l^^^^i UTRECHT — G. J. A. RUYS — 1904.
CB ^W^<HtO^^||5
05467 I
I^EMGIE EN
ZEDELIJK üEVEfl.
Da H- VISSCHER.







RELIGIE EN ZEDELIJK LEVEN.







RELIGIE EN ZEDELIJK LEVEN.
REDE
bij den aanvang van den cursus 1904-1905
UITGESPROKEN
DOOR
Dr. H. VISSCHER,
Hoogleeraar in de Faculteit der Godgeleerdheid te Utrecht.
Utrecht — G. J. A. RUYS — 1904.







Bij het verband van Godsdienst en zedelijkheid met politiek, zal de ijver ter vernietiging van het gezag met den ijver ter vernietiging van het geloof gepaard, en de Eevolutie met een geest der helle, in het vervolgen van Godsdienst en van deugd, bezield zijn.
Geobn van Pbinsteeee. Ongeloof en Revolutie.







Een ziekteproces woekert in ons cultuurleven. Het lijdt aan overspannen individualisme. Wat de eeuwen door voor het zedelijk bewustzijn der Westersche volken als onvergankelijk heilig heeft gegolden, schijnt wankelend en vlottend te worden.
De rollen worden omgekeerd. Tot nu toe had de mensch zich te verantwoorden voor de rechtbank van het zedelijke. Machtige bewegingen zijn geboren uit het besef, dat rekenschap moet gegeven worden voor de vierschaar van het Recht. De reformatie, zooals zij vleesch en bloed aannam in Luther's persoonlijkheid, dankt aan niets minder haren oorsprong. In onze dagen echter schijnt de mensch niet meer te staan voor den spiegel der wet. Integendeel, de wet wordt gewogen in de weegschalen van den mensch.
De moreele orde, die tot nu toe de conscientiën bond, schijnt haar klem in te boeten. Zij maakt plaats voor een Sophistiek, die alle absoluutheid wil wegbannen van het ethisch



terrein, en haar culminatiepunt vindt in de phrase, dat het relatieve het eenige absolute is.*)
Geen wonder, dat onder dien stand der dingen menigeen door verlegenheid bevangen wordt. Marcel Mauxion vangt zijn Essai met de veelzeggende bekentenis aan, dat het ambt van eerlijk man nooit erg gemakkelijk was, maar in onzen tijd bijzonder moeilijk is geworden. Immers, hoe zal men zijn plicht doen zonder hem te kennen? En hoe zal hij gekend worden in de buitengewone verwarring der moreele ideeën, die onzen tijd kenmerkt?2) „Meer dan ooit wordt er gesproken van het goede en de deugd, van de gerechtigheid en het recht, doch deze eerbiedwaardige woorden, door de worstelende partijen in den meest verschillenden zin gebezigd, hebben met de juiste beteekenis alle waarde verloren."
Neem b.v. het huwlijk. Is het heilig en onaantastbaar, of wel een dam ten onrechte gesteld aan sexueele drift? Of ook het eigendomsrecht,
•) An der Wende des Jahrhunderts, Versueh einer Kulturphilosophie, von Dr. Ludwig Stein. Preiburg i: B. 1899. Naturgesetq und Sittengesetz, S. 267. Will man durchaus am Absoluten festhalten, so musz man schon das Oxymoron wagen: das Belative ist das einzige Absolute, das wir kennen.
2) Essai sur les élément* et VévolutUm de lamoralité^&i Marcel Mauxion, Paris, 1904, p. 1-4. On parle plus que jamais, ilest vrai, de bien et de vertu, de justice etdedroits;maiscesmots vénérables, contradictoirement exploités par les partis qui se les jettent pêle-mêle a la face, semblent avoir perdu dans la lutte ardente, acharnée, exaspérée par les passions politiques et religieuses, toute valeur et toute signification précise.



is het een recht, dan wel diefstal aan de gemeenschap gepleegd? Gehoorzaamheid aan de macht is zij plicht, een waarborg onzer vrijheid, of bezwaart zij ons met het juk der tirannie, dat afgeschud moet ? Het feit, dat zulke vragen gesteld kunnen worden, bewijst, dat er een worm knaagt aan de gezondheid van ons cultuurleven. En hoe groote afmeting het ziekteproces reeds aannam, speurt ieder, die niet blind is voor hetgeen daar woelt in meer dan ééne laag van het maatschappelijk leven. Stein heft een klaagzang aan over de anarchie, die denken gevoelsleven heeft aangetast.x) Hij vreest, dat ons cultuursysteem er door in gevaar komt. Slechts dit blijft te betreuren, dat hij geen ander geneesmiddel kent voor de kwalen, die hij zoo juist doorziet, dan intellectualisme en de oproep tot allen om in aaneengesloten slagorde onder de banier van het gezonde menschenverstand tegen de mystici op te trekken, ij Immers, wat blijft daarvan over als het krank geworden is? Het kwaad eet voort als de kanker, telkens
') L. Stein a. a. O. Gedanken-anarchie, S. 287 - 299. Gefühlsanarchie, S. 300-331.
2' a- a- °- S. 331. Die Romantiker und Dekadenten gefahrden die Weltherrschaft unseres Kultursystems, indem sie unsere Willenskraft schwachen und unsere Thatenfreudigkeit unterbinden. Wir Intellektualisten aber wollen leben, „den Willen zum Leben mit voller sozialphilosophischer Bewusztheit in seiner höchsten Potenz bejahen", und deshalb scharen wir uns zu geschlossenem Kampfe gegen allen Mystizismus um unser gemeinsames Banner: den gesunden Menschenverstand.
2



grooter scharen besmettend. Het is een contagio met suggereerende kracht, met een baccil van waanzin, die Schüler's woord bevestigt: „das schrecklichste aller Dingen ist der Mensch in seinem Wahn". Viktor Cathrein teekent een atheistisch menschenvriend in gesprek met een snoodaard, die vrouw en kind verlaten wil. De atheist beroept zich op de stem der natuur, die toch ook spreken moest in het hart van dien verdoolde. En wat was het antwoord? „Gij schijnt een fijner gehoor te hebben dan ik. Ik hoor van deze stem niets." *) Die teekening is niet louter fictief. Daar zijn er duizenden, die openlijk getuigen, dat zij lang geleerd hebben het geweten te verachten, die prat zijn op de belijdenis, dat de consciëntie slechts beteekenis heeft voor hem, die aan een alwetenden, rechtvaardigen Rechter gelooft, maar sinds, wat zij wetenschap noemen, hen bevrijd heeft van dit bijgeloof, duidelijk meenen in te zien, dat vrees voor de knaging der consciëntie gelijk staat met kinderlijk spokengeloof, waarboven een verstandig man verheven moet zijn.
Het zedelijk leven wordt vergiftigd. Als de norme weg is, wat blijft dan over, tenzij een steeds wassende stroom van individualisme, die
') Religion und Moral, oder gibt es eine religionslose Mor al? von Viktor Cathrein 8. J. Preiburg in Breisgau, 1904, S. 171. Nun, jeder hort doch die Stimme der ÏTatur in seinem Innern. Sie scheinen ein feineres Gehör zu haben als ich; ich höre von dieser Stimme nichts.



niet staat voor den dam van het gezonde menschenverstand.
Dit verschijnsel onzes tijds is niet toevallig. Het is het resultaat van een proces, dat gestoord moet worden in zijn ontwikkeling, als niet slooping onzer cultuur, inzinking van ons maatschappelijk leven het treurig einde zal worden.
Een groote ommekeer greep plaats in het denkleven der volkeren. De positie van het subject is op elk levensgebied veranderd.
Kant en Darwin, criticisme en evolutie hebben de nieuwe aera ingeluid. In de oudere opvatting waren inwendig en uitwendig niet gescheiden. Het uitgangspunt lag in het object. Kant bracht het over naar het subject. Van hieruit moet alles ontvouwd en geconstrueerd. Van uit het subject wil sinds de mensch zich een weg banen tot de wereld. De mikrokosmos bouwt den makrokosmos.*) Aldus rees de autoriteit van het subject boven die van het object. Toen kwam de evolutie-hypothese. Het autonoom subject
') Zie R. Eucken, Der Wahrfieitsgehalt der Religion, Leipzig, 1901, 3. 32. Eine unerlassliche Voraussetzung der alteren Art war ein ungestörter Zusammenhang von Mensch und Welt, ein leichtes Überfliessen des Lebens von der einen Seite zur anderen; Seelisches und Sinnliches, Inneres und Ausseres waren hier noch nicht entzweit. Maar van den nieuwen tijd heet het: „es gilt sich vom subject her ein Weg dahin zu bannen". Zie ook Die innere Bewegung des modernen Lebens overgenomen uit de „ Wiener Zeit", XVII. Bnd, No. 209 (van 1 Oktober 1898) in de Oesammelte Attfsatze zur Phüosophie und Lébensanschauung von R. Eucken, Leipzig, 1903, S. 27.



