CB
10174
Welke Theologie is in staat, de stormen van dezen tijd te verduren?
TOESPRAAK bij de hervatting der Academische werkzaamheden
l IN SEPTEMBER 1866. <?
DOOR
J. J. VAN OOSTERZEE.
ITTBBOHT,
KEMINK EN ZOON. 1866.



*M.Wijt«.Zn. 1



Welke Theologie is in staat, de stormen van dezen tijd te verduren?
TOESPRAAK tyj de hervatting der Academische werkzaamheden
IN SEPTEMBER 1866.
DOOR
«T. J. VAN OOSTERZEE.
XTTEBOHT,
KEMINK EN ZOON. 1866.



Aan het verzoek van velen harer hoorders om de hier volgende Openingsrede, den 27™ Sept. jl. gehouden, nogmaals te lezen, voldoe ik le ligter, omdat zij eenigermate als een Vervolg op die van het vorig jaar kan beschouwd worden. Het ligt echter in den aard der zaak, dat ik mij, hier nog meer dan daar, bij het beantwoorden der geopperde vraag bepalen moest tot enkele wenken, waarvan voorts het geregeld voortgezet onderwijs de opheldering, bevestiging en uitbreiding is. 't Was ditmaal minder om het oprichten van het gebouw zelf, dan om het bouwplan te doen. Vinde het bovenal die goedkeuring, die daaraan alleen onvergankelijke waarde kan geven!



Mijne Heeben!
Ons eerste woord is een woord van dank aan God, wiens goede hand ons te midden van dreigend doodsgevaar beschermd, en in welstand weder herwaarts geleid heeft. Ons tweede een woord van welkom aan u, Veteranen en Tirones, die, na genoten zomerrust, naar wij hopen verkwikt en versterkt, hier arbeid en strijd komt hervatten. Maar het derde, zal het terstond een woord van voortgezet onderwijs zijn, en zullen wij zonder meer, den draad van ons wetenschappelijk onderzoek weder opvatten, waar die voor een drietal maanden werd afgebroken? Mij dunkt, het zou u eenigennate teleurstellen, wanneer wij heden reeds terstond bij bijzonderheden van een der ons aanvertrouwde studievakken stilstonden, zonder uw oog zelfs een enkel oogenblik op het algemeene te rigten. Heropening der Academische lessen is in uwe schatting nog iets anders dan hervatting dier lessen alleen, en ook wij kunnen het niet anders dan billijken, zoo gij in een uur als dit nog iets meer van ons verwacht, dan — eene nieuwe paragraaf in de pen. 't Is zoo
1*



natuurlijk, dat de wedlooper, die wederom den slagboom ziet opgeheven, de loopbaan meet met den blik, nog eer hij die betreedt met den voet. Of wilt gij een ander beeld? Vaak hopen wij zamen als de nijvere bergwerker met zijn veilige lamp in de handen, af te dalen in de donkere aardkloven, en de ons aanvertrouwde mijn te doorgraven, waarin men ons zegt, dat goud te vinden moet zijn. Maar heden willen wij als in vogelperspectief het terrein overzien, dat ons wacht; heden als op eene hoogte ons plaatsen, van waar het beloofde land voor onze bEkken zich uitbreidt, en rustig het plan van den arbeid bespreken, nog voor de hand aan het werk wordt geslagen.
En hoeveel zweeft ons dan voor den geest, overwaardig bij eene gelegenheid als deze besproken te worden! „Bouwen en vertrouwen," met die leuze hebben wij den nieuwen tijdkring begroet, *) maar hoe opgewekt onze stemming ook was, zij loopt gevaar onvruchtbaar te blijven, zoo zij niet in de juiste rigting wordt voortgeleid. 't Is toch met name op óns gebied niet genoeg, dat wij wars van afbreken zijn, en zooveel mogelijk opbouwen willen, met inspanning der uiterste krachten, 't Wordt de zeer nadrukkelijke vraag, op wat fundament, -met wat bouwstoffen, nevens wat bondgenooten, naar wat bouwplan wij arbeiden. Wat zou Nehemia's wachtwoord ons baten, indien wij verzuimden ons te spiegelen aan het voorbeeld van den man uit de welbekende gelijkenis, die aanving zijnen toren
1) Nehemia 2:20b. Tekst der Leerrede, waarmede den vorigen dag des Heeren het nieuwe Academiejaar door mij was geopend geworden.



te bouwen, maar de berekening der. kosten vergat, en maar al te spoedig bespot werd, omdat hij zijn plan niet kon uitvoeren!1) Zorgvuldig overleg, nooit was het minder overtollig, dan in de tegenwoordige dagen; dagen, zoo rijk aan schokken, ontbindingen, overgangen ook op godgeleerd en kerkelijk grondgebied, dat wij in dit opzigt althans vruchteloos hunne wedergade in geheel de geschiedenis des Christendoms zoeken. Wat is er al voor onze oogen gebouwd, dat voor eeuwen bestemd scheen, en ziet, het heeft naauwelijks jaren geduurd! Hoe menig fundament scheen onwrikbaar in de aarde gelegd, en toch, wat bleek het ras een blinkende zandgrond, die op den adem van den eersten den besten stormwind verstoof! Menig bouwmeester overleeft in onze eeuw het gebouw, dat hij in het zweet zijns aangezigts optrok; menig ander vindt in de tweede helft van zijn leven niets beters te doen, dan de bouwsteenen weg te ruimen, die hij in de eerste met zooveel moeite en zorg had bijeengebragt. Zal het ook alzoo gaan — de weemoedige vraag is natuurlijk — met het huis, dat wij denken op te trekken, en waarvoor wij, als weleer de vrome koning van Israël, za-^ menbrengen „de cederen en dennen en hout in menigte," opdat het „groot en wonderlijk" zijn zou? Belangrijke vraag, voor ons niet alleen, maar ook voor u, M. H. Ten vorigen jare, gij herinnert het u, stelden wij bij eene gelegenheid als deze de vraag aan de orde: „zullen wij nog theologie studeeren, of niet?" en ons toestemmend antwoord, met waren en blijden harte
1) Luc. 14 : 28—30.



gegeven, gij hebt het door daden bevestigd. Maar na die vraag doet zich van zelve eene andere, waarlijk niet minder gewigtige voor. Welke Theologie zal het zijn, waaraan wij leven en kracht willen wijden? Of, iets bepaalder geformuleerd,
„WELKE THEOLOGIE 18 IN STAAT, DE STORMEN VAN DEZEN TIJD TE VERDUEEN ?'
Gij denkt er gaarne met mij over na, zooveel de kortheid des tijds het gedoogt, want waarlijk, hier, indien ergens, zal wel het bekende: „tua res agitur" gelden.
De vraag, die ik bespreek, vooronderstelt iets van niet weinig belang; maar dat iets is te gelijk van dien aard, dat het minder hypothese, dan axioma mag heeten. 't Is namelijk, dat het stormt, luider dan anders stormt in den tijd, dien wij beleven; maar wie onzer was ook hardhoorend genoeg, dat hij dit niet reeds meermalen met klimmende ontroering ontwaarde! Het kanongebulder der jongstverloopen weken mogt ons het geluid van den geweldig gedreven wind voor een korte poos doen vergeten; naauwelijks is de vrede hersteld, of de strijd der hoogste levensbeginselen trekt bij vernieuwing ons oog. Ja waarlijk, nevel van alle zijden, maar te midden van dien nevel een storm van ongeloof, twijfel, ontkenning, waaraan het schijnt dat niets meer weerstand kan bieden. De wereld om ons heen gelijkt aan de zee van Genesareth, eenmaal in een donkeren stormnacht door discipelen van Jezus



bevaren, maar voor velen onzer tijdgenooten, als voor hen, is de Heer, die in stille majesteit over de fel bewogen' wateren voorttreedt, eene vreemde gestalte, neen, een raadselachtig spooksel geworden. Menig hart, door innerlijke tweespalt verscheurd, is geslingerd als nimmer te voren, en de Christelijke kerk — helaas, er giert een storm over het nog onvoltooide gebouw, die de eeuwenheugende wanden uit éên scheurt, en ook pilaren ter neder werpt, die het scheen, dat onbewegelijk vast stonden, 't Is niet de Roomsche kerk alleen, waarvoor een proeftijd is aangebroken, die sommigen vragen doet, of wij mogelijk weldra den val van het geheele Pausdom verwachten mogen. Ook de Evangelisch-protestantsche verkeert in een toestand van krisis, waarvan de gevolgen zich nog niet berekenen laten, maar de indruk al vast bij toeneming deze is, dat het zoo onmogelijk blijven kan. De klove, die de voorstanders van het Apostolisch Christendom en van het modern Naturalisme in dezelfde gemeenten van elkander verwijdert, blijkt al meer en en meer een afgrond te zijn. Ten gevolge van het onbeteugeld individualisme is er een volslagen anarchie, ik zeg niet eenmaal in het geloof, maar in de denkbeelden van velen ontstaan, die telkens onwillekeurig doet vragen: hoe komt het ooit weer tot één? ') Zoo
1) Niet te sterk spreekt de eerwaarde I. Rognon, wanneer b.jj in de Revue Chrei. van 1866, p. 386, schrijft: „nous sommes arrivés a un dégré vraiment inoui de décomposition intellectuelle et morale. Jamais, depuis que l'humanité civilisée est devenue chrétienne, au moins de nom, on n'a vu semblable anarchie, je ne dis pas dans la foi, mais dans la raison. Nous nous sommes habitués peu a peu a ce devergondage;



