende neer, of



m. a. w. de hier volgende gedachten werden aangegeven, ea met enkele woorden ontwikkeld:
De fleere Jezus Christus heeft die beiden, dat is de Christenen uit de Joden en de Christenen uit de Heidenen, één gemaakt.
En Hij zal ook nu de aan de organisatie van 1816 ontkomen Christenen één moeten maken.
Dat is noodzakelijk; dewijl men door te zeggen: „Zij zijn één", toén zoo min als nu de eenheid, waarvan sprake is in ons tekstwoord, tot stand bracht.
Door te zeggen, „zij zijn één", sprak men toen en nü eene waarheid uit, die veelzeggend en heerlijk is. Doch ondanks die heerljjke waarheid en aanbiddelijke eenheid in Christus leefden zij in groote verwijdering en staan wij ''(ik bedoel de verschillende groepen der ontkomenen) nog al eenige schreden, van elkander.
Er was en er is nog veel te vereffenen.
Ons tektstvers spreekt zelfs van „een middelmuur des afscheidsels".
Neen, zij moesten krachtens hunne eenheid in Christus elkander niet slechts de hand reiken óver den muur, maar de middelmuur moest geheel weg, hij moest tot den grond toe afgebroken worden. Dat nu was naar luid van de woorden onzer overdenking, om zoo te zeggen, een tweede daad, een tweede werk Gods. Hij heeft hen, die in Hem reeds lang één waren, tot eenheid met elkander gébracht.
Hg is het, „die deze beiden één gemaakt heeft, den middelmuur des afscheidsels gebroken hebbende". „Hij is onze vrede", konden en mochten zij alzoo zeggen.
De Heere geve, dat ook wij het weldra zeggen kunnen!
Ziet, wat Hij doet, is heilig, wijs en goed; ja zoo als Hij he t doet, moet het wezen; daarom moeten wij ook bidden om het zoo te krijgen.
Gewis, Paulus bad er om en arbeidde er aan. Maar Petrus strooide soms kwaad zaad en was dientengevolge t». bestraffen. En dit laatste is ter onzer waarschuwing beschre
Want dat eenheid ook in het onderlinge leven en r noodzakelijk is, blijkt niet alleen uit ovengenoemd werk Gods, uit hetgeen Hij toen heeft gedaan, maar volgt ook, en moet ook volgen, uit de eenheid, die de christenen in Christus hebben.
Zooals het leven innerlijk, zooals het in wezen en werkelijk is, moet het, gelijk van zelf spreekt, zich ook naar buitën openbaren.



Het leven naar buiten moet weergeven, moet afspiegeling zijn van hetgeen wezenlijk en innerlijk aanwezig is.
Is het zoo, dan is men waar; is het zoo niet, dan is men onwaar in het leven naar buiten. En ook ten deze waar te zijn j is niet slechts naar den wil, maar ook ter verheerlijking van Hem, die dat leven gaf.
Dat de godeeldheid der Kerken toen en nu en altijd tégen den wil des Heeren, en mitsdien de ineensmelting noodzakelijk is, blijkt ook daaruit dat de Heere in Zijn Woord niet alleen spreekt van gemeenten, maar ook van dè gemeente.
De vele gemeenten worden vaak als èen geheel ons voorgesteld.
Hij „maakt" die beide of die vele gemeenten tot één geestelijk organisme, tot één lichaam.
„Die velen zgn", zegt Hij „één lichaam, en dientengevolge ook elkanders leden." Op grond daarvan gelooven wij ook èène, heilige, algemeene, Christelijke Kerk.
^ Niet sommige groepen, maar alle christenen behooren alzoo één te zijn, en als één in Hem zich tegenover elkander en voor de wereld te openbaren.
Jezus' bede tot Zijnen Vader omvatte ontegenzeggelijk allen; en had öok niet het leven met Hem in God verborgen, maar wèl het openbare leven op het oog.
Dat zij in liefde, vrede en eenheid leven; dat zij één zijn zouden, gelijk'Hij en Zijn Vader, in hun optreden naar buiten, was gewis Zijne bedoeling.
Vereeniging van hen, die nu nog gedeeld zijn , is alzoo noodzakelijk, oök met het oog op Jezus' bede.
We kunnen er nog bijvoegen, dat ze dat is, ook met heit oog op het werk des Heiligen Geestes De H. Geest toch geeft alléén slechts één geloof, ééne hoop, éénen doop, en ook éénen levensregel.
En ook het Woord en bevel Gods is evenzeer tot elk hunner: „Benaarstig U te behouden de eenigheid des Geestes door den band des vredes."
En Gij, niet waar geachte Hoorders! stemt mij toe, dat op grond van al het genoemde de vereeniging noodzakelijk was en is. Doch over de mogelijkheid wilt Gij ook nog wel gesproken hebben. Want al wat noodig is, wordt daarom in deze bedeeling nog niet verkregen.
Men moet, om iets te noemen, volmaaktbaarheidsdrijver zijn, om te gelooven dat de volmaaktheid, die noodzakelijk is en die Jezus van ons eischt, hier verkregen wordt.



Om vele en wijze redenen onthoudt Hij die; maar zoo is het niet met de vereeniging. Deze eischt Hij niet alleen, maar gaf Hij ook.
En toen Hij die aan de Christenen uit de Joden en uit de Heidenen gaf, toonde Hij, dat hetgeen onmogelijk was bij de menschen, mogelijk was bij Hem en bij Zjjnen God en Vader.
Indien ooit, dan zeker scheen de vereeniging tóen wel tot de rome wenschen te zullen behooren. Wie zou dien grooten en dikken muur, die hen scheidde, wegnemen?
En ziet, Goddelijk almachtig wierp Hij hem, zeker nog ongedacht en verrassend, geheel ter neer.
Men kon weldra zeggen en onder 's Geestes leiding schrijven: Hij is onze vrede, Die deze beiden één gemaakt heeft."
En het is nog niet zoo lang geleden, het was in de jaren 1869, dat ook ongedacht en verrassend, in dit Kerkgebouw, de vereeniging van twee geruimen tijd gedeelde en gescheiden Kerken verkregen en getroffen werd.
Daarenboven is er nu, naar het mij voorkomt, niet minder om gebeden en zeker veel meer over geschreven dan in '69.
Maar of er nu ook even weinig tusschen beide ligt, dus te vereffenen valt, ziet, dat durf ik nog niet zeggen.
Ik geloof zelfs dat de muur wel zoo dik is als toen; maar toch ook, dat hij op geen vamen na zoo dik is als hij ten tijde van Paulus was.
Immers de beide Kerken, die nu naar vereeniging vragen, om vereeniging bidden, en over vereeniging in correspondentie zjjn, gelooveu beide dat de geheele Heilige Schrift het Woord van God is; en ook dat dit Woord onze grondslag en ons richtsnoer is. Zij spreken daarentegen hun geloof beide door de drie formulieren van eenheid uit. Ook hebben zij éénzelfde .Kerkenorde, waarnaar zij in de Kerk alles wenschen te regelen. We zouden alzoo zeggen, daar staat aan de vereeniging niets in den weg. Doch hetgeen nog in den weg mag staan, behoort uit den weg te worden geruimd.
In elk geval is de vraag naar de mogelgkheid geèn vraag meer, bijaldien wij wederzijds het oog op onzen Heer en Koning richten.
Ten slotte is het Zijn werk.
En Hij kan en wil het.
En vraagt Gij, hóe Hij het doetP
Dan luidt het antwoord, wel in Zijn eigen weg, overeenkomstig Zijn wil en Woord. Eu het is daarom dat wij in de derle plaats van de voorwaarde



der vereeniging spreken. We weten, dat Hg den band des vredes niet aanlegt ten koste van de Waarheid; die niet aanlegt met ter zijde stelling, met verloochening van het werk dat Hij weleer wrocht.
Dewijl dit vast staat, wil Hij ook dat wij daarop letten zullen.
De Waarheid en den vrede moeten we liefhebben. In de toepassing van de Waarheid moeten we ook zuiver liggen en éen zijn. De Waarheid toch moet niet alleen beleden, maar ook beleefd worden.
Dingen, die niet de beginselen, niet de woorden Gods gelden noch daaruit voortvloeien , moeten we ook niet tot voorwaarden stellen. Daarin moeten we wederzijds toegefelgk zijn. Wie daarin het meest toegeeft, dient het meest den Heere en is het welgevalligst in Zijne oogen. De voorwaarde der vereeniging moet deze zijn: dat we, naar vs. 20, saam staan kunnen op het fondament der apostelen en profeten, en dienovereenkomstig kunnen leven.
Dat nu kunnen we o. i. niet, indien we niet met en bij de organisatie en de hiërarchie van het Ned. Herv. Kerkgenootschap, ook „de massa" loslaten. De Christenen moeten zich, op kerkelijk gebied, op welke wijze dan ook, afzonderen van de wereld.
Op dit terrein mogen we ons alleen vereenigen met hen, die zich des Heeren betoonen, die dus met ons God wenschen te dienen naar Zijn wil en Woord.
Een juk aan te trekken met hen die dat niet willen, is geen zegen, maar wel een vloek.
De zegen van de vereeniging met hen die dat wèl willen, maakt daarentegen rijk en gelukkig.
Door haar toch werd, zegt de Apostel in vs. 15, „de vijandschap te niet gemaakt."
Door haar één te doen worden, leerden zij elkander kennen, waardeeren en liefhebben. En aanschouwden ze ook in elkaar veel meer het werk des Heeren. HEEREN.
Ook werden zij daardoor eene macht in stad en land, en konden mitsdien veel meer doen voor de zaak des Heeren.
Ten slotte. God zag er en ziet er in welgevallen op neer; Hij kroont Zijn eigen werk; ja Zijne hooge goedkeuring doet Hij er rijkelijk op genieten. Dwaas is het alzoo, om niet gegronde redenen de vereeniging tegen te houden.
Komt, laat ons er om bidden, zei de leeraar, en ging toen voor in het gebed.
En in de samenkomst, die daarop volgde, werd het inge-



