ORATIO PROVIDENTIA DIVINA j
TELEIOBAPTISTAS NEEBLANDICOS AB EXITIO VINDICANTE.















ORATIO
PROVIDENTIA DIVINA
TELEIOBAPTISTAS NEERLANDICOS
AB EXITIO VINDICANTE.







ORATIO
Dl
PROVIDENTIA DIVINA
TELEIOBAPTISTAS NEERLANDICOS AB EXITIO VINDICANTE,
QUAM HABUIT
JACOBUS GISBERTÜS DE HOOP SCHEFFER
A. D. XVHI MENSIS JAN. A. MDCCCLX,
THEOLOGIAE DOCENDAE MUNUS IN T ELEIO B A PT IST A RUM SEMINABIO SOLENNI KITÜ AUSPICARETUR.
SUMTIBÜS
SOCIETATIS TELEIOBAPTISTICAE GENERALIS
TYFIS EXPRESSA. MDCCCLX.



TYPIS C. A. SPIN FIEII.



SEMINAEH TELEIOBAPTISTARUM CÜRATORES, VIRI SPECTATISSIMI, PLURIMUM VENERANDI!
QUI CrVITATIS HÜIUS AMSTELODAMENSTS COMMODIS CURANDIS ET IURIDICUNDO PRAEÊSTIS, VIRI AMPLISSIMI, INTEGERRIMI!
ILLUSTRIS HÜIUS DRBIS ATHENAEI ET UTRIUSQUE, TÜM EUANGELICO-LUTHERANORUM TOM REMONSTRANTIUM SEMINARII CÜRATORES, VIRI GRAVISSIMI!
VIR CLARISSIME! COLLEGA CONIDNCTISSIME, AESTUMATISSIME !
1



quarumcunque doctrinarum professores celeberrimi!
oraculorüm divtnorum interpretes, doctissimi, reverendi!
artium etdisciplinartjm doctores, consüxtissimi, eruditissimi!
bonarum artium studiosi, cumvos untversi, tum inprimis seminario nostro adscripti, commllitones carissimi, exoptatissimi!
ceteri LD3ERAUS doctbxnae cultores et fautores omnis ordinis ac looi, quotquot adestis, — auditores honoratissimi!
Ut in Ecclesia christi suis quaeque sodalitas periculis obnoxia est, ita quoque Teleiobaptistarum familia, quae, magnis, velut propriis ac peculiaribus aenrmnis, semel atque iterum afflicta, saepenumero vipa est non procul abesse ab interitu. Propria quidem inquam pericula, quae cum ceteris neutiquam communia



habeat. Libertatis enim amantissima alterum neque ex altero coetum pendere, neque in alterum dominari patitur, omnem hierarchiam tam procerum quam conciliorum prorsus aversata, — verum eo ipso in discrimen multoruin errorum, deficiënte moderamine omni, nonnullos vocat, tali avrovofiig nondum maturos. Omnes Ecclesiae praescriptas formulas respuit, ab omnibus abhorret libris symbolicis, maximoque studio libertatem veri indagandi tuetur: quid mirum, si sic se gerundo bene muitos inducere videtur, ut libertate abutantur pravis libidinibus indulgentes? — Sibi sufficere conatur in omnibus rebus, nullo aliunde subsidio petito, — at vero, crescente aliorum e suis inopia, aliorumque languescente liberalitate, ecce, quam proxime abest a ruinae discrimine! — Libertatis ut sunt amantissimi singuli coetus, ita saepissime sua ipsorum commoda pluris habent, quam totius reipublicae salutem, ad vitiosam aemulationem, invidiam, diffidentiam nimis eheu! proclives. Quid? quod inter socios ex opinionum quoque diversitate variae quasi sua sponte oriuntur contentiones litesque, quas nullius auctoritate componere nullique iudici
1*



dirimere fas est. Nonne denique etiam inde magnum iis impendeat discrimen, quod Ecclesiam christi restituere in pristinam integritatem ac perfectionem molientes, ultra quam par est progrediuntur aut viam insistunt errorum plenam? Quid plura his addam? quae dixi sufficiant et satis superque ostendant vobis, fuisse revera et etiam nunc extare pericula quaedam peculiaria et propria, quibus, turn antiquissimis temporibus, turn nostra memoria, fuerint sintque obnoxii Teleiobaptistae. — Quanam vero ratione, toties in extremum adducti discrimen, salvi evaserint et incolumes, mihi paullo accuratius hac diei solemnitate ostendere liceat; ut cunctis conspicua fiat divina providentiae cura omnia ea pericula depellentis, utque summae Deo tribuantur et laudes et gratiae, qui ipsas aerumnas ad salutem convertit! Sic Teleiobaptistarum Neerlandicorum familia (jam argumentum orationis habetis!) nöbis existat divinae providentiae testis!
Haud sane est quod miremini, me de his rebus disserentem in argumento versari, quo'd ad historiam Ecclesiae Christianae pertineat, quum haec quoque provincia mihi delata sit;



haud sane est quod miremini, probe illud nasonis tenentes, "navitam de ventis narrare," me esse dicturum de Teleiobaptisticis. Si non gravitas, attamen argumenti novitas placeat!
Et vel sic "timide ad dicendum accedo et in exordienda oratione perturbor." Vere enim tullius, summus vir, dixit: "magnum quidem est onus atque munus, suscipere atque profiteri, se esse, omnibus silentibus, unum maximis de rebus, magno in conventu hominum, audiendum 1!" Addatis quaeso: in tanto eruditorum consessu, in tali virorum corona, doctrinae elegantiaeque laude insignium! Ante omnia vestra mihi utique imploranda indulgentia est, Auditores humanissimi! meae tenuitatis probe conscio. Etenim quis ego sum, qui hanc qualemcunque orationem habendo, tantis satisfaciam viris? quis ego, qui sive elegantiam assequar, sive venustatem Latini sermonis, quum ad hunc usque diem, quoties ad dicendum prodii, una lingua vernacula usus sim? Itaque animis auribusque faveatis!
1 De Oratore, Lib. i c. 25.



I.
Providentiae divinae in tuendis Teleiobaptistis testimonia circumspicienti statim mihi unum succurrit, quod ad eorum primordia pertinet. Hoe vero citando, ne jam perobscuram difficilemque de origine eorum quaestionem retractare veliin A.! nolite vereri! Non longis coniecturarum ambagibus vos circumduoere in animo est, neque arduam insistere viam, ut qualis eorum cognatio cum waldi asseclis fuerit, cum Albigensibus, Petrobrusianis, Catharisque, diligenter indagetur. Forsitan hoe tramite incedentibus altiusque rem repetentibus, longinquas Orientis regiones adire Manichaeorumque placita in memoriam rev'ocare nobis foret necesse. De origine silens breviter modo enarrabo, quaenam in patria nostra fuerit Teleiobaptistarum conditio, ea aetate, qua primum diserte ab historicis commemorantur, scilicet sub finem quinti lustri seculi sexti decimi.
Subito bic atque illic, locis diversissimis, prodeunt illius temporis Teleiobaptistae, omnisque irrita est investigatio, quare hoe potissimum loco, quo inveniuntur, nobis sese offerant, non



\
alio. Subito quidem, — attamen semper ita, ut verisimile sit, eos iamdudum ibi commoratos fuisse. E latebris, quibusper muitos se occultaverant annos, sive sponte sua prodeunt, sive suam de religione sententiam palam profiteri coacti. Ubique tribunal Inquisitionis fidei rogos extrui iubet reosque cremari, ubique immani saevitia in Teleiobaptistas maxime furens. Neque miram! Tametsi causae instaurationis sacrorum, quam Germani iam inchoaverant, apud nostrates quoque prorsus assentiebantur bene multi, LUTHERique placita turn unius alteriusque praeconio, henrici zutfanensis, iohannis pistorii alioimmque, turn vero praecipue scriptis ipsius lutheri, ubique propagabantur et sensim augescebant, — propria uihilominus ineliti Reformatoris doctrina non omnibus placebat, neque cunctis suffragiis id probabatur, quod in variis rebus ad veritatem evangelicam pertinentibus sibi persuasissimum habebat lutherus. Cum in Belgio lutheri sententiis plures iam toti essent addicti permultique ab üs profitendis neque minis deterrerentur neque poenis neque dirissimis suppliciis, — in patria nostra parva valebant eo usque



auctoritate, vel potius, si vim spectamus quam triginta vel quadraginta annis post in animos erat exercitura, pene nulla: sive fautores hu iusce doctrinae caute latuerunt, sive exiguus revera fuit eo tempore apud nostrates Lutheranorum numerus. Utut est, principio in patria nostra instauratio sacrorum fere semper et ubique formam induit Anabaptismi vel Teleiobaptismi. Causam quaeritis? nihil sane explanatius. Etenimmulti, plebeji inprimis homines, nee generosa stirpe oriundi, nee doctrinae copia insignes, quum, deficientibus ducibus praeceptoribusque, suo marte veritatem investigari conarentur, eamque perquirendo novas sequerentur opiniones a catholica fide omnino diversas, — non aliter fieri potuit, quin in ipsa hac sententiae commutatione imaginem, indolem, typum civis Neerlandici distincte exprimerent. Quemadmodum in Germania, ita hic quoque muitos intimae pacis desiderium tenuit, quam non indulgentiae papales, non sacerdotum effata, non corporis cruciatus, non poenae piaculares animo perculso poterant conciliare. Ut in Germania, ita hic quoque Summi Numinis verbum, Sacro consignatum Codice, sitiebant



permulti. Eodem quo Germani ardore clericorum inscitiam indignabantur nostrates, morumque nequitiam ac superbiam. Verumenimvero quod hoe tempore vix ac ne vix quidem Germanis innotuit, hoe iam tam altas apud nostrates egerat radices, ut totius civitatis quasi robur et anima esset: studium dico libertatis. Sui juris ac mancipii esse maxime cupiebant maiores, qui, tyrannidem ferre obtrusoque sibi magistratui obedire recusantes, tantummodo volebant obtemperare integerrimo moderatori, qui, cömmuni civium suffragio creatus, reïpublicae commodis enixe provideret, neque auctoritatem gloriamve consectaretur aliam, quam dignitatem partam meritis, quam laudem civium amore lubenter concessam. Nonne autem hoe iudicium de republica eiusque regimine probantibus , in üs quae cum religione et Ecclesia coniuncta erant idem sentire idemque exoptare necesse fuit? quid? nonne novis visa est fulciri ac firmari argumentis haec, quam fovebant, sententia, ut primum evangelica iis doctrina innotuit, tandem in primigeniam sinceritatem restituta omnique labe purgata, quae nos omnes esse fratres praecipit, omnes coram



Deo aequales, omnes officio mutui amoris obstrictos? Emendare Ecclesiam in capite et membris non satis habebant: nullam, nisi Ecclesia ipsa, id est hierarchicum Ecclesiae imperium prorsus tollatur, nullam libertatem fore existimantes. Delenda ergo hierarchia, delenda Ecclesia! Ita decreverunt libertatis amore flagrantes. Oblivione perpetua exstinguatur discrimen clerum inter et laïcos; ultima tantae servitutis vestigia obliterentur; aditum ad Deum ne cuipiam sacerdos ullus praecludito! Omnes riant aequales, omnes sacerdotes regesque, omnes sui iuris, omnes Summi Numinis liberi!
Recte quidem et egregie illi. Verumtamen ad quantum abusum quantamque dementiam homines inprimis incultos omnisque eruditionis expertes haec ipsa possit ducere doctrina, nemo est qui non videat. Omnium enim tem* porum experientia docet, cuivis inerudito, qui moliatur sine doctorum virorum adminicuüs ipse perscrutari veritatem, imminere periculum, ne fanaticus fiat. In summum huius rei discrimen pene omnes adducebantur. Nonnulli (lubens fateor) doctioribus permittebant contemplationis argutias theologicae, -



idque primarium, id in religione Christiana primum censebant, quod est positum in agenda, • quod in actu consistit; — longe vero plurimi, quorum animi aestus dira Inquisitorum saevitia in dies iam creverat, miserrimae calamitatis, qua premebantur, tanquam compensationem quaerentes, chiliasticas excogitabant nugas et inania quaedam sibi comparabant oblectamenta, ex absurda turn scriptorum Veteris Foederis propheticorum interpretatione, turn Novi Foederis apocalypseos. Sine dubio solertissimos illos viros, ingenio bene valentes, quamvis undique serperet fanatismi contagio, corruptela omni maiores, nimiaeque ingenii arrogantiae accusandi numquam, summa suspicere admiratione cogimur: attamen ceteros quoque, non tantis praeditas ingenii dotibus, homines simplices, ineruditos, insontes miseremini quaeso! Eo magis miseremini, quo melius perpiciatis eos, victimarum instar, in extremo versari discrimine, ut, vinctis quasi pedibus manibusque, se totos aut fanatico cuidam furibundo committant, eos forsitan adducturo ad omnis generis flagitia, aut praestigiatori quamvis fallaci, dominandi studio flagranti.



credulosque, nihil doli subesse suspicantes, facillime decepturo. — Neque aliter evenit. In nostra quidem patria non prius exarsit fanaticus furor, quam sanguine et lacrymis implevit Germaniam Helvetiamque, neque Batavus erat, sed natione Germanus, qui primus rabiem civit seditionisque stimulator extitit et concitator, — at vel sic tarnen, quam dociles hic invenerit discipulos, brevi post ipsum superaturos magistrum, satis superque vobis constabit, si nominum memineritis iohannis filii
matthaei, iohannis gelensis, iohannis boce-
lidis Lugduno-Batavi. Stultissimam, quam profitebantur, doctrinam non enarrabo, nee scelesta quae agressi sunt facinora, nee atrocissimam, ad quam, pene insanientes cupiditate bonorum, ambitio eos rapuit, immanitatem. — Delfos, Lugdunum-Batavorum, Amstelodamum commoverunt minis ac terrore; Monasterium Westfalense occuparunt. In vulgo vero, quod in suas partes traxerant, quam multi insontes scelerisque puri! quam multi nefarios istos homines credebant legitimos vates ac Messiae prodromos! quam multi suscepta sententia non destiterunt, priusquam miserrima



undique oppressi miseria fanaticum ardorem ad rabiem usque progredi viderunt. — Non immerito sane aliquot annis post unus eorum 1: "nunquam" inquit "ad tales tumultus falsas"ve prophetias fuimus proclives, innoxii omunes, corruptelae expertes, malitia vacui, pror"sus ignari simulatarum visionum,prophetiarum, "revelationum, neque unquam fore ut inter "fratres falsi existerent vates suspicabamur. "Pueris similes nihil providentibus omnia certe "expectavimus potius, quam nos deceptum "iri a fratribus, una nobiscum versantibus in "periculo mortis eademque affectis injuria." In plerosque certe, quae auctor asserit, valent: non tarnen in omnes. Fuerunt, qui dolum perspexerunt, qui coryphaeorum fraude detecta, detestabile fregerint foedus, istorum consilia frustrari saepius conati adhortamentis interdum vel monitis nonnunquam magistratum de iis, quae jam seditiosi machinarentur, certiorem faciendo. Pauci tarnen numero erant et parum auctoritate valebant. Quam autem in plebem vim exercere poterattemperatapaucorum oratio?
1 Obbo philippides in Confessione sua, § 17 et 21.



quid iili contra muitos fanatico ardentes furore? Ad novam Hierosolymam plura iam millia tendunt; properant proficisci et terra et mari. At vero finem iam habet somnium istud! — Ante expugnatum Monasterium poenasque a rege falso petitas plerique tantis dolis illecebrisque decepti iamdudum viderant, in quantos essent inducti errores. Velut oves errantes, orbi pastore, vagabantur. In patriam quidem redierunt, quam laeti reliquerant spiritu religiosi ardoris afflati, verum peregrina magis iis videbatur terra, quam patria. Nusquam securitate iis frui licet, nusquam otio tuto. Ab altera parte minitatur Inquisitionis tribunal, ab altera, ut sibi opem ferant amici, quondam derelicti in patria, frustra flagitant, propter scelera in Westfaüa perpetrata haud immerito aliquantum ipsis amicis suspecti, iisque metum afferentes non omnino inanem, ne ipsorum causa magnum caperet detrimentum, si commercium haberent cum illis, quos violentiae, seditionis, aliorumque scelerum accusabat publica fama. Quid igitur illi? quo se convertant? redeantne ad Ecclesiam Romano-Catholicam? vetat intima mentis persuasio. Fac autem eos rediisse,



ecquid proliciet? id unum ex Imperatoris decreto, ut omnes, quos apostasiae suae poeniteat, non in rogo crementur, sed truncentur gladio! Quid igitur illi? num denuo in potestatem veniant alicuius hominis fanatici, factionis principatum cuiusdam cupide ambientis dolisque utentis atque illecebris eo magis metuendis, quo longius a Monasteriensi factione se abesse simularet, sicut davides georgii filius, aliique? Quid igitur illi? quid tandem alii, cum iis conjuncti, placidi evangelicae veritatis fautores, seditionis crimine vacui, fanatismi plane insontes, sed, quia in nonnullis dogmatis assentiebantur Anabaptistis, vtum ab inimicis de industria cum istis confusi, turn variis exagitati vexationibus? Hos omnes profecto ardens desiderium tenebat, ut surgeret dux, qui, misericordia commotus, in unum dispersos colligeret. Omnes precibus suis hoe flagitabant ubique: "exoriare aliquis!"
Eece! jam adest. Vir minime doctus, ineruditus, ingenii simplicis, attamen illis omnibus et doctrina et scientia longe antecellens; — non vesano religionis aestu percitus, singulari vero pietate insignis; — ad creanda, quae



constitui debent, ad ordinanda quae moderamine adhuc egent aptissimus, verum alienus a dominationis studio; — clementissime quemque excipiens, qui sua deploraret peccata, quamquam acerbe severus in omnes, qui obdurescerent ad vitia; — sancta cupidine ardens regni christi hac in terra condendi, quod nihil cum huius mundi haberet commune imperio, quod e rebellione non oriretur, quod nee licitum est propagare ense nee igne; — vir angustum sane et parvum prodens animum, quum neminem, nisi multis oppressum aerumnis, Christiani nomine dignum censeret, — sed eam ipsam ob causam afflictis et calamitate fractis acceptissimus antistes; — evangelii praeco impavidus, difficillimo indefessus labore, et vel sic tarnen moderatus, cautus, ad timiditatem proclivis; disciplinae ecclesiasticae tenacissimus, quin imo pronus ad peccatoribus interdicendum sacris, saepenumero libertatis evangelicae, nonnunquam amoris immemor Christiani, — sed eo ipso, qui seditiosos comprimeret pravosque amoveret, qui corroboraret haesitantes, valde idoneus. — Talem desiderabant omnes, talis indigebant. Eventu proba-



turn est. Eum iam circumspiciunt omnes. Scripta eius iterum iterumque leguntur, omnibus magno plausu adsentientibus. Per urbes, per pagos, per domos peregrinatur, ut fratres dispersos in unum congreget coetum mutuaeque communionis omnibus desiderium excitet; quumque, post exactos viginti quinque annos diem obiit supremum, quinquennio antequam in patria nostra concionatores aut Reformati aut Lutherani palam prodierunt, — fere omnibus quae inviserat locis, florentissimi Teleiobaptistarum extiterant coetus, firmoque superstructa erat fundamento totius familiae consociatio, extincta" penitus Anabaptistarum vecordia.
Virum, quem vobis ante oculos proposui, jam agnovistis A.! mennonem, simonis filium. Assentientes vos habeo, hunc reducendis aberrantibus dispersisque colligendis fuisse inprimis aptissimum. Quae au tem causa eum impulit ut pensum aggrederetur, quod tam egregie absolvit? suo marte enixus? an insito cuidam obtemperans ardori? studiove partium ductus? minime vero. Decennio ante, dubius haeserat, utrum dogma transsubstantiationis veritati con-
2



sentaneum esset nee ne, timidusque ad indagandum Codicem Sacrum accesserat, metuens ne forte a fide alienaretur catholica! — Brevi post conscientiae sedaverat sollicitudinem, concionibus coram populo habendis ad normam Sacrae Scripturae quodammodo accommodatis, sed muneri, quo fungebatur, sacerdotali minime congruos. Quinque annis post summo viderat supplicio affici Teleiobaptistam quemdam, virum pium ac probatissimum, mox bene perspiciens veritatis ergo hunc subiisse martyrium, attamen quid consilii caperet semper lmesitans et incertus, ab Ecclesia desciscere non erat ausus, quae, tametsi eam habebat errórum plenam variisque contaminatam corruptelis, honorem et panem largiebatur. Maiore opus erat incitamento. Tandem, quae iamdudum obdormivit, expergiscetur conscientia! —'— Ecce, ruit Anabaptistarum turba furore religioso correpta, quae totam Frisiam horrore et formidine implet, progressa ad Vetus Monasterium usque, prope Bolsvardiam. Cum exercitu Gubernatoris Frisiae congrediuntur; diutissime obsidionem sustinent; postremo succumbunt. In praelio occideruftt plus ducenti, ceterique poenas capite



luertint fere omnes. Per totam Frisiam fama percrebuit, quam Vitmarsi quoque, ubi pastoris munere fungebatur, audivit menno simonis, — mox tristissimum nuntium accepturus, occisis etiam annumerari fratrem germanum! — lam nunc mennoni certum est ac deliberatum. Consilium fixum et ratum est. Iacta est alea. Quid consilii capiat, quam vitam ingrediatur in omne tempus decernit, nee vitae commodorum illecebris, nee metu hominum a firmo proposito recessurus unquam. Tantam vim miserrima illa in eum exercuit clades. Ipsum velim audiatis: "quamvis decepti essent," inquit, "fervidus tarnen sanguis eorum tanto calore in "cor meum incidit, ut neque hune ferre pos"sem, neque tranquillo esse animo. Toto corde "eontremui, precibusque ac lacrymis Deum ob"testatus sum, ut suae gratiae donis miserum "me peccatorem instrueret, animum rehovaret, "propter sanguinis Christi merita meis ignosce"ret delictis, sapientiam denique, ardorem, "eloquentiam mihi largiretur animumque eri"geret ad nomen suum ubique celebrandum, "ad rite propagandum verbum divinum, ad "revelandam veritatem in laudem Domini." —
2 *



Ad mortem usque in proposito perstitit. Omnia, quae ab illo inde tempore tulit fecitque ex uno derivanda sunt consilio, ad quod clades, apud Monasterium Vetus eum impulerat. Nisi proxima in vicinitate Vitmarsi aestuanti rabie seditionem commovissent Anabaptistae, eosque, sontes pariter ac insontes, atrocissima poena gubernator afFecisset severus, — procul dubio vincula hierarchiae non fregisset menno, nee multorum millium extitisset dux et praesidium! — O quicunque vestrum mecum reputat, esse summum omnium rerum regimen pcnes Deum, qui e tenebris lucem procreat atque e malo bonum, agnoscat is: "A Deo id "factum est, cuius nutu communioni Teleio"baptistarum condendae inserviit ipsa homi"num rabies!"
II.
Foedus iam erat initum pactaque iam consociatio coetuum liberorum, non aliorum ab aliis pendentium, multo minus inter ipsos dominantium, verum turn amore Christiano coniunctissimorum, turn unanimi consensu hoe sibi persuasum habentium: populum Christianum



sanctum esse debere et inculpatum, Trakiyysvvr/Sévrwv congregationem, qui a mundi nequitia longe distantes tota vitae instituendae ratione Dei Christique laudes celebrarent. Non eo germani Christiani quaerebant notam, quod de dogmatis quibusdam aut hoe aut illud quis sentiret, verum moribus, commercii vanorum hominum vitandi studio, constantia praesertim, qua varias vexationes, quin imo martyrium ob fidem quis subiret. Discipnnam Ecclesiasticam sine ulla TrpoQ<airo\r]ipla contra omnes decernebant tuendam, quorum mores fidei confessioni non consentanei essent, vel qui a consortio eorum, qui poena interdicti esset affecti, abstinere nollent. Laudabile sane consilium! Quid vero, si facta consultis vellent coniungere? Iam inde ab initio, in multorum etiam suorum reprehensionem incurrebant, haud paucis quoque vehementer reluctantibus. Postquam vero durissima vexationum praeterierunt tempora, oppressisqüe levatio quaedam obtigit, constantia fidei non amplius tentata tormentis ac rogo, — quonam tandem indicio genuinum christi asseclam internoscere licebat a falso? num hoe solo, quod non palam et in oculis omnium nequiter face-



ret, coram hominibus integer vita? minime vero! Plerisque parva sane et pusilla ea laus videbatur, — iis praesertim, qui, ex Flandria profugi immanemque hostium saevitiam perpessi evangelii causa, veri nominis Christianum ne sibi fingere quidem poterant, nisi cui omnes extranei, eidem coetiti non adscripti, forent infensissimi. Praeterea diu multumque sollicitatis ac igni gladioque propulsis per urbes, insolita nimis et paululum ingrata erat, quam in patria nostra invenerant, quies. Cuicunque certamini sese offerre, contentionibusque ardorem incendere gestientes, litigioso animo nusquam poterant indulgere, nisi inter ipsos,. a quibus comiter accepti erant, amicos. Horum quidem in coetu ostendere volebant, in exigendis poenis Ecclesiae acerbe severi, quantopere sibi curae cordique esset Ecclesiam ab omni labe puram servare, — id ostendere quoque , laudibus quondam sibi tributis, cum tot tantisque molestiis cruciarentur, se esse dignissimos, quippe qui Jide, constantia, studio, Christianorum omnium facile principes essent. Inde irae! Quae iam exarserunt, rixas, altercationes, litesque omnes recensere longum est,



ne dicam taedii plenum, meoque proposito parum accommodatum. Vos monere sufficiat, saepissime pusillas ob causas alios secessisse a sociis, acerbamque aliorum severitatem crebro rescidisse reconciUationem concordiae, a mitioribus iterum iterumque tentatam, ita ut praecipuae factiones, pluribus omissis minoribus, existerent denique tres, quarum, ferreas alterius postulationes inter alteriusque mitiores sententias, tertia fere medium tenebat. Austeriores quidem, ab aliorum consortio in dies magis seclusos, unice sibi placuisse in parvulo, quem ipsi constituerant, coetu, — proclives vero ad instaurandam pacem in pristinam concordiam rediisse permultos, qui lenioris ingenii essent, — non est, quod multis verbis vos moneam. Hac autem ratione non aliter fieri potuit, quin, constituto iam schismate, in sua, quam sibi elegerat, factione quietus maneret quisque, ab ulterioribus contentionibus prorsus abhorrens, totus ad pacem compositus. Ita evenit, quinque lustris exactis. Bene vero teneatis, velim, in omnibus tot tantisque controversiis, neutiquam hanc inter eos fuisse agitatam quaestionem, quomodo falsae de doctrina reprimerentur



opiniones, verum totam litem sitam fuisse in definienda ratione, qua vindicaretur a corruptela morum Ecclesia. Et vel sic tarnen quantopere in variorum dogmatum aestimatione differrent inter se bene perspectum habebant haud pauci. Verumenimvero, qui severissime minimam castigabant opinionum dissensionem, de eo quod Christiano fas esset aut nefas, — iidem maximam de doctrinae placitis discrepantiam parvi faciebant. Inquisitio, quae apud eos vigebat, non erat fidei, sed morum; non qui aliter sensit, sed qui aliter ac fas esset vitam instituit, iis habebatur haereticus.
Magna vero in his quoque commutatio rerum facta est, animorumque conversie Quum enim seculo dimidio post, extincta prorsus, qua maiores quondam ardebant, litigandi lubidine, plerique, quin imo ex austeriorum factione bene multi, non amplius recusarent in pristinam redire concordiam, parum videbatur abesse, quin una eademque consociatione coetus Telei obapti star um, ad illud usque tempus variis adscripü partibus, iungerentur firmiter omnes. Plurimis sane persuasissimum erat, temere ac inconsiderate maiores egisse, quum eo proces-



«issent in exercenda disciplina, omnemque hac de re iampridem antiquatam esse litem, nee ullam superesse causam, quare foedus inter se pangere procrastinarent. Ad pactionem accedant ergo! At qua lege? qua conditione? non autem alia id fieri aut posse aut debere multi censebant, quam lege quadam scripta, quam symbolici cuiusdam libri auctoritate, qui de poenis ecclesiasticis obiter modo atque brevissime, sine ullius offensione, ageret, verum diserte singulatimque de ceteris fidei articulis. "In his "enim omnium, quotquot sint, Teleiobaptista"rum sententias consentire, quis sit, qui vocet "in dubium?" Sic plerique, et quidem bona fide. Utinam vero memores fuissent, quam acriter iam inde ab initio Teleiobaptistarum permulti varia impugnassent Ecclesiae dogmata! utinam recordati essent, antistitem e suis haud ita pridem alterum fuisse accusatum Socinianismi, alterum Pelagianismi H utinam secum reputavissent, quam longe ab Ecclesiae fide deflexissent inter suos fere omnes, placitis suis de universali gratia, nee non de rwv ndvriav
1 NlTTERT OBBONIS filius; AHTONIUS ROSCTUS JACOBI filius.



diroKarasdaei] Non meminerant. At qui ergo spe sua pacis condendae animorumque in concordiam reducendorum non tantum deciderunt, verum etiam iis ipsis, quos conciliandi gratia composuerunt, libris symbolicis id effecerunt, ut, quae plerisque antea latuisset, sententiarum de rebus dogmaticis discrepantia, omnibus innotesceret novasque crearet rixas. Antiquarum quidem litium de contumacibus excommunicandis supererant tantummodo nomina: lis vero ipsa iamdudum obsoleverat. Extitit nova prorsus contentio, quae non versabatur in disciplina, verum in doctrina definienda, quaeque discidium peperit, quod serius ocius ad divortium orthodoxorum cum heterodoxis non ducere non potuit. Quot quantisque iurgiis se mutuo dilacerarunt! quantas per universam patriam seditiones moverunt! quam acriter inter se disceptarunt de symbolicorum K* brorum auctoritate, de singulis doctrinae capitibus, de quaestione, quatenus in dogmaticis opinionum diversitas posset ferri, quatenus autem necessitatem impdneret e dissentientium consortio se subducendi. Hic atque illic quamvis heterodoxi numero vincerent reliquos atque



eruditione superarent ubique (sive eam erant ex Arminianorum adepti commercio, sive eam locupletaverant frequentando Rhenoburgicorum collegia) — orthodoxis nihilominus libri symbolici, si litteram spectes, procul dubio favebant, iisque, congruenter doctrinae quam profitebantur, se fervidos, severos, pertinaces praebere omnino licitum erat, quod adversariis neque licitum erat neque fas, quippe qui non modo arbitrarentur, verum etiam iterum iterumque dictitarent: in omnibus, quae ad religionem pertinerent, ardorem postponendum esse mansuetudini, severitatem clementiae, pertinaciam obsequio. Quantis eheu! simultatibus odiisque utrique indulserunt! Tandem discidium divortium genuit. Contumeliosis inter se maledictis certarunt, appellationibus usi probrosis, sive "libertinorum" ac "socinianorum," sive "puritanorum" ac "hircorum iratorum." Quid? quod pessima quaeque et dolosissima alter suspicatus de altero hoe unum quaerebat, quod sibi commodo foret emolumentoque, praesertim quum ageretur de templorum ac bonorum Ecclesiasticorum divisione. Numquam sane tantum Teleiobaptistarum familiae impen-



derat ruinae periculum exitiique, quantum ei hoe tempore imminebat! OcckLeretne mediis in litibus?
Desciverat a sententia, in qua semper perstiterunt maiores, viris doctioribus theologicas esse relinquendas argutias, quae nullum in religionem momentum haberent, et vero, si placita christi doctrinae diserte quis definire vellet, in lucidis Sacri Codicis verbis ei acquiescendum esse, cautèque abstinendum a formulis Scholasticorum obscuris. Oblivisci fere penitus videbatur iudicii, ab antecessoribus-tam acriter defensi, cui ipsa suam originem maximam partem debebat: non hoe esse in Christiana religione praecipuum et primarium, aut sic aut secus de trinitate, de persona christi, de dogmate quovis alio sentire, verum illud: renovationem cordis, Trakiyysveatav, immutatam vivendi rationem. Tametsi bonis operibus vim quandam meritoriam inesse nunquam contenderat, horum tarnen necessitatem ad salutem aeternam praedicaverat semper, secundum pauli effatum "nos in christo iesu conditos "esse ad opera bona," et plane assentiens iacobo roganti: "quae utilitas, fratres mei, si



"fidem dicat aliquis habere se, opera vero non "habeat? num potest fides illa eum servare?"
— Inde ab initio socios suos non nomine Christianos esse voluerat, sed re, sed fidei plenos, regeneratos, sanetos, — eique, hanc ipsam ob causam, quandoquidem hoe in votis haberet, inter Ecclesiae Christianae societates locum concesserat Deus. Quid autem? quum iam altercationibus lïtibusque se totam dedisset, relicto sincerae caritatis studio, quumque simultatibus, odiis, iurgiis se contaminasset, rerum terrestrium studiosis omnino similis facta:
— nonne, haec agendo, pensum respuit, quod sibi tamquam peculiare ac proprium impositum sciret a Deo? nonne indigna evasit, quae locum inter societates Ecclesiae diutius occuparet? nonne in dies magis magisque necesse fuit illos divelli, alios, ut in Calvinistarum Ecclesia dogmatismo cuidam, eo tempore late serpenti, se manciparent, alios, ut se converterent ad aliquem heterodoxorum coetum?
Minime vero! Absit profecto! Alia moderatus est Pater Optimus Maximus. Hominibus seditiosos in pristinam concordiam reducere vel saltem pacto quodam compescere frustra



conantibus, Deus, ut rei Teleiobaptistarum consuleret, ingressus est viam, quam, licet multis perniciosa videretur et fere exitialis, eventus tarnen felicissimus approbaturus erat quam maxime. Ubi nihil qu ie quam hortatusad pacem proficiebant, — ibi iam animos erat perculsurus, memoriam obliteraturus rixarum, mutuumque renovaturus amorem fremitus, eiulatus, clamor extraneorum ob miserrimas oppressorum aerumnas. Quemadmodum condendae famiUae rabies Anabaptistarum olim inservierat, sic nunc quoque ad eam ab exitio vindicandam plurimum contulit furor quidam, scihcet atrox Teleiobaptistarum vexatio, quae hoe ipso tempore apud Heivetos ad summum crudelitatis fastigium adscenderat. Iamdudum Tigurensis magistratus, Teleiobaptistis propter incrementa, quae ceperant, infensus eorumque divitiis invidens, subcarcerispoena decreverat, ut eorum sodalitia dissolverentur ipsique transirent ad partes Calvinistarum. Recusaverant fere omnes, etiamsi bonis mulctabantur, a lictoribus ubique exagitati, catenis constricti, in carcerem tracti, adversariorum saevo furore neque aegrotantibus neque pueris, feminis, senibus parcente. Qui



sub dio laborare consueverant saluberrimoque montosae regionis aëre frui, horrendis inclusi tenebantur specubus, bufonum, scorpionum, plurium id genus animaüum plenis, ubi tam parietum illuvies, quam tanta miserorum in angustissimum spatium coactorum frequentia aè'rem odore inficiebat teterrimo. Quid? quod saepenumero per plures dies captivis denegabatur, unde miseram vitam sustentarent, victus. Et vel sic lamen haec, quae magistratus olim perpetraverant, scelera levia quidem et nullius fere momenti quis duxerit comparata cum iis, quae iamnunc erant machinaturi, aliorum nixi pagorum consensu, Scafhusiae, Bernae ac Basiliae. Vehementiore quam unquam antea furore perciti per lictores suos quoquo versum emissos, cotidiepermultos comprehenderunt. Acerrimis cruciatibus, et vero crudelissima morte iis proposita, eo impellere miseros conati sunt, ut a fide sua desciscerent. Frustra: vana ea omnia! Iam novum sane excogitarunt Bernenses patres conscripti decernentes, ut omnes, quotquot in carcere essent, Teleiobaptistae in remigum servitudinem venirent regi Sardiniae; novum alii, qui antistitem, verberi-



bus caesum, abduxerant ad fines regionis, ibique alligatum termino tamquam infami sontium cippo, stigmate inusto notarunt, atque deinde miserrimum, perinde ac si maleficus esset nequissimus, in terram expulerunt peregrinam! O terque quaterque beati, qui tempestive erepti ex hostium manibus, in absconditis cavernis delituerunt! Mox fugam tentant. InPalatinatum proficiscuntur, in eamdem regionem, quae iam tempore instaurationis sacrorum, multa maiorum eorum millia, itidem perfugium quaerentium, exceperat. Per nives, per imbres, per procellas praeruptis incedunt tramitibus, nee hiemis asperitatem reformidantes, nee moestissimum veriti exilhim, dummodo liceret, se hostium furori subducere. Alii quidem, etiamnunc sperantes fore ut brevi sententiam mutaret Senatus ipsosque in patriam restitueret, in Alsatia commorari statuunt, — aHi vero, acutioris ingenii homines neque talibus somniis se decipientes, ad Palatinatum usque procedunt, ubi magna cum misericordia suavissimo excipiuntur hospitio a Teleiobaptistis illic degentibus. Hi quidem aliquantisper miserorum advenarum levare inopiam, non tarnen explere



poterant, ipsi quoque rei familiaris angustiis haud mediocriter laborantes. Verum, ut deëssent vires, omnis eorum pauperibus opitulandi spes in Teleiobaptistis Neerlandicis reposita fuit, quorum officiosam voluntatem, ad cuiusvis generis auxilium propensam, plus semel erant experti. Neque frustra! Vix Amstelodami, qua premerentur exules rerum omnium penuria innotuerat, quum ad varios ubique coetus literas dant coetuum hac in urbe procuratores, pluribus verbis urgentes, ut profugorum in commodum nummos conferrent. Recusavit nemo; nulla societas id, quod efflagitabatur, subterfugere conata est; unaquaeque hoe tantum appetiit, ut in nobilissima liberalitatis palaestra alias munificentiae testimoniis vinceret. — Quid iam de rixis in iis rebus quae pertinent ad orthodoxiam et heterodoxiam, ad symbolicorum librorum auctoritatem? antiquatae sunt penitus. Qui in definiendis evangelii placitis toto coelo inter se distant, iidem iunctis iam dextris una suscipiunt laborem eundem. Mox ad deliberandum utrimque conveniunt; coetum convocant, qui de collata pecunia iamnunc distribuenda de cernat. Ad illum usque diem quum alterum
3



alter habuisset pertinacissimum opinionum propugnatorem aut neologum levissimum, — nunc e familiari, quod iam extitit, commercio eum in honore habere, nunc iam discit amicitiaeum prosequi. — Tendentes eodem, idem et unum agentes, animique affectionibus iisdem commoti, quid iam antiquas lites curarent? quid in iis haererent amplius? "nonne liquet inanes is"tas esse et nullius ponderis, quum in eo, quod "praecipuum est, in amore, in diligentia, in "largitate, una mente consentiant omnes?" Haec reputabant; hoe sibi persuasum exploratumque habebant. Haud sane est quod miremini, non amplius eos a reconciliatione gratiae alienos fuisse, atque in hoe ipso conventu, ad mitigandas extraneorum aerumnas instituto, prima veluti fundamenta iacta esse grandis illius aedificii, quod suo complexu omnes aliquando coërciturum et amplexurum erat.
Id ipsum, quod nequitia hominum vexationibus suis cogitaverat, malum, in bonum cogitavit Deus. Ex eius decreto rabies, quae regiones infestaverat proeul a patria nostra remotas, hac in terra sedandis contentionibus, litigiosisque ad pacem impellendis, inserviit! "Quatenus



"id fecistis uni ex istis fratribus meis minimis, "mihi fecistis!" Haec quondam gummus ille noster magister. Non vana, non irrita charitas, quam ei praestamus! Fructibus, ut ita dicam, exuberavit charitatis hoe opus: extraneis quippe fructus praebens libertatis et salutis, nostratibus autem pacis et concordiae!
III.
Num optimae spei, quam sub finem seculi decimi septimi fovebant omnes Teleiobaptistae, respondit eventus? Si verum est "discordia "maximas res dilabi, concordia vero crescere "etiam minimas," nonne expectetis A., pace et concordia restitutis ubique, continua cepisse incrementa sodalitatem, cui, exeunte hoe saeculo, plus quam een turn et sexaginta millia sociorum adscripti fuerunt? Numero viribusque crevit congregatio, mitigandis extraneorum calamitatibus dicata; a coetibus diversissimis nummos collatos accepit; plures composuit ad rautuam amicitiam, quae variis locis foederis ansam dedit feriendi, quod omnibus litibus pristinis finem fecit et ad nostram usque aetatem mansit.
3*



Nihilominus tarnen non progressu, sedlanguore quin imo rerum inclinatione ac ruina hoe insignitum est seculum, quo praeterlapso plus quam centum, qui antea floruerant, coetus prorsus evanuerant, ac tantopere decreverant Teleiohaptistae, ut numerus eorum non amplius trigintamilliaexpleret! — Profecto, annos abhinc sexaginta proxime ab exitio videbatur abesse Teleiobaptistarum familia, velut phthisi quadam correpta letali. Eo tempore sane, ut ultimorum annorum miserrima conditio certo certius indicare videbatur, extinctum iri paucos post annos totam consociationem, hic forsitan atque illic uno alteroque superstite coetu, quis in dubium vocasset?
Causam tantae iacturae quaeritis, tantaeque ruinae. Recordamini quaeso, seculo duodevicesimo apud nostrates omnia fere in peius ruisse, patriaeque decus ac gloriam decrevisse non minus, quam numerum Teleiobaptistarum. Prae aliis autem, a tali rerum temporumque conditione, iis, utpote mercatoribus, negotiatoribus, artificibus, divitiis opibusque valentibus, maxima impendisse damna, quis est qui non videat? Sed in his non subsistam.



Alia languoris causa erat, eaque multo efficacior.
Vobiscum reputetis velim, qua ratione controversia heterodoxos inter et orthodoxos diremta fuerit, — quave lege, qua conditione /oedus inierint. Ea nempe ut in perpetuum abrogarentur libri symbolici, utque a polemices studio in rebus dogmaticis cautè abstinerent utrique. Nonne compertum habetis, ea ipsa lege orthodoxiam apud Teleiobaptistas, tamquam fixum systema, Ecclesiae auctpritate sancitum, diem quasi obiisse supremum, eamque, singulorum sociorum permissam esse opinionibus, — ita ut cuique ex animi sententia opSrodoZórarog esse liceret, dummodo alios Christiani nomine non indignos haberet, neque amare desineret, qui longe diversam tuerentur sententiam de praecipuis articulis fidei, a quorum definitione nimirum et aestimatione totam penderé Christianam religionem nonnunquam contendere solent orthodoxi. Qui cum his faciebant, eo usque progressi, sua sponte discesserunt e sodalitate, aut Calvinistarum gregi sese adjungentes, aut in sententiis sibi placentes Pietistarum. Alii tarnen aliter. Fuerunt, et



inter hos antistites nonnulli, pauci certe, sed tarnen fuerunt, quibus, etiamsi quam maxime a ceteris fere omnibus Teleiobaptistis de gravissimis reUgionis capitibus dissentiebant, sincerissimo nihilominus cum his amore coniunctis, ue in mentem quidem venit a maiorum consociatione desciscere. Qui fieri potuit? iam dixi: abroganda librorum symbolicorum auctoritate. Abrogaverunt orthodoxi, haud ita-multum iacturam dolentes, continuarum quippe memores altercationum ex ipsis hisce Ubris iterum iterumque ortarum, atque, hac experientia edocti, in veterum locum novos noluerunt substituere. Abrogatis igitur libris symbolicis, ad aüas quoque Ecclesiae Christianae familias propius accesserunt Teleiobaptistae. Plura, quae antea commercio cum extraneis obstabant, impedimenta sublata sunt. Omni studio, quod tantopere apud maiores viguerat, sese vitae moribus, supellectile, vestitu distinguendi ab aliis iamdudum reücto, plerique inclinarunt ad vitam lautiorem, ne dicam ad luxuriem. Neque hoe tantum. Quum inter illos divitiis opibusque, ac eo ipso plurimum auctoritate valerent bene multi; non mirum profecto, munerum publi-



corumque officiorum ambitioni quoque nonnullos indulsisse. Iis autem muneribus fungi tantummodo licebat Calvinistis, quamobrem, nisi horum se coetui adscriberent, ea non poterant assequi. Quid addam plura? In dies numerus auctus est eorum, qui, honorum illeoebris inducti, ad Ecclesiam se converterunt Reformatam, sibi fucum facientes, esse pusillum modo inter utriusque Ecclesiae sententias discrimen; idque eo magis, quo frequentius iam (quod antêa fere inauditum!) Teleiobaptistae cum aliorum coetuum asseclis matrimoniis iungerentur. Verum seculo ad finem vergente haec, quae magnam adeo iacturam attulit, causa sublata est. Magna enim reipublicae commutatio cives cuiuslibet ordinis et sententiae in rebus, quae ad religionem spectarent, omnes ad aequalitatem redegit, omnibusque eadem iura tribuit ac privilegia. Multum sane operae ac laboris in hac commutatione facienda consumserant Teleiobaptistae, — ubi de libertate in rebus politicis certabatur, semper primi et principes, yerum post tantum reipublicae motum iam quoque primi atque praecipui, qui tribunatu, quaestura, aedilitate fungerentur.—



Missa prorsus maiorum sententia, esse fugiendam omnem excelsam vitae rationem, arctissima iis intercedebat ab hoe inde tempore necessitudo cum republica, cum magistratibus, cum populo; idque ipsum in causa erat, quod, imminuto religionis studio, disiungerentur a familiaritate suorum, a rebus domesticis suoque coetui tamquam propriis abalienarentur, a fervidissimo denique desciscerent amore, quo antea et prosequi solebant sodalitatem suam et socios suos prae aliis omnibus.
Habetis iam plures'variasque immensae iacturae causas, quas hoe seculo fecit Teleiobaptistarum familia! Nonne vero (aliquis quaesiverit) his malis pietas ipsorum strenuumque religionis studium obstiterunt ac prohibuerunt, ne quid detrimenti eorum respublica caperet? Alios ad Calvinistas se convertisse, immodica placitorum nonnullorum aestimatione commotos, alios incensos munerum cupiditate, quamvis constet inter omnes, quaestio tarnen de ceteris manet.
Qui tarnen melioris notae erant, quid tandem illi? nonne ex intima cordis persuasione vindicabant atque tuebanturhereditatem patrum



suorum? Ne obliviscamini velim A.! nos agere de seculo duodevicesimo, id est de aevo ad pium Dei cultum, ad christi amorem, ad gnavitatem evangelicam parum proclivi. Praeterea licet plures hic atque illic pii probique omriem rebus Teleiobaptistarum sustentandis operam navassent, in integrum eas restituere nequaquam poterant. "Quidni?" rogatis. Causa inpromptu est, — eaque omnis iactürae, quam fecerat consociatio, longe maxima: penuria virorum, qui sacrum munus bene gererent, idoneorum. Publico deferebatur olim suffragio munus sacrum ad illos, qui pietate et eruditione ceteris antecellerent coetus sociis, etiamsi non de industria in theologica studia incubuerant. Votis sociorum cedentes, ut sacras coram populo conciones haberent negotia tarnen non relinquebant, sive mercatores erant, sive operarii, eademque agebant in privatis rebus, quae consueverant antea. Tempora vero mutata sunt. Mox plerique, iidemque praestantissimi, recusarunt munus sibi delatum suscipere, non molestiae causa, verum bene recteque perspicientes» se simplicibus suis admonitionibus non amplius desiderium posse ex-



plere, quod omnium occupaverat animos, plura eaque melius perscrutandi, discendi, cognoscendi. — Viris, qui antistites essent, non tantum pits, ut antea, verum etiam theólogis opus erat, ad rite sustinendum munus sacrum assiduis continuisque studiis instructis. Talibus se indigere praeconibus iