r nr. f 0.4O
Per serie van ÏO nn.
(bij inteekening) f 3.—
Uit onzen Bloeitijd
Schetsen van het Leven onzer Vaderen in de XVII© Eeuw
ONDER REDACTIE VAN
Prof. Dr. S. D. VAN VEEN
Het Kerkelijk Leven
DOOR
Dr. S. D. VAN VEEN
Hoogletraar aan de Rijks-Universiteit te Utrecht.
BAARN HOLLANDIA-DRUKKERIJ 1909



UIT ONZEN BLOEITIJD
Schetsen van het leven onzer Vaderen in de XVIIe Eeuw
ONDER REDACTIE VAN
Prof. Dr. S. D. VAN VEEN
Met Medewerking van:
Prof. Dr. P. J. Blok; Dr. A. W. bronsveld; Prof. Dr. H. brugmans; Prof. Dr. K. H. Th. bussemaker; Dr. G.J. Dozy; Jhr. Mr. J. A. Feith; Ds. G. F. haspels; Prof. Dr. G. w. Kernkamp; Prof. Dr. l. Knappert; Dr. w. P. C. Knuttel; Prof. Dr. F. J, L. Kramer ; Prof.Dr.J.W.Pont; J. H. RöSSING ; Prof. Mr. D. SlMONS; Prof. Dr. H. VlSSCHER; Prof. Dr. W. vogelsang; Prof. Dr. Jan te winkel; Dr. G. A. wumkes.
Prijs per, op zich zelf staand, nummer f 0.40; per serie van 10 nrs. bij inteekening f 3.—.
PROSPECTUS
De zeventiende eeuw is in onze Nederlandsche geschiedenis een eeuw van groote beteekenis. Zij heet „onze gouden eeuw" en wordt terecht aangeduid als „onze bloeitijd". Natuurlijk is niet alles in haar even groot en mooi en vinden wij veel in het leven onzer vaderen, dat wij aan hun nageslacht niet ten voorbeeld zouden durven voorhouden. Maar over 't algemeen kan men zeggen, dat er geen tijd is geweest, waarin de grootheid en kracht van ons volk zoo zeer uitkomt als in de zeventiende eeuw.
Zij is waard gekend te worden en in de laatste tientallen van jaren is er dan ook van hare geschiedenis in toenemende mate studie gemaakt. De belangstelling in haar is in steeds ruimere kringen gewekt en blijft nog altijd levendig.
Wij hebben daarom besloten een serie van korte geschriften (± 2 Va vel druks ieder) het licht te doen zien, waarin het leven onzer Vaderen in de zeventiende eeuw in onderhoudenden vorm beschreven zal worden. Het belangrijkste uit het maatschappelijk en kerkelijk leven zal in korte schetsen worden behandeld. Elke schets zal een afgerond geheel vormen.
(Vervolg op bh. 3 van den omslag)



NIEUWE PLANNEN
VAM DE HO LL AM DIA-DRUKKERIJ
Een pruttelend recensent heeft wel eens opgemerkt dat wij de leestafels „överstroomen" met onze brochuren-reeksen.
Nu, hem die zoo spreekt vergeven wij zijn eenigszins korzelige opmerking gaarne, immers een recensent ziet zich nu eenmaal gedwongen alles wat hem wordt toegezonden voor korter of langer tijd in zijn studeerkamer huisvesting te verleenen;
hy is een slachtoffer,
dat zich, goedschiks of kwaadschiks, als het ware moet laten bombardeeren met alles wat verschijnt over het geheele land, en wie zou daarbij steeds zijn goed humeur bewaren? Dat, waar de zaken zóó staan, de pruttelaars onder de H.H. critici zich tot een enkeling bepalen, mag zelfs een wonderheeten en is ons het weldoend bewijs, dat ook de critiek tegenover het algemeen karakter onzer uitgaven even sympathiek gestemd is als het publiek dit blijkt te zijn.
Het doel onzer uitgaven: de verbreiding van degelijke kennis op allerlei gebied in een vorm die onder het bereik valt ook van kleine beurzen en van hen die geen tijd hebben om over alles dikke boekdeelen te doorworstelen — dit doel wordt blijkbaar in steeds ruimer kringen op prijs gesteld en wij vinden daarin een spoorslag om op den ingeslagen weg voort te gaan. Een voorrecht is het daarbij den steun te mogen ondervinden van zoo vele bekwame mannen in den lande zonder wier bereidwillige medewerking wij niets tot stand zouden kunnen brengen; het is ons dan ook een behoefte hun van deze plaats onzen hartelijken dank te betuigen.
Alvorens nu melding te maken van onze nieuwe plannen, eerst een enkel woord over de vervolg-reeksen die nu reeds een of meer jaren met meer of min regelmatige tusschenpoozen het licht zien.
^.c uuusic i» „rro en contra" Detrertenae Vraagstukken van Algemeen
Belang, een uitgave waarin nu reeds ruim | 40 | onderwerpen in hun vóór en tégen zijn behandeld door de specialiteiten "öp" ieder gebied. Zouden er vele ontwikkelden in ons land gevonden worden die de boekjes in hun stemmig grijs omslag met rooden opdruk nog niet kennen?
Veel minder stemmig in haar vrooiyk-geel gewaad
dient Ach. de reeks „Levensvragen" aan. Talrijke quaesties op godsdienstig wnsgeeng en natuurwetenschappelijk gebied zijn reeds onder de oogen gezien; meerdere wachten nog op een behandeling in de toekomst. Op„Pro enContra" heeft de reeks „Levensvragen" dit <vóor, dat hier voor ieder onderwerp meer plaatsruimte beschikbaar is; zij mist daartegenover het aantrekkelijke dat er in gelegen is een onderwerp van twee kanten te kunnen bezien
„Kerjk en Sec te", te herkennen aan de kleuren wit-en-rood, zal ook in het nieuwe jaar, onder leiding van den Redacteur Prof. van Veen, voortgaan met een beschrijving te geven van de eigenaardigheden, de leer en geschiedenis der onderscheidene Kerkgenootschappen en Secten, iedere richting zooveel mogelijk beschreven door een eigen vertegenwoordiger.
PROSPECTUS VAN ALLE UITGAVEN OP AANVRAAG
(zie omzijde)



Wie met de Theosophie wenscht kennis te maken, zonder ieder oogenblik te stuiten op onverstaanbare en onverklaard gebleven termen, kan de kleine, eenigszins kokette deeltjes van de „Lotus-serie" ter hand nemen, waarvan de ie reeks (10 nrs.) in 1909 compleet komt.
Alom gewaardeerd wordt de klare uiteenzetting welke Dr. de Hartog in de reeks ,Groote Denkers" geeft van de nieuwere wijsgeeren en hunne systemen. Na Kant, Schopenhauer, von Hartmann en Fichte krijgen wij in 1909 nog Schelling en Hegel, om dan ... maar daarover zie men onze nieuwe plannen.
Langs de
soms amusante, meestal echter weerzinwekkende
doolwegen van het „B ij g e 1 o o f uit alle T ij d e n" zal de heer F. S. Knipscheer ons nog een tijdje rondleiden, d. w. z. in de reeks, die met 5 nrs. compleet zal zijn, zullen in 1909 nog 2 nrs. verschijnen.
Een drietal vervolg-uitgaven willen wij nog memoreeren, om daarna op het nieuwe over te gaan.
De eerste reeks der „Geneeskundige Leekeboekjes" bewerktdoor den bekenden Amsterdamschen arts dr. J. Schrijver is in 1908 compleet gekomen. De deugdelijkheid van deze boekjes die, voor 't meerendeel rijk geïllustreerd, een beschrijving geven van het menschelijk lichaam en zijne organen in gezonden en zieken toestand en overal uitgaan van de stelling dat voorkomen beter dan genezen is, mocht ons voldoende blijken uit het eenstemmig gunstig oordeel van de bevoegde pers. In 1909 zal het tweede tiental boekjes beginnen te verschijnen
Aan „Blijde Kunst" (een bibliotheek van opwekkende Lectuur) zal nog één deeltje worden toegevoegd; negen nrs. hebben thans het licht gezien, waaronder de fijne sproke van „Koning Sylvain en Koningin Aimée", het minder fijne maar kluchtige boekje van den bekenden luchtschipper Pottum, en nu het laatst, in December '08, een bloemlezing uit de Schoolhumoresken van den populairen Duitscher Ernst Eckstein Goede humor te vinden blijft echter uiterst moeilijk.
Ten slotte vermelden wij „Den Gulden Winckel", het maandschrift voor Boekenvrienden, dat met 15 Januari 1909 zijn achtsten Jaargang is ingegaan.
En wat er nu nieuws zal verschijnen? Ten eerste een reeks, welke allen die er van houden te
snuffelen in de zeden en gebruiken van vroeger tyd, hoogst welkom zal zijn, te meer waar het een uitgave geldt waaraan de eerste mannen uit ons land hun steun hebben toegezegd. De titel van deze uitgave zal luiden: „UIT ONZEN BLOEITIJD" Schetsen van het leven onzer Vaderen in de XVIIe Eeuw. Evenals voor „Kerk en Secte" waren wij zoo gelukkig prof. Dr. S. D. van Veen bereid te vinden om de leiding van deze nieuwe onderneming op zich te nemen. Als medewerkers kunnen wij o.a. noemen: Prof Dr. p. J. Blok, Dr. A. W. Bronsveld, Prof. Dr. H. Brugmans, Prof. Dr. K, H. Th. Bussemaker, Dr. G. J. Dozy, G. F. Haspels, Prof. Dr. G. W. Kernkamp, Prof. Dr. L. Knappert, Prof. Dr. F. J. L. Kramer, Prof. Dr. W. Vogelsang.
De onderwerpen van de verschillende nrs.
willen wij hier niet verklappen; wij maken die elders bekend. Overbodig mag de mededeeling heeten dat men hier geen dorre opsomming van feiten te verwachten heeft, doch een reeks
PROSPECTUS VAN ALLE UITGAVEN OP AANVRAAG
{vervolg op de derde pagina van den omslag).



HET KERKELIJK LEVEN
door
Dr. S. D. VAN VEEN







Het is onmogelijk een juist en volledig beeld van het leven onzer vaderen in de zeventiende eeuw te geven, indien er niet gelet wordt ook op het kerkelijk leven van dien tijd. Men kan zich hen niet denken zonder godsdienst en kerk. Daarmede is natuurlijk niet bedoeld, dat alle Nederlanders toen oprecht-godsdienstige menschen waren. Immers daaraan ontbrak maar al te veel en bij hoog en laag bleek het telkens, dat veler godsdienst weinig meer was dan een mooi kleed, dat men zich omhing en waaronder men dikwijls heel leelijke dingen verborg. Uiterlijk echter waren onze vaderen, gelijk de mannen van Athene in Paulus dagen, „in allen deele zeer godsdienstig". Zij erkenden de waarde en de hooge beteekenis van den godsdienst en rekenden daarmede in het dagelijksch leven zoowel als op het terrein van den Staat. Godsdienstige gebruiken en plechtigheden hield men in eere ; wie er mee brak werd niet voor vol aangezien en met een zeker wantrouwen behandeld. Op zuiverheid in de leer stelde men over 't algemeen hoogen prijs; ketterijen in allerlei vorm werden vaak fel bestreden, en van een libertijn had een goed Nederlander, tot welke gezindte hij overigens ook behoorde, een onoverwinnelijken afkeer. Hoewel zij alle innerlijke waarde miste, toch mag die uiterlijke godsdienstigheid niet al te laag worden aangeslagen. Zij had dit voordeel, dat zij de massa althans eenigermate in den band 3



hield, menigeen bewaarde voor al te grove uitspattingen door tot het geweten te spreken, en voor velen het middel werd om te komen tot waarachtige vroomheid. Gelukkig waren er ook niet weinigen, wier godsdienst inderdaad een zaak des harten was, de kracht van hun leven en de drang tot daden ter eere Gods en tot heil van den naaste.
Nu dekken godsdienstig leven en kerkelijk leven elkander wel niet ten volle, omdat er eenerzijds godsdienst kan zijn buiten de een of andere kerk en andererzijds eene kerk in zulk een toestand van verval kan komen, dat bijna alle godsdienstig leven buitengebannen schijnt te zijn. Maar in de zeventiende eeuw kon men hier te lande zich het godsdienstig leven niet voorstellen buiten de inrichting der kerk. Ieder Nederlander behoorde tot een kerk, moest er voor zijn fatsoen eigenlijk wel toe behooren, en de zeer enkelen, die van geen kerk wilden weten, waren uitzonderingen, die den regel bevestigden. De kerk was een belangrijke factor in het persoonlijk, huiselijk en maatschappelijk leven van den Nederlandschen burger.
Als wij in de volgende bladzijden spreken over het kerkelijk leven, bedoelen wij inzonderheid dat der Gereformeerden. Zij toch waren, wat aantal en positie betreft, verreweg in de meerderheid. De Vereenigde Provinciën vormden een Gereformeerden Staat, bestuurd door eene Gereformeerde overheid, en in dezen Staat was de Gereformeerde kerk de eenige door de overheid erkende, terwijl de andere kerken slechts geduld en in de vrije behartiging harer belangen dikwijls met geweld belemmerd werden. Wel waren er gedurende de geheele zeventiende eeuw nog zeer vele Roomschen hier te lande; en al vertrokken velen hunner na den vrede van Munster (1648) naar de Zuidelijke Nederlanden of naar Duitschland, toch bedroeg, volgens een verslag van den apostolischen vicaris Petrus Codde, hun aantal in 1701 nog 330.000. Maar zij waren zoo in de engte gedreven door allerlei plakkaten en moesten 4



hun godsdienst zoo in 't verborgen oefenen, dat hun kerkelijk leven niet of weinig aan den dag trad en op het publieke leven nagenoeg niet kon inwerken. De Lutherschen vormden, bijna alleen in Holland, slechts zeer weinige gemeenten, die voor een groot gedeelte uit hierheen gekomen Duitschers bestonden, en hadden niet den minsten invloed op het volk in zijn geheel. De Mennisten of Doopsgezinden waren veel talrijker, inzonderheid in Groningen, Friesland en Noord-Holland. Als rustige burgers, die zich meest in hun eigen kringen opsloten, niet naar macht en aanzien stonden en zich nagenoeg niet op propaganda toelegden, zouden zij weinig de aandacht getrokken hebben, indien vooral de verwerping van den kinderdoop hen niet in botsing gebracht had met de Gereformeerden, terwijl de meer vrijzinnige opvattingen, die onder hen vaak ingang vonden, hun dikwijls den tegenstand der Gereformeerden wegens ketterij op den hals haalden. Ook hunne vrijheid van beweging werd gedurig belemmerd en daardoor schoof hun kerkelijk leven onwillekeurig voor de buitenwereld naar den achtergrond. De Remonstranten, die in 1619 uit de Gereformeerde kerk gezet zijn wegens onzuiverheid in de leer, waren ook maar weinig talrijk. Hun kerkelijk leven week echter nagenoeg niet af van dat der Gereformeerden, wier naam zij dan ook niet prijs wilden geven. Zij bleven echter een klein hoopje, dat hoe langer des te minder meetelde en alleen in synoden, classen en kerkeraden de Gereformeerden nu en dan nog eens prikkelde tot tegenstand en bestrijding.
Over de dissenters kunnen wij hier dus zwijgen. Het kerkelijk leven hier te lande in de zeventiende eeuw was dat der Gereformeerden 1).
* * *
) Voor meerdere bijzonderheden dan hier gegeven kunnen worden verwijs ik naar mijn werk: „Voor tweehonderd jaren. Schetsen van het leven onzer Gereformeerde vaderen". 2de druk. Utrecht 1905.



