CB 10282
EEN WOORD AAN DE GEMEENTE
OVEE
„de Proponents-Formule",
DOOR
J. I T. G U N N I IV Gr .1 r.
IRENISCH.
AMSTERDAM, EK ER & ZOON.



♦ ♦
I BIBLIOTHEEK |
♦ ♦
\ van het Comité voor \
♦ ♦
i Inwendige Zending j
AMSTERDAM. \
♦ ♦



1
IRENISCH.







IRENISCH.
EEN WOORD AAN DE GEMEENTE
OVEK
„de Proponents-Formule",
DOOK
j\. n_ o- tj n nsr i n a j-r.
AMSTERDAM,
HÖTEKÏE & ZOON. /cPcf3







VOORREDE.
Niemand zegge: het onderwerp, hier in den titel genoemd, raakt mijn geestelijk leven niet, ik stel er geen belang in. Dit geschrift wil er juist op wijzen dat de Heilige Geest de Gemeente vormt, en dat de toestand van eiken afzonderlijken geloovige van dien der Gemeente, des geheels, -afhankelijk is. Ik behandel echter alleen de vraag: „wat zullen de aanstaande evangeliedienaren te beloven, te verklaren hebben?» — niet de daarna even gewichtige vraag: „hoe zal men trachten te bewerken dat de Synode hare daad der vaststelling van Art. 27 nieuw terugneme?» Bk daad was eene zonde, doch eene zonde die in den toestand ligt. Bit is het nu juist wat ik in de volgende bladzijden wensch aan te wijzen. Namelijk dat de kwestie niet door „eenvoudige» herstelling van rechtsverhoudingen is uit te maken. Bie dit zeggen hebben bij de groote menigte gewonnen spel, daar deze altijd hoort naar het verstandelijk klare, afgepaste, schijnbaar logische. Zoo schijnt er niets duidelijker dan dat de leer der belijdenis recht heeft, de tegen haar over staande dwaling niet. Bie leer wordt dan beschouwd als iets onpersoonlijks, objectiefs — alsof ze niet, als and-



woord der Gemeente op Gods Woord, dóór den geest, den persoon, der belijders heengegaan ware om te ontstaan, en voortdurend daardoorheengmg om te blijven bestaan! Het objectiefste wat er is, het éénig-objectieve, de Heilige Geest en Zijn stem in het hart van Gods kinderen, wordt op deze wijze tot iets „subjectiefs» verklaard, en die er nadruk op leggen, als subjectivisten aangeklaagd bij de menigte. En deze hoort dit zeer gaarne, omdat zij daardoor van een lastige stem die tot persoonlijke bekeering roept, bevrijd wordt, en zonder bekeering, door dit „objectieven te beamen, heerschen kan. Daarom tracht ik in deze bladzijden door een vluchtig historisch overzicht aan te toonen, dat Schrift en geschiedenis het innig verband tusschen „leer" en „persoonlijkheid" bewijzen. Het zijn slechts enkele grepen. Maar ik moest mij beperken. Mijn eigenlijk doel is, nevens de beschouwing van de bepaalde zaak die mij tot schrijven noopte, opnieuw ook door dezen samenhang van gedachten duidelijk te maken, hoe alle poging tot kerkherstel, ook bij snel. wereldsch succes, ijdel is als er bij de Gemeente geen persoonlijke bekeering is voorafgegaan, en zij dus niet in waakzame zelfverloochening zich tot 's Heeren komst bereidt, maar Hem eigenhandig naar de aarde trekken en in hare ordeningen vestigen wil.



I.
Ieder weet dat onlangs het formulier, door de aanstaande evangeliedienaren te onderteekenen vóór zij tot de heilige bediening worden toegelaten, belangrijk gewijzigd is, zoodat men door het nieuwe formulier zich bijna tot niets meer verbindt. Velen denken en beraadslagen hierover, en zoo schijnt het mij tijdig toe, een voorstel te doen dat ik aan mijne broederen, die mede tot leiding der kerk geroepen zijn, en aan de Gemeente, die er mede groot belang bij heeft, in óverweging geef.
De titel ^irenisch" is mij tweevoudig opgelegd. Vooreerst is het voorstel dat ik wensch te doen, inderdaad irenisch, vrede-bedoelende, in een zin die nader blijken zal. Ten andere is het gebruik van die benaming voor mij een eereplicht. Wat dit woord, en andere die er mede in verband genoerad worden, in onzen kerkelijken partijstrijd beteekenen, daarover begeer en behoef ik niet uit te weiden. Slechts merk ik op dat deze staat van zaken ook mij gelijk anderen, die de roeping, in het woord ^irenisch* uitgedrukt, van harte aanvaarden, den plicht oplegt om in het diskrediet, thands aan zulke woorden verbonden, te deelen. Er bestaat noch een ethische noch een irenische partij. Doch dat vrome mannen, met wie ik mij van harte



geestverwant gevoel, met dit merk gestempeld worden, brengt mij uit „Eene familielegende uit de 16" eeuw" van Mevrouw Bosboom-Toussaint een zekeren Adhemar de Mérode in herinnering. Nog roomsch in naam, wordt hij door zijne nicht Anna gevraagd waarom hij (het is in Leicesters dagen) verzuimt, zijn hartelijke overeenkomst met de grondgedachte der Gereformeerden te doen bekend worden. Zijn andwoord is (bladz. 82): ,/Verschoon mij, nicht! in dagen van verdrukking en vervolging valt een welgeboren man de partij niet af daartoe hij is behoorende." Ik verdedig dit niet, en heb persoonlijk ook geen verdrukking en vervolging te bjden; maar heb toch in zoover sympathie voor dezen Adhemar, dat ik geloof voor de vredewoorden die ik te spreken heb, thands minder dan ooit de ongunst, aan het woord „irenisch" verbonden, te mogen ontgaan. Doch genoeg over den titel.
Het is dan dezer dagen de vraag, welke formule hun die begeeren tot den H. Dienst te worden toegelaten, ter ouderteekening moet worden voorgelegd.
De drie formulieren van eenigheid onzer gereformeerde kerken liggen daar. Zij moeten, ten blijke van instemming, onderteekend worden. Niet met een ongerijmd quatenus, maar precies zóó als ze daar liggen, zonder ééne letter er af te doen. Dit schijnt mij redelijkerwijs niet te kunnen betwijfeld worden. De vraag is alleen : h o e moeten zij aldus onderteekend worden ? Door een exemplaar te nemen en daar zijn naam onder te plaatsen? Neen, want zoo eenvoudig is de kwestie niet; immers daarmede is niet genoeg bepaald. Hier zou gelden het bezwaar van Dr. A. Kuyper (in zijne Uitgave van deze drie Formulieren, voorrede bl. 7) dat om de grenslijn zuiver te trekken die de waarheid scheidt van de dwaling, de grondslag dezer formulieren niet te eng, maar



nog te ruim zou zijn. Daar zijn bijvoorbeeld onder hen die letterlijke instemming met deze formulieren betuigen, twee meeningen met zeer gewichtig onderling verschil.
Sommigen namelijk vatten deze instemming zóó op, dat zij inderdaad geen enkele letter ontkennen of anders willen. Anderen echter hebben reserves die zij zelve zeer klein achten, maar die, om het beginsel dat er in steekt, hoogst gewichtig zijn. Bij voorbeeld omtrent de wijze hoe de Overheid zich tegen de ketterij heeft te stellen, of omtrent de zekerheid dat wij in de voorhanden heilige Schrift de juiste lezing van het werkelijk gebeurde hébben. Hoe mikroskopisch klein en op zichzelve nietig zulke reserves mogen zijn, zij stellen toch het beginsel: „men mag, volle enalge„heele irustemming betuigende, tegeUjkertijd naar Gods Woord, „overeenkomstig het oordeel van de Kerk aller eeuwen, van „de formulieren verschillen/' En daar nu velen, aan wie de cpnfessioneelen geen getrouwheid aan de behjdenis kunnen toeschrijven, dat beginsel beamende met hen de formulieren willen onderteekenen, zoo zou bij die onderteekening de eenstemmigheid welke men er zich bij voorstelt, worden gemist.
Maar hoe moeten dan, indien de eenvoudige onderieekemng niet baat, onze formulieren van eenigheid zóó als ze daar liggen, onderteekend worden?
Mijn andwoord op die vraag, hetwelk ik mijnen broederen ter overweging voorstel, is :
Van den aanstaanden leeraar moge door het bevoegd kerkbestuur geëischt worden dat hij voor het aangezicht des Heefen, door onderteekening van de drie formulieren van eenigheid, schriftelijk verklare en belove:
niet tegen Schrift en belijdenis te zullen 1 e e r e n.



Het zij mij vergund, den aard dezer voorgestelde verklaring toe te lichten.
Haar kenmerk is, dat zij breekt met het even vruchteloos als afmattend zoeken van een minimum van getrouwheid, een stel van noodige hoofdartikelen, een belijdenis, hetzij voor de kandidaat-lidmaten, hetzij voor de voorgangers der Kerk, bij welke men het wezenlijke, het voor allen noodige, den aard en den geest, het wezen en de hoofdzaak, meent af te zonderen van het onwezenlijke dat zonder schade onvermeld kan blijven. Met dit volslagen nietsbeteekenend zoeken naar een behjdenis-formule maakt zich de hervormde kerk sedert jaren ergerlijk bij allen die, van welke „richting" dan ook, kloeke beslistheid en waarheid willen. Uit dit jammerlijk streven komt de zonde voort van het oude Art. 27 (het onderteekeningsformulier) vervangen te hebben door een, zoe mogelijk, nog onbeduidender formulier, doch waarin de weglating van den Naam des Heeren een schande is voor onze Kerk. Ik heb tegen dit nieuwe formulier niet dat het te ruim is, (want ik vrees niet de aUerruimste formulieren, en ben, als er zulk een resumtie-formulier moet zijn, met de eenvoudige verklaring: „ik hoop mijn plicht te doen" tevreden) maar eenvoudig, dat het een formulier is waar men een minimum van getrouwheid door wil bepalen. Dit mag niet. Als er kwestie is van mijn vaderland te dienen, zoo wil ik beloven het te dienen niet in zijn aard en wezen, hoofdzaak en geest, maar in zijn vol, werkelijk bestaand, hier voor mijn oogen levend geheel. De kerk nu is mijn geestelijk vaderland voor onze aardsche toestanden. Hare beschrijving, hare wettige oorkonde ligt hier vóór mij, de drie formulieren van eenigheid. Daar leg ik de hand op, d. i. op hun geheel, zonder één bladzijde, één artikel, één woord, één letter uit te zonderen, eenvoudig omdat ik dan



niet meer de belijdenis, de formulieren, maar iets anders zou hebben.
Deze beschouwing, hoe duidelijk ook, is verre van algemeene instemming te vinden. Bepaaldelijk vele confessioneele broeders zeggen: neen, er zijn hoofdartikelen, omtrent welke wij niets mogen toegeven, en andere stukken, die van minder belang zijn. Van die hoofdartikelen — Schrift en Belijdenis doen ze zeer wel kennen — van die hoofdstukken der leer geldt het: „indien iemand tot ulieden komt en deze leer z/niet brengt, ontvangt hem niet in huis, en zegt tot hem „niet: zijt gegroet, want die tot hem zegt: zijt gegroet! „die heeft gemeenschap aan zijn booze werken."
Dit is een Schriftwoord, 2 Joh. 10. "Wij zeggen er van harte Amen op, gelijk op de gansche Schrift. Ja, op de geheele Schrift, precies zóó" als zij daar ligt. Dus elk woord niet apart genomen, maar in samenhang met het geheel: want de Schrift kan niet gebroken, opgelost, worden. „Indien iemand afdoet van de woorden des boeks dezer profetie, God zal zijn deel afdoen uit het boek des levens, en uit de heilige stad en uit hetgeen in dit boek geschreven is." Die woorden hebben natuurlijk betrekking op „het boek dezer profetie*, de Apokalypse van Johannes. Maar vele eenvoudige vromen passen ze ook op den geil e e 1 e n B ij b e 1 toe. En die praktijk is volkomen juist. Van géén woord der gansche heilige Schrift mag men iets afdoen, wat er aan vast is. Nu is aan elk woord, waar het ook sta, de geheele B ij b e 1 vast, al wat er voor en achter staat, van de eerste tot de laatste bladzijde. Wie dat verband uit het oog verliest, doet aan zijn geestelijk leven schade, want hij komt tot verkeerde opvatting van de afzonderlijke woorden die hij vóór zich heeft.
Wij moeten dus ook 2 Joh. 10 uit den samenhang der



Schrift verklaren. Yelen oordeelen anders. Zij meenen dat elk woord, op zichzelf genomen, een wetsartikel is. Niet dat zij ongerijmdheden willen. Zij zullen b.v. niet aannemen dat wij Ps. 137 :9 letterlijk hebben op te volgen, maar omtrent deze plaats liefst leeren, dat wij hier niet met vleeschehjke wraakzucht, neen, met heiligen toorn tegen Gods vijanden te doen hebben, of wel, dat onder het Oude Testament de liefde nog niet zoo geopenbaard is als onder het Nieuwe, of iets dergelijks. Maar eene plaats als b.v. 2 Joh. 10 moet, evenals Rom. 16, 17, 1 Tim. Ê 19 en 20, Titus 3, 10, op de hoofdleer des Evangelies en der bebjdenis toegepast worden. Deze Schriftwoorden, zeggen zij, schrijven ons vóór, de met-rechtzinnigen als dwalende of goddeloos, bepaaldelijk b.v. de moderne leeraren als wolven onder de kudde des Heeren, als vijanden van het kruis van Christus, te weeren. Hier komt het er niet bij op aan, wie die menschen op zichzelve zijn. „De kerk oordeelt niet over het inwendig leven." Het hart laten wij voor God over: zulk een wolf en vijand is misschien in natuurlijke zedelijkheid verre boven een geloovige, d. i. een orthodoxe, verheven; maar het persoonlijke gaat ons niet aan: wij oordeelen slechts, naar Gods Woord, de zaak, de leer op zichzelve, afgescheiden van den persoon:
,/Afgescheiden van den persoon" — hier ligt ons bezwaar tegen deze opvatting. En wel omdat de Schrift ons leert, dat persoonlijke niet van de zaak te scheiden.
Wanneer wij onderzoeken wat de //leer van Christus," de ,/gezonde leer" is, moeten we eerst dat woord „leer" in zijn bijbelschen zin verklaren. Overal waar het in de Schrift voerkomt, beteekent het een le e ring, een onderwijzing, die een leeraar en leerlingen, voorganger en onderwezenen in levenden samenhang onderstelt. Het zelfstandig naam-



woord dat wij door „leer" vertalen, didache, duidt iets persoonlijks* levends aan, gelijk in net woord „leering" ligt. Wordt de leer op zichzelve bedoeld, buiten verband met den persoon die onderwijst of onderwezen wordt, dan heet het, met een woord dat niet in het N. T. maar wel in het overige Grieksch, b. v. bij Plato en Aristoteles, voorkomt, d i d a g m a; even als g r a p h e, de Schrift, de levende handeling van den persoon insluit, terwijl g r a m m a de letter, het onpersoonlijke is, de letter zooals zij daar ligt, dood en doodende. Wat nu in de brieven aan Timotheus en Titus de ,/gezonde leer" genoemd wordt, sluit natuurlijk dit onpersoonlijke ook mede in, want een gezonde leer -tan toch geen giftige bestanddeelen bevatten. Maar voornamelijk ziet dit begrip toch op den geest waarin geleerd wordt en op de wijze waarop de leering aan anderen wordt gegeven. Gelijk ook een mensch nog niet daardoor gezond is, dat alle bestanddeelen van zijn lichaam aanwezig zijn en dienst doen, maar daardoor dat, op dezen grondslag, kracht en levensfrischheid het organisme zich doen ontwikkelen en groeien. Een „juist" denkbeeld noemen we eerst dan ook gezond, als het levenskracht, werkzaamheid, blijdschap bij den hoorder kan wekken. Het verstand moge juist en scherp zijn en reeds zóó een kostelijke gave, — van „gezond verstand" spreken we toch eerst wanneer het denkbeeld van frisch leven er bij komt. Zoo ook met de leer> d. i. niet het Woord Góds zelf, maar de reproductie, de herbaring van dat Woord in ons, het woord des menschen, der Gemeente, dat op Gods Woord andwoord geeft. Wie in de „gezonde" leer leeft, zijn hart is gesterkt, vast door genade, en wordt niet omgevoerd met vreemde leeringen (Hebr. 13, 9). Hij heeft, in tegenstelling met de „kinderen", een manlijk gemoed dat niet „beweegd wordt met alle wind der leer-* (Ef. 4, 12).



Zoo is de prediking dan ook een //getuigenis", d. i. het woord van een „getuige", een man die zeggen kan: ik zelf ben daar bij, leef daar in.
Dat alzoo de leer met den persoon verbonden is, wordt wel door vele confessioneelen, gelijk wij zagen, in theorie ontkend, maar ook hierin gaat de natuur, de persoon, boven of bever met de leer. Hoogst nadrukkehjk wordt door hen, onder oprecht beweeren dat zij wel de leer maar niet den persoon aanvallen, de persoon aangevallen. En behoudens de eischen der bilbjkheid, die ook hier <le juiste maatbehooren te bepalen, is die zaak zelve niet te wraken. l)
Want deze persoonlijke warmte is aanduiding van een
*) Zoo wordt b. v. de prediking der dusgenoemde „ethischen" door ziüken die gedurig verklaren niet hét hart maar alleen de belijdenis te heoordeelen, beschreven als een prediking, behagelijk voor menschen die geen hartservaring van genade hebben en slechts aangenaam, zonder dat hnn geweten geraakt wordt, willen onderhouden worden. En in tal van „christelijke" bladen kan men in onze dagen den tegenstander, hoewel doorgaands met minder oorspronkelijkheid dan wel nadruk, op soortgelijke wijze zien beschuldigen. Er is geen reden om voor eigen persoon daarover te toornen. Want vooreerst behoort, blijkens de algemeenheid van het verschijnsel, dergelijke heftigheid meer tot het genre dan tot de bepaalde personen die het hanteeren. Ten andere is onze taai-atmosfeer in 't algemeen met zoo sterke woorden gedrenkt, dat het eenvoudig „ja, ja, neen, neen!" ondenkbaar verre achter onze usantiën ligt. Niemand, die eenigszins openbaar leeft, verwondert er zich meer over, beschuldigingen tegen zich ingebracht te zien, die bij gewoon taalgebruik als schier onherstelbare beleedigingen zouden gelden. Ten derde vernemen we meestal, als van dergelijke taal verandwoording gevraagd wordt, dat de tegenstander het niet zoo gemeend had en geen bedoeling had, ons te kwetsen. Afgezien nog van de mate waarin onze persoonlijke schuld aanleiding bood, is er dus doorgaands reden genoeg om in onze beoordeelaars de goede bedoeling van de minder goede uitvoering te scheiden, en ons aan de eerste te hechten. ~Wij vermelden het verschijnsel dan ook niet om te klagen, maar als bewijs voor wat wij hier bespreken, nl. dat men „persoon" en „leer" niet kan scheiden.