gemakkelijk bier en daar het annexeeren schijnt geworden op staatkundig gebied, zoo moeijelijk blijkt bet in hoogere sfeer: hier rijzen scheidsmuren op, daar zinken puinhoopen neder, doch wie sticht een duurzaam gebouw? Op het gebied der wereldgeschiedenis zien wij feiten gebeuren, die naauwelijks kunnen nalaten hunnen invloed ook op dat van kerk en theologie te doen gelden. Reeds heeft de storm veel verwoest; hij kan, hij zal welligt nog grooter verwoestingen aanrigten. En nu, in zulk een tijd worden wij tot bouwen geroepen; tot bouwen niet enkel aan den tempel der kerk, maar thans reeds aan die der wetenschap. Zoo gaarne zagen we, dat ons gebouw den schok doorstond, waardoor reeds meer dan één werd geveld; wij zei ven wenschen er in te wonen en voort te arbeiden, wij hopen er later ook anderen binnen te leiden. Gij verstaat mij, ook zonder verdere beeldspraak. Zeker,
nous vivons dans cette athmosphère empoisonnée, nons ne sommes prèsque plas sarpris et indignés, mais plas tard, quand ce sombre passage de la lumière a la lamière aura été franchi, les géne'rations futures s'étonneront de ce qne nons voyons maintenant avec une sorte de stupeur muette et découragée." En straks, p. 387. „Aatrefois le Ooi et le Non se passaient francbement 1'un en face de 1'aütre. Ou était chretien ou non chretien, d'ane Eglise oa d'ane aatre Eglise. Anjourdhui let chretiens se font petits devant le siècle et les non chretieng soutiennement hardiment qu' ils ont la vraie foi, la foi libre et spiritualiste. Par une contradiction, qui s'expliqae lorsqa'on y pense, la tièdear de notre génération admet les andaces et ne snpporte pas les controverses, comme elle snbit la force et redoute la liberté. 11 ne s'en faut pas de beaucoup, qu'elle conaidère comme des ennemis publics tous ceux, qui osent soatenir que tout ne va pas pour le mieox daus le monde et daus rEglise."



de vraag: „wat zal ik preeken" is voor den aanstaanden Herder en Leeraar van groote beteekenis. Maar deze andere: „van wat houdbaar theologisch standpunt zal later mijne prediking de openbaring en uitdrukking wezen," of nog eens: „welke theologie is in staat, den storm van dezen tijd te verduren," is voor den jeugdigen Godgeleerde vooral niet minder brulant. „Welke theologie" — gij keurt het goed, wanneer wij de veelomvattende vraag beperkende, hier inzonderheid denken aan dat deel der Systematiek, waarvan de behandeling ons aanvertrouwd is, aan de Christelijke Dogmatiek alzoo, beschouwd in al haren omvang. Zonder dat het ons voorts lust te strijden met anderen, die van tegenovergestelde beginselen uitgaan, zeggen wij u eenvoudig, waar onzes inziens niet, waar daarentegen al de noodige vastheid te vinden is, te midden van den storm onzer dagen. Ook hier is het aantal der bijpaden Legio, en toch, slechts één weg kan ten slotte blijken de regte te zijn.
„Slechts één weg de regte? Dat ontken ik," dus hoor ik reeds met een spottenden glimlach mij toeroepen. „Alle wegen zijn goed, althans, voor zoover zif op de verlossing der menschheid van kerk en theologie kunnen uitloopen. „Welke theologie gij moet hebben?" In het geheel geene, geloof mij. De nieuwere tijd kan zich voor dat nevelbeeld onmogelijk meer enthusiasmeeren; theologie is slechts de wetenschap der menschelijke onwetenheid, en dan eerst zal de vooruitgang der menschheid zijn gewaarborgd, wanneer zij uit dat diensthuis uitgeleid, en in de school der zuivere humaniteit zal opgevoed zijn." Dus spreken — bekende



stemmen, ') en ook gij hoort die niet voor het eerst. Dat behoort mede tot het eigenaardige van dezen tijd, dat hij alles, zelfs het ergste hooren kan zonder huiveren; wij worden aan alles gewoon. Gelijk Schiller eenmaal „aus Religion" zich bij geen der godsdiensten scharen wilde, die men achtereenvolgens hem noemde, zoo breekt men thans „uit philosopbie" met alle theologie. De scheiding tusschen gelooven en weten, reeds voor vijf en twintig jaren door Strauss geproclameerd, is op dit standpunt het laatste woord, de hoogste wijsheid geworden. Men redeneert niet meer over het Bovennatuurlijke, men beschouwt het eenvoudig als gelegen op het terrein der phantasie, en verklaart ons stilzwijgend voor dood, al mogten wij honderdmaal het bekende: „les gens, que vous tuez, se portent assez bien" laten hooren. Nergens wordtfc in onzen tijd dat standpunt met meer kracht en talent verdedigd, dan door de voorstanders der dusgenoemde positivistische phitosophie, door Littré, Comte, Stuart Mill en anderen, die er onbewimpeld voor uitkomen, dat iedere theologie, gelijk iedere metaphysica, fictie is, waarover het noodelóos is nog een enkel woord te verhezen. Gij kunt niet verwachten, dat wij hier deze rigting beoordeelen; na het krachtig protest, daartegen ingediend door mannen als de Pressensé, Naville, Guizot en anderen (om alleen van Fransche schrijvers te spreken) is dit ook niet dadelijk noodig. 2) Het
1) Busken Huet, Strauss en vele anderen.
2) Zie de Pressensé, Jetm Chritt. etc. pag. 1—88. Naville, U Fbre céleste, p. 97—145. Gnizot, Méditatiom, II. p. 249 en verv.



valt trouwens van zelf in het oog, dat deze hooggeroemde wijsheid zich, bij consequente voortontwikkeling, in het platst materialisme, neen, in een atheïstisch dogmatisme verloopt, en dat, waar met de theologie ook de Godsdienst tot sterven verwezen is, de zoogenaamde onafhankelijke Moraal haar geen enkelen dag overleeft; wat zeg ik, dat eene philosophie, die willekeurig geheel de theologie uit haar kader verwijdert, alz00 — zichzelve onthooft. Spoediger welligt, dan men vermoedt, zal het blijken, dat „la béte humaine," gelijk een schitterend talentvol voorstander dezer rigting ons noemt1), veeleer tot bestialiteit zal vervallen, dan zich tot humaniteit te verheffen, wanneer déze denkbeelden eenmaal gemeengoed der maatschappij zijn geworden, en dat de ware diviniteit van ons geslacht, die men droomt, zónder eenige religieusiteit volstrekt onmogelijk is. Op dit standpunt kan men onmogelijk blijven staan; wij moeten terug tot het dier , of vooruit tot gemeenschap met God, en wie kan nu godsdienst zich voorstellen, althans zonder een nnnimum van theologie ?
„Een minimum, het zij zoo"; dus klinkt het van een andere zijde mij tegen. „Aan dien eisch beantwoordt niets beter dan de moderne Theologie, zoo als die zich hier te lande en elders sinds de laatste jaren ontwikkelt. Pasgeboren vertoont zij overvloedige levenskracht, en heft den tweespalt op tusschen ons godsdienstig en ons wetenschappelijk leven. Zij is diep religieus, maar niet dogmatistisch;
1) H. Taiue.



