De Christelijke pabbat,
Rev. E. WINTER, D. D.
!| neeriar dij de Tweede Gereformeerde Gemeente |i
I * ' I
H m
II ^ — . m
Grand P2.apid.s,
Michigan. JÏ1
A. VAN DORT, Drukker, Grand Rapids, Mich.







De Christelijke j&bbtf.
Rev. E. WINTER, D. D.
Leeraar bij de Tweede Gereformeerde Gemeente-
TE 
Grand K.ap*id.s,
JXTich
ïgan,
A. Van Dort, Boek Drukker, 53 Monroe St, Grand Rapids, Mich.







voor woor p.
§lP verzoek sprak schrijver dezes ten vorigen jare voor Hope Seminary te Holland eene Rede uit over den Christelijken Sabbat. Insgelijks op verzoek werd die later te Grand Rapids yoorgedragen.
Daar het oriderwerp van groot practisch belang is wordt deze Rede, in anderen vorm, met enkele wenschelijke wijzigingen en toevoegingen, als een Brochure aan het publiek gegeven. Mocht de uitgave maar iets bijdragen tot het rechte begrip, en de behoorlijke waardeering en viering, van den Christelijken Sabbat, dan zou de schrijver zich rijkelijk beloond achten.
E. Winteb.
Grand Rapids, Jan. 7, '91.







©e ©RristefijÊe; |><ak>k><3t.
T N Europa maakt men veel gebruik van voorlezingen jf ter bespreking van belangrijke onderwerpen. OfT schoon ons volk hier te lande er nog niet aan gewend is, beschouwen we het toch een bemoedigend teeken, dat er meer en meer begeerte naar zoodanige kweek-middelen openbaar wordt. Vooral ook hier te lande bestaat er bijzondere behoefte aan, en schoone gelegenheid voor.
De Kansel moet wel altijd den voorrang behouden. Maar voos het rostrum blijft ook plaats over. Er zijn belangrijke onderwerpen, die eene meerzijdige behandeling vorderen, dan de kansel er 'voegelijk aan geven kan—onderwerpen, die ook door een minder preekvormige voorstelling, dan des Zondags van den preekstoel verwacht wordt, op zeer nuttige wijze besproken kunnen worden.
Over zoodanig onderwerp zullen we thans handelen. Dat bedoelde onderwerp is:
DE CHRISTELIJKE SABBAT.
De belangrijkheid daarvan, voor maatschappij en kerk, voor huis en hart, kan naauwelijks te sterk gekleurd worden. En zoo er immer behoefte bestond aan eén helder oog, aan vaste overtuiging, aan vrome gehechtheid, en.moedige getuigenis, desaangaande, dan bestaat die behoefte in onze veel-kleurige dagen.
Het is ondoenlijk, om in eene voordracht eene zoo volledige behandeling te leveren, als ons onderwerp wel verdient. Men zal daarom tevreden moeten wezen met beknoptheid aangaande punten, waaromtrent meer breedvoerige voorstelling wellicht gewenscht wordt. Alleen de meest wezenlijke zijden van het Sabbats-vraagstuk zullen 'ter sprake komen. Sommige niet onbelangrijke zaken gaan we stilzwijgend voorbij; wijl nog andere in 't voorbijgaan slechts aangeroerd kunnen worden.



I.
Door sommige bestrijders van het stelsel der Sabbatisten, dat men alleen den zevenden dag der week als sabbat mag beschouwen, wordt alle grond van onder den Sabbat zelf door hun stelling aangerand, en als weggevaagd. Allereerst zullen we daarom den Sabbat zelf voor het geloofsbegrip zoeken te redden van dien dreigenden schipbreuk, waarin zoovelen hem reeds hebben verloren. Wij zullen wat nevelen van de klippen zoeken te" verdrijven—teneinde des te beter te zien waar we zijn, en waar we—in 't midden der tijdsstormen—met den Sabbat heen moeten. Om hierin te slagen zullen we op redelijke gronden aantoonen:
Dat de Sabbat van af het eind dek Scheppingsweek • bestaan heeft.
De belangrijkheid dezer bewering, goed gestaafd, zal straks duidelijk worden.
Ten opzichte dezer zaak scharen we ons beslist en ondub belzinnig aan de zijde der Sabbatisten. Voor de gevolgen zijn wij niet beducht. En hoe toch iemand, niet der onwetendheid prijs gegeven, de juistheid dezer bewering kan betwisten, of zelfs betwijfelen, grenst wel ietwat aan het raadselachtige.
Maar de bewering moet gestaafd worden.
Wij aarzelen niet om de getuigenis der ongewijde geschiedenis in te roepen. Die pleit ten gunste onzer bewering —en wel zoo, dat de bestrijders daarvan het zeer moeielijk zullen vinden die getuigenis weg te redeneeren.
Wij zwijgen van de sporen van een heiligen dag, in de overleveringen van bijna alle volken te vinden. Alleen maar maken we gewag van de onwedersprekelijkebewijzen, dat de oudste natie dek geschiedenis een wekelijkschen Sabbat kende.
De' Assyri8che monumenten beginnen eindelijk, na een langen nacht sprakeloos geweest te zijn, helder en duidelijk te spreken. In 1845 weiden er tabletten uit de oude afchie-



ven van Nineve gedolven. Sinds dien tijd zijn er nog andere aan hare ruinen ontnomen.
Na vele ernstige, maar onbevredigende pogingen, om ze te ontcijferen, is men eindelijk den sleutel machtig geworden. Met behulp daarvan lezen we nu in die steenen tafelen allerduidelijkst, dat de zevende dag als heilige Sabbat bij de oudAssyrische natie bekend stond. Men had die kennis niet aan de Tien Geboden ontleend. Want de getuigenis dier steenen is ouder dan de Tien Geboden. Men houdt het er voor, dat ze wel drie honderd jaren ouder is dan het boek Genesis. Duidelijk verwijst ze naar eene overlevering, die van Noach's tijden afkomstig wezen moet. Hier geven we een blad uit die oude steen-boeken: 'Tn het centrum heeft Hij de licht dragers gesteld, De maan stelde Hij om over den nacht te heerschen, En door den nacht heen te zwerven, tot op den dageraad.
Elke maand, zonder feil, maakte hij heilige dagen voor
samenkomst.
Op den zevenden dag bepaalde Hij een gewijden dag. En van alle werk te rusten beval Hij."
Hier volgt iets voor den dienst op den zevenden dag: , "De zevende dag. Een feest van Miradoc en Zir-
Sanitu—een Feest. Een Sabbat. De Prins veler natiën, Het vleesch van vogelen en gekookte fruit eet niet. Het gewaad zijns lichaams wisselt hij niet. Witte
kleeding doet hij niet aan. De koning in zijn koets rijdt niet. Op koninklijke wijze legisleert hij niet. Een plaats des garnizoens
De Generaal door woord des monds bepaalt niet."
Dat de eerste kennisgeving van den Sabbat in Bijbelsche geschiedenis hiermede schoon overeenstemt, zal, dunkt ons, nauwelijks betwist worden. In die eerste melding (Ex. 16:



5, 21) wordt gewaagd van een reëds bekende instelling. En toch waren de ' Tien Woorden" nog niet uitgesproken. Maar moeielijk laat zich die melding verklaren als kennisgeving, dat Jehovah in dien tijd een nog geheel onbekenden, nog niet bestaanden, Sabbat zou instellen. De eenig ware—zeker de meest redelijke opvatting is, dat de Sabbat, «Is instelling Gods, reeds bestond—al ware het dan ook, dat men denzelven nog niet goed verstond. Het zal immer een moeielijke taak bevonden worden, om te bewijzen, dat de Sabbat op Sinai, of in de-woestijn, is ingesteld. -De meest natuurlijke beschouwing is, dat zulks geschiedde bij de voleinding der scheppings week. Daarmee ving des Scheppers ^ Sabbat aan. Ook werd daarmede de grondslag voor den Sabbat der wereld gelegd. En waarom zou dan niet tegelijkertijd die Sabbat zelf, op dien grondslag, in aanzijn geroepen wezen?
Yijf-en-twintig honderd jaren later mocht de Wet die instelling weer en meer levendig voor den geest stellen—als uit de nevelen der vergetelheid teruggeroepen—als iets, dat practisch schier uit de geschiedenis was verdwenen. Maar haar geboorte-dag moeten we in den vroegen schemer der menschelijke geschiedenis zoeken.
Welke beschouwing men ook over den duur der scheppingsdagen mag koesteren, ten aanzien van de wording des Sabbats blijft hetzelfde resultaat. En toch, indien even-* redigheid en harmonie in aanmerking mogen komen, zoowel als om nog andere«redenen, dan geven wij de voorkeur aan den duur van gewone dagen.
Nog een andere zijde dezer zaak verdient onze aandacht. Inderdaad, het komt ons al heel vreemd voor, dat eene instelling, die haar grond en wortel in de scheppings-ruste Gods vindt, gedurende de eerste 2500 jaren der menschelijke geschiedenis geen feitelijk bestaan gehad zou hebben. Dat Gods beeld-drager, gedurende zoo 'n reeks van eeuwen, gansch onbekend zou zijn gebleven met dat Goddelijke voorbeeld, hetwelk zijn wet moest wezen—gansch en al on-



bekend met het beginsel, dat hem verantwoordelijk hield, om dat Goddelijke voorbeeld na te volgen—wij bekennen het, dat komt ons geheel ongeloofelijk voor!
Wij behoeven ons, echter, niet met onderstellingen op te houden, noch ons geloofs-begrip, te dezen aanzien, op het moerassige gebied van gissingen te laten rusten. Vasten, Bijbelschen grond hebben we onder onze voeten.
In Gen. 2:2, 3, lezen wij, dat God, na voleindiging van het scheppings-werk, op den zevenden dag gerust heeft; ook, dat Hij dien dag heiligde en zegende.
Zullen die woorden eene redelijke verklaring vinden, dan moeten we daarin lezen, dat de weeklijksche Sabbat ingesteld werd ten tijde toen het fundament daarvoor gelegd we.id in des Scheppers rust. Of zou men durven beweren, dat God dien Sabbat eerst 2500jaren daarna begon te heiligen en te zegenen?
Het is redelijk om aan te nemen, dat eène instelling, die op liet Goddelijke voorbeeld rust, en voor 't menschdpm was bestemd, met hare grondlegging ook feitelijk in aanwezen kwam. Wij zouden anders ook niet weten wat dat heiligen en zegenen in den beginne zou kunnen beteekenen. Maar die grondlegging geschiedde 2500 jaren voor de wetgeving op Sinai. Toen, dus, en geen dag later, werd de weeklijksche Sabbat door Goddelijke bepaling in de menschelijke geschiedenis gesteld, en daarmede samengeweven.
Ook kunnen wij er niet aan twijfelen, pf in dien vroegen morgen der geschiedenis werd de roeping, om God's voorbeeld in Sabbats-viering te volgen, zoodanig op het menschelijke bewustzijn gegraveerd, dat het geheele mensch<Iom er oorspronkelijk genoegzaam mede bekend werd gemaakt.
Wij durven niet anders denken of die Sabbat is toen wel zoo helder voor het oog van Adam geplaatst geworden, dat het enkel en alleen aan zondige vergetelheid zou moeten worden toegeschreven, indien ooit of ergens daarna die instelling voor het gedrag en de ervaring des menschdoms te