De eigenlijke inrichting der Gereformeerde Kerk en dus ook de openbaring van het kerkelijk leven naar buiten, dagteekent uit de laatste helft der zestiende eeuw. In hetzelfde jaar 1568, waarin de tachtigjarige oorlog een aanvang nam, kwam het convent te Wezel bijeen, waarin men beraadslaagde over de middelen, die aangewend moesten worden om een onderling verband te leggen tusschen de steeds toenemende plaatselijke kerken in de Nederlanden. Drie jaren later vergaderde de synode te Emden, welke regelen vaststelde voor de regeering der kerk, die in hoofdzaak tot 1816 van volle kracht gebleven zijn. In alle kerken of gemeenten moest een consistorie of kerkeraad zijn, uit predikanten, ouderlingen en diakenen bestaande. Verder zouden classicale vergaderingen gehouden worden van sommige kerken, die in elkanders nabijheid gelegen waren. Bovendien moesten er jaarlijks onderscheidene particuliere synoden bijeenkomen. En eindelijk zou men om de twee jaren een algemeene synode van alle Nederlandsche kerken houden. De kerk moest dus bestuurd worden door vierderlei vergadering: kerkeraad, classis, particuliere synode en generale synode. Hiermede was de presbyteriale organisatie vastgesteld. De synode van Emden regelde verder de verdeeling der classen, gaf voorschriften ten opzichte der verkiezing van predikanten, ouderlingen en diakenen en aangaande de examinatie, de bevestiging en het werk van de dienaren des Woords. Zij maakte verordeningen in zake den doop, het avondmaal, het huwelijk en de kerkelijke tucht, terwijl zij verder allerlei bepalingen vaststelde, betrekking hebbende op het innerlijk leven en den welstand der kerk. Eindelijk nog verplichtte zij alle kerken tot de aanneming en onderhouding van „de Wettelijcke ende behoorlijcke ordre der Kercken", die in de Emdensche artikelen begrepen en met „ghemeyn accoort" aangenomen was, terwijl het aan „gheen bisondere Kercke" zou vrijstaan, daarin verandering te brengen, maar zulks alleen zou mogen



geschieden „in een Synodale vergaderinghe". Orde en regel en gehoorzaamheid moesten er zijn, alle hiërarchie behoorde echter zoo streng mogelijk vermeden te worden. Daarom stond het dan ook bij alles wat bepaald was op den voorgrond: „Gheen Kercke sal over een ander Kercke, gheen Dienaer des Woorts, gheen Ouderlinck, noch Diaken sal d'een over d'ander heerschappie voeren, maar een yeghelijck sal hen voor alle suspicien ende aenlockinge om te heerschappen wachten .
De bepalingen, te Emden gemaakt, werden in de Nederlanden ingevoerd en uitgevoerd. Zooveel de tijdsomstandigheden toelieten werden kerkeraden aangesteld en vereenigden naburige kerken zich tot een classis. De eerste particuliere synode, die van het Noorderkwartier van Holland, kwam in den zomer van 1572 te Hoorn bijeen, terwijl reeds in 1574 te Dordrecht eene provinciale synode gehouden werd, waarin verschillende classen van Holland en Zeeland vertegenwoordigd waren. De eerste nationale synode hier te lande was die van 1 578 te Dordrecht, straks gevolgd door die van Middelburg in 1581 en die van 's Gravenhage in 1586. Deze provinciale en nationale synoden werkten wat te Emden besloten was nader uit en vulden het aan met enkele noodzakelijk gebleken bepalingen. De Unie van Utrecht, in 1579 gesloten, en de afzwering van Philips II in 1581 kwamen de uitbreiding van de Gereformeerde leer en de ontwikkeling van het kerkelijk leven ten goede, en toen in 1594 de stad Groningen door Maurits en Willem Lodewijk was ingenomen, waren de zeven provinciën zoo goed als vrij van Spanje en mocht in de Vereenigde Nederlanden alleen de gereformeerde religie „publiek geëxerceerd" worden.
Zoo was dus bij het begin der zeventiende eeuw de Gereformeerde kerk allerwege hier te lande de kerk, die door de overheid werd erkend en begunstigd, de volkskerk. In de groote nationale synode, te Dordrecht in 1618 en 1619



gehouden, werd de kerkenordening nog éénmaal herzien, waarbij die van 1586 ten grondslag gelegd werd, en zooals zij, met bijvoeging van enkele nieuwe bepalingen, toen door de synode is vastgesteld, gaf zij weer de beginselen, die de kerk huldigde ten opzichte van de wijze, waarop zij bestuurd behoorde te worden en die zij in haar leven toegepast wilde zien. Deze kerkenordening werd echter terstond reeds een onderwerp van geschil tusschen de onderscheidene provinciën. Door eene commissie uit de synode was zij aan de Staten Generaal aangeboden met het verzoek, dat dezen haar zouden approbeeren en last geven tot haar invoering. Hiertegen verzetten zich evenwel de leden uit Friesland en Zeeland. Ook de Hollandsche Staten waren er niet voor. Dit had ten gevolge, dat de Staten Generaal haar dus niet konden aannemen, maar aan de Staten der verschillende gewesten moesten overlaten om hierin te handelen naar eigen goedvinden. In Utrecht, Gelderland en Overijsel werd zij op gezag der overheid toegelaten. In • Holland werd in 1624, na allerlei pogingen om tusschen kerk en overheid tot overeenstemming te komen, door de regeering besloten den toestand te laten, zooals die vóór de Dordtsche synode was. Zoowel de Staten van Friesland als de Friesche synode besloten in 1620, dat de Dordtsche kerkenordening in dit gewest niet zou worden ingevoerd. In Zeelaqd bleven de kerkelijke wetten, die daar reeds op gezag der Staten waren ingevoerd, van kracht. Groningen handhaafde hare eigene, in 1595 gearresteerde kerkenordening, die wel door drie theologen, Menso Alting, Sibr. Lubbertus en Mart. Lydius, was opgesteld, maar waarin de kerk zelve niets te zeggen gehad had en die haar eenvoudig door hare politieke overheden was opgelegd. In het landschap Drenthe, waar de kerk geheel en al afhankelijk was van Ridderschap en Eigenerfden, vaardigde de Landdag in 1638 een eigen kerkenordening uit, die aan de kerk geen meerder zelf-



standigheid gaf en bijna een eeuw in werking bleef.
Uit deze korte mededeelingen blijkt reeds voldoende, dat de kerk niet vrij was in hare beweging, dat zij hare eigene zaken niet regelen kon zooals zij zulks, nuts met eerbiediging van de wetten des lands, wenschen zou, maar dat zij ook in hare eigene regeering van de overheid afhankelijk en aan haar onderworpen was. Wij willen daarop hier niet nader ingaan, hoewel wij herhaaldelijk nog gelegenheid zullen hebben blijken daarvan te zien. Alleen moeten wij hier opmerken, dat de kerk geen overheidsbemoeiing in hare eigene zaken mocht dulden, indien zij namelijk aan hare beginselen, die zij in hare beÜjdenisschriften had uitgedrukt, getrouw zou blijven Met de belijdenis der kerk op dit stuk hebben de overheden, de lage zoowel als de hooge, nagenoeg nooit rekening gehouden noch willen houden. Zij hebben steeds de kerk onder hare heerschappij doen bukken, niettegenstaande het vaak hevig verzet van kerkelijke vergaderingen en personen. Zij hebben hare rechten op allerlei wijze geschonden, zich met hare inwendige aangelegenheden vaak op de kleingeestigste wijze bemoeid en daardoor de kerk belet hare belijdenis ten volle te handhaven en in toepassing te brengen.
* # *
De Gereformeerde kerk was een belijdende kerk. In verschillende synoden, het laatst in die van 1618/19, verklaarde zij den Heidelbergschen catechismus en de Nederlandsche geloofsbelijdenis voor de uitdrukking van haar geloof en gaf daarmede dus te kennen, dat de leer, die zij als de ware erkende, in deze beide geschriften stond uitgedrukt. Tegenover de dwalingen der Remonstranten stelde laatstgenoemde synode, terwijl zij deze in strijd verklaarde met Gods Woord en de leer der kerk, de zoogenaamde
• l Ygi' mi,n wetlcie: »De organisatie der Ned. Herv. Kerk, beschouwd
in het licht van belijdenis en geschiedenis". Utrecht 1905.



Dordtsche leerregels vast, waarin zij haar gevoelen uiteenzette ten opzichte dier waarheden, die door den strijd tusschen Remonstranten en Contra-Remonstranten in het geding waren gekomen. Wie in de Gereformeerde kerk bleef of tot haar toetrad, gaf daardoor stilzwijgend reeds te kennen, dat hij instemde met de leer, zooals die in deze drie formulieren van éénigheid beleden werd, en dat hij deze leer achtte te zijn in overeenstemming met het Woord Gods.
Op de handhaving en verdediging dezer leer stelde de kerk gedurende heel de zeventiende eeuw den hoogsten prijs. Zij nam allerlei maatregelen daartoe en trachtte door verschillende middelen te waken voor hare zuiverheid, terwijl zij alles deed wat in hare macht stond om afwijking van deze leer te voorkomen of tegen te gaan.
Reeds bij den doop hunner kinderen moesten de ouders niet alleen belijden, dat zij de leer, die in de Gereformeerde kerk geleerd werd, erkenden als „de waarachtige en volkomene leer der zaligheid", maar tevens werd hun de vraag voorgehouden: „of gij niet belooft en u voorneemt deze kinderen, als zij tot hun verstand zullen gekomen zijn, een iegelijk de zijne, waarvan hij vader of getuige is, in de voorzeide leer naar uw vermogen te onderwijzen of te doen en te helpen onderwijzen? Op deze vraag werd natuurlijk door alle ouders bevestigend geantwoord, maar met dat al ontbrak er zeer veel aan de vervulling dezer belofte. Op de nationale synode te Dordrecht in 1618/19 werd dan ook reeds geklaagd over de groote onwetendheid, die in 't stuk van de religie, zoowel bij grooten als bij kleinen, gevonden werd en aangedrongen op onderwijs in de voornaamste hoofdstukken der christelijke leer. De synode toonde groot belang in dit onderwerp te stellen en nam allerlei maatregelen om verbetering aan te brengen. Vooreerst drong zij aan op geregelde catechetische predikaties over den Heidelbergschen catechismus, in welk leerboek de Gereformeerde



leer practisch en eenvoudig uiteengezet was, maar zij achtte dit terecht niet voldoende om de kinderen de eerste fundamenten der christelijke religie „naer haer begrijp" in te prenten en de onwetendheid der groote menigte weg te nemen.. Zij besloot daarom, dat er op drieërlei wijze moest worden gecatechiseerd, „op dat de Christelicke jeucht van hare teedere jaren aen, neerstelicken in de fondamenten der ware Religie onderwesen ende met ware Godsalicheyt vervult moghe worden", namelijk: 1. in de huizen door de ouders, 2. in de scholen door de schoolmeesters, en 3. in de kerken door de predikanten, ouderlingen en lezers of ziekenbezoekers. De christelijke magistraten zouden aangezocht worden, „een so heylich ende noodigh werc door hare authoriteyt te bevorderen", terwijl men hen, wien het opzicht over kerken en scholen was opgedragen, zou vermanen, „dat sy insonderheyt over dit stuck sorghe willen draghen".
Wat er in de huisgezinnen geschiedde om de kinderen in de leer der kerk te onderwijzen, is uit den aard der zaak moeielijk na te gaan. Er zijn ongetwijfeld vele ouders geweest, die in dezen hun plicht zoo getrouw mogelijk trachtten na te komen. Maar over 't algemeen werd er toch nog al geklaagd, wat ook zeer goed te begrijpen is, als wij bedenken, dat niet alle ouders daarvoor den noodigen tijd of bekwaamheid of lust hadden. . De Hoornschen predikant Jac. Hondius althans klaagde in 1674 over ouders, die hunne kinderen in 't wild lieten loopen „als een deel wilde Wout-ezels in de Woestijne, sonder daer op te letten waer datse loopen". In gelijken geest liet zijn tijdgenoot, de gewezen predikant van Sluis, Jac. Koelman, zich uit, als hij, over nalatige ouders sprekende, zeide: „zo groeyt de jonkheydt op in blinde onwetenheydt, ende onkennis van Godt, ende Christus, ende haar zeiven, ende haer pligten".
Ook qp de scholen werd godsdienstonderwijs gegeven,



meestal onder toezicht van de predikanten. Wij moeten echter geen al te hoogen dunk ervan koesteren. De schoolmeesters, vooral ten platten lande, stonden gewoonlijk wat hun kennis betreft niet bijzonder hoog en het is bekend, dat protectie dikwijls meer tot hunne benoeming bijdroeg dan bekwaamheid. Het godsdienstonderwijs in de school bleef dan ook meestal beperkt tot het van buiten laten leeren van den catechismus, dien de kinderen in de kerk bij de middagpreek moesten kunnen opzeggen. Verder leerde men hun de twaalf artikelen des geloofs, de tien geboden en het Onze Vader, benevens wat bijbelsche geschiedenis, terwijl niet weinig tijd werd besteed aan het zingen van de Psalmen.
Men zou verwachten, dat de predikanten, ziende hoe gebrekkig het huisgezin en de school vaak in het godsdienstonderwijs voorzagen, zich met lust en ijver daarop hebben toegelegd. Het behoorde toch tot het werk, waarop zij beroepen waren. Aan opwekkingen en vermaningen om hierin getrouw te zijn, ontbrak het hun niet. Herhaaldelijk werden zij door de classen gewezen op hun verplichting in dezen en verschillende synoden drongen er meer dan eens op aan, dat er toch geregeld gecatechiseerd moest worden met kinderen, met jongelieden en met onwetenden van meergevorderden leeftijd. De Friesche kerk bepaalde zelfs, dat predikanten, die hierin nalatig bevonden werden, „van alle Classicale en Sijnodale Sessien en Digniteiten verstoken" zouden zijn. Toch schijnt door vele predikanten hieraan niet de noodige zorg besteed te zijn. De Leeuwarder predikant Herm. Witsius zegt, dat sommigen „suymachtigh in 't Catechiseeren" waren, waartegenover echter niet vergeten mag worden, dat anderen er zich met veel ijver op toelegden. Toch maakt het een droeven indruk, als wij zien, dat de Staten van Holland in eene aanschrijving van 29 Juli 1654 aan de classen de predikanten moesten opwekken en gelasten om „des Sondags, de namiddags



