van den Schrijver.
m
DE CHRISTELIJKE TYPOLOGIE
. IS BEEI.D, IS WOORD EN IN HANJtELING.
TOESPRAAK
ter opening i)eil
JAARLIJKSCHE VERGADERING
"L-. -/ vaw de
MAATSCHAPPIJ DER NÊDEÈLANDSCHE LETTEEEUNDE TE LEIDEN,
op Donderdag, 20 Juni 1889,
| ■ door |pjj - rj |
Dt. J.. G. R. ACQUOY.
LEIDEN. — E. J. BEILL. 1889.
m







DE CHRISTELIJKE TYPOLOGIE
IN BEELD, IN WOORD EN IN HANDELING.
TOESPRAAK
TBR OPENING DIB
JAARLIJKSCHE VERGADERING
VAN Dï
MAATSCHAPPIJ DER NEDERL ANDSCHE LETTERKUNDE TE LEIDEN,
op Donderdag, 20 Juni 1889,
DOOK
Dr. J. G. R. ACQUOY.
Overgedrukt uit de «Handelingen en Mededeelingen" der Maatschappij over het jaar 1888—1889.
/
LEIDEN. — K. J. BRILL. 1889.







Mijne Heer en!
Alles heeft zijne geschiedenis. Dit geldt ook van de toespraken, waarmede de Voorzitters onzer Maatschappij sinds hare oprichting in 1766 de Jaarlijksche Vergaderingen hebben geopend. Die geschiedenis hangt natuurlijk samen met de voorschriften der Wet. Zoolang deze den Voorzitter slechts opdroeg, de vergaderingen te openen, was hij geheel vrij, dit te doen op zoodanige wijze als hem goeddacht. Sinds zij in 1847 bepaalde, dat hij de Jaarlijksche Vergadering moest openen „met eene beknopte toespraak, vermeldende den staat der Maatschappij en hare voornaamste lotgevallen gedurende het afgeloopen jaar", kon hij zich moeilijk onthouden van een zeker vooruitloopen op het Verslag van den Secretaris. En toen zij hem sedert 1872 tot niets anders verplichtte dan tot het openen van de Vergadering „met eene toespraak", liet zij den inhoud daarvan geheel aan zijne eigene keuze over.
Tot zóóver de Wet Maar nu de gewoonte. Deze bracht van 1767 tot '92 mede, dat de Voorzitter, ofschoon door niets gebonden, eene kortere of langere openingsrede hield,



waarin meestal verslag werd gedaan van de lotgevallen der Maatschappij, en waarin tevens de afgestorvene Leden meer of minder uitvoerig werden herdacht Gij zult vragen, wat er dan voor den Secretaris te doen overbleef. Zeer veel, Mijne Heeren, zeer veel. Althans in de eerste jaren. Verbeeldt u, men hield destijds twaalf Maandelijksche Vergaderingen, en al de notulen van al die vergaderingen werden in de Jaarlijksche Vergadering door hem voorgelezen. Dat was toen de geestelijke spijze, waarmede men zich voedde. In 1784 werd dit anders. Toen deed de Secretaris, ten gevolge van een besluit der laatst gehouden Jaarlijksche Vergadering, bij wijze van een uittreksel uit de notulen, verslag van de gewichtigste handelingen der Maandelijksche Vergaderingen in het afgeloopen jaar, en dat uittreksel was in den regel ongeloofelijk kort Een paar malen (in 1799 en 1803) verklaarde de Secretaris zelfs, geen stof te hebben voor een verslag.
Maar om tot de toespraken der Voorzitters terug te keeren: van 1793 tot 1822, onder het dertigjarig voorzitterschap van Jona Willem te Water, werden de^openingsredenen bijna uitsluitendl) gewijd aan het herdenken van de dooden, nu eens wat korter, dan eens wat langer, soms onmatig lang. Zoo beslaat het levensbericht van Johan Meerman in de rede van 1816 bijna acht en dertig, en dat van Cornelius Johannes Kneppelhout in de rede van 1819 ruim vier en vijftig bladzijden druks in folio. Het voorbeeld van Te Water, om de toespraken bij de opening der Jaarlijksche Vergaderingen schier geheel tot verzamelingen van biographieen te maken, werd door Matthijs Siegenbeek, die van 1823 tot '47, d.i. gedurende vijf en twintig jaren, onafgebroken den voorzittersstoel bekleedde, nog strenger gevolgd, en zoo hebben wij aan de vijf en vijftig toespraken van deze twee mannen eene



reeks van meer dan driehonderd levensberichten te danken, waarvan meer dan tweehonderd door Siegenbeek zijn opgesteld. Had men zich dus op de Jaarlijksche Vergaderingen vroeger aan notulen te goed gedaan, later deed men het aan biographieën. Doch ook hierin kwam verandering. Toen Nicolaas Christiaan Kist in 1848 voor de eerste maal als Voorzitter optrad, stelde hij nog wel zelf de levensberichten der overledenen op, maar plaatste ze als Bijlagen achter zijne rede, die thans, overeenkomstig de nieuwe wet van 1847, een verslag werd van den staat der Maatschappij en hare voornaamste lotgevallen gedurende het afgeloopen jaar, terwijl de Secretaris den hoofdzakelijken inhoud las van het Verslag harer handelingen en van dat over de boek- en andere verzamelingen der Maatschappij. In 1849 andermaal Voorzitter zijnde, stelde Kist aan de Vergadering voor, de plaatsing van de Levensberichten als bijlagen achter de toespraak te bestendigen, met dien verstande evenwel, dat zij niet meer uitsluitend door den Voorzitter, maar door leden, die de afgestorvenen meer bijzonder gekend hadden, zouden worden geschreven J). Dit voorstel vond goedkeuring, en zoo werden de levensberichten voorgoed van de openingsredenen losgemaakt. Eenige jaren later (1864) ging men eene schrede verder. Men richtte er een afzonderlijken bundel voor in, en de openingsredenen bleven volgens de Wet beknopte toespraken, vermeldende den staat der Maatschappij en hare voornaamste lotgevallen gedurende het afgeloopen jaar. Dit werd dus voortaan de geestelijke spijze, die de Voorzitter jaarlijks aan de aanwezige leden te genieten gaf.
Hierin nu is, ondanks de gewijzigde wetsbepaling van 1872, geene wezenlijke verandering gekomen. Sommige Voorzitters mogen hunne bij de Wet gevorderde „toespraak"



een weinig vrijer hebben ingericht, in hoofdzaak zijn toch allen een overzicht van den staat en de lotgevallen der Maatschappij blijven geven. Ik zelf, toen ik in 1884 de eer had, evenals thans uwe vergadering te leiden, heb mij aan die gewoonte gehouden. Nochtans niet zonder zekeren weerzin, want reeds toen was het mijne overtuiging, dat er eene verandering in het bestaande komen moest.
Immers, men heeft reeds jaren lang, nu eens luider, dan weer minder luid, geklaagd over het weinig belang, rijke van onze Jaarlijksche Vergaderingen. Terwijl die vergaderingen eene eeuw geleden des voormiddags te negen uren begonnen en des namiddags te drie uren werden voortgezet, loopen zij thans, het gezelligkoffie-uurtje daaronder gerekend, tusschen halftwaalf en halfdrie af. Zoolang de Maatschappij zich de uitgave van een „algemeen, omschryvend Woordenboek der Nederlandsche tale" ten doel stelde, hielden de mededeelingen en beraadslagingen daarover de belangstelling der aanwezigen ieder jaar opnieuw gaande. Toen zij bijna jaarlijks prijsvragen uitschreef, gaven de gedachtenwisseling over de onderwerpen, het advies der beoordeelaars, de beraadslaging over het al of niet bekronen, en de verrassing bij het openen van de naambriefjes in geval van bekroning kleur en geur aan de Algemeene Vergaderingen. Ofschoon dit na 1861 niet meer heeft plaats gehad, bleef er toch nog altijd eene andere belangrijke werkzaamheid voor de aanwezigen over. Zij alleen toch hadden de benoeming van nieuwe leden in handen. Men moet de vergaderingen in vroeger jaren hebben bijgewoond, om te weten, hoeveel ijver voor geliefde candidaten reeds vóór haren aanvang betoond werd, hoeveel arbeid de Commissie tot Stemopneming gedurende het koffie-uur te volbrengen had, en met welk eene belangstellende spanning de uitslag uit haren mond werd