kostelijke waarheid. Alles is persoonlijk, wat waarlijk leeft en als zoodanig leven wekt. In zijn bureau zit de ongenoemde publicist in onze dagen, en dompelt dag aan dag den naam der verdienstelijkste mannen, die in evidentie zijn, in het slijk van zijn laster, of is, ook als hij zich noemt, gewoon zich achter het „ik beoordeel niet den persoon maar de daad" te verschansen. Maar op den Pnyx te Athene stonden Demosthenes en Aeschines man tegen man, en spraken elkander ten aanhoore van 't gansche volk beschuldigingen toe, van wier al of niet gegrond zijn eer of ondergang afhing, zoodat het een strijd om het leven was. En wat aldus voor het natuurbjk maatschappebjk leven geldt, het is nog veel meer zóó voor de Gemeente des Heeren. De apostelen en de overige heilige mannen die in de Schrift ver halen de Gemeente uitmaken, zijn in geenen deele zoo scherp de personen en de leer of de zaak onderscheidende. Elke ketterij staat niet alleen in 't algemeen met verbastering van het geestehjk leven, met zonde en afval in verband, maar dit wordt ook bepaald en rechtstreeks, dikwerf met heftige woorden, op bepaalde personen toegepast. Er is namehjk daar in die eerste tijden de gave van de „onderscheiding der geesten," van welke de apostelen dikwerf een verwonderlijk hooge ontwikkeling (b. v. 1 Joh. 5, 16) bij de Gemeente onderstellen. Maar de rechte uitoefening van deze, gehjk van de andere gaven des Heiligen Geestes onderstelt een goed geordende Gemeente, een zedelijk verband. De Heer Jezus zelf had omtrent dat verband enkele hooggewichtige wenken gegeven. De apostelen hadden als uitvoerders van Zijn wil de Gemeenten allerwege geordend, en de bedieningen in haar geregeld. In één woord", de tucht, de ban was in kracht, zonder welken geen Gemeente ordelijk bestaan kan. In de didache, de leer der apostelen, in welke de eerste



Gemeente volhardde, (Hand. 2, 42) was het levend verhand van Voorgangers en Leden, waarin de ongescheiden en onscheidbare eenheid van „leven" en „leer" haar heiligen glans voor de oogen des rondom wonenden volks deed blinken. Wie werden, als tegen den Heiligen Geest liegende, door den vreesebjken ban in welken zich de oudtestamentische Cherem vervulde, uit de Gemeente der heiligen geweerd? Ananiasen Saffira, wier onrechtzinnigheid in de leer nergens büjkt. Wel echter wordt (1 Tim. 1,10) hun misdrijf, de leugen, een vergrijp „tegen de gezonde leer" genoemd. Een scheiding tusschen hetgeen men „leven" en hetgeen men „leer" noemt, scheiding bij welke het eerste een onbewuste, vormlooze gevoelsbeweging, de tweede een verstandebjke bepaling wordt, zou aan deze eerste christenen ongerijmd hebben toegeschenen. Maar juist nu omdat de Heüige Geest aan de Gemeente, het lichaam des Heeren, een zoo fijn, wonderbaar harmonisch en goed in al zijn deelen geordend organisme had, kon zooveel menschelijke zwakheid in haar gedragen worden. Welke massale bekeeringen van duizenden op éénmaal! hoe snel worden sommigen gedoopt en toegevoegd, bij welke wij, gedachtig aan het vele kaf dat onder het koren der massieve revivals onzer dagen gemengd is, allicht wantrouwen of voorzichtigheid raadzaam zouden achten. In het besef van de tegenwoordigheid en ongeweerde werking van den Heüigen Geest behoeft die eerste gemeente allerlei dwahng en ontkenning in haar midden evenmin te vreezen als een krachtige staat de verkeerde theoriën van zijn rechts-leeraars, zoo deze zich slechts frisch en krachtig aan het bestaande maatschaplijke leven verwant, en daardoor gebonden voelen. Van daar dat b. v. zoo grewichtige centrale „waarheden" als de eeuwige Godheid des Zoons, de persoonlijkheid des Heüigen Geestes, zoo laat te voorschijn



treden. De apostelen en eerste christenen leven er in; die in dezelfde gemeenschap des levens staat, gevoelt dat deze leeringen, hoewel slechts incidenteel, als bij gelegenheid en zonder opzet uitgesproken, toch overal alles bezielen; maar wie niet in die gemeenschap leeft, kan tot op den huidigen dag beweeren dat dit alles //niet in den Bijbel staat."
Doch nu is er, sedert de kerk in Constantijn's dagen hare plaats in de wereld nam en de Toekomst haars Heeren vergat, een daling in het geestehjk leven gekomen. De vorm dier daling, hier voor ons onderwerp in aanmerking komende, is de vooropstelling van het verstand, dus van de (nu onpersoonlijk opgevatte) leer. Het leven in zijn kracht en bloei is biddende, en zegt tot God: „Gij \" Maar als die bloei taant, komt het verstand voorop, en zegt: „Hij." In den beginne gold de Heiland zelf als het Licht der wereld, de weg, de waarheid en het leven, en alles was persoonhjk, het geloof en zijn voorwerp beide. Maar later heeft de kerk, even voetstoots en zonder bedenken als zij Constantijn's gevaarlijke gave aannam, de grieksche wijsbegeerte aangenomen. Zeer leerrijk is in dezen de wijze waarop Clemens van Alexandrie de wereldsche wijsheid met den inhoud des geloofs in betrekking stelt. De gewone denkvormen, in de grieksche philosophie overgeleverd, worden als natuurlijk goed en bruikbaar opgenomen : slechts komt er, meent men, door het geloof een nieuwe inhoud in — alsof niet de geheele mensch, ook het denken en de denkvormen, uit den Heiligen Geest moest worden wedergeboren. Dit had ten gevolge dat, dóór de gewichtige oudste kerkvergaderingen heen, de „orthodoxie" d. i.. de ware meening, als kenmerk van het ware cliristenzijn werd vooropgesteld. Had men het geloof streng uit zijn eigen grondbeginsel ontwikkeld, zoo ware men ook beter gedachtig gebleven aan het onver-
2



mogen van het menschelijk denken ten opzichte van het goddelijke, en dus ook daaraan, dat het scherpste en uitnemendste denken van den mensch toch niets anders is dan een proeve om de goddelijke waarheid, die de geestelijke ervaring in de gemeenschap met Christus aanschouwt, door een zoo juist mogelijke uitdrukking te teekenen; want bovenal op dit gebied zijn toch al onze woorden slechts teekenen, die de zaak van verre aanduiden.
Maar het was toen ook de tijd nog niet, om aan het J denken te vragen of zijn werkzaamheid wel juist was? De eenige vraag aan het denken betrof zijn inhoud, en die was immers in de openbaring gegeven ? Het denken zelf, meende men, is iets dat zich onder alle omstandigheden, bij christenen en bij heidenen, gelijk blijft. Alleen hebben de christenen eene waarheid welke de heidenen niet hebben, op deze vooruit. Zoo werd van zelf datgene wat het denken uit de gegeven geloofswaarheid ontwikkeld had, nu ook zelf, weder voorwerp des geioofs, en eene rechtzinnigheid kwam tot stand, wier hoofdpunten door de kerkvergaderingen vastgesteld werden. Het praktisch, doel der kerkregeering schiep de behoefte om den Heüigen Geest als het ware op het bepaalde uur, als de leiders der kerk te samen waren, bij zich te' hebben ,en te doen spreken. Had men bedacht dat men, wegens de éénheid des levens in de Gemeente, met het denken der voorgangers het leven-zelf der gemeente niet zoo snel vooruitloopen kon, men zou over het denken-zelf, en ook over het dogmatisch redeneeren der eerwaardige kerkleiders, bescheidener gedacht en de toekomstige gemeente j niet zoo vrijmoedig aan de nu gegeven oplossing van moeielijke vraagstukken gebonden hebben. Maar menwilde heerschappij, en een heerscher, een man die of een collegie dat macht behoeft, heef