Predikatie geeyndigt zijnde, alle de gene, die tot het gehoor van Godts Woordt komen, te Catechiseeren, ende te onderrichten in de Fondamenteele gronden van de Religie, en zich daar in meer, als voor desen, met allen yver en naerstigheydt te evertueeren". Vijf en twintig jaren later wordt ons echter verzekerd: „noch is het niet gebetert".
Inzonderheid bij hen, die op belijdenis des geloofs tot het avondmaal wenschten toegelaten te worden, achtte men het noodig, dat zij een zekere mate godsdienstige kennis zouden bezitten, terwijl het vanzelf spreekt, dat zij „getuygenisse eenes vromen wandels" moesten bezitten. De synode van 1618/19 had voorgeschreven: „Die sig begeven willen tot de Gemeynte, sullen drie Weeken voor de Bedieninge des Avondmaals op een seekere Plaats meermaals, ende naerstelyk onderrigt worden, om reekenschap hares Geloofs te geven". Natuurlijk bedoelde men hiermede niet, dat een onderwijs van drie weken voldoende geacht werd; men rekende er blijkbaar op, dat de adspiranten reeds vroeger langdurig onderricht genoten hadden. Deze drie weken dienden meer speciaal om hen voor te bereiden tot het waardig genieten van het avondmaal, t Spreekt ook van zelve, dat de mate van godsdienstige kennis niet overal en voor allen even groot kon zijn of behoefde te wezen. Op de gezindheid des harten kwam ten slotte alles aan. Men liet het dan ook — bijv. in Friesland — aan het oordeel en de discretie van de opzieners der gemeente over, of het „wel stichtelijk" was om een persoon, die vroom van leven en wandel was en zich „zeer begeerig" toonde naar het gebruik des avondmaals, toe te laten „al schoon hij na een neerstig en lang onderwijs de XII Artijkelen des Geloofs niet kan verbotenus x) reciteeren, maar weet de summa des Geloofs".
Gewoonlijk werden nu de adspiranten namens den kerke-
') woordelijk.



raad door een predikant en een ouderling onderzocht naar hunne kennis. Bij dit onderzoek moest uit den aard der zaak blijken, dat zij den hoofdinhoud der Gereformeerde leer kenden. Die hoofdinhoud werd vaak letterlijk van buiten geleerd in den vorm van bepaalde vragen en antwoorden, die door den predikant waren gedicteerd of ook wel in druk verkrijgbaar waren. Vooral het „Kort Begrip der Chr. Religie", waarschijnlijk door Herm. Faukelius vervaardigd en in 1608 voor het eerst te Middelburg ingevoerd, deed daarbij zeer vaak dienst. Wie in dit onderzoek voldeed, werd aangenomen en zijn naam aan den kerkeraad medegedeeld om in het lidmatenboek te worden aangeteekend. Vooraf echter moest men eerst voor den predikant met zijn ouderling of voor den kerkeraad en daarna openlijk voor de gemeente antwoorden op eenige vragen. Welke vragen gedaan moesten worden, was door geen synodaal besluit voorgeschreven. Zij waren niet overal gelijk, hoewel zij natuurlijk steeds op hetzelfde neerkwamen. Hier en daar werden bovendien nog bijzondere beloften geëischt, bijv. dat men het dansen zou nalaten of dat men niet zou „trouwen met lieden van een contrarie ofte afgodische Religie". Aan bepaalde categorieën van personen werd soms het afleggen van geloofsbelijdenis niet toegestaan. Zoo verbood de Geldersche synode van 1623 zulks aan „weerden en weerdinnen, die sig alleen met tappen en gelagen te setten, erneren" en wel „ter tydt toen zy sulke neeringe verlaten". In sommige kerken was men zeer gekant tegen de toelating van „die groote openbaare woekeraars, de Lombaerdiers, welcke het bloedt der Gemeynte uytzuypen, slokkende in vijf jaaren en minder het heele kapitaal in, en dat van de arme en geringe, zelfs op haar slechte en nodige panden". Vooral de Voetianen achtten zulke lieden niet „admissibel tot de Tafel des Heeren .
Stond de gansche gemeente, bestaande uit dé gedoopten en de tot het avondmaal toegelatenen, onder het opzicht der



kerk, alleen de laatsten waren onderworpen aan de kerkelijke tucht, als zij in leer of leven zich kwamen te misgaan. Er behoorde, allereerst door de kerkeraden, gelet te worden op „vroomheid des wandels" en „zuiverheid der leer". Lidmaten der kerk, die een ergerlijk leven leidden of in voorname stukken afweken van de Gereformeerde leer, moesten vermaand of van het avondmaal geweerd of desnoods buiten de gemeente gebannen worden. Daarbij stond echter het beginsel op den voorgrond, dat deze „christelijke straffe diende, zoowel tot wering van het kwade uit de gemeente en dus om haar zoo zuiver mogelijk te doen zijn, als tot verbetering van den zondaar, die, na betoond berouw en gebleken bekeering, altijd weer van de censuur ontheven of in de gemeente opgenomen kon worden. Wering van het avondmaal wegens onchristelijk levensgedrag kwam nog al dikwijls voor; gevallen van censuur of excommunicatie wegens afwijking in de leer waren veel zeldzamer. Verreweg de meeste gemeenteleden gaven in dit opzicht geen reden tot klagen. Zij bleven öf uit overtuiging öf zonder verder na te denken trouw aan hetgeen zij eens beleden hadden en werden niet nader onderzocht, of dit op goede gronden geschiedde of niet. Wie uit onkunde soms in een particulier gesprek iets uitte, dat met de Gereformeerde leer in strijd was, werd daarover gewoonlijk niet lastig gevallen. En wie welbewust op eenig punt der religie een afwijkend gevoelen er op nahield, had in den regel evenmin iets te duchten, als het maar niet een der cardinale leerstukken gold en hij zich slechts onthield van het propaganda drijven voor zijn dissentieerende meening. Hoogstens kwam een predikant er eens met hem over spreken, „ten eijnde sulks door heijmelicke, vriendelicke ende christelicke vermaninge met alle goede discretie gebetert" mocht worden. Maakte echter iemand zich schuldig aan blasphemie der waarheid, aan openlijke godslastering, aan zware ketterij en het verbreiden daarvan, dan trad de kerk, tenminste als



de overheid er zich niet tegen verzette, met kracht op en diende zij bovendien niet zelden een aanklacht in bij den rechter, die de plakkaten, welke tegen dergelijk kwaad uitgevaardigd waren, moest handhaven. En viel iemand van de Gereformeerde kerk af, door weer te vervallen tot „paepsche superstitiën" of over te gaan tot de „groulijcke huijpe der Wederdoperen" en hunne „heylose vergadringe", dan werd zonder eenige conniventie de excommunicatie plechtig in het midden der gemeente over hem uitgesproken.
* * *
Van de lidmaten der gemeente werd verwacht, dat zij zich getrouwelijk zouden begeven onder het gehoor van Gods Woord en tot het gebruik der heilige sacramenten.
Gelegenheid om ter kerke te gaan, was er overvloedig, vooral in de steden, en over 't algemeen werd er zeer druk gebruik van gemaakt. Het morgengebed en het avondgebed in de steden, zoowel des Zondags als op enkele dagen in de week, lokte altijd hoorders. De voormiddagdienst des Zondags was meestal overvol en de namiddagdienst, waarin de Heidelbergsche catechismus behandeld werd, dikwijls niet minder. In de dorpen, waar één predikant den geheelen dienst moest vervullen, werd natuurlijk heel wat minder gepreekt. Maar tot het tweemaal preeken op een Zondag was hij toch verplicht. Al vroeg had de kerk daarop bij hare dienaren aangedrongen en heel de zeventiende eeuw door werd door verschillende synoden herhaaldelijk op deze verplichting gewezen. Tot zelfs m het laatste kwartaal der eeuw waren er echter predikanten, die het nalieten, hetzij uit traagheid, hetzij uit gebrek aan belangstelling der gemeente. Zoo klaagde bijv. Ds. J. H. Jungius te Middelbert in 1679, „datter 's achtermiddaegs niemant ter kercken gaan" en in 1690 verzekerde zijn zoon en opvolger Sixtus Jungius nog, „dat [hij] s naemiddags geen toehoorders kreeg". Ergerlijk was echter, wat



Petrus Mees, predikant te Noorddijk, deed, die in 1676 bij de classis werd aangeklaagd, omdat hij in plaats van te preeken, „op Sondagh nae middagh sijn hooij gesweelt hadde", en nu terecht bestraft werd „om sijn onvoorsichtigüjk en quaedt exempel".
Men ging gaame ter kerke, maar van lange preeken hield men over 't algemeen niet. Reeds het convent te Wezel had daartegen gewaarschuwd en den predikanten vermaand om daarmede niet te „belasten de memorie der Toehoorders, noch haar yver breken, ende alzoo als een walginge der mage toebrengen". De preeken moesten daarom niet langer duren dan een uur. Later werd op dit punt herhaaldelijk weer gewezen. Zelfs bemoeide de overheid zich er soms mee. Zoo besloten Burgemeesteren en Raad der stad Groningen 3 April 1626 „dat de Predigers deser stat niet langer als een uur teffens zullen predigen", met bedreiging dat, indien zij zich daaraan niet hielden, er irt voorzien zou worden „tot schade van de contravenienten". Uit dergelijke bepalingen is het dan ook te verklaren, dat zich op de meeste preekstoelen een zandlooper bevond, opdat de predikanten hun tijd zouden kennen. Het schijnt sommigen echter moeielijk gevallen te zijn om kort te preeken. Er waren predikanten, die buitengewoon lang van stof bleken te zijn. Voor zulken zou het niet kwaad geweest zijn, indien overal de bepaling gegolden had, die te Dordrecht bestond, dat wie langer preekte dan anderhalf uur, met eene boete van drie stuivers zou worden gestraft.
De predikanten hadden zich als leeraren der Gereformeerde kerk natuurlijk in hunne prediking te houden aan de leer der H. Schrift en aan de Gereformeerde belijdenis, maar zij moesten daarbij ook ijver toonen en spreken wat der gemeente noodig en profijtelijk was. Zij moesten het Evangelie prediken en niet zich zeiven en wat zij spraken diende te strekken tot onderwijzing en stichting, tot terecht-



wijzing en bekeering, tot opwekking en vertroosting. Nu zijn er in de zeventiende eeuw zeer vele uitnemende predikers geweest en het zou geen moeite kosten hier vele namen met eere te noemen. Maar er werd ook vaak allererbarmelijkst slecht gepreekt. Sommigen studeerden niet en anderen schenen te veel te studeeren en leverden daardoor dorre en langdradige geleerde vertoogen, met ingewikkelde verdeelingen en onderverdeelingen, overladen met allerlei wetenschappelijken ballast, doorspekt met latijnsche, grieksche en hebreeuwsche woorden en citaten. De predikant van Sebaldeburen, Gerh. Niclasius, had echter een geldig •excuus in te brengen, toen hij in 16/0 klaagde, „dat door mancquement van een studeerkamer, ofte eenige andere commoditeijt hij sijne predicatien nae wensch ende tot sijn eij gen genoegen niet konde elaboreeren". Die verontschuldiging konden „veel leeraeren" niet doen gelden, van wie Koelman verklaarde, dat zij „preeken uit luyheidt de zelve Predikatiën dikwils, veranderende somtijdts maar de texten en doende de zelve Predikatie, niet om dat zy het zo nodig achten, maar om dat het met haar gemak zo overeen-komt". Anderen luchtten hunne geleerdheid op den kansel en hadden wel wat meer mogen denken aan de waarschuwingen van het convent van Wesel tegen „alle hatelyke ende stinkende affectatie of hoogdraventheid", tegen de „velerhande spitsvinnige allegorien*', waarmede sommigen speelden, en tegen het te veel „opzoeken ende aanpryzen van Heidensche getuigen", hetgeen meer strekte „tot ydele vertooninge als tot srichtinge". Nog anderen brachten allerlei theologische of kerkelijke twisten en politieke geschillen op den predikstoel en zouden goed gedaan hebben, indien zij zich gehouden hadden aan het besluit der Overijselsche synode van 1615, „dat in deese provintie opentlik op den predicstoel over de tegenwoordige verschillen in Hollant met groote hevicheit, hetsij tegen d'een ofte andere partye, niet gescholden ende gelastert werde, waerdoor dan