tomen schrijven gelezen, en daarop het antwoord aan de Ned. Ger. gem. (doleerende) broederlijk besproken en goedgekeurd. We laten hier achtereenvolgens den ingekomen brief en het daarop gegeven antwoord volgen.
„filan 3(j.ii. &e,z-w éK&zk&zoad van de, at-
'teiij.'fie Qe-zetox.'me.e.zde, dCavh. Genade en vrede zij u van God den Vader, door Jezus Christus onzen Heere, in de gemeenschap des Heiligen Geestes!
Sëeer waarde oJSrcederen tn onzen <Q%èere /
. Op het Synodaal Convent, door eenige aan de hiërarchische organisatie van 1816 ontkomene Kerken op 28 Juni j.1., en volgende dagen, te Rotterdam gehouden, is o. m. ook de droeve omstandigheid ter sprake gekomen, dat de vele minnaars der gereformeerde belijdenis, die als een overblijfsel door den Heere in dit ons goede land waren overgelaten, vooralsnog niet onder één zelfde Kerkregeering leefden.
De vergadering, uit omstreeks 300 broederen bestaande, vereenigde zich , tengevolge van deze bespreking, eenpariglijk met deze navolgende resolutiën:
Op de vraag: „Dewijl reeds sedert lang onderscheidene malen een deel der geloovigen tegen de aanranding ve n Jezus' Koninklijke Heerschappij door de Synodale Hiërarchie in verzet is gekomen, en reeds sedert 1834 meerdere groepen dezer broederen, zelfs op uitgebreide schaal, tot kerkelijke regeling zijn overgegaan, zoo wordt gevraagd, welke weg moet worden ingeslagen, om met deze groepen tot vereeniging te geraken, en alzoo het optreden in wel geordend verband van alle Gereformeerde Kerken in deze landen voor te bereiden ? Is geantwoord: /: » Uitgangspunt behoort te zijn, de onverzwakte en besliste belijdenis, dat al diegenen, die eenzelfde belijdenis der waarheid zijn toegedaan, en in de Kerkregeering zich voegen onder ééne zelfde Kerkenordening, kerkelijk niet op den duur gescheiden mogen blijven, en niet mogen rusten totdat alle zonen van hetzelfde huis weer in één band van kerkelijke gemeenschap vereenigd zijn.
Voorts dat wij, als de laatstontkomenen, en die dus het langst volhard hebben in den verkeerden weg, de grootste schuldenaren Jign, en ons het diepst hebben, te verootmoedigen. .En eindelijk, dat het niemand past of voegt, vittend of be-



■dilziek in de ingewanden van anderer groepen verleden te woelen, maar dat wij allen hebben te zien op aller eenparige belijdenis <en de door allen erkende eenheid van Kerkelijke ordening.
Dankende wij God en den Vader, dat Hij in Zijne oneindige barmhartigheid én vroeger in veler anderer, én nu in onze harten de, bereidvaardigheid, om ons onder het juk Christi te stellen, door zijnen Heiligen Geest verwekt heeft."
En bepaaldelijk ten aanzien van de Christelijke, Gereformeerde Kerk is aangenomen:
„Bij het bespreken van de vereeniging met de broederen, die zich noemen „deChristelijke, Gereformeerde Kerk," mag nooit gedacht aan een staaü in tweeërlei Kerk, zoodat men nu öf uit de eene in de andere zou overgaan, öf beide zou saamsmelten, maar moet uitgangspunt zijn de overtuiging, dat beide groepen behooren tot, en staan in „de vergadering der geloovigen" en in zijn in den wortel der historische Gereformeerde Kerken ■dezer landen.
"Waar derhalve én zij én de thans ontkomene Kerken zich in vorm van Kerkregeering openbaarden, staan niet twee Kerken naast elkaar, maar twee Kerkbesturen, die beide beweren autoriteit over de eene en zelfde Gereformeerde Kerk te bezitten of te moeten bezitten.
Daar nu echter, naar den loop der dingen, deze beide plaatselijke Kerkbesturen niet op eenmaal ineen kunnen smelten, is het geraden beiderzijds toe te stemmen, lo. dat de toestand, waarop men behoort aan te houden, die van ineensmelting is, maar 2o. dat men tijdelijk, als abnormaal, deze gedeeldheid drage, en er op bedacht zij, om bij ontstaande vacature in beide hesturen, telkens de iueensmelting te beproeven.
Onzerzijds staat alzoo reeds nu niets aan deze ineensmelting in den weg, mits het Kerkbestuur hunnerzijds slechts aan geen andere banden gebonden zij dan de Formulieren van eenigheid en de Kerkenordening.
Daarentegen mogen en kunnen wij ons niet voegen onder het hunnerzijds aanvaarde Reglement van 1869, naardien de beginselen van dit Reglement in meer dan één opzicht anders i^ijn dan die van onze Kerkenordening.
De vraag, of en welke stappen nu reeds te doen waren, om deze goede en van God gebodene ineensmelting tot stand te brengen, dient beantwoord in dien zin, dat overijlen hier schaden zou, maar dat het goed ware zoo elke Kerkeraad onzerzijds iich tot den Kerkeraad van dezelfde Kerk hunnerzijds richtte,