zij belijdt althans slechts één dogma te hebben, dat er namelijk een God is, die met wijsheid en liefde de wereld regeert." Het is mij aangenaam, dat te hooren, vurige pleitbezorger, vooral daar gij er de verzekering bijvoegt, dat ook naar uwe overtuiging godsdienst zonder éénig dogma een onding is. Die concessie zai, hoop ik, medewerken om uwen afkeer van Dogmatiek te verminderen, want het wordt tusschen u en ons alzoo ten slotte slechts eene kwestie van meer of van minder. Maar dit daargelaten; o geloof niet, dat wij in het minst geen hart voor die hoogere aspiratien hebben, waarvan de moderne theologie de uitdrukking en — de vervulling wil zijn. Wij zijn er veeleer van overtuigd:„wat zich modern heet, had onmogelijk zooveel veld kunnen winnen, had niet menig voorstander van het dusgenoemde Antieke zich aan jammerlijke eenzijdigheid schuldig gemaakt. Moderne theologie wijst ongetwijfeld op eene onvervulde behoefte, doch op zulk eene, die niet zij zelve, maar die de geloovige theologie bij voortgezette ontwikkeling geroepen is en in staat te voldoen. Of zou niet aan deze, zou veeleer aan haar de toekomst behooren? Doch dan zou zij voor het minst eene christelijke theologie moeten zijn, en hoe hoog wij ook den religieusen zin en den zedelijken ernst harer uitnemendste woordvoerders schatten, christelijk kan zij zichzelve niet noemen, althans niet in den zin, waarin dit woord tot dusver altijd verstaan is. Hare hulde aan Christus — doch bever spreekt zij'van Jezus — is toch eigenlijk geene andere, dan aan een zeldzaam en beminnehjk mensch op zijn graf of bij zijn standbeeld gewijd wordt;



en die eindigen kan met een „chapeau bas", maar nooit met een: „a genoux." Zij voelt en wekt honger, maar de honger kan het brood niet te voorschijn roepen, allerminst het brood uit den hemel. Hare stelselmatige ontkenning van het Bovennatuurlijke in al zijne vormen (als openbaring, wonder, gebedsverhooring) ontneemt aan den inwendigen mensch als het ware den levensgrond, waarin hij enkel wortelen en vrucht dragen kan. H3t gemoed laat zij onbevredigd, en het verstand? Maar het was niet een harer vijanden, die het harde woord heeft geschreven: „de moderne theologie lijdt aan tegenstrijdigheden, die zich geen wijsgeer laat welgevallen." *) Zou het mede daaraan zijn toe te schrijven, dat steeds meerdere, ook van hare edelste en eerlijkste vertegenwoordigers aan den dienst der kerk zich onttrekken, als om te staven, hoe in de formule: moderne Theologie het adjectief het substantief opheft? Voor weinige weken,' gij weet het, is de lijst dier belangwekkende apostaten nu weder met den beroemden naam van Timothée Colani vermeerderd; de toestand van hen, die tot élken prijs willen „blijven," wordt er juist niet te benijdenswaardiger om. Bedriegen wij ons, of getuigt de hooge blos, dien wij hier en daar op het gelaat der veelbesproken rigting ontdekken, minder van gezondheid, dan van koortsigen gloed, indien maar niet van vroegtijdige tering? Een theologisch beginsel althans, dat hare levenskracht waarborgt, konden wij tot dusver niet vinden, al wordt de levensduur dan ook nog voor een wijle verlengd,
1) Pierson.



allermeest door de polemiek, die zij uitlokt. En of hetgeen hier van het Evangelie overblijft in waarheid de behoeften bevredigen kan eener ontruste en ontwaakte consciëntie; of bij den khmmenden ernst der tijden eene theorie, die ('tis in der tijd niet te sterk gezegd) „het gebed op de lippen der geloovigen zou doen sterven," de kerk voor zinken zal hoeden; of aan het krankbed van den veegen choleralijder juist die bode der vertroosting de meest gewenschte zal zijn, die voor het brekend oog een onbeantwoord vraagteeken moet laten staan bij de behoefte aan schuldvergeving, aan gebedsverhooring, aan de gewisheid des toekomenden levens — reeds genoeg, M. H., indien ik niet meer, gij beleeft nog eenmaal een tijd, waarin men zich met regt zal verwonderen, dat zooveel willekeur met den naam van wetenschap begroet is geworden, zooveel twijfel met dien van geloof!
„Welaan," spreekt een derde, „dan mij voor goed op het confessioneele standpunt teruggetrokken, daar sta ik onbewogen en veilig. „Teneamus, quod ubique, quod semper, quod ab omnibus creditum est." J) De Theologie der zeventiende eeuw, zietdaar de wettige Meesteresse der negentiende." Ik hoor u, die zoo spreekt, en kunt gij waarhjk met eene goede theologische consciëntie op het aangeduide standpunt u plaatsen, ik eerbiedig uwe overtuiging, en prijs u in zeker opzigt gelukkig. Toch kan ik nog den twijfel niet opgeven, of gij waarlijk niets te duchten hebt van den storm, die zich van alle zijden verheft. Reeds dit doet onwil-
1) „Laat ons behouden, wat altjjd, overal, door allen geloofd ia."



lekeurig het vermoeden van het tegendeel rijzen, dat velen, die zich op dit standpunt terugtrokken, zoo spoedig eenige nadere toehchting noodig achten, en ongevraagd de verzekering geven, dat zij niet juridisch-, maar evangelisch-, maar onbekrompen-, maar gematigd-confessioneel willen zijn. Doch zoo, als ik wèl zie, wordt ligtelijk met de andere hand genomen, wat met de eene gegeven werd, en het standpunt verliest onwillekeurig aan vastheid, wat het wint aan algemeene toegankelijkheid. Wie toch op den eisch der streng-kerkelijke regtzinnigheid voor zichzelven meer of min belangrijke exceptien toelaat, hij zal dezelfde vrijheid moeijelijk kunnen betwisten aan anderen, en hoewel het nu zeker zeer mogelijk is, dat, naar evangelischen maatstaf gemeten, de eene vrijheid een zeer onschuldig, de andere een zeer bedenkelijk karakter vertoont, op zuiver-confessioneel gebied geldt de wet: „die in één gebod gestruikeld zal hebben, zal schuldig wezen aan allen." Doch bovendien, 't is de vraag niet, of dit standpunt op zichzelven houdbaar, maar of het in ónzen tijd boven anderen veihg en aanbevelenswaardig kan heeten. En wie kan op die vraag in het onzekere blijven, die opmerkt, dat de storm in geenen deele tegen de afzonderlijke confessien van bepaalde kerken ontwaakt is, maar veeleer tegen de gemeenschappelijke grondaanschouwing, waarvan zelfs stilzwijgend alle confessien uitgaan? Het baat weinig, voorwaar, of gij u in eene afzonderhjke kamer terugtrekt, waarin gij u mogelijk volkomen te huis gevoelt: niet uw kamer alleen, geheel het huis wordt bedreigd, en tot op zijne diepste fundamenten geschud. Het blijkt dagelijks meer,



dat de scheidsmuren van vroeger eeuw geheel zijn verplaatst, en dat meer dan één protestantsch kerkgenootschap zijne raison d'être nog slechts aan redenen van administratieven en financieëlen aard heeft te danken. Achter een tamelijk ondermijnden en gescheurden muur zal men kwalijk den storm kunnen afwachten, zonder dreigend gevaar van — onder het puin begraven te worden. Nieuwe scheidingen komen tot. bewustheid; nieuwe verbindingen bereiden zich voor; alles dringt zich een anderen, mogelijk zwaren, maar zeker nieuwen tijd te gemoet, en wij zouden wanen niets beter te kunnen doen, dan aan een toch altijd onvolmaakt voorleden ons vast te klemmen! Maar laat ons opregt zijn; wie kan eigenlijk nog heden ten dage (ook, wanneer hij aan de groote waarheden van Evangelie en Hervorming met hart en ziel vasthoudt) de Confessie in alles als de beste uitdrukking van zijn persoonHjk geloofsbewustzijn erkennen? Wie is zoo weinig een kind dezer eeuw, dat hij bij voorkeur te velde trekt in het zware harnas der zeventiende? Wie beseft niet, dat wel aan de christelijke kerk op aarde in haar geheel een onvergankelijk bestaan is verzekerd, maar niet aan eenig afzonderlijk kerkgenootschap, als zoodanig? En wie durft dan ten slotte tegen den klimmenden storm een papieren borstwering oprigten, daar de Confessie zelve in beginsel de noodzakelijkheid harer voortdurende loutering en ontwikkeHng uitspreekt, en als met eigen hand ons heenwijst naar het hoogere, naar het standpunt der Schrift?
„Ik bemerk het reeds," zegt een vierde, „niet tot volbloed-moderne, niet tot streng-confessioneele, maar tot



louter Bijbelsche dogmatici wilt gij ons trachten te vormen, en eerst aan de zoodanigen durft gij eene volle overwinning beloven." Ik ontken het niet, dat ik den eernaam van Doctor Biblicus boven anderen Hef heb, en dat het zwaard des Geestes, Gods woord, in mijne schatting het beste wapen blijft ook in den strijd onzer dagen. Alleen mogen wij ons zeiven niet verbergen, dat wij nog in geenen deele aan het einde van den strijd gekomen en tegen iederen aanval gedekt zijn, door eenvoudig te zeggen: ik plaats mij op Bijbelsch terrein. O, het waren schoone, althans betrekkelijk gemakkelijke dagen voor den Christelijken dogmaticus, toen de eisch: „redeamus ad biblicam simplicitatem"') van alle zijden werd gehoord en gehoorzaamd. Met vaardige ter zijde stelling van iedere schoolsche begripsbepaling vroeg men alleen: „wat leert de H. Schrift." Uit hare verschillende uitspraken, behoorlijk verklaard en te zamen gevoegd, werden de verschillende „leerstukken" — zoo heette het immers — gereedelijk afgeleid, en tot zekere formeele éénheid gebragt. Bijbelsche Dogmatiek werd nu voortaan de hoogste leus; het gebouw, naar het scheen, dat op eene rots was gegrond: jammer slechts, dat door maar al te velen het onderscheid tusschen een deugdelijk fundament en een onwankelbaar gebouw werd miskend. Immers, ook wanneer wij voor een oogenblik al den strijd der laatste jaren over de echtheid, de geloofwaardigheid, de Goddelijke ingeving en het kanoniek gezag der gewijde Schriften vergeten, is en blijft het duidelijk: van Bijbelsche Theologie kan
1) „Laat ons tot bijbelschen eenvoud terngkeeren."
2



men spreken, maar moeijelijk van bijbelsche Dogmatiek, om de eenvoudige reden, dat de Bijbel geen Dogmatiek bevat in den strengeren zin van het woord. Een tal van uitspraken treft gij hier aan, van Mozes en de Profeten, van Jezus en de Apostelen, verheven en onschatbaar van waarde; doch die allen zijn toch en blijven slechts kostbare bouwsteenen, en aan ü verblijft de zorg om met eigen hand een dogmatisch gebouw te doen rijzen. Doch daartoe zal het noodig zijn, dat die steenen niet slechts behoorlijk op elkander gestapeld, maar harmonisch in elkander gevoegd worden, alzoo, dat aan iederen steen de plaats worde toegewezen, die hem in onderscheiding van anderen toekomt. De uitspraken, waarmede gij arbeidt, behooren niet slechts ieder afzonderlijk, maar in haren onderlingen zamenhang; niet slechts in hare betrekkelijke verscheidenheid, maar in hare hoogere éénheid; niet slechts in het licht der geschiedenis, maar in dat van het Christelijk nadenken en de Christehjke levenservaring beschouwd te worden; met andere woorden, gij wordt niet alleen tot een uitlegkundigen, of historischen, maar tot een christelijk-wijsgeerigen arbeid geroepen, en hebt niet slechts de vraag te beantwoorden: „wat wordt in de H. Schrift als religieuse waarheid verkondigd," maar: „wat heb ik voor waarheid te houden, en op wat onwrikbaren grond?" Gij beroept u op het woord der Schrift, maar kunt kwaüjk vergeten, dat dit woord door verschillende leden en afdeelingen der Christeüjke kerk verschillend verklaard wordt, zoodat üwe eigenaardige opvatting u met sommigen vereenigt, en van anderen scheidt. Onvermijdelijk treedt gij dus van het



terrein der bijbelsche Theologie op dat der kerkelijke Dogmatiek, en van daar op dat van het eigen Christelijk-wijsgeerig nadenken over. Gij hebt geen rust, voor gij, zoo goed of kwaad mogelijk, uw eigen gebouw hebt gezet, want de zucht tot eenheid in uw denken beheerscht u, en — reeds genoeg. De vraag, die ter voorpoort scheen uitgewezen, sluipt weder de achterpoort binnen: welk theologisch, d. i. welk christelijk-dogmatisch gebouw is in staat den storm van dezen tijd te verduren?
„Ik heb het gevonden," dus jubelt een vijfde, „niets van al het genoemde, het zij zoo; maar wat eindeloos beter is, de Theologie der bemiddeling, de rigting van het juste milieu, zietdaar de haven des behouds voor het scheepken, door zoo felle stormen beloopen: het Eclecticisme, dat is de éénige veilige weg." In waarheid? Het is mogelijk, dat wij het eens worden, maar toch ook, dat wij voorloopig nog blijven verschillen. Verstaat gij door de theologie der bemiddeling de rigting van hen, die innig overtuigd, dat ieder menschelijk stelsel eenzijdig, en stelselzucht het graf der waarheid mag heeten, zich beijveren om naar 's Apostels woord „alle dingen te beproeven," en liever gelijken aan de bij, die op alle bloembeddén honig puurt, dan aan de spin, die in de draden van haar eigen weefsel zich vast werkt: wie zou dat streven, inzonderheid in den jeugdigen beoefenaar der wetenschap niet onvoorwaardelijk prijzen? Oud én nieuw, het blijft de zinspreuk van den regtgeaarden Schriftgeleerde, ook in de tegenwoordige dagen. Toch valt het kwalijk te ontkennen, dat men hier en daar aan het begrip
2*



van bemiddelingstheologie ook eene andere voorstelling hecht, die van transactie, van geven en nemen, van — welk heter woord moet ik kiezen? Een geestig vriend vroeg mij onlangs, hoe het kwam, dat voor het Hoogduitsche woord: vermittlungstheologie geen zuiver Hollandsen te vinden was, of dit verschijnsel mogelijk ook met Hollandsche nuchterheid en eerlijkheid zamenhing, en of ik hem vrijheid liet, het bedoelde werkwoord te vertolken door: „modderen, schipperen, knoeijen?" Ik weet niet meer, wat mijn antwoord was; ik meen, het gezegde van Tholuck: „de waarheid ligt niet in het midden, maar in de diepte." Dit is zeker, dat waarheidsliefde, hoe onmisbaar een vereischte ook in den godgeleerde, moeijelijk de plaats kan bekleeden van een dogmatiesch princiep, en dat menigeen, die bij voorkeur tot de middenpartij wenscht gerekend te worden, onophoudelijk voor de consequentien zijner eigene stelling terugtreedt, en zich gemakkelijk tot ontwijken gedrongen voelt, waar hij als instinctmatig ontwaart, dat zijn punt van uitgang hem op onbegeerlijke paden zou voeren. De vrees voor uitersten, die meer dan iets anders deze rigting karakteriseert, is mogelijk een goed piloot, waar het althans op laveeren en vermijden van dreigende klippen zal aankomen, maar bezwaarlijk een knap Architect. Met halfheid sticht men op ons terrein geen gebouw, dat den opstekenden storm kan weerstaan; ten hoogste slechts een hut, waarin men zich voor een tijd kan verschuilen. Had hij wel zoo geheel ongelijk, die Fransche staatsman,') toen
1) la Pavette.



hij spottend beweerde: „als men verklaart: tweemaal vier is acht, en een heethoofd beweert, dat het tien is, dan zegt het juste milieu: 2 X 4 = 9 ?" Zulk een stelsel kan gemakkelijk koppelaars, maar onmogelijk martelaars in den oorspronkeUjken zin des woords: getuigen der waarheid maken, en wie het onophoudelijk keeren en weifelen een tijdlang heeft gade geslagen, wendt er zich met weerzin van af, en mompelt tusschen de lippen het woord: „was man ist, musz man ganz seyn."
Nog zijn wij op onzen Argonautentogt in dit uur niet tot de gewenschte ontdekking gekomen, ofschoon het louter negatief resultaat, dat wij vonden, in uwe schatting niet ontbloot is van alle beteekenis. Toch moet er een positief antwoord te geven zijn op de bij herhaling geopperde vraag; ten ware dan, dat wij de toekomst van geheel de theologie, en de met haar zoo naauw verbonden kerk, wanhopig prijs moesten geven. Maar dat is, naar onze innigste overtuiging, niet noodig; er is eene theologie, van wier gebouw het woord der Schrift zal kunnen herhaald worden: „het is niet gevallen, want het was op een steenrots gegrond." Och of ik haar glansrijk beeld u kon schetsen: „hujus qualem nequeo monstrare, at intus sentio tarnen." 't Is als valt op dat beeld voor mijn oog een lichtstraal, die in een zevental kleuren zich breekt.... een zevental, houd u gerust, mijne heeren, voor uwen tijd en uw geduld heb ik eerbied. Mijne kleuren, ik schilder ze niet in de fijnste nuancen, ik wijs ze slechts aan