lichtelyke de gewenschte eenicheit, tot nu toe by ons onderhouden, gebrooken conde werden". Dat er vaak allerlei platheden gezegd en dingen behandeld werden, die wij thans niet noemen zouden en op eene wijze, die ons weinig kiesch voorkomt, is vaak uit den smaak van dien tijd te verklaren. Wat echter bij al de verschillende preeken, die door zeventiende-eeuwsche predikanten gehouden en door de drukpers publiek gemaakt zijn, ons treft, is dit, dat zij meest alle sterk dogmatisch gekleurd en onberispelijk zuiver in de leer zijn. En bij de lezing van vele dier preeken krijgen wij den indruk, dat onze vaderen wel in hart en nieren kerksch moeten zijn geweest om met genoegen en stichting Zondag op Zondag weer, vaak twee- of driemaal op één Zondag, een niet altijd frisch, maar vaak dor-dogmatisch vertoog te kunnen aanhooren. Maar daardoor waren velen dan ook, meer nog dan door het godsdienstonderwijs, dat zij genoten hadden, zeer goed dogmatisch onderlegd. Ondanks alle gebreken, die dikwijls de prediking aankleefden, heeft zij krachtig medegewerkt tot bevestiging van de Gereformeerde waarheid bij de leden der gemeente en, naar wij vertrouwen, ook tot opwekking en versterking van het geloofsleven bij menigeen en daardoor tot uitbreiding van het Godsrijk.
De gehechtheid onzer vaderen aan de kerk bleek ook uit het geregeld gebruik der sacramenten. Deze, twee in getal, namelijk Doop en Avondmaal, zijn volgens de Gereformeerde leer teekehen ter afbeelding der goddelijke genade, wijzende op de offerande van Jezus Christus aan het kruis als op den eenigen grond onzer zaligheid, en dienen om het geloof te sterken, dat door de verkondiging des Evangelies in het hart wordt gewerkt. Door deze sacramenten, evenals door het Woord Gods, werkt de Heilige Geest dus tot zaligheid.
Aangaande den doop beleed men, dat hij is een teeken van Gods genade en van de wedergeboorte, welke door



den Heiligen Geest wordt tot stand gebracht. Daardoor wordt den gedoopte verzekerd, dat het offer van Christus hem ten goede komt en dat hij door het bloed en den Geest van Christus van al zijne zonden gewasschen is. Als uitwendig waterbad beteekent hij op zich zeiven niets, maar hij wijst op het bloed van Christus, dat van alle zonde reinigt, en is het merkteeken des verbonds, dat God met de zijnen aangaat. Als zoodanig moet hij aan de kinderen der geloovigen worden toegediend. Zij behooren dus door den doop, als teeken des verbonds, der Christelijke kerk ingelijfd en van de kinderen der ongeloovigen onderscheiden te worden. Absoluut noodig ter zaligheid is de doop dus niet, want hij is een teeken en zinnebeeld. Men verwierp alzoo den nooddoop, omdat daardoor „paapsche superstitie" bevorderd werd. Maar men mocht toch den doop niet nalaten, omdat men dan ongehoorzaam zou zijn aan 's Heeren bevel en den kinderen den zegen onthield, die in den doop ook voor hen was bereid.
De doop werd bediend des Zondags in de namiddaggodsdienstoefening der gemeente. Hij had plaats door besprenging met zuiver water, — ééns of driemaal, dat werd vrijgelaten, — in den naam des Vaders, des Zoons en des Heiligen Geestes. De bediening mocht alleen geschieden door een geordend predikant; in Friesland echter ook door een candidaat tot den heiligen dienst. De doop, in andere kerkgenootschappen, mits door een daartoe geordende toegediend, werd als een wettige doop erkend en behoefde dus niet herhaald te worden. De synode van Dordrecht van 1574 had als hare meening reeds uitgesproken, dat de kinderen zoo spoedig mogelijk gedoopt moesten worden „ten sij saecke datter eenighe sware oorsaecke sij om den doop eenen tijdt langh wt te stellen". Zij achtte het echter geen „wettelicke oorsaecke", indien men de doop uitstelde, opdat de moeder er bij tegenwoordig zou kunnen wezen. Toch hooren wij herhaaldelijk



klachten, zooals bijv. in 1618 in de synode van Gelderland, „dat die luijden op die platte landen haer kinderen ongedoopt laeten liggen tot 1,2,3 jaeren tho". Als vaste regel gold, dat de vader bij den doop moest tegenwoordig zijn. Hij zelf of een ander, mits lidmaat der Gereformeerde kerk, hief het kind ten doop. Dat zulks soms door kinderen of door niet-Gereformeerden geschiedde, werd algemeen afgekeurd. Teekenend is wat de Geldersche synode van 1600 antwoordde op de vraag: „Hoe men doen sall, wanner een vrovowe wesende der Mennonistischer leere togedaen, die jonge kinderen tot den doop draecht doch hare eigen kindt ongedopt laet liggen ?" Zij besloot namelijk: „Indien sodaenige vrovrowe alleen kompt int kindt ten doope te praesenteren, sall affgewesen werden, doch indien getuigen offte ein der oldern darover staen so sall men het kindt doopen. Doch sullen die magistraten, daer sodanige vrovrowen zijn, versocht worden dieselbe aff te setten ende andere, der religie togedaen zijnde, te soeken, offte ten minsten dat den vrovowen, die den Mennisten togedaen zijn, van dem magistraet worde angedient, dat sij sich niet en sullen verfordem de kinderen ten doope te presenteeren".
De namen der gedoopten werden terstond in de doopboeken aangeteekend 2). Een oud gebruik, uit de Roomsche kerk afkomstig, was het, getuigen bij den doop te stellen, die zich daardoor mede verantwoordelijk verklaarden voor de christelijke opvoeding van het kind. Noodig achtte de kerk het niet; van den beginne hield men het „voor een middelmatigh dinck", maar de ouders waren er om verschillende redenen meestal op gesteld. Men nam ze „om welstaens wil en om gaven, pillegiften etc." Kieskeurig
) Vroedvrouw.
2) Daar men toen nog geen registers van den burgerlijken stand had, deden de doopboeken als zoodanig dienst. Eén doopbewijs was dus zooveel als een geboorte-acte.



was men dikwijls daarbij niet. Het kwam voor, dat men kinderen tot getuigen nam, ja zelfs „openbare goddeloose spotters ende verachters der religie . Het is dan ook niet te verwonderen, dat, hoewel de Dordtsche kerkenordening het nemen van getuigen bij den doop niet afkeurde, maar bepaalde, dat zij „de suyvere Leere toe gedaen ende vroom van wandel" zijn moesten, vele ernstige mannen, zooals o.a. Hoornbeek en Koelman zich er beslist tegen verklaarden, terwijl Voetius er op wees, dat deze gewoonte veel aanleiding gaf tot profanatie van den doop.
Het formulier, dat algemeen in gebruik was x) en vóór den doop werd voorgelezen, maakte wel ernst met den doop. Het zette op uitnemende wijze de beteekenis van den doop uiteen en de predikanten waren verplicht het te gebruiken en de drie daarin voorkomende vragen te doen, welke door de ouders en de getuigen bevestigend beantwoord moesten worden. Deze vragen zijn in hun tegenwoordig nog gebruikten vorm vastgesteld door de Dordtsche synode van 1618/19. Vóór dien tijd deed men hier en daar wel andere vragen, terwijl bijv. te Gouda in 1597 in 't geheel geen vragen, maar „in de plaetse van affvraginghen voor den doop simpele vermaninghen ghebruyckt' werden. In de provincie Groningen alleen werden zij ook na 1619 nog niet gedaan, omdat de overheid zulks verbood. In stede daarvan werden de ouders dan op hunne verplichting gewezen om na te komen hetgeen in het formulier, dat men wel mocht lezen, aangaande den doop werd geleerd. Langzamerhand werd het in de Ommelanden echter toegestaan, hoewel het in 1686 nog niet overal geschiedde. Te Groningen gaf de magistraat in 1654 wel verlof de vragen te doen, maar reeds in 1656 werd dit
l) Het was afkomstig uit de Pfalzer liturgie, door Datheen in 1565 woordelijk in onze taal overgezet en door de Provinciale synode van Dordrecht in 1574 eenigszins verkort. Voor den doop der bejaarden gebruikte men een afzonderlijk formulier.



weder ingetrokken en eerst den 16 Febr. 1804 besloot de kerkeraad, die ten gevolge der veranderde politieke omstandigheden geen toestemming der overheid meer noodig had, dat van toen af de vragen gedaan zouden worden.
De doop was voor „de kleine kinderen der geloovigen . Men vatte dit echter zeer mild op en had in de practijk eene zeer ruime opvatting ten opzichte van de vraag, wie in dit verband als geloovigen moesten worden erkend. Reeds in 1581 had de Zuid-Hollandsche synode verklaard: „aengaende de kynder, als sy nyet van Joden oft Turcken etc. syn, seo moet se een dienaer doopen . Men ging daarbij van de veronderstelling uit, dat het „de kerke niet gegeven was sekere kennisse of apparentie van wedergeboorte te hebben". Feitelijk doopte men in de zeventiende eeuw reeds alles wat in het doophuis gebracht werd, mits het den christelijken naam maar droeg, al waren er ten allen tijde predikanten, die zich daarmede niet vereenigen konden. Ja zelfs ging de Groninger synode van 1612 zoover, dat zij het goedkeurde, dat de „olderen, Wedderdöpers sinde, daer van rechtswegen werden tho constringert höre kinderen te lathen dopen", terwijl de Geldersche synode vari 1627 besloot, dat een kind gedoopt zou worden, „waar van de Vader gansch onbekent, ende de Moeder nog niet seekerlijk ge-openbaart" was en waarvan men dus geen zekerheid had, dat het uit Christelijke, laat staan Gereformeerde ouders geboren was, mits het maar door behoorlijke getuigen ten doop gebracht werd.
Het behoeft ons dan ook, als wij zien, dat letterlijk alles in de Gereformeerde kerk gedoopt werd, niet te verwonderen dat vele ouders weinig van den ernst der plechtigheid gevoelden. Dat bleek bij niet weinigen reeds onmiddellijk na den doop. Er werden door sommigen „excessijve doopmaeltijden gegeven, die aanleiding gaven tot allerlei verkeerdheden, en „overdaedige kindelbieren' , waarvan de gasten niet zelden dronken thuis kwamen. Zoo



klaagden in 1630 de deputaten der Groninger synode aan den Stadhouder en Gedeputeerden o. a. over „bruijlofften, kindelbieren, vtichsten" ') en deelden mede, dat „daer dickwils tijn, twalff, v ij fft ij n, jaetwintich tonnen biers, ende meer, onnuttlicken verslonden worden, waeruijt dan oock veerners menigerley ongeregeltheiden, van droncken drincken, quadtspreken, slaen, vechten end diergelijcken volgen, tot groote opsprake van onse christlicke religie end reformatie". De kerk verzette zich wel tegen zulke brasserijen, maar kon er gewoonlijk weinig tegen doen en riep daarom dikwijls de hulp der overheid in, die hier en daar strafbepalingen maakte ter beperking van het aantal gasten en ter vermindering van de consumptie. De „dartele en onbehoorlycke banketten" mochten er tijdelijk door minderen, ze geheel doen ophouden bleek echter onmogelijk.
Dergelijke excessen had men natuurlijk bij het avondmaal niet te wachten. Dit ging uit den aard der zaak met meer stemmigheid gepaard. Het avondmaal was namelijk door Christus voor zijne geloovigen ingezet. De geveinsden echter en die zich niet met een waarachtig hart tot God bekeerden, aten en dronken zich zeiven een oordeel. Daarom mochten ongeloovigen en goddeloozen er geen deel aan nemen. Immers het diende tot versterking des geloofs. Geloof moest er dus zijn in het hart van wie tot de tafel des Heeren aanging. Brood en wijn waren wezenlijk brood en wijn en bleven dat, maar in het avondmaal waren zij bovenal „heilige waartéekenen" van het gekruisigd lichaam en het vergoten bloed van Christus, die tot zijne gedachtenis werden gebruikt en bij welker gebruik den geloovige werd verzekerd, dat het lijden en de gehoorzaamheid van Christus hem» zoo zeker als zijne eigen werden toegerekend, als had hij zelf in eigen persoon alles geleden
:) Begrafenissen.



en Gode voor zijne zonden genoeg gedaan. Wie met waarachtig berouw over zijne zonden, ootmoedig en geloovig, brood en wijn aan het avondmaal genoot, diens geestelijk leven werd daar gevoed en onderhouden door het levend brood, dat van den hemel nedergedaald was, te weten Jezus Christus. Dit was in het kort de Gereformeerde leer van het avondmaal.
Over t algemeen voelden de meesten van hen, die ten avondmaal gingen, wel iets van den ernst er van, al willen wij volstrekt niet beweren, dat allen in de rechte stemming tot den avondmaalsdisch naderden. Ook hierbij was veel gewoonte en bijgeloovigheid. Er waren ten allen tijde zulken, die den waren ootmoed misten, en zulks toonden door zich op te pronken met prachtige kleeding en juweelen, als zij ten avondmaal naderden; terwijl anderen zonder de noodige innerlijke voorbereiding kwamen als tot een gewonen maaltijd, „ja wel als een varken aan den trog", of aten en dronken „met onverzoende harten tegen hunnen broeder of zuster". Aan klachten daarover ontbrak het niet. Sommigen in de gemeente ontzegden zich zeiven dan ook het avondmaal, omdat „onwaardigen deel er aan hadden". Anderen durfden het niet te genieten, omdat zij niet verzekerd waren tot de uitverkorenen te behooren, of omdat zij niet die godzaligheid bij zich bespeurden, die zij meenden te moeten hebben om te durven aangaan, of omdat zij zich schuldig voelden aan bepaalde zonden, die het avondmaalsformulier in den avondmaalsganger veroordeelde, zoodat zij bevreesd waren zich een oordeel te eten en te drinken.
Hoewel de Dordtsche kerkenordening van 1618/19 bepaalde, dat het avondmaal zooveel mogelijk om de twee maanden gevierd zou worden en het stichtelijk achtte, dat het, indien het kon, gehouden werd op Paschen, Pinksteren en Kerstmis, hield men zich daaraan niet algemeen. In sommige gemeenten werd het inderdaad zesmaal 's jaars, in andere viermaal of tweemaal, in enkele zelfs slechts