werd geworpen in den stroom der ontwikkeling en het was noodzakelijk, dat hetgeen als eeuwige zedelijke waarheid stond voor het bewustzijn veler generaties van zijn vastheid verloor. God was niet meer God suo jure. De godsvoorstellingen waren opgebloeid en gezuiverd in evenredigheid met het punt door het ontwikkelingsproces bereikt. Gods openbaring was onze openbaring. En in het ethische stelt niet Hij de wet, maar wij zijn het. En die wet zelve werd even relatief, als wij dat zijn met ons gansche cultuurleven. Voor de zonde in haar waarachtig wezen bleef geene plaats meer. Zij was slechts een gebrek aan ontwikkeling, dat op hooger stadium zou worden overwonnen. Het noodgeschrei, dat zij doet opgaan uit ernstiger zielen, werd een ij dele kreet, zooals de nachtmerrie die ontperst aan den benauwden droomer. Het zal alles voorbij zijn, als hooger leven ontwaakt. Dit is het, dat de mensch, met zijn heimwee naar het ideale, of met zijn drang naar het bestiale, zichzelf tot wet is geworden.
Wat blijft nu over, dat een vasten grondslag voor het zedelijke kan bieden?
Dit vraagstuk houdt velen bezig. Voor hetgeen verloren ging, moet een aequivalent gezocht, om ook binnen de spheer van het relatieve nog een basis te vinden, waarop, zij het al niet voor goed dan toch tijdelijk, het ethische rusten



kan, totdat eventueel weder een nieuwe grondslag wordt geboren.
Nog kort geleden hebben de heeren A. H. Gerhard en Dr. J. A. Cramer over dit onderwerp met betrekking tot de opvoeding het zwaard gekruist.x)
Actueel is dus dit vraagstuk. En daarom zij het mij vergund enkele oogenblikken met u na te denken over de verhouding tusschen religie en zedelijk leven.
Wij raadplegen daartoe:
1°. De historische gegevens over beider verhouding.
2°. De empirische feiten in het zedelijk leven zelf.
I.
Het onwedersprekelijk feit, dat het moderne leven zich tracht los te maken uit de omarming der religie is dus een natuurlijk resultaat van het levensproces. Een koud atheïsme met zijn gebrek aan piëteit en levensernst is één der onverkwikkelijkste verschijnselen onzer dagen.
i) Studies in Volkskracht, onder redactie van L. Simons, Ie serie, no. X. „Zedelijke opvoeding zonder geloofsdogma", door A. H. Gerhard. „Zedelijkheid en Godsdienst", door Dr. J. A. Cramer, Haarlem, 1904.



Maar van de pure negatie is nooit een krachtige impuls te wachten. Daarom, de eisch van het leven zelf dringt te zoeken naar iets, dat de drijfkracht der religie kan vervangen.1) Sedert Auguste Comte hebben een reeks van denkers zich op dit probleem geworpen. Comte meende een aequivalent gevonden te hebben in zijn altruïsme. De menschenliefde zou de menschheid verlossen. De religie der menschheid zou den dienst Grods onnoodig maken. Zijne religie was de harmonische ontwikkeling van den individu, de harmonie van alle individuen saam. Zij zou aan het denken, gevoelen en handelen een veerkracht verleenen, waardoor overtroffen werd alles wat tot nu als religie had gegolden.2) De religie werd dus uitgeworpen, het ethisch leven op eigen voet gesteld.
Dit is eigenlijk het vraagstuk. Stoelt het ethisch leven op eigen wortel, of betrekt het
') Zie Moderne Versuche eines Beligionsersatses, von Dr. H. Druskowitz, Heidelberg, 1886, S. 1. So wichtig die allmalige Loslösung von einer mit dem modernen Geiste vollkommen unvertraglichen Religion nun auch sei, so kann die blosze Befreiung von ihr doch nimmermehr genügen.
*) Systême de Polüique positive etc., Traité de sociologie institaant la religion de Vhumanité, Paris, 1852, II, p. 7. D'abord spontanée, puis inspirée, et ensuite révélée, la religion devient enfin démontrée. La constitution normale doit satisfaire a la fois le sentiment, 1'imagination et le raisonnement, sources respectives de ces trois modes préparatoires. En outre elle embrassera directeöient l'activité, que ne pouvait jamais consacrer assez ni le fétichisme, ni méme le polythéisme, ni surtout le monothéisme.



zijn stuwkracht uit die onzienlijke wereld, waarmede de religie in rapport brengt? Is er tusschen die twee slechts een uitwendig, accidenteel verband, of hooren zij saam naar hun wezen? In het eerste geval zal het zedelijke geen schade beloopen door de scheiding, ja misschien de losmaking aan de ontwikkeling van het ethisch moment bevorderlijk zijn. In het laatste geval daarentegen is de uitéénrukking een ernstig vergrijp tegen religieus en zedelijk leven beide, een vergrijp tegen het welzijn der menschheid in 't algemeen. Een van twee: de zoogenaamde vrije gedachte moet het zedelijk peil doen rijzen,J) of wel zij is een instrument om het te doen dalen.
Om dit vraagstuk op te lossen is een aprioristische conclusie geboren uit een subjectief idealisme niet genoeg. Het zedelijk leven zelf moet hier beslissen.
Welnu, de historie kent geen ethisch leven anders dan wortelend in de religie. Zoover de historische gegevens reiken, ontleent het ethisch element aan het religieuze zijn motief.
Om dit aan te toonen nemen wij ons aanvangspunt in het Animisme. Niet omdat ik ook maar eenigszins geacht wil worden in te stemmen
') Studies in Volkskracht, 1.1., blz. 419, 419. Daartegenover plaats ik nu de stelling, dat het loslaten van alle geloofsdogma's, kortweg hier aangeduid als de Vrije gedachte, het zedelijk peil moet doen rijzen. A. H. Gerhard, Zedelijke opvoeding zonder geloofsdogma.



- 16 -
met de apodictische bewering des heeren Gerhard, dat de evolutieleer zelve niet meer betwijfeld zou worden.x)
Het is een wonderlijk verschijnsel, dat zij, die pretendeeren zoo verre te zijn van alles, wat naar metaphysica riekt, toch argeloos zich laten verstrikken in haar garen. In het dogma der evolutie steekt een dosis metaphysisch gift, stellig niet geringer dan de hoeveelheid, die wegschuilt in de christelijke belijdenis: van God den Vader, den Almachtige, Schepper des hemels en der aarde.
Om dat aan te toonen zou ik kunnen verwijzen naar meer dan ééne bladzijde van Dr. Bavinck's schoone studie over Christelijke wetenschap. Maar onpartijdigheidshalve ga ik ditmaal liever bij Lewes ter schole. Hij beschouwde het positivisme als de eenig mogelijke philosophie der toekomst.
Welnu, Lewes wijst niet alleen aan, dat de fundamenteele ideeën der moderne wetenschap even transcendent zijn als de axiomata der oude philosophie2), maar zet ook zoo helder
a. w., blz. 411. Het staat vast, dat het menschelijk geslacht is voortgesproten uit een lageren vorm van dierlijke ontwikkeling enz.
*) AristotU: a chapter from the Eistory of science etc., by George Henry Lewes, London, 1864, p. 66. The fundamental ideas of modern science are as transcendental as any of the axioms in ancient philosophy. Who will say that the Law of Causation, or the Laws of Motion, although suggested by experience and found to be conformable with it, do nottranscend it? These are t« utric Qva-txé.



de fouten uiteen, die zich in dergelijke hoogdravende apodictie openbaren. Hij wijst aan, hoe b.v. de wet der causaliteit, de wetten der beweging, ofschoon ingegeven door het experiment, dat experiment te boven gaan. Dat het inroepen van een reXog, een Bildungstrieb, een vis-formativa en dergelijke personificaties van abstracte ideën, slechts het resultaat is van eene verklaring naar analogie onzer persoonlijkheid, en hoe gemakkelijk de fout wordt begaan, de abstractie over te houden en de feiten uit het oog te verliezen, zoodat wij ten slotte groote moeite hebben om niet te gelooven, dat deze abstractie bestaat onafhankelijk van de feiten. Wij maken haar tot uitgangspunt van ons onderzoek zonder acht te geven op de feiten zelve. Dit is de basis der metaphysica.J) En de heer Gerhard zit er boven op. Vindt de evolutie-hypothese steun op het
!) L 1. p. 86. The spontaneous tendency to invoke a Final Cause in explanation of every difflculty is characteristic of metaphysical philosophy. It arises from a general tendency towards the impersonation of abstractions, which is visible throughout History. We animate Nature with intentions like our om We derive our ideas of Cause, and Force from our own experience of effort, and the changes we observe are interpreted as similar in origin to the changes we effect.
Nader werkt hij dat uit met betrekking tot de Bildungstrieb, de Plastic Force, vis formativa, het vital Principle etc. en besluit dan met van alle personificaties van abstracte ideeën te verklaren: they are collected from the observed order, and interpreted according to the analogies of our personality; then the facts from which they were abstracted are gradually dropped out of sight, until only the abstraction remains. When this has been done, we have great difflculty in not believing that
3



gebied van het geestelijk leven der menschheid ? Allerminst. De Maistre noemt de hypothese banaal, dat de mensch van barbaarschheid tot beschaving opklom1). En Niebuhr verklaart, dat er geen enkel voorbeeld is aan te wijzen, van een werkelijk wild volk, dat spontaan tot de cultuur is overgegaan2).
Op geestelijk terrein is de evolutie-hypothese niet bewezen door het feit, dat er progressie is in beschaving en wetenschap. Allerminst blijkt daaruit, dat de mensch uit dierlijken vorm opkwam. Hier is het niet de vraag, of de beschaving zich baan brak, maar of de mensch in vroeger cultuur-stadium qualitatief lager stond dan die van heden. Zoover het historisch weten reikt, is daarvoor geen grond. In het jaar 1900 vierde de Westersche philosophie haar 2500-jarig jubilaeum. Van Thales van Milete, naar algemeen oordeel de stamvader der Grieksche philosophie, tot Nietzsche heerscht een onafgebroken continuïteit van denkende hoofden. Laat het nu waar zijn, dat, zooals Stein het uitdrukt, deze „philo-
they exist independently of the facts — that our subjective separation corresponds with an objective separatioh — and we therefore make them the starting-points of investigation without reference to the facts. This is the basis of Metaphysics.
1) Les soirees de Saint-Petersbourg ou entretiens sur le gouvernement temporel de la Providence, Bruxelles, 1838II p. 10. Suivant les folies doctrines dont on a bercé notre jeunesse, il fut un temps oü les hommes ne vivaient point en société; et eet état imaginaire, on 1'a nommé ridiculement i'état de nature.
2) Zie Bömische Oeschichte, I, S. 88. Tylor 1. 1. I, p. 41 n. 8.