met den vinger, en gij — God geve het, en zoo vervult ieder van ons zijne taak — gij geeft ze later zelve in uw leven en werken te ziën.
„Welke theologie kan den storm doorstaan," was de vraag, en het antwoord luidt vóór alle dingen: die waarvan persoonlijk geloof het beginsel is. 'tls een welbekende klagt, dat niet ééne wetenschap, die aan de Hoogeschool wordt beoefend, van hare eigene beoefenaars zoo gevoelige schade lijdt, als die der theologie. Zou het treurig verschijnsel ook niet daaruit verklaard moeten worden, dat niet ieder, die theoloog wenscht te wezen, te gelijk een geloovig christen mag heeten, en dat de diepste mysteriën van het koningrijk Gods zoo vaak worden besproken door hen, die op dit gebied nog geen de minste gave van geestelijke onderscheiding bezitten? „De geestelijke mensch onderscheidt alle dingen," ook op het hoogste gebied; maar die nu nog volstrekt geen geestelijk mensch is geworden, en misschien theologiae doctor werd, zonder dat hij zich met eene goede consciëntie discipulus Christi kan noemen? Gij gevoelt het zelve, van doornen laten zich geen druiven, van troebele bronnen geen verkwikkende beeken verwachten, en hoe vaak misduid en weersproken, de eisch, dat de echte theologie eene theologie der wedergeboornen (Theologia regenitorum) zal zijn, hij bevat een eeuwige waarheid. Theologie, het is nu eenmaal niet anders, is en blijft eene wetenschap des geloofs, bepaaldelijk des geloofs in Jezus Christus, als den Weg, de Waarheid, het Leven, en daar alleen kan zij gelukkig beoefend worden, waar de waarheid, die men voor zichzelven en anderen steeds



meer tot klaarheid wil brengen, waarachtig leeft in ons hart. Het persoonlijk geloof aan een levenden God, aan eene bijzondere heilsopenbaring, aan een onmisbaren en algenoegzamen Zaligmaker, aan eene eeuwige levensbestemming; christelijk geloof in één woord, nog langs een anderen weg dan van wetenschappelijke studie verkregen, en met de vurigste liefde tot Christus gepaard, dat is en blijft de volstrekt onmisbare voorwaarde om te komen tot het zelfstandig weten der dingen, die ons in Hem van God zijn geschonken. Zonder dit persoonlijk levend geloofsbeginsel kan men velerlei theologische geleerdheid bezitten, maar een echt theoloog, een theodidakt is men niet. „Van waarheid kennen wij hetgeen w' er van doorleven," de dichter, die dat uitsprak, was in zekeren zin te gelijk Profeet en Apostel. Gij hoort het wel aan den prediker, of hij louter een welluidend metaal, of waarlijk eene levende stem is; en even zoo is het ook den godgeleerde wel aan te zien, of hij op het gebied der heilswaarheid te huis is, als een ambtenaar, die den inventaris heeft opgemaakt, of als een erfgenaam, die zijn eigen geestelijken schat overziet. Hoe men tot dat geloof komt, het is geene vraag voor dit oogenblik; maar genoeg: „door gelooven tot begrijpen, per fidem ad intellectum," het is en blijft ons theologisch beginsel; „per fidem," natuurlijk niet reeds terstond aan den ganschen omvang eener overgeleverde kerkleer, als in den blinde aanvaard, en voorts sophistisch verdedigd, (dan kwamen wij te huis bij het scholasticisme der middeneeuwen!) maar per fidem aan datgene, wat het Evangelie tot een Evangelie' voor zondaren maakt,



en dat men als eene kracht Gods tot zaligheid (d. i. tot behoud) voor het eigen hart leerde kennen. Slechts wat alzoo uit het leven geboren is, kan onvernietigbare levenskracht in zich dragen, en ook felle stormen weerstaan. De theologie zal zijn, als de theoloog; maar ook de theoloog, als de mensch en de Christen, want Martensen had volkomen regt, toen hij schreef: „ein von Zweifel ausgehungertes Bewustseyn hat nie eine Dogmatik hervorbringen können." ') In één korrel geloof sluimert meer levenskracht, dan in bergen van twijfel. Geld is magt, zegt de tijdgeest; kennis is magt, zegt de wetenschap, maar geloof is grooter magt dan die beiden. Hoe meer de waarachtige, diepe gemoedelijkheid in onze dagen tot de zeldzaamheden behoort, te luider moet het van de daken verkondigd worden: „pectus est, quod theologum facit."
„Welke theologie?" Eene zoodanige, waarvan het Evangelie der Schriften de grondslag is. Ons gebouw moet' op een hechten grondslag berusten; hij is daar, of — nergens gegeven. „In het Evangelie, en niet in den geheelen Bijbel," dus hoor ik u vragen, en het antwoord ügt voor de hand. Is het de Heilsleer, op wier onderzoek de dogmatiek zich heeft toe te leggen, de kennis der heilsleer wordt best uit de gewijde oorkonde der bijzondere heilsopenbaring geput, en die heilsopenbaring, zij maakt van den Bijbel de kern, de ziel, het middelpunt uit. Het Evangelie in de Schrift, zietdaar waarop ons oog zich boven alles moet rigten. Veel misverstand is daardoor verstaan,
1) .Martensen, Chr. Dogra. s. 14.



dat menig theoloog de H. Schrift en bloc even werktuigelijk, als vaak de jurist zijn corpus juris gebruikte: „het is uitgemaakt, want het. staat Artikel zooveel, Boek zooveel." Maar tot zulk een geesteloos gebruik is ons toch waarlijk de H. Schrift niet in handen gegeven; het hangt te zamen met eene voorstelling van mechanische schriftinspiratie, die door alle denkende geesten van dezen tijd is verlaten. Ongelukkig in ons oog, wie iets louter voor waarheid houdt, omdat bijv. de Kohêleth of Eliphaz de Themaniter voor een tal van eeuwen het zeide! Zeker, voor het Woord van God moeten noodzakelijk alle hoofden en harten zich buigen, maar het is bepaaldelijk de raad van God tot zaligheid van zondaren, waarmede de Christelijke theologie zich heeft bezig te houden. Die raad van God wordt veel duidelijker in de Schriften des Nieuwen, dan in die des Ouden Testaments voor ons blootgelegd; van die Schriften des Nieuwen wederom is het Evangelie van Gods genade de hoofdzaak; voorwaar, het was niet zonder reden, dat het leerboek onzer vaderen op de vraag: „waaruit weet gij dat," zich niet vergenoegde met op den Bijbel geheel in het algemeen te verwijzen, maar zeer bepaald van „het heilig Evangelie" gewaagt.') Op dat Evangelie der Schriften nu, het centraalpunt van alle openbaringen Gods, moet de theologie van onzen tijd zich terugtrekken, zal zij in waarheid onverwinnelijk zijn. Alle eerbied voor wat men ons als uitspraak van het Christelijk bewustzijn verkondigt; maar wanneer men nagaat, wat vlak tegenstrijdige stellingen
X) Heid. Catech. antw. 19.



toch onder déze vlag gelijktijdig worden — binnengesmokkeld, en hoe ten slotte bij menigeen de geest juist het tegenovergestelde schijnt te verkondigen van het woord, dat in eeuwigheid blijft, dan betwijfelen wij zeer ernstig, of hij, wien het waarlijk om vastheid te doen is, zich bij voorkeur tot dézen scheidsregter wenden moet. Of zal iemand zeggen, dat ook het Evangelie der Schriften ons geen schrede verder doet komen, daar het ons slechts een tal van verschillende, doch tegenstrijdige antwoorden op de hoogste vragen doet hooren? Ik ontken het, en beroep mij op de resultaten eener waarachtig onpartijdige en grondige studie van de Theologie des N. T. ten bewijze, dat de onmiskenbare verscheidenheid der verschillende leerbegrippen terstond in het oog valt, maar bij voortgezet onderzoek de hoogere eenheid zich telkens schooner vertoont. Alle Apostolische getuigenissen aangaande den Christus gaan in de hoofdzaak van dezelfde grondaanschouwingen uit, omdat zij de vrucht zijn eener gelijksoortige geestelijke levenservaring; al de stroomen, die bier vloeijen, wijzen terug naar eene onpeilbare bron, den persoonlijken Christus, en de openbaring van Gods waarheid en Gods genade in Hem ... M. H., wat theologie zou de belofte hebben des eeuwigen levens, die begint met schier op ieder punt de getuigenis te weêrspreken van hen, tot wie de Mond der waarheid getuigde: „die u hoort, hoort mij?"
Maar zoo worden wij van zeiven genoopt, een schrede verder te gaan. Alleen die theologie heeft, haar onze innigste overtuiging, eene toekomst, waarvan de historische Christus het middelpunt uitmaakt. Dog-