éénmaal gevierd. Veertien dagen of drie weken te voren werd het der gemeente aangekondigd. In dien tijd had de aanneming der nieuwe lidmaten plaats, gingen de predikanten met de ouderlingen huisbezoek doen om tot het avondmaal te nooden, beletselen uit den weg te ruimen en bezwaren te weerleggen. De ernstige leden der gemeente leefden in die weken zoo ingetogen mogelijk, onthielden zich van gastmalen, bruiloften en dergelijke feestelijke samenkomsten, en beproefden zich zeiven, of zij in de rechte stemming waren om het avondmaal te vieren. De kerkeraad kwam bijeen om censura morum te houden over de leden der gemeente en te onderzoeken, of deze of gene vermaand of van het avondmaal geweerd moest worden wegens fouten in leer of leven. Des Zondags of op een der dagen van de week vóór het avondmaal werd een voorbereidingsof proefpredikatie gehouden, „in de welcke van de bekeeringhe des mensschen, beproevinghe syns selfs, ende syne versoerünghe met God ende den naesten ende dierghelycke andere materiën ghehandelt" diende te worden. Bij deze gelegenheid deed men in sommige gemeenten, o. a. te Groningen en te Leeuwarden, aan hen, die ten avondmaal zouden gaan, eenige vragen, welke zij staande met „ja" of met een hoofdbuiging beantwoordden.
Des Zondagsmorgens had de avondmaalsviering nu plaats in het midden der gemeente % Om negen uur ving de dienst aan. In de kerk, soms in het koor, stond de tafel gereed, met een wit laken bekleed. Op den disch stond een schotel, van tin of zilver, in de achttiende eeuw op een enkele plaats zelfs van goud 3), met het brood in lange reepen gesneden, er op; daarnevens twee of meer kleinere schotels er naast, die bij de communicanten rond-
J) Private communie in particuliere woningen, gelijk bij de Lutherschen geoorloofd was, stond de Gereformeerde kerk niet toe.
*) Het avondmaalsgereedschap in de groote kerk te Dordrecht was sedert 1738 van goud.



gingen. Verder een schenkkan met twee of meer bekers voor den wijn, alles van hetzelfde metaal. In plaats van het fijne tarwebrood gebruikte men vroeger ook wel oblaten of ouwels, maar in de zeventiende eeuw waren deze reeds in onbruik geraakt. Alles werkte mee om den ernst der plechtigheid te verhoogen. De meesten der avondmaalgangers waren in 't zwart gekleed, de mannen met mantel en bef om, de vrouwen met een zwarte kap over 't hoofd. Soms zweeg zelfs bij dezen dienst het orgel. De predikant hield een zeer korte preek, die betrekking had op het te vieren avondmaal. Nadat zij, die daaraan geen deel zouden nemen, het kerkgebouw verlaten hadden, begon de predikant met de voorlezing van het formulier, hetzij staande voor de nachtmaalstafel, hetzij van den kansel, welk laatste meer en meer gebruikelijk werd. Staande of zittende, langzamerhand algemeen zittende, werd nu het avondmaal gebruikt, eerst door de broeders, daama door de zusters der gemeente. De predikant brak het brood en reikte het uit met de woorden: „Het brood, dat wij breken, is de gemeenschap des lichaams van Christus", terwijl hij daarna bij het geven van den beker sprak: „De drinkbeker der dankzegging, waarmede wij dankzeggen, is de gemeenschap des bloeds van Christus". Onder het communiceeren werd gezongen of de predikant las enkele hoofdstukken, die betrekking hadden op het lijden van Christus, bijv. Jes. 53, Joh. .13-18 e. a.
Hoewel aan den avondmaalsdisch allen gelijk waren, openbaarde zich toch ook hier soms de zucht naar de vooraanzitting. De aanzienlijksten meenden recht te hebben op de eerste plaatsen en lieten dit recht ook menigmaal gelden. Verder was er dikwijls een onbehoorlijk dringen om zoo dicht mogelijk bij den bedienenden predikant te komen zitten, ten einde brood en beker direct uit zijne hand te ontvangen. Dat men ook vroeger niet vrij was van vrees voor besmetting, blijkt uit het antwoord der



nationale synode van Middelburg in 1581 op de vraag, op wat wijze men melaatschen ten avondmaal zou toelaten. Zij besloot namelijk: „Dat men se sal laten communiceeren of in een hoeck des Tempels alleene daert gheschieden can, Ofte aen de ghemeene tafel, ten alderlaetsten . Dit besluit is zeer goed te verklaren en te billijken. Maar ergerlijk moet men noemen wat de kerkeraad te Groningen deed, die den 9 Sept. 1640 „Trijntien Hanses d'huisfrouw van de Scherprichter" wel toeliet tot het avondmaal, maar met deze bepaling „dat sij laest sal moeten comen van de vrouwen .
Menig avondmaalganger bleef verder den geheelen dag in het kerkgebouw om de namiddaggodsdienstoefening, waarin over den Catechismus of over een vrije stof ter dankzegging na het avondmaal gepredikt werd, en het Avondgebed bij te wonen, terwijl de tijd tusschen de diensten onder leiding van den voorlezer werd doorgebracht met psalmgezang en bijbellezen. Anderen gingen terstond naar hunne woningen terug en brachten den dag verder door in stille overpeinzing, met stichtelijke gesprekken of godsdienstige lectuur, soms zelfs vastende. Voor vele zielen was de dag, waarop men het avondmaal had gevierd, een dag van rijken en blijvenden zegen.
* * *
Waren doop en avondmaal zuiver kerkelijke inzettingen voor de geloovigen, het huwelijk had een deels kerkelijk en deels burgerlijk karakter en was eene goddelijke instelling. De gehuwden waren niet enkel geroepen tot vleeschelijk en maatschappelijk samenwonen en samenleven, maar ook om elkander ter eere Gods en tot hun beider zaligheid op te bouwen in het geloof en de liefde tot Christus. De kerk wilde een christelijk huwelijk en de Gereformeerde kerk heeft ten allen tijde aangedrongen op het hooghouden daarvan en steeds met allen ijver ontucht



en onreinheid bestreden. In haar midden werden dan ook de huwelijken harer leden gesloten en zij waakte er voor, dat er geen huwelijk aangegaan werd tusschen personen, die elkander bestonden in verboden graden van affiniteit en consanguiniteit, waarbij zij zich beriep op Lev. XVIII. Ook eene verbintenis tusschen gedoopten en ongedoopten wilde zij niet kerkelijk bevestigd zien, maar zij eischte vooraf, dat de ongedoopte zich doopen liet. Huwelijken van Christenen met Joden, Mohammedanen of heidenen achtte zij ongeoorloofd en in Gelderland bijv. steunden de Staten haar daarin, door zulke huwelijken te verbieden „op poene van bannissement' . Traden een Roomsche en een Gereformeerde met elkander in den echt, dan moest de eerste beloven, dat der Gereformeerde partij op 't punt van den godsdienst geen moeilijkheden zouden worden aangedaan en dat men de kinderen, die geboren zouden worden, onverhinderd zou opvoeden en onderwijzen in de Gereformeerde religie. Echtverbintenissen tusschen dissenters moesten of in de Gereformeerde kerk of voor den magistraat, maar mochten niet in hun eigen kerkgebouw gesloten worden. Tegen concubinaat verzette de kerk zich met al wat in haar was en zij deed steeds alle moeite om de alzoo levenden te bewegen tot een wettig huwelijk. Echtscheiding achtte zij alleen geoorloofd op grond van overspel en in sommige gevallen ook ter oorzake van bewezen „malitieuse desertie". Tegen een tweede huwelijk had zij geen bezwaar, alleen werd geëischt, dat weduwen, „dewyle haar bevolen wert in den Heere te trouwen", na den dood van haar man hier 4 Va maand, ginds 6 maanden, elders 9 maanden behoorden te wachten eer zij een nieuw huwelijk aangingen, terwijl in Friesland de weduwnaars „de eerbaarheid plaatze geeven en den tijd van zes maanden afwagten" moesten. Ook een derde, vierde en volgend huwelijk werd niet afgekeurd. De beroemde Groninger predikant Abraham Trommius bijv. sloot den 1 Oct. 1699 zijn vierde huwelijk,



„in hope dat dit het laetste soude wesen", gelijk hij in zijn autobiographie aanteekende.
Alle Gereformeerden trouwden dus in de kerk en de namen der getrouwden werden in het kerkeboek door den predikant opgeteekend. Drie Zondagen van te voren moesten de proclamaties van den kansel worden afgekondigd. In dien tijd gingen bruid en bruidegom gewoonlijk niet ter kerke; zij vonden dat uit valsche schaamte minder passend en wilden hun „naem niet van den preeckstoel hooren vallen . Hoewel de oude synoden in beginsel het trouwen op Zondag hadden afgekeurd, zonder het daarom nog te verbieden, bleef deze gewoonte toch in de meeste plaatsen bestaan, vooral bij de burgerij en den minderen man. Daardoor werd veel aanleiding gegeven tot ontheiliging van den rustdag. Om nu ergernissen te voorkomen, besloot men hier en daar — zoo bijv. de Overijselsche synode van 1642 — om op den Zondag niet des voormiddags, maar alleen des namiddags te trouwen. Dit had echter vaak ten gevolge, dat men 's morgens reeds begon te feestvieren en dat bruid en bruidegom 's middags soms dronken in de kerk kwamen, waarom de Overijselsche synode in 1667 en in 1668 besloot, dat zij die dronken zijnde kwamen om te trouwen, niet toegelaten zouden worden. Tevens achtte zij het wenschelijk, de „houwelijxcopulatien te doen op eenen dagh in de week te platten lande'. Een eigenaardig licht op dergelijke toestanden werpt eene resolutie van Burgemeesteren en Raad te Groningen d.d. 6 Nov. 1627, inhoudende dat zij, die dronken in de kerk verschenen, niet alleen niet getrouwd zouden mogen worden, maar ook in eene boete vielen van een pond groot, welke binnen 24 uren betaald moest worden, terwijl de kosters en politiemeesters, zulke personen in de consistoriekamer bemerkende, daarvan, op straffe van een dukaton boete, terstond kennis zouden moeten geven aan den predikant, en zij bovendien verplicht



zouden zijn het halen en consumeeren van sterke dranken in de concistoriekamer te beletten bij poene van 25 gulden ten behoeve der armen.
Langzamerhand kwam het trouwen op werkdagen meer in zwang. Op vast- en bededagen was het echter niet geoorloofd. Geschiedde het des Zondags, dan had het plaats in de godsdienstoefening der gemeente, na de gehouden predikatie. Huistrouw werd soms toegestaan wegens ziekte van één der partijen. In Friesland werd zulk „privaat trouwen" echter strijdig geacht „tegen 's Lands Ordonnantie , terwijl de synode zulke predikanten, die personen trouwden „elders als voor de Gemeente Gods", strafte als „Contraventeurs Politici & Ecclesiastici ordinis".
De kerkelijke trouw had plaats naar het „formulier om den houwelicken staet voor de Gemeynte Christi te bevestigen". Dit formulier, eene woordelijke vertaling van het Pfaltzische, werd in zijn geheel voorgelezen. Het zette uiteen, dat God en om welke oorzaken Hij den huwelijken staat had ingezet en toonde aan, hoe zich de echtgenooten overeenkomstig Gods Woord jegens elkander behoorden te gedragen. Daarna vroeg de predikant hun, of zij alzoo samen begeerden te leven en daarom wenschten dat hun huwelijk bevestigd zou worden. Na een zegebede liet hij hen elkander de rechterhand geven. Daarna deed hij aan bruidegom en bruid de in het formulier gestelde vragen, waarna hij over hen als gehuwden den zegen uitsprak. De gansche plechtigheid eindigde dan met een passend formuliergebed. Dat er bij deze gelegenheid ook voor de armen gecollecteerd werd en dat deze collecte vooral bij deftige huwelijken veel opbracht, ja soms tot in de duizenden liep, behoeft ons met het oog op de omstandigheden en in aanmerking genomen de bekende milddadigheid onzer vaderen, niet te verwonderen.



Hielden wij ons tot hiertoe voornamelijk bezig met de leden der gemeente, wij hebben nu ook nog een enkel woord te wijden aan de kerkelijke personen.
Onder die kerkelijke personen treden allereerst, krachtens hun ambt, positie en invloed, de predikanten of dienaren des Woords op den voorgrond. De kerk heeft er ten allen tijde prijs op gesteld, dat zij wetenschappelijk gevormde mannen zouden zijn. Toch waren er in de zeventiende eeuw onder hen, hoewel in steeds kleinere getale, nog enkele zoogenaamde „duytsche clercken", ook wel „idioten" genoemd, mannen die niet gestudeerd hadden, maar om hunne „singuliere gaven, Godsalicheyt, ootmoedicheyt, zedicheyt, goet verstant ende discretie, mitsgaders gaven van welsprekentheydt" 1), tot den dienst des Woords waren toegelaten 2). Verreweg de meeste predikanten echter hadden eene academische opleiding genoten. Aan de universiteiten en de illustre scholen was de theologische faculteit de eerste en voornaamste en hare hoogleeraren waren verplicht instemming te betuigen met de kerkelijke belijdenisschriften, waardoor men een waarborg meende te verkrijgen, dat de aanstaande predikanten in de zuivere Gereformeerde leer werden onderwezen, hetgeen echter niet belette, dat verschillende theologische professoren van ketterij verdacht en beschuldigd werden. Academische examens werden niet afgelegd dan alleen door hen, die tot doctor in de theologie wenschten gepromoveerd te worden, wat echter zelden voorkwam.
Na minstens twee jaren in de theologie gestudeerd te hebben, had het praeparatoir examen voor de classis plaats. Men was dan proponent en beroepbaar. Had een proponent nu een beroep ontvangen, dan werd hij door de classis, onder welke de roepende gemeente ressorteerde, peremptoir
') Artikel 8 der Dordtsche kerkenordening.
*) In 1656 werd in Friesland besloten zulke ongestudeerden voortaan niet meer toe te laten.



geëxamineerd. Natuurlijk werd bij deze examina ook gelet op een onberispelijken wandel van den candidaat. De toegelatene was verplicht de formulieren van eenigheid te onderteekenen als bewijs van zijne instemming met de leer der kerk. Van de bediening der sacramenten moest hij zich onthouden tot na zijne bevestiging als predikant. In Friesland echter had in plaats van twee examens, slechts ééne onderzoeking plaats en verkreeg de geëxamineerde bij welslagen het recht om te preeken en de sacramenten te bedienen.
Het recht van beroep berustte bij den kerkeraad, rechten van derden, zooals collatoren, voorbehouden, terwijl ook de overheid meestal een woord hierin te zeggen had. Nadat het beroep door de classis was geapprobeerd, had de bevestiging plaats. Zij geschiedde naar het ook nu nog gebruikelijke formulier, dat tusschen 1580 en 1590 in gebruik is geraakt en waarvan de opsteller niet bekend is. Nadat dit formulier gelezen was, onmiddellijk na de preek en het gewone gebed, werden drie vragen gedaan, waarop geantwoord werd met: „Ja, ik van ganscher harte!" Daarna had, althans bij candidaten, de handoplegging plaats, waarbij de zegenbede uitgesproken werd door den bevestiger1). Het volk ten platten lande maakte van den dag der bevestiging veelal een feestdag. Niet alleen in de pastorie was een maaltijd aangericht voor collega's en vrienden, maar overal had men gasten. Soms waaiden er vlaggen en *s avonds was het vaak feest in de herberg, waar de vedel ging en het volk van hier en elders samenkwam om te dansen, t Ging dikwijls rumoerig toe en menigmaal eindigde zulk een „zwarte kermis", gelijk men een bevestigingsdag wel eens noemde, op treurige wijze.
Op de bevestiging volgde de intree, die in de dorpen
:) In Friesland had de handoplegging het eetst plaats 3 Mei 1737 bij de bevestiging van den cand. Bernardus Aquila te Oosterzee.