om betuiging van broederlijke eenheid te doen, in bescheidenheid! en onder belijdenis onzer tekortkomingen, hen te danken voor wat zij dusver voor de uitbreiding des zuiveren Evangelies deden., en hun de verzekering te bieden van onze hartelijke bereidwilligheid , om op den voet der Drie Formulieren van eenigheid en van de beiderzijds aanvaarde Kerkenordening, op paden van eenheid te gaan wandelen.
■ Practische voorslagen zijn in dit stadium der quaestie nog niet te doen.
Alleen zou het wellicht aanbeveling verdienen, zoo dit Co.ivent een zestal Deputaten aanwees, om (natuurlijk zonder macht om te handelen) op de wijze die het geschiktst zou blijken, de gedeeldheid, die, thans bestaat, om te zetten in een wederzijdsch pogen tot saamtrekking."
Deze resolutiën hiermede ter uwer kennisse brengende, en gevolg gevende aan hetgeen daarbij aan de plaatselgke Kerken in overweging wierd gegeven, komen dan nu ook wij tot TJr om U officieel mede te deelen, wat wel reeds bij geruchte TT ter ooren kwam, dat ons college, de ongeoorloofdheid en onmogelijkheid inziende, om langer onder de hiërarchische organisatie van 1816/52 te blijven verkeeren, deze organisatie verworpen en terzijde gezet heeft, om terug te keeren tot de gehoorzaamheid aan het éénig Hoofd der Kerk Jezus Christus, wiens "Woord alleen in die Kerk als wet gelden mag.
Alle band hoegenaamd ook met het Nederlandsch hervormd Kerkgenootschap, dat in 1816 wierd opgericht, is derhalve door ons voor altoos verbroken en dit genootschap als eene voor Gods Woord onbestaanbare instelling door ons verworpen.
En opdat van stonde aan mocht uitkomen, dat ons bedoelen in het allerminste niet was om op revolutionaire wijze de plaatselgke Kerken als losse atomen in indepeudentistischen zin telaten voortbestaan, heeft ons college op den dag zeiven, waarop wij het juk der Synodale hiërarchie afwierpen, zich terstond geplaatst onder de Kerkenordening van 1619, die al zulken misstand uitsluit, en den eisch inhoudt, dat de Gereformeerde; Kerken in presbyteriaal-synodaal verband met elkander leven, en, tenzij Gods Woord er tegen zij, zich aan de besluiten der meerdere vergaderingen onderwerpen zullen.
Overmits ons nu bekend is, dat ook uw college in veelszins gelijken toestand verkeert, en ook gij reeds veel vroeger tot het inzicht kwaamt van het bederf, dat in deze hiërarchie school,, en ook door uw optreden niet weinig werd bijgedragen om de



prediking en heerschappij der Gereformeerde belijdenis te dezer plaatse te bevorderen, — zoo komen wij als de later ontkomenen tot TJ als onze broederen, om U onze hartelijke blijdschap te betuigen, dat ook ons eindelijk, na te lang en zondig wachten,, de oogen zijn verlicht geworden, om in te zien, hoe de weg, waarop wij wandelden, doodliep.
Voorzoover nu de liefde Gods in Christus Jezus den Heere, onze zielen door genade heeft bereikt, is de bede Christi des eenigen Hoogepriesters vervuld: „dat zij allen één zgn."
Hieraan wordt niet af- of toegedaan, zelfs niet door het vleeschelijk „Ik van Apollos" of „Ik van Paulus"; neenr deze zeer teedere en heilige zaak ligt vast in den Borg.
Maar, en hier ligt — het zij bescheidenlek aangemerkt onze ellende, dat vooral door vleeschelgke scheiding van hetgeen saam behoort, het leven wordt gemist, des Heeren Geest wordt bedroefd, en het volk als een verdorven springader Godniet verheerlijkt, Zijn Naam niet heiligt, Christus zijn Losser niet zalft; — het geloof niet door de liefde werkende is, en alzoo helaas! de Heere niet aan zijn recht komt, en ook het volk des Heeren lof niet kan vertellen, schoon dit de zielsbegeerte van ieder levendgemaakte is.
Helaas! wij móeten bekennen Broeders! daar is onze fout.
Al te lang hebben wij gediend als een slaaf onder de SynodaleHiërachie, waardoor wij, tot vrijheid geroepenen, de rechten des kindschaps niet konden doen gelden.
Dit is door de Kerk reeds sinds jaren ingezien. Ook hebben uwe voorgangeren reeds pogingen aangewend om tot gehoorzaamheid en vrijheid te geraken, niet alleen uitwendig, maar ook geestelgk..
Wij willen op hetgeen geschied is, thans niet verder ingaan, genoeg zij het op te merken: dat waar des Heeren volk van den anderen vervreemd blgft, zij elkander zullen verteren, en is dorheid en magerheid der ziel het noodwendig vruchtgevolg.
Maar integendeel, waar dat volk met eenparigen schouder draagt, en de liefde wordt geoefend, daar de Heere Zgnen zegen gebiedt, en zulk volk dan schrikkelgk is voor de wereld „ahv. slagorden met banieren."
Overtuigd zijnde dat gij, Broeders! hierin met ons eenstemmig zgt, doen wij door dezen met u en alle oprechten, bekentenis onzer zonde, en stellen u voor : le om op den aanstaanden Biddag voor den troon der genade ons te vereenigen in de bede, of het den Heere believen mocht, zulk zondig volk als wij zgn, nog eens te bezoeken en onze af keeringen te genezen;



en 2e dat wij van beide zijden zooveel in ons is, de eenheid en den vrede zoeken aan te kweeken, al wat nog verdeelt trachten op te mimen, en tot het groote doel elkander bij iedere gelegenheid de hand bieden, om alzoo, geve het de Heere spoedig, tot de vereeniging van alle Gereformeerden in ons dierbaar Vaderland te geraken, opdat wij nog eens mochten verwaardigd worden, om de erve onzer vaderen op te bouwen, en de vervallen omtuining weder op te richten, tot eer van den Heere onzen God, en tot blijdschap en sterkte van al zgn arm en ellendig volk.
En nu, omdat ons hart uitgaat naar de ineensmelting van al Gods Gereformeerde volk, sluiten wij ons gaarne aan bij hetgeen besloten werd op het onlangs gehouden Synodaal Convent
Tot meer practische voorstellen zal voorzeker later gelegenheid genoeg zijn; ook zullen die dan kerkelijk moeten behandeld worden.
Hiermede, Geliefde Broeders! U den Heere aanbevelende met alle behoeften en nooden der Kerke Gods in dit Mesech, blijven wij met heilbede en liefde,
UEw. Dienstvaardige Broeders om des
Heeren wil,
De Kerkeraad der Ned. Geref. Kerk (doleerende) te Middelburg.
Namens denzelve: (was get.) P. J. W. Klaarhamer, h. t. pr aeses. A. B. Crucq, h. t. scriba. Middelburg, October 1887."
Scme&nte- (doieczendc) ïe §ftLidde.{,fmzcL,
(^e&'efée o/Broec/ers tn onzen <Q%èere (JJezi4ó (2/Zrtotus/
Het broederlijk schrijven van U ontvangen was ons hoogst aangenaam en heeft ons verkwikt. In der waarheid, het is ons «ene oorzaak van groote vreugde in den Heere, dat ook Gij aan de hiërarchische organisatie van 1816 ontkomen en daarenboven teruggekeerd zijt tot de gehoorzaamheid aan het eenig