sophische Gerngrosz" onder ingeving van den hoogmoedsduivel beweerde, dat het hem gelukt was het wereld-mysterie op 't spoor te komen in zijne these: uit water is alles; maar stond hij nu naar zijne intellectueele gaven zooveel lager dan een hedendaagsche materialist ? Het is waar, de evolutie moet als postulaat van haar opvatting rekenen met millioenen jaren, maar 2500 jaren van denken heeft toch zeker iets te beteekenen. En is er redelijke grond voor de meening, dat, als nogmaals 2500 jaren zijn voorbijgegaan, een Huygens of een Newton, of welke groote onder de grooten men wil, tot een minder georganiseerd geslacht zullen behoord hebben dan het alsdan levende? Gelooft iemand, dat Khammurabi, die ± 4200 jaren van ons afligt, met zijn volksmilieu een type van het menschengeslacht vertegenwoordigt, dat door ons overtroffen wordt in intellectueele en ethische qualiteiten? Alles wijst er op, dat de menschen toen van gelijke beweging waren als wij, dat zij de vergelijking kunnen doorstaan met hen, die zich zeiven zoo gaarne beschouwen als het laatste product der evolutie. Zij hebben geworsteld met dezelfde wapenen om aan de natuur haar geheimen te ontwringen. Hunne wetten toonen, dat zij in deugd en ondeugd ons geleken. Buckle, wien het waarlijk niet aan diepte van historisch inzicht ontbrak, kwam tot de conclusie, dat de natuurlijke begaafdheid des



- 20 -
menschen, voor zoo ver als wij die kunnen nasporen, geen stap vooruit deed. Veeleer was volgens hem de beschaving terug te brengen tot verbetering van uitwendige omstandigheden, waaronder de zich gelijk-blijvende begaafdheid der menschen zich ontvouwen kon. Ja, hij gaat zelfs zoover, dat hij het in een beschaafd land geboren kind voor waarschijnlijk niet meer begaafd houdt dan een kind der- barbaren1).
Dit historisch resultaat is niet weg te cijferen door de bewering, dat Buckle wel anders geoordeeld zou hebben, als hij Darwin gekend had. Zijn oordeel is er juist te objectiever om. Dat het menschelijk hersensysteem zich mee ontwikkeld heeft, is een these, die eerst bewezen moet.2) Fossiele overblijfselen wijzen op rassen, met een veel sterker georganiseerd hersensysteem dan dat van menig Europeaan uit onzen tijd. De ongunstiger levensvoorwaarden in den ijstijd veronderstellen een buitengewone energie in het
1) History of civilization in England, bij H. Th. Buckle, London, 1867, Vol. I, p. 177. In the present state of our knowledge, we cannot safely assume that there has been any permanent improvement in the moral or intellectual faculties of man, nor have we any decisive ground for saying that those faculties are likely to be greater in an infant bom in the most civilized part of Europe, than in one bom in the wildest region of a barbarous country.
2) L. Stein a. w., S. 52. Der menschliche Intellekt besitzt heute Fahigkeiten, die der Eulturmensch der Vorzeit niemals besessen hat. Das menschliche Gehirn Hat sich eben mitentwickelt. Welke „Fahigkeiten" dat zijn, vergeet Stein ons mee te deelen.



- 21 -
destijds levend geslacht.*) En nu mag het ons misschien te ver gaan een kind uit het hoog ontwikkeld Westen gelijk te stellen met dat uit minder beschaafde rassen geboren, omdat hetgeen van de zonen van één huis geldt ook op de familie der volkeren van toepassing kan zijn nml. dat niet allen even rijk begaafd zijn; de bewering dat de duizenden jaren lange ontwikkeling van het centraal zenuwgestel der Europeanen door minder ontwikkelde volken niet kan worden overgesprongen,2) wórdt toch vrijwel krachteloos door het tastbaar feit, dat zij somtijds geweldig snel die hoogere cultuur kunnen assimileeren. Neem Japan. Zeker de Japannees was intelligent. De gaven ontbraken hem niet. Waarom heeft hij zich na vele eeuwen van worsteling niet opgewerkt tot de hoogte van het Westen? Aan de capaciteit lag het zeker niet. En sinds den 6en November 1868 de nieuwe aera aanvingen de keizer verlost werd uit zijne goddelijke eere, wist het gele ras zich de vrucht onzer ontwikkeling eigen te maken. Leger en politie, postij Der Mensch. Sein Ursprung und seine Entwickelung u. s. w. von Dr. O Gutberlet, Paderborn, 1903. S. 485. Und was berechtigt denn, den Urmenschen so tief zu stellen? Weisennichtfossile Überreste auf Bassen, welche ein starker entwickeltes Gehirn besassen als viele Europaer des 19 Jahrhunderts ? Musste der Urmensch nicht gegen die Katastrophen und ungünstigen Lebensbedingungen in der Quartar —, in der Eiszeit und gegen die wilden Riesentiere eine ungewöhnliche Energie und Geschicklichkeit entwickeln? *) Stein a. a. O.



wezen en verkeer bracht het op de hoogte van het Westen, terwijl het door onderwijs zich ook voor alle hooger leven ontsloot. En al zou het misschien nu nog voorbarig zijn te meenen, dat het Kaukasische ras, uitgeziekt door innerlijke sociale verbloeding, de wereldheerschappij reeds moet overdoen aan het sociaal meer homogene, meer aaneengesloten gele, toch is een zekere onrust niet misplaatst. De verbrokkeling der sociale eenheid, tengevolge van de innerlijke verrotting onzer cultuur, bedreigt de suprematie van het Westen. Want het gele ras is niet slechts numeriek de meerdere, het staat ook meer aaneengesloten.
Welnu, pleiten de gegevens zoo weinig voor de these, dat de vroegere mensch aan capaciteit inferieur was; allerminst is zeker wel bewezen, dat een dierlijk type hem voorafging.
Zelfs Tylor is voorzichtig genoeg om te spreken van een hypothetisch primitive J^fcoestand. *) Het feit, dat de kwestie alleen kan opgelost worden in prae-historische of extrahistorische 2) periode leidt van zelf tot de poging om het te kort aan gegevens door speculaties te vergoeden. En ook Tylor volgt dien weg
1) Primitive Culture, researches into the Development ofmythology, philosophy, religion, language, art, and custom by Edw. B. Tylor. London, 1903. Vol. I, p. 21.
2) Tylor 1. 1., Vol. I, p. 39. The enquiry as to the relation of savagery to barbarism and semi-civilisation lies almost entirely in prae-historic or extra-historie regions.



door de stelling voor te dragen, dat het historische ons recht geeft conclusies te formeeren over het prae-historische. De vraag, of het menschengeslacht een begin gehad kan hebben, dat veel minder ver van ons afligt, dan de evolutie dwingt te veronderstellen, komt zelfs niet bij hem op.
Wat echter bij den heer Gerhard, die het evolutie-dogma zoo onomstootelijk decreteerde, al bijzonder opvalt, is de weinig serieuse wijze, waarop hij zijn gewichtig dogma behandelt. Immers, hij geeft ons zijne vrees te kennen, dat de beschaafde mensch uit de 208te eeuw nog maar een opgepoetste oerwilde is.x) Van veredeling van het genus mensch schijnt ook hij dus nog weinig te hebben gemerkt.
Als derhalve ons uitgangspunt in 't Animisme wordt genomen, dan is dat niet omdat het als het eerste, veeleer alleen omdat het als het laagste moet beschouwd. Als daar het ethische op religieusen grondslag staat, zoowel als in de hoogere vormen, dan kunnen wij met recht concludeeren, dat zoover historische zekerheid reikt, de enge relatie met de religie aan het ethische inhérent is.
Welnu in het Animisme ontbreekt niet het
*) t. a. p, blz. 411. Helaas, laat het zich vreezen, dat de grondige studie der cultuur-volkeren slechts zou kunnen leeren, dat de beschaafde mensch der 20e eeuw nog maar een opgepoetste oer-wilde is.



rapport tusschen religie en zedelijk leven. Natuurlijk is het, dat bij zooveel minder ontwikkeld leven dit religieuse element minder krachtig op den voorgrond treedt, maar daarom ontbreekt het niet.
Een moreele standaard is er wel. En verschijnen de goden nog niet als schutspatroon van recht en deugd, toch is er in het handelen en leven der personen onder het schijnsel dier religie veel, waaruit blijkt, dat ook voor het besef van den animist het bovenzinnelijke, dat hij in zijn religie ontmoet, in verband staat met zijn ethisch leven. Het diep besef van afhankelijkheid, dat zich uitspreekt in de teedere gebeden, waarin b.v. de goden worden aangeroepen om over het huwelijk voorspoed te geven, bewijst, dat de beschouwing van het huwlijksleven niet los was van het religieuse1). Ook in den cultus der dooden blijkt hier van. Castren, de uitnemende kenner der Altaïsche godsdiensten, merkt op, dat het Shamanisme wel vol verwarring is, maar toch de gedachte laat doorschemeren, dat er geloofd werd aan absolute machten in de natuur, die een onbegrensden invloed op de menschen uitoefenen2). En hoewel
») Zie The traditional poetry of the Finns by Domenico Comparetti, London, New Vork and Bombay, 1898, p. 91.
*) M. Alex. Castren's Vorlesungen über die Finnische Mythologie übertragen und mit Anmerkungen begleitet von A. Schiefner, St. Petersburg, 1853. S. 8. Was jedoch klar und deutlich bei