alt ij d goed afgepaste formuleeringen noo. dig, want zonder deze kan het volk niet bestuurd worden. Zoo was het in de middeleeuwen. Al wat in de kerk heerschen wil, wordt noodzakelijk wereldseh, want het heeft de bestanddeelen dezer wereld noodig om er zijn macht meê op te bouwen. De wereldsch geworden hiërarchie had als keerzijde een scholastiek noodig, d. i. de poging om de vastgestelde kerkleer, van welke de Paus de opperste Beschermer was, voor het menschebjk denken te rechtvaardigen door middel van datzelfde menschebjke denken. Ook hier werd het empirisch voorhanden denken eenvoudig als waar aangenomen. De Hervorming verbrak de priesterheerschappij, en had, overeenkomstig daarmede, in de dagen van haar eersten bloei een zeer vrije, ja vijandige houding tegenover „Aristoteles" en de scholastiek. Maar weldra hernam het gewone denken, gelijk men het uit de middeleeuwen had overgenomen, in den tijd der protestantsche orthodoxie zijn heerschappij, en een nieuwe scholastiek ontstond. Men erkende zeer sterk de verdorvenheid van den menschelijken wil, en theoretisch ook die van het verstand: maar ,dit laatste was niet ernstig gemeend. De theologie schonk aan het gewone menschebjke denken, mits de „christelijke leer" als inhoud werd aangenomen, nu verder tot het verwerken van dien inhoud een blind vertrouwen. Hier was alweder, gelijk ten allen tijde, de behoefte aan h e e r s c h a p p ij bij de kerkleiders in het spel. De verstandebjke orthodoxe onfeilbaarheidstheorie het noodzakelijk middel om de kerk geregeld en vast te besturen, was eenvoudig
') Wèl te onderscheiden van de onfeilbaarheid in den' zin dien de Schrift zichzelve toeschrijft, en welke geen christen haar ontzeggen kan; doch die dan ook van de verstandelijke, wetenschaplijke onfeilbaarheid, welke de orthodoxie, genoodzaakt is haar toe te schrijven, zeer verschilt.



weerspiegeling van de onfeilbaarheid die men aan het menscheHjk denken toeschreef. Het verstand, na ééns in schijnbaar diepe onderwerping het geheel van de Schrift als van God gegeven te hebben aanvaard, heerschte nu verder oppermachtig in de verklaring, rangschikking en begrenzing van dien inhoud. Gebjk de Frankische hofmeester, na voor den Merovinger op den troon een diepe buiging gemaakt te hebben, nu verder in diens naam onbeperkt heerschte en al wat hij eigenmachtig deed, door het gezag des Konings dekte. Doch noodzakelijk moest eens de tijd der afzetting van dien koning aanbreken. Noodzakehjk moest het verstand, na eerst in naam der Schrift te hebben geheerscht, zich eens tegen haar keeren. Het rationalisme — dat is de groote les der geschiedenis — het rationalisme is niet van buiten in de kerk gedrongen: het is de wettige dochter der supranaturalistische orthodoxie. Dabng van het geestehjk leven ging hier, gebjk overal en altijd, met overschatting van het empirisch denken hand in hand.
Wij behoeven de geschiedenis niet verder te volgen. Met de gegeven herinneringen was ons doel alleen te doen zien hoe het verstandebjk isoleeren van de „leer", aan de Schrift vreemd, wettig het ongeloof heeft te voorschijn geroepen.
Wij kunnen dus niet maar eenvoudig zeggen: ziehier iemand die deze of die grondwaarheid, of vele grondwaarheden, ontkent, een ketter, een moderne; hij is dus een ongeloovige, die uit de kerk gebannen worden moet. En ook de Behjdenis der kerk kunnen wij tot dat doel niet gebruiken. Die Belijdenis, zoo als zij daar Hgt, is ons het herkenningsteeken voor de gemeenschappebjke gezindheid. Maar wij kunnen niet zeggen: wie deze onze belijdenis niet met ons beaamt, is een ongeloovige. Het rationahsme, of de edeler



vorm van dezelfde denkwijs, de moderne overtuiging, is bepaald en stelhg een onchristebjke overtuiging. Maar wie haar koestert moet, als wij willen opmaken of hij een geloovige of een ongeloovige is, naar zijn historie, naar de omgeving die hem droeg en vormde, en niet naar zijn leerstellige uitingen beoordeeld worden. Dit geldt ook voor de leeraars. Komen zij uit een ongeloovige school, wij kunnen henzelven daarom nog niet naar hun bebjdenis schatten. Het verschijnsel van hun geestehjk bestaan is zeer ingewikkeld, en moeiehjk te waardeeren. Dit is zeker, hun onchristebjke bebjdenis is een schuld. Zij wijst op het persoonbjk leven, ook der vroegere geslachten, terug. Ons te zamen moet de Heilige Geest van zonde overtuigen. Maar Zijne tucht, als de Gemeente haar weder plaats in zich zal geven, moet dieper dan de leer beginnen. Zij moet, als in den apostobschen tijd, de kiemen der ketterij in hetzedebjk leven zoeken. Leertucht moet er zijn, maar de tucht des levens moet voorafgaan.
Zoo leert het de aard der zaak, de heilige Schrift, de apostolische tijd, de geheele geschiedenis. Toen de Gemeente na de vervolgingen zich in de wereld thuis begon te vinden, schiep dat besef van wereldsche rust zich een theologischen leervorm in Arius, die leerde dat de God des heils kreatuur was, een anthropologischen in Pelagius, die leerde dat de mensch het heil uit zichzelf kon bewerken. Toen Huss, nog inderdaad in hoofdleer roomsch-orthodox, zijn Appellatie aan Joh. XXHI toezond, begreep het roomsch instinkt zeer juist, dat, zoo de ware kerk overal was waar de Heilige Geest de harten regeert, en zoo elk' geloovige in rechtstreeksche betrekking tot Christus kan- staan, kortom zoo het leven van Huss naar de heilige Schrift was, dan ook weldra zijn leer desgehjks zou zijn, en verklaarde hem schuldig.



Toen Ami Bost, gelijk hij in zijn Mémoires over het Béveil in Zwitserland en Frankrijk mededeelt, in 1820 de deelgenooten der „Opwekking" verflauwd vond in ijver en godsvrucht, en aan een zijner kalvinistische vrienden vroeg waarom hij toch de leeraren van Genève altijd over hun arianisme en socinianisme aanviel in plaats van hen van wereldschgezindheid en onbekeerdheid te beschuldigen, andwoordde hem deze : „O het is g e m a k k e 1 ij k e r te bewijzen dat iemand een Ariaan is dan dat hij een dienaar der wereld is". Merkwaardig woord, dat ons als met den vinger aanwijst hoe vruchteloos het is, door de leertucht het leven te willen verbeteren, de vrucht goed te willen maken opdat de boom goed zij, het Koninkrijk Gods te willen doen zien opdat de mensch wedergeboren worde!
II.
Wat is dan het redmiddel voor de Kerk van onzen tijd? Wij hebben het op bladz. 15 reeds genoemd. Het is de tucht, de ban, de ootmoedige schulderkenning der Kerk om, van binnen uit, zich door den Heüigen Geest weer te laten opbouwen. Eerst dan, als.de Kerk in haar geheel (d. i. in hare meerderheid, afgezien van de massa die door den voortgaanden afval meer en meer de Kerk verlaat) boete doet, de zonden der Vaderen en de eigene zonden erkent, kan zij weder leertucht oefenen; eerst dan zal de sluitrede: A is modern, de Confessie is daartegen, dus A moet van de Kerk geweerd — weder zoo eenvoudig worden als zij nu (zie bladz. 20) nog niet is. .
Daarom kunnen wij, schoon van harte de confessie beamende, niet confessioneel zijn; en schoon de revolutie ver-



foeiende, niet anti-revolutionair. Ons verschil met de confessioneele en anti-revolutionaire broederen, met welke wij de bebjdenis van Jezus als den Christus naar de Schriften, en dus den geloofsgrond, gemeen hebben, hgt in-onze opvatting van de zonde. Niet in de theorie: daar zullen wij het wel ééns in zijn. Maar in de praktische toepassing. Wat het confessioneele betreft, wij kunnen niet met onze broeders die zich met de confessie vooropstellen, eenvoudig de orthodoxen de geloovigen, het volk des Heeren" noemen. Want er is nog geen grondige bekeering voorafgegaan, kenbaar hl de oprechte erkenning van onze en onzer Vaderen zonde. Onze vrome gereformeerde Vaderen, die thans door zoovelen weder hemelhoog verheven worden en welke wij ook eerbiedig huldigen, zij zijn het evenwel, die met ons de moderne theologie en de diepe vernedering welke hare ontkenningen over onze kerk uitgieten, hebben in 't leven geroepen. En wat het anti-revolutionaire betreft, door de revolutie heeft de kerk wettig het recht verloren om zich als instelling in onze maatschappij te doen gelden. Zij kan zulks nu alleen als beginsel, als geestebjke kracht, als getuigenis der persoonlijkheid. Zóó als de kerk was ten tijde der revolutie, de bebjdenis nog hebbende tot reglement maar als een doode letter, zoo bestaat zij ook sedert dien tijd als een schaduw voort. Maar nu de steun des Staats, door welken zij geworden is wat zij was, haar ontvalt, wordt zij gaandeweg getransformeerd van belijdenis-kerk tot bebjdende gemeente. En nu wil de. anti-revolutionaire partij haar behouden, handhaven, als bebjdenis-kerk. Dit kan niet, indien hare zonde, gebjk de zonde van Israël, den larizeër, d. i. den welmeenenden doch deze zonde niet erkennenden vaderlander, als hij verontwaardigd vraagt of het smadebjk juk des onheüigen nog langer gedragen moet worden, het and-