Hoofd der Kerk, Jezus Christus, Wiens Woord alleen in die Kerk als wet gelden mag. Het is vervulling van de gebeden daarvoor, ook door ons, dikwerf opgezonden tot den troon van Gods genade. Ook dachten wij bij het opzenden dier bede schier altijd, als van zelf, aan de bede van onzen Heere Jezus Christus tot Zijnen en onzen God en Yader, aan de bede: „dat zij allen één zijn, Vader!"
De vervulling ook van deze bede, in ons goede Vaderland te mogen aanschouwen en beleven, ja broeders! het was en is de stille wensch onzes harten. De eenheid toch, die met Christus verborgen is in God, móet zich naar buiten, móet zich voor elkander en de wereld openbaren.
Immers wij die Jezus liefhebben, zijn niet alleen in den hemel, maar ook op deze aarde één lichaam.
De Heere zegt: (Efeze 4:4—6) „Eén lichaam is het, en één Geest, geljjfeerwijs gij ook geroepen zijt tot ééne hoop uwer bproeping. Eén Heere, éen geloof, éen doop. Eén God en Vader van allen, die daar is boven allen, en door allen, en in u allen." En elders luidt het: „Wij allen zijn door éénen Geest tot één lichaam gedoopt; hetzij Joden, hetzij Grieken, hetzij dienstknechten, hetzij vrijen."
En ook: Gelijk het lichaam één is, en vele leden heeft, en al de leden van dit ééne lichaam, velen zijnde, één lichaam zijn, ajzoo zgn wij velen één lichaam in Christus; maar elkeen zgn wij elkanders leden."
Dientengevolge zouden, niet waar broeders, zelfs alle Christenen als één organisch geheel moeten leven en zich openbaren. Wg gelooven, ééne heilige, algemeene, Christelijke Kerk, en aan de gemeenschap der heiligen.
Ja, wij moeten ons „benaarstigen te behouden" (dus zeker ook weer te krijgen) „de eenigheid des Geestes, door den band des Vredes".
Maar, daar door Gods genade de Kerke Christi thans over de geheele aarde verspreid is, kunnen we die eenheid en gemeenschap met allen niet zoo gedurig openbaren, gelijk we dat wel zouden kunnen met hen die met ons éen zelfde stad en één zelfde land bewonen. Met dezen in éen band van kerkelijke gemeenschap vereenigd te zijn is gewis Gods wil, en door genade ook onze wensch en bede.
Doch met ongeloovigen en goddeloozen in een band van Kerkelijke gemeenschap vereenigd te zijn, is in strijd met Gods aan ons geopenbaarden wil, en daarom zonde. Helaas ! vele



Christenen willen zich evenwel dien band der gemeenschap naar Gods wil niel laten aanleggen, zich onder het zachte juk van Christus niet buigen; zij hebben gemeenschap, ja tot aan de tafel des Heeren, zelfs met Jezus' openbare vijanden. En het spreekt toch van zelf, en het is ons daarenboven zoo duidelijk in Gods Woord gezegd, dat die band van gemeenschap naar den aard van het geestelijke leven en van de gemeenschap die' de geloovigen in Christus hebben; mitsdien op de Heilige Schrift gegrond moet zgn. En ook staat het bij U en bij ons vast, dat de Heere God door Zijnen Heiligen Geest de waarheden, geboekt in de drie oecumenische en daarna in de drie andere belijdenisschriften der Christelijke, Gereformeerde Kerken in Nederland, als door Hem geopenbaarde waarheden, na bange worstelingen en veel gebeds, tot bewustzijn en tot duidelijkheid dier kerken heeft gebracht.
Dezen moeten alzoo, wil men niet het werk des Heiligen Geestes en der Kerk van bijna 19 eeuwen terzijde zetten, en voor allerlei kettersche gevoelens de deur openen, accoord van gemeenschap zgn.
Daarenboven gelooven ook wij, dat de Kerkenordening van 1618 en '19 uit de waarheden en verordeningen der Heilige Schrift ontwikkeld. en mitsdien daarop gegrond is. Uitzondering zouden , naar onze bescheiden meening, daarop alleen sommige van de bepalingen kunnen maken, welke de verhouding van den Staat tot de Kerk regelen.
Dewijl we nu met U in dit een en ander blijkbaar niet verschillen, maar van dezelfde gedachte zgn, en ten deze ook dezelfde begeerte hebben, zoo staat ook onzerzijds, hierop ziende, aan de ineensmelting nu reeds niets in den weg.
Doch daar Gij niet alleen eene vereeniging met de gemeente, die wij de eer hebben te vertegenwoordigen, maar met alle Christelijke, Gereformeerden wilt en wenscht, zoo ligt het voor de hand, dat over deze ineensmelting, vóór ze plaats heeft, ook de gemeenten met wie wij dusver één mochten zijn, moeten worden gehoord.
Gelijk Uwe gemeenten zich hierover hebben kunnen uitspreken op het Convent, moeten dat ook de onze doen op hare Classikale, Provinciale en Synodale Vergadering. Dit is in elk geval, maar te meer noodig, dewijl Gij een bezwaar, ja eene voorwaarde hebt: „Gij moogt en kunt U niet voegen", schrijft Gij, „onder het onzerzijds aanvaarde Reglement van 1869, naardien de beginselen van dit reglement in meer dan