matiek onderzoekt naar de heilsleer, doch het heil is niet enkel verkondigd door, 't is verschenen en geschonken in Hem, die de Weg is, de Waarheid, het Leven. Daarom kan de moderne theoloog, zonder inconsequentie, geene andere dan eene ondergeschikte plaats aan het christologisch onderzoek toekennen. De Rabbi van Nazareth toch, hoe groot een genie ook op het gebied van den Godsdienst, heeft geen andere verdienste, dan dat hij voor het eerst, zoover men weet, met klaarheid heeft uitgesproken, wat sluimerde op den bodem van ieder menschelijk hart. Hij heeft eene impulsie gegeven, waarvan de voortdurende werking nu verder van zijn persoon onaf hankelijk is; hij zelf kan des noods nu vergeten worden, en volgens sommigen z£l hij het ook, want moge hij ook historisch uitgangspunt voor verdere religieuse ontwikkeling zijn, het middelpunt des heils is hij niet. Hoe geheel anders, waar de groote tegenstelling tusschen zonde en genade in al hare kracht erkend, en de Christus als de middeloorzaak der laatste erkend wordt! Daar begint de dogmatiek gedurig meer een Christocentisch karakter te vertoonen, m. a. w. de Christus, maar in al zijne volheid erkend, wordt het middelpunt, van waar over God, over den mensch, over beider betrekking het licht der waarheid verrijst. Wij beschouwen het als een wezenlijken voortgang op het gebied onzer wetenschap, dat hare uitnemendste vertegenwoordigers steeds meer in deze rigting zich voortbewegen, onwrikbaar overtuigd als wij zijn, dat ons gebouw te minder van den storm heeft te duchten, naarmate ieder zijner deelen meer regtstreeks



met den hoeksteen verbonden is. Alleen doen wij elkander dadelijk opmerken, dat niet een Christus, hoedanig ook, maar enkel de Christus, zooals wij Hem uit de Apostolische getuigenis kennen, ons de gewenschte vastheid kan waarborgen. Met een phantasie-Christus als hoeksteen, wordt ook niet meer gebouwd dan een luchtkasteel, en een phantasie-Christus is het, dien ons de willekeur overlaat, als zij alles uit de geschiedenis wischt, wat Hij, volgens bloot-individuëele meening van dezen en genen, onmogelijk kan hebben gezegd of gedaan. „Of wij dan vijanden zijn der kritiek?" In het minst niet, waar zij als trouwe dienaresse van de wetenschap des geloofs, het snoeimes scherpt en te baat neemt met bedachtzame hand; maar ongetwijfeld, waar zij als koningin den scepter wil zwaaijen in naam eener bevooroordeelde wijsbegeerte. „L'histoire doit avoir sa methode, indépendante de toute philosopbie," schreef niet lang geleden — Renan'). Kritiek, zooveel gij wilt, maar niet zonder zelfkritiek, niet zonder kritiek der kritiek. Niet de sceptici zijn geroepen om de historie te schrijven, d. i. eigenlijk om haar te maken, maar de critici, doch zulke critici, voor wie het woord van den grooten Bengel: „spirituahs homo kpitikütxto?" meer is dan een ijdele klank. De moderne kritiek wordt werkelijk beheerscht door een louter naturahstisch Godsbegrip, dat zoo a prioristisch mogelijk is. De Christelijke kritiek behoort onder de tucht te staan des H. Geestes, en trachten de bijzonderheden in het ware licht te beschouwen, nadat eerst
1) Les Apótrei, p. xlvi.



de juiste blik op het groot geheel is gewonnen. Doet zij dat, het zal haar weldra blijken, dat de aan Strauss ontleende tegensteUing tusschen den Jezus der geschiedenis en den Christus des geloofs eene tamelijk willekeurige is; dat de een veeleer den anderen dekt, en dat deze historische Christus, de Godmensen, gister, heden en eeuwig dezelfde, ook eene onvergankelijke levenskracht mededeelt aan de wetenschap, die in Hem haar middenpunt vond. Ten ware dan, dat ons het omgekeerde van zijn eigen woord op eenmaal bleek, niet ondenkbaar, maar waarachtig te zijn: „ik ben levend geweest, en ik ben dood, en blijf dood tot in alle eeuwigheid, en heb de sleutels van — niets."
Zoo treedt in Christus, gelijk Hem het Evangelie leert kennen, de heilswaarheid zelve voor het Verhelderd oog des geloofs. Hoe nu hetgeen zich als waarheid aan ons voordoet, zich op den duur als waarheid handhaaft en legitimeert voor het forum van ons innigst bewustzijn? Dat is alleen van eene theologie te verwachten, waarvan het verlicht geweten de steun is. Gij bemerkt, ik kom hier met een van die vragen in aanraking, van wier juiste beantwoording de toekomstige ontwikkeling onzer wetenschap voor geen gering gedeelte zal afhangen. Het komt er steeds meer op aan het naauw verband tussohen scientie en consciëntie te vinden, en voor de eerste in de laatste een onbedriegelijken steun te veroveren.l) Een steun, zeg
1) Het was mij aangenaam, onder het afdrukken dezer bladzijden dezelfde overtuiging uitgesproken te vinden door Dr. R. Hofmann, in zijn belangwekkend geschrift, die Lehre von dem Gewissen, Leipz. 1866.



ik opzettelijk, èn niet eene bron, althans wat de kennis der waarheid tot zaligheid aangaat. Zoo zeker het is, dat de consciëntie de oorspronkelijkste getuige is voor het bestaan en het regt van een heiligen wetgever op zedelijk grondgebied, zoo onmogelijk schijnt het, den hoofdinhoud van het Evangelie uit het geweten te deduceeren. De vraag, of er eene Heilsopenbaring bestaat, en of het bovennatuurlijk karakter der heilsfeiten zich voldoende verdedigen laat, moet voor alle dingen langs den weg van historis'ch-kritisch onderzoek uitgemaakt worden; onmogelijk blijft het, meer uit het geweten af te leiden, dan oorspronkelijk tot zijnen inhoud behoort. Maar wat den eigenlijk gezegden zedelijken en Godsdienstigen inhoud van het Evangelie betreft, waarmede toch de Christelijke Dogmatiek bovenal te rekenen heeft, ongetwijfeld zal deze te vaster staan, naarmate het helderder blijkt, dat die en die alleen beantwoordt aan den onveranderlijken eisch des gewetens. Afkeerig moeten wij blijven van alle Conscientialisme, d.i. van die rigting, welke de uitspraak van het individuëel geweten zou willen doen gelden boven of tegenover die van Gods woord in de H.
s. III. waar hij opmerkt: ,es ist unverkennbar, dasz der Begriff des Gewissens in der neueren Zeit eine Bedeutung für das christliche Lehren und Lehen gewonnen hat, wie nie znvor. Wir sind eben bei einer Entwlcklungsstnfe des religiösen Geistes im Algemeinen angekommen, wo eine klare Auseinandersetzung des christliohen Objectivitatsprröcipa in seinem Verhaltnisz zn dem christlichen Subjeetivit&tsprincip zur unabweislichen' Förderung geworden ist. In der rechten Verhalltniszsetzung beider hat die Evangelische Kiiche ihr eigenthümliches Wesen und höchstes Ziel."



Schrift, want dat, het is openbaar, zou ten slotte tot niets dan een anderen vorm van Rationalisme geleideu, dat wij in beginsel weerstaan. Maar wel hebben we bij toeneming met het menschelijk geweten in zijn onver anderlijken grondvorm, met de anima naturaliteT christiana van Tertullianus te doen om te toonen, dat aan hare aspiratien het Evangelie op geheel éénige wijze te gemoet komt, gelijk de lichtstraal aan de smachtende bloemknop, zoodat de mensch slechts waarlijk mensch wordt, voor zoover hij Christen mag heeten. Wel hebben wij voor onze christehjke Dogmatiek een steun, hoe zonderling het klinke, in het kwaad geweten te zoeken, dat den zondaar ontrust en beschuldigt, en aan te toonen, hoe het Evangelie alleen het antwoord geeft op zijne onafwijsbare vragen '). Van geen punt zal de regeneratie der Christehjke Dogmatiek wisser uitgaan dan van de leer der zonde, steeds dieper opgevat, en van elkpn pelagiaanschen zuurdeessem zorgvuldig gereinigd. Hoe beter de zonde bij het licht der consciëntie erkend wordt, te meer zal de volstrekte onmisbaarheid en de onschatbare waardij van het Evangelie der genade zich handhaven. Hoe meer van de andere zijde het geweten in dat Evangelie de bevrediging zijner diepste behoefte aan geniststelling en reiniging vindt, te luider zal het getuigen, dat een Evangelie als dit onmogelijk van menschelijken oorsprong kan zijn. Dat gerustgesteld en gereinigd ge-
I) Verg. hier inzonderheid de schoone verhandeling van Prof. Peip, in het Tijdschrift: der Beiotis des Gluubem, 1866. getiteld: die Granzen des Beweises, s. 134—147.



weten, verlicht door den H. Geest, laat alzoo steeds luider weerklank hooren op de getuigenis Gods in de Schrift, en naarmate wij in Christus steeds meer voor ons zeiven het Leven vinden, naar die mate kunnen wij steeds minder twijfelen, of in Hem het licht der Waarheid wel waarlijk onbeneveld verrezen is. Zoo wordt naast den objectieven grond des geloofs, in de historische getuigenis van het Evangeüe gegeven, de subjectieve gedurig vaster gelegd. De innerlijke zamenstemming van dat Evangeüe, gelijk met de behoeften van ons hart, alzoo met den eisch van ons geweten, wordt ons de waarborg, dat wij onmogelijk dwalen, waar wij het als een woord Gods voor ons zeiven beschouwen, en straks aan anderen brengen. Wat als waarheid. eerst boven en buiten ons stond, wordt door ons gedurig meer als redelijk en Godewaardig erkend. Wij weten nu in wien wij gelooven, en hoe zou de storm dan een gebouw kunnen vellen, waarvan de fundamenten als 't ware zijn te zamen gegroeid met den donkeren bodem, waarin zij werden gelegd en bevestigd!
Zoo staan wij vast. Maar is het enkel genoeg, niet te worden nedergeworperi? Alsof voor de wetenschap het woord kon uitgewischt worden: „fest steh'n immer, still steh'n nimmer!" Onze leus is, — ik zal niet zeggen: „excelsior," want in vertrouwen, dat woord is in den laatsten tijd wel een weinig gecompromitteerd, en de jeugdige waaghals, die trots alle waarschuwing zich al te roekeloos waagt en den dood vindt in de eeuwige sneeuw, is toch ook de beste voorganger niet — maar, wat de zinspreuk is van een thans vernederd, doch niet geschandvlekt koninglijk huis: „nunquam



retrorsum." *) Alleen de theologie, waarvan waarachtige vooruitgang de leus is, heeft op eene toekomst, te midden van alle stormen te hopen. Waarachtige vooruitgang, herhaal ik, opdat niemand de begrippen van progressief en revolutionair met elkander verwarre. Op de vraag, wat men door vooruitgang verstaan moet, werd eenmaal geantwoord: 2) „in de wiskunde gedurig al meer te weten; in de godgeleerdheid gedurig al minder te gelooven; en in de wijsbegeerte gedurig al meer kunstwoorden uit te vinden." Was met name het tweede de waarheid, de Fortschrittsparteij zou uitsluitend aan de zijde der ontkenning te zoeken zijn. Maar, gij weet beter; de christelijk-theologische vooruitgang is niet die van stellen tot ontkennen, maar van gelooven tot weten, en van weten tot steeds beter gelooven en steeds zelfstandiger inzien. Christelijke Dogmatiek is, welbeschouwd, niets dan christelijke philosophie, maar op een gegeven bistorischen basis. Het fundament is onbewegelijk, maar het gebouw moet zich steeds hooger verheffen. Het geloof moet, zooveel mogelijk, op ieder punt vast en klaar, maar steeds voor dieper en hooger ontwikkeling vatbaar zijn, en de wetenschap des geloofs, ook bij hare hoogste vlugt, het karakter eener wordende wetenschap dragen. En zoo is dan de ware godgeleerde niet als een rots, waarvan iedere storm weer nieuwe steenbrokken afslaat, meer als een granietbodem, waar de wind het zand slechts afblaast, en
1) „Nimmer terug." Hanoversch symbool.
2) Kastner.



waarin zich een verborgen bronwel bevindt, waaruit middelerwijl het levenswater onophoudelijk opwelt.
Dit voert ons tot het zesde. Vooruitgang is op zichzelven een ijdele klank, wanneer ons de rigting waarin niet helder voor oogen staat. Nog eenmaal: van welke Theologie is nog iets voor de toekomst te hopen? Van die, is het antwoord, waarvan de belijdende gemeente het doel is. Kerk en Theologie, voor het tegenwoordige staan zij op tamelijk verren, ik durf niet eenmaal zeggen op eerbiedigen afstand van één. In plaats van de eenheid des geloofs en der belijdenis is een toestand van anarchie en individualisme in het leven getreden, dien wij niet veranderen kunnen. Maar, weder wordt hier het verschil tusschen de moderne en de christelijke Theologie openbaar. Terwijl op het eerstgenoemde standpunt het dogmatisch indifferentisme de hoogste wijsheid mag heeten, daar immers de waarheid Met is, maar veeleer onophoudelijk wordt, aanvaardt de andere wel met geloof en onderwerping den onvermijdelijken overgangstoestand, maar arbeidt tevens met dit bepaalde doel voor den geest, dat er nog éénmaal, ook door haar pogen, eene belijdende gemeente, zoo gij wilt eene kerk der toekomst te voorschijn trede, die in hare eigene taal Gods groote werken in Christus als met nieuwe tongen verkondigt. Immers, waar men waarlijk gelooft, dat er eene eeuwige, objectieve waarheid tot-zaligheid is, dié voldoende gekend worden kan, en niet zonder onberekenbare schade miskend, daar, het kan niet anders, moet die overtuiging te voorschijn treden; daar moet zij gelijkgezinden vereenigen; daar moet zij zich vroeg of laat



in gemeenschappelijke belijdenis uiten. Welnu, te midden van al de stormen des tijds zal eene theologische rigting op te langer levensduur kunnen rekenen, naarmate zij meer henen leidt tot, en op hare beurt gedragen wordt door eene geloovige en belijdende kerk. Zelfstandigheid van theologie en kerk, ieder op het haar aangewezen gebied, is noodzakelijk, maar duurzame scheiding van beiden niet enkel voor de laatste, maar ook voor de eerste noodlottig. Een rationalistisch exegeet der vorige eeuw klaagde eenmaal, dat over de teksten der Schrift gepredikt moest worden; dat, zeide hij, was de bron van zooveel willekeurige pogingen om uit de gewijde woorden te halen, wat er zelfs van verre niet inlag. De goede man vergat, dat zonder dit diep betreurd gebruik er waarschijnlijk in het geheel geen leerstoel voor de exegetische theologie zou bestaan hebben. Gelijk de theologie uit de gemeente is voortgekomen, niet omgekeerd, zoo is zij op hare beurt geroepen de gemeente te dienen, te bouwen en voor te lichten. De theologie, die met het geloofsbewustzijn van het levend deel der gemeente hooghartig en onherroepelijk breekt, zucht vroeg of laat onder den ban van volslagen onvruchtbaarheid. Niet de klove noodeloos te vergrooten, die wetenden van geloovenden scheidt, maar haar zooveel mogelijk aan te vullen, is de roeping van den echtófi dienaar der wetenschap. Er kan tijdelijk spanning bestaan, maar zij moet eindelijk tot opheldering en verzoening geleiden. Op de vraag: wat theologie heeft op eene toekomst te rekenen, is het antwoord van geloof en ervaring: die, welke het innigst met de gemeente ver-



bonden is, wier geloofsbewustzijn zij niet enkel uitspreekt, maar ook bevestigt en loutert.
En nu nog één trek, maar bier volstaat ook een vingerwijzing. Dan alleen, wanneer bet christelijk leven de kroon is onzer theologische wetenschap, heeft die wetenschap geen sterven te vreezen. Het christelijk leven van den godgeleerden zeiven bedoel ik, die, zoo het wèl met hem is, als Melanthon moet kunnen verklaren: „ego mihi conscius sum, nunquam aliam ob causam theologiam tractasse, nisi ut me ipse emendarem." „Nunquam aliam ob causam," het staat er waarlijk en letterlijk zoo: „nooit om een andere rede de Godgeleerdheid beoefend, dan om zélf beter te worden," — neen, waarlijk, eene theologie, die uit het leven geboren, zulk eene kracht in en door het leven betoont, zij heeft den storm niet te duchten. — M. H., al meer en meer wordt de christehjke theoloog, die met volhardenden moed op het groote Bovennatuurlijke, op het wonder aller wonderen wijst, in veler oog een zonderling,«een achterblijver, een dwaas. Maar moet men hem niet tevens een huichelaar noemen, wanneer zijn regtzinnig geloof doorgaans weersproken wordt door een meer dan vrijzinnigen wandel, en is het den man van de wereld ten kwade te duiden, wanneer hij het vaak niet zonder bitterheid opmerkt, hoe het zedelijk karakter van menigen twijfelaar hier en daar hooger dan dat van den dusgenaamden geloovige staat? Een felbestreden geloof kan onmogelijk de wereld verwinnen, ten zij dan dat het steeds hooger kracht betoont in het leven. Wat niet eenmaal waarlijk leeft in u zeiven, hoe wilt gij, dat



het u overleven zal? Het is duidelijk, eerst dan kan en. zal, gelijk ons geloof, zoo ook onze theologie de vuurproef doorstaan, wanneer zij innerlijk waar is. Eerst dan blijkt zij waar, wanneer zij met het leven blijkt zamen gewassen, want, gelijk het regt, zoo is de waarheid in den grond eene zedelijke magt, of — zij is eigenlijk niets.
Ik resumeer. Op de vraag: „welke theologie is in staat, de stormen van dezen tijd te verduren," is het antwoord: „die, waarvan persoonlijk geloof het beginsel; het Evangelie der Schriften de grondslag; de historische Christus het middelpunt; het verlicht geweten de steun; waarachtige vooruitgang de leus; de belijdende gemeente het doel; het Christelijk leven de kroon is." Van tweeën één: öf voor niet ééne theologie, gelijk voor niet ééne kerk, is er in onzen tijd iets te hopen, behalve dood en verderf; öf déze kan het woord des beroemden dichters herhalen: „L'avenir, Tavenir, 1'avenir est a moi." Haar naam? Maar wat doet ten slotte de naam tot de zaak? Immers ook de kleuren, die ik aanwees, ontstaan slechts uit de straalbreking van het zuivere, ongekleurde licht door den hoogen. Noemt haar, zoo gij wilt, de modern-supranaturalistische; de christehjk-orthodoxe; of anders, de Evangelischhervormde in dien zin, dat zij aan de onveranderlijke hoofdwaarheden van Evangeüe en Hervorming zich aansluit , waarmede het zi#h intusschen zeer wel vereenigen laat, dat haar voorstander met den hoofdinhoud van de beüjdenis eener afzonderlijke kerkgemeenschap van



harte vereenigd is. Maar wat naam zij ook drage, houdt u met mij overtuigd, dat eene theologie, die van zulke beginselen uitgaat, en zulk een ideaal zich voor oogen stelt, nog altijd op eene toekomst kan hopen. Al moest nu en dan haar voorstander een pijnlijke nederlaag lijden, nog altijd zou het hem betamen, naar de zinrijke lofspraak te dingen, die de Romeinsche Senaat, na den noodlottigen slag bij Cannae, den veldheer Terentius Varro waardig keurde, „dat hij aan het behoud des vaderlands niet had gewanhoopt."
Op den weg, dien ik wees, zien wij voorgangers voor ons, wier naam de wetenschap en de kerk des Heeren met üefde en bewondering spelt. Op verren afstand trachten ook wij hun voetspoor te drukken; 't wordt nu ten slotte slechts de vraag, mijne vrienden, of gij ons daarop mede wilt volgen? Ons aangaande, wij zetten hem zonder aarzelen voort, want in menigen toon onzer eeuw, waarin anderen slechts den zwanenzang der stervende Godgeleerdheid vernemen, hooren wij, te midden der schemering, veeleer het hanengekraai, dat den naderenden morgen verkondigt. Maar of die morgen ook voor u de heldere voorbode zijn zal van een rijk gezegenden dag — gij weet zelve, van wie het in de eerste plaats afhangt. In ernstigen tijd en strijd bereidt gij u tot de groote taak van uw leven. O gelooft niet, dat wij verlangen u tot sombere pessimisten, veelmin tot stroeve kamergeleerden te maken; de doctor umbraticus, door Rhunkenius zoo geestig geteekend, is evenmin ons ideaal, als het «we. Wandelt vrij, en vroom, en vroed den dag, die komen zal, tegen; alleen, weet wèl, er is storm aan de lucht, en weest niet als



de struisvogel, die zijne oogen sluit voor het dreigend gevaar, als ware het nu ook daardoor ontweken. Er is storm aan de lucht, maar „de Heer is in dezen stormwind wèl;" hij dient om het doode hout van den boom des Godsrijks te rukken, en het dorre blad zoover mogelijk weg te voeren, maar ook om den taaijen wortel te dieper in den grond te doen dringen. Ook voor u schuilt een zegen, in wat u anders dezer dagen wel eens een zucht kan ontlokken. „Dengenen, die God liefhebben, moeten alle dingen medewerken ten goede," zou dat woord op alles, en niet op het gebied onzer studie toepasselijk zijn? Zien wij slechts toe, dat de orkaan het heilig vuur op onzen outer niet doove; aan licht heeft onze tijd ongetwijfeld, maar nog veel meer aan warmte behoefte. De geloovige theologie, voor het tegenwoordige de theologia pres sa, hoe zou zij ooit als eene theologia vixtrix te voorschijn treden, zoo het haren strijders aan moed, aan volharding, aan heilige geestdrift ontbrak!
Nog eens daarom: „bouwen en vertrouwen," en wilt gij daartoe uwe kracht zien verhoogd en bewaard? M. H, toen ik u ten vorigen jare gevraagd heb: „zullen wij nog theologie studeeren, of niet," is u van eene geheel andere zijde de welmeenende raad gegeven om uwe toevlugt tot het spintisme te nemen, en van de geesten der afgestorvenen een antwoord op uwe dringendste vragen te eischen1). Ik weet niet, of gij dien raad zijt gevolgd; indien niet, ik durf u om het ver-
1) In eene brochure over diezelfde vraag, van den Heer 3. Revius, Amst. 1866.



smaden daarvan niet hard vallen. Maar thans, waar wij vroegen: wélke theologie zal het zijn; thans zeg ik ook tot u, maar gij begrijpt in wat zin: ja, roept geesten op, geesten in uwe eenzame boekcel, die gij niet voor uw oog kunt zien rijzen, zonder u geïnspireerd te gevoelen tot hooger leven en werken. De welbekende gestalten van een' vader, eene moeder, een' vriend, eene geliefde, die u met een veelbeteekenenden wenk schijnen op te wekken om maar rustig voorwaats te gaan. De kloeke, krachtige geesten van zooveel uitnemende mannen, die door woord en schrift blijven spreken, Godgeleerden, Hervormers, Kerkvaders, Apostelen, Martelaars, Profeten, die u als een éénig man schijnen toe te roepen: „wie aldus bouwt zal niet beschaamd gemaakt worden." Het heilig, vriendelijk, hemelsch beeld van Hem bovenal, dien gij immers niet in trage rust, maar in trouwen strijd wenscht te dienen? Het stil verkeer met zulke geesten, met den Vader der geesten vooral, 't heeft een heiligende, bezielende kracht. Na zulk een eenzaam uur gaat men getroost het strijdperk weêr in, en een tweetal woorden omvat ten slotte de gansche levenservaring: „victus vincam." „Victus vincam," „overwonnen, zal ik verwinnen," 'tis mijn levensleus; het zij, het blijve, het blijke de uwe! Zoo zij het.







Bij de Uitgevers dezes zijn van denzelfden Schrijver verschenen:
HET LEVEN VAN JEZUS. Nieuwe vermeerderde en verbeterde uitgaaf. 3 Deelen ƒ 19.60.
HOE MOET HET MODERN NATURALISME BESTREDEN WORDEN? Toespraak bij de hervatting der 'Academische werkzaamheden in September 1863. Voorafgegaan door een brief aan D. Chahtepie de la Satjssaye, Predikant te Rotterdam „ 0.50.
DE ZON DER GEREGTIGHE1D. Leerrede ter godsdienstige opening van het Academiejaar (1863.) der Utrechtsche Hoogeschool » 0.25.
ZULLEN WIJ NOG THE0L0GD3 STUDEEREN, OF NLET? Toespraak bij de hervatting der Academische werkzaamheden in September 1865. . . „ 0.30.
EEN KONINGSWOORD tot eene strydende kerk. Tijdpreek . . „ 0.25.
GESCHIEDENIS ONZER THEOLOGIE? Proeve van Historische Kritiek. (Overdruk uit de Nieuwe Jaarboeken voor Wetenschappelijke Theologie. Dl. IV. St. 2). . . , 1-00.
EENE ZIEL NA DEN DOOD. J. L. Helbergs.
Gedicht van dien naam besproken. ..,...„ 0.80.