woord moet doen ontvangen : geef den Keizer wat des Keizers is en Gode wat Gods is.
De historische gerichten Gods dus, welke wij te aanvaarden hebben, die zijn het welke ons verhinderen met de confessioneele broeders eenvoudig te verklaren: „Een moderne is krachtens zijn bebjdenis een ongeloovige, en zoo hij een voorganger is, een wolf, een vijand des kruises." Wij moeten het dragen dat deze broeders dit in ons aan ongevoel voor de scheiding tusschen het heibge en het onheilige, aan vreeze voor het kruis, aan bedekt heulen met den vijand, aan lauwheid voor de eere Gods toeschrijven. De toestanden zijn voor hen waterklaar. Hier staat de moderne met zijn ontkenningen, hier 2 Joh. 10: niets is eenvoudiger dan met dezen text, en met de gebjksoortige, den moderne te veroordeelen. Ja zeer eenvoudig is het, en volkomen geschikt om door klare verstandebjke logika onwederlegbaar te schijr nen. Maar ons is het niet geoorloofd, deze texten te isoleeren van het overige van het Schriftgehéel, dat ons de historie doet beschouwen gebjk we met vluchtige trekken aangaven. Ons is de kwestie niet zoo klaar en duidebjk. Wij zeggen met onze broeders: gewis, daar moet onderscheid gemaakt worden tusschen het heibge en het onheihge, en de Gemeente moet door de tucht, door den ban bevrijd worden van hetgeen haar leven ontkent. Maar deze twee legerkampen, het heilige en het onheilige, kunnen wij, wegens het gewicht dat wij naar Gods Woord op het persoonlijke leggen, niet naar de leerbebjdenis van elkaar onderscheiden. Wij kennen ook rechtzinnige wolven in de kudde des Heeren, krachtvol het kruis bebjdende vijanden van het kruis; wij wenschen ook den rok die van het vleesch besmet is, te haten wanneer hij de leden van den heftigsten strijder voor de waarheid bedekt. Wij gelooven dat e n de Heere Jezus



zelf e n zijn Apostelen en eerste verkondigers, voor wier woord en getuigenis wij met vreugde als voor Gods Woord buigen, den zedelijken aard des geloofs prediken: dat naar de heibge Schrift de kenmerken der ketterij alle op zedelijk gebied bggen: en dat, wat onze kerk betreft, de heerhjke gereformeerde leer, die wij ondanks uitsluiting door onze broeders met aUe zekerheid door Gods genade ons mededeel Wijven noemen, al geven we den naam, thands een partijnaam geworden, gaarne prijs — dat die leer niet door ons verzaakt wordt al verzaken we de verstandebjke beschouwing, door de hervormers en door onze Vaderen, naar den aard hunner tijden, tot voertuig en uitdruldring voor hun geloof gebruikt.
En nu keeren we, na ons beginsel te hebben uiteengezet, tot de toepassing daarvan op de kwestie die ons bezig houdt, terug. Wij wenschen dat onze aanstaande leeraren beloven zullen:
niet tegen Schrift en belijdenis te leeren;
en meenen dat ons beginsel, alles tot het persoonlijke terug te brengen, ons tot dezen wensch leiden moet. Want deze formule doet een beroep op het geweten, kern en kiem van aUe persoonlijkheid. Elk toch, wie hij ook zij, modern of niet modern,. moet gevoelen dat het illoyaal is, tegen de banier-zelve die het leger opheft, te strijden. Wij zeggen: tegen de banier. Want de bebjdenis is ons banier. Zij toont aan den vijand, wien zij tegenwuift, welke onze kleuren zijn: ze vereenigt de gelijkgezinde strijders en beschermt, wel verre van de vrijheid te belemmeren, integendeel de vrijheid van allen tegen de individueele willekeur van sommigen, die met vreemde leer den vrede en de een-



parige voortbeweging des levens willen storen. Deze formule (als bet er eene is) bepaalt geen minimum van geloofsleer, dat allen meent te bevredigen en juist daardoor niemand voldoet. En toch, zij weert hem die zich in zijn geweten als vijand kent, veel sterker dan zulk een geloofsbepaling zou kunnen doen. Gebjk de veldheer die overwonnen heeft, den krijgsgevangen hoofdman niet het zekerst onschadehjk maakt door hem te ontwapenen en op te sluiten, maar door hem zijn degen terug te geven op belofte van niet tegen hem te zullen dienen.
Deze formule geeft geen zekeren waarborg. Dat erken ik. Maar geen enkele andere maatregel doet dit. En zij heeft een tweeledig voordeel ook in dit opzicht. Vooreerst, zij erkent het, zij draagt het als het ware aan 't voorhoofd, dat zij den schijn niet wil aannemen van door eenige bepaling der leer eenige gewaande zekerheid aan de kerk te bieden. Maar ten andere, en vooral, zij handhaaft de waardigheid der Belijdenis. Zij erkent en doet erkennen dat de Bebjdenis de grondslag der kerk is, en dat niemand recht heeft in die kerk te leeren, dan wie op dien grondslag staat. O f iemand inderdaad op dien grondslag staat of niet, die vraag wordt geheel en al aan hemzelven overgelaten. De „moderne" wordt door dezen slagboom niet geweerd. Hij is althands in onzen tijd nog dikwijls overtuigd, of "kan zich overreden, dat ook z ij n e leer niet tegen Schrift of bebjdenis strijdt. Deze ongerijmdheid, deze schande moeten wij dragen: maar het is beter en waardiger haar voluit te erkennen, dan den schijn aan te nemen van haar eenigermate te beperken. Dat Art. 11 van ons Algemeen Beglement voor de daar genoemde „handhaving der leer" onzer kerk van geen de minste beteekenis, ja belemmerend en storend voor haar is, werd dezer dagen volkomen juist door



den heer G. G. Gijben aangewezen 1). Maar het is ook nu weldra zeventig jaren lang een ongerijmdheid geweest, dat de handhaving onzer leer aan zulk een collegie als de Synode onzer dagen is, werd opgedragen. Wat dit hchaam alleen doen kan, is: er niet aan raken. En dat het zulks doet, dat het zijn onbevoegdheid erkent om meer te doen, dat zou door de formule welke wij voorstellen, worden uitgesproken.
„Irenisch" is dit voorstel 2), want het wil verzoenen. Niet bemiddelen, loven en bieden. Maar verzoenen, vrede maken tusschen 'tgeen niet behoort in onderlingen strijd te hggen, het kerkebjk gezag en de individueele v r ij h e i d.
De vrijheid? Maar is het niet een schrikkebjke dwang, wanneer een toekomstig leeraar aldus van de formuheren, zooals ze daar bggen, verklaren moet dat hij er niet tegen zal leeren? Bindt men dan onze. voorgangers niet op ongeoorloofde, onuitstaanbare wijze aan het verleden?
Ja, andwoorden wij, aan het verleden zijn onze voorgangers gebonden. Gelijk de stroom aan zijn bron, gebjk het huis aan zijn fundament. Het fundament der Gemeente is Jezus Christus. Het fundament der tijdebjke kerk is hare bebjdenis, van welke de bebjdenisschriften de uitdrukking zijn s).
*) In „Kerkformatie." Een woord aan mijne rechtzinnige medeleden in de nederlandsche hervormde kerk. Leiden bij D. Donner 1883. Ook ik wees daarop drie jaren geleden in „Een woord over onzen kerkdijken toestand" 1880, bladz. 15 e. v.
*) Wil men dezelfde hoofdgedachte voor de dnitsche toestanden en met bespreking van veel dat ik heb moeten voorbijgaan, op voortreffelijke wijze ontwikkeld zien, men JeZe „Die Kirche und die theologische Lehrfreiheit" van mijn vriend Dr. Erich Hanpt, hoogleeraar in de godgeleerdheid te Kiel. {Kiel 1881).
*) Ik spreek gedurig kortheidshalve van de Belijdenis, en bedoel dan de



Slechts ééne voorwaarde stellen wij. Deze, dat Schrift en Belijdenis, tegen welke men belooft niet te zullen leeren, mogen opgevat worden inderdaad precies zóó als zij daar liggen. Niet tot wetboeken verlaagd. Niet tot een samensluitend stelsel geharmoniseerd. Maar naïef, ongerept, zooals ze uit het hart der heibge mannen vloeiden: zooals ze van de atmosfeer der eeuwigheid gedrenkt zijn, en met den dauw der hoogere wereld bedropen. Met andere woorden, zooals zij beschouwd en gebruikt worden door het eenvoudige volk Gods, door den geloovigen daglooner, het onbevangen kind. De heibge Schrift als Gods Woord; de bebjdenis als het andwoord der Gemeente daarop.
Dit eenvoudige volk Gods, waar wij ons van heeler harte bij aansluiten, redeneert niet, maar gelooft en heeft lief. Deze geloovige daglooner, als hij de hand op zijn Bijbel legt, en spreekt: „van dit Woord van God ga ik in niets af!" heeft niet vooraf dien Bijbel doorgelezen en met hulp van allerlei apologetische kunst de historische en andere moeiébjkheden overwonnen, zoodat hij nu tegen alles geharnast staat. Neen, hij spreekt eenvoudig een vertrouwen des harten uit in t welk wij door Gods genade geheel met hem deelen. Evenzoo is het met de Bebjdenis. Wij leggen met eerbied en befde de hand op haar, niet als leerstellige verhandebng, maar als geloofsgetuigenis, als zielekreet, en zeggen: dit is ook mijne belijdenis, tegen haar wil ik niets leeren! De mate, waarin het „niet tegen* der clausule een afwijken van de bepaalde, afzonderbjke leerstukken der Bebjdenis toelaat, wordt aan ieders geweten overgelaten. Aan ieders geweten: niet aan zijn „privaat gevoelen" of „persoonlijk goedvinden" of hoe
belijdenisschriften. Gewis behooren deze twee wel van elkaar onderscheiden te worden; maar voor de kwestie welke wij behandelen, is deze onderscheiding niet van gewicht.