één opzicht anders zijn dan die van onze Kerkenordening."
Die voorwaarde nu, dat Gij er TJ niet onder voegt, zou naar wij meenen, geen onoverkomelijk bezwaar opleveren; immers •er zijn Chr. Oer. gemeenten die er zich ook niet onder voegden, hoezeer zij anders in alles èèn zgn met de overige gemeenten der Chr. Ger. Kerk. Maar indien het waar is, dat het bedoelde Reglement in meer dan één opzicht van de beginselen onzer Kerkenordering afwijkt, dan moet — dunkt ons — gansch •wat anders, dan moet herziening volgen.
Ziet, broeders, dat zijn wij ons bewust en zeiden we reeds, dat onze beschouwingen wel een weinig afwijken van sommige bepalingen der Kerkenordening, die betrekking hebben op de verhouding van den Staat tot de Kerk. Doch dit hebt Gij. naar wij denken, niet op het oog; dit hindert U niet; Gij bedoelt naar het ons voorkomt wat anders, in elk geval meer dan dat, immers gij spreekt van afwijking „in meer dan éen opzicht."
Aangenaam zal het ons dan ook zijn, bijaldien Gij ons aantoonen en duidelijk maken wilt, in welke opzichten de beginselen van het aan de regeering door de Christelijke, Gereformeerde Kerk in '69 gezonden schrijven anders zijn dan die van onze Kerkenordening.
Dat bijvoorbeeld „de gemeente", aan wie Christus volgens Ëfeze 1 : 22 „gegeven is, tot een Hoofd boven alle dingen"; (aan de gemeente — dat is hier, niet waar, aan de geheele Kerk) —dat het geestelijke organisme, of 'sHeeren lichaam, gelijk Hij de velen tot één geheel maakt, niet als zoodanig aan de Overheid, die ook uit God is, zou mogen kennisgeven van haar of van zijn bestaan, is ons nog nooit duidelijk geworden.
Daarom houden we ons dan ook voor eene nadere en duideljjke aanwijzing van het verkeerde in het bewuste stuk ten zeerste aanbevolen.
Dit evenwel erkennen we, dat er, naar historische wording, èerst leden zijn, daarna gemeenten , en dat de gezamenlijke gemeenten het geheel, dè Gemeente of de Kerk uitmaken. Wilt Gij het nu soms naar deze historische orde meer beschreven en omschreven hebben, welnu, wij voor ons hebben ook daarin geen bezwaar.
Maar wilt Gij weten, broeders, wat voor ons een onoverkomelijk bezwaar is, het is dit, dat uwe gemeente, naar de „Zeeuwsche Kerkbode" ons een- en andermaal zeide, 12,640 leden telt, dat is met andere woorden, dat de geheele „Ned. Herv. •Gemeente" alhier door u gerekend wordt, Uwe gemeente te zijn.



Ziet, door met die geheele gemeente ons te vereenigen, zouden we, naar onze innerlijke overtuiging, tegen Gods Woord handelen en ons, ons door den Heere gegeven en schoon verleden op eenmaal verloochenen.
Immers wij hebben ons niet alleen aan de organisatie van 1816 onttrokken, maar ons ook afgescheiden van hen, die tot ons leedwezen met ons den Heere niet willen dienen overeenkomstig Zijn Woord. En we deden dit, gelijk Mr. Groen van Prinsterer erkende, teneinde weer als Kerk van Christus ons te kunnen openbaren en leven.
Wij kunnen en mogen ons dus alleen vereenigen met hen, die met ons onder het liefelijke juk van Christus zioh willen buigen; met hen, die met de daad en eenig en alleen Hem als het Hoofd der Gemeente erkennen; die m. a. w. de leer y den dienst en de tucht der Kerke Christi van ganscher harte, het koste wat het kost, voorstaan en bevorderen.
Wilt Gij U nu van hen die dat niet willen, afzonderen, door die allen, na behoorlijke vermaning te censureeren en af te snijden, bet is ons wel. Als het maar geschiedt. Want vóór wij onzerzijds tot vereeniging kunnen overgaan, moet het hebben plaats gehad. Hen moet Gij, neen niet ter bearbeiding, maar wel als leden uwer gemeente, als leden der zichtbare Kerke Christi, losl aten.
De „massa , waaronder in Nederland (wij erkennen het 'gaarne) nog vele verdwaalde kinderen Gods zijn, de massa te bewerken mag en kan o. i. niet anders dan werk der zending wezen. De massa, die wij wederzijds op het oog hebben, als leden der Kerke Christi te blijven beschouwen en alzoo recht te geven op de verzegeling van de belofte, dat God hun God is, neen broeders, dat kan met de Waarheid Gods niet overeengebracht worden.
Ook onze Vaderlandsche Kerkhistorie geeft ons ten dezen opzichte behartigingswaardige lessen.
Zjj leert ons, dat vóór '34 reeds tot twee 1 malen toe de beginselen zuiver werden gelegd. Doch ook dat, mede uitzucht om de massa te behouden, de toepassing l^inselen op
zeer vele plaatsen, ja langer hoe meer, schier overal nagelaten werd. Het was in het groote reformatorische tijdperk en op de groote Dordtsche Synode, dat de beginselen zuiver werden gelegd , maar dat spoedig daarna de toepassing ontbrak, en, dientengevolge het rechtens en feitelijk zulk een ten hemelschreiend contrast opleverde.