gewoonlijk des namiddags plaats had, in de steden meest *s avonds of in een volgende weekbeurt, in Friesland en Gelderland soms acht dagen later. Dikwijls werden vreemde, opzienbarende texten gekozen. Zoo preekte de bekende Joh. d'Outrein bij zijn intrede te Amsterdam den 21 Dec. 1708 uit Hoogl. III : 7 over „Salomons bedde bewaakt door zestig helden".
Als wettig predikant kreeg de bevestigde nu zitting en stem in den kerkeraad en in de classis. Maar tevens was hij voor zijn leven aan den dienst der kerk verbonden, zoodat het hem niet geoorloofd was zich „tot eenen anderen staet des levens te begheven: ten zy om groote ende wightighe oorsaken", waarover de classis te oordeelen had.
Behalve uit prediken, catechiseeren en bedienen der sacramenten, bestond het werk der predikanten uit huisbezoek en ziekenbezoek, het besturen der gemeente en het oefenen van tucht met den kerkeraad, benevens het visiteeren der scholen, dat bijv. in Friesland met een ouderling „éénmaal ter maand, of ten minsten alle vierendeels jaars" geschieden moest. Werk genoeg had dus een predikant; eer en aanzien genoot hij in den regel ook in ruime mate; invloed kon hij oefenen in meer dan één kring, vaak ook zelfs op politiek gebied, waarbij echter menig predikant zich zeiven en anderen meer kwaad deed dan goed; maar hoe uitnemend het ambt van den dienaar des Woords ook was, inzonderheid als hij het op de rechte wijze vervulde, de bezoldiging, die er aan verbonden was, mocht, enkele uitzonderingen daargelaten, karig heeten. Tractementen van f 250 en f 300 begonnen langzamerhand wel tot de zeldzaamheden te behooren, maar veel hooger dan tot f 500, benevens vrije pastorie, brachten de meeste dorpspredikanten het in den regel niet, „zo dat een gemeene Stadtsbode beter op zijn beroep kan leven, dan menig Leeraar met zijn Huysgezin op het zijne", waar dan nog bij kwam, dat het tractement niet altijd geregeld



werd uitbetaald m Zeeland hielden de Staten, „wat ook de Leeraaren daar tegen zeyden of remonstreerden ', in 1671 zelfs een vierde deel der tractementen in. Dat de predikanten het ook in de steden niet ruim hadden, blijkt uit de klacht van den Rotterdamschen leeraar Jac. Borstius: „Nog bouwt men prachtige kerken en huizen als paleizen en leeft weelderigh en overdadigh, en banquetteert en gastreert en leeft voor den buyck en versiert het broose lijf: doch laet de sielesorgers maer al te veel gebreck lijden, soo dat se met allerlei vreemt werck den asem in haer keel moeten houden". Wel kregen zij soms in buitengewone omstandigheden van regeeringswege bijzondere ondersteuning en ontving ieder predikant in Holland na 1625 de zoogenaamde kindergelden, die iets hielpen, maar de nood werd daardoor niet opgeheven en ellende is er veel geleden in menige pastorie. Werd men oud of ziek, zoodat men emeritaat moest nemen, dan ontving men wel een pensioen, maar dit bedroeg ook al niet veel, in Friesland bijv. f 300. Ook voor de predikantsweduwen en weezen zag het er verre van rooskleurig uit. Een tijdlang werd er in de vacante gemeente door collega's van den overledene gepreekt, terwijl de weduwe en de weezen het tractement genoten. Zoo ontstond het annus gartiae. Verder kregen de nagelaten betrekkingen een klein pensioen. Het was echter zoo, dat de predikanten inderdaad reden hadden om te klagen:
„Mijn dienst is wel geëerd, mijn stand is wel verneven, 'k Heb invloed in de kerk, en veel gezags daar neeven. Men buigt zich voor mij neer, als voor een afgodsbeeld, Waarheen ik mij begeef, ik word er als gestreeld; Maar toch mij pijnt de zorg, gansch karig zijn mijn beten. En ga 'k ter eeuwger rust, men zal mij dra vergeten, En wee, zoo vrouw en kind niet zijn in 't graf gedaald, Zij worden beide wis door d'armoe achterhaald '.
Behalve het ambt van den dienst des Woords, waren
*) Ds. L. Streso te Vianen bijv. had in 1678 niet minder dan f 2052.— te vorderen aan achterstallig tractement



ouderlingschap en dat van het diakenschap. Het convent te Wezel maakte reeds uitvoerige bepalingen voor de ouderlingen. Zij moesten zijn onbestranelijk van leven, zuiver in de religie, in godzaligheid uitstekende, voorzichtig in 't beleid van geestelijke zaken, eenige kennis hebbende van burgerlijke zaken, geheel vrij van eergierigheid en grootschheid, ja van elk kwaad vermoeden van dusdanige gebreken. Dat aan deze eischen niet altijd voldaan werd, in de Gereformeerde kerk nog twee ambten, dat van het zal ieder begrijpen. Hun invloed kon groot zijn, want als lid van den kerkeraad bestuurde een ouderling mede de gemeente, terwijl hij ook tot de classicale vergaderingen en tot de synode afgevaardigd kon worden. Hij moest toezicht houden op de leer en het leven der predikanten, stond hun ter zijde in het opzicht over de leden der gemeente, oefende met hen de discipline, nam deel aan het huisbezoek vóór het avondmaal, deed dienst bij de bediening daarvan en was geroepen „om bysonder de Lidtmaten der Gemeenten te vertroosten ende te onderwijsen, ende oock andere tot de Christelijcke Religie te vermanen". De Dordtsche kerkenordening bepaalde den diensttijd der ouderlingen op twee jaren, zoodat jaarlijks de helft aftrad, „ten ware dat de gheleghentheyt ende 't profijt van eenighe Kercken anders vereyschte". Te Groningen en elders werden zij echter gekozen voor hun leven.
De keuze der ouderlingen geschiedde uit de lidmaten der gemeente door den kerkeraad, die echter ook de gemeente uit een dubbeltal mocht laten kiezen. In sommige plaatsen, zooals o. a. te Leiden en te Middelburg, matigde de magistraat zich rechten daarbij aan. Hier en daar moesten zelfs sommige ouderlingen gekozen worden uit de leden van den magistraat. Zoo moest in de steden van Friesland steeds minstens één ouderling een magistraatspersoon zijn „om tot nut en dienst der kerke toezicht te hebben in den kerkeraad", terwijl te Groningen het college der ouderlingen



voor één derde uit regeeringspersonen, voor één derde uit geleerden en voor één derde uit gewone burgers bestond. Het getal der ouderlingen was niet voorgeschreven, maar hing af van de grootte der gemeente en soms ook van de mogelijkheid om geschikte personen te vinden. Uit dit laatste is het te verklaren, dat er, zelfs tot ver in de tweede helft der zeventiende eeuw in Gelderland en Utrecht, nog gemeenten waren, waar men geen ouderlingen had.
Het ambt van ouderling stond steeds in hooge eere en daaruit, alsmede uit den aard en de veelheid van werk zaamheden, die de ouderlingen te vervullen hadden, is het te verklaren, dat zij meestal werden gekozen uit de aanzienlijkste leden der gemeente, waarover veel werd geklaagd, vooral als men minder lette op vroomheid en bekwaamheid, wat toch eigenlijk op den voorgrond behoorde te staan. Het gewicht van dit ambt bleek ook hieruit, dat zij plechtig in het midden der gemeente werden bevestigd. Het formulier, dat voor de bevestiging van ouderlingen en diakenen tegelijk dienst deed en in 1586 vervaardigd is, stelde de beteekenis dezer beide ambten in het licht. Nadat de daarin voorkomende vragen gedaan en beantwoord waren en de zegen over hen was uitgesproken, werden zij nog eens ernstig vermaand om „neerstigh in de regeeringe der Kercke" te zijn, om trouw te wezen „als wachters over 't Huys ende de Stadt Gods en om toe te zien „op de onderhoudinge van de suyverheyt der Leere, ende vromigheyt des levens in de Gemeynte des Heeren .
Het ambt der diakenen was, de aalmoezen te verzamelen en uit te deelen ten behoeve der armen, zoowel ingezeten als vreemden. Van hunne administratie moesten zij rekening doen aan den kerkeraad en desgewenscht ook aan de gemeente. Zij hadden toe te zien, dat de armen geen misbruik maakten van hetgeen hun toebedeeld werd, maar tevens moesten zij „oock met troostelicke redenen uyt den Woorde Godts den armen ende elendigen hulpe



bewijsen". Hun werk was dus van stoffelijken en van geestelijken aard J).
Het getal der diakenen was niet overal gelijk. Zelfs waren er gemeenten, waar men geen diakenen had, omdat bijv. aanzienlijke personen zich tegen het aanstellen ervan verzetten. De diakenen moesten, volgens de Dordtsche kerkenordening, door den kerkeraad worden gekozen voor twee jaren, terwijl jaarlijks de helft zou aftreden. Hieraan hield men zich ook niet overal. Zoo dienden te Groningen de diakenen vier jaar. Zij werden, gelijk wij reeds zagen, openlijk voor de gemeente bevestigd. Op de dorpen behoorden zij tot den kerkeraad, maar in de steden vormden zij een bijzonder college, dat ook afzonderlijke vergaderingen hield en geen deel nam aan de zuiver geestelijke belangen der gemeente, die door predikanten en ouderlingen werden behartigd. Voor velen was het diaconaat de weg tot het ouderlingschap.
Bij de godsdienstoefeningen der gemeente werd door de diakenen gecollecteerd, meestal onder de preek door de kerk gaande „met sakjens en schelletjes", eene gewoonte, die dikwijls door synoden is afgekeurd, maar niet afgeschaft scheen te kunnen worden. In Zeeland collecteerde men, volgens Koelman, aan de deuren bij het verlaten der kerk. Dat onze vaderen mild waren en de diakenen van het noodige voorzagen, kan blijken uit tal van diakonierekeningen. De kerk hefte de weldadigheid steeds ernstig betracht. Zij bedeelde de armen, verzorgde de weezen en verpleegde ouden en zwakken in hare gasthuizen, terwijl zij tevens groote sommen bijeenbracht voor vervolgde broederen en noodlijdende kerken in den vreemde. In de diaconale armenzorg der zeventiende eeuw is inderdaad veel te prijzen.
Behalve deze drieërlei ambtdragers, predikanten, ouder-
') Zie: „Eene diaconie in de zeventiende eeuw" in mijne „Historische Studiën en Schetsen", Gron. 1905, blz. 107—169.



lingen en diakenen, waren er nog verschillende andere personen in kerkdijken dienst werkzaam. Zoo had men in de meeste steden en in enkele grootere dorpen ziekentroosters, die door den kerkeraad benoemd werden, na vooraf onderzocht te zijn aangaande hun kennis van de confessie en den catechismus. Hun werk was de zieken te bezoeken en de ter dood veroordeelden bij te staan. Werden zij in het begin der eeuw dikwijls gekozen uit oud-predikanten en proponenten, later kwamen zij meest voort uit den werkenden stand en ontbrak hun vaak de noodige voorbereiding. Dit nam echter niet weg, dat zij bij het volk in hooge achting stonden en veel invloed kregen, vooral ook omdat zij, uit het volk voortgekomen, den volkstoon wisten te treffen. Het geringe tractement, dat zij kregen — te Groningen tot 1650 slechts f 120 — was oorzaak, dat zij er als catechiseermeesters graag iets bij verdienden door het geven van privaatlessen, terwijl zij als personen van vertrouwen niet zelden werden gebruikt voor allerlei dingen, o. a. voor het schrijven van testamenten. — In de steden deden de ziekenbezoekers ook dikwijls dienst als voorzanger en voorlezer bij de godsdienstoefeningen; op de dorpen werd zulks echter meestal opgedragen aan den schoolmeester of een gewoon lid der gemeente. Men hoorde heel wat klachten over de onbekwaamheid en verwaandheid dezer kerkelijke bedienden. Naar hetgeen zij voorlazen werd in den regel weinig geluisterd, omdat het plaats had terwijl de gemeenteleden in de kerk kwamen. Ernstige mannen als Koelman zagen het daarom ook liever doen door den predikant zeiven. Voordat de predikant op stoel kwam werd er afwisselend gelezen of gezongen. Gewoonlijk zong men de psalmen achter elkander af, behalve op bid- en dankdagen *), bij
:) Bede-, vast- en dankdagen werden bij bijzondere gelegenheden door de overheid uitgeschreven en plechtig en algemeen gevierd. In sommige plaatsen had men bovendien nog bijzondere plaatselijke bid- of dankdagen.



't avondmaal en op kerkelijke feestdagen 1), wanneer men psalmen zong, die meer bij deze bijzondere gelegenheden pasten. — Onze vaderen waren zeer tegen orgels in de kerken en wilden ze eerst ook niet bij de godsdienst' oefeningen gebruikt zien. Zij vonden het „duivelarije", „een superstitieus werk , „een gevaarlijk gebruik" en „een afhanghsel van het pausdom". Vóór en na de godsdienstoefening werd er op gespeeld, als men ze niet geheel afschaffen kon. In 1637 besloot de magistraat te Leiden, dat bij den aanvang der godsdienstoefening in de Hooglandsche kerk, vóór het voorlezen der H. Schrift begon, het psalmgezang door orgelspel begeleid zou worden. Andere steden volgden dit voorbeeld. Constantijn Huygens trad als verdediger ervan op. Trots het verzet van mannen als Voetius en Koelman en niettegenstaande een zekere Jan Jansen Calckman waarschuwde, dat het gezang bedorven werd „door het gherammel in de ooren vant gheluydt der stomme afgoden, nl. de orgelpijpen", was het begeleidend orgelspel niet meer te keeren. De organisten werden nu langzamerhand ook kerkelijke beambten, die onder bijzonder toezicht van de kerk kwamen te staan. — Evenals de organisten werden de kosters, hoewel zij kerkdijken dienst te verrichten hadden, benoemd door den magistraat. In de steden stonden onder den koster nog onderkosters, stoelen- en stovenzetsters, deurwachters, turfstookters, die hun postje allen aan de regeering te danken hadden, en hondeslagers, die door den kerkeraad uit de kleine luiden gekozen en door het volk in den regel bespot werden. De emolumenten moesten de betrekking van koster meestal goed maken en deden 't ook vaak. Ten platte lande waren enkele goede kosterijen, wier inkomsten de koster genoot. Maar in den
) Als kerkelijke feestdagen golden de beide Kerstdagen, Paschen en Pinksteren. De Dordtsche synode van 1616/19 drong er op aan, dat men ook den dag der besnijdenis van Christus (Nieuwjaar) en den Hemelvaartsdag zoo algemeen mogelijk zou onderhouden.



regel was het kosteraat, dat in de dorpen gewoonlijk door den schoolmeester werd waargenomen, geen vet postje. Hij was, zooals hem herhaaldelijk werd ingescherpt, aan den predikant gehoorzaamheid schuldig en moest behalve zijn kerkdijken dienst, die een „sober regement" was, allerlei werkzaamheden verrichten voor een „magher salarium". Waarin het werk van den dorpskoster bestond, beschrijft ons in 1607 de koster en schoolmeester van Barsingerhorn, Dirck Adriaansz Valcoogh, in deze rijmen:
„Ten eersten sal hy luyen, de Kerck sluyten en ontsluyten,
't Kerckhof en Ke rek reyn houden binnen en buyten
De Psalmen sal hy voor en nae de predicatie singen,
't Water tot den doop sal hy aenbringen,
Die Prophecyen sal hy stichtelyck lesen,
De predicanten en kereken-raedt ghehoorsaem wesen.
Hy sal tot den nachtmaal aenschaffen bioodt ende wyn,
Mits tafelen, bancken, croesen, 't geen dat noodigh mach zijn.
En wanneer de predicanten ter kereken falen,
Soo sal hy uytgaen om die te halen.
Der armen bosse sal hy wel bewaren,
Brengense voort als men aelmoesen sal vergaren,
Schryven "t gene dat de Diaconen willen hebben geteeckent,
Secretelyck houden watter in gedaen wort en gerekent.
't Uerwerck sal hy stellen ende opwinden,
Bancken uyt den wegh brenghen, de ladders opbinden,
t Geboefte sal hy ter kereken uytiaghen, Oock bestellen dat de honden worden geslaghen,
t Boeck bewaren, daer men de dooplingen in schryven, Vermanen 't volc, dat sy over de kerck niet loopen ryden. Die durven, end' oock die schadelycke katuylen Sal hy vangen, omdat sy de kerck maken vuylen. Hier sal hem den schoolmeester in toonen seer vlytigh, Ende in al desen te doen niet syn verdrietigh; Want dat is zyn ampt, dat hem is opgheleyt. Die loon ontfangt, 't is recht dat hy doe arbeydt".
* *
Ten slotte moeten wij nog in het kort terug komen op de wijze, waarop de kerk bestuurd werd. Wij noemden reeds vierderlei vergadering, aan welke in opvolgende orde, maar zonder daarbij aan hierarchischen rang te denken, het bestuur was opgedragen, nl. den kerkeraad, de classis, de particuliere en de generale synode.



De kerkeraad vertegenwoordigde de plaatselijke gemeente, die hij bestuurde. Voor hare belangen had hij te zorgen, voor haar bloei te waken met alle stoffelijke en geestelijke middelen, waarover hij te beschikken had. Aan zijn opzicht en tucht waren alle leden der gemeente onderworpen. Het aantal leden, waaruit hij bestond, was niet overal gelijk, maar hing meestal af van de grootte der gemeente. In kleine gemeenten behoorden, zooals wij reeds zagen, ook de diakenen tot den kerkeraad. Alle leden hadden gelijke rechten; het praesidium en het scribaat was echter steeds aan den predikant of, zoo er meer predikanten waren, bij beurten aan één hunner opgedragen. Vacatures werden bijna overal door coöptatie aangevuld. Bij de beroeping van predikanten oefende de overheid echter dikwijls grooten invloed en moest zij altijd hun approbatie verleenen. Maar op sommige plaatsen, zooals o. a. te Middelburg, bemoeide zij zich ook met de benoeming van ouderlingen en diakenen. Trouwens in allerlei andere dingen, die tot de competentie van den kerkeraad behoorden, matigde zij zich dikwijls diens rechten aan door bijv. voorschriften te geven aangaande het bidden in de kerken, predikanten voor zich te roepen ten einde hen te vermanen over hun kerkelijk werk, het getal van predikanten, ouderlingen en diakenen vast te stellen, kerkeraadsacten te royeeren, het luiden der klokken of het houden van collectes te verhinderen, het bespreken van sommige zaken of het behandelen van twistvragen te verbieden, en dergelijke dingen meer, te veel om te noemen. Om de gemeente goed te besturen en hare geestelijke belangen recht te behartigen, was het noodig dat de kerkeraad geregeld vergaderde. De Dordtsche kerkenordening wilde, dat hij iedere week éénmaal samenkwam, maar dit geschiedde nagenoeg nergens. Men achtte het blijkbaar niet noodig. Meestal werden, buitengewone omstandigheden uitgezonderd, de vergaderingen gehouden alleen vóór de viering van het avondmaal, omdat



de kerkeraad dan de censura morum hield en, zoo het noodig bleek, tucht oefende. In al zijne beraadslagingen en besluiten was de kerkeraad gehouden te handelen overeenkomstig Gods Woord, de belijdenisschriften en de kerkelijke reglementen. Dat dit ook inderdaad altijd geschiedde, zal niemand beweren.
Eenige naburige kerken waren vereenigd tot eene classis. De beslissing, tot welke classis eene kerk zou behooren, stond aan de synode, maar soms grepen de Staten der provincie in op dit recht. Volgens de Dordtsche kerkenordening moest er minstens om de drie maanden eene vergadering der classis gehouden worden. Sommige classen, zooals bijv. Gorinchem, Brielle, Woerden en Buren, vergaderden slechts driemaal in 't jaar, andere daarentegen vijf-, zes-, zeven-, ja zelfs achtmaal. Alle predikanten waren lid der classicale vergadering, terwijl meestal iedere kerk één ouderling mocht afvaardigen De ouderlingen ontbraken echter dikwijls en in 1678 vernemen wij de klacht: „veel ouderlingen verschijnen zelden of noyt in de Glassicale vergadering, en dan alleen, als haer onkosten ruym goedt gedaan wofden". Het moderamen der vergadering bestond altijd uit predikanten. De classicale vergadering bestuurde eenige- samen verbonden kerken en waakte voor dezer belangen; zij behandelde alleen kerkelijke zaken, die betrekking hadden op de gemeenten, welke tot de classis behoorden. Zij deed uitspraak in hooger beroep over besluiten van kerkeraden, oefende tucht, tot afzetting toe, over predikanten, die zich misgaan hadden of onzuiver in de leer bleken, waakte zooveel het in haar macht was en op haar weg lag voor de handhaving der belijdenis, examineerde candidaten, zoowel praeparatoir als peremptoir, ter toelating tot den Heiligen Dienst, approbeerde de be-
*) In Friesland zonden de stadsgemeenten twee oudedingen. In de classicale vergadering van Brielle daarentegen had naast alle predikanten der classis slechts één ouderling, en wel uit de stad Brielle, zitting.



roepingen van predikanten, hield door daartoe afgevaardigde leden der classis de kerkvisitatie om te kunnen oordeelen over den welstand der gemeenten en het verkeerde, dat zich voordeed, weg te nemen, en deed verder alles wat noodig bleek in het belang der gemeenten, die tot de classis behoorden, voor zoover namelijk hoogere of lagere overheden haar hierin niet belemmerden, hetgeen helaas maar al te vaak het geval was. Eerlijkheidshalve moet daaraan echter worden toegevoegd, dat ook de classicale vergaderingen zelve niet altijd onbestraffelijk waren. Vooral de classicale maaltijden, die na de vergadering gehouden werden, te Leeuwarden o. a. in „de Toren van Babel", gaven maar al te dikwijls aanleiding tot ergernis, en meer dan één predikant, die daar reeds goed gedronken had, „frequenteerde de herbergen" op zijn weg naar huis en kwam zoodoende in een toestand, die hem in eene volgende classicale vergadering eene bestraffing op den hals haalde, 't Is jammer dat het gezegd moet worden, maar vele predikanten in de zeventiende eeuw maakten zich herhaaldelijk schuldig aan dronkenschap en, ook dit is treurig, de classis bestrafte hen in den regel niet al te streng. Wat heden den een overkwam, gebeurde morgen den ander. — Daar de classis in den regel gedurende de wintermaanden niet bijeenkwam, werden in de laatste vergadering des jaars eenige gedeputeerden benoemd die tot de eerstvolgende vergadering de voorvallende zaken behartigden. Alleen in zeer gewichtige gevallen werd de classis extra-ordinair samengeroepen.
Hetzelfde zeggen, dat de classis had over de kerkeraden, had de synode over de classis. In zes provinciën hield men jaarlijks eene synode, waar de belangen der provinciale kerk werden behandeld, namelijk in Gelderland, Holland, Utrecht, Friesland, Overijsel en Groningen. Daar in
l) In de classis Leeuwarden tien, in die van Utrecht drie, in die Tan Brielle twee.



Holland twee synodes gehouden werden, namelijk één in Zuid- en één in Noord-Holland, kwamen er dus ieder jaar zeven synoden bijeen. Limburg en een deel van het tegenwoordige Noord-Braband ressorteerde onder de Geldersche, het andere deel van Noord-Braband onder de ZuidHollandsche Synode 1). In Zeeland wilden de Staten, niettegenstaande herhaalde verzoeken, niet toestaan, dat er jaarlijks eene synode gehouden werd. Nu en dan echter gaven zij verlor er toe, maar na 1638 werd het voortdurend geweigerd. Alleen in buitengewone gevallen mocht men eene vergadering houden, die den naam van coetus droeg. In Drenthe werd de synode, die gewoonlijk classis generalis genoemd werd, op onbepaalde tijden uitgeschreven door of op last van het Landschapsbestuur. Soms verliepen er zelfs jaren tusschen twee zulke vergaderingen 2). In alle provinciën, waar men eene synode had, moest telkens vergunning tot het houden daarvan gevraagd worden aan de Staten, die daarvoor dan ook de niet onaanzienlijke onkosten zulk eener kerkvergadering betaalden s).
De samenstelling der synode was niet overal dezelfde. Zij bestond echter steeds uit predikanten en ouderlingen 4). Verder waren steeds commissarissen-politiek tegenwoordig als vertegenwoordigers der hooge overheid om toe te zien, dat in deze kerkelijke vergadering geen politieke zaken of
') Den Bosch met de Metjerij sedert 1641 onder Gelderland; Breda onder Zuid-Holland.
2) Na 1697 is er eerst in 1721 weer eene synode bijeengekomen.
3) Een enkele maal werd die toestemming geweigerd, bijv. in 1677 voor de Groninger synode en wel om een reden, die eenigszins vreemd klinkt, waar het een kerkelijke vergadering gold, nam. om „de droevige onlusten in de politieke regeeringe harer provincie".
) In Gelderland vaardigde ieder der negen classen twee predikanten en twee ouderlingen af; in Zuid-Holland ieder der elf classen drie predikanten en één ouderling; in Noord-Holland ieder der zes classen twee predikanten en twee ouderlingen; in Utrecht ieder der drie classen drie predikanten en twee ouderlingen; in Friesland ieder der zes classen twee predikanten en twee ouderlingen; in Ovenjsel ieder der vier classen drie predikanten en één ouderling; in Groningen zes van de zeven classen ieder drie predikanten en de classis van Groningen en 't Gorecht twee predikanten en één ouderling.



dingen, die den Staat schadelijk zouden kunnen zijn, verhandeld werden. Zij hadden het recht van veto en maakten daarvan nog al eens gebruik. Ook de deputati synodi woonden de vergadering bij om inlichtingen te geven aangaande de door hen behandelde zaken. Voorts verschenen de correspondenten der correspondeerende synoden als vertegenwoordigers der andere provinciale kerken, om daardoor den onderlingen band te versterken en de éénheid in leer en praktijk te helpen bevorderen. In de ZuidHollandsche synode hadden ook, als deze te Leiden vergaderd was, de theologische professoren aldaar zitting. Eindelijk waren de zittingen, die eenige dagen duurden, voor toehoorders toegankelijk. In Friesland bijv. mochten alle predikanten komen luisteren, terwijl „de Ledemaaten en Liefhebbers der waare Gereformeerde Religie" vooraf verlof moesten hebben van de commissarissen-politiek of van den voorzitter der synode. Het moderamen eener synode bestond uit praeses, assessor en scriba, die allen uit de predikantleden gekozen werden. In sommige provinciën begonnen en eindigden de synodale vergaderingen met een preek, door een der leden gehouden. Na afloop der synode werden eenige deputaten gekozen, die de besluiten der synode uitvoeren en tot de volgende kerkvergadering de zaken loopende houden moesten ).
Aan werk ontbrak het de synoden niet. Zij hadden zorg te dragen voor de handhaving der leer en de reinheid van wandel, voor de bewaring van éénheid tusschen classen, gemeenten en predikanten; zij moesten beslissen over kerkelijke geschillen, die bij kerkeraad of classis niet konden worden afgedaan, en de tuchtzaken behandelen in hoogste ressort; zij kwamen tegemoet aan de behoeften van nood-
') In Zuid-Holland vier predikanten, in Noord-Holland twee predikanten, in Friesland zes predikanten en zes ouderlingen. De rijd, dien deze deputaten moesten dienen, was niet overal gelijk. In Friesland vormden zij tevens een college van appèl, waarop men zich van het oordeel der classis beroepen kon.



lijdende kerken en personen binnen en buiten 's lands; zij trokken zich de geestelijke en stoffelijke nooden aan van vervolgde broeders in den vreemde zoowel als de geestelijke belangen van de soldaten in het leger en op de vloot; zij brachten penningen bijeen tot „lossinge der Slaeven in Turkeyen" en elders en deden wat in haar vermogen was tot verbetering van het lot van predikanten en predikantsweduwen; zij waakten tegen het „licentieus drukken van schadelijke boeken", verzetten zich tegen „paepsche stoutigheden" en drongen aan op maatregelen tegen „roepende sonden, overspel, vloeken, sweren, comedien, dansereyen etc." In één woord, zij deden alles wat zij in gemoede oordeelden dat noodig was om den bloei der kerk te bevorderen en het geestelijk welzijn des volks te doen toenemen. De leden der synode werkten hard, want behalve allerlei commissies, die zij uit te voeren hadden en die soms veel tijd eischten, vergaderden zij bijv. in Zuid-Holland gedurende eenige dagen 's morgens van acht tot elf en 's middags van drie tot zes uur.
Had de kerk haar wensch gekregen, dan zou er om de drie jaren eene nationale synode gehouden zijn, bestaande uit afgevaardigden der verschillende particuliere synoden en waar de belangen der geheele kerk behartigd zouden hebben kunnen worden. Slechts éénmaal echter in de geheele zeventiende eeuw is er zulk eene synode gehouden, namelijk te Dordrecht in de jaren 1618 en 1619, waar ook buitenlandsche kerken vertegenwoordigd waren, en het is bekend, welk eene moeite het gekost heeft daartoe vergunning te krijgen van de Generale Staten. Niettegenstaande alle pogingen, die aangewend werden, heeft men nooit weer de vereischte toestemming kunnen krijgen. Men schikte zich er in, maar hoopte — hoewel te vergeefs — telkens nog er op, zooals blijkt uit het geestig gezegde van Voetius: „het beroepen van een Nationaal Synode is by ons byna, gelijk den Elias der Jooden, den welken zy



in twijffelachtige ende donkere zaaken te vergeefs verwachten met dat gemeene spreekwoordt Elias zal komen".
* * *
Wij hebben getracht in korte trekken eenigszins het kerkelijk leven onzer vaderen te doen kennen. Met het oog op de beperkte ruimte konden wij slechts aanstippen wat breeder beschrijving ten volle waardig was. In dat leven was niet alles even mooi, maar er zat voor menigeen kracht in en voor velen was het van groote beteekenis. Niet altijd leefde men het met het heele hart en er was veel sleur in, maar het oefende op allerlei terrein toch invloed, een invloed die niet onderschat mag worden. Er bleek uit, dat onze vaderen waarde hechtten aan den godsdienst en niet minachtend oordeelden over de kerk, en zij zijn daardoor zeker niet slechter geworden en kwaad heeft het niet gedaan aan hunne ontwikkeling en aan hun optreden. Den toets der vergelijking met een ongodsdienstig en onkerkelijk nakroost kunnen zij althans nog wel doorstaan.



van aangenaam geschreven opstellen, met hier en daar een anecdotisch tintje. Zeggen bovenstaande namen niet meer dan genoeg?
Ook voor deze reeks, evenals voor de beide hierna te noemen uitgaven, blijft de stereotype prijs gelden: 40 cent per nr. Per serie van 10 nrs. (bij inteekening) f 3.—.
Onder de leiding van den bekenden paedagogen Jan Ligthart en R. Casimir zal in 1909 verschijnen een ie serie PAED AGOGISCHE VLUGSCHRIFTEN voor ouders en opvoeders. Bekende krachten op het gebied der opvoedkunde zegden hun medewerking toe; de serie zal worden geopend met een brochure geschreven door den Amsterdamschen Districts-Schoolopziener Dr. J. H. Gunning Wzn.
Met het Hoofdbestuur van den Nederlandschen Protestantenbond hebben wij een contract gesloten, waarbij wij de exploitatie op ons nemen van de Geschriften welke vanwege den genoemden Bond door tusschenkomst van een speciale Commissie in het licht zullen worden gezonden. Wij zullen deze geschriften samenvatten onder den gemeenschappelijken titel: REDELIJKE GODSDIENST. GESGHR1FTEN VOOR ONZEN TIJD. Er zullen 5 nrs. per jaar verschijnen. Een serie zal 10 nrs. bevatten.
Ook een reeks van goedkoope volksgeschriften (a 10 ets. per nr.) zal onder de auspiciën van den Ned. Protestantenbond bij ons het licht zien.
De waardeering die onze uitgave GROOTE DENKERS (waarover wij boven reeds spraken) mag ondervinden, bracht ons op het denkbeeld van een reeks waarin de wijsgeeren vóór Kant op een zelfde wijze behandeld zouden worden. Wij waren zoo gelukkig den Heer Dr. JULIUS de Boer, een der Redacteuren van het „Tijdschrift voor Wijsbegeerte", bereid te vinden deze nieuwe reeks voor ons samen te stellen, waarin zullen worden opgenomen: „Plato", „Aristoteles", „Thomas van Aquino", „Spinoza", „Cartesius" en „Leibniz". De prijs per nr. en per complete reeks zal dezelfde zijn als die van de reeks van Dr. de Hartog.
Verder willen wij nog melding maken van een serie geschriftjes in aantrekkelijk formaat, die verschijnen zullen onder den gemeenschappelijken titel: GEMEENTELEVEN EN HUISGEZIN. Allerlei onderwerpen van belang voor de Christelijke Gemeenteleden, als b.v.: hoe den Zondag door te brengen, hoe met kleine kinderen te spreken over godsdienstige onderwerpen; wat te lezen; het belijdenis-doen van onze kinderen; de arbeid der vrouw in Huis en Gemeente, etc, zullen worden behandeld door bekende predikanten van rechtzinnige richting onder wie wij hier noemen: Dr. J. H. Gunning JHzn., Ds. L. C. Schuller tot Peursum, Ds. C. Hunningher, Dr. J. Lammerts van Bueren, Mej. M. W. Maclaine Pont, Ds. A. J. Roozemeyer, Ds. C. J. van Paassen, Ds. B Tichelman, e. a. *
En ten slotte — zijn wij, vooral ook met het oog op de verkiezingen van het komend jaar, bezig met de voortbereidselen tot een uitgave welke een beschrijving zal geven van „Onze Politieke Partijen", ieder nr. gewijd aan één bepaalde partij en geschreven door een bekend vertegenwoordiger van die partij. Deze reeks zal waarschijnlijk met 8 nrs. compleet zijn,
Wij zijn aan 't eind van onze opsomming, die wat eentonig moge geweest zijn, maar toch, naar wij ons vleien, „elck wat wils" bevat.
Thans alleen nog: dit: wij hebben een Catalogus laten gereed maken van al onze uitgaven, waarop voortaan maandelijks een supplement verschijnen zal. Wij noodigen ieder, die dezen Catalogus en de maandelijksche supplementen gratis en franco wenscht te ontvangen beleefdelijk uit, ons daarvan door het zenden van een brieikaart of visitekaartje wel te willen kond doen.
HOLLANDIA-DRUKKERIJ
TE BAARN.



Bij de HOLLANDIA-DRUKKERIJ te BAARN verschijnt:
Een reeks brochures, gevende een beschrijving der voornaamste Kerkgenootschappen en Secten, hare geschiedenis, ceremoniën etc, zooveel mogelijk door hare eigen vertegenwoordigers samengesteld.
Onder redactie van Prof. S. D. VAN VEEN.
Prijs per. nr. 40 cent. Per serie van 10 nrs. (bij inteek.) f3.—
Als hoofdgroepen worden behandeld: Het Protestantisme (Ned. Herv. Kerk; Geref. Kerken, Waalsche, Luthersche, Remonstr., Doopsgez. Kerken; Hernhutters, Darbisten, Baptisten; confessioneelen, ethischen, modernen etc). Het Roomsch-Katholieisme (De aflaten; de 7 Sacramenten; Pauselijke onfeilbaarheid; Geestelijke orden; Boekencensuur; Vereering der Heiligen; Neo-Katholicisme; Los van Rome-beweging etc). De Grieksche Kerk; Het Jodendom (Talmudisme; Zionisme; Joodsche Ceremoniën etc). Verschillende Geestesstroomlngen.
Reeds zijn de volgende nrs. verschenen:
In de ie serie:
1. Dr. J. A. Beyerman, De Remonstrantsche Broederschap. 2. W. F. K. Klinkenberg, De Evangelische Richting. 3. G. Veldhuysen Sr., De Zevendedags Baptisten. 4. M. A. Perk, De Waalsche Gemeenten. 5. Prof. S. D. van Veen, „De Index" en de Boekencensuur in de Roomse h-K atholieke Kerk. 6. Opperrabbijn L. Wagenaar, Het Jodendom. 7. Prof. E. F. Kruijf, Het A n g 1 o-K atholicisme. 8. Pater H. Ermann s.J., De Jezuïetenorde. 9. H. H. Barger, De Ned. Hervormde Kerk in haar tegenwoordigen toestand. 10. M. Mooij, Bond van Vrije Evangelische Gemeenten. .
In de 2e. serie:
1. Charles W. Penrose, Het „Mormonisme". 2. Prof. S. D* van Veen, Het Stundisme. 3. N. van Beek, Het Baptisme in Nederland. 4. Prof. T. Cannegieter, De Moderne richting. 5. Pastoor J. H. Berends, De Oud-Katholieken. 6. P. H. Hugenholtz Jr., Vr ij e Gemeenten. 7. Prof. J. W. Pont, De Luthersche Kerk in Nederland. 8. Opperrabbijn L. Wagenaar, De Talmud. 9. M. Lindenborn, Het ReformKatholicisme. 10. Mevr. E. G. Nieuwburg—Wood, De Kwakers.
KERK
Uitvoerig prospectus gratis op aanvraag.



Om te doen zien, welk een rijkdom van belangrijke en interessante dingen men in deze geschriften behandeld zal vinden, noemen wij hier eenige onderwerpen, die door verschillende schrijvers, op het terrein waar zij den lezer zullen rondleiden volkomen tehuis, beschreven zullen worden.
Zoo zullen geschriften verschijnen over:
Academieleven, Bijgeloof, Catechetisch onderwijs, Dissenters, Doop, Geestelijkheid, Geneeskunde, Gilden, Handel, Huwelijk, Kerkelijk leven, Kerk en Overheid, Kermissen, Kunst, Litteratuur, Muziek, Onderwijs, Postwezen, Prediking, Spel en Spelen, Staatsregeling, Sterven en begraven, Stichtelijke poëzie, Strafrechtspleging, Theologie, Tooneel, Verkeersmiddelen, Wijsbegeerte, enz. enz.
Overbodig mag het heeten te zeggen, dat men hier geen dorre en vervelende opsomming van feiten te verwachten heeft, doch een reeks van aangenaam geschreven opstellen, met hier en daar een anecdotisch tintje. Bovendien is de prijs niet hooger gesteld dan die onzer andere reeksen. Ook nu zal elk no. slechts 40 cent kosten, terwijl wie zich verbindt voor een serie van 10 nos. daarvoor slechts f 3.— betaalt.
Wij zijn zoo gelukkig geweest de meest bekende historici hier te lande bereid te vinden aan deze uitgave mede te werken; Prof. van Veen heeft de leiding van het geheel op zich genomen; zoodat wij niet anders dan vertrouwen kunnen dat allen, die belang stellen in onze oude geschiedenis en er van houden te snuffelen in de zeden en gebruiken van vroeger tijd, zich over deze uitgave zullen verblijden en dat zullen toonen door ons met hunne inteekening op deze serie te steunen.
De Hollandia-Drukkerij te Baarn.



Grappige Lectuur van goed gehalte. Aardig zakformaat.
Bij de HOLLANDIA-DRUKKERIJ te Baarn is verschenen
BLIJDE KUNST
van Verre en van Nabij
Een geïllustreerde Bibliotheek van Opwekkende Lectuur
Zonder iets af te dingen op de richting in welke de Nederlandsche literatuur der laatste jaren zich beweegt mogen we toch vaststellen, dat er zeer veel tragiek, zeer veel somberheid, zeer veel neerdrukkende en ontmoedigend» is in deze kunst: de humor is bijna geheel op den achtergrond gedrongen.
De uitgave „Blijde Kunst" tracht dit euvel te, verhelpen, zonder in een ander uiterste te vallen. Geen banale grappen, geen kofflehuiskletstafelhumor, geen vinnig sarcasme, geen stuitende of profane spotternij vinden een plaats in deze reeks. Daarom verdienen deze boekjes (die ook keurig gebonden te verkrijgen zijn) een plaats in ieder huisgezin.
In de le serie zijn verschenen: L W. W. Jacebs, Humoristische Vertellingen. Naar het Engelsch door I. Brevee. Met penteekeningen van Louis Raemaekers. ing. f 1.—; geb. t 1.40
2. E.'Blum, Lotgevallen van een Notaris. Naar
het Fransch door C. van Aken. Met penteek. van Jos. Hoevenaar. ing. f 0.90; geb. f 1.30
3. Jerome K. Jerome, Kijkjes door een beslagen bril.
Naar het Engelsch door Henriette Eappard. Met penteek. van G. J. Staller. ing. f 0.90; geb. t 1.30
4. Marg. Sherwood, V a n Koning Sylvain en Koningin
Aimée. Naar het Amerikaansch door C. Terburch. Met penteek. van Gust. van de Wall Perné. ing. f0.90; geb. fl.30
5. Mark Twain, Grappen en Grillen. Naar het Ameri¬
kaansch door Willem de Weerd. Met penteek. van G. J. Staller.
ing. f 0.90; geb. f 1.30
In de 2e. serie:
6. Frank R. Stockton, De Schipbreuk van juffrouw
Lecks en juffrouw Aleshine. Naar het Engelsch door Cato de Jongh. Met penteek. van J. H. Speenhoff.
ing. f 0.60; geb. f 1.—
7. E. v. O., Statsvlietsche Typen. Met 3 portretten.
ing. f 0.60; geb. f 1 —
8. W. Pottum, Brieven van een luchtschipper. Met
penteekeningen van den auteur. ing. f 0.60; geb. f 1.—
9. Ernst Eckstein, Schoolhumoresken. Naar het Duitseh door
W. Lutkie. Met penteekeningen door Herman Moerkerk.
ing. f0.60; geb. fl —
10. Nog niet verschenen.
fpËfT' Bij inteekening kost „Blijde Kunst" nrs. i—5 (eerste serie) f4.— ing.; f6— geb. Nrs. 6—IO (tweede serie) f 2.50 ing.; f 4.50 geb.