die termen meer luiden. Het geweten belijdt overeenstemming met het geestehjk leven der Kerk van alle eeuwen; het wil niet staan in een privaat „gevoelen", maar in het geloof, eenmaal den heüigen overgeleverd. Het stemt in, hier op aarde en eerlang vóór den Troon, met het duizendvoudig gevariëerd, maar in de aanbidding des Lams eenstemmig HaUelujah der verlosten. Het geloof is met het geloof (niet de geloofsuitdrukking) der Vaderen van heeler harte één.
Komt daarentegen de vijand, wiens noodlottige werkingen wij bladz. 17 beschreven l), de verstandelijkheid, zich hier bij mengen, dan wordt het o n m o g e 1 ij k, aldus onze bebjdenis te beamen. Met vellen nadruk zeg ik: dan wordt het onmogehjk.
Want de bebjdenis wordt op deze wijze, verstandebjk als verzameling van leerstukken opgevat, eene zaak die het kind der 19de eeuw, ook bij den ernstigsten wü, niet in haar geheel (gebjk dat toch voor de bebjdenis noodwendig is) beamen kan.
Het is ücht in te zién, dat wie aldus de bebjdenis in haar geheel zou meenen te beamen, haar niet zou beamen. Onze denkvormen zijn sedert de vorige eeuw geheel anders geworden dan die onzer vaderen, door wie de bebjdenis werd opgesteld. Indien een beschaafd, wetenschappebjk man optrad, beweerende de bebjdènis verstandebjk geheel te beamen, terwijl het overigens uit aües wat hij op letterkundig of
') Op de daar gegeven vluchtige uiteenzetting beroep ik mij, omdat hetgeen ik wraak, niet is een verstandig gebruik van Schrift en belijdenis (wat onontbeerlijk is voor het geloof, en dan ook uit een waarlijk geloovige beschouwing van zelf volgt) maar de ve r s ta n d el ij k hei d, het intellectualisme, de waan dat het goddelijke, oneindige, in de vormen van ons eindig verstand zou kunnen begrepen worden, en dus de „leer" de evenredige uitdrukking der „waarheid" zou kunnen zijn.



staatkundig of dergelijk terrein schreef, bleek dat hij de denkvormen onzer eeuw beaamde, dan zou daaruit reeds bewezen zijn dat hij, zich op het terrein der geloofsbelijdenis begevende, aldaar aan zijn denkvormen een opzettelijke wijziging opleide, hetgeen de Vaderen niet gedaan hebben. De Vaderen toch hebben al wat zij beleden, naïef, gebjk God en de historie hen gemaakt had, als hun ongedwongen in hen gegroeid eigendom bezeten; en de man dien wij ons hier voorstellen, zou in dit zeer voorname punt wereldwijd — ja ondanks overeenstemming, tot in elke letter toe, wereldwijd — van hen verschillen.
Hij zou bovendien van hen verschillen door te overtreden den door de Vaderen praktisch toegepasten regel: „m e n moet bel ij den tegenover actueele dwalingen." De Vaderen hebben zich gesteld tegen dwalingen en ketterijen die i n h u n t ij d aan de orde waren. B. v. een motief waarom wij hier te lande den raad van Kalvijn en Beza, om de fransche bebjdenis over te nemen, niet hebben opgevolgd, was dat wij meer dan de fransche broeders behoefte hadden ons tegen de Wederdoopers te verklaren. Wie dus in onze dagen zou zeggen: „ik behjd geheel hetzelfde als onze Vaderen, en daarom neem ik hun belijdenis letterlijk over" — zou in dezen juist in een gewichtig verschil met hen verkeeren. Namebjk terwijl de Vaderen zich stelden tegen dwalingen van hun tijd, zou hij zich bij voorkeur stellen tegen dwalingen - van een vroegeren tijd, en dus in het gewichtig punt van de beteekenis der actualiteit van de Vaderen verschillen. *) Ook hij, die zich een kleine wijziging veroorloven wilde, en ove-
*) De dwalingen van dien vroegeren tijd bestaan gewis ook nu. Maar zij bestaan onder andere vormen. Daartegenover zijn dus juist andere vormen van belijdenis noodig.



rigens bijna of gebeel in alles de bebjdenis beamen, zou slecbts schijnbaar iets gerings, maar inderdaad, verstandebjk beschouwd, iets zeer gewichtigs wijzigen. Laat iemand b. v. in de toepassing van een kanoniek stuk van kerkregiment, waaromtrent de Vaderen eene leer hadden, die leer tegenspreken: laat hem b. v. uit Art. 36 onzer Bebjdenis de woorden: „uit te roeien aUe afgoderij" niet in alles op dezelfde wijze als de Vaderen aannemen; hij heeft der geheele bebjdenis een stoot toegebracht, daar zij ' één samenhangend geheel is als de toren van Straatsburg, aan wien een slag, tegen een der wanden gegeven, tot in den top voorttrilt. Het hier genoemde punt, de bestraffing van ketters met den zwaarde, hangt geheel samen met de van Kome overgenomen en toenmaals nog vigeerende wijze van zich de macht waarmee het geestebjke over het stoffebjke heerscht, voor te stellen: een beschouwing die b.v. ook in de wijze van zich de verhouding der twee naturen van Christus te denken, evenzeer als in de toen aangehouden betrekking tusschen Staat en Kerk zich openbaart i). Hier hangt alles samen. Wanneer ik een zeer grooten cirkel trek, en ergens in hem een onmerkbaar kleine inbuiging maak, zoo heb ik niet een cirkel die over den geheelen omtrek, uitgezonderd op dat kleine puntje, gaaf is; neen ik heb in't geheel geen cirkel meer: alle punten van den omtrek liggen nu in eene kromme hjn die veel van een cirkel heeft maar het niet is: elk, ook het kleinste deeltje van de figuur is van hoedanig-
*) Het is dan ook bekend hoe de terechtstelling van Servede algemeen, b. v. ook door den zachtmoedigen Melanehthon, werd goedgekeurd. "Wie op dergelijke gestrengheid smaalt, moge zich eerst onderzoeken of hij den vreeselijken ernst der tegenstelling tusschen het heilige en het onheilige in zijn eigen hart ervaren heeft.



heid veranderd, namelijk het is niet meer een stuk van een cirkel, maar van eene andere figuur
*) De consequente samenhang der Belijdenis in al hare deelen, welken ik hier bedoel, ligt in de kloekheid waarmeê de vaderen een goed afgepast geheel schiepen, geschikt om in de toen bestaande toestanden er mede op te treden en zich te handhaven. In dien samenhang kon toemaals het zwaard der overheid als niet slechts verdedigend maar ook aanvallend wapen, geenszins worden gemist. Wie het er uit wegneemt, breekt van eèn schoon antiek kasteel een stuk borstweering weg, en maakt of een gevaarlijke bres, of aht hij iets anders in de plaats metselt, een invoegsel dat leelijk staat en de harmonie des geheels stoort. Maar ik ontken natuurlijk niet dat onze belijdenis overigens twee bestanddeelen in zich heeft, een geloof waarmede wij van harte een zijn, en eene godgeleerdheid, een verstandelijke leerbeschouwing welke wij bladz. 29 verklaard hebben, niet alzoo in haar geheel als de onze te kunnen herhalen. De vaderen, in de krachtvolle frischheid huns geloofslevens, waren zich van deze tweeledigheid in hunne belijdenis slechts als mogelijkheid, niet als werkelijkheid, bewust. Zij betuigden van harte -. „al wat in onze geloofsgetuigenis niet naar Gods Woord mocht zijn, mag en moet er uit verworpen worden." Maar zij dachten er bij, ook nog in 1618: „tot aan den jongsten dag zal het, vertrouwen wij, vaststaan dat wij overeenkomstig Gods Woord beleden hebben." Hadden zij zich kunnen overtuigen dat hun geloof en hunne leerstellige godgeleerdheid elkander op eenig punt niet dekten, zij zouden gezegd hebben: laat zonder bedenken het geloof, Gods werk, gelden boven zijn beschrijving, ons werk. Maar zij boden deze belijdenis met vol vertrouwen aan elkander en aan het nageslacht aan als Zuiver een belijdenis 'des geloofs. Zóó ligt zij dus daar, en precies zoo nemen wij haar op en onderteekenen haar. Dat is: wij verklaren ons door Gods genade één met haar geloof, en gehoorzamen voorts aan haar verbod om ons aan hare leerstellige, verstandelijke beschouwing, indien deze Gods Woord niet zuiver uitdrukt, te onderwerpen. Dat dit laatste inderdaad voor ons, kinderen der 19e eeuw, het geval is en moet zijn, hebben wij bladz. 29 e. v. ontwikkeld. Maar juist omdat wij dit ronduit erkennen, is er in onze onderteekening niets dubbelzinnigs. Wij nemen de belijdenis aan, zonder -iets uit te schrappen, ook niet datgene wat wij het minst beamen. Ja wij nemen haar aan, d. i. wij reproduceeren haar in onszelve, krachtens de verwantschap des levens die wij met haar hebben. Haar niet in ons te reproduceeren, haar slechts boven op ons te laten drukken, dat is geen toeëigening, en om deze is het ons te doen!