de dooden gewoonlijk alleen gezien kunnen worden door den Shamaan, openbaren zij zich toch ook aan de andere menschen, b.v. doordat zij het boos geweten kwellen, en daarmede den mensch zelfs in den slaap vervolgen1). Alles wijst er op, dat indien wij meer in bijzonderheden met het psychisch leven dier volkeren bekend waren, het zou blijken, dat zij in alle hunne levensomstandigheden meer rekenen met hun geesten dan menig Christen met zijn God. Ja, is de cultus zelve voor het grootste gedeelte niet een vrucht ook van de relatie, die tusschen religieus en ethisch leven bestaat?
Von Hartmann's indruk was althans deze, dat alles er op heenwijst, dat het zedelijk bewustzijn der menschheid zich uitsluitend op grond van haar religieus leven heeft ontwikkeld2).
Te allen tijde is er tusschen religie en cultuur een nauw verband aan te wijzen. Het zedelijke,
dieser Verworrenheit aus dem sogenannten Shamanenkultus der altaïschen Völker hervorgeht, ist der Grundgedanke, dass es in der Natur absolute Machte giebt, welche einen unbedingten Einflusz auf die Menschen ausüben.
*) a. a. O. S. 120. Indessen können sie sich auch diesen (sc. gewöhnlichen Menschen) auf die Weise offenbaren, dasz sie ihr böses Gewissen qualen und beunruhigen, sie sogar wahrend des schlafs verfolgen u. s. w.
2) v. Hartmann, Das Religiöse Bewusstsein der Menschheit, S. 26. Alle Thatsachen deuten darauf hin, dass das sittliche Bewusstsein der Menschheit sich ausschliesslich auf Grund ihres religiösen Bewusstseins entwickelt habe, dass es nirgends ohne dieses entstanden und in seiner besonderen Farbung überall durch dieses bedingt und bestimmt gewesen sêi.
4



dat met de cultuur zoo innig samenhangt, kan dus ook niet onafhankelijk hebben bestaan.
Bij hooger ontwikkeling openbaart zich die relatie in de sanctie, die de zeden van de religie ontvangen. Bij Khammurabi was Ea de heer der goddelijke wet, gelijk als bij Mozes Israëls G-od. Het gansche leven èn van den individu èn van de gemeenschap wordt beheerscht door de religie. En bij de hoogst ontwikkelde naties is het niet anders. De eeuwen, die achter ons liggen, prediken, dat het Kruis de gansche cultuur in Europa heeft omgezet. En nog altijd straalt het Christelijk ideaal zijn licht uit over het Westen, zoodat zelfs zij, die met de Grieken het Kruis een dwaasheid noemen, zich toch aan zijn zegenenden invloed niet hebben kunnen onttrekken.
Ongetwijfeld zijn er te allen tijde geweest, die dit verband hebben geloochend. Alle in den grond atheistische philosophie moet de independentie der moraal en dus die van het zedelijk leven loochenen. Comte was waarlijk de eerste niet, de heer Gerhard zal de laatste niet zijn. De naturalistische Sophistiek moest natuurdrang tot hoogste wet van 's menschen handelen maken en de erkenning van wet in hoogeren zin den vrije onwaardig verklaren. Het zedelijk oordeel moest haar wel vrucht van conventie wezen1). Dat
•) The Ethic8 of Aristotle ülustrated with essays and noles by Sir Alex. Grant, 3rd edition, London, 1874, Vol. I. p. 149. The opposition of „Law" and „Nature".



socialisten in den ondergang van alle godsdienstig geloof den dageraad meenen te zien voor hun sociale moraal kan niet anders worden verwacht, noch ook moet het verwonderen, dat Nietzsche, allen overtreffenddergelijke menschen der vrije gedachte nog lang geen vrije geesten noemt, omdat zij nog aan waarheid gelooven, wijl volgens hem de waarachtige vrijheid gezocht moet worden in de waanzinnige spreuk: „Niets is waar en alles geoorloofd" 2).
Maar alle aprioristische philosophie kan de feiten niet omverwerpen. Tot op dezen dag wortelt het zedelijk leven der volkeren in de religie. Onafhankelijk bestaat het niet; dat het zoo bestaan kan, moet zelfs nog bewezen worden; dat het losgemaakt, van het religieuse tot hooger bloei zal komen, is onbewijsbaar. Immers, dit is toch op zijn zachtst gesproken vreemd, dat de menschen goed en wijs moeten worden door af te leggen alle gedachten aan het bovenzinnelijke, die onze voorgeslachten hebben gekoesterd.3) Dat de menschen in plaats van opwaarts te
!) Nietzsches Welt- und Lébensanschauung in ihrer Entstehung und Entuncklung dargestellt und beurtheilt von Dr. Otto Ritschl, Freiburg, 1899. S. 66, „alle diese blasse-Atheisten, Immoralisten,
Nihilisten, diese Skeptiker, Hektiker des Geistes sind
noch lange keine freien Geister, denn sie glauben noch andie Wahrheit.
2) a. a. O. S. 56.
8) Modern Theorie» in Philosophy and Religion by John Tulloch D.D. Edinburgh and London, 1884. MoraUty mthoutmetaphysic, p. 225.



zien naar den hemel, voortaan slechts hebben nederwaarts te staren naar de aarde. Het is een dwaasheid, dat wij onze geestelijke erfenis eenvoudig hebben af te schudden om ons aan natuurdrang in welken vorm dan ook over te geven, met het bijgeloof achter ons en idealistische utopien voor ons. Na uitbanning der kracht, die de eeuwen door het ethische dreef, kan er geene progressie meer zijn. De feiten toonen aan, dat er geen redelijke grond is ons het ethisch leven in de toekomst anders geïnspireerd te denken dan in het verleden.
Onberekenbaar zal de schade zijn aan het cultuurleven toegebracht, wanneer wij, afgegleden van den grondslag, waarop de voorgeslachten bouwden, in luchtkasteelen ons vermeiden gaan. Immers, welk ideaal ook geboden wordt, het zal verbleeken in het licht van het Kruis, dat niet slechts een ideaal schonk, maar ook de nooit verbroken stuwkracht om het te verwezenlijken.
II.
De historie pleit dus niet voor een onafhankelijke moraal, maar weerspreekt haar. Het zedelijk leven treedt nergens onafhankelijk op.
Maar daarmede is niet bewezen, dat het



altijd zoo blijven zal. Kan de dag niet aanbreken, waarin ook zonder religie het zedelijk leven bloeien zal? Is de inzinking van het religieuse leven niet eene vingerwijzing naar de komst eener nieuwe aera, waarin het ethisch moment zich machtiger zal openbaren, hoewel zijn wortelen niet meer bevochtigd worden door de wateren uit de bron der religie?
Op die vraag kan alleen het zedelijk leven zelf ons het antwoord geven. Is die samenhang met het religieuse gegrond in zijn natuur? Indien ja, dan kan er nooit geen zedelijk leven zijn zonder dien band. Zoo neen, dan is er plaats voor een onafhankelijke moraal. Is die samenhang eigen aan het wezen des zedelijken levens, dan is er ook nooit een onafhankelijk zedelijk leven geweest, zelfs niet in hen, die beweren een onafhankelijke moraal te bezitten. Maar dan is ook de bloei van het religieuse leven voorwaarde voor gezond ethisch leven.
Alles concentreert zich bij dit vraagstuk om de zedelijke autoriteit. Wat is het, dat ons gebiedt, het bevel bij ons aandringt, en dus den plicht ons oplegt?
Het antwoord varieert naar het stelsel. De stelsels wringen dit element in hun kader, en niet altijd wordt met de empirie gerekend.
Neem het utilitarianisme van een Bentham. Als het waar is, dat de natuur den mensch heeft geplaatst onder de twee souvereine machten:



lust en onlust, dan wijzen deze aan wat wij doen moeten, dan bepalen zij wat wij doen zullen. Dan ligt hierin de zedelijke autoriteit.1) Als wij niet mogen droomen, dat de menschen ooit een vinger zullen uitsteken om on$ te helpen, tenzij zij er eigen voordeel in zien, en dus ook voor ons dat voordeel beslist, dan wordt in dien egoïstischen drang de openbaring der zedelijke autoriteit gespeurd. En dat blijft zoo, ook als J. St. Mill dit utilitarianisme zuivert dour het in verband te brengen met de sociale gevoelens des menschen en dat blijft ook zoo, als hij door associatie het zedelijke, dat eerst middel was, tot doel verheft.2)
Wel ontkent niemand, dat deugd en geluk ten nauwste samenhangen, maar daarom is het
!) The Works of Jeremy Bentham published under the superintendance of his executor, John Bowring, Edinburgh, 1843, Vol. I, Chap. I. Nature has placed mankind under the governanoe of two sovereign masters, pain and pleasure. It is for them alone to point out what we ought to do, as well as to determine what we shall do 
They govern us in all we do, in all we say, in all wethink: every effort we can make to throw off our subjection, will serve but to demonstrate and confirm it.
*) Utilitarianism by John Stuart Mill, London 1863, p. 41.
The internal sanction of duty is a feeling in our mind,
a pain more or less intense which in properly moral
natures rises.
The simple fact is in general all encrusted over with collateral associations.
1. 1. p. 56. But through the association thus formed, it may be feit a good in itself, and desired as such with as great intenaity as any other good.



