CB ]
10390 j
NIEÜWE BIJMAGEN
OP HET GEBIED VAN
GODGELEERDHEID EN WIJSBEGEERTE
DOOR
Dr. J. CRAMER en Dr. G. H LAMERS
HOOGLEERAREN TE UTRECHT.
lOe Deel. 3e Stuk.
)b Tijsè critiek on hare nawerking
DOOR
Dr. J. CRAMER,
i-'ét'vSÉ Hoogleeraar te Utrecht.
UTRECHT,
C. H. E. B E E IJ E B 1894.



NIEUWE BIJDRAGEN
OP HET GEBIED VAN
GODGELEERDHEID EN WIJSBEGEERTE
DOOK
Dr. J. CRAMER en dr. G. E LAMERS
Hoogleeraren te Utrecht. -Hs-eK- ■ 
Deze BIJDRAGEN zien van tijd tot tijd het licht in stukken van onbepaalden omvang. Voor inteekenaren wordt de prijs berekend tegen ƒ 0,15 per vel druks , zonder berekening van titel en omflag der stukken; voor hen is bij het compleet worden van een deel, Titel met Inhoud benevens Omslag daarvoor gratis verkrijgbaar. Men verbindt zich voor een deel.
Zoolang de voorraad zulks toelaat is elk stuk ook afzonderlijk verkriiebaar, doch tegen hoogeren prijs. .... 'S.
Thans zijn negen deelen compleet, waarvan de belangrijkheid uit de volgende inhoudsopgave moge blijken. ^ ^
Dl 1. * Antropologische Studiën, door G. H. Lamers . . . . • ■ f 0.50
Een woord over Dogmatische Theologie en Dogmahek, door ^ ^
G. H. Lamers ■ ; : • ' ; ' r" "
De waarde van de studie der Kerkgeschiedenis voor den Evan-
geliedienaar van onzen tijd, door J. Cramer . . . . • • »
Aphorismen uit het gebied der Liturgiek, door G. H. Lamers . > 1.25
Katechetische Studiën, door G. H. Lamers -
Dl H. De wetenschap van den Godsdienst, door G. H. Lamers . . . » O.bU
Geschiedenis en Kritiek, door J. Cramer >>«•»"
De Discipel dien Jezus liefhad, door J. Cramer . . . . ■ • »
De Leer van het Geloofsleven. EeneDogm. studie,doorG.H.Lamers » 1.90
* De Toekomst der Dogmatiek. Antwoord aan Prof. Dr. J. J. van ^ Oostfrzee van G. H. Lamers •"
Dl III * De brief van Paulus aan de Fillippensen. Eene Historisch-
kritische studie, door J. Cramer. . . ■ ■ • • * u-ou
De schriflbeschouwing van Calvijn. Eene Histonsch-dogmatische •studie, door J. Cramer ' ',. '
Theologie en Natuurwetenschap. Eene Apologetische studie, door G. H. Lamers ■ • "
* De Wijsbegeerte van den Godsdienst. Eene Histonsch-dogma- ^ tische studie, door G. H. Lamers *
Dl. IV. Godsdienst en Zedelijkheid beschouwd in onderling verband,
door G. H. Lamers .• • ■ " "
De Kanon der Heilige Schrift in de eerste vier eeuwen der
Christelijke Kerk. Geschiedkundig onderzoek vat J. Cramer » 1. De Roomsch-Katholieke en de oud-Protestantsche Schr.ftbe-
schouwing. Geschiedkundig onderzoek van J. Cramer ...» i. De Vv^sbeglerte in onze Theologie door G H. Lamers > 0.40 De ProtestantscheOrthodoxie en het Protestantisme, door J.Cramer » 0.35 De jongste Hypothese aangaande den ooi-sprong der Evangel.sche
geschiedverhalen nader toegejicht door J. Cramer . . . ■ »



NIEUWE BIJDRAGEN
OP HET GEBIED VAN
GODGELEERDHEID EN WIJSBEGEERTE
DOOR
Dr. J. OEAMER en Dr. ö. H. LAMERS,
^OOGLEERAREN TB JJTRECHT.
lOe Deel. 3e Stuk.
UTRECHT,
C H. E. BEEIJER 1894.







I)e Int ffltH n te nwNuif
DOOR
Dr. J. CRAMER,
Hoogleeraar te Utrecht.
UTRECHT,
C. fl. E. BEEIJER 1894.



Die Frage nach der Tendenz des Verfassers hat in ihrer- Anwendung auf die geschichtlichen Bücher des N. Testament», glaube ich, noch mehr Unheil als Heil gestiftet
Jülicher, Die Gleichnisreden Jesu, 1888.



De Tubingsche critiek en hare nawerking. 1)
Er is een tijd geweest, dat Tubingen den toon aangaf in de critiek van de boeken des Nieuwen Testaments. Had bet reeds vroeger, in de dagen van Storr, door de talentvolle ontwikkeling en verdediging van het zoogenaamde bijbelsche supranaturalisme, grooten invloed op dogmatisch gebied uitgeoefend, voor Ferdinand Christiaan Baur was het weggelegd, de zon van Tubingen nog hooger te doen rijzen.
"Wat was het eigenaardige van Baur's optreden? 't Is algemeen bekend. Hij laat de oud-kathölieke Kerk geboren worden uit een compromis tusschen twee partijen, die eerst elkander bittere vijandschap toedroegen, maar van lieverlede, door zucht naar zelfbehoud en andere motieven gedreven, zich met elkander trachtten te verstaan, en door wederzijds iets toe te geven, met elkander vrede sloten.
Die partijen waren de judaïstische en de paulinische. De eerste, aan wier zijde de twaalve stonden, wilde het Jodendom hervormen op de wijze, waarop de Profeten des
1) Toespraak gehouden bij den aanvang van den academischen cursus 1894/95.



Ouden Verbonds dat gedaan hadden, door namelijk op eene meer geestelijke onderhouding van Gods geboden aan te dringen, en alzoo Israël voor te bereiden voor de wederkomst van zijn Messias. Ook de Heidenen wilde zij in dat voorrecht doen deelen, maar alleen onder uitdrukkelijke voorwaarde dat zij zich lieten besnijden, en de Wet van Mozes onderhielden.
Tegen dien eisch verzetten zich Faulus, de later door God geroepen apostel, met al de kracht die in hem was. Voor hem was Jezus niet alleen de joodsche Messias, maar ook de Verlosser der wereld, in wiens koninkrijk ieder kon worden opgenomen, Jood of Heiden, die geloofde, om het even of hij zich aan de Wet hield of niet.
Dat dit botsing moest geven en tot een heftigen strijd moest leiden, laat zich begrijpen. Lang scheen het of de Christenheid in twee deelen zou worden gesplitst. Wilden de Judaïsten den eisch der besnijdenis niet laten varen, de Paulinisten weigerden halsstarrig zich aan dien eisch te onderwerpen. Van lieverlede echter nam de strijd in hevigheid af. Terwijl het aantal der door Paulus gestichte gemeenten meer en meer toenam, nam het Jodendom, vooral sinds het jaar 70, steeds meer in kracht en beteekenis af. Daarbij had het Paulinisme de consequentie van het beginsel vóór zich, daar toch het geloof in Christus als den volkomen Verlosser zich niet liet vereenigen met de handhaving van den eisch eener wettische gerechtigheid. Toch zou het misschien zoo spoedig niet tot vrede gekomen zijn, als men geene concessies had gedaan, als de Judaïsten de Christenen uit de Heidenen niet vrij hadden gelaten ten opzichte van de besnijdenis, en de Paulinisten de scherpste