loor mocht gaan. De kennis aangaande het Goddelijke voorbeeld—waarin we de diepste, redelijkste en aantrekkelijkste aller levens-wetten zien—behoort te zeer tot de eerste beginselen aller zedelijke roepingen, om voor een tijdvak van 2500 jaren in de nevelen gehuld te kunnen blijven. De mensch—naar den beelde Gods geschapen—had er behoefte aan. Die moest weten, dab zijn Maker gerust had, en dat Hij dien Rustdag voor het menschdom had geheiligd en gezegend.
Dan alleen kon die heiliging iets feitelijks, en dat zege nen openbaar worden.
Is de oudheid van den Sabbat dan nu genoegzaam bewezen, en blijkt het ook, dat zijn grondslag diep, heilig en aantrekkelijk is, dan mogen we hem zeker wel met heiligen
eerbied gedenken Werden de gespokene zaken wat
helderder voor de aandacht gehouden, dan zou men ook minder gevaar loopen om losse begrippen ten aanzien dezer Goddelijke instelling te koesteren.—Vele begrippen, die antinomiaansche en losbandige levensrichting gerieven, zouden dan in de wortelen worden afgesneden. Een Rustdag zoo oud—zoo heilig—zoo diep geworteld—zoo innerlijk met God en mensch in de geschiedenis samengeweven, verdient allen eerbied........
Vergeet men, echter, de besprokene zaken—of miskent men dezelve, dan zal het zeer gemakkelijk bevonden worden, om dien Rustdag dan ook als sinds lang afgeschaft te beschouwen 
Men zorge hier ook vooral voor goede uitgangs. punten— voor vasten bodem onder de voeten. De stormen, die in de zedelijke wereld woeden, zullen daaraan behoefte openbaar doen worden.



ïï
Is de Sabbat dan al niet uit de Wet der Tien Geboden geboren—zooals duidelijk bleek—zoo moeten we toch aanwijzen, dat deze reeds bestaande SabBats-instelling door die Wet vooe allen ondek haar beeeik verbindend werd verklaard.
Wij gevoelen niet geneigd te betwisten, dat de Sabbat practisch bijna, zoo niet geheel, uit het levens-gedrag van Abrahams zaad verdwenen was, toen ze uit Egypte kwamen. Als instelling Gods kon dezelve immers wel bestaan, al waren menschen desaangaande ook uiterst ontrouw geworden.
Indien het volk die instelling aldus practisch had verloren, dan bekomt de nadrukkelijke verwijzing daarnaar— zelf8 voor de wetgeving op Sinai (Ex. 16:5, 20)—nog te meer beteekenis.
Ook wordt de vormelijke herinnering daaraan in het vierde gebod dan meer verstaanbaar. Wel weten wij, dat het woord " Gedenk" niet uitsluitend den zin van 1 herinnering" aangeeft. Hier, echter, houden we ons nog aan dien zin, om vóór ons afdoende redenen. Allervoegelijkst luidde het: 11 Gedenk des Sabbat-dags,"—lang van te voren al geboren en ook aangewezen. Dat was daarom nu maaralleen, maar toch beslist, noodig. En daar de wetgeving een uitvloeisel der verbonds-genade was, zoo laat het zich verstaan, dat een nadrukkelijke herinnering aan eenen, wel feitelijk bestaanden, maar practisch als te loor geraakten, doch uiterst belangrijken, Sabbat, in de gegevene Wet moest worden ingelegd. Ook werd zulks, niet zonder goede reden, gedaan in 't hart van die Wet; in den levens-zoom,, waar het Goddel ijke en menschelijke in zedelijke betrekkingen elkaar raken. Israël wordt in 't midden der Wet gelast "des geheiligden en gezegenden Sabbats te * * * * gedenken!'1''
Maar dat bevel kon zich niet bij Israël beperken. De grondslag, waarop de Sabbat rust, en de reden waarom men zijns moet gedenken, zijn eenzelvig. Maar die zijn beide



te breed en te universeel, en reiken te ver rugwaarts—-2500 voor de wetgeving—om den Sabbat maar bij een volk te beperken.
Wel wordt beweerd, dat de Wet maar alleen voor Israël en de oude bedeeling bestemd was; en dat die Wet den Sabbat in aanzijn riep, en daarom, met haar eigen gezag, bij de joden en de oude bedeeling moest beperken.
Genoegzaam hebben we bewezen, dat de Wet den Sabbat niet in aanzijn bracht. * * * En tegen de beperking daarvan bij joden en de oude bedeeling, treden wij te velde, en kunnen we ook afdoende argumenten bijbrengen.
Wij beweren, dat de Sabbat even algeméén en imiverseel in zijn bestemming wezen moet, ais de basis, waarop hij rust, noodwendig vordert. Maar nu is het eene üniverseele waarheid, dat de mensch naar Godsbeeld geformeerd werd; ook, dat alle nakomelingen van Adam, hoezeer ook anders het leven en dè heerlijkheid van dat beeld verloren zijn, toch nog heden, in veelbeduidenden zin, uGods geslacht" (Hand. 17 : 28) genaamd kunnen worden. Het moet daarom ook een üniverseele wet wezen:—die over het gansche menschdom gezag heeft—dat de mensch,dat het menschdom, het voorbeeld van zijn Proto-type moet navolgen. De Sabbat moet mitsdien, ten gevolge van zijn grondslag, een üniverseele bestemming hebben—een bestemming voor alle eeuwen. 
Het is waar, vormelijk werd de Wet maar alleen aan Isra els volk gegeven. Daaruit mag, echter, niet afgeleid worden dat ze geen wijder bestemming, en geen verder-reikend gezag had. Met evenveel—dat wil zeggen, met evenmin grond, zou men dan ook mogen pleiten, dat heel de Godsopenbaring maar alleen voor Israël bestemd was. Trouwens, geheel hét O. T. en een aanmerkelijk deel van het N. T, werden eveneens rechtstreeks en formeel aan Israëlieten ter hand gesteld.
Wij weten, echter, dat de joden tot bewaarders van de Gods-openbaringen gesteld waren. Door hen moesten die



der wereld overgehandigd worden—opdat, langs dien weg, "alle geslachten der aarde in Abraham gezegend zouden worden."
Was de Wet dan voor Israël, Israël was daarmede voorde wereld bestemd. Proselieten kwamen daarom ook met Israël onder dezelfde bepalingen. En waar ook de Wet haar stem kon laten hooren, overal vond ze in het menschelijke wezen een bestaande basis voor al hare bevelen—en daarom ook voor den Sabbat en de Sabbats-wet. Noodwendig moest de Sabbat dus een wijdere bestemming hebben, dan Israël— Palestina, of de oude bedeeling. Hij was in den beginne reeds gegeven, en werd nn als zoodanig op nieuw aangebonden in de Wet, voor het menschdom, voor heel de wereld—vooralle eeuwen! 
Hier werpt men ons een bezwaar voor den voet, en daarmede meent men ook, rechtens, den Sabbat zoodanig met de ceremonieele verordeningen te vereenzelvigen, dat hij daarmede dan ook vanzelf tot de oude bedeeling beperkt zou zijn. Men beroept zich op de vrijheid door het Evangelie ingebracht. Die vrijheid neemt men zoo breed, dat de zedelijke Wet als een gebeel, en het vierde gebod met den Sabbat in het bijzonder, daardoor van alle verbindend gezag beroofd worden.
Hier zouden we volstaan kunnen met te zeggen, dat de Sabbat, als niet ontstaan uit het vierde gebod, maar daarin alleen als bestaande aangebonden, niet zou kunnen worden afgeschaft, al ware ook de zedelijke Wet waarlijk afgeschaft geworden.
Wij durven, echter, den Sabbat ook wel wagen aan die Wet—en vreezên er ook dan geen schipbreuk voor.
Men wil, dat sommige beginselen der zedelijke Wet wel eeuwig-durend zijn, en dat, diensvolgens, sommige bevelen ook wel weer op nieuw, door bijzondere verordening, ingevoerd en verbindend gemaakt zouden kunnen worden in deze bedeeling. Maar dan ook, dat alleen zoodanige geboden, als aldus door den Heer weer op nieuw verordend zijn



geworden, door een geheel nieuwe wetgeving, thans van kracht zijn.
Daar nu het vierde gebod nimmer aldus weer' verordend is geworden, zoo heeft dat gebod dan ook—naar de door ons béstredene theorie—geen verbindend gezag meer.
De hachelijke gevolgen van zoodanige wegvegende beweringen—van zulke stoute, onhoudbare en strijdige postulaten (aangenomene besluiten) mogen we wel eens bedaard, maar ernstig, in het aangezicht zien.
Het denkbeeld, dat, bij de invoering dezer bedeeling, de zedelijke Wet als een geheel, of eenig deel derzelve, een nieuwe verordening zou vereischen, om van kracht te blijven, gaat uit van geheel willekeurige en onhoudbare praemissen. Het onderstelt, dat deze bedeeling geheel en al nieuw is op zoodanige wijze, dat ze zelfs met geen innerlijke levensbanden aan de oude vast is; m. a. w. dat ze daarop volgt, er tegen aanschuurt, en een plaatsvervangster daar- I van is—maar in geenendeele als ontwikkeling daarvan beschouwd mag worden, gelijk bloem en vrucht Ontwikkelingen van knop en zaad zijn. •
Voor zulke stellingen bestaat er geen de minste grond. Zij voeren tot treurige ongerijmdheden. Zij rusten op de onzinnige onderstelling, dat de zedelijke Wet, ruim achtien eeuwen geleden, haar loopbaan heeft be-eindigd en haar tijd heeft uitgediend—dat ze toen als wet geheel krachteloos' werd, een doode letter, gelijk een hypotheek na den bepaalden tijd 
Zulke stellingen stemmen zeker niet wel overeen met het „ onveranderlijke karakter van den Wetgever, Wiens beeld in die Wet doorstraalt. • *
Daarenboven, geen wet of gebod wordt immer of ooit W$rm door God weer op nieuw, door een geheel nieuwe verordening, ingevoerd. Zijn bevelen verloopen niet gelijk menschelijke hypotheken, om door nieuwe bepalingen weer van kracht gemaakt te moeten worden. Wel herhaalt Hij soms, op eene of andere wijze, een vroegere bepaling;