vernomen. Ook dit middel, om de Jaarlijksche Vergaderingen belangwekkend te maken, bestaat sinds 1882 niet meer. Wij stemmen te huis, en handelen hier de altijd terugkeerende punten van den Beschrijvingsbrief af: wij hooren eenige korte verslagen; wij beschikken over de rente van het Fonds; wij doen een paar benoemingen voor leden van het Bestuur, en gaan uiteen, om ons drie uren later — dat deden de Vaderen gedurende de eerste vijftig jaren onzer Maatschappij niet — aan een gemeenschappelijken maaltijd te vereenigen. Mijne Heeren, aie1 mand kan grooter voorstander van gemeenschappelijke maaltijden zijn dan uw Voorzitter van dit jaar. Niets houdt meer dan zulke maaltijden de maatschappijen bijeen en hare leden in aangename betrekking tot elkander. Maar toch, als het onze Maatschappij zal blijven welgaan, moet ten slotte niet alles op den maaltijd aankomen.
Zeven jaren geleden heeft dan ook één onzer leden in bedenking gegeven, om, ten einde de vergaderingen belangrijker te maken, ieder jaar een lid of zelfs een nietlid uit te noodigen, om over iets, zijn vak betreffende, eene mededeeling te doen *). Niet zeer vleiend voor de Voorzitters der Maatschappij, en daarenboven onvereenigbaar met Art. 45 der Wet Maar toch, ook hieruit bleek, dat de leden, die tot de Jaarlijksche Vergaderingen opkomen, onbevredigd van hier gaan; dat zij niet bij den maaltijd alleen kunnen leven; dat zij iets anders wenschen dan hetgeen eene vroegere Wet heeft voorgeschreven en wat zij weinig eerbiedig plegen te noemen „een aangekleed verslag".
De beste straf voor de ontevredenen zou rijn, dat zij zeiven eens het voorzitterschap in eene Jaarlijksche Vergadering onzer Maatschappij moesten bekleeden. „Mijne Heeren", zou ik dan zeggen, „toont ons nu eens, hoe



het wezen moet". Misschien deden zij niets anders, dan hetgeen hier in hoofdzaak gedurende veertig jaren is gedaan. Wat mij betreft, niettegenstaande ik het geheel met hen eens ben, hebben de omstandigheden mijne overtuiging ook ditmaal weder op eene zware proef gesteld. Het jaar toch, dat achter ons ligt, was vol van gebeurtenissen, die, al moet ook de Secretaris ze in zijn Verslag beschrijven , door den Voorzitter niet onvermeld mogen worden gelaten. Of zijn wij allen niet weken lang in spanning geweest over het leven van onzen geëerbiedigden Koning, den hoogen Beschermheer onzer Maatschappij? Hebben wij ons niet als van een zwaren druk ontheven gevoeld bij de heugelijke mare van Zijner Majesteits ongedacht en onverwacht herstel? Was niet de 12de Mei j. 1. voor ons allen een feestdag, bij de dankbare herdenking van al de zegeningen, die 's Konings onkreukbaar constitutioneel bestuur gedurende veertig jaren van voorspoed en vrede heeft aangebracht?... En waar de dood alsnog dit dierbaar leven spaarde, heeft hij ons daar niet velen, zeer velen ontnomen, die onze Maatschappij versierden, mannen van rang en stand, als ons ten vorigen jare benoemd Eerelid Jhr. Mr. W. C. M. de Jonge van Ellemeet, letterkundigen van naam als Zimmerman, Hofdijk, De Buil en Alberdingk ,Thijm, geleerden van beteekenis als Vissering, Rauwenhoff, P. A. Tiele en Jorissen? Is ons niet te Antwerpen Jan van Beers, en te Rome Dom Pitra ontvallen? Waarlijk de verzoeking was groot, al deze mannen en nog zoo vele anderen, die evenals zij in den loop van dit jaar zijn bezweken, eenigszins uitvoerig te behandelen, gelijk zij dat waardig zouden zijn geweest.... En dan Mr. M. Verbrugge te Middelburg, die van zijne blijvende belangstelling in onze Maatschappij een hoog gewaardeerd blijk gaf, door haar duizend gulden, vrij van



successierecht te legateeren, en anderen, die hare Bibliotheek met boeken of handschriften hebben verrijkt... Voorts het verblijdend feit, dat de Catalogus onzer Boekerij, dank zij de noeste vlijt en onbezweken werkkracht van den Heer Petit, thans voltooid is en aireede aan de inteekenaren werd toegezonden. Doch ik wil niet langer inbreuk maken op het Verslag van den staat en de lotgevallen onzer Maatschappij gedurende het afgeloopen jaar, dat straks door onzen Waarnemenden Secretaris zal worden uitgebracht. Slechts één punt, dat hij uit kieschheid als met den vingertop zal aanroeren, zij thans door mij uit waardeering meer uitvoerig behandeld. Ik sprak daar van onzen „Waarnemenden" Secretaris. Dr. Kluyver namelijk, die in de Jaarlijksche Vergadering van 1886 tot Secretaris was benoemd, heeft, wegens de belangrijke vermeerdering zijner werkzaamheden voor het „Woordenboek der Nederlandsche taal", tegen 1 Maart j. 1. ontslag uit zijne betrekking gevraagd. De Maandelijksche Vergadering van Januari heeft het hem op de eervolste wijze onder hartelijke dankbetuiging voor zijne aan de Maatschappij bewezen diensten geschonken. Ook hier worde hem onze gezamenlijke hulde gebracht! Het Bestuur is zoo gelukkig geweest, voor de tijdelijke waarneming van de aldus opengevallen betrekking den man te vinden, dien het zocht en wiens naam u reeds door den Beschrijvingsbrief voor deze Vergadering bekend is geworden. De Heer W. P. Wolters werd in de zooeven vermelde Maandelijksche Vergadering van januari benoemd, en aan ü zal het thans staan, deze tijdelijke benoeming in eene blijvende voor drie jaren te veranderen. In uwe keuze blijft gij natuurlijk vrij, maar als Voorzitter breng ik namens het Bestuur — en immers ook namens u, Mijne Heeren? — aan den Heer Wolters reeds nu onzen welgemeenden dank voor zijne bereidvaardigheid,



om de Maatschappij ook op deze wijze te dienen, en voor den onvermoeiden ijver, waarmede hij haar reeds meer dan drie maanden heeft gediend.
Wat ik tot dusverre gesproken heb, Mijne Heeren, verschilt niet wezenlijk van hetgeen gij gewoon zijt, hier jaarlijks te hooren. Ik heb getracht, het zeer beknopt te zeggen, en toch heeft het reeds een aanzienlijk gedeelte van den tijd, die aan een spreker pleegt toegestaan te worden, in beslag genomen. Doch mag ik dien tijd op ongeveer een uur stellen, — tot langer luisteren met aandacht is de mensch nu eenmaal niet in staat, en het zou dus even onverstandig als onwellevend zijn, deze natuurlijke grens te overschrijden, — zoo wil ik trachten, een onderwerp voor u te bespreken, dat, zoover ik weet, nog nooit in zijn geheel is behandeld, en over welks deelenikmeen eenig nieuws te kunnen zeggen; een onderwerp, dat u in den aanvang wellicht vreemd zal klinken, maar dat uspoedig blijken zal, hier volkomen op zijne plaats te zijn. Onze Maatschappij toch, ofschoon aan de Nederlandsche Letterkunde haren naam ontleenende, geeft in Art. i harer Wet als haar vierledig doel te kennen: „de bevordering der Nederlandsche Taal- en Letterkunde, Geschied- en Oudheidkunde". Wie meenen mocht, dat men, om tot hare leden te behooren, letterkundige moet zijn, zoutoonen niet te weten wat zij eigenlijk wil, en wie in haar midden over een punt van Nederlandsche geschied- of oudheidkunde handelt, vervult niet minder haren wensch, dan wie er een onderwerp van Nederlandsche taal- of letterkunde ter sprake brengt. Dat nu het mijne overal en altijd zuiver Nederlandsen wezen zal, durf ik niet beloven maar geschiedkundig, oudheidkundig en letterkundig zaJ



het zijn, en wat door mij aan andere landen ontleend wordt, zal slechts tot betere toelichting van het Nederlandsen gedeelte dienen. Doch geene verdere omwegen. Ik ga tot u spreken over de Christel ij ke Typologie in beeld, in woord en in handeling.
Het eerste, dat ik te doen heb, zal wel zijn, uiteen te zetten wat men onder typologie verstaat.
Volgens Nieuw-Testamentisch spraakgebruik is eene type een beeld uit het Oude Testament, waaraan een overeenkomstig beeld in het Nieuwe als tegenbeeld of antitype beantwoordt. Zoo wordt bijv. in Rom. V: 14 Adam, de eerste mensch, de type genoemd van den waren Adam, Christus. Evenzoo heet in Hebr. LX: 24 de hemel, waar Christus is binnengegaan, de antitype van den tempel, waar de hoogepriester binnenging. Soms worden deze heenwijzingen naar latere zaken ook voorbeelden, afbeeldingen en schaduwen genoemd. Soms ook komen zij eenvoudig als vergelijkingen voor. Zoo bijv. in Matth. XII: 40, waar de driedaagsche rust van Jezus in den schoot der aarde wordt vergeleken met het driedaagsch verblijf van Jona in den buik van den visch, en Joh. Hl: 14, waar zijne verhooging aan het kruis wordt vergeleken met de verhooging van de slang in de woestijn.
Het vroom vernuft der oude Christenen vond er een heilig behagen in, dergelijke overeenstemmingen tusschen het Oude en het Nieuwe Testament op te sporen, en het voorafgaande als voorbeduiding van het later gevolgde te beschouwen *). Zulke onmiskenbare overeenstemmingen konden volgens hen niet toevallig zijn. God had eeuwen te voren doen afbeelden, wat eenmaal in zooveel hoogeren zin met en door Christus geschieden zou. Zoo wordt