Derhalve nog ééns, de formulieren zóó als zij daar liggen zonder ééne letter te veranderen. Ook indien onze tijd (zoo hij het konde!) eene betere confessie opstelde, zou toch nog de oude de grondslag der verdere ontwikkebng bbjven.
De confessie dan zooals zij daar ligt, zooals de martelaren haar doorleefd hebben en de eenvoudige kinderen Gods haar ook nu nog beamen, worde zóó den aanstaanden evangeliedienaar voorgelegd. En door hem de verklaring af te vragen van „niet tegen Schrift en bebjdenis te zullen leeren" wordt, gelijk we zagen, de waardigheid der Kerk gehandhaafd.
Maar wordt, bij het kerkelijk gezag, dan ook de individueele vrijheid van den evangeliedienaar gehandhaafd? Eerst als dit tweede belang, even goed als het eerste, gewaarborgd blijft, kan ons voorstel den naam van verzoenend, irenisch, dragen (bladz. 27).
Wij andwoorden met volle verzekerdheid: ja! Reeds dadebjk staat vast dat, zoo het gezag der Kerk gehandhaafd wordt, waarlijk gehandhaafd, alsdan de vrijheid van den evangebedienaar het eveneens is. ,/W a a r 1 ij k gehaadhaafd", zeggen wij. Rome b. v. handhaaft geen gezag, slechts dwang. Men leze in de geschiedenis van het vatikaansche concibe de wijze hoe op 21 Maart bisschop Strossmayer behandeld werd. Maar wat inderdaad gezag is, wordt openbaar als niet beperking maar levensvoorwaarde tot de vrijheid, die alleen op dezen bodem groeit. Want zich aan het wettig gezag te onderwerpen is de edelste vrijheid. Revolutie maken, met holle phrasen over „vrijheid, vrijheid!" de menigte belezen, kan elke straatheid: gehoorzamen aan het gezag kan niemand anders dan de man der loyauteit, de edele, vrije geest,
En voorts, vrijheid tegenover de kerk begeert geen rechtgeaard man, die haar eerbjk wenscht te dienen. Vrijheid
3



i n de kerk, ja. Maar volgens mijn voorslag heeft de aanstaande evangeliedienaar ook vrijheid tegenover — niet de kerk, maar — de zwakke, feilbare organen die telkens de kerk vertegenwoordigen.
Het kerkbestuur dat den jongen man Vóór zich ziet, moet geen hoofdartikelen, geen ,/aard en geestp der kerkleer opmaken en hem voorleggen. Het moet Schrift en Bebjdenis, die daar staan boven beide, kerkbestuurders en aanstaanden mededienaar — over den laatste laten oordeelen, tot zijn geweten laten spreken.
„Zult gij niet tegen mij leeren?* vraagt de Kerk.
Is het andwoord: #dat beloof ik!" — zoo doet de Kerk gelijk de rechter, die den onderdaan een eed afvraagt. Bie eed is de hoogste eer, welke de overheid een mensch kan aandoen. Zij zegt, den eed vragende, tot hem: ik ken u niet als bijzonder persoon, maar ik erken u als mensch: ik erken een heiligdom des gewetens, waar God in u spreekt. Voor den drempel van dat heiligdom, als gij mij betuigt er aan gedachtig te zijn, treed ik eerbiedig terug, en schenk u mijn onbepaald vertrouwen.
Zoo doet nu ook de Kerk. Zij doet hare vraag in negatieven vorm. Te vragen: ffzult gij overeenkomstig de Schrift, de bebjdenis keren?" is niet zoo goed. Want opdat die vraag duidelijk zij, moet er een hoofdsom van kernwaarheden opgemaakt worden. De kerk moet dit niet doen, of zij onderneemt het gevaarlijk werk, een nieuwe confessie als uittreksel uit de oude confessie op te stellen. Moet dan de aanstaande evangebeprediker het doen? Die meening onderstelt in den jeugdigen dienaar reeds eene wijsheid die hij nog niet bezjt, daar zij, ook bij den geleerdsten theoloog, toch eerst door de ervaring, in het samenleven met 's Heeren Gemeente, verkregen wordt — namelijk de wijsheid om den



ontwikkelingsgang op welken de genade des Heiligen Geestes hem leiden zal, te bepalen. Als hij zijn Heiland kent, zoo zal hij Hem aanhangen en zijn consequentie, zijn gelijkheid aan zichzelve, daarin laten bestaan dat hij, heden^bemerkende dat hij gisteren dwaalde, om 's Heeren wil den blaam van ongelijkheid aan zichzelve (want zóó oordeelen de menschen!) op. zich neemt en terstond der waarheid eere geeft. Als hij zijn Heiland niet kent? Goddank! voor dezulken zal de Evangebedienst met hare voor ieder duidelijke moeiten en smarten hoe langer hoe minder aantrekkelijk worden, eenige hundingen uitgezonderd.
Daarom vrage de Kerk niet positief, maar negatief: „zult gij niet tegen Schrift en bebjdenis leeren?" Zoo stelt zij de waarheid, haar van God gegeven, boven hem en wijst hem er op als op een verheven gezag. Hij belooft: ja, ik zal er niet tegen leeren. Hiermede vraagt de Kerk hem niets wat hij niet zou kunnen beloven. Is hij „modern", d. i. geloovende aan de wet zonder de genade te kennen die tot volbrengen van de wet in staat stelt, welnu, zoo belooft hij de wet te prediken: dit kan voor velen nog iets goeds doen. Maar hij verbindt zich door onze clausule er tevens toe, zijn loochenen b.v. van de opstanding des Heeren niet op den kansel noch in de katechiseerkamer te brengen. Aldus wordt hij tot geen onoprechtheid verpbcht: van hem wordt slechts gevorderd, dat hij zwijge over wat hij niet gelooft. Wat hij gelooft, dat moge hij prediken. Zoo hij dit waarbjk gelooft» dan is hij daarmeê ook in aanvankelijke overeenstemming met de leer der kerk. Want al wat waarbjk oprecht en eerbjk is, dat is op weg naar het geloof in Christus, en dan ook naar de bebjdenis der kerk (Joh. 7, 17). En omgekeerd, wie werkebjk den Christus niet heeft, ook niet in hope en kiem, die heeft ook" in den grond geen zedelijkheid,



geen eerbied voor de wet Gods; en weldra zinkt bij tot eene der vele gestalten van het naturalisme, en verlaat de Gemeente of wordt door haar verlaten. Natuurbjk brengen onze ingewikkelde 'toestanden velerlei met zich dat niet voorzien en hier ook niet beschreven kan worden. Is daarentegen de jonge man naar den Christus heen gekeerd maar nog onvast, welnu, met het afleggen van deze belofte heeft hij nog geen positieve hoofdsom der leer bepaald, maar iets beters, gehoorzaamheid, eerbied, vreeze Gods heeft hij beloofd. Hij heeft beloofd eerlijk te zijn; en dat is een hoog te waardeeren zaak. Hij zal niet dadëbjk het volle geloof der kerk prediken, maar w a t hij predikt, dat zal hij 'werkebjk gelooven; en ook voor hem geldt dan het zooeven" gezegde, dat, wat iemand gelooft, waarbjk met oprechte overgave zijns persoons gelooft, dat is altoos in overeenstemming met de leer der kerk: want een dwaling kan men wel voor waar houden maar niet „gelooven." Het is niet de akademie die het geloof kweekt, maar het leven, de aanraking met de werkebjke nooden, de eeuwige zondaarsbehoeften van het menschelijk hart. In het leven bgt de krisis voor den prediker. Een akademisch leeraar, die het heilig ampt kent waartoe hij zijn kweekebngen opleidt, zal gewis boven alle wetenschap en geleerdheid bij hen de bekeering des harten trachten te bevorderen, en met Paulus in strijd des gebeds eh worsteling tegen de machten die dat •leven bedreigen, hen ^arbeiden te baren, opdat Christus een gestalte in hen bekome." Maar toch treedt iri de meeste gevallen de jonge man voor de hoofdzaak nog slechts theoretisch gevormd m de bediening. Nu kan hij inslapen in den gevaarbjksten dood, dien der trage alledaagschheid. Hij kan ook doctrinair,' in godgeleerde formules van elke kleur begraven, den ernst der werkebjkheid zijn leven lang niet



beseffen. Hij kan ook, erger dan Petrus, namebjk zonder dat er een „weenen" op volgt, integendeel daarom hemelhoog verheven, ter wille van knechten met wie hij zich warmt aan nachtebjk vuur, den Heere Jezus hoogorthodox behjdende verloochenen. Maar hij kan ook al meer en meer door de ' ervaring, naar hefehjke en heibge leidingen des Heeren, aan zichzelf ontvallen en de heerbjkheid van den Gekruisigde, de macht des Woords, de zachte, doch onweerstaanbare werkingen des Heibgen Geestes leeren erkennen. Een eenvoudige wever kan hem in van God geleerde geestehjke kennis beschamen. Een vrome stervende kan hem met een //o beve dominé, ik vrees, gij hebt niet genoeg voor de eeuwigheid \" een prikkel in het hart drijven, die tot eeuwigen zegen voortwerkt. En het gebed der waarachtige vromen kan stil, onmerkbaar en toch onoverwinnebjk met ervaringen van smarten en strijd, gebjk God ze niemand der Zijnen bespaart, samenwerken om hem in de binnenkamer om genade, leven en bcht te doen roepen en hem over te brengen eer men het dacht. O hoeveel zegen zou in zulke dienaren (en wij kennen ze!) aan de Gemeente onthouden zijn, indien eene of andere formule als voorwaarde voor den toegang tot het dienstwerk gesteld, hen had afgeschrikt en zijwaarts gedreven; indien de Kerk de jeugdige ontkenningen of twijfelingen met welke zij begonnen (en die dikwerf zedebjk veel hooger waarde hebben dan sterkrechtzmnige behjdenissen van anderen) niet verdragen had, denkende: //zie, gij maakt mij den indruk van God te vreezen; zoo zal Hij zich u wel beter bekend maken — treed toe!" Hoezeer is het in het belang der Kerk zelve, zooveel mogebjk vrijheid te laten!
Mocht evenwel iemand meenen dat, zoo ons voorstel werd aangenomen, dan de vrijheid van den evangebedienaar, nadat hij deze belofte had afgelegd, te groot zou zijn, omdat



hij dan aan niets verder gebonden -ware — zoo andwoorden wij: Wie belooft, niet tegen Schrift of belijdenis te zullen leeren, voelt in zich de groote lijnen der waarheid trekken, die den omtrek van b.et waarachtig evangelie bepalen. Hij staat vrij, ja, maar, zoo hij eenigszins God vreest, inwendig gebonden. Zoo hij daarentegen reeds aan het kerkbestuur dat hem toelaten moet, indruk of blijk geeft van onheiligen zin, van koude beslistheid voor het naturabsme, van persoonbjk ongeloof — welnu, vergeten wij niet, dat er veel aankomt op hen die den evangebedienaar tot den dienst toelaten. Van ons nieuw strafwetboek is dit een schoone zijde, dat het veel meer dan het Code Napoleon aan de persoonlijkheid van den rechter overlaat. Zoo zij het ook in de kerk. Hare vertegenwoordigers mogen in bijzondere mate bidden om de gave van de „onderscheiding der geesten" — en waar het pas geeft, den ongeloovige, den bchtzinnige, ook al ware hij in wétenschap" uitnemend, geen toegang geven tot het erfdeel des Heeren! *)
Ik resumeer, en voeg nog eenige verbindende gedachten hierbij, in deze bladzijden meer ondersteld dan uitvoerig ontwikkeld.
Wij zijn midden in den grooten Afval, van welken de profetie des N. T. getuigt, dat hij de Toekomst des Heeren bereidt. Hieraan knoopt zich de waarschijnbjkheid van besbssende veranderingen, die plaats moeten vinden. De Kerk
*) Hierover ware nog veel te zeggen. Van harte zou het mij verblijden, indien het verkeerde, doellooze „kerkelijk examen" der theol. candd. werd afgeschaft, en daarentegen de „kerkelijke hoogleeraren" zitting hadden in ééne vaste, door de Gemeente naar goede orde gekozen commissie die alle aanstaande evangeliedienaren te onderzoeken en toe te laten had.



van Christus zal in getal harer leden belangrijk verminderd, doch daardoor tevens gelouterd worden: want wie overblijven en de gewichtige toekomst tegemoet gaan, zullen ernstiger geloovigen moeten zijn: Schoon aan de volkskerk met hart en ziel gehecht, en gezind haar zoolang mogebjk met aUe krachten te steunen (omdat ook de toestand des vaderlands met haar zoo innig samenhangt) zien wij haar toch meer en meer wankelen. Aan kerkherstel door middel van zuivering langs den weg van een nieuwe gelding der Bebjdenis gelooven wij niet: veeleer zien wij de behjdenis-kerk voor de belijdende (en bjdende) Gemeente plaats maken. Deze Gemeente zal dan waarachijnbjk kleinere groepen vormen, over wier onderling verband wij niet wagen iets te gissen. Zoo gaan wij, hoewel dankbaar velerlei goeds en heerbjks erkennende, waarin zich de werking van Christus, met of zonder zijn Naam of zelfs tegen dien Naam in, openbaart, evenwel al meer en meer de openbaring van den anti-christus, en zoo die van den Christus zeiven, tegemoet.
In zulk een toestand nu, meenen we, is tweeërlei te doen. Vooreerst, vde heibgheid en eere der waarheid handhaven. Da arom Schrift en belydenis voorop. Vervolgens, aan de individueele vrijheid — niet van ieder wie hij ook zij, maar van hen die op den bodem van Schrift en bebjdenis verklaren te staan — ongehinderden loop laten: daarom verklaring dat men „er niet tegen zal leeren."
In de gemeente mag niemand leeren, dan wie persoonhjk staat in haar geloof, eenmaal den heüigen overgeleverd. Dit geloof wordt gesteund en den broederen dienstbaar gesteld door de tucht, d. i. het reinigend werken van het geheel op den enkele, (gebjk reformatie is bet reinigend werken van den enkele op het geheel). De tucht des levens, gegrond op ernstige bekeering, moet voorafgaan opdat de gave



van de „onderscheiding der geesten" zich ontwikkele, die dan tot leertucht in staat stelt. "Want leertucht is even noodzakelijk als levenstucht, maar de laatste moet naar Gods Woord, naar den aard der zaak en naar de leering der historie, aan de eerste voorafgaan.
Inmiddels worde den aanstaanden evangeliedienaar de belofte afgevraagd van ,/niet tegeD Schrift en Belijdenis te zullen leeren." De belijdenis bedoelen wij in haar geheel, precies zoo als zij daar bgt. Want zij bgt daar als getuigenis des geloofs, vragende instemming met het geloof der Vaderen, die haar hebben opgesteld, der martelaren die haar met hun lijden hebben bezegeld. Niet ligt zij daar instemming vragende met de geloofsuitdrukking, de leerbepahhgen der Vaderen en martelaren; wij hebben gezien dat zij die haaf deze instemming willen geven, juist bevonden worden haar niet te geven. Ons geloof, in 't welk wij ons met de Vaderen één voelen en verklaren, is dus het geloof van den daglooner, het oude moedertje, het kind. Dit geloof is ook in ons, verder ontwikkelde gemeenteleden en voorgangers, het eerste, het wezenbjkste in ons geestehjk leven, de bodem waar aUes op rust. De leerbepaling is daarna gekomen, doch zij is met dien eersten levénsbodem, het geloof der gemeente, niet in tegenspraak. Komt zij soms, door onze zondige zwakheid, met het geloof in tegenspraak, zoo wordt zij veroordeeld en verzaakt. Daarom moet de bebjdenis in haar geheel, precies zoo als zij daar bgt, dus niet als wet, niet als reglement of strafwetboek, maar als Banier, vooropgesteld bbjven. In haar geheel, want zij is een levend bchaam. Men bemint immers zijne moeder niet uitgezonderd een of ander harer bchaamsdeelen of karaktermerken (al denkt men er niet aan, haar voor volmaakt te verklaren) — neen, maar zóó als zij is, heeft men haar lief



als geheele levende persoon en verklaart zich haar kind.
Zóó staan, naar onze voorstelling, Belijdenis en evangeliedienaar tegenover elkander. Niet achterdochtig er op uit om door beleidvol gekozen uitdrukkingen een middenterm te vinden door welken de bebjdenis den evangehedienaar zooveel mogelijk vangt en bindt, en hij wederkeerig haar zooveel mogelijk ontduikt. Neen/ haar te dienen is een eere, een heilig voorrecht. Wij scharen ons met eerbied en geestdrift onder haar, begeerig, niet om haar te ontgroeien maar om meer en meer in haar in te groeien. En zij zegt: mijne kinderen, ik vraag u niets, ik vertrouw u: gaat heen en verkondigt de eere des driemaal Heiligen, dien ik u geleerd heb te bebjden!
Uit dit beginsel vloeit de gedachte voort die wij de vrijheid nemen onzen broederen in overweging te geven.
Een redmiddel of een maatregel die aan allen voldoe, "beweeren wij niet voor te stellen. Slechts willen wij medehelpen om de Kerk, die wij liefhebben, alzóó te richten, dat zij aan 's Heeren ontzachbjke wegen die wij, met velen, in het verschiet meenen zich te zien openen, zoo weinig mogebjk belemmering biede.