maar ook dan nog niet alsof die vroegere bepaling niet meer van kracht zou wezen. Wat eenmaal verordend en bepaald werd, blijft voor alle tijden van kracht, of voor die tijden, die noodzakelijk eene of andere bepalingen begrenzen. De ceremonieele bepalingen beperken zich, door haar eigen wezen, bij den dag der schaduwen. Maar de zedelijke Wet kan geen nieuwe verordening noodig hebben, daar het -gebied der zedelijke dingen zich aan geen bedeelingen stoort. Krachtens haar eigendommelijk wezen voleindigt ze haar loopbaan niet, zoolang de zedelijke verantwoordelijkheid voortduurt. Na hare verordening op Sin ai—die we liefst bestempelen als hare vormelijke belichaming in woorden—mag ze weer voor de aandacht gesteld worden als met nieuwe helderheid en nadruk—zelfs als opgeroepen worden uit het graf, waarin menschelijke vergetelheid haar begraven had. Maar eene nieuwe verordening van die Wet, op Horeb, te midden van de wonderbaarste teekenen der Goddelijke majesteit uitgevaardigd, zou onnoodig, zou onverstaanbaar mogen heeten.
En wat het vierde gebod betreft, dat heenwijst naar des Scheppers voorbeeld als grond en aanbinding voor het Sabbats-bevel—eilieve, hoe zou' dat toch eene nieuwe verordening immer of ooit kunnen vorderen, om van kracht te zijn? Dat voorbeeld is en blijft toch immers van kracht voor den naar Gods beeld geschapenen mensch?
Ronduit verklaren wij, dat er in heel het N. T. geen spoor of schaduw van eene nieuwe verordening van eenig zedelijk bevel gevonden wordt.
De Berg-rede, waarop men zich beroept, is Messiaansche uitlegging van de vroeger uitgevaardigde Wet—maar' geen nieuwe verordening van eenig deel derzelve.
En in Bom. 13 : 9 en Eph. 6 : 3, Jberoept zich een Apostel op den vorm der aloude Wet; niet maar alleen op» de daarin aangegevene beginselen, maar op de vormelijke bevelen zelve, als nog gezaghebbend.
Hier zouden we er op mogen drukken, dat geheel de N.



Testamentische gemeente in den oud-Israelietischen. stam is ingelijfd geworden (Eom. 11 : 17.) Daarmede is zij dan ook, gelijk de proselieten van ouds, onder dezelfde wezenlijke en blijvende verordeningen gesteld, waaronder Israël stond. Tenzij dan het geloovig Israël, dat in de N. Testamentische gemeente plaats heeft, in den door ons bestredenen zin, van de Wet vrijgesteld is, en van den Sabbat is ontslagen, dan moet ook de gemeente des N. T. in haar geheel door het vierde gebod—die formuleering van dezedelijke verantwoordelijkheid in de schepping reeds te» grondslag gelegd—aan de viering van den Sabbat gehouden zijn. "Want in Christus Jezus is noch jood noch griek."..
Maar dat is dan nog de vraag—werd geloovig Israël ontslagen?
Men houdt nog aan met het pleidooi voor Evangelische vrijheid. En daarmede beschouwt men het door ons verdedigde standpunt omtrent de Wet in haar geheel, en het vierde gebod in het bijzonder, als van blijvend gezag, in onverzoenlijken strijd. Laat ons zien, waar het hapert.
Op de christelijke vrijheid zijn wij verliefd, en met heilige jaloerschheid wenschen we voor haar te ijveren. Zij werd ons aangebracht door het bloed des Heeren, en door eeuwige genade ten rijken geschenke gegeven, als een onschatbaar kleinood. Maar ook hebben wij te zorgen, dat haregrenzen niet overschreden worden. Ook deze vrijheid heeft haar beperking. De verantwoordelijkheid van den mensch, om het Goddelijke voorbeeld na te volgen, wordt er niet door verzwakt. Het gezag van het vierde gebod wordt er niet door opgeheven-, noch wordt daardoor weggenomen, de roeping, om den wezenlijken Sabbat te houden.
Het onderscheid tusschen zedelijke en ceremonieele wetten wordt bestreden. Maar, ondanks deze bestrijding, drukken wij op dat onderscheid in dit verband. Die dat onderscheid ontkent, zal in zijn verklaring van althans sommige passages in de Brieven van Paulns droevig mistasten. Men neme maar als voorbeelden Col. 2 : 14.-17 in vergelij-



king met Bom. 13 : 9. Die genoemd onderscheid ignoreert, laat Paulus met hemzelf in strijd komen.
Wel is waar, wij zijn niet meer onder de Wet als huishouding, maar onder de genade. Daarin ligt opgesloten dat het schaduwachtige wets-gezag vervangen is. Tevens dat de zedelijke Wet ons geen voorwaarde van aanneming kan voorschrijven, en dat ze geen macht meer heeft, om den geloovige aansprakelijk te houden voor zijn schuld. Al de heilige belangen, daarmede betrokken, zijn in Christus gewaarborgd. Hij is "het einde der Wet." Maar in welken zin? * * * "Tot gerechtigheid'' voor die gelooven.
Die gerechtigheid dekt alle schuld. Ze is niet de vrucht onzer gehoorzaamheid, maar van des Heilands werk. Vandaar dat de Wet ons niet als een verbond onder voorwaarden kan stellen, noch ons veroordeelen, zoover we in Christus gelooven.
Maar het einde van zedelijke verplichting om te gehoorzamen? Dat wordt niet gevonden in Dien, Die niet was
gekomen om te verbreken, maar om te vervullen. • Als afdruksel der zedelijke natuur Gods, moet de'zedelijke Wet haar gezag als levens-regel behouden. Die leven3-regel ligt in God, Werd der schepping ingeweven—en werd in de Wet maar slechts geformuleerd. En zoolang het Goddelijke voorbeeld wet blijft voor den mensch, kan ook de verplichting, om den wezenlijken Sabbat te houden, en daarin navolgers Gods te worden, niet worden afgeschaft voor jood of heiden» Israël of de gemeente.
Daar de grondslag zoo diep ligt, en de aanbindende reden zoo sterk is en heilig, kan de weeklijksche Sabbat—waaraan de wet ons herinnert—niet ophouden, totdat dezelve overgaat in den eeuwigen Sabbatismos. Niets is meer verbindend dan het Goddelijke voorbeeld—niets heiliger dan de daardoor aangebondene verplichting—en niets meer eeuwigdurend, dan het gebod, dat daarvau tolk is geworden —en de Sabbat, met dat alles vereenzelvigd.
Door het verlossingswerk wordt zulks niet verzwakt maar veeleer versterkt.



Het moet ons duidelijk worden, dat zij, die voor de afschaffing der zedelijke Wet pleiten, de nieuwe bedeeling in haar levens-aderen van de oude afsnijden. Die aan het vierde gebod alle recht ontzegt, om nog gezaghebbend te spreken, laat daarmede dan ook den Sabbat in al zijn wezen als instelling Gods hopeloos en reddeloos te loor gaan. Zoo het vierde gebod niet meer spreken mag—waarin de schepping en des Scheppers voorbeeld spreken—dan is de Sabbat uit de geschiedenis verdwenen. Dan raken ons zijn schaduwen niet meer. Achtien eeuwen geleden werd hij dan reeds van het terrein verwijderd—wel met den Heer in de spelonke begraven, maar niet met Hem daaruit herrezen!
Het moet ons waarlijk bevreemden, dat men zulke consequentien niet beter in de oogen ziet—dat men niet terugdeinst, en zijn praemissen—zijn uitgangs-punten, door den drang der gezonde bijbelsche voorstelling niet herroept. En ook zou het niet moeielijk vallen, om bij althans sommige voorstanders van het door ons bestredene standpunt de treurige gevolgen in de praktijk aan te wijzen. Oprechte vroomheid mag de praktijk van den invloed der verkeerde begrippen redden. Maar de strekking van zoodanige stellingen, als we daar bestreden hebben, kan zeker nietten beste zijn. Maar wij gelooven dal; wij de stellingen waaruit zoodanige gevolgen voortkomen genoegzaam weerlegd hebben.
Evenwel doet de vraag zich nog voor: Hebben wij dan den Sabbat waarlijk en wezenlijk behouden?



ni.
De uitkomst van ons betoog dusver achten we belangrijk. Zij pleit ten gunste van den eersten dag"der week als onze wezenlijke Sabbat:
Om zulks te doen blijken zullen wij nu den Sabbat ALS EENE CHRISTELIJKE INSTELLING voorstellen.
In sommige hoofdpunten konden we dusver met de Sabbatisten over den weg. Nu zullen wij hun gezelschap verlaten en hun eigenaardig standpunt aanvallen.
Is het naar hun inzien noodzakelijk, dat de zevende dag en Sabbat on af scheidelij k blijven, zoo beweren wij, daarentegen, dat de eigenlijke Sabbat niet aldus, althans niet langer, van den zevenden dag der .week afhangt, maar liever, dat het van de bedeeling afhangt op welken dag dezelve gevierd moet worden.
Wij constateeren dan: I. Dat de Sabbat aan den Zoon des Menscben als Heer deszelven onderworpen was en is.
Dat komt uit in Mark. 2 : 27, 28. Het hoofd-denkbeeld, ons daarin voorgehouden} is, "dat de Sabbat om den mensch is gemaakt,"—niet, omgekeerd, "de mensch om den Sabbat," gelijk I8raël8 overlevering de orde veranderd had.
Ingevolge dezer oorspronkelijke bestemming, kwam de Sabbat in liefelijke overeenstemming met het verlossingswerk van Christus. Er was Evangelie in, en, bijgevolg, ook in het vierde gebod. Dienovereenkomstig— dus wordt ons het verband aangegeven—was de Zoon des Menschen dan ook Heer van denzei ven. Die was in Zijne hand en macht—onderworpen aan zijn gezag, ten behoeve van het menschelijke geslacht. Zoo wij den Sabbat dus willen kennen, moeten we ons oog op Hem houden, totdat de zon over den laatsten weeklijkschen Sabbat, zal ondergaan.
Maar waartoe hierop gedrukt? Eensdeels, omdat wij