punten van hunne rechtvaardigingsleer niet hadden afgestompt, en niet minder afkeerig waren geworden van uitwendig gezag. Terwijl het wettische en vormelijke Judaïsme meer vrij en geestelijk werd, werd het vrije en geestelijke Paulinisme meer wettisch en vormelijk. Zoo kwam ten slotte de verzoening tot stand. En de katholieke Kerk was geboren.
Dat de traditioneele beschouwing van den oorsprong en de samenstelling der nieuw-testamentische geschriften zich bij deze theorie niet langer liet handhaven, ligt voor de hand. Niet meer dan vijf geschriften kon de critiek als echt erkennen, de zoogenaamde vier hoofdbrieven van Paulus: aan de Romeinen, de Korinthiërs en de Galatiërs, en de Openbaring van Johannes. Terwijl Paulus in de genoemde Brieven, soms op scherpen toon, zijn apostolaat verdedigde, de twaalve, vooral Petrus, met hunnen aanhang moedig wederstond, en zijne geloofs- en genadeleer van alle kanten uiteenzette — gaf Johannes, één der twaalve, de apostel van Klein-Azië, in zijne „Openbaring" het Judaïsme in al zijne enghartigheid te zien, en richtte hij zijne ssherpste pijlen tegen Paulus en de zijnen.
Al de andere geschriften des N. Testaments zijn van lateren tijd. Op naam van Paulus, of van andere apostelen en apostolische mannen werden in den loop der tijden evangeliën, brieven of reisverhalen in het licht gegeven, nu van den judaïstischen, dan van den paulinischen kant, die ten doel hadden, óf de tegenpartij, zijdelings of rechtstreeks, te bestoken, óf, door wat water in den wijn te doen, de lezers gunstig voor het eene of andere gevoelen te stemmen, óf, door zich boven alle partijen te plaatsen, de eenheid in de hoofdzaak te doen uitkomen.



Zoo heeft o. a., om enkele voorbeelden te noemen, de eerste evangelist ten doel gehad, Jezus als den joodschen Messias te schetsen en het eeuwig-blijvende van de Wetvan Mozes in het licht te stellen tegenover het revolutionaire Paulinisme; de derde evangelist daarentegen de genade tegenover de Wet, het geloof tegenover de werken gesteld, Jezus als den Verlosser van alle menschen doen kennen, en alzoo voor het Paulinisme de harten willen winnen; terwijl wederom de tweede evangelist met zijn neutraal evangelie het aanstootelijke uit het eerste en het derde heeft trachten weg te nemen; en eindelijk de vierde evangelist, uit de hoogte zijner bespiegeling op de strijdende partijen neerziende, in zijn „Logosevangelie" de hoogere eenheid heeft doen uitkomen.
Zoo wordt in „de Kandelingen der Apostelen" Petrus gepauliniseerd, en Paulus gepetriniseerd, om aan de Christenheid te doen gevoelen dat Petrus en Paulus het toch eigenlijk op alle punten volkomen met elkander eens waren geweest.
Zoo zijn de „ kleinere paulinische brieven" geschreven met het doel om het algemeen-christelijke, dat aan beide partijen eigen was, in het licht te stellen, Christus in zijne universeele beteekenis voor Joden en Heidenen te doen kennen, en de partijen tegenover gemeenschappelijke vijanden te vereenigen.
Op deze wijze worden al de geschriften, het eene meer, het andere minder, partij- of tendentie geschriften. De schrijvers hebben wel willen stichten en opbouwen; maar altijd zweefden hun toch de partijbelangen voor den geest, en waren aanval en verdediging de tendentie, de strekking van hun schrijven.



Hiermede staat de samenstelling hunner geschriften in het nauwste 'verband. Van de mondelinge en schriftelijke overlevering werd met de meeste vrijheid gebruik gemaakt. Onder de personen, op wier namen men de geschriften kon uitgeven, werd diegene gekozen, dien men het meest tot bereiking van zijn doel noodig had.
Uit de overleveringen, die in de gemeenten leefden, nam men wat men het best gebruiken kon. Had men kortere of langere geschriften vóór zich, men werkte ze over, of werkte ze om, al naar het noodig was. Men liet weg, voegde bij, verplaatste, veranderde naar welgevallen, in verband met het doel dat men beoogde. Vond men niets, waarvan men zich bedienen kon, dan riep men de dichtende verbeelding te hulp. Gedachten kleedde men in den vorm van een geschiedverhaal. Bekende personen deed men in een gansch ander karakter optreden, ze latende spreken en handelen in strijd met hetgeen de overlevering van hen getuigde. Of ook stoffeerde men zijne verhalen met allerlei onbekende namen, om aan zijne lezers den indruk te geven dat men toch werkelijk geschiedenis gaf. Er was geen gebied van verdichting, dat men onaangeroerd liet — eene „ pia fraus" op groote schaal.
Ik zal hier niet in bijzonderheden treden. 1) De zaak is voldoende bekend. Ook komt later nog wel het een en ander onwillekeurig ter sprake.
Evenmin zal ik lang stilstaan bij de vraag, hoe Baur tot die theorie gekomen is. Het Hegeüanisme zal er wel
1) Uitvoerig is het stelsel van Baur uiteengezet in de twee bij Teyler bekroonde prijsverhandelingen van W. Scheffer en S. P. Heringa, 1869.



niet vreemd aan geweest zijn. Baur stond, gelijk bekend is, als geschiedscbrijver onder den invloed der Hegeliaansclie wijsbegeerte. De geschiedenis was voor hem één groot denkproces, de noodzakelijke ontwikkeling van ideeën, en wel in den vorm van these, antithese en synthese. Zóó was het ook met het Christendom. En zóó moest dan ook de oorsprong van het Christendom worden verklaard. Niet aan het begin, maar aan het eind der ontwikkeling hebben wij de volheid der idé te zoeken. Eerst door de these van het Judaïsme en de antithese van het Paulinisme heen kon het tot de synthese van het Katholicisme komen. 1)
Ik wil hier echter niet over uitweiden. Voor mijn doel doet het weinig ter zake. Liever wijs ik u op de groote beweging, die het optreden van Baur in de theologische wereld maakte. Nieuw was het denkbeeld van partijstrijd in de eerste Kerk niet. Reeds Sc ml er had er van gewaagd, en gezegd dat men verkeerd deed met zich de apostolische Kerk als zoo rustig en zoo rein voor te stellen. Thans echter werd dit denkbeeld in al zijne gevolgtrekkingen ontwikkeld, en daarbij met zóóveel gestrengheid op al de boeken van het Nieuwe Testament toegepast,
1) Vooral door H. Holtzmann is de critiek van Baur met zjjn Hegelianisme in nauw verband gebracht in zijn opstel over «Baur's new Testament criticism in the light of the present (The New World, June, 1894). Zie ook A. Bitschl, üeber geschichtliche Methode in der Erforschung des Urchrisienthums (Zeitschr. für deutsche Theologie, 1861); A. Kévill-e, De wording van het Christendom volgens de Tub. school (Bibliotheek van moderne theologie, 3e deel, 1863,7; Dr. J. J. van Toorenenbergen, Het wetenschappelijk karakter der geschiedenis van het Christendom, Amst. 1880; Dr. L. W. E. Bauwenhoff, Theol. Tijdschr., 1880 — om van anderen te zwijgen.