Daarvoor nu te waken is, naar luid des Woords en van de lessen dezer historie, onze dure roeping.
En hiermede, waarde Broeders, met onze verhouding namelijk tot het Genootschap, dat zich noemt en in ons goede Vaderland officieel heet „de Ned. Herv. Kerk," hangt, zooals meenen wij genoegzaam bleek, de al of niet onomwonden erkenning Van het Goddelijk werk der scheiding in 1834 en later saam. Zult gij dat werk Gods onomwonden erkennen, dan moet Gij ook het geheele werk Gods in uw midden, hoezeer het in bijzonderheden mag verschillen, niet anders dan een voortzetting van het Reformatorische werk Gods in '34 begonnen, kunnen en willen aanmerken. Vóór we tot vereeniging overgaan, moeten wij ook. in dit opzicht weten wat we aan elkander hebben. De 'voorstellingen moeten uit zijn en ook opgegeven worden, alsof wij „over den muur zijn gesprongen," en met U en door U het Reformatorische werk eerst recht is aangevangen.
Dat wij, broeders, bij deze voor ons cardinale punten eenige oogenblikken stilstonden eu op zijn goed Zeeuwsch goed rond ons uitspraken, houdt Gij, vertrouwen wij, ons ten goede.
Over andere dingen, die in uw schrijven nog onze aandacht trokken, kunnen wij kort zgn, hoewel wij er ons ook wel over willen uitspreken.
Het trok, bijv. onze aandacht, dat Gij onsschreeft: „Vereeniging met de broederen, die zich noemen de Christelijke, Gereformeerde Kerk." Gij wêet als men zich aldus uitdrukt, dat men dan in den regel zeggen wil: Zij „noemen" zich zoo, maar zijn het niet. Wij nu houden ons overtuigd, dat we ons terecht zoo hebben genoemd; zoo hebben genoemd, omdat wij het waren.
Doch hiermede wilden wij natuurlijk niet zeggen, dat er im Nederland buiten de Christelijke, Gereformeerde Kerk geen kinderen Gods waren, geen waren die tot de Gemeente behooren, welke de Heere Jezus gekocht heeft door Zgn bloed; en wij willen er evenmin meê zeggen, dat Gij thans, voor God, niet evenzeer recht hebt op dezen zoo juisten en schoonen naam. En omdat dienaam ons zoojuist en schoon voorkomt, hopen we van harte ook voortaan ons zoo te mogen blijven „noemen." Nietstoch is natuurlijker en niets ligt meer voor de hand dan dat de Kerk zich in de eerste plaats en vóór alles naar haar Heer, Hoofd en Meester noemt. Dat zij ter onderscheiding evenwel niet alleen „Christelijke," maar ook „Gereformeerde'^ heet, is, we stemmen het toe, thans noodig en goed. En weL omdat we de Kerk zgn en moeten zgn, die in het reformato-



rische tijdvak tot de droefverloren Christeïipb beginselen wederkeerde. „DeNederlandsche, Christelijke, Gereformeerde", zooals de heer Mr. Keuchenius in den brief aan den Haagschen Kerkeraad schreef, zou wat ons aangaat ook wel kunnen. Maar dit is van later zorg.
Doch waar Gg op dezelfde bladzijde, eenige regelen lager zegt, „dat het geraden is beiderzgds toe te stemmen, 2e dat men tijdelijk als abnormaal deze gedeeldheid (die van „twee plaatselijke kerkbesturen'') drage, en er op bedacht zij , om bij ontstaande vacature in beide besturen, telkens de ïneensmelting te beproeven," ziet, daar kunnen wij, broeders, nog niet inzien, dat het „geraden is" dit zoo maar voetstoots toe te stemmen.
Wij kunnen ons, bij het behouden van het parochiale stelsel voor de steden, de vereeniging even goed denken. En behoudt men dat — voor de groote steden is voor het behouden er van gewis zeer veel te zeggen — dan immers behoeft men er niet op bedacht te zijn, om bij ontstaande vacature in beide besturen telkens de ineensmelting te beproeven. Maar dat wij met belgdenis van onze zonden de zaak der vereeniging voor den troon der genade brengen, en dat wij van beide zijden de eenheid en den vrede zoeken aan te kweeken achten we met U noodzakehjk en goed.
Wij vinden het ook goed dat, zooals Gg schrgft, „het Convent een zestal deputaten aanwees, om (natuurlijk zonder macht om te handelen) op de wijze die het geschiktst zou blijken, de gedeeldheid die thans bestaat om te zetten in een wederzijdsch pogen tot saamtrekking." En met het oo°- op orde en recht, ja eenig en alleen uit het presbyteriaal beginsel van kerkrecht zouden wij het zeer goed gevonden hebben, bijaldien die zes Deputaten er niet zei ven evenveel ol meer uit ons midden hadden gekozen, maar onze Kerken hadden verzocht om er tot dat doel ook zes te benoemen, Of liever nog, dat zij tot tien waren geklommen en dan aan elke provincie der Christelijke, Gereformeerde Kerken één, dat is samen ook tien, hadden gevraagd.
En kon dat niet — doch waarom zou het met hebben gekunnen? — dan zouden wij het goed gevonden hebben, zoo 'ra zich gewend hadden tot de voor kerkelijke zaken door de Chr. Ger Kerk benoemde personen, tot de Synodale Commissie, die insgelijks „zonder macht om te handelen is."
Immers nu ontleenen de door de zes Deputaten thans benoemde hooggeschatte personen hunne benoeming indirect aan



het Convent, en mitsdien is men (en dat was uw verlangen) niet „wederzijds" vertegenwoordigd.
Door te doen gelijk men thans deed, beeft men wat koren op den molen van die ethisch-irenisché predikanten gebracht, die het volk willen wijs maken dat de geheele kerkelijke beweging van de School uitgaat. Hoe dit evenwel zij, het pogen, hopen we, zal de Heere kronen en den gewenschten uitslag ons weldra schenken!
Doch vóór we de pen ter beantwoording van Uw welwillend schrijven neerleggen, willen wij over een verschijnsel dat inden laatsten tijd en ook in uw en anderer schrijven onze aandacht trok, nog wel een enkel woord. Het heeft betrekking op de hartelijke en dringende opwekking tot belijdenis van de zonden der gedeeldheid.
Ook de Neo-Kohlbrüggianen doen aan die opwekkingen mee, zooals nog in het nummer van „de Heraut" van 28 Oct. bleek.
En het is zoo, door belijdenis en verootmoediging maakt de Heere ons groot. Maar het is óok waar, dat die grootheid, mitsdien die belijdenis en verootmoediging zich openbaart i n en kenmerkt dóór overgegevenheid en gehoorzaamheid aan den Heere en aan Zijn Woord; en ook waar, datbïj Absentie daarvan die opwekkingen al heel weinig te beteekenen hebben. Ze kunnen zelfs een vroom kleed zijn waarachter veel verborgen wordt. Dit geldt echter niet de opwekkingen ten deze door U en de Uwen ons doen hooren. Gij toch hebt de daad bij het woord gevoegd en zelfverloochenende stappen gedaan, die op den weg van de opheffing der gedeeldheid te huis behooren.
We veroorloven ons daarom de vrijheid U nog iets anders in overweging te geven. En wel dit, of Gij ook niet denkt dat het mogelijk is, dat bij ons thans het zonde- en schuldgevoel hierover niet zóó groot is, omdat wij dèorGods genade die gedeeldheid sinds jaren betreurd, aan hare wegneming gearbeid en daarom gebeden hebben; en ook, omdat wij die zonde en die schuld vóór 50 jaren en later voor den Heere hebben gezien, erkend en beleden, en daarvoor verzoening hebben gezocht en gevonden in Christus' dierbaar bloed.
Ja, vóór vijftig jaren en later, bij het wederkeeren tot de gehoorzaamheid des geloofs, deelden wij ook in het zondebesef en schuldgevoel, waarin blijkbaar thans velen Uwer mogen deelen.
Doch daar de Heere oprechtelijk beleden zonden volkomen, dat is maar eenmaal vergeeft, zoo kunnen wij er thans die gedachtenis wel niet van hebben.



Van ganscher harte stemmen we U echter toe, dat ook ten deze ons nog allerlei gebrek heeft aangekleefd en dat we niet deden wat we wel hadden kunnen en moeten doen. Ons aandeel aan deze en aan de algemeene, aan de [Nationale \ zonde erkennen we.Met den boetprofeet Jeremia belijden wjj : „We liggen in onze schaamte en onze schande overdekt ons ;" met hem zeiden we en zeggen we menigmaal: „Ik ben gebroken van wege de breuke der dochter mijns volks;" eu vragen dan ook : „Is er geen balsem in Gilead P Is er geen heelmeester aldaar P "Want waarom is de gezondheid der dochters mijn volks niet gerezen?"
Zoo zegt de Heere: „Zal men afkoeren en niet wederkeeren."
Neen, gevoelloos of onverschillig zijn we niet. Want wat hen aangaat, die zeggen dat zij het Woord, de inzettingen en rechten Gods liefhebben en van wie velen met U tot aan het keerpunt gekomen waren, maar toen, in plaats van vooruit, naar den alouden weg, zelfs der vervolging, wedergekeerd zgn; wat hen aangaat, die door hun „Wij blijven", het ongeloof en „halve geloof' in de hand werken en steunen, die de rechten en inzettingen Gods terzijde stellen en mede in hun naam vertrappen en vertreden laten; die hunne zonen en dochteren bij het doen van belijdenis het onmogelijke doen beloven en die daarboven hunne zonen, bij het aanvaarden van het leeraarsambt, de meest onware en onmogelijke verbintenissen laten aangaan, en mitsdien de karakters hunner eigen kinderen laten demoraliseeren, wat hen aangaat zeggen we: „Och dat mijn hoofd water ware, en mijn oog eene springader van tranen! zoo zou ik dag en nacht beweenen de verslagenen van de dochteren mijns volks."
O, hoe zou het ons verbeugen, indien wg het nog zien mochten dat zij met boete en berouw op de wegen des Heeren HEEREN wederkeerden, en dat wij allen leefden als éene kudde onder den éenen Herder!
Dat geve de Heere, om Zijns Naams willé!
En nu, broeders, wij bevelen U Gode en den Woorde Zijner genade.
Met verschuldigde gevoelens hebben wij de eer te zgn,
Uw Dienstw. Dr. en Br. in Christus: de Kerkeraad der Chr. Ger. Gem, te Middelburg (L d.) (w. g.) A. Littooij, praeses. I. Pouwer, scriba,
I y^tosLBURG, November 1887.
I. Pouwer, scriba.







BOEKDKTJXKEKIJ VAN G. M. KLEMKEKK TE GOES.