hierin verder gerugsteund zien wat al besproken werd;.en anderdeels, omdat we hier grond vinden, om voor den beesten dag der week, als voor den Christelijken Sabbat te ijveren.
Voorzeker krijgt de theorie, dat de Sabbat als zoodanig afgeschaft is geworden, hier geen steun. De Zoon des Menschen, als Heer, mag hem in een of ander opzicht wijzigen—hooger opvoeren, op ruimere Evangeliebaan plaatsen. Maar als aan Hem onderworpen, en in harmonie met zijn verlossings-werk, zal Hij denzelven niet vernietigen.
De wezenlijke Sabbat—de gedachtenis-viering van Jehovahs rusten—het troetel-kind der Wet—de dag van heilige rust, zoo met zegen beladen—die Sabbat wordt door den Heer niet uit de geschiedenis gedelgd, al veranderen ook de bedeelingen, en al wordt, dientengevolge, de dag ook van den laatsten op den eersten dag der week verplaatst.
Zelfs wanneer hij overgaat in den komenden Sabbatismos, gaat het wezen niet te gronde, maar bekomt deszèlfs volste ontwikkeling. Alles, van den eersten tot den laatsten, wordt dan Sabbat 
Duidelijkheidshalve drukken we hierop. Aan de eene of andere zijde van het dilemma moet men zich scharen. Men moet met de Sabbatisten voor den zevenden dag, als voor den waren Sabbat, pleiten—of, anders, moet men aandringen op het gezag van het vierde gebod over den eersten dag der week als over den essentieelen Sabbat— wettiglijk overgebracht. Die beide deze zijden weigert, verliest den Sabbat in al zijn wezenlijke beteekenis. Den dag des Heeren mag men dan nog Sabbat noemen; maar de benaming is alleszins te onpas.
Hier raken wij het eigenlijke hart van de Sabbats-quaestie —het hart van al den twist rondom den geheiligden en gezegenden dag, gevoerd van onderscheidene zijden.
Ziet men de besprokene onderworpenheid van den Sab-



bat aan den Heiland voorbij, dan kan men beweren, dat die Sabbat in onscheidbaren echt met den zevenden dagverbonden staat; of, anders, dat hij afgeschaft is;— met het vierde gebod van het terrein verdwenen; en dat de dag des Heeren in geenen zin de voortzetting is van den wezenlijken Sabbat, maar daarvan slechts opvolger is en plaatsvervanger....
Die dag is dan zoo geheel nieuw, dat er het stof van den voormaligen, oud-testamentischen Sabbat zelfs niet meer aankleeft, en dat, ter aanbinding daarvan, alle beroep op het vierde gebod daarom ook verboden moet beschouwd worden.
Maar dan vragen wij waak, hoe en wanneer de eerste dag der week als plaatsvervangende Rustdag bepaald verordend werd?
Is de oude Sabbat geheel verdwenen, instede van op den eersten dag der week overgegleden, dan zou er toch zeker wel eene verordening en bepaling noodig wezen, om dien eersten dag in eenig opzicht als een geheiligden Rustdag te kunnen erkennen?
Waar vinden we dan dé wet, of Goddelijke wilsbepaling, die schending van dien dag als boven andere dagen verbiedt, of zelfs mogelijk maakt? Waarmede zal verplichting tot heiliging van dien dag dan aangebonden kunnen worden?—
Waarom mag men dan op dien dag zijn gewone, of zelfs ongewone bezigheden niet waarnemen? Maar hierop kan men niet bevredigend antwoorden, zoo men het door ons verdedigde standpunt weigert in te nemen. Op antinomiaansch standpunt kan men geen antwoord vinden, dan wat hoogdravende beweringen, en—waf armzalig gescharrel.. . Op dat standpunt heeft men allen wezenlijken Sabbat verloren! 
Wordt, daarentegen, behoorlijk kennis genomen van de onderwerping des Sabbats aan den Heer, dan behouden wij niet alleen den wezenlijken Sabbat, maar gaan daarmede



een nieuwe levens-sfeer in. Yinden we hem al niet langer in den laatsten dag der week, op den morgen van den eereersten dag der week begroet hij ons met een meer liefelijk gelaat. De overgang kon op de* eenzelvigheid geen inbreuk maken; en toch wordt de aloude Sabbat op dien nieuwen dag met een nieuw-testamentischen luister omstraald. Trots dien dagsovergang, hebben wij dien Sabbat behouden—nog beladen met al de beleekenis der oorspronkelijke heiliging en begunstiging. En tegelijkertijd is diezelfde Sabbat vernieuwd—ge-christianiseerd en herschapen, teneinde met de ontwikkeling der Reddingsbedeelingen tred te houden.
Hiermede meenen we op goede gronden het voortbestaan des Sabbats ook in deze bedeeling voor het geloofs-begrip gered te hebben.
Nog rest ons hier de taak om aan te duiden:
2. Hoe, wanneer en waarom die onergang geschiedde?
Op wonderbaar stille en geleidelijke wijze, ten tijde en ten gevolge van de opstanding van onzen Heiland—dien Heer, ook van den Sabbat.
Zoo natuurlijk was die overgang, dat geen formeele aanwijzing daarvan, en nog veel minder positief bevel daarvoor, noodig was. Zulke aanwijzing, zoodanig bevel, zou niet slechts overbodig zijn geweest, maar zelfs bevreemdend. Ware het, dat de oude Sabbat afgeschaft ware geworden, en een geheel nieuwe ingevoerd moest worden, dan zou duidelijke aanwijzing, of ondubbelzinnig bevel, van noode zijn geweest. Maar niet nu, wijl er maar alleen aan den overgang daarvan, van den eenen op den anderen dag, gedacht mag worden. En nu hebben we voor ons een overgang, die zoozeer eene vanzelfheid mag beschouwd worden, dat het onbevoordeelde, en verstandelijke cbristen-oog, langs den weg van gezond-logische redeneering, denzelven wel moet opmerken, 't Mag wel vreemd heeten op christelijk gebied, dat men zulks niet opmerkt.
Opgebonden in, en onderworpen aan, den Zaligmaker,



zoo was het onmogelijk voor den Sabbat, om—na 's Heeren opstanding—zoodanig achteruit te blijven, dat hij nog op het bloot oucl-testahientiseh gebied zou staan. Evenmin als de gemeente kan hij daar staan. Hij moest den Heer in zijn triomf volgen, en daarmede op nieuw-testamentischen grondslag te staan komen. En toch blijft het essentieel dezeifde Sabbat.
Nooit moet men den eersten dag der week beschouwen als maar alleen bijzonder voegelijk voor een godsdienstigen Rustdag. Altijd behoort men hem te houden voor den wezenlijken Sabbat in deze bedeeling—als christelijken Sabbat; wel als in overeenstemming gebracht met den eisch dezer bedeeling, maar daarom niettemin de wezenlijk heilige Sabbat, even goed als van ouds, 4000 jaren 1 lang, de zevende dag als zoodanig erkend stond. In een woord, het is dan nu roeping om op dien dag, in navolging van des Scheppers voorbeeld, heiliglijk te. rusten.... 1
Gelijk de genade-bedeeling met de wisseling der tijdshnlsels in haar voortzetting of eenzelvigheid niets geleden heeft, maar wel gewonnen, zoo ging het ook met den Sabbat. Die heeft te diepe en wezenlijke beteekenis, om zich aan dags-overgang in zijn wezen te storen, of daardoor in het minst te kunnen lijden. Integendeel, daar die overgang aan de ontwikkeling der genade-bedeeling toe te schrijven is, zoo wordt ook de Sabbat zelf daarmede ontwikkeld. Hij trad een schrede voorwaarts, naar den eeuwigen Sabbat toe.
Het behoorde wel overwogen te worden, dat schepping, noch wets-bepalingen ons het doel der Sabbats-instelling kon doen verwezenlijken. Sinds den^ zonde-val kan dat alleen door het verlossings-werk van den Zoon des Menschen verzekerd worden.
In Heb. 4 : 4-10 wordt het verband tusschen den weeklijkschen en den eeuwigen Sabbat aangegeven. Het is dat van type in betrekking tot tegenbeeld. Daaruit wordt het ook duidelijk, dat, naar de behoeften des menschdoms, de



verlossing alleen ons den Sabbat in ziju wezenlijke typische heenwijzing naar de eeuwige ruste kon verzekeren en doeri kennen. Daarzonder zouden we niet geweten hebben, dat er zoodanige typische meening in lag.. De eeuwige Sabbatismos—het heerlijke tegenbeeld—blijft nog over. Daarin eh daarmede zal de typische Sabbat zijn volle ontwikkeling en kroon erlangen. Maar die Sabbatismos is verworven en gewaarborgd door den dood en de opstanding van Jezus.
De opstanding is de kroon en .opsomming van het geheele verzoenings-werk. Als zoodanig geeft ze ons een geldende gerechtigheid—leven, op een nieuw terrein. Aanvankelijk en potentieel (machthebbend) werd alles daardoor nieuw; eindelijke vernieuwing, herschepping des aardrijks, wordt er door verzekerd.
Daarmede dan ook heeft de Heer ons rust—werkelijken Sabbat—gegeven, met de belofte er bij van eeuwige ruste, eeuwigen Sabbat. De type kreeg dus daarmede als nieuwe beteekenis. De vorm kreeg nieuwe waarde. Maar dat alles werd gedaan op den dag van 's Heeeen opstanding. En dat was op den eeksten dag dek week, die daarom ook de eerste dag dezer bedeeling heeten moet. Wij rusten daarom op dien dag, in lichamelijken zin, na voorafgeganen arbeid; maar in dieperen, geestelijken zin, na, en tengevolge van, het volbrachte zoenwerk des Heeren.
Onze Maker is onze Redder en rust-aanbrenger. Onze Wetgever is ons leven, en geeft ons eeuwigen Sabbat. Het voorbeeld onzes Scheppers is nu overgegaan in dat van onzen Zaligmaker. Schepping en Wet trede beide op een nieuw terrein. Ten aanzien der bedeelingen, zijn wij een nieuw leven ingegaan. Daarmede hebben wij niet verloren wat de Schepper bedoelde—en de Wetgever, door nadrukkelijke bepaling, had aangebonden. Wij hebben behouden wat we hadden, maar bezitten het nu als met nieuwe waarde verrijkt. De redding heeft er haar heiligenden—opvoerenden en ontwikkelenden invloed over uitgeoefend. Nog volgen wij, overeenkomstig een onver-



^breekbaar grondbeginsel, het voorbeeld onzes Makers. Wij hooren nog, om dezelfde redenen, naar het bevel-woord -onzes Wetgevers. Maar in dat alles moeten wij tred houden met den ontwikkelings-gang der reddings-geschiedenis. En dus hebben wij met den Sabbat den Heer des Sabbats töt in de nieuwe levens-sfeer te volgen.
Achterblijven mogen we nu niet. Nadat de dageraad is aangebroken, en de hemel der (txods-bedeeling zoo helder -schijnt, mogen we niet langer.in de schaduwen wandelen.. Wij mogen met den Sabbat niet langer vtoeven onder de -schaduwen der oude bedeeling. En daarom vieren wij den •oersten dag der week als den eenig waren christelijken Sabbat—als den Dag des Heeren, maar bepaald als Sabbat-dag des Heeren!
Mocht ons betoog wat omslachtig geacht worden, de belangrijkheid der bereikte resultaten strekke ter verschooning 
3. Maar nu rest ons nog om een vlttchtigen blik op de aanwijzingen van den besprokenen overgang te werpen, rzopals die in het N. T. voorkomen.
Dat onze Heer op den dag zijner opstanding des avonds 'bij de vergaderde discipelen inkwam, noemen we hier maar alleen, om van meet af te beginnen. Die dag wordt ons -diensvolgens een rijds-grens, vanwaar we voorts dagen en tijden moeten rekenen. Als rechtstreeks bewijs voor het -onderhavige punt is daarom de volgende verschijning des Heeren van niet weinig gewicht. Toevallig mag het niet beschouwd worden, dat die juist op den tweeden eersten dag -der week van nieuw-testamentischen tijd plaats vond. Indien de Heiland daarmede zijn heiligend zegel niet op den besproken overgang—m. a. w. op den eersten dag der week als nieuw-testamentischen Sabbat—wilde drukken, waarom vergaderde Hij dan juist op dien dag met de discipelen? Waarom niet op den vorigen dag? Of zouden de discipelen toen dan niet bijeen geweest zijn? Zoo niet, waarom



toch niet?.... Men denke hieraan, en geve er eene natuurlijke en redelijke verklaring aan.
Ook het Pinkster-feest, zoo innerlijk met de opstanding verbonden, dat het er de vrucht van is, had plaats op den eersten dag der week. Vergissen we ons wel, wanneer we in de uitstorting des Geestes een verzegelend teeken meenen te zien van den nieuw-testamentischen Sabbat?....
Toen Paulus ?o Troas was (Hand. 20: 6, 7) waren dediscipelen—merk wel op—"op den eersten dag der week vergaderd om brood te breken.'1'' Zij waren dus vergaderd om gemeenschappelijk openbaren, christelijken Goddienst te houden. Bij die gelegenheid toefde Paulus zeven dagen. Althans op een ow^testamentischen Sabbatdag was hij toen aldaar. Indien men toen den overgang al niet begreep, en niet wilde erkennen door die christelijke samenkomst, waarom vergaderde men dan juist op den eersten dag der week voor het uitdrukkelijk genoemde doel? Waarom niet op den zevenden dag?....
Maar moeielijk zal de Sabbatist hierop redelijk antwoord kunnen vinden.
Den Corinthiërs (1 Oor. 16:2) werd last gegeven, om opden eersten dag der week wat bij zich weg te leggen voor de armen. Oud-testamentisch voorschrift geeft ons den sleutel om dien last te verstaan. Liefdadigheid—aalmoesgeven, behoorde aan het wezen van openbaren Goddienst. Als zoodanig ook stond die nauw verbonden met den Sabbat. Men mocht niet ledig voor den Heere komen. Hieruit wordt het dus tamelijk duidelijk, dat de last, door Paulus den Corinthiërs gegeven, een onmiskenbare aanwijzing in zich houdt van den eersten dag der week als dag voor openbare, christelijke Gods-aanbidding—als christelijke Sabbat.
Meer bewijs, dan ons in deze ongezochte trekken gegeven wordt, hebben we nie.t noodig. Meer—of andere dan zoodanig ongezochte, zoodanig ter loops als natuurlijk inkomende bewijzen, zouden wij ook niet verwachten. Wegens de voor handen liggende gronden, en zulke enkele, maar duidelijke aanwijzingen, als we daar in geschiedenis vonden,.



draagt de eerste dag der week voor ons het onmiskenbare zegel van den christelijken Sabbat. Die dag is daarom ook zeer diep gegraveerd in het christelijke gemoed—gekoesterd door de christelijke liefde.
Wel werd voor een wijl de oude Sabbat nog naast den nieuwen dag gevierd, ten minste onder joodsche christenen —gelijk besnijdenis en pascha dóór hen ook nog nevens doop en avondmaal aan de hand werden gehouden. Allengskens en geleidelijk begon de zevende dag als Sabbat practisch uit.de christelijke geschiedenis te treden—gelijk ook besnijdenis en pascha. Hier én daar mag door secten, of menschen die eenzijdig ijveren, de zevende dag weer te voorschijn worden geroepen, om als de ware Sabbat erkend te worden. Maar de christenheid, over het geheel, zal blijven weigeren weer terug te keeren—en met den Sabbat weer op oud-testamentisch gebied zich te plaatsen.
In de tweede eeuw was de viering van den christelijken Sabbat reeds algemeen.
In den Brief van Barnabas—minstens aan 't eind der eerste eenw in omloop, wordt er op gewezen. Ook getuigt Justinus de martelaar allerduidelijkst van den eersten dag der week. Tertullianus is niet minder duidelijk, en verwijst de aanwrijving, dat de christelijke Godsdienst op den Zondag in eenig opzicht iets met de son«-vereering te doen zou hebben....
In De Apostolische Onderwijzing wordt op apostolisch bevel gewezen.
Elders ook worden er trekken gevonden, die van dezelfde zaken getuigen.
In latere tijden, toen Kerk en Staat gehuwd werden, werden Keizerlijke bepalingen gemaakt—burgerlijke Sabbats-wetten uitgevaardigd.
Konstantijn de Groote verbood het houden van rechts-
N. B. Men zie over deze zaken Deel l, 14 68186; III, 123; VIII 668 enz. van Ante-Nic. Libr. na 



gedingen op dien dag, ten jare 321 A. D. Latere vorsten gingen verder. "Eindelijk kwam er nog—hoewel anders ten overvloede—een kerkelijke vaststelling van den eersten dag der week als Sabbat. De Synode van Carthago ten jare 400, handelde over practische belangen in verband met den -Zondag. Latere Conciliën hebben evenzeer hun getuigenis aan'dien dag gegeven. Gedurig bleek het, dat de zondige geneigdheid des menschen eene of andere bepalingen vorderde. Vooral in tijden van geesteloosheid, wanneer vermaakzucht zooveel te zeggen heeft, en de belijders naar den schouwburg en hetijdel spel heenvoert, moet de Kerk haar stem verheffen voor den Christelijken Sabbat. De verhandelingen der Kerkelijke Conciliën in dezen hebben waarde — en hebben ook aanmerkelijk behoorlijke vieing bevorderd. Wel blijft er altijd treurig gebrek over in de heiliging; maar toch wordt nog de eerste dag der week door het Christendom voor den Sabbat gehouden. En, met het oog op de vaste gronden daarvoor, en de heerlijke beteekenis daarvan, kunnen wij ook niet twijfelen of de Christelijke Kerk zal voorts dien dag als Christelijken Sabbat in eere houden, totdat de Duizendjarige Sabbat, als het Jubel-jarige tijdvak der Eeddings-geschiedeuis, met de wederkomst van den verheerlijkten Zoon des Menschen—Heer, ook van den Sabbat in al zijne vertakkingen—ingevoerd zal worden.
Wij staan met dezen dag op heilige hoogte, en blikken heen.. . .naar die heerlijke ure, en voorts, naar den eeuwigen Sabbatismos! 



IV.
Wij zijn nu genaderd om den Christelijken Sabbat ALS EENE GEZEGENDE EN ZEGENENDE INSTELLING TE BESPREKEN.
Volledige behandeling moet ook hier niet verwacht worden. Hoofdzaken kunnen alleen voorgehouden worden. Hoe uitlokkend anders ook ons onderwerp in dezen, zoozullen we toch niet zoozeer met eene gemoedelijke schildering ons ophouden. Deze bespreking is niet op den preekleest geschoeid—ons doel noopt ons om een andere baan te kiezen. (
De Sabbat is tot 's menschen welzijn bestemd. Deze zijde der waarheid werd ten tijde van onzen Heiland niet goed verstaan. Weinig begreep Israëls volk er van. Dè overleveringen hadden er hare verdonkerende schaduwen over geworpen. Men had de Goddelijke orde omgekeerd, en de instelling verkeerd. Was de Sabbat om den mensch gemaakt, de overlevering deed het uitkomen, alsof de' mensch om den Sabbat was. Over beuzelarijen, van menschelijke vinding, kon men heet worden; maar het groote oogmerk des Sabbats vergat men. De Zoon des Menschen, gekomen om menschen te redden, moest ook zelfs den Sabbat uit de hand der joodsche overlevering redden—om hem in rechte verhouding te" doen kennen.
Een vrome jood riep mij, in mijn iongelings-jaren, op den Sabbat eens van de straat, om een stukje van zijn pijpsteel af te breken. Hij mocht dampen, en van zijn heilig mondje een schoorsteen maken op den Sabbat. Maar de pijpsteel verkorten—dat mocht alleen door heiden hand gedaan worden!
Op soortgelijke wijze wordt er soms nog gehandeld.... Maar ter zake..
1. De natuurlijke en tijdelijke zegeningen van den Sabbat zijn groot en menigvuldig. Niemand betwist de behoefte aan rust. Vroegtijdig zou



de stoffelijke tabernakel zich begeven, en lichaam en brein ten prooi worden, zoo er geen behoorlijke verpoozing ware in de drukte—zoo er geen rust benevens den sluimer der nachtelijke nren gevonden werd. Sabbatsrust is onmisbaar daarvoor. Die komt als een gezegende en zegenende verpoozing in den afmattenden arbeid eener over-drukke wereld. Die brengt een verlevendigings-stonde aan. Daarop kunnen de krachteu van lichaam en geest zich uitrusten, en zich voor nieuwen arbeid toerusten. Bewijzen zonder tal zijn er, om zelfs den meest ongeloovige te overtuigen, dat lichaam en brein door den Sabbat gezegend worden; en tevens, dat tijdelijke welvaart er door bevorderd wordt—al wordt zulks door Corporatien ook niet geloofd noch behoorlijk ter harte geeomen. Maar als die "geen geweten" hebben, hoe zouden ze zulks dan ook ter harte kunnen nemen?
Voorbeelden kunnen anders genoeg worden aangegeven tot staving onzer bewering.. Die met groote kudden verre reis moesten doen, en Sabbat vierden, kwamen doorgaans eer en beter ter bestemde plaats, dan die zich en de kudden geen Sabbat gunden. Er kan meer en beter werk gedaan worden, wanneer de Sabbat wordt gehouden, dan met veronachtzaming daarvan mogelijk is-.
2. Veel opmerkelijker nog—en meer onschatbaar voor maatschappij, huis en persoon, zijn de zedelijke zegeningen, waarmee de Sabbat beladen is.
Het bloote feit, dat er een Sabbat is, heeft reeds al gunstigen invloed. De waarneming daarvan oefent weerhoudenden en inspireerenden mvloed uit ten goede. Daardoor worden de booze driften aan banden gelegd, en wordt de stroom der ongerechtigheid aanmerkelijk gestuit. Op dien dag komen er door de middelen der genade invloeden in beweging, die nauwelijks te hoog geschat kunnen worden. Die invloeden spreiden over de volgende dagen der week een beveiligenden vleugel uit.
.Zeer gemakkelijk ware het te bewijzen, dat met de verwaarloozing van de middelen der genade ook de private



oefening in de waarheid te loor gaat. En daarmede wordt de Sabbat practisch nitgedelgd. En waar die wordt uitgedelgd, blijft geen eerbied over voo.i de Goddelijke Wet of het Goddelijke gezag. Daarmede gaan dan ook van zelf de goede zeden te gronde.
Een kalm overzicht, over de geschiedenis zal allen moéten overtuigen, dat de zaak der goede zeden staat of valt met de waarneming van den Christelijken Sabbat.
Frankrijk, dat in de omwenteling den Sabbat wilde bannen, daagt als een opheldering voor den geest op—een beeld, rood met bloed, woest in hemeltergende goddeloosheid en zedeloosheid. De zeden werden der oproerige beginselloosheid prijs gegeven.
Maar ook elders vinden we treurige ophelderingen. Met de schending van den Sabbat—die bron van zegenende invloeden tot verhooging en veredeling van zeden—zinken personen, huisgezinnen—natiën, in de diepte der onkunde, der zedeloosheid en ellende, wier geschiedenis de eeuwen schier niet kunnen teekenen!....
3. Nog eene zaak moet' hier genoemd worden—een zaak van nog grooter gewicht. Wij bedoelen den geestelijken invloed van den Sabbat,
Wij zullen over het verschil tusschen het zedelijke en het geestelijke niet uitweiden. Alleen maar de opmerking, dat het even groot is als het verschil tusschen humaniteit en godzaligheid—eerlijkheid en heiligheid. Dat verschil wordt in de prediking niet zelden ge-ignoreerd—of ten minste zoodanig in de nevelen gehuld, dat de indruk wordt gegeven, dat ze eenzelvig zijn, en dat men, des verkiezende, de respectieve termen kan verwisselen. Langs dien weg kan men Wet voor Evangelie door laten gaan—en zedelijke beschaving voor heiligmaking honden. Hoe menige kansel maakt zich dezer dagen daaraan schuldig! 
Men moet onderscheiden. Het geestelijke sluit wel het zedelijke in—maar niet, omgekeerd, het zedelijke het geestelijke. Het geestelijke raakt dieper en stijgt hooger. Het



raakt en beheerscht het innerlijke leven, en sluit zich aan bij het Goddelijke en hemelsche. Het wordt geboren uit harts-aanraking met God—of, m. a. w. uit de inwoning en macht des H. Geestes, die het leven van Christus aan onze ziele mededeelt.
voor dat geestelijke, nu, is de Sabbat—in verordend verband met de middelen der genade—een onwaardeerbare hulp. Die Sabbat, toch, met de daarmede verbondene instellingen, richt zijn invloed rechtstreeks op hart en geweten aan. Op dien dag—zoo heerlijk beladen met genade-voorrechten—schijnt de hemel als in anders ongekende helderheid en, warmte op de aarde neder. In 't heiligdom vanhuis of gemeente komen dan voor den geloovig' aanbidder hemel en aarde wonderbaar nabij elkander. Zij raken elkaar als in een brandpunt van heilig, verwarmend, vruchtbaar-makend geestelijk licht. De Geest Gods zweeft bijzonder koesterend over het gebied van geestelijke bearbeiding. Vanuit een kalmen hemel, blikt de heilige Sabbat, door het gemeentelijke heiligdom heen, op deze aardeneder—en onderwijl daalt een, stille, vreedzame, machtige zegen naar beneden. De poorten der eeuwige tabernakelen gaan open. En wijl het Evangelie door den Dienaar wordt ontvouwd, stijgt de ersstige aanbidder, onder 's hemels licht, en door 's hemels aantrekkings-kracht, omhoog —omhoog—en nog al verder omhoog, boven de moeiten en den strijd, in hemelsche, en hartverrukkende visioenen. Het nieuwe Jeruzalem daagt op voor het oog, en vervult het hart met heilige verlangens.
Zeker heer bezichtigde een huis in Newcastle, met het doel om het te huren. De eigenaar liep met hem naar een. raam en zeide, dat hij van daar des Zondags de Domkerk van Durharh kon zien. Op de vraag waarom juist des Zondags, luidde het antwoord, dat er dan geen rook uit de tusschen komende hooge schoorsteenen kwam.
Wanneer wij ons op den Sabbat van de belemmeringen der aardsche beslommeringen ontdoen, dan kunnen we het best de gouden straten der hemelstad zien 



Meer nog. Konden wij nauwkeurig tijd en plaats der nieuwe geboorte aanwijzen, in vele gevallen zouden we die met Sabbat en samenkomst verbonden zien staan. Die beide staan bijzonder verbonden met die invloeden, waardoor waarheid en hart in aanraking worden gebracht.
De Sabbat is bekend geworden als bij uitnemendheid de geboorte-<%, en de samenkomst als de geboorte-plaats voor zielen. En zoo komen er uit Sabbat en gemeentelijk heiligdom invloeden en ervaringen voort, die verwant zijn aan die van den eeuwigen Sabatismos. Wij mogen niet uitweiden. Maar zeker zeggen wij niet te veel, wanneer we beweren, dat de Christelijke Sabbat, wegens de daarmede eigenaardig verbondene invloeden, geheel onmisbaar en onwaardeerbaar is'. De gezegende invloeden, daarvan uitgaande op lichamelijk, zedelijk en geestelijk gebied, kunnen door geen menschelijke tong worden uitgedrukt, noch door de vlugste pen beschreven.' Voor een zoo gezegende gave mogen wij dus wel dankbaar wezen. En persoon én' huis, kerk en maatschappij mogen zeker wel samensluiten, om die instelling heilig en ongeschonden te bewaren.
Door de lichamelijke, zedelijke en geestelijke zegeningen met den Sabbat verbonden—en door den zedelijken 'wil van God, en het werk en de genade van onzen Heer aangedrongen, zoo behoorde er wel teedere, twouwe zorg besteed te worden, om dien geheiligden dag in waarde te houden, en hem voor de toekomst, voor land en nakomelingschap te helpen bewaren....



V.
Aan zoodanige bewaring wordt thans al groote behoefte openbaar. Zoo wij niet te donker de toekomst kleuren, zal die behoefte nog al grooter worden.
Om daarvan te overtuigen gaan we nu over om den Christelijken Sabbat
ALS EENE BEDREIGDE INSTELLING TE SCHETSEN.
Hier te lande, zoowel als elders, wordt eene schrikwekkende macht van ongeloof en ongodsdienstigheid openbaar. Al onze, heiligste instellingen worden er door bedreigd. Vooral ook, zooals verwacht mocht worden, wordt den Christelijken Sabbat de oorlog verklaard. Wel is deze beweging grootendeels uitheemsch van geboorte. Maar er is gevaar van naturalisatie.
Bij een terugblik op de wording dezer natie, mogen wij met alle vrijmoedigheid verklaren, dat het echt Amerihaansch is, den Sabbat in eere te houden. De Puriteinen ' hadden hem uit de oude wereld meegebracht, en hielden hem in waarde.
De Huguenoten en Nederlanders—mede onder de eerste nederzetters in de Oostelijke Staten te tellen—waren wel minder streng, maar toch evenzeer Sabbat minnend en Sabbat-vierend. Minder wettisch des aangaande, zoo waren ze meer Evangelisch, en beter in ware verhouding met het wezen van den Christelijken Rustdag. Mijlen liepen die Huguenoten—met de kleinen op de armen, en de schoenen op den rug—om den Godsdienst bij te wonen. Voor men de vergaderplaats binnen trad wiesch men de voeten en deed de schoenen aan. Des middags had men een korte verpoozing. Daarop volgde de tweede Godsdienstoefening.
Daarna keerde men weer huiswaarts Voorzeker een
beschamend voorbeeld — vooral voor hen, die maar nauwelijks eenmaal des Zondags zich een korten afstand



loopens kannen getroosten, om onder 't geklank der openbare prediking te komen!
Uit zulke volks-kiemen is deze natie ontwikkeld. En 't moet betuigd worden, dat wij als Arnerikaansche natie— ondanks al onze gebreken—wat Sabbats-viering betreft, alle Europeesche landen ver in de schaduw werpen. In vele onzer Oostelijke steden wordt des Zondags zulk eene stilheid waargenomen, en vloeit zulk een stroom van menschen al kerkwaarts heen, dat maar alleen in enkele andere dee-
len der wereld zulks ge-evenaard wordt.
In Europa is de Sabbats-schennis treurig algemeen. DuitscHand, waar de wieg der Reformatie stond, heeft den heiligen dag grootendeels prijs- gegeven. Zelfs de hoogbejaarde en vrome Keizer, wiens verscheiden nog maar zoo kort geleden een rouwfloers over gansch Germania verspreidde, en in Europeesche politiek koorts-achtige vrees verwekte—zelfs die waardige Vorst pleitte nog, niet lang voor zijn heengaan, voor Zondag parade.
Nederland—het land onzer vaderen, en waar ons ook eerst het licht in de oogen straalde;—Nederland, in vorige eeuwen zoo voorbeeldig in zijn ijver voor Sabbat, waarheid en Goddienst—Nedhéland—och, dat de Hemel deszelfs inwoners met ootmoedige schaamte mocht doen blozen—ja, dat NEDERLAND is in zijn Sabbats-schending Duitschland al heel kort op de hielen! 
Andere landen zouden we in panorama voor de oogen kunnen laten passeeren; maar 't is reeds genoeg, om ons niet huivering bevangen te doen worden.
Immers, de zienswijzen, en richtingen der oude wereld worden overgebracht naar onze kusten. Amerika begint ze
N. B. Hoe treurig het er bij staat in Duitschland, in betrekking tot Sabbat en Goddienst, blijkt eenigzins uit de volgende statistiek: Berlijn telt bijna anderhalf millioen zielen. Maar zij heeft slechts plaatsruimte in gebouwen waar Godsdienst gehouden wordt voor 50,000 personen, 't Getal dienstmeiden alleen bedraagt circa 60,000. Geen wonder, dat de Sabbat weinig beteekent! 
1



ook al meer en meer te eigenen—te naturaliseeren en na te volgen. En wanneer men hier te lande maar eens goed begonnen is op een of ander spoor, dan holt men al spoedig daarop voort met Amerikaanschen geestdrift, en vervaarlijke snelheid. Het land van stoom en electriciteit heeft geen geduld voortragen tred. Men laboreert hier aan een eigenaardige geneigdheid tot uitersten.
Van vele zijden wordt er vooral in onze steden inbreuk op den Sabbat gemaakt. Gewetenlooze Corporatien en stads-besturen schromen niet voor aanranding van den heiligen dag. Werklieden worden niet zelden door den levens-nood gedwongen, om den Sabbat te vergeten. Factorie ën houden de wielen aan den rondgang. Treinen moeten langs de banen snellen, waar zelfs geen schaduw van gegronde verontschuldiging kan worden aangegeven. Al is het maar een Post-trein—die moet loopen. Men kan toch immers niet zonder het Zondag morgen nieuwsblad wezen? 't Wordt meer gelezen dan de Bijbel!....
Verblijdend, echter is het, dat er soms goede voorbeelden worden gevonden. Wijlen W. E. Dodge—lid van het bestuur van een spoorweg—verliet het gezelschap oogenblikkelijk met een vaarwel-groet, toen men besloot, om des Zondags een trein te laten loopen. üDen volgenden dag verkocht hij zijn aandeel in dien spoorweg.
En door den goeden zin van VanderBilt is er een aanmerkelijke verandering ten gunste van den Sabbat langs de groote spoorwegen. Ook toont zich de invloed van onzen Post-Meester-Generaal ten gunste van den Sabbat....
Dat alles verblijdt ons onder de genoemde gevaren.
2. Maar benevens de reeds genoemde, zijn er nog andere gevaren, die den Sabbat dreigen.
Bijzonder dreigend zijn die, welke voortkomen uit den heerschenden tijds-geest—dien geest, die in den Antichrist zijn volste ontwikkeling zal vinden.
Er is een beginsel in de zondige menschelijke natuur, dat aanbonst tegen, en dan zich losrukt van, overdrevene, of



dus beschouwde, gestrengheid. De Puriteinsche Sabbat was niet geheel vrij te pleiten van overdrijving. Er was daarin een wettische nauwgezetheid, die hem ietwat met lastige somberheid omgaf. Wel zouden we wat meer van den oud-Puriteinschen geest kunnen wenschen. En toch houden we ons overtuigd, dat overdrevenheid licht tot treurige ontbinding leidt, als door de strenge wet der reactie. Men wordt moe van die strenge regelen. Dan schuurt en wrijft men er tegen aan. Eindelijk breekt men door, en kiest het tegenoverstaande uiterste. De geschiedenis is vol van dusdanige overgangen. En het uur schijnt nu geslagen te hebben, dat het ander uiterste ons als volk zal kenmerken. Wij vreezen althans daarvoor.
In handels-kringen is er zooveel wedijver, en zulk een gretigheid naar wereldsch gewin, dat men zich door dé drukte—gedwongen of gezocht—voor een behoorlijke Sabbats-viering grootendeels ongeschikt maakt. En dan—als door den drang van een overladen brein—geeft men zich op dien dag over aan vermaak en uitspanning. De Sabbat houdt op een dag van heilige rust te zijn. Het wordt een dag van drukke wereldsche verweiding. De overbodig, en onbehoorlijk beladene geest zoekt verfrissching—niet aan de beek, die door 't heiligdom vloeit— maar aan de onheilige stroomen van wereldsche uitspanningen, om voor den volgenden zesdaagschen taak weer geborsteld te zijn.
Vandaar ook, dat er zooveel zondags-vermaak verzonnen wordt. Pleizier ressorten vermenigvuldigen, en worden aantrekkelijk gemaakt—vooral op den Sabbat. Japaneesch vuurwerk—gewijd concert, en soortgelijke aantrekkelijkheden worden in den loop der week al wijd en zijd geadverteerd. En op den Sabbat wenden zich dan de duizenden naar het tooneel van onheilig genot. Zoo gaat het te Grand Rapids! En telken Rustdag snellen de excursie treinen daarheen, door de vroeger des Zondags zoo rustige Kolonie naar 't nabijliggende meer-strand!
Onwillekeurig komt het beeld van het verleden voor den



geest. In zijn kindsche dagen was Holland—en evenzeer de omliggende dorpen—zoo karakteristiek en vroom Sabbathoudend, dat de bewoners, ter ure van openbaren Godsdienst, en masse daar heentraden naar de oude loggen kerk, wier beeld nog zoo helder voor onzen geest staat, en daarmede ook de gedaante van dien machtigen prediker, die met een tong van heilig Pinkster-vuur, in dat onsierlijk gebouw, de heerlijkheden des hemels zoo roerend schetste. Destijds was Holland zoo gewijd aan den Sabbat, dat men langs al de straten, op de vleugelen van het avond-windje, de plechtige tonen van psalmgezang uit menige woning kon hooren. En de laatste uren van dien dag werden door het drukbezochte gezelschap nuttig besteed.
Zoo ging het ook in andere Hollandsche nederzettingen. Ip hoever dat voorleden nog voortleeft in het heden, ligt niet binnen het doei dezer bespreking. Dat er onder al ons Nederlandsche volk veel christenzin, en Sabbat-liefde overblijven, is stof tot ootmoedige dankerkentenis.....
Maa r worden dan ook diezelfde Nederlanders—worden hunne kinderen, thans niet in gevaar en in verzoeking gebracht, om het met den Sabbat wat -gemakkelijker en vrijer te nemen?
Gaat het nog zoo algemeen en trouw naar de Bedehuizen heen als vroeger?
De jongelingen en jonge dochters worden nu naar wat anders heengelokt. Velen onder alle klassen pleiten ook denkelijk wel voor wat, veertig jaren geleden, met fronzend gelaat als Sabbats-schending zou bestraft zijn geworden. Het gevaar onzer dagen ligt eensdeels hieain, dat men zich zoo wijs en behendig door redeneering kan begoochelen, en zichzelven en anderen tot de overtuiging kan brengen, dat de vorige dagen wat over-streng waren—dat de goede lui dier dagen wat steil waren, en ietwat achterover hingen; en —in allen gevalle, dat een Sabbats-reisje naar Macatawa, of eenig ander ressort, gansch niet afgekeurd kan worden. Er is een zedelijke kanker, die zich ongemerkt in de inge-



wanden der publieke opinie nestelt. Hij vreet de levensspieren van gezonde en besliste overtuiging uit en weg. Die zijn ten doode gedoemd, waar deze kwaal begint en doorwerkt. Alleen drastische middelen of maatregelen kunnen er van redden. Die kanker moet uitgesneden woreen. Tegenover het .geschreenw om meer vrijheid, moet men voor de oude palen waken. Waarlijk, er wordt dezer dagen een geloof openbaar dat, met beroep op christelijke vrijheid, veel kan doen, waarvoor men vroeger zou gehuiverd hebben—waarvoor men moed noch kracht bezat.
Maar dan ook kon het geloof van vroegere dagen doen, wat thans wel, eens wat moeielijk wordt bevonden. Men kon zich toen verlustigen in den dag des Heeren en in den Godsdienst—al stond er ook zelfverloochening mee verbonden. Indien, vermogen immer zwakheid kan worden, dan zal zulks gezegd mogen worden van dat vermogen, hetwelk onder beroep op geloofs-vrijheid, den Sabbat kan en durft schenden. Maar weinig kracht zal men vinden in het Sabbat-schendend geloof, om in den geestelijken strijd de overwinning te verzekeren—weinig, om moedig, tegenover een zonde-lievende wereld, voor het Woord en Heiligdom Gods den kamp aan te binden....
Wanneer men een zoo geriefelijk geloof heeft, dat men het met den Sabbat vrij genoeg kan nemen, om bloot wereldsch genot of gewin te zoeken, zou men dan wel veel kunnen vorderen op dien geheiligden en gezegenden dag in de heiligmaking? Zou men dan wel voorwaarts kunnen treden op den hemel-weg—voorwaarts in de navolging van den Heer—voorwaarts in het zalige rust van de wachtende heerlijkheid? Zou men dan wel veel kunnen doen voor de zake Gods op aarde? Zou de wereld, die anders wel roept om vrijheid, veel achting hebben voor, en veel indruk krijgen van, de pogingen, die dan ook nog al aangewend mochten worden voor het koninkrijk der hemelen?
Wij houden het er voor dat die geloofs-macht, zoogenaamd, die den Sabbat aan zondige geneigdheid kan on-



r
derwerpen, machteloosheid zal baren in allen strijd en arbeid om menschen—om de wereld, om waarlijk iets, aan den Heer des Sabbats te onderwerpen.... De gemeente Gods mocht hier wel aan denken. En reden zal er wel gevonden worden, om tot meer Sabbats-trouw opgewekt te worden.
9 Indien gij uwen voet van den Sabbat afkeert, van te doen uwen lust op mijnen heiligen dag; en indien gij den Sabbat noemt eene verlustiging, opdat de Heeee geheiligd worde, die te êeren is; en indien gij dien eert, dat gij uwe wegen niet doet, en uwen eigenen lust niet vindt, noch een woord daarvan spreekt; Dan zult gij u verlustigen in den Heeee, en Ik zal u doen rijden op de hoogten der aarde, en Ik zal u spijzigen met de erve van uwen vader Jakob: want de mond des HEEREN heeft het gesproken." Jez. 58 : 13, 14.
Bijbel, Kerk en Godsdienst laten zich niet van den Sabbat scheiden. , Het leger des ongeloofs, dat den Sabbat beoorloogt, trekt dus ook te velde tegen al de dierbaarste belangen....
En daarom sta, bidde en strijde men voor dien Sabbat, totdat de Heer ons overvoere tot de ruste aan gindsche zijde!



BESLUIT.
Het besprokene onderwerp is rijk aan practische leeringen. Enkele wenken ten slotte achten wij niet te onpas. De gemeente des Heeren behoort den christelijken Sabbat met heilige jaloerschheid in waarde te houden. Alles behoort aangewend te worden om eerbiedige waarneming daarvan te bevorderen.
1. En allereerst daarom behooren alle ouders in de gemeente hunnen kinderen heiligen eerbied daarvoor in te boezemen. Waar dat verzuimd wordt, zullen de gevolgen al spoedig openbaar worden. De kinderen moeten vroeg weten, dat de Sabbat boven alle andere dagen, ook de Kerkelijke feestdagen, uitmunt, gelijk de Alpen-kruinén zich boven valleien en heuvelen verheffen. Ze moeten weten, dat, gelijk het licht van de berg toppen over de valleien verspreidt, de Sabbat over de andere dagen der week heilig licht, en heiligenden invloed verspreidt. Bij de eerste ontkieming hunner redelijke bewustheid moest men door woord en voorbeeld zulks op alle. mogelijke wijze en met biddenden ernst bevorderen. Wel kan men de kleinen in al te stijven band houden. De geestelijke belangen worden niet het best bevorderd door over-strenge regelen. Niet zelden wordt daarop eene treurige reactie gezien. Velen, in de jeugdige jaren wat al te streng gehouden, breken later door de banden heen, en worden zelfs afkeerig. Aan de andere zijde, echter, moet er voor gezorgd worden, dat de kinderen Sabbat hebben en houden. Werd hiervoor beter gezorgd, dan zou men ook het gepeupel des Zondags minder langs de straat zien slenteren.
Hier en daar worden onheil-spellende verschijnselen openbaar. Op vele plaatsen merkt men de kinderen in de Zondags-school; maar de prediking des Woords wordt minder trouw bijgewoond. Rechtstreeks kan zulks niet aan de Zondags-school geweten worden. Zijdelings, echter, door



die goede inrichting maar een weinig van haar behoorlijkeplaats te laten gaan, staan zulke feiten er zeker mede verhonden. De jeugd kan licht door het meer gezellige van de Zondags-school aan de meer vormelijke, maar ook meer degelijke, prediking ontwennen.
Men worde wakker voor deze gevaren, en wende allen invloed aan, om ook de kinderen in het Huis des Gebed» te huis te doen gevoelen.
Die in jeugdige jaren gewent aan de geregelde bijwoning; der christelijke samenkomsten, zal op lateren leeftijd al» regel de gewoonte hebben, zonder dat het hart er daarom van uitgesloten zou blijven, om den openbaren Godsdienst bij te wonen. De Heer, en de Apostelen hadden ook die gewoonte 
2. Ook is er hier voor hen, die bediening hebben in de gemeente genoeg, om met ernst aangedaan te zijn. Heldere begrippen en vaste overtuiging zijn onmisbaar. , Men behoort heilig gezag, maar ook Goddelijk Evangelie in den Christelijken Sabbat te zien. Op den kansel, en voorts in allen arbeid in de gemeente, behoort men hem op die heilige hoogte te zien, waar de ontwikkeling der heils-plannen hem geplaatst heeft. Op die hoogte moet men zelf ook staan, en dan manhaftig ijveren.
Geen onduidelijk geluid moet uit de bazuin gehoord wor* den—ook dus niet in den Sabbats strijd onzer dagen. Het is, inderdaad, te betreuren, dat er ergens nog voorgangers gevonden worden, die het met den Sabbat gemakkelijk nemen. Men schikt zich naar anderer gang, en naar eigen hart. Een geriefelijke vrijheid wordt verlangd. Geenszins ontkennen we, dat er ook wel getrouwheid op den kansel wordt gevonden. Maar dat er toch ook veel traagheid, ontrouw en menschenvrees gevonden worden, zal moeielijk betwist kunnen worden. Men beeft soms op de gedachte, om een ingekankerd kwaad door het zwaard aan te tasten. Men vreest voor botsing met hen, die op fatsoenlijke wijze den Sabbat schenden. Waarlijk, de belangen zijn te groot



voor land en volk, voor huis en gemeente, om in dezen beschroomd, sluimerend of ontrouw te zijn. Men worde wakker, en ijvere voor de christelijke heiliging van den gezegenden dag des Heeren....
3. Maar de geheele christenheid behoorde de roeping in dezen te verstaan, om wakker te worden. Er zijn gevaren. Van onderscheidene zijden hooren we ook al stemmen om de Columbian Exposition in 1893 op den Sabbat open te houden, 't Zal niet aan ij ver ontbreken, om in dezen té slagen. Het is verblijdend, dat er niet weinige in invloedrijke standen gevonden worden, die ondubbelzinnig zich verklaren tegen zoodanige nationale schending van den Sabbat. Het is wel te betwijfelen of onder gelijke omstandigheden in eenig ander land zoovele goede stemmen vernomen zouden worden. Maar laat niemand meenen, dat er geen gevaar bestaat. De christenheid diende niet alleen door woord en voorbeeld voor den Sabbat te ijveren, maar ook allen invloed op christelijke wijze te gebruiken ten gunste van de Zondag-wetten. Te veel en te lang zijn die reeds in menig opzicht maar nutteloos sieraad voor de Archieven geweest.
Gelijk van Konstantijn af in christen landen Zondag-wetten van tijd tot tijd uitgevaardigd werden, zoo werd ook hier te lande gedaan. De Puriteinen dwongen alle burgers in de eerste tijden om den Godsdienst bij te wonen. Later werd de strengheid van tijd tot tijd afgenomen naar gelang men verstond, dat Kerk en Staat hier onderscheiden waren. Wijl de wetten in onderscheidene Staten in bijzonderheden verschillen, zoo komen ze toch alle hier in overeen, dat arbeid, storende vermaken verboden worden. Het beginsel waarvan deze wets-bepalingen uitgaan is twee-ledig—aan de e e n e zijde wordt er door erkend de behoefte aan behoorlijke rust, en aan de andere, de zedelijke roeping om den Dag des Heeren Godsdienstig te eeren. Base ball spel en 'n tal van andere luidruchtige vermaken zouden geen plaats kunnen hebben zoo de burgerschap zich maar wilde



bemoeien met de behoorlijke handhaving der goede wetten ....
Hier en daar worden ze op schouwburg en kroeg toegepast. Maar ook wordt een treurige lust tot losbandigheid openbaar. Men zoekt de wetten te ontduiken, en aan hulp in' dezen ontbreekt het maar zelden. Er bestaat behoefte, om naar den oorsprong dezer natie terug te keeren. De oorspronkelijke Amerikaansche Sabbats-zin behoorde te herleven. De kiemen dezer Republiek werden in het heiligdom, in onafscheidelijk verband met den Sabbat, in den grond gelegd. Daaraan blijve men als burgers trouw. Geen verbastering—geen verachtering, worde geduld. Door stem en invloed behoorde men daarom ook mannen voor de hooge plaatsen te zoeken, die het wel meenen met den Sabbat. Men stelle zijn aangezicht tegen allen, die hier ontrouw zijn. Men toone, dat Sabbats-schending' als zedelijk kwaad beschouwd wordt—als een kanker, die huis, kerk en maatschappij in de levens-deelen aantast..
Er is nog een zaak, die wel bij name genoemd mag worden. Wij bedoelen—Het Zondag Nieuwsblad.
Dat is begonnen, gaat door, en zal denkelijk ook wel verder door gaan. Indien het door blijft gaan, dan zal de christenheid in dezen niet weinig te beschuldigen zijn. De argumenten, die men aanvoert voor dat Zondag blad, behoeven hier niet besproken te worden. Trouwens, wordt dan ook al het werk, daaraan besteed, des Zaterdags gedaan, dat neemt niet weg de treurigste geschiedenis. Dat er dan geen Maandag morgen blad behoorde te zijn, om den drukkers rust te geven, is waar. Maar wij hebben het oog niet op de drukkers alleen—maar op het lezende publiek. ...
Daar komt het Zondag morgen blad in huis. Allereerst wordt dat ter hand gegrepen. Ook waar Bijbel anders niet geheel vergeten wordt, moet die toch voor het nieuws blad de eerste plaats laten varen. In vele huizen ligt het blad den geheelen Rustdag voorhanden. In plaats van behoor-



lijke lees-stof ter hand te nemen, wordt het zoo vaak ontstemmende, .het zoo verwilderende nieuws van den dag gelezen. Het hemelsche nieuws—de goede tijding der genade, wel al oud, maar nog immer, en voorts eeuwig, nieuw—moet achter staan.
Het zou niet moeielijk wezen, om den schadelijken invloed daarvan aan te wijzen. Men behoorde in dezen een goed christelijk en beslist standpunt in te nemen. Komt dan al het Zondag morgen blad, waarom geen geduld, om het eerst Maandag morgen ter hand te nemen? Dat zal toch immers in meeste gevallen vroeg genoeg zijn, om de registers van zonde en ellende, in de Dagbladen zoo breed uitgemeten, na te gaan?
Stonewall Jackson stond in onzen burger-oorlog wel aan de verkeerde zijde. Maar godsvrucht kan men hém niet betwisten. Hij hield den Sabbat op voorbeeldige en beschamende wijze in waarde.
Nimmer verzond hij brieven, of hij moest kunnen berekenen, dat ze voor den Zondag ter bestemming zonden kannen komen. En wat de Post hem aanbracht op den Rustdag, of te laat in den nacht, om v o o r de Sabbats-uren te lezen, werd weggelegd, totdat de heilige uren voorbij waren, 's Maandags morgens begaf hij zich vroeg aan de taak, om de bundels te openen....
Zulke voorbeelden verdienen navolging—
Men drukke heilige voetstappen—vooral ook in betrekking tot de waarneming van den heiligen dag.
6. En eindelijk, laat heilige liefde voor den Sabbat gekweekt worden.
Gemakkelijk is het te bewijzen, dat waar men met de -verwaarloozing aanvangt, de instelling van lieverlede m de schatting daalt. Aan de andere zijde wordt het ook immer bevestigd, dat met eene trouwe bijwoning van de christelijke samenkomsten, de Sabbat steeds in waarde stijgen zal. Daardoor wordt men er inniger aan verbonden. Men komt dan in het heiligdom. Men ziet, men smaakt, men erkent,



dat do dag in nauw verband staat met den hemel. De levensband, die hem aan de eeuwige ruste Gods verbindt, 'wordt dan verstaan. Nooit trekke men daar het oog af. En wanneer dan ten lange leste de beloofde Sabbat aan de kimmen opdaagt, en dien dag invoert, die eeuwige rust na strijd en arbeid aanbrengt, 'zij het dan ons voorrecht om met onzen God, en met al de gezaligdpn, te rusten—te rusten op het hoogste terrein van heils-ontwikkeling—te rusten m het eeuwig en volmaakte dienen van den Volzalige— te rusten in stoorlooze vreugde, en aanbiddende verslondenheid in den Drieeenige.
"Wees gegroet, gij eersteling der dagen,
Morgen der verrijzenis! j
Bij wiens licht de macht der hel verslagen
En de dood vernietigd is!
Heere Jezus, Trooster aller smarten!
Zon der wereld, schijn in onze harten,
Deel ons zelf de voorsmaak mee
Van der zaalgen Sabbats-vree.
Op uw woord, o Leven van ons leven
Werpen wij het doodskleed af:
Door de kracht uws Geestes uitgedreven,
Treden w' uit ons zonden-graf:
Leer ons daaglijks, leer ons duizendwerven
In uw kruisdood meegekruisigd sterven,
En herboren—opgestaan,
Achter U ten hemel gaan."
In uw hoede zijn wij wel geborgen; En, schoon eerlang 't oog ons breek; Open gaat het op den grooten morgen, Na deez' aardsche lijdens-week! Welk een dag der ruste zal dat wezen, Als w' ontsterflijk, uit den dood verrezen, Knielen voor uw dankaltaar, Amen, Jezus! maak het waar!"



''DeHoogste Liefde heeft verwonnen:
De Sabbats- arbeid is bereid, De Sabbats- viering is begonnen,
En eindigt niet in eeuwigheid. Alom ontvouwt het Rijpe Leven
Zijn laatste en heerlijkste gestalt,' Zoover de ontelbre scharen zwerven,
En—'t immer Nieuwe Lied weerschalt."
Ten Kate.
"Van deez' barren storm-heuvel, Naar gindsch warm en zonnig' hoogt'.
Waar de liefde eeuwig schijnt Vaart over tot uw rust,
De ruste Gods!
Uit deez' ankerlooze wereld,
Wier morgen niemand spellen kan, Uit al 't rustlooz' hier beneden—
Vaart over tot uw rust, De ruste Gods!" Naar Horatius Bonar.















k3