dat men een uit een architektonisch oogpunt verrukkelijk schoon geheel te zien kreeg. Voegt hierbij de groote belezenheid, van welke de werken van Baur getuigenis aflegden, den hoogen ernst die hem bij al zijnen arbeid bezielde, zijne waardeering van andersdenkenden, zijn helderen stijl, zijne kernachtige taal — en gij kunt de toejuiching begrijpen, waarmede zijn optreden werd ontvangen; daar ten minste, waar reeds lang was uitgezien naar eene historische verklaring van den oorsprong des Christendoms buiten het wonder om. 'tls waar, Strauss had zijn „Leven van Jezus" geschreven (1835), en daarin eene schitterende poging gewaagd, om eene levensbeschrijving van Jezus te geven, waarbij het wonder als feit niet in aanmerking kwam. Maar hij had daarbij zóó wonderlijk, zóó willekeurig met de vier Evangeliën omgesprongen, vooral met het vierde Evangelie, waarvan hij de echtheid in de ééne uitgaaf ontkende, in de andere aannam, in eene volgende weder bestreed, dat men hem als leidsman op critisch gebied niet kon volgen.
Maar nu had men eene beschouwing van het oorspronkelijk Christendom, waarbij evenmin als bij Strauss sprake was van het wonder, en toch alle recht werd gedaan aan den aard en het karakter der nieuw-testamentische letterkunde. Nu kon men zich het ontstaan dier letterkunde, het ontstaan van Christendom en katholieke Kerk geheel langs natuurlijken weg verklaren. Nu had. men eindelijk ook op het gebied van het Christendom historie, historie zonder wonder! 1)
1) Hoe groote rol de zoogenaamde wonder-quaestie in de eerste jaren van den Tubingschen strijd heeft gespeeld, blijkt o. a. uit de opstellen



Uitstekende mannen, als E. Z e 11 e r, A. S c h w e g 1 e r, C. R. Köstlin, C. C. Planck, A. Ritschl, A. Hilgenfeld, G-. Volkmar schaarden zich aan Baur's zijde. De één mocht verder gaan dan de ander, hierin waren zij het allen met den Tubingschen leeraar eens, dat de katholieke Kerk eerst door de verzoening tusschen de petrinische en de paulinische partij was tot stand gekomen.
Het duurde echter niet lang, of er kwam verandering. In 1858 meende Uhlhorn reeds de doodsklok over Tubingen te hooren luiden. 1) Schwegler was vroeg gestorven, Zeiler was philosoof geworden, Planck leeraar aan een gymnasium, Köstlin leeraar in de aesthetiek. Ritschl (en dat was wel het zwaarste verlies) had zich in 1857 in de tweede uitgaaf van zijne „AMkaiholische Kirche" tegen het hoofdbeginsel van Baur's critiek verklaard. In plaats van, zooals deze, den strijd tusschen Judaïsme en Paulinisme
van Zeiler in het Historische Zeitschrift van H. v. Sybel, 1860, 61, 62, en die van Eitschl en B axmann in de Jahrb. für deutsehe Theologie, 1861 en 63. Konduit zegt Zeiler (en zoo iemand, dan kon hij het weten): «Nicht deshalb laugnet Baur die wonderbare Entstehung des Christenthums, weil er dasselbe geschichtlich erschöpfend erklart zu haben überzeugt ist, sondern deshalb sieht er sich nach seiner geschichtlichen Erklarung om, weil er sich in die herkömmliche Wundervorstellung nicht zu finden weiss» (Hist. Zeitschr. von H.v.Sybel, 1861, S. 372). Zoo zegt ook A. Bé vil le, t. a. p. bl. 332 : «Het gansche streven dier school is eigenlp daarop gericht om de vroegste geschiedenis van het Christendom weder in overeenstemming te brengen met de eigenaardige wetten van den menschelijken geest.» Uit het vervolg blijkt, dat hiermede een ter znde laten van het wonder bedoeld wordt
1) In de Jahrb. fik- deutsche Theologie, 1858 (<Die alteste Kirchengeschichte in der Darstellung der Tübinger Schulè »). Tegen hem Baur in Die Tübinger Schule, 2e Aufl., Tüb. 1860.



door wederzijdsche concessies te laten eindigen in de katholieke Kerk, verdedigde hij de stelling, dat het Paulinisme van den aanvang af de heerschende richting was geweest, maar langzamerhand, in den loop des tijds, zijne kenmerkende eigenschappen had verloren.
Neemt men nu in aanmerking, dat een Ewald, een W e i s s e, een H a s e, een R e u s s, om van andere theologen niet te spreken, met beslistheid zich van Baur afwendden, ja soms met groote heftigheid en bitterheid hem bestreden; dat er waren die met Bruno Bauer meenden verder te moeten gaan, en de echtheid van al de geschriften des N. Testaments te moeten ontkennen; dat zelfs die mannen, die Tubingen het meest nabij stonden, Hilgenfeld en Volkmar belangrijke reserves meenden te moeten maken — dan kan men U h 1 h o r n niet zoo geheel en al ongelijk geven, als hij nog bij het leven van Baur zegt „dass die Mission der Tübinger Schule vollbracht ist, und dass man jetzt ruhig die Rechnung mit ihr abschliessen kann, ohne befürchten zu müssen, das Ergebniss könne noch durch neue Faktoren wesentlich verandert werden". 1)
Het is er sinds dien tijd niet beter op geworden. Bij alle betuiging van hoogachting voor den Tubingschen leeraar, nam men de vrijheid, ook al was men het met zijne antisupranaturalistische wereldbeschouwing eens, in zeer belangrijke punten van hem af te wijken. Zelfs Hilgenfeld zag zich gedwongen om de echtheid van den brief aan de Filippenzen, van den brief aan Filemon en van den eersten brief aan de Thessalonicenzen te erkennen. Vele uitstekende
1) T. a. p. S. 346.



critici volgden hem daarin. Ook de brief aan de Kolossen zen werd door Holtzmann en anderen, geheel of gedeeltelijk, daaraan toegevoegd. In de „Openbaring" kon men over het algemeen het werk van den Joden-apostel Johannes niet meer terugvinden. Wat de synoptische quaestie aangaat, heeft de Markus-hypothese, die in Markus niet den jongsten, maar den oudsten der drie Evangelisten ziet, eene groote omwenteling in de critiek der Evangeliën teweeg gebracht. Dat het verschil tusschen Hand. 15 en Gal. 2 zoo groot niet is, als in den bloeitijd der Tubingsche theorie bijna algemeen werd aangenomen, is door Pfleiderer, Weiszacker en anderen zonneklaar aangetoond; terwijl de vraag, of de judaïstische partij zich terecht op de twaalve kon beroepen, bijkans door niemand meer met ja beantwoord wordt.
Wat ons land aangaat, lang heeft het geduurd, voordat de critiek van Baur hier vasten voet kreeg. In 1856 gaf S c h o 11 e n eene Historisch-hitische Inleiding tot de Schriften des N. Testaments," waarin nog de echtheid van het vierde Evangelie en van al de paulinische brieven wordt gehandhaafd. Eerst in 1864 bij de uitgave van „Het Evangelie naar Johannes;" en vooral in 1870, toen „Het Paulinisch Evangelie" in het licht verscheen, bleek het hoezeer hij, al was het dan, zooals Kuenen in zijne levensbeschrijving terecht zegt 1), op zelfstandige wijze en met niet onbelangrijke afwijkingen, voor de Tubingsche critiek was gewonnen.
Sinds was, althans voor de zoogenaamde moderne theolo-
1) Zie zijn Levensbericht van J. H. Scholten (in de Levensberichten der afgestorvene medeleden van de Maatscliappij der Ned. Letterkunde, 1886) blz. 30.