bijv. in den brief van Bamabas, die tegen het einde der iste eeuw zal rijn geschreven, de bok, die op den Grooten Verzoendag naar de woestijn werd gezonden, eene type van den lijdenden Christus genoemd *). Zoo beschouwt Cyprianus in het midden der 3de eeuw Abel, Abraham, Izaak, Jakob, Jozef, Mozes en David als voorafgaande beelddragers van Christus •). Zoo acht Ambrosius in het laatst der 4de eeuw Izaak, die niet volgens den gewonen gang der natuur was geboren, eene type van den bovennatuurlijk geborenen Heiland *). Ook in de middeleeuwen ging dit zoo voort Thomas van Aquino leerde, dat de gansche staat onder de Wet slechts diende, om het mysterie van Christus af te beelden *); in de verschillende offers des Ouden Verbonds, het kalf, het lam, den ram, den bok, zag hij Christus geofferd »). En, om ook een paar Nederlandsche namen te noemen, Johannes Ruysbroec schrijft in zijn „Boec van den gheesteleken tabernacule": „ghi sult weten dat bi den prophete Moysesse soe was Christus gefigureert" ,0); en als Johannes Brugman in zijn „Sermoen van drierhande tafelen" over het manna spreekt, dan voegt hij er bij: „Dit was een figuer van den heiligen Sacrament*' ").
Doch reeds genoeg, om aan te duiden wat men onder typologie verstaat. Het spreekt vanzelf, dat zij tot verschillende typologische tafereelen aanleiding geeft, en deze kunnen dan natuurlijk op drieerlei wijze voor de oogen worden geplaatst. Men kan ze afbeelden, beschrijven of ten tooneele voeren. M. a, w., er zijn drie soorten van typologische tafereelen denkbaar: in beeld, in woord en in handeling. Bij elk dezer drie soorten ga ik achtereenvolgens uwe aandacht bepalen.



Vooreerst dan typologische tafereelen in beeld. Toen in de eerste helft der i8<ie eeuw door Schelhorn de aandacht op de straks nader te noemen „Bib-Ha pauperum" meer bijzonder werd gevestigd a), meende men ' vrij algemeen, dat deze merkwaardige voortbrengselen der Nederlandsche drukkunst vóór het drukken met beweegbare letters, de oudste voorbeelden van dergelijke typologische voorstellingen waren. Maar toen in de tweede helft dier eeuw Von Heineke 1S) den grondslag legde voor onze tegenwoordige kennis van dit hoogst belangrijk onderwerp, voegde hij er het bericht'bij, dat hij in den kruisgang van de Domkerk te Bremen een paar overeenkomstige tafereelen in bas-relief had gezien w). In den eersten boog toch ter zijde van den grooten toren vond hij de aankondiging van 's Heilands geboorte aan Maria, en daar benevens aan de ééne zijde Eva met de slang ter verzinnelijking van de paradijs-belofte, en aan den anderen kant Gideon met het ongerepte wollen vües, eene zeer geliefde en algemeen gebruikte Oud-Testamentische type ter aanduiding van de onbevlekte ontvangenis van Jezus door Maria. Het beeldhouwwerk van den tweeden tot den zevenden boog bestond niet meer, maar in den achtsten, zag Von Heineke den doop van Jezus als hoofdtafereel tusschen de redding van de kinderen Israëls door middel van het water der Roode Zee, en de twee verspieders van Kanaan, die een tros druiven aan een draagstok met zich voeren: wederom de twee gewone typen ter afbeelding van de redding der ziel door het water des doops, en van de zaligheid, die den gedoopte in het hemelsch Kanaan wacht Hiermede was dus bewezen, dat minstens twee der typologische tafereelen van de „Biblia pauperum" reeds bekend waren, toen de genoemde kruisgang werd gebouwd, d. i. in de nde of in de 13de



eeuw1S). Von Heineke ging een stap verder. Afgaande op eene oude inscriptie in een exemplaar van de „Biblia pauperum" in de Koninklijke Bibliotheek te Hannover '•), was hij geenszins af keerig van de meening, dat de H. Ansgarius, de Apostel van het Noorden, die in 865 als bisschop van Bremen stierf, de typologische voorstellingen in de Domkerk aldaar zou hebben aan de hand gegeven 1T). Het onjuiste van deze meening is vooral door Lessing overtuigend aangetoond al heeft zij niet lang geleden opnieuw een paar voorstanders gevonden 19). Ik voor mij geloof niet, dat Ansgarius aan de bedoelde typologische voorstellingen te Bremen eenig deel heeft gehad; daarentegen weet ik, dat hij zulke voorstellingen kan hebben gekend, wijl zij reeds tweehonderd jaren vóór hem bekend waren.
Er bestaat namelijk een weinig gelezen, maar belangrijk werkje van Beda, waarin hij de levens van de abten der beroemde Angelsaksische kloosters Weremouth en Jarrow beschrijft. In dit werkje komt eene plaats voor, die men in betrekking tot ons onderwerp nog nooit heeft opgemerkt Beda verhaalt daar van zekeren abt Benedictus, die herhaalde malen naar Rome reisde, en die bij zijne terugkomst van zijn vijfden tocht derwaarts — het zal onder paus Agatho of niet lang na diens regeering, dns omstreeks het jaar 682 zijn geweest — onder vele andere zaken ook schilderijen medebracht, waarop de overeenstemming van het Oude en het Nieuwe Testament (ik gebruik hier de woorden van Beda zeiven) zeer vernuftig was voorgesteld, bijv. Izaak, het hout dragende, waarop hij zou worden geofferd, en daarnaast als tegenhanger Christus, eveneens het kruis dragende, waaraan hij lijden zou; desge lijks de slang in de woestijn, door Mozes opgericht, en daarnevens de Zoon des menschen, aan het kruis verhoogd 10). Ongelukkig noemt Beda slechtt deze twee Ij-



pologische tafereelen. Hoe gaarne zouder! wij ook de overige kennen 1 Dat er toch meerdere waren, blijkt uit het door hem gebruikte woord „bijvoorbeeld". En dat hun aantal niet gering kan zijn geweest, schijnt te mogen opgemaakt worden uit hetgeen de schrijver er bijvoegt, dat abt Benedictus ze had medegebracht, om er het klooster en de kerk mede te versieren. Dat doet men met een paar schilderijen niet. Waarschijnlijk dus was het eene gansche reeks. Doch hoe dit zij, uit de aangehaalde plaats blijkt, dat dergelijke typologische voorstellingen reeds omstreeks 682 te Rome bekend waren en vandaar naar Engeland zijn overgebracht. Voorts hebben wij hier een voorbeeld van typologisch schilderwerk, terwijl wij daar straks in de Domkerk te Bremen met typologisch beeldhouwwerk hebben kennis gemaakt.
Dit verwondere ons niet. Er bestaat nauwelijks eene beeldende kunst, die niet is aangewend ter veraanschouwelijking van typologische beeldenreeksen uit het Oude en het Nieuwe VerbondOm slechts enkele voorbeelden te noemen, —■ als muurschilderingen komen zij voor in den kruisgang van het klooster Emaus te Praag, een bouwwerk uit de 14de eeuwïs). Als zolderschilderingen uit de eerste helft der 16de eeuw vindt men ze in de kerk der Hervormde Gemeente te Naarden M). Als glasschilderingen bestonden zij van 1491 of 1517 tot 1693 in het beroemde klooster te Hirschauu). In geëmailleerd koper kan men ze zien op eene altaarversiering te Klosterneuburg bij Weenen, die het jaartal 1181 draagtZelfs in ivoor-, drijf- en stikwerk zijn ons typologische tafereelen bewaard gebleven*6), en men behoeft er niet aan te twijfelen, of er bestaat, bij al hetgeen er van dien aard in de laatste vijftig jaren bekend is geworden, nog heel. wat, waarvan men tot nu toe niet weet. Het oog moet er voor geopend,



de aandacht er op gevestigd worden, en wat onachtzaam is voorbijgegaan, zal te zijnen tijde wel worden opgemerkt ï7).
Intusschen heb ik de meest algemeen bekende en tevens de merkwaardigste voortbrengselen op dit gebied nog slechts even vermeld. Ik bedoel de „Biblia pauperum", zoo in handschrift als in druk. Staat mij toe, hierover een weinig uitvoeriger te spreken. Het onderwerp toch, dat voor een groot deel zoo echt Nederlandsch is, is juist door Nederlanders zeer schaars behandeld i8).
Wie zijn die „pauperes", waarvan de gebruikelijke benaming gewag maakt? Zeer bekwame mannen hebben er armen in de gewone beteekenis van het woord in gezien ï9). Maar dat kan toch zoo niet wezen. Armen schaffen zich zulke perkamenten handschriften met sierlijke verluchtingen, of zulke verzamelingen van veertig houtsneeprenten met Latijnschen tekst, gelijk de oudste gedrukte „Biblia pauperum" waren, niet aan. Het woord „pauperes" in titels van boeken had gedurende de middeleeuwen eene eigenaardige beteekenis. Zoo bezitten onze Universiteitsbibliotheken te Leiden en te Utrécht handschriften van een later ook als incunabel gedrukt werk, getiteld „Thesaurus pauperum"*0), dat korte voorschriften tegen allerlei ziekten en kwalen bevat. De welbekende Menco verhaalt in zijne Kroniek van het klooster te Wittewierum, dat zijn voorganger, Abt Emo, met diens broeder Addo te Oxford vele boeken had afgeschreven, waaronder ook een „Liber pauperum" st). Hij noemt dit boek in éénen adem met allerlei rechtsgeleerde werken, zoodat er nauwelijks twijfel kan bestaan, of het was eveneens van rechtskundigen aard M). In de latere middeleeuwen bestond er een „Dictionarius pauperum", die ons nader omschreven wordt als zeer dienstig voor alle predikanten "), namelijk eene soort van



klapper op allerlei stoffen, die bij het preeken te pas konden komen3*). Wie blijken dus thans de „pauperes" op titels van boeken te zijn? Geene onbemiddelden, geene ongeletterden, maar lieden, die eene korte handleiding voor eene of andere wetenschappelijke zaak verlangden. De „Thesaurus pauperum" was een vade-mecum voor geneeskundigen , het „Liber pauperum" voor rechtsgeleerden, de „Dictionarius pauperum" voor predikanten 34).
Wel beschouwd zou al het gezegde over de beteekenis van het woord „pauperes" niet noodig wezen, als de handschriften en houtsneeprenten, die nu eenmaal „Biblia pauperum" heeten, niet door eene toevallige omstandigheid aan dezen verkeerden naam waren gekomen. Hij stond op een handschriftelijk exemplaar in de Biblotheek te Wolfenbuttel,s), maar bijgevoegd door eene latere hand. De bibliothecaris Lauterbach bracht het handschrift onder dien naam in den Catalogus'6). Hierdoor werd hij meer al gemeen bekend. Later paste men hem ook op de gedrukte exemplaren toe, en dientengevolge spreekt men nog altijd van „Biblia pauperum".
Welke was dan de oorspronkelijke naam? Het boek had er geen'7). Het kon dien niet hebben, omdat het geen vaststaanden tekst had. Ieder richtte het in op zijne eigene wijze, naar eigen inzicht, met zoovele antitypen uit het Nieuwe Testament, als hem goeddacht, en met zoodanige typen uit het Oude Testament, als hij zich verkoos. In de meeste gevallen viel de keuze op dezelfde hoofdtafereelen en dezelfde voorbeduidingen. Dit lag in den aard der zaak en in de kracht der traditie. Maar hoe men ook handelde, altijd^bleef het eene reeks van typologische tafereelen uit het leven van Jezus en hetgeen geacht werd daar verder bij te behooren. Naar dit eigenlijke wezen van het boek werd het dan ook, als men dit noodig



keurde, omschreven. Toen ik weinige jaren geleden het geluk had, in een TJtrechtschen codex38) eene „Biblia pauperum", ofschoon zonder miniatuurteekeningen, te ontdekken, vond ik er naar gewoonte geen titel boven, maar in de inhoudsopgave (op folio r9sverso van het handschrift) werd dit gedeelte aangeduid met de woorden „figurarum veteris testamenti et noui concordancia". Evenzoo bestaat er, of bestond er althans in de vorige eeuw, in de Bibliotheek van S. Benedictus te Cambridge een boek onder den titel „Figurae veteris et novi testamenti per icones"ï9). Zoo ook verscheen er omstreeks 1503 eene Fransche uitgave van de „Biblia pauperum", die door den drukker genoemd werd „Les Figures du Vieil Testament et du Nouvel" 40). De omschrijvende naam, door Meerman aan deze soort van boeken gegeven, „Figurae typicae veteris atque antitypicae novi Testamenti"*1), was dus zoo kwaad niet gekozen. Hij drukte in ieder geval den waren inhoud van deze soort van handschriften en drukwerken nauwkeurig uit
Wat nu de nog bestaande handschriften der „Biblia pauperum" betreft, - ik bedoel die met afbeeldingen, niet die, welke slechts den tekst zonder afbeeldingen bevatten , — de kenners tellen er vijf4*). Voor de waarheid der zaak en voor de eer van ons land verblijdt het mij, het bestaan van nog een zesde te kunnen vaststellen. HS. 13 in folio van het Museum Meermanno-Westreenianum te 's-Gravenhage, dat bekend stond als „Historia sacra met 274 miniaturen", is mij gebleken, niets anders dan eene „Biblia pauperum", en wel eene zeer fraaie met uitvoerige verluchtingen in het grauw te zijn. Zeer oud is dit perkamenten handschrift niet. Hooger dan de 15de eeuw klimt het waarschijnlijk niet op. Daarenboven doet de geheele inrichting er van zóózeer aan die van de ge-



drukte „Biblia pauperum" denken, dat ik geneigd ben aan te nemen, dat de kunstenaar, die het vervaardigde, hoe vrij en zelfstandig in zijne teekening, die inrichting eenvoudig heeft nagevolgd. Is dit werkelijk zoo, dan zou het handschrift eerst omstreeks het midden der 15de eeuw kunnen zijn vervaardigd.
Dit over het zesde, tot dusverre nog niet als zoodanig bekende handschrift. En wat voorts de houtsneedrukken aangaat, deze zijn nog zeer onderscheiden. Sommige hebben den tekst in het Latijn, andere in het Duitsch, één in het Italiaansch 43). Die met Latijnschen tekst zijn de oudste, en Von Heineke heeft er vijf verschillende uitgaven in ontdekt44). Vier daarvan worden algemeen toegeschreven aan een onbekenden Nederlandschen drukker45), die ze moet hebben vervaardigd, toen het drukken met beweegbare typen nog niet bekend was, d. i. vóór omstreeks het jaar 1450. Want prent en tekst, alles is blijkbaar in een groot blok hout gesneden, en dit maakt deze voorloopers van de eigenlijk gezegde boekdrukkunst zoo hoogst merkwaardig. De weinige nog bekende exemplaren hebben dan ook, als zij enkele malen op verkoopingen voorkwamen, steeds klimmende prijzen opgebracht, en deskundigen zijn van oordeel, dat, indien er hier of daar nog een onder den hamer mocht komen, het allicht vijftig of zestig duizend francs opbrengen ZOU46).
Zal ik nu nog trachten, u te beschrijven hoe zulke handschriftelijke en gedrukte „Biblia pauperum" zijn ingericht? Ik wil het gaarne doen, maar vrees dat het weinig zal baten; want eensdeels zijn zulke beschrijvingen altijd zeer zwakke hulpmiddelen voor de verbeelding, en anderdeels ging men bij het groepeeren van de voorstellingen zóó vrij te werk, dat elk ander exemplaar weer anders is



ingericht Zoo is het althans in de mij bekende handschriftelijke „Biblia pauperum". De gedrukte gelijken veel meer op elkander. Hier staat het hoofdtafereel altijd in het midden, met eene Oud-Testamentische type links en eene andere rechts, terwijl zoowel boven als beneden het hoofdtafereel, twee profeten, elk met eene voorspelling, zijn aangebracht Men leest dus op iedere prent vier profetieën, en aanschouwt er ééne antitype uit het Nieuwe Verbond tusschen twee typen uit het Oude, wier beteekenis er boven beschreven staat met de plaats uit den bijbel er bij. Maar nogmaals, zaken als deze zijn door beschrijvingen moeilijk te kennen. Liever noodig ik uuit, straks de kleine tentoonstelling te gaan bezoeken, die ik ter toelichting van het gesprokene irr eene der benedenzalen van dit gebouw heb ingericht47). Wij kunnen dan thans overgaan tot de typologie in woord. Wegens veel minder rijkdom van stof zal ik hierbij veel korter stilstaan.
Het eenige mij bekende voorbeeld van typologische tafereelen in woord, vond ik in handschrift N°. 258 onzer Maatschappij. Reeds Moll heeft het voor zijn Johannes Brugman" gebruikt en er in het Ilde deel van dat werk eene korte beschrijving en eene kleine proeve van gegeven 48). Doch blijkbaar heeft deze groote kenner van het godsdienstig leven onzer vaderen vóór de Hervorming de overeenkomst van dit handschrift met de „Biblia pauperum" niet opgemerkt Had hij dat gedaan , hij zou er het merkwaardige beter van hebben begrepen en er ongetwijfeld toen of later uitvoeriger over hebben geschreven. De naam, dien hij er aan gaf, duidt nochtans aan, dat hij bet wezen er van zeer goed heeft ingezien; hij noemde het een „typologisch leven van Jezus". In het handschrift



zelf, na den Prologus, heet het „een deel vanden leven ons heren jhesu christi ghenomen wter heiligher ewangelien bewijst mieter figuren des ouden testaments ende der propheten". Het bestaat uit vijf en tachtig tafereelen, elk met twee typen uit het Oude Verbond, gevolgd door twee profetieën, en besloten met een gebed. Aangezien de „Biblia pauperum" meestal slechts veertig, hoogstens vijftig tafereelen bevatten, staan er in dit handschrift zeer vele, die aldaar niet voorkomen. Doch voor zooverre zij er in voorkomen, is het opmerkelijk, welk eene groote overeenstemming er tusschen deze tweeërlei soort van geschriften bestaat. Bijna overal zijn het dezelfde typen en dezelfde profetieën. Slechts worden in deze typologische tafereelen in woord, de typen veel uitvoeriger beschreven, dan dit bij die zelfde tafereelen in beeld het geval is. En geen wonder: inde „Bibliapauperum''wordt alles aanschouwelijk gemaakt door eene prent; die prent is de hoofdzaak; de korte tekst dient slechts tot hare verklaring. In het typologisch leven van Jezus daarentegen heeft men dit hulpmiddel niet; hier moet alles worden beschreven, en dit geschiedt dan ook, somtijds vrij breed, aan de hand van de bijbelschrijvers zeiven. En wat de profetieën aanbelangt, men vindt er, gelijk reeds gezegd is, bij elk tafereel slechts twee, maar die twee komen bijna altijd onder de vier van de „Biblia pauperum" voor. Alleen de gebeden aan het einde van elk tafereel zijn iets nieuws. Men kan er aan zien, dat alles op de stichting van den lezer is aangelegd. Het gansche leven des Heeren gaat aan zijne oogen voorbij. Alle hoofdgebeurtenissen daarvan leert hij kennen in haar verband met het Oude Testament, waarin zij zoowel door typen zijn voorgebeeld, als door profetieën voorspeld. En telkens, wanneer hij op deze wijze een gedeelte met aandacht heeft



gevolgd, om er de wonderbare leidingen van Gods voorzienigheid uit te leeren kennen, die eeuwenlang alles deed heen wijzen naar Christus, en in Christus alle typen en profetieën vervulde, stort hij zijnen geest uit in een korter of langer toepasselijk gebed.
Leveren alzoo deze typologische tafereelen in woord veel minder voor ons op dan die in beeld, de typologie in handeling, waarvoor ik ten slotte uwe aandacht nog vraag, zal ons wederom iets langer bezighouden. Hier gaan wij ons bewegen op het gebied van het mysteriespel.
En dan treft ons terstond een opmerkelijk verschil. Bij onze beschouwing van de zoogenaamde „Biblia pauperum" en van het typologisch leven van Jezus zagen wij zoowel de profetieën als de typen des Ouden Testaments als heenwijzigingen naar Christus gebezigd, maar in de mysteriespelen schijnen deze twee öf nooit óf zelden te zijn samengevoegd. Verreweg de meeste hebben geen van beide. Die, welke iets van dezen aard bezitten, geven in den regel een profeten-voorspel te aanschouwen; zoover ik weet, bestaat er slechts één, dat typologisch heeten mag; maar een mysteriespel, dat de beide zaken in zich vereenigt en dat men dus typologisch-profetisch zou kunnen noemen, is mij niet bekend.
Intusschen acht ik de samenvoeging in enkele mysteriespelen volstrekt niet onmogelijk, ja veeleer waarschijnlijk. Ik zeg dit met te meer overtuiging, wijl mij althans één voorbeeld is voorgekomen, dat er heenwijst. Nog jaarlijks wordt er te Veurne eene kruisp'rocessie gehouden, die er enkele bestanddeelen van bevat. Deze omgang is wel is waar geen mysteriespel; hij geschiedt niet met levende personen, maar slechts met gebeeldhouwde groepen; gelijk



hij thans is, dagteekent hij niet uit de middeleeuwen, maar uit het jaar 1646; doch dit alles neemt niet weg, dat hij op middeleeuwsche traditien berust, en dat hij met Abraham's offerande, met de slang van Mozes en met acht profeten begint Hier heeft men dus zoowel de typologische als de profetische aankondiging van het lijden des Heeren, dat vervolgens in eene menigte van groepen aan de menigte te aanschouwen wordt gegeven *9).
Doch, zooals ik reeds zeide, verreweg de meeste ons bekende mysteriespelen hebben niets van dien aard, en die, welke er iets van hebben, bezitten bijna nooit iets typologisch, maar slechts een profeten-voorspel*0). Toch kan het nauwelijks anders, of er moeten ook typologische spelen hebben bestaan. Het denkbeeld er van lag zóózeer in den geest van die dagen, dat het hier of daar wel ten uitvoer moet zijn gebracht. Maar vooral, het beroemde passiespel te Oberammergan pleit er zóó krachtig voor, dat de zaak schier niet te betwijfelen valt Dat spel is door en door typologisch. Zoover wij weten, moge het eerst van het jaar 1633 dagteekenen, het wijst naar veel vroegere tijden, ja naar de middeleeuwen heen. Hoe toch zouden eenvoudige dorpsbewoners er toe zijn gekomen, ter afwering van de pest, die in hun midden woedde, de gelofte te doen, dat zij alle tien jaren het Passiespel zouden spelen, als er niet vóór dien tijd in de plaats hunner inwoning, evenals in zoovele andere plaatsen van Beieren51), zulk een spel had bestaan, dat wellicht door lauwe nalatigheid of kwijnende godsdienstigheid in onbruik was gekomen? En wederom, hoe zouden die eenvoudige dorpsbewoners, hoe zou zelfs hun geestelijke leidsman er den vorm van een typologisch spel aan hebben gegeven, als het dien vorm niet reeds vroeger had gehad? Zoo iets dacht men ten jare 1933 niet meer uit Hoe dit zij, reeds



in het volgende jaar hebben de Oberammergauers hun passiespel met de daarbij behoorende typologische „tableaux vivants" gespeeld52). Tot 1674 hielden zij dit om de tien jaren vol. Toen besloten zij, het in 1680 te hervatten en dan voortaan om de tien jaren te vertoonen. Aldus geschiedde ; en op het kerkhof van een afgelegen dorp, niet ver van de zuidelijkste grenzen van Beieren, hadden voorstellingen plaats, die, althans sinds de groote verbeteringen, in i8ir daarin aangebracht **), van heilige toewijding en hooge kunst getuigden, zonder dat het gerucht ervan veel verder dan tot den naasten omtrek doordrong 54). Eerst na 1850 werd dit anders. De beroemde tooneelspeler Eduard Devrient, die in dat jaar het dorpje bezocht, toen er, thans voor de derde maal op eene groote weide, weder eene voorstelling zou gegeven worden, stond verbaasd over deze voorbeeldelooze ontwikkeling van het dramatisch leven in een zoo wijden kring. In het volgend jaar 1851 maakte hg zijne reisindrukken wereldkundig, roemde het passiespel te Oberammergau hoog 55), en werd daardoor oorzaak, dat in 1860, '71 (wegens denFranschDuitschen oorlog) en '8o ontelbare reizigers uit allerlei landen naar Beieren togen, om er het heilig kunstgenot te smaken, dat hun aldaar werd aangeboden.
Doch waartoe deze algemeen bekende zaken ? Wie uwer, die dat spel gezien heeft, is niet tot den huidigen dag onder den indruk er van gebleven? En wie, die het niet gezien heeft, werd niet door hen, die het zagen, onder dien indruk gebracht? En wij ouderen, herinneren wij ons niet allen het meesterlijk artikel van Eelco Verwijs over het passiespel te Oberammergau in „De Gids" van November 1871?
Maar wat Verwijs met al zijne liefde voor mysteriespelen miste, was de zin voor typologische tafereelen. Al



wekten vele daarvan door hunne keurige schikking zijne bewondering op, zij waren voor hem „een noodeloozeen hinderlijke stoornis"; sommige er van vond hij zelfs belachelijk en dwaas50). En wat hij ondanks zijne groote kennis van de letterkunde der middeleeuwen niet inzag, was de nauwe verwantschap tusschen de tooneelvoorstellingen te Oberammergau en de prentverbeeldingen in de „Biblia pauperum". Wij, die het, zoo ik vertrouw, thans wel inzien, zullen er meer belangstelling voor gevoelen.
De verschillende episoden uit de lijdensgeschiedenis des Heeren vormen den inhoud van de achtereenvolgende bedrijven in het Oberammergausche drama, en elk der handelende personen vervult hierin als spreker zijne rol. Doch aan ieder bedrijf gaan onder het zingen van het koor een of meer zoogenaamde „tableaux vivants" pf „levende beelden" vooraf, en elk daarvan is de veraanschouwelijking van eene Oud-Testamentische type, waaraan de episode, die ten tooneele zal gebracht worden, als antitype beantwoordt. Als bijv. het tweede bedrijf zal beginnen, gaat het gordijn op, en onder het ringen van het koor ziet de toeschouwer de vlakte van Dothan voor zich. Op den voorgrond bevindt zich een steenen put. In de verte komt Jozef aan, en de broeders wachten hem op, om hem te dooden. Dit is de zwijgende voorafbeelding van hetgeen onmiddellijk daarna als dramatische handeling volgt: de beraadslaging van het Sanhedrin tegen Jezus. — Ik sla een paar bedrijven over. Wederom gaat het gordijn op, en als levend beeld staan vóór onze oogen eenige honderden Israëlieten in de woestijn, mannen, vrouwen, kinderen, met Mozes en Aflron in hun midden, allen opgetogen van dankbare blijdschap over het manna, dat hun uit den hemel tot voeding wordt geschonken; een aangrijpend tooneel. Een oogenblik later zien wij die



zelfde menigte, maar geheel anders gegroepeerd en thans vol verwondering starende op een reusachtigen druiventros, door de twee verspieders van Kanaan aan een stok op de schouders gedragen. Eerst het manna, daarna de druif; gij begrijpt reeds, waartoe deze zwijgende vertooningen moeten dienen. Zoo aanstonds wordjt het drama van Jezus' lijdensgeschiedenis voortgezet, en gij ziet den Meester met zijne leerlingen op den laatsten avond rijns levens in de opperzaal te Jeruzalem, het H. Avondmaal instellende onder de teekenen van brood en wijn. — Wederom laat ik een paar bedrijven onvermeld. Het levend beeld, dat ons thans te aanschouwen wordt gegeven, is Kaïn in de nabijheid van twee altaren. Aan den voet van het ééne ligt Abel uitgestrekt, de broeder, dien hij heeft verslagen, en hij zelf is overgegeven aan bange vertwijfeling en wilde wanhoop. Wat thans als actie volgen moet, ligt voor de hand: Judas, door bekeeringloos berouw gefolterd, zal de hand slaan aan rijn eigen leven. — Opnieuw ga ik een paar gedeelten voorbij. Thans komen er niet minder dan drie „tableaux vivants" achter elkaar, het een al indrukwekkender dan het ander. Het eerste vertoont ons den jongen Izaak met het offerhout op de schouders, den berg Moria bestijgende en gevolgd door Abraham, die in diepe gedachten is verzonken. Het tweede geeft ons de koperen slang te aanschouwen, die door Mozes in de woestijn zal worden opgericht, terwijl honderden Israëlieten hem omringen, waarvan velen worstelen met den dood, en anderen hoopvol uitzien naar de naderende redding. In het derde zien wij, hoe door het staren op de slang de kranken rijn genezen, en hoe allen zich verheugen in dankbaarheid aan God. Dit alles kan natuurlijk slechts voorafschaduwing zijn van de twee bedrijven, die thans worden afgespeeld: Jezus, zijn kruis dragende, en Jezus, aan het



kruis verhoogd tot verlossing der menschen. — Nog één voorbeeld, en ik besluit. Wederom verheft zich het koorgezang. Wederom gaat het gordijn op. Vóór ons ligt eene golvende zee en in de verte een schip. Aan den oever der zee staat Jona, die zooeven verlost is geworden uit den gapenden mond van den grooten visch, in welks ingewand hij drie dagen en drie nachten heeft doorgebracht. Een oogenblik later volgt een ander Oud-Testamentiscb. tafereel, dat eveneens van heerlijke uitredding gewaagt. Thans is het de Roode Zee, waarop wij staren. Tusschen de golven verzinkt Farao met zijn heir. En aan den oever staat Mozes in eene houding vol majesteit, met het volk om zich heen, dat, van vreugde opgetogen, getuige is van hetgeen daar plaats heeft. Waartoe deze twee voorafgaande zwijgende tooneelen? Het gordijn opent zich, en als handeling volgt de glansrijke verrijzenis van Jezus uit het graf.
En hiermede stap ik van dit eenig overgebleven typologisch mysteriespel af. Als gij straks zult willen gebruik maken van de gelegenheid, om de voornaamste bedrijven van het passiespel te Oberammergau met eenige der levende beelden in lichtdruk te beschouwen, — de vriendelijkheid van ons medelid Du Rieu heeft mij in staat gesteld, u dit genot te bereiden, — dan zult gij bij vergdijking met de „Biblia pauperum" bemerken, dat de meeste der typen en antitypen hier, overeenstemmen met de zwijgende tooneelen en dramatische voorstellingen daar: En mocht uwe hand ook in het eveneens tentoongestelde HS. N°. 258 onzer Maatschappij bladeren, zoo zal uw oog weldra getroffen worden door menig verhaal uit 'sHeilands leven, dat met zijne twee bijgevoegde voorbeduidende figuren slechts in schrift vertoont, wat wij te Oberammergau als drama en in „tableau vivant" hebben gezien. Alles te



samen zal u den indruk geven van eene hoogere eenheid, die zich slechts in drie verschillende vormen heeft geopenbaard, de eenheid der Christelijke Typologie in beeld, in woord en in handeling17).
U op die hoogere eenheid in deze drieledige verscheidenheid te wijzen, was het doel van nrijne rede. Moge het mij gelukt zijn, u allen te overtuigen van haar bestaan. Door altijd slechts op één der drie deelen te staren, heeft men haar tot dusverre voorbijgezien. Ook moet iemand wellicht godgeleerde wezen, of althans met de godgeleerdheid niet onbekend zijn, om haar zonder aanwijzing van anderen op te merken. Ik vlei mij, er uwe oogen zóó voor te hebben geopend, dat zij er niet meer voor kunnen worden gesloten. Mij blijft slechts over, u allen te danken voor uwe onbezweken aandacht. En met den hartelijken wensch, dat het gesprokene der wetenschap ten goede moge komen, open ik deze honderd twee en twintigste Jaarlijksche Vergadering onzer Maatschappij.



AANTEEKENINGEN.
I) Bjjna uitsluitend. Een paar malen liet Te Water aan zijn overzicht van de afgestorvene leden de korte bespreking van een afzonderlijk onderwerp voorafgaan. Zoo handelde hfl in 1805 over de Letterkundige Historie, en in 1818 over de menigvuldige Nederlandsche geleerden, die in alle vakken van wetenschap uitblonken. Het laatste geschiedde nog al oppervlakkiger dan het eerste. In 1797 noemde hij eene menigte onderwerpen, die hij wel zon willen behandelen, maar waarvan geen enkel door hem behandeld werd.
8) Zie de Handelingen der Maatschappij over 1849, blz. 17. 8) Zie de Handelingen em Mededeelingen der Maatschappij over 1888, blz. 76.
4) Zie bijv. Augustinus, De civitate Dei, lik XVI, cap. B, § 8. Treffend is Origenei' vergelijking van de type als den leemen vorm, die heeft uitgediend, wanneer de antitype als het gegoten beeld is gereed gekomen (In Leviticum, Homilie. X, cap. 1). Niet minder treffend is Augustinus' vergelijking van de typen met de beeltenissen van den Keizer, die weggenomen worden, wanneer de Keizer in eigen persoon verschijnt (Sermo LXXIV, esp. 5).
5) Barnabes, Epistula, cap. vn, § 6—11.
6) Cyprianus, De bono patientiae, cap. x.
7) Ambrosius, De Cain et Abel, lib. I, cap. II, § 7; verg. ook De lsaac et anima, cap. i, § 1.
8) Thomas Aquinas, Summa theologka, Prima Secundae, Quaestio CII, ert. iv, responsio (verg. Quaestio Cl, ert. n; CI1, art. n).
9) 1. L, Quaestio CII, art. in, ad 8.
10) Bnysbroec, Van den gheesteleken tabernacule, cap. i (uitgave van David, Gent [1858], dl. I, blz. 5). Verg. cap. n (t. a. p., blz. 7): «went alle de werke Moyses ende sine offerande bedieden altoes. j. ander".
II) Bij Moll, Johannes Brugman, Amst. 1854, dl. I, bh. 824. 12) [Schelhorn], Amoenitates literaria*, Francof. 1725, tom. IV,
p. 208—800.
18) Idéé générale «Tune collection complette d'estampee, Leips. 1771, p. 202—888. 14) 1. c, p. 820.
J5) .Der Dom fan Bremen] rührt in seinem Kern von einem Mitte



des xi. Jahrh. begonnenen Ban her, der aber im xin. Jehrhundert mehrfach umgebaut winde" (Baedeker, Mittel- und Nord-Deutschland westlich bis zum Rhein, 22ate Aufl., Leipz. 1887, S. 887).
16) Zie deze inscriptie in haar geheel bij Eduard Bodemann, Xy-
lographische und typographische Ineunabeln der königlichen öffentlichen Bibliothei zu Hannover, Hannov. 1866, S. 6.
17) Von Heineke, 1. c, p. 820 suiv.
18) Lessing, Ehemalige FenstergemSlde im Kloster Hirschau (in zijn werk Zur Geschic/ite und Litteraiur, Braunschw. 1773, Erster Beytrag, S. 817—844), S. 388—844.
19) Namelijk Laib en Schwarz in hun uitnemend werk Biblia Pauperum, Zit. 1867, S. 19 f.
20) Beda, Vita beatorum abbatum Wiremuthensium et Girvensium (in Giles, The complete worlcs of Venerable Bede, Lond. 1843, vol. IV, p. 858—401), p. 374, 876.
21) Zie hierover vooral Laib en Schwarz, a. a. O., 8. 81—24. ,
22) Beschreven door Springer in het Organ flhr christliche Kunst, 1854, N°. 9 en 10 (zie Laib en Schwarz, a. a. O., 8. 21).
23) Deze tafereelen, op steen gebracht door den Heer 3. A. de Kijk, en beschreven door Dr. L. J. F. Janssen, zouden in 1868 zijn uitgeven, doch het werk vond te weinig steun (zie De Tijdstroom, 1ste jaarg., [Tiel, 1858], dl.1, Ui. 899 v., en De Dietsche Warande, dl. VII, [Amst. 1866], blz. 488, noot 1).
24) Zie Lessing, a. a. O., S. 333 en 324.
25) Zie het prachtwerk van Camesina, Das Niello-Antipendium zu Klosterneuburg in Oesterreich, Wien, 1844 (in slechts 50 exemplaren tegen 200 florijnen gedrukt; één dier exemplaren is aanwezig in de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage).
26) Zie Laib en Schwarz, a. a. O., S. 22 f., 23 f.
27) Voor eene enkele antitype uit het N. Testament met daarbij behoorende twee typen uit het Oude leent zich niets beter dan een altaarstuk met twee openslaande deuren of zoogenaamde triptiek. Zoo bestaat er, om een enkel voorbeeld te noemen, in het Stedelijk Museum te Leiden een van Cornelis Engelbertsi. (1468—1533), welks middenstuk de kruisiging van Christus voorstelt, terwijl de zijstukken Abraham's offerande en de oprichting van de slang door Mozes te aanschouwen geven. — Een voorbeeld van eene saamgestelde typologische triptiek (het laatste avondmaal als hoofdtafereel, met vier typen uit het O. Testament op de twee vleugeldeuren) leverde weleer in de kerk te Leuven een meesterstuk van Dirc Bonts, thans bij gedeelten te Leuven, Berlijn en Munchen verspreid. Zie het geheel in plaat gebracht en beschreven door C. E. Taurel.De Christelijke Kunst in Holland en Vlaanderen, Amst. 1881, dl. I, blz. 114—117.
28) Bniten onze schrijvers over de oudste voortbrengselen der boek-



drukkunst (bovenal Holtrop, Monuments typographiques des Pays-Bas au quinzième siècle, La Haye, 1868) hebben, zoover ik weet, slechts drie Nederlanders iets over de „Biblia pauperum" in het licht gegeven: [D. Groebe], Beschrijving van een nieuwlings ontdekt exemplaar van de Biblia pauperum en de Ars moriendi, Amst. 1839; J. A. Alberdingk Thijm, De harmonie» van het Oude en Nieuwe Testament in de beeldende kunst (in De Dietsche Warande, dl. VII, [Amst. 1866], blz. 481—445; dl. VIII, [Amst. 1869], blz. 55—67); bovenal O. A. Spitzen, Biblia pauperum (in Het Gildeboek, dl. III, [Utr. 1881], blz. 1—44).
29) Zoo bijv. onder de ouderen Von Heineke, 1. c, p. 298, noten.
80) Bibliothecae Universitatis Leidensis Codex N°. 127 AA; Bibliothecae Universitatis Bheno-Trajectinae Codex „Eccl. 182" en „Eccl. 344a"; Hain, Repertorium Bibliographicum, N°. 15494. De schrijver heette Petrus Hispanus.
81) Feith en Acker Stratingh, Kronijken van Emo en Menko ( Werken van het Historisch Genootschap, Nieuwe Serie, N°. 4, Utr. 1866), blz. 150; zie ook blz. 167.
82) Tot die zelfde soort van werken behoorde een geschrift van Adamus, uitgegeven te Parijs in 1493 en ten titel voerende: Summula pauperum, quam nominant plures jurisperitorum versus Decretales (zie Hein, 1. 1., N°. 82).
33) Zie Hain, 1. 1., N°. 6158.
34j Met opzet heb ik het aan Bonaventura toegeschreven werk Biblia pauperum (Sancti Bonaventvrae opera, Mog. 1609; torn. VII, p. 434—528), dat echter niet van hem afkomstig is (zie Fidelis a Fanna, Ratio novae coilectionis operum omnium.... S. Bonaventurae, Taurini, 1874, p. 36), in deze rede niet genoemd, wijl de gelijkluidende titel tot begripsverwarring zou hebben knnnen aanleiding geven. Geen werk bevestigt de stelling echter meer dan dit. Men vindt er in 134 capita even zoovele onderwerpen nit het godsdienstig-zedelijk leven, ten gerieve der predikanten door eene menigte voorbeelden uit het O. en het N. Testament zeer kort toegelicht, met de plaatsen uit den bijbel er bij.
35) Thans in dé Nationale Bibliotheek te Parijs.
86) Zie Lessing, a. a. O., S. 887.
37) Dit is reeds naar waarheid gezegd door Petrus Scriverius in zijn Lavre-crans voor Lavrens Coster, Haarl. 1628, blz. 97.
38) Thans Codex „Eccl. 170" (zie [Tiele], Catalogus codicum manu scriptorum. Bibliothecae Universitatis Rheno-Trajectinae, Traj. ad Rhen. 1887, p. 124).
39) Von Heineke, 1. c, p. 322, met verwijzing naar „Cat. MStornm Angliae & Hiberniae n°. 1875".
40) Zie Berjeau, Biblia Pauperum reproduced in facsimile, Lond. 1859, p. 18.



41) Meerman, Origines typographicae, Hag. Com. 1765, tom I, p. 884.
42) Namelijk 1. in de Bibliotheek Tan het Lyceum te Constanz, dat tusschen 1300 en 1850 schijnt vervaardigd te wezen (in facsimile uitgegeven en van eene belangrijke inleiding voorzien door Laib en Schwarz, Zür. 1867); 2. in het Stift S. Florian in het aartshertogdom Oostenrijk, naar raming behoorende tot den tijd tusschen 1350 en 1400 (in slechts vijftig exemplaren gereproduceerd door Camesina en Heider, Wien, 1888); 8. in de Nationale Bibliotheek te Parijs (Dutuit, Manuel de l'amateur cTestampes. Introduction générale, Per. 1884, p. 100), weleer behoord hebbende aan de Bibliotheek te Wolfenbuttel (Von Heineke, 1. c, p. 829—888) en toegeschreven aandel4ao eeuw (Dutuit, 1. c); 4. in de Hof- en Staatsbibliotheek te Munchen, geschat op de 15de eeuw (Laib en Schwarz, a. a. O., S. 5, alwaar tevens eene proeve van eene der teekeningen op verkleinde schaal); 5. in 1866 in bezit van den antiquarischen boekhandelaar T. O. Weigel te Leipzig (Laib en Schwarz, a. a. O., 8. 6) en door dezen verkocht voor 2,325 francs (Dutuit, L e., p. 100).
48) Zie over de houtsneedrukken der „Biblia pauperum" met Latijnschen tekst bovenal Von Heineke, 1. c, p. 292—323, en Dntnit,
1. c, p. 78 82; over die met Dnitschen tekst denzelfden, p. 323—329,
en Dntnit, 1. c., p. 92—95; over dien met Italiaanschen tekst Dntnit, L c, p. 95 sniv. — Uitgaven door middel van beweegbare typen, zoowel in Duitschland als in Frankrijk, kan men leeren kennen bjj Dutuit, 1. c, p. 97—99.
44) Zie over deze v\jf verschillende uitgaven Von Heineke, 1. c., p. 805—816. Sotheby in zijne Principia typographica telt er zeven of acht («ie Dntnit, 1. c, p. 85—88). Berjeau daarentegen ijverde, ofschoon stellig ten onrechte, voor de meening, dat er eigenlijk slechts van ééne sprake mag zijn (zie zijn boven aangehaald werk, p. 14— 17), Later liet hg deze meening varen (zie Dntnit, L e., p. 88—91).
45) „Un senl fait est définitivement acqnis : c'est 1'origine
ne'erlandaise de cette oeuvre" (Dntnit, 1. c, p. 72).
46) „Aujourd'hui les exemplaires de chaque édition provenant soit de la Hollande, soit de l'Allemagne, avec inscriptions latines onallemandes, s'élèveraient facilement au prix de 50 & 60.000 fr." (De Beauchamps et Ronveyre, Quide du libraire-Antiquaire et du Bibliophile, 9« Livr., [Par. 1884], p. 138).
47) Zie beneden, aant. 57. Mocht iemand vragen, waarom het5peculum humanae salvationis niet in mijne beschouwingen is opgenomen, dan zij hem geantwoord, dat in dit werk niet de afbeeldingen de hoofdzaak zijn maar de tekst, en dat die afbeeldingen, ofschoon met zeer vele voorstellingen in de Biblia pauperum verwant, meer als geschiedkundige parallellen dan als voorbeduidende typen bedoeld zijn.
48) Mott, Johannes Brugman, dl. II, blz. 18 v. en 269—262.



49) Zie over deze processie H. Rommel, De Passiespelen van Oberammergau, Brugge, [18811 dl. I, ble. 67—70.
50) De mij bekende mysteriespelen met een profeten-voorspel, waarbij, soms ook de Sibylle en Virgilius dienst doen, zijn: J. een Latijnsch „Mystère de la Nativiti dn Christ" uit de 13de eeuw (uitgegeven door Édélestand du Meril, Origines latinee du théatre moderne, Par. 1849, p. 187—818); 2. een Duitsch kerstspel uit de 14de eeuw (uitgegeven doorMone, Schauspiele des Mittelaltert, Karlsruhe, 1846,8.148—198);. 8. een Fransch kerstspel nit de 15de eeuw, getiteld: „La nativité de N. S. Jhe'sucrist" (uitgegeven door Jubinal, Mystères inédits du quinzième siècle, Par. 1837, tome II, p. 1—78). — Geen profeten-voorspel, maar een zeer klein profetenspel, dat m. i. bij de liturgie op het Kerstfeest dienst zal hebben gedaan, is het «Mystère des Prophètes du Christ" nit de 11de eeuw (uitgegeven door Éde'lestand du Méril, 1. c., p. 179— 187 { zie aldaar vooral p. 179, note 7), vroeger verkeerdelijk beschouwd als behoorende bfl het mysteriespel van »Les vierges sages et les vierges folies** en daarmede verbonden uitgegeven door Monmerqué et Michel, Théatre /rangais au moyen-age, Par. 1889, p. 8—9. — Van geheel anderen aard is een gedeelte van het Nederduitsche mysteriespel «Der Sündenfall" (uitgegeven door Schönemann, Der Sündenfall und Marienklage, Hanov. 1855, S. 1—186). In dit gedeelte (S. 87—110) treden wel is waar verschillende Profeten en SibyHen op, doch men mag het geen profeten-tusschenspel noemen , wijl het in den bonw van het stuk zelf behoort.
51) Door Von Dentinger, Das Passionsspiel in Oberammergau , Münch. 1851, S. 571—674, worden meer dan vijftig Beiersche steden en dorpen genoemd, waar tot het midden der 18de eeuw passieof andere mysteriespelen plachten gegeven te worden.
68) Althans in het oudst bekende gedrukte tekstboekje van 1770 (overgedrukt bjj v. Dentinger, a. a. O., S. 599—607) komen deze laatste voor. Ongelukkig heeft Wijl, die achter zijn werkje Maitage in Oberammergau, 2te Aufl., Z6r. 1880, S. 101—119, een uittreksel uit den oudst bekenden geschreven tekst van 1662 liet drukken, verzuimd te melden, hoe daarin gehandeld is met de figuren uit het Oude Testament.
88) In 1811 werd de tekst geheel omgewerkt door den priester Ottmar Wei3, en de muziek in hare tegenwoordige gedaante gebracht door den schoolonderwijzer Rochus Dedler. Zie levensberichten van deze twee bekwame mannen bij v. Dentinger, a. a. O., S. 555—670.
54) Zelfs de uitvoerige artikelen van Guido Gorres, onder den titel van «Das Theater im Mittelalter nnd das Passionsspiel in Oberammergau" (in de Bistorisch-politische Blatter, Jahrg. 1840 [Bd. VI]; ook afgedrukt bij Von Deutinger, a. a. O., S. 392—494), ofschoon niet zonder invloed op den toeloop in 1850, schijnen niet in staat



te zijn geweest, de algemeene aandacht op de zaak te vestigen,
55) «Darum kann man von diesem merkwürdigen Volksschauspiele gar nicht genug reden nnd schreiben, damit die Aufmerksamkoit recht aligemein darauf gerichtet nnd eine möglichtt lebendige und vollstandige Anschauung davon verbreitet werde" (Eduard Devrient, Dat Passieschauspiel in Oberammergau, Leips. 1851, S. 1).
56) Zie dit alles in De Gids van 1871; dl. IV, blz. 816, 217 en 285.
57) De tentoongestelde boeken, handschriften en platen, in groepen afgedeeld, waren de volgende:
I. Typologische tafereelen op geëmailleerd koper (1181) en op vensterglazen (1491). A. Camesina, Das Niello-Antipendium zu Klosterneuburg in Oester-
reich, Wien, 1844. G. E. Lessing, Ehemalige Fenstergemalde im Kloster Hirschau (in zijn werk Zur Geschichte und Litteratur, Braunschw. 1778, Erster Beytrag, S. 817—844). II. De grondlegger van onze kennis aangaande
de «Biblia pauperum", Von Heineke, Idéé générale (Tune collection complette d"estampes, Leips. 1771, p. 292—888.
III. Nederlandsche schrijvers over de .Biblia panperum", buiten de schrijvers over de boekdrukkunst. [D. Groebe], Beschrijving van een nieuwlings ontdekt exemplaar
van de Biblia pauperum en de Ars aoriendi, Amst. 1889. j. A. Alberdingk Thijm, De harmoniën van het Oude en Nieuwe
Testament in de beeldende kunst (in De Dietsche Warande, dl. VII,
[Amst. 1866], blz. 431-445; dl. VIII, [Amst. 1869], blz. 55-67). O. A. Spitzen, Biblia pauperum (in Bet Gildeboek, dl. HL [Dtr.
1881], blz. 1—44).
IV. Facsimile's van handschriftelijke „Biblia p a u p e r u m".
A Camesina en G. Heider, Die Darstellung der Biblia pauperum in einer Bandschrift des XIV. Jahrhunderts, aufbewahrt im Sufte St Florian im Ertherzogthume Oesterreich ob der Enns, Wien, 1863.
Laib en Schwarz, Biblia Pauperum. Noch den Original in der Iqceumsbibliothek zu Constanz, Zur. 1867.
V. Facsimile's van gedrukte .Biblia pauperum".
J Ph. Berjeau, Biblia Pauperum reproduced in facsimile ,Lond. 1859.
Eugène Dutuit, Mamel de ramateur testampes. Introduetion générale, Par. 1884, planches XIV—XX



VI. Heden daagsche proe ve eener «Biblia p a u p e r u m". J. Klein, Album biblique et liturgique, Par. 1883.
VII. Verkeerdelijk aldus genaamde 'Biblia p a n p e r n m".
A New Biblia Pauperum, containeing. xxxviii. Pictures conceming the Lijf, Parabiet, Vertues seyenget of our Lord §r tauyour ihesu Critt, [Lond. 1877].
Tekst van John Wiclif bij houtsneden van 1540, die tot de klasse der bijbelprenten behooren, niet tot die dor typologische voorstellingen. A smaller Biblia Pauperum, conteynynge Thyrtie and Eyghte Wodecuttes illustratynge The Lyfe, Parablit, [and Miraclis off Oure Blessid Lorde Sf Savioure Jhetut Grist, Lond. 1884. Verkleinde uitgave van het bovenstaande.
Vin. Typologisch leven van Jezus uit de 16de eeuw. Handschrift N°. 258 van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden {Catalogus der Handschriften, blz. 14J. IX. Het Passiespel te Oberammergau. Eduard Devrient, Dat Patsionsschauspiel in Oberammergau undseine
Bedeutung för die neue Zeit, Leipz. 1851. Mart. v. Dentinger, Dat Passionsspiel in Oberammergau. Berichte und Urtheile über dasselbe nebtt geschicktlichen Notizen über die Passionsspiele in Bayern überhaupt, Münch. 1851. W. Wijl, Maitage in Oberammergau, 2t« Auflage, Zflr. 1880.
»Der ïlteste Text der Oberammergauer Fassion. Auszug aus dein im Besitze des Herin Guido Lang befindlichen Manuskripte vom Jahr 1662" (S. 101—119). «Proben aus der Passionsmusik von Eochus Dedler" (S. lil—134). H. Rommel, De Passiespelen van Oberammergau, met een Overzicht der Godsdienstige Tooneelspelen der verledene Eeuwen in België, Brugge, [1881], 2 dln. Scenen und Tableaux aus dem Passionsspiel in Oberammergau. Nach der Natur photographirt und herausgegeben von 3. Albert, Münch. [1880].