zedelijk streven nog niet een streven naar geluk geworden. Dat het zedelijk goede ook het waarachtig nuttige is, zij waar, doch zijn die twee daarom identisch? Immers, waarom zal „the greatest happiness of the greatest number" de autoriteit zijn, die den individu drijft het goede te zoeken?
Wundt maakt terecht de opmerking, dat de individu, die terwille van een hypothetische som van geluk van eigen voordeel afzag, niet edel, maar absurd zou handelen.*)
Het is denkbaar, dat iemand zich voor een ander opoffert, denkbaar, dat iemand voor ideale doeleinden, voor het vaderland, de vrijheid, het geloof, de wetenschap goed en leven veil heeft. Maar het is nog nooit voorgekomen, dat iemand iets prijsgeeft om de som van geluk, dat er in de wereld is, te verhoogen. Als het hierom gaat, dan zal ieder als den naastliggenden weg, dien kiezen, die eigen geluk verhoogt. Ja, de gansche theorie strijdt met ons zedelijk zelfbewustzijn, dat ons nooit anders predikt dan blind voor de uitkomst gehoorzaam te zijn aan het gebod. Maar bovendien, wat blijft er over van dat grootste geluk van het grootste aantal, als het steeds gekocht moet worden door het lijden van alle individuen.
Zie slechts naar Christus. Het resultaat zijner
1) W. Wundt, Ethik, eine Untersuchung der Thatsachen und Gesetse des sittlwhen Lebens, Stuttgarfc, 1886, S. 339.



verschijning was het hoogste geluk van het grootste aantal. Die uitkomst was het postulaat van zijn doel. Maar dat doel zelf formuleert Hijvoor Pilatus aldus: „in de wereld gekomen om der waarheid getuigenis te geven." Hij vraagt niet naar lust of onlust, zelfs dan niet, als Hij zalig spreekt. Het „om Zijns Naamswil" is het motief van alle lijden en strijden. En als Hij zelf het groote offer brengt, dan belijdt Hn: „niet mijn wil, maar Uw wil geschiede".
De wille Gods is zonder meer de hoogste autoriteit.
H. Spencer, wiens gansche systeem op de grondgedachte der evolutie rust, heeft dit ntin.
tarianisme daarmede in verband gebracht.
Volgens hem moet er een oogenblik geweest zijn, waarop te midden van de mengeling der gevoelens ook dat der zedelijke autoriteit optrad. Het instinctief animale leidde minder tot zelfbehoud, zoodat het zedelijke het georganiseerd resultaat is der ervaring door het menschengeslacht opgedaan. *) De plicht wordt bij hem een abstractie, die zich gevormd heeft uit tallooze ervaringen, die de overtuiging wekten, dat de leiding door gevoelens, die betrekking hebben op algemeene, verafgelegen resultaten in den regel zekerder tot welvaart voert, dan
1»79, § 41 en 42 passim. 6



die door gevoelens, die onmiddellijk voldoening erlangen. *)
En daaruit zou zich dan de voorstelling van autoriteit verklaren, terwijl het imperatief element, dat nog bovendien intrad zou ontstaan zijn uit vrees voor straf. Doch daar de vrees voorbijgaande is, zal in de rijpheid der zedelijke ontwikkeling de handeling volbracht worden zonder het bewustzijn van moeten en zullen. De autoriteit zal dus wegvallen en een ethische intuïtie het slot zijn. 2) Der evolutie wordt hier derhalve een grens gesteld. Zoodat ook Spencer het bewijs levert, dat de mensch aan de metaphysica den tol betalen moet.8) En de gissing is niet ongegrond, dat zij in zijne beschouwingen grooter rol gespeeld heeft, dan hij zelf ooit heeft vermoed.
•) 1. 1. p. 109. The more ideal motives concern ends that are more distant; and with approach to the highest types present ends become increasingly subordinate to those future ends which the ideal motives have for their objects. Hence there arises a certain presumption in favour of a motive which refers to a remote good, in comparison with one which refers to a proximate good.
*) 1. 1. § 54 en 55; p. 147. The limit of evolution of conduct is consequently not reached, until, beyond avoidance of direct and indirect injuries to others, there are spontaneous efforts to further the welfare of others.
*) L. Stein, Wesen und Aufgabe der Sóeiologie, a. a. 0., S. 190. Es wiederholt sich hier nur, was in der Geschichte der Philosophie unzahlige mal wiederkehrt, dasz man namlich mit einëm Losschlagen auf alle Metaphysik beginnt, um am letzten Ende doch dem von Kant so glücklich gekenzeichneten „metaphysischen Bedürfnis" seinen Tribut zu zahlen.
5



Ook in de stellingen van den heer Gerhard is Spencer geen vreemdeling.*) Het welaijn der gemeenschap wordt basis der zedelijke autoriteit.
En als Kant de these formuleert, dat wij zoo zullen handelen, dat de principia van onzen wil kunnen dienen als een systeem van algemeene wetgeving, dan is ook bij hem zelfs de societas de controleerende macht over den individu, het universeele de autoriteit van het individueele.2)
Gemakkelijk zouden de voorbeelden te vermeerderen zijn en steeds zou het blijken, dat bij alles waardoor deze systemata zich onderscheiden, zij toch dit gemeen hebben, dat zij wat de zedelijke autoriteit betreft, eene relatie op den voorgrond stellen tusschen twee factoren, waarvan de eene, de veelomvattende groote, de andere het individu is. De autoriteit wordt dan gelegd in den grooten factor, waarin de kleine opgesloten ligt. Het geldt steeds het geheel en het deel, de societas en haar leden.
!) t. a. p. Stelling III. Zedelijkheid is de gemeenschappelijke eigenschap van alle handelingen en gevoelens, die middellijk of rechtstreeks gericht zijn op het welzijn der levende gemeenschap en dat der toekomstige geslachten, of ten minste dat welzfjn niet schaadt. Ergo is alles wat daaraan nadeel berokkent of berokkenen kan, onzedelijk.
Stelling IV- Zedelijkheid is een sociaal begrip, aan evolutie onderworpen; haar oervorm b|j het dier is het sociaal instinct enz.
*} Kant. Kritik der praktischen Vemunft, hcrausgegeben von Karl Kehrbach, Leipzig, Philipp Reclam. S. 36, § 7. Handle so, dasz die Maxime deines Willens jederzeit zugleich als Princip einer allgemeinen Gesetzgebung gelten könne.



Verklaart dit nu de zedelijke autoriteit? Kan nu uit de relatie van het kleine tot het groote het gezag geboren worden, dat over de menschenziel uitgaat?
De kleine en dus de zwakkere kan doordrongen worden met het besef van minder macht. Maar minder macht is nog iets anders dan minder recht. De meerderheid decreteert het zedelijk goede niet. Het zedelijk bewustzijn berust lang niet altijd in de publieke opinie der massa. Hetgeen in den individu zich niet rechtvaardigt voor de vierschaar der zedelijke autoriteit, rechtvaardigt zich niet door de veelheid, ook al bezigt menig overtreder het voorbeeld van velen om zich te verontschuldigen.
De historie leert, dat de poging om de autoriteit der massa tot zedelijke autoriteit te maken een fiasco bleek. Neem b.v. Athene na den dood van Pericles. Plato beschuldigt dezen beroemden Athener den ondergang zijner vaderstad te hebben bewerkt. Hij had betaling ingevoerd voor het deelnemen aan de publieke zaak.*) Vroeger had de regeering berust bij hen, wier materieele belangen samenhingen met die van den staat. Het plebs bleef buiten de ambten. Doch dit verkeerde, toen er voordeel aan verbonden was. De ochlokratie kreeg macht.2) Koning Demos
i) Gorgicus, LXXI, E.
*) Zie Geschichte und System der Platonischen Philosophie von Dr. K. F. Hermann, I, Heidelberg, 1839. S. 19-45. S. 43. Je



legde zijn overmacht aan om de lasten uitsluitend aan de gegoeden op te leggen. De democratie dier dagen was die der armen over de bezitters, de zuivere antithese der aristocratie. Plato teekent dit met het beeld der bijen en noemt de rijken het voedsel der hommels.*) Wat de vleiers waren voor de tyrannen, dat waren de demagogen voor het volk. De wijsheid van den staatsman was de kunst om. de volkswenschen te verstaan en te bevredigen. Alle dieper inzicht in de staatsbelangen ging te loor. De staat was een schip, niet door den stuurman, maar door de meerderheid van het scheepsvolk bestuurd.2) Hier was de groote factor zelfbewust autoriteit. In de vragen der politiek, van het recht, van de moraal en de kunst richtte zich alles naar de massa, die zich van hare autoriteit bewust was. En
heller es in den Kopfen der Menge zu werden anfing, desto mehr musste die Unzulanglichkeit der Grimde einleuchten,
worauf sich Recht und Moral bisher gestützt hatten 
In einem Volke das sich selbst als den Staat, seine Zwecke als die Staatszwecke betrachten durfte, konnte es nicht ausbleiben, dasz die Heiligkeit der Staatsgewalt zum Mittel für die allergemeinsten Zwecke heruntergewurdigt wurde, sobald in dem bunten Getreibe selbstischer Bestrebungen der Gemeinsinn erlosch. Die Gestaltung des öffentlichen und bürgerlichen Lebens hing entweder von dem Zufalligen Übergewichte der Kopfzahl ab, welches unter solchen TJmstanden nicht viel besser als das Recht des Starkern erscheinen konnte, oder sie blieb den Ranken und Machinationen der Einzelneh Qberlassen, deren jeder so viel Recht als der andere zu haben glaubte, aus seiner bürgerlichen Stellung so viele Vortheile als möglich zu ziehen.
!) Besp. VIII, 664. Hq noemt de rijken x*<pwüv ptrêni.
*). Polit. 298 B.



het resultaat? Alle banden werden los.
Dit is altijd de vraag: wat is het welzijn der gemeenschap? Wat dat der toekomende geslachten? Hierop mag worden toegepast het woord uit de Paust:
Was ihr den Geist der Zeiten heiszt,
Das ist im Gründ der Hen-en eigner Geist,
In dem die Zeiten sich bespiegeln.
Ons gemeenschapsideaal wordt gekristalliseerd uit de momenten van ons eigen zedelijk leven. En daarom, het varieert met den individu. In al het denkleven is de individu de eerste factor. Hoe kan dan ooit de gemeenschap de zedelijke autoriteit vormen voor haar leden?
Als ooit dergelijke theorie weer in het practische leven heerschappij erlangt, dan zal zich hetzelfde proces herhalen, dat de Atheensche democratie na Pericles ten val bracht. In naam van „the public welfare" zal de meerderheid de minderheid, de macht het recht, de sterke den zwakke nederdrukken. In naam der moraliteit zal het immoreele op den troon worden gezet.*) In
J) Groen van Prinsterer, Ongeloof en Revolutie, Leiden 1847, blz. 197. Waar alles eene zaak was van opinie, van verstandelijke bevatting, staan alle meeningen gelijk, en moet de overhand behaald worden door hen, die niet alleen de bedorvenheid van het ongeloovig hart, maar ook den samenhang der redeneering en de onbetwistbaarheid der gevolgtrekking tot bondgenoot hebben. Hoe zou er eenige waarheid onaangerand blüven? De hoogste waarheid, die uit God is, blijft de grondslag van alle waarheden op het gebied van geloof en zedelijkheid. Loochent dien grondslag: wat is het gevolg? Dat de reeks van



dergelijke theoriën ligt gevaar voor de vrijheid, wijl de sprake der consciëntie zal moeten zwijgen voor de willekeur der macht. Zij zijn niet progressief, maar reactionair. Zij behooren thuis in een wereldbeschouwing, die eenmaal principieel door de Christelijke religie overwonnen is.
In wezen zijn zij terugkeer tot het heidendom. In haar is een „Sehnsucht" naar een humanistische cultuur, gestoken in het gewaad van het moderne leven, naar humanistische cultuur, die hierin achterstaat bij de antieke, dat zij beroofd is van haar ideëlen achtergrond.
Het is een merkwaardig verschijnsel, dat juist de sterkste reactie daar gevonden wordt, waar men zichzelven droomt aan de spits der progressieve evolutie.
Maar wat is dan de zedelijke autoriteit, die wij waarnemen in ons zielkundig bestaan? Is zij louter subjectief? Is het ons ik, dat over ons gebiedt?
Zij is niet louter subjectief. Let wel, ik bedoel daarmede niet, dat haar macht niet uitsluitend in eigen ik wordt ervaren. Haar stem wordt in ons? door ons beluisterd. Ook hier kunnen wij niet treden buiten onszelven. Slechts dit ééne bedoel ik, dat zij eigen is aan de menschelijke natuur. Er is niemand zonder haar. Zij is
dwalingen welke uit uwe dwaling ontspruit, in verband tot haar, het karakter van waarheid bezit, en dat elke waarheid onwaarheid, wanbegrip, vooroordeel, bijgeloof wordt.



geen willekeurig persoonlijk element. Voor ons zelfbewustzijn staat die autoriteit niet als ons levensproduct, noch als door ons gemaakt.
Zij staat voor ons besef steeds als over ons, nooit als door ons voortgebracht. Daarom juist dwingt zij eerbied af. Als wij met haar botsen doorwondt zij ons zieleleven. Was zij uit ons, dan zouden wij haar kunnen wijzigen. Een door ons gestelde autoriteit kunnen wij omverwerpen. Het juk, dat wij zeiven ons opleggen, kunnen wij afleggen.
Wie vermag dat hier? De zedelijke autoriteit is er te allen tijde en met macht. Den last van den plicht bindt zij ons op.
En zooals wij in al onze levensrelaties uitgaan van het vaste karakter der menschelijke natuur, zoo ook hier. In ons denken en gevoelen, in ons spreken en handelen wordt de gelijkheid der menschelijke natuur in alle individuen verondersteld. Zonder dat was geen saamleving mogelijk, misten wij socialen drang, was alle aspiratie, die de grenzen van het individueele overschrijdt, onmogelijk en zouden wij onvatbaar zijn voor die hoogere levensvormen, die zulk een ongemeenen rijkdom van ervaringen over ons brengen. De taal zou ons ontbreken en met haar de macht om ons innerlijk zijn te vertolken en dat van anderen op te vangen. Wij zouden als eenlingen staan te midden der eenlingen. Maar zoo is het niet, omdat wij ons



kennen als spruiten van den éénen stamboom des geslachts, en daarom als bedeeld met ééne natuur, onder ééne zelfde levenswet. Ons aller denkwet is één. En ook dezelfde zedelijke autoriteit rust op allen. Hetgeen zich onder bepaalde omstandigheden aan ons als recht oplegt, dat erkennen wij als objectief recht voor allen, die onder dezelfde omstandigheden verkeeren. Een geweten, dat product is van menschelijke willekeur, is even ondenkbaar als een intellect, dat tweemaal twee niet vier achtte.
In dezen zin staan wij voor een objectieve autoriteit. Ons zelfbewustzijn getuigt het en allen gaan wij in onze levensrelatie daarvan uit.
En juist in dat psychisch feit der zedelijke autoriteit 'ligt de knoop, die het zedelijke vastsnoert aan de religie.
Hij, die voor het religieus bewustzijn als G-od staat, wordt voor het zedelijke bewustzijn drager der autoriteit. Als wij voor haar staan, dan glanst het licht der souvereine majesteit Gods in den spiegel onzer ziel, dan wordt ons verkondigd, dat wij niet alleen in God onzen bestaangrond hebben, maar met al ons leven op Hem zijn aangelegd.
Het is dat feit, dat door Euripides bezongen wordt als de stem, die ieder hoort,1) dat door
!) Goethe's Iphigenie auf Tauris: Du glaubst, es höre
Der rohe Scytfae, der Barbar, die Stimme



Socrates gekarakteriseerd werd als zijn daimonion, dat hem zeide, wat hij moest doen en niet doen1); en door Cicero omschreven werd als „de ware, hoogste wet, bekwaam om te bevelen en te verbieden2), en door Augustinus als de eeuwige wet, de goddelijke „ratio", den wille Gods8).
In de middeleeuwsche theologie wordt het de synteresis genaamd, door Thomas Aquinas gedefinieerd als een prikkelen tot het goede en klagen over het kwade4).
In de Gereformeerde theologie is het de wet, waarnaar God de redelijke schepselen regeert, en als zoodanig de basis van het werkverbond.5)
Schelling spreekt, natuurlijk in het kader zijner wijsbegeerte, van eene „Aufnahme des Endlichen im Unendlicheim Handelne), en Hegel van „das Vernmiftige selbst", van de voleinding van den objectieven geest, de waarheid van den subjectieven en objectieven geest zelve7). De zedelijke persoonlijkheid is hem de subjectiviteit,
Der wahrheit und der Menschlichkeit I. Es hört sie jeder u. s. w. *) Xenophon Memorab I, 4, 15. 2 rt xei **i S f4.
2) #e Leg- II, c. 4. Lex vera atque princeps, apta ad jubendum et ad vetandum.
3) Contra Faustum, XXII, 7.
*) Sum. Th. I, 79, 12. De verit. 17, 2 ad. 3. quod supremum in conscientiae judicio reperitur. 5) Zie mnn Q. Amesius, Haarlem 1894, blz. 173. *) Philosophie der Kunst, Sammtliche Werke, Stuttgart und Augsburg, 1859, fïïnfter Bnd., S. 396.
Encyklopddie der Philosophischm Wissenschaften im Grundrisse herausgegeben von Karl Rosenkranz, Leipzig 1870, § 513.
6



die van het substantieele leven doordrongen is1). En Martineau constateert, dat wij ons geplaatst vinden in de tegenwoordigheid van Eenen, die moreele affiniteit met ons en heerlijk recht over ons heeft2).
En ook het populaire volksbesef omschrijft dit feit als de stemme Gods beluisterd in het zieleleven.
In de zedelijke autoriteit, die over ons uitgaat deinen de levenswateren van den Oneindige tegen de kustlijn van het eindige. Het is de onzienlijke wereld, die roert aan het leven onzer ziel, de lichtglans van den Heilige dringend door de kieren van de gesloten vensters der zondaarsziel.
Neen, het is niet ons ik, dat zijn eigen schaduw speurt, maar de souvereiniteit Gods zich openbarend als zedelijke autoriteit. Zij is van hoogere orde dan alle menschelijk gezag, individueel of collectief. Socrates deed tegenover het staatsgeweld, dat hij als Griek vereerde, op haar een beroep met het schoone woord: „ik zal Gode meer gehoorzaam zijn dan ulieden3). En op diezelfde autoriteit hebben zich beroepen al
') a. a. O. § B16.
*) Types of ethical Theory, Oxford, 1889, Vol. II, p. 105. In the absence of society or human coinpanionship, we are thus still held in the presence of One having moral afflnity with us, yet solemn rights over us; by retiring into ourselves, we flnd that we are transported out of ourselves, and placed beDeath the light of a diviner countenance.
8) Apologia, 29, d. 'Ey&tJp&f, £ avêpei; 'ASifvatfo/, iurKa.tioy.xi ufo kcO



die grooten, mannen en vrouwen, die botsend met de gemeenschap den moed hadden het „magis amica veritas" uit te spreken. Het was geen beroep op lust of onlust, zegen of vloek, „public , welfare" of zijn tegenstelling, maar steeds het appèl op de zedelijke autoriteit.
Al het waarachtig groote en edele, dat bewonderd wordt in de zedelijke heroën van ons geslacht, is geboren, omdat het aurog icpa dier autoriteit beluisterd werd in de ziel. En gewoonlijk stonden zij met dien moed der overtuiging tegenover hetgeen der societas wet was.
De feiten van het ethisch leven zelf getuigen onwedersprekelijk voor de afhankelijkheid van het zedelijk leven met betrekking tot het religieuse x).
En nog duidelijker zal dat worden, als wij het schijnbaar onoverkomenlijk bezwaar onder de oogen zien, door velen, ook nu weder door
*) Stange, Einleitung in die Ethik, Leipzig 1901, kan met deze opvatting niet onvoorwaardelijk medegaan, maar heeft toch een helder oog voor hare waarde. „Die heteronome religiöse Moral überwindet also thatsachlich die Mangel des ethischen Rationalismus und des ethischen Apriorismus, wahrend sie anderseits die Vorzüge der imperativen Moral mit beiden teilt. (S. 19). De bezwaren, die hij er tegen heeft, zijn echter slechts denkbeeldig. Immers met deze autoriteit is niet uitgesloten een zelfstandige onderkenning der zedelijke normen van de zijde des menschen. Ook is het niet juist, dat hier van een „Begründung" Van den inhoud der zedewet geen sprake kan zijn, omdat het „Thorheit und Vermessenheit" zijn zou „nach den Warum des göttlichen Gebotes'zu fragen." Dat waarom hangt samen beide met de natuur Gods en met de onze.



den heer Gerhard, zoo breed uitgemeten
Bestaat er niet eene veelvoudige verscheidenheid in hetgeen voor zedelijk wordt gehouden? Heet niet in het Westen onzedelijk, hetgeen in 't Oosten zedelijk heet ? De polygamie b.v. vindt bij ons geene genade, en was zij bij de aartsvaders, de koningen van Israël en is zij bij Mohammedanen en Mormonen niet zeer gewoon ? Wij vinden polyandrie afschuwelijk, en wordt zij bij stammen in de Himalaja, in Tibet en aan de Noordelijke IJszee niet gehandhaafd? Is het niet waar, dat een vergelijkende studie over hetgeen in den loop der eeuwen bij de verschillende volken als goed of kwaad beschouwd werd,
') a. w. blz. 407. v. v. Zie Paulsen, System der Ethik, I, S. 19. És kann eigentlich keine allgeraein-gültige Moral in concrete geben, die verschiedenen Auspragungen des allgemeinen Typus des Menschen erfordern jede ihre besondere Moral. Wie ein Englander ein anderer ist, als ein Chinese oder Neger, und auch ein anderer sein will und soll, so gilt für jeden unter ihnen auch eine andere Moral 
Gerade den Satzen der Moral, so wird gesagt, ist Allgemeingültigkeit für alle Menschen, oder, mit Kant, für alle Vernünftigen Wesen, durchaus wesentlich. Laszt man eine verschiedene Moral für Englander und Neger zu, dann gibt es wohl auch eine verschiedene Moral für Marmer und Prauen, für Künstlerund Kaufleute, ja schlieszlich also eine besondere für jeden einzelnen Menschen ? In der That, die Eolgerung wird gelten. Aber ich sehe nicht wie sie vermieden werden kann u. s. w. Voor moraal is er dus eigenlijk in 't geheel geen plaats. De differentiatie gaat hier door tot de oplossing. De fout is deze, dat er tusschen het gebod en de toepassing des gebods geen onderscheid gemaakt wordt. „Verschiedenheit" van „Lebensinhalt" kan op het gebod niet, op zijn toepassing wel van invloed zijn.



ons Abaelard's Sic et non in herinnering zou brengen? Ja, de heer Gerhard meent zelfs te moeten opmerken, dat nog niet zoolang geleden „de jeugd moet uitrazen" voor gepaste ouderlijke "wijsheid gold1).
Als wij nu met dit laatste beginnen, dan hebben wjj onmiddelhjk gelegenheid om aan te toonen, hoe oppervlakkig, hoe historisch onjuist de zedelijkheidsopvatting van den heer Gerhard is, en hoe hetgeen hij zelf opsomt, pleit voor de afhankelijkheid der moraal. Neen, het is niet waar, dat het uitrazen der jeugd voor gepaste ouderlijke wijsheid gold. Dat zou waar zijn, als naar socialistischen trant de meerderheid uitmaakte, wat zedelijk is. Hier is het tegendeel te bewijzen. Overal, waar het licht der Christelijke religie opging, hebben de eeuwen door de besten en edelsten in tijden van inzinking tegenover de bestialiteit der meerderheid, tegenover de rotheid der publieke opinie, voor jong en oud, voor arm en rijk hooggehouden de onbevlekte banier van het zedelijk ideaal. De schat der homiliën ons bewaard van de coryphaen onder de predikers in de Christelijke regionen, het machtig getuigenis ook aan onze Academies uitgegaan tegen de „barbaries" in de vroegere studentenmaatschappij, leveren het bewijs, dat er voor zulk een absurde these nooit en nergens
1) a. w., blz. 409.



grond is. Integendeel, dit leert de historie, dat het immoreele, zooal niet direct moreel genoemd, dan toch verschoond werd. Maar in welke kringen? Daar, waar het religieuse leven verslapt was, verloren had aan diepte. Het verval der religie deed het ethisch besef kwijnen. Dus ook dit feit predikt den onlosmakelijken samenhang tusschen religie en moraal.
Maar wat meer zegt: al deze feiten, die gemakkelijk vermenigvuldigd kunnen worden, bewijzen niets van alles, wat zij bewijzen moeten. Zoo min als het feit, dat alle menschen zoo nu en dan een logische fout maken, iets bewijzen kan tegen de stabiliteit der wet, die ons denken beheerscht. De denkwet werkt niet anders, of wij van een ware of van een valsche praemisse uitgaan. Ook de zedelijke autoriteit werkt niet anders in den mensch, ook al varieert de inhoud van het gebod. Zij is louter formeel, en vindt haar toepassing op de meest variabele materie. En ook in die variëteit van den inhoud van het zedelijk gebod blijkt het rapport tusschen religie en zedelijk leven.
Het gif der zonde, ingedruppeld in het menschenhart, verwrong zijn psychisch leven. „Der Geist der stets verneint" staat tegen de autoriteit. De Oneindige blijft wel den eindige aanraken, maar de Godskennis verdonkert, en met haar de zuiverheid der religie. En ook in het ethisch leven blijft wel de autoriteit, maar



de inhoud van het gebod wordt beneveld*). De onzuiverheid der geloofsvoorstelling gaat gepaard met dwaling in de kennis der zedewet. De heerlijkheid des on verderfelij ken Gods wordt veranderd in de gelijkenis eens beelds, van een verderfelijk mensch, en van gevogelte, van viervoetige en kruipende dieren. Dat verderfelijke reageert op den inhoud van het zedelijk gebod.
De bestialiteit in het heidendom hangt saam met het karakter der religies. En toch, zooals er in alle religies een gemeenschappelijk grondmoment is, zoo is er ook nog een ethisch grondmoment, dat alle volken gemeen hebben en de kern vormt van hetgeen zij als zedelijk erkennen.
Buckle oordeelt, dat niets in de wereld zoo weinig veranderd is als de groote grondstellingen, waarop de ethische systemen gebouwd zijn.2)
Allen vangen iets op van de onvergankelijke zedelijke orde. Welk verschil er ook zijn mag in de toepassing der grondwet van het zedelijk leven in concrete gevallen,8) de zedelijke autoriteit
a) Dr. A. Kuyper Ons Program, Amst. 1892, blz. 49. Het is een noodwendig gevolg van onzen zondigen toestand, dat we telkens verkeerd waarnemen, onjuiste gevolgtrekkingen maken, en ondanks de beste bedoelingen, afdolen van bet spoor der gerechtigheid.
2) Buckle, a. w. L L p. 180. For there is, unquestionably, nothing to be found in the world which nas undergone so little change as those great dogmas of which moral systems are composed.
8) Cathrein, a. a. 0. S. 80. Was im Einzelnen gut und bös sei, musz die Vernunft durch eigenes Nachdenken oder durch



gaat door en ook in die toepassing is nog iets dat onafhankelijk is van al hetgeen de menschen onderscheidt1). En naarmate het religieuse leven gezuiverd optreedt, naar die mate wordt ook meer van die zedelijke orde gekend en dus de inhoud van het gebod gezuiverd. Het goede zult gij doen, het kwade nalaten. En met de verheffing der religie wordt ook het ware goede in helderder licht gezien.
Waar door bijzondere openbaring het licht der zuivere Godskennis opging, wordt ook de zedelijke orde in haar absoluut karakter gekend.
Neem b.v. de monogamie. Christus getuigt tegen de huwlijksbeschouwing van zijn tijd. Van den beginne was het alzoo niet geweest. Hij laat het licht vallen op de natuur van het menschengeslacht, verklaart de polygamische neiging als vrucht van de hardigheid des harten, de monogamie als het eenig geoorloofde, wijl gegrond in de menschelijke natuur zelve.
Hrj openbaart de zedelijke orde; opent daarvoor de oogen. Zijn zedelijk ideaal is niet bijkomstig, geen vrucht van de evolutie der geslachten,
fremde Belehrung lernen, und so kommt sie durch Schluszfolgerung zu einer immer weiteren und allseitigeren Brkenntnis der sittlichen Ordnung.
!) Die ethischen Grundfrage u. s. w. von Theodor Lipps, Hamburg und Leipzig, 1899. S. 157. Ist dassittliche Verhalten von subjektiven Bedingungen unabhangig, so ist es also auch unabhangig von dem, was die Menschen unterscheidet. Es ist allgemein giltig.



maar onvergankelijk waar. Het wordt in Hem belichaamd.
Hij was de Zoon des menschen en in de voorspiegeling van dat ideaal gaat de machtige roep uit om mensch te worden in den vollen zin des woords, opdat gelijk wij gedragen hebben het beeld des aardschen, wij dragen zullen het beeld des hemelschen.
Omdat het kranke oog de wereld niet aanschouwt in de heerlijkheid van haar schoon, alle lijnen beneveld, aHe vormen ineengevloeid ziet, daarom bestaat nog die wereld niet als een chaos van vormen, waarin alle omlijning weggedoezeld is. Omdat niet ieder oor zoo fijn gebouwd is, dat de harmonie in de wereld der tonen door allen wordt gekend, omdat niet ieder aesthetischen zin genoeg heeft om ten volle het ware schoon te waardeeren, daarom zijn er toch wel de wetten van het eeuwig schoon. En zoo ook hier, omdat niet alle volken, noch alle menschen, evenveel zien van wat de moreele orde is, daarom is zij toch niet minder onvergankelijk.
De religie zet haar stempel op hetgeen gekend wordt in zedelijken zin. Met haar zuivering zuivert de zedelijke kennis.
Bestaat dan nergens het zedelijk leven onafhankelijk? Nergens. De pretentie kan er wezen, de zaak is er slechts in schijn. Wat voor den heiden zijn afgod is, dat was voor Auguste
7



Comte zijn Être suprème, dat is voor Spencer de hypostase van zijn absolute moraliteit, en voor den socialist zijn socialistische utopie. Het verschil ligt niet hier, dat de zedelijke autoriteit anders werkt; niet hier, dat de Christen onder metaphysische macht zich denkt, waarvan de niet-Christen zich bevrijd waant. Immers, dat bleek ons, der metaphysica betalen allen den tol. Maar dit is het onderscheid, dat de Christen voor God staat en in de openbaring van Christus, die de vervulling der wet is, het zedelijk ideaal aanschouwt als een eeuwig licht te midden der duisternis. En de niet-Christen formeert zich een god variabel naar de variëteit der menschenkinderen, en een zedelijk ideaal, dat in overeenstemming daarmede zich wijzigt. Hij mag misschien aan zijn metaphysische veronderstelling den naam van God onthouden, aan het wezen der dingen verandert dat niet.
Onbetwistbaar echter is dit: het zedelijk ideaal der Christelijke religie kan de vergelijking doorstaan. Geen utilitarianfeme, geen historisch materialisme, ja geen enkele philosophie komt uit boven dqn Christus Gods.
Integendeel, wat in de sociaal-democratie bekoort, het is een bloem, geplukt in den hof onzer religie. Wat in haar afstoot, is het feit, dat zij ze afsneed van haar wortel en dus van levensvatbaarheid beroofde.
De eeuwen door worstelt de Christelijke religie



om de suprematie over de geesten. Dat de maatschappij nog zoo weinig gevormd werd naar het beeld der gerechtigheid ligt niet aan het ideaal, dat zij hoog houdt. Wij zullen er meer van gerealiseerd zien, naarmate intensief en extensief haar scepter zich uitbreidt. Dit is een ramp, dat de volken Christelijk heeten, maar niet Christelijk zijn.
Doch het is een geneesmiddel erger dan de kwaal, als, om de maatschappij te genezen, de grondzuil onzer cultuur wordt aangetast door de poging om de heerschappij van Christus uit te ruilen voor het droombeeld eener societas, dat niet anders is dan de apotheose van een humanistisch ideaal.
De nauwe verwantschap tusschen religie en zedelijk leven eischt tot verhooging van het laatste verdieping van het godsdienstig besef.
Het licht van Christus moet blinken boven alle nationale en sociale streven. Christus moet zijn drijfkracht en einddoel beide.
De kerk heeft hierin hare schuld en hare roeping tevens. Wie de kerk zal dienen heeft dit te verstaan, opdat er geestdrift geboren worde voor de vervulling harer taak.
Ook bij uwe studie zal hierop het oog gericht moeten worden. De ideale roeping der kerk en eigen heerlijke taak in haar kan leiding geven.



Jong treedt gij den tempel der wetenschap binnen en bij de eerste schreden in het voorportaal schijnt gij te midden van een chaos te staan, dewijl het oog nog niet voldoende onderscheiden kan. Ook bij de besten doet zich het verschijnsel voor, dat zij nu eens op het eene, dan weder op het andere zich werpen. En niemand gaat heen zonder de overtuiging, dat als nogmaals den studiegang moest worden volbracht, veel anders zou worden gedaan. Ook hier wordt geleerd uit schade, maar het verlies is waarachtige winst. Want het is winst, als wij naar het woord van Schelling1), aan het
x) Schelling, Vorlesungen über die Methode des akademischen Studiums, a. a. O. S. 211. Der Jüngling, wenn er mit dem Beginn der akademischen Laufbahn zu erst in die Welt der Wissenschaften eintritt, kann, je mehr er selbst Sinn und Trieb für das Ganze hat, destoweniger einen andern Eindruck davon erhalten, als den eines Chaos, in dem er noch nichts unterscheidet, oder eines weiten Oceans, auf den er sich ohne Compasz und Leitstern versetzt sieht.
Die gewöhnliche Folge ist: bei besser organisierten Köpfen, dasz sie sich regel- und ordnungslos allen möglichen Studiën hingeben, nach allen Eichtungen schweifen, ohne in irgend einer bis zu dem Kern vor zu dringen, welcher der Ansatz èiner allseitigen und unendlichen Bildung ist, oder ihren fruchtlosen Versuchen im besten Fall etwas anderes als am Ende der academischen Laufbahn die Einsicht zu verdanken, wie vieles sie umsonst gethan und wie vieles wesentliche vernachlassigt; bei andern die von minder gutem Stoffe gebildet sind, dasz sie gleich anfangs die Resignation üben, als bald sich der Gemeinheit ergeben und höchstens durch mechanischen Fleisz und mechanisches Auffassen mit dem Gedachtnisse so viel von ihrem besonderen Fach sich anzueignen suchen, als sie glauben, dasz zu ihrer künftigen auszeren Existenz nothwendig sey.



einde van de academische loopbaan het inzicht verkregen, hoeveel wij te vergeefs hebben gedaan. Met dat inzicht is de waarlijk wetenschappelijke man geboren.
Het is waar, dat ons examenstelsel met zijn veelheid van vakken den weg tot wetenschappelijke vorming niet gemakkelijk maakt. Maar dit noodzakelijk kwaad kan overwonnen worden, als het eindideaal ons waarlijk heeft bekoord. Bij het licht, dat daarvan uitstraalt, wordt verstaan, dat ook de bloemen, die in den ruiker der wetenschappelijke Encyclopaedie naar onze meening minder aangenaam geuren, toch voor onze vorming niet zonder waarde zijn.
Maar allermeest vestigt de ideale roeping, die de dienaar der kerk heeft, de aandacht op de groote vraagstukken, die het cultuurleven stelt.*) Daarin is zijne roeping niet het minst. De kerk van Christus moet niet op den achtergrond, maar aan de spits staan. Daar is haar plaats. Het is hare zonde, als zij daar niet wordt gevonden. Dat besef moet levendig zijn. Waar het opwaakt, daar zal geestdrift zijn, een geestdrift
!) Ons Program door Dr. A. Kuyper, Amsterdam 1892, blz. 469. De godzaligheid heeft volstrekt niet enkel een belofte voor het toekomende leven, maar ook wel terdege voor het leven hier, voor het tegenwoordige. Vandaar dat de Heilige Schriftuur allerminst alleen over de dingen, die de ziel aangaan, spreekt, maar minstens evenzeer over de verhoudingen in het practische leven.



ontstoken aan het vuur op het altaar, dat ook de levensvlam voedt van de kerk.
Te gevoelen van den ernst onzer toekomstige taak vermindert niet de frissche blijheid van den studententijd. Integendeel, die blijheid wordt er door veredeld en verhoogd.
Het is niet gezond zich als een slak terug te trekken in de schulp der bekrompenheid. Steekt de voelhorens uit om de beginselen te onderkennen, die daar kruien door het leven. Onderzoekt de philosophiën dezer eeuw, ziet ze onbevangen in het aangezicht. De schoonste wijsbegeerte zal verdonkeren bij het licht van Hem, die het licht en daarom het leven der wereld is. Gij zult het goede behouden. En juist dat zal aangorden tot den strijd om straks in ons volksleven te worstelen om verdieping van het religieuse leven tot waarachtige vreeze Gods en daarin om verhooging van het zedelijk peil. Ook de natie heeft maar één ding noodig. In dat ééne is alles.1) Want één zijn in wortel
i) Ongeloof en Revolutie, door Mr. G. Groen van Prinsterer, Leiden 1847, blz. 9. Eén ding, ik weet en belijd het, is noodig; één ding is noodig voor ons allen. Niet als staatslieden of geleerden, als zondaars wenschen wij zalig te worden. Één weg, ééne waarheid is er. Ik vind de rust en den vrede mijner ziel in de eenvoudige en kinderlijke aanneming der blijde boodschap, dat er in het schuldvoldoenend offer van den Zaligmaker, uit vrjje genade, volkomen vergeving en zaligheid is voor een iegelijk die gelooft.
Blz. 14. Gelijk de Reformatie, evenzoo strekt de Revolutie zich over elk gebied van practjjk en wetenschap uit. Toen



religie en zedelijk leven. Dat was zoo in het verleden, dat is zoo in het heden. Zij zullen één zijn in de toekomst. Ook hier geldt het schoone woord: de mensch zal niet scheiden wat God vereenigd heeft.
was onderwerping aan God, thans is opstand tegen God het beginsel. Daarom is er ook thans één algemeene, één heilige strijd, die in de Kerk, in den Staat, in de wetenschap gevoerd wordt. Gedurig meer zal het blijken, dat de vraagpunten, waarover geschil is, tot de ééne groote vraag omtrent de onvoorwaardelijke onderwerping aan de wet Gods moeten worden teruggebragt; en de beschouwing der Revolutie uit dit oogpunt is meer dan ooit een vereischte om den aard der tijden waarin wij leven en der pligten die ons opgelegd zijn te verstaan.