gen, Baur de criticus bij uitnemendheid. In 1869 zagen twee bij Teyler bekroonde verhandelingen het licht, van S. P. Heringa en W. Scheffer, waarin de verdiensten van Baur uitvoerig werden uiteengezet. Men was niet op de hoogte van zijn tijd, men was geen wetenschappelijk man en had het recht van meêspreken op critisch gebied verbeurd, wanneer men niet met den noodigen eerbied over den grooten Tübinger sprak 1). Het was nu eenmaal eene uitgemaakte zaak, dat men alleen langs den weg der tendentie-theorie achter het geheim van den oorsprong der nieuw-testamentische schriften kon komen. En al ging men over het algemeen niet zoo ver als Straatman, die Petrus Paulus liet nareizen om zijn invloed in de christelijke gemeenten te fnuiken, en die den dood van Paulus te Rome voor een groot deel toeschreef aan de machinatiën van petrinische Christenen 2), hierin was men het eens, dat eerst bij de erkenning van den strijd tusschen Petrinisten en Paulinisten de boeken des N. Testaments zich historisch lieten verklaren.
Zóó was het vele jaren lang. En hoe is het nu? Leest de „Verisimïlia" van Pierson en Naber, de „Quaestiones Patdinae," en de Gidsartikelen van Loman, den „Paulus"
1) Zie o. a. de recensie van de reet's genoemde Rede van Dr. J. J. van Toorenenbergen door L. W. E. Rauwenhoff in het Theol. Tgdschrift van 1880.
2) J. W. Straatman, Paulus de apostel van Jezus Christus, 1874, bl. 338; De Gemeente van Home tijdens en onmiddellijk na het leven der apostelen, 1878, bl. 50, 118, 122.
Met het oog op het eerst genoemde werk schreef Dr. E. H. van Leeuwen zijn: Tubingen-af in de Stemmen voor waarheid en vrede, 1875.



(IenII)van vanManen, de critiek van Steek envanVölter op de Paulinische brieven — en gij kunt uwe oogen haast niet gelooven. Met de Tubingsche hypothese is gebroken. Geen zweem van strijd tusschen Judaïsten en Paulinisten bij de wieg des Christendoms. De schoonste overeenstemming tusschen Petrus en Paulus. Wel was de laatste gaande weg, omdat hij meer bepaald onder de Heidenen werkte, wat vrijer geworden, maar evenmin als Petrus dacht hij er aan, voor alle Christenen de Wet op zij te zetten. Eerst na zijnen dood, toen de helleensche geest in de vele door hem gestichte gemeenten zich begon te doen gelden, toen de alexandrijnsche wijsbegeerte een krachtig woord begon meê te spreken in de christelijke dogmatiek, en de vrije „Geest" zich niet meer aan de heerschappij van wettische vormen kon onderwerpen, eerst toen is de strijd losgebarsten. Het Judaïsme verzette zich tegen die helleniseering van het Christendom, en hield met hand en tand aan het oude vast. Maar te vergeefs. Het oude was verouderd, rijp voor den dood. Een kring van Christenen, doortrokken van den griekschen geest, voorstanders van vrije vroomheid, los van alle wettische banden, bezield door den Geest des geloofs, trad op om het niéuwe beginsel te doen zegevieren, bij monde en in geschrifte. Beriep de tegenpartij zich op de apostelen als voorstanders van de onderhouding der Wet, dan werden er brieven geschreven op hunnen naam, vooral op naam van Paulus, die de meest vrije onder hen geweest was, om te bewijzen dat de afschaffing van de Wet het apostolisch gezag vóór zich had. Of, indien er soms nog eenig geschrift van of over de apostelen was overgebleven, dan werd dat zóó omgewerkt of geïnterpoleerd, dat het op de lezers den gewenschten



indruk maakte. Op die wijze kreeg het Judaïsme een slag, waarvan het zich niet meer heeft hersteld; en de weg voor het katholieke Christendom was gebaand.
Gij begrijpt, hoe door die nieuwe hypothese het oordeel over de waarde en de beteekenis van vele nieuw-testamentische geschriften moest veranderen. Vroeger was het: als er iets critisch vaststaat, dan is het wel de echtheid "der vier hoofdbrieven van Paulus I Mis gezien! is het nu. Er is geen enkele reden om eene andere critiek op deze brieven toe te passen dan op de overige. Zelfs dragen zij nog veel duidelijker het karakter van verdichting. Vroeger was het: geen boek, waarop wij minder vertrouwen kunnen om Paulus te leeren kennen, dan de „Handelingen der Apostelen". Nu is het: in de hoofdzaak is juist in de „Handelingen der Apostelen" het beeld van Panlus nog het best geteekend; het kleine stukje historie, dat wij]van dien apostel bezitten, is juist in dat boek te vinden!
Wat kunnen de tijden toch veranderen! Evenwel, in het vaderland van Baur zelf is men met die nieuwigheid volstrekt niet ingenomen. De corypheeën op het gebied der nieuw-testamentische critiek hebben er zich eenstemmig tegen verklaard.
Noch Harnack noch Lipsius noch Pfleiderer noch Weiszacker noch Holtzmann noch Schmiedel hebben zich laten winnen. En niet lang geleden heeft A. Jülicher in zijne „Einleitung in das Nette Testament" 1) getoond, hoeveel resultaten van de moderne critiek men kan overnemen zonder voor de jongste hypothese op dat gebied
1) Uitgegeven bg J. C. B. Mohr te Freiburg i. B. en Leipzig, 1894.



iets te gevoelen 1). De eenige duitsch schrijvende critici, die haar, al is het dan met vele af wijkingen, zijn toegedaan, zijn Daniël Völter van Amsterdam en Rudo 1 f Steek van Bern. 2)
Meent nu echter niet, dat die afkeer voortkomt uit eene herlevende sympathie voor Tubingen. Verre van daar. In 1892 was het honderd jaar geleden dat Baur geboren werd. Verscheidene critici hebben dat feit herdacht, en bij die gelegenheid nog eens gezegd wat zij van zijne critische methode dachten. Dat zij hem als geleerde, als scherpzinnig criticus, als talentvol geschiedschrijver op nieuw hoog hebben verheven, en ook zijne nieuw-testamentische studiën in hare beteekenis voor zijnen tijd volmondig hebben erkend, is niet te verwonderen. Hij had dat verdiend, vooral van den kant der Modernen, die het aan hem te danken hadden, dat zij zoo langen tijd de boeken van het Nieuwe Testament konden aanzien zonder door hun critisch geweten geplaagd te worden.
Maar bij al die hulde en waardeering is het toch duidelijk aan hen te zien (Hilgenfeld natuurlijk uitgezonderd 3)), dat zij Baur als leidsman niet meer volgen kunnen, üiet alleen wordt zijne grondbeschouwing van den strijd tusschen Petrinisme en Paulinisme niet meer door hen gedeeld, maar vooral komen zij met nadruk op tegen dat zoeken van
1) Opmerkelijk is dat deze geleerde, dien wij, waar het de verklaring van de Gelpenissen van Jezus betreft, zoo gaarne ontmoeten, geen reden vindt om aan de echtheid van Efez. en Kol. te twijfelen.
2) Dat J. Priedrich (Di unechtheit des galaterbrifes, Halle, 1891) hier niet in aanmerking komt, zal ieder deskundige begrijpen. Zie over hem mijne Exegetica et critica III.
3) Zie zijn Zeitschr. für wiss. Theologie, 1893, I.



tendentie tot in de kleinste bijzonderheden der nieuwtestamentische geschriften, waardoor hun godsdienstig, hun stichtelijk karakter ten eenen male te loor gaat. 1)
Ik kan niet anders zeggen, mijne vrienden, dan dat ik mij hartelijk daarin verheug. Van het begin af dat ik mij met exegetische en critische studiën bezig hield, heb ik mij aan die Tubingsche methode van exegetiseeren en critiseeren geërgerd. De vrijheid heb ik nooit aan banden willen leggen. Het recht om onze nieuw-testamentische boeken aan de scherpste critiek te onderwerpen heb ik altijd erkend en toegepast. Ook zou ik niet weten, waarom, met name in onze historische boeken, waaraan zoovele geschreven en ongeschreven bronnen ten grondslag liggen, niet van judaïstisch- en paulinisch-gekleurde voorstellingen sprake mag zijn. Maar dit is geheel iets anders dan dat opnemen van de pen om zijne eigene partij er boven op te helpen en aan zijne tegenpartij een slag toe te brengen; dat leven en werken en schrijven in een element van „pia fraus", waarin men zich
1) Zie o. a. Holtzmann in znn aangenaaid opstel. Onder degenen dief behalve Hilgenfeld, Baur het minst willen verloochenen, moeten vooral Pfleiderer en Weiszacker genoemd worden. Zij doen hun best om te bewijzen dat zij, met al hunne afwijkingen van Baur, toch eigenlijk in zijne voetstappen wandelen. Wèl bezien, komt echter de overeenkomst hierop neder, vooral bij Pfleiderer, dat zjj dezelfde moderne levens- en wereldbeschouwing zijn toegedaan, dezelfde «vrne critiek» op de nieuw-testamentische geschriften willen toepassen, dezelfde meening hebben omtrent het onhistorische van de Handelingen der Apostelen en het Evangelie van Johannes, en hetzelfde oordeelen aangaande den feilen strijd, dien Paulus in de gemeenten van Korinthe en Galatie met de Judaïsten heeft gevoerd. Maar dit kan toch waarlijk niet eigenaardig Tubingsch worden genoemd. Zoo zou men ook wel Jülicher tot een Tübinger kunnen maken (zie zijne reeds genoemde «Einleitung »)!



moet verwonderen dat de „pietas" niet geheel verloren is gegaan; dat uitrafelen van de schoonste gedeelten der evangelische geschiedenis om er zgne partijbelangen beter door te bevorderen; dat kleinzielige zoeken naar bepaalde uitdrukkingen in geschriften van vrienden en vijanden, om daarmede bij de lezers zijn voordeel te doen; dat slimme overleg om zich niet al te zeer bloot te geven en toch zijn doel niet te missen. Neen, zóó wordt het ontstaan van ons Nieuw Testament niet historisch verklaard! 1)
Onwillekeurig vraagt men, hoe het toch mogelijk is, dat talentvolle mannen zich zoo lang in de strikken van het Tubingsche stelsel hebben laten vangen. Waren er nog maar enkele gegevens in ons Nieuw Testament, aan welke men zich kon aansluiten! Maar neen, zij ontbreken nagenoeg geheel. Als men niet tusschen de regels leest, niet achter de schermen ziet, ontdekt men zoo goed als niets. Het eenige dat in aanmerking zou kunnen komen is, wat Paulus ons in Gal. 2 verhaalt van zijne ontmoeting met Petrus te Antiochië. En zeker blijkt daaruit, dat Paulus vaster stond in het Evangelie der genade en der vrijheid, dan Petrus. Maar van verschil van meening omtrent de vraag naar de noodzakelijkheid van de onderhouding der Wet blijkt niets. Uitdrukkelijk wordt gezegd dat Petrus
1) Men leze eens * Het paulinisch Evangelie» \m Scholten (1870); daarna «Het dogmatisch karakter dat aan het Evangelie van Lukas wordt toegekend» van W. H. van de Sande Bakhuyzen(1888); vervolgens het Evangelie van Lukas zelf, en vrage dan, bij wien het historisch karakter van dat Evangelie meer tot znn recht komt. Mn dunkt, het antwoord zal zich niet lang laten wachten. Meesterlik heeft van de Sande Bakhuyzen de Tubingsche theorie in hare zwakheid tentoongesteld.



alleen uit menschenvrees, tegen zijne overtuiging i n, zich aan de tafelgemeenschap met de Christenen uit de Heidenen onttrok, terwijl kort te voren Paulus als apostel der Heidenen ook door Petrus was erkend, en als teeken daarvan „de rechterhand der gemeenschap" had ontvangen 1). Ook hier moet dus eerst het licht van buiten af komen, zal Tubingen er een klaar bewijs voor zijn gevoelen in kunnen vinden.
Nog eens, hoe is men er toch toe gekomen? Zou soms Holtzmann gelijk hebben als hij zegt, dat Baur te veel zich heeft laten meeslepen door hetgeen hij in de ^Glementinen" vond van den strijd tusschen Petrus en Simon Magus? 2) Men zou het haast denken. Maar dan is het toch een zeer losse grond om zulk een kolossaal gebouw te dragen. Vooral wanneer men bedenkt, dat het een gnostisch judaïsme was, dat de „Clementinen" in de wereld zond, en dat eigenlijk niet het Paulinisme, maar het Marcionitisme der 2e eeuw in de „Clementinen" wordt bestreden.
Opmerkelijk ook, dat Tubingen altijd nog nawerkt, zelfs nadat men er mede gebroken heeft. Ik denk aan die nieuwe hypothese waarover ik u reeds sprak, de hypothese der „radicale Hollanders," zooals zij in Duitschland wel genoemd worden, volgens welke de Brieven van Paulus de vrucht zouden zijn van het streven om het in de Christelijke Kerk opkomend Judaïsme
1) Hierover meer in mijn critischen commentaar op Paulus' brief aan de Galatiërs (Utrecht, C. H E. Brener, 1890).
2) Zie zijn aangehaald opstel. Reeds Bitschl had zich in 1861 in het Zeitschr. für deutsehe Theologie in dien geest uitgelaten.
9



voor de grieksche gnosis te doen wijken. Van deze hypothese verwacht ik geen ander heil, dan dat zij de aanleiding zal worden tot eene betere bestudeering van de vier hoofdbrieven van Paulus, dan dezen tot dus verre te beurt viel. Over den oorsprong des Christendoms zal zij geen licht geven. En tot een historisch waardeeren van de boeken des N. Testaments zal zij niet leiden. Om vele redenen. O. a. omdat hare voorstanders blijken uit den tooverkring van Tubingen nog niet voor goed te zijn ontkomen. Het is een veeg teeken, dat zij in hunne critiek en exegese nog zooveel van de Tubingsche methode hebben overgehouden. De strijd tusschen het oude Judaïsme en het nieuwe Paulinisme blijft, al wordt hij naar lateren tijd verschoven. Of dit nu zooveel rationeeler is, dan hem te plaatsen in den eersten tijd, toen er nog betrekkelijk weinige gemeenten van HeidenChristenen gesticht waren, wil ik thans niet beoordeelen. Ei constateer alleen dat er wederom van een strijd sprake is, van een strijd niet minder hevig dan de Tubingers aannamen, zóó hevig zelfs, dat men op naam van Paulus brieven moest verdichten om zich de overwinning te verschaffen.
Met die verdichting nu moest men weder in het vaarwater van de Tubingers komen. Wel werd, door het aannemen van joodsche of christelijke fragmenten waarvan de Schrijvers gebruik maakten, het tendentieuse iets minder; maar toch in de wijze waarop van die fragmenten gebruik werd gemaakt, in het weglaten van dit, en het bijvoegen van dat, en het interpoleeren van iets anders sprak de tendentie zich uit, en was de partijzucht aan het woord. Men heeft de critische werken van genoemde richting slechts in te zien,



om te zeggen: het gaat waarlijk weder bij den een meer, bij den ander minder, denzelfden weg opl Datzelfde verdichten van historische bijzonderheden, dat in de overlevering niet de minste aanleiding vond, ja zelfs daarmede in lijnrechte tegenspraak was. Datzelfde plunderen van andere geschriften, om daardoor voor denzelfden schrijver door te gaan. Datzelfde in elkander zetten van de meest heterogeene stukken, zóó kunstig dat men de grootste scherpzinnigheid noodig heeft om er iets anders dan één geheel in te vinden, 'tls alles tendentie, overleg, berekening, kunst. Voornaïe-I veteit, voor geestdrift, voor krachtige uitingen van godsdienstig leven, voor hartelijke uitboezemingen is in den regel geen plaats. En dat kan ook niet. Want niet de dich-) ter, maar de verdichter is aan het woord, de partijdige auteur of de slimme redactor, bij wien dus niet het hart, maar het verstand het meeste heeft in te brengen. Ja, ik ben niet zonder vrees, dat de nieuwe richting in dezen aan Tubingen de loef nog zal afsteken. Want welke geschrifteil van het Nieuwe Testament dragen meer een persoonlijk I karakter, dan de Brieven van Paulus? Hoe ver moet men dus met .zijne verdichtings-theorie gaan, hoeveel kunstvaardigheid moet men aan de schrijvers van dien tijd toekennen, hoeveel talent van dissimuleeren, combineeren en construeeren, om dat persoonlijk karakter voor een dogmatisch te doen wijken!
Waarlijk, het zal niet beter worden, men zal de eerste geschiedenis van het Christendom niet beter leeren verstaan, en aan de nieuw-testamentische geschriften niet eerder recht laten wedervaren, voordat men voor goed de Tubingsche theorie heeft vaarwel gezegd.



Toch willen wij niet ondankbaar zijn. Al kan die dankbaarheid niet zoo groot zijn als van hen die in dogmaticis geestverwanten van Baur zich kunnen noemen, nochtans willen wij erkentelijk blijven voor hetgeen, ten gevolge van zijn optreden, op het gebied der nieuw-testamentische critiek is tot stand gebracht. Hij heeft die critiek voorinsluimeren bewaard, tal van quaesties ter sprake gebracht, die aan leiding geven tot nader onderzoek van den apostolischen tijd; over menige plaats in het N. Testament nieuw licht doen opgaan; menige leemte in onze kennis van het oorspronkelijk Christendom ontdekt. Maar vooral, en hierop leg ik thans den nadruk, hij heeft de theologische wereld diep doordrongen van de noodzakelijkheid om aan de boeken des N. Testaments de plaats te geven, die hun toekomt in de geschiedenis des Christendoms. Moge al de plaats, die hij zelf hun heeft aangewezen, niet de rechte zijn, hij heeft toch voor eene geschiedkundige verklaring van het Nieuwe Testament den weg gebaand. 1) Voortaan heeft het Nieuwe Testament niet alleen zijne dogmatische, maar ook zijne historische beteekenis. Het is als het ware een stuk historie geworden. En geen theoloog, welke dogmatische richting hij ook zij toegedaan, mag zich ontslagen achten van de taak om het ook historisch te begrijpen.
Dat dit algemeen, ook in zoogenaamde orthodoxe kringen, diep en levendig wordt beseft, zou ik niet durven beweren.
1) Zoo spreekt ook A. K é v i 11 e (Revue de Phistoire des religions, tome XXIX, No. 3, 1894) van Baur's «mérite insigne de réintégrer les livres canoniques dans le cadre de 1'évolution historique du premier christianisme».



De historisch-critische studiën nemen niet de plaats in, die zij verdienen. Och!—wordt dikwijls gezegd — welke waarde hebben zij toch eigenlijk voor een theoloog! Wat heeft hij er aan voor de gemeente, waarin hij eenmaal werkzaam hoopt te wezen! Het doet hem eigenlijk meer kwaad dan goed. Het maakt hem zijn werk moeielijk. De gemeente is nu eenmaal van critiek op den Bijbel niet gediend, en hij moet ook zelf zeggen, geen vasten grond meer onder de voeten te hebben als hij zijnen Bijbel verliest. Dit vers verkeerd vertaald; deze perikoop niet in de beste handschriften te vinden; deze woorden door redactor of afschrijver ingelascht; dit geschiedverhaal niet op zijn plaats; dit bericht door de Overlevering opgesierd of door den schrijver gekleurd; deze rede den spreker in den mond gelegd; deze hoofdstukken niet behoorende tot het oorspronkelijk werk; dit geschrift aan een anderen schrijver toe te kennen dan aan hem, dien de Overlevering noemt .... maar op die wijze verliest men immers zijn Bijbel, en met zijn Bijbel zijn Christendom! Is het dan maar niet beter in die critiek niet dieper door te dringen, dan bepaald voor het examen noodig is, en verder aan andere studiën zich te wijden, die meer voor de gemeente beloven?
• En kwam men nog maar tot een resultaat! Maar hoe loopen de gevoelens zelfs onder geestverwanten uiteen! In de belangrijkste quaesties spreekt de een den ander lijnrecht tegen. Ook hier schijnt wel de mode te heerschen. Heeft men eenigen tijd met eene theorie weggeloopen, dan komt er eene nieuwe, die op hare beurt toejuiching vindt, om straks weder voor de allernieuwste te wijken. Hebben wij het zoo even niet gehoord ? De Tubingsche theorie



scheen langen tijd het raadsel van den oorsprong der nieuwtestamentische Schriften gevonden te hebben. En thans is er nog maar een enkele die haar omhelst. En zoo zal het ook wel gaan met de nieuwe theorie der „radicale Hollanders". Wie weet hoe spoedig ook die zon zal ondergaan! Wat zullen wij ons dan met al die critiek vermoeien! Ten slotte komt het toch op het geloof aan. Wij zullen immers niet aan de critiek het recht gaan vragen om te mogen gelooven! Ons geloof wordt niet door de critiek, maar onze critiek door het geloof beheerscht. Leert de geschiedenis ons dat niet? Was er geen verband tusschen het Hegelianisme van Baur en zijne critische methode? Is het toevallig, dat het juist de moderne richting is, die zich in het Tubingsche stelsel thuis heeft gevoeld?
Mijne vrienden, wat zal ik daarop antwoorden? De tijd ontbreekt mij om uitvoerig bij alles stil te staan. Toch moet ik er iets van zeggen. En wel allereerst dit, dat ik de gemaakte bezwaren en bedenkingen begrijp, maar dat ik er niet den minsten eerbied voor heb. Een wetenschappelijk man mag zoo niet spreken, althans zoo niet blijven spreken. Heeft men eenmaal in den kring der theologische wetenschappen de nieuw-testamentische letterkunde opgenomen — en dat moet men wel doen, zoo men den naam van theoloog, althans van protestantsch theoloog niet onwaardig zal wezen — dan moet men al de gevolgen voor zijne rekening nemen; dan moet men niet ophouden met onderzoeken zoodra men ziet dat geliefkoosde meeningen wankelen, maar voortgaan totdat men de waarheid gevonden heeft; dan moet men in zuiver-exegetische en critische vragen zich niet allereerst naar gemeenteleden richten die er niets



van begrijpen, maar zich in zijne houding tegenover hen laten leiden door het antwoord, dat de wetenschap er op gegeven heeft; dan moet men zich niet verschuilen achter zijn geloof tegen de pijlen der critiek, maar juist omdat men gelooft, moedig in het strijdperk treden; dan moet men niet van Tubingen afscheid nemen om met grooter zelfvertrouwen zich te ruste te leggen op het bed der dogmatiek, maar branden van verlangen om tegenover eene historische verklaring, die niet heeft gegeven wat zij beloofde, eene andere historische verklaring te plaatsen die werkelijk aan haren naam beantwoordt.
Waarlijk, wij zijn daarmede nog op verre na niet gereed. Al gelooven wij, dat in hoofdzaak geene andere geschiedenis van den oorsprong en de eerste dagen des Christendoms zal kunnen gegeven worden, dan die de boeken des Nieuwen Testaments ons doen zien of veronderstellen, zoo zijn er toch tal van bijzonderheden in, en daaronder van groote beteekenis voor onze dogmatiek, waarover het onderzoek nog niet gesloten is. Vele, vele vragen heeft Tubingen doen oprijzen, waarop het antwoord zich nog laat wachten, ja waarvan wij nog niet eens weten langs welken weg het antwoord moet gezocht, en in welke richting het moet gegeven worden. Nu kan men zich wel met groote woorden van de zaken afmaken, zooals men dat o. a. in Duitschland doet, waar het de vier hoofdbrieven van Paulus geldt. 1) Maar daarmede bewijst men alleen de kracht van het vooroordeel, het diep gewortelde van de Tubingsche traditie, die vrijheid geeft
1) Helaas, ook onlangs weder Jülicher in znne «Einleitung ».



om met al de boeken des N. Testaments zoo willekeurig mogelijk te handelen, maar alleen ten opzichte van de vier hoofdbrieven aan de critiek het zwijgen oplegt, al naar gelang dus de theorie dat medebrengt.
Nog minder wetenschappelijk is, het geloof er in te mengen, alsof dat het recht der critiek kon beperken; ja het misschien wel als een blijk van „kinderlijk geloof" te doen voorkomen, dat een theoloog alle tekstcritiek, literarische critiek en historische critiek als iets dat uit den duivel is verwerpende, de 27 boeken des N. Testaments zoo maar, zonder^ nader onderzoek, aanneemt als het onfeilbaar Woord van God. Men moest toch tusschen kinderlijk en kinderachtig meer onderscheid maken, en begrijpen dat het geloof niet mag dienen om onkunde of traagheid des geestes te bedekken. Zie, van iederen theoloog kan niet gevergd worden dat hij op de hoogte zij van al de exegetische en critische quaesties, die zich bij de nieuw-testamentische studiën voordoen. Er zijn groote geleerden, die van de moeielijkheden op het gebied van exegese en critiek, waarmede anderen te worstelen hebben, niets gevoelen. Er zijn dogmatici, die van critiek weinig begrip hebben, gelijk er critici zijn die den dogmaticus in zijne bespiegelingen niet kunnen volgen. Zelfs zijn er scherpzinnige critici, die niet weten hoe zij zuiver-exegetische vraagstukken moeten oplossen, gelijk er weder knappe exegeten zijn die ongevoelig blijven voor al wat hoogere critiek betreft. Ieder heeft zijne gave van God.
Maar dit mag toch zeker wel van een wetenschappelijk man die, omdat hij wetenschappelijk is, ook bescheiden moet zijn, gevergd worden, dat hij zich geen oordeel aanmatigt



over dingen waarvan hij geen verstand heeft, en allerminst met een air van voornaam „ geloof" op al die exegetische en critische „liefhebberijen" nederziet.
Het geloof staat waarlijk te hoog om als stormram tegen de wetenschap gebruikt te worden. O zeker, het heeft zijne beteekenis ook bij wetenschappelijk, ook bij critisch en exegetisch onderzoek, 'tls niet toevallig — ik herhaal bet — dat juist bij hen die het geloof aan het wonder 1) hadden laten varen, de Tubingsche theorie zooveel instemming en toejuiching heeft gevonden. Van het standpunt waarop men in geloofszaken staat hangt ontzaglijk veel af, zoowel wat den indruk betreft, dien men van de evangelische geschiedenis ontvangt, als ook, en juist daardoor, wat het oordeel aangaat, dat men over de oorkonden dier geschiedenis velt. Zoo oefent dan het geloof wel degelijk invloed uit. Maar die invloed is zijdelingsch, niet rechtstreeksch. Eigenlijk gaat hij niet van het geloof, maar van den geloovige uit, in wien het geloof een leven is geworden, dat verstand, gevoel en wil doordringt, en daardoor aan al wat de mensch is en doet eene bepaalde richting geeft. Daarom kan men ook niet van eene geloovige wetenschap of eene geloovige critiek, maar alleen van de wetenschap van den geloovige, van de critiek van den geloovige spreken.
1) Met opzet zeg ik: het geloof aan het wonder. Men kan menig wonder als onhistorisch, menig wonderverhaal als ongeloofwaardig verwerpen , zonder daarom de mogelijkheid van het wonder te loochenen. Alleen die loochening is het gevaarlijke element in de critiek van het N. Testament. Maak iets door uwe critiek zóó waarschijnlijk, als het uit een historisch oogpunt kan gemaakt worden, zoodat het aan zekerheid grenst, tegenover het: onmogelijk! moet gij het altijd verliezen.



Ik wil hier echter thans niet dieper in doordringen. 1) Ik wilde u alleen doen gevoelen, dat niets u verhinderen kan
I of mag om zoo streng-wetenschappelijk, zoo streng-critisch mogelijk te zijn bij uwe nieuw-testamentische studiën. Het moet niet van u gezegd kunnen worden, dat gij de quaesties
i niet flink onder de oogen durft zien omdat gij bang zijt voor den blaam van heterodoxie. Zoekt geen steun voor uw geloof in onkunde. Kennis is macht, ook in zaken van geloof.
Dit geldt bovenal van de kennis van de Schriften des Nieuwen Testaments. Gelooft gij met mij dat het Evangelie dier Schriften het Evangelie is, de blijde boodschap der genade, door God tot zondaars gebracht; acht gij met mij noodzakelijk voor den bloei en de kracht van het geloofsleven, dat het zich telkens verjongt en verfrischt door gemeenschap met den Geest die in de Schriften tot ons spreekt; eischt gij met mij van de Christelijke Theologie , dat zij gebouwd is op het fundament, door Christus en zijne Apostelen gelegd; verwacht gij met mij de meeste vrucht van eene prediking, die het dichtst zich aansluit aan het apostolisch woord — dan stelt gij ook het al beter en beter verstaan van de Schriften des N. Testaments op steeds hooger prijs; dan wilt gij ook allereerst, dat het licht der waarheid er over opgaat; dan wilt gij ook laten vallen wat voor de waarheid niet bestaan kan; dan wilt gij, des noods door de donkere gangen der zoogenaamde negatieve critiek heen, steeds dieper doordringen tot die schatten van
1) Uitvoeriger heb ik daarover gehandeld in mijne Eede over De be\ teekenis van *het Nieuwe Testament»,voor den theoloog van onzen tijd, \ Utrecht, J. van Druten, 1893.



zilver en goud en edelgesteenten, waarvan gij vast gelooft dat zij er zijn, en dat ieder die ze zoekt ze zal vinden.
Dat dit zoeken veel moeite en inspanning vereischt, is zeker. De exegese is eene kunst, die alleen door langdurige oefening verkregen wordt, eene kunst, die niet alleen om de gemeente, maar ook om haar zelve moet beoefend worden, zoodat het niet de vraag is, waarmede men volstaan kan om eenmaal voor de gemeente op te treden, maar hoever men gaan moet om aan het ideaal, dat de exegeet zich stelt, te beantwoorden. 1)
1) Loffelijk is het streven van de Hervormde Synode dezes jaars, om het proponentsexamen, ook met betrekking tot de uitlegging van het Nieuwe Testament, eenigszins te verlichten. Niet gaarne echter zou ik wat zij dienaangaande voorstelt tot wet zien verheven. Niet alleen maakt de eisch dat de candidaat ook met den grondtekst bekend zjj, een ietwat komischen indruk, alsof hier van eene exegese buiten den grondtekst om sprake zou kunnen zijn. Maar ook klinkt het wat vreemd, dat de candidaat het bestudeerde moet weten toe te passen op de behoeften der gemeente. Ik kan daar geen anderen zin aan hechten, dan dat de candidaat bij het examen het werk gaat verrichten van een Evangelieprediker, die tot het toepasselijk gedeelte van zijne preek genaderd is. Dit kan men natuurlijk niet op het oog hebben gehad. Maar wat dan? Dr. Bronsveld (zie Stemmen voor waarheid en vrede, Sept. 1894) ziet er de bedoeling in, dat de candidaat vooral bekend zij met de zoogenaamde misbruikte bijbelplaatsen, en daarvan eene betere verklaring wete te geven. Maar vooreerst is dit geheel iets anders dan het toepassen van het bestudeerde op de behoeften der gemeente. Vooral echter vind ik er eene verlaging in van de exegese. Ook ik zou gaarne zien, dat werken als dat van Dr. Moll over «misbruikte bijbelplaatsen» meer gelezen werden. Maar daarin zou ik het exegetisch onderzoek niet willen zien opgaan. Verbeeld u dat men, wat de geschiedenis der Christelijke Kerk in ons vaderland betreft, den eisch stelde, dat de candidaat die geschiedenis vooral wete toe te passen op de behoeften der gemeente, en dat toone door bekend te zijn met de valsche voorstellingen, die om



Laat mij ook dit jaar hierin uw voorganger zijn. En bestrale ons bij al onze onderzoekingen het licht der waarheid, het licht van den Heiligen Geest!
trent menig feit bij de gemeente in omloop zijn! Mjj dunkt, men moet of de Uitlegging van het Nieuwe Testament als examen-vak laten wegvallen, of haar vermelden zonder er iets bij te voegen.



Prijs afz.
Dl. V. De Godsdienst evenmin moraal als metaphysica. Akademische
Rede van G. H. Lamers. . . . . f 0.35
Begrip en methode van de zedekunde, beschouwd als deel dér
wijsgeerige theologie, door G. H. Lamers » 0.70
Godsdienst, Christendom, Kerk, besproken door G. H. Lamers » 0.35
De geschiedenis van het leerstuk der Inspiratie in de laatste
twee eeuwfen in hare grondtrekken geschetst door J. Cramer » 1.90
Exegese en Critiek, door J. Cramer » 0.35
De Christelijke zedeleer en de vraagstukken der hedendaagsche
zedekunde, door G. H. Lamers » 1.25
Dl. VI. De brief van Paulus aan de Galatiërs in zijn oorspronkelijken
vorm hersteld en verklaard door J. Cramer . , » 3.50
Dl. VII. Exegetica et Critica I (De samenstelling van Paulus' brief aan de Galatiërs volgens Prof. Völter. Exeget. en Crit. opmerkingen over eenige plaatsen uit het Evangelie van Johannes) door
J. Cramer » 0.85
De wetenschap van den Godsdienst. Inleiding, door G. H. Lamers. » 0.70 » » » » » Historisch Deel. Ie Stuk, door
G. H. Lamers ...... 1.—
Exegetica et Critica II (Het glossematisch karakter van 1 Petr.
3 : 19—21 en 4 : 6) door J. Cramer » 0.90
De Wetenschap van den Godsdienst. Historisch Deel. 2e Stuk,
door G. H. Lamers 1.50
Dl. VIII. Exegetica et Critica III. (De macht der traditie in de exegese van het Nieuwe Testament. Exegetische opmerkingen naar aanleiding van Paulus II van Dr. van Manen) door j. Cramer . » 0.80
Ter zelfverdediging en terechtwijzing. Een onberaden aanval
afgeslagen door G. H. Lamers . . ' » 0.65
De Wetenschap van den Godsdienst. Historisch Deel. 3e Stuk,
door G. H. Lamers » 2.25
Exegetica et Critica IV. (De Philippica van Paulus tegen de gemeente van Korinthe 2 Kor. 10—13 verklaard en in
hare historische beteekenis gewaardeerd) door J. Cramer . . » 1.80 Dl. IX. De Wetenschap van den Godsdienst. Wijsgeerig Deel. Ie Stuk,
door G. H. Lamers . . . » 1.40
De Wetenschap van den Godsdienst. Historisch Deel. 4e Stuk,
door G. H. Lamers » 1.90
Het zedekundig onderwijs van Prof. A. Kuenen met tweeërlei
doel besproken door G. H. Lamers » 0.40
De Wetenschap van den Godsdienst. Wijsgeerig Deel. 2e Stuk,
door G. H. Lamers » 1.65
Dl. X. De Wetenschap van den Godsdienst. Historisch Deel. 5e Stuk,
door G. H. Lamers » 1.20
Om aan dit algemeen^ gewaardeerde werk nieuwe inteekenaars toe te voeren, gelden tydelük de volgende buitengewoon voordeelige voorwaarden:
Bij inteekening op Dl. X en aankoop van de geheele serie, worden Dl. I—YII berekend met slechts ƒ 15.—.
Dl. I tot III zijn elk afzonderlijk verkrijgbaar a ƒ 2.—; Dl. IV en V a ƒ 3.—. De prijs van Dl. VI afz. wordt verminderd op ƒ 1.50; bij inteekening op Dl. X (natuurlijk tegen den gewonen inteekeningsprijs) op ƒ 1.25, terwijl Dl. VII en VIII dan worden bijgeleverd voor slechts ƒ 8.—. Dl. IX kost ƒ 4.60.
Voor zoover Tlë voorraad strekt zijn de afzonderlijke stukken nog verkrijgbaar tegen de bijgestelde prijzen, en wel die van Dl. I—V (behalve de met * geteekende, waarvan nog slechts een gering, getal Ex. over is) tegen eene prijsvermindering met 25 %.
De uitgever behoudt zich voor de prijs verminderingen te doen vervallen, nadat de daartoe bestemde getallen zijn verkocht.
Utrecht 1894.
C. H. E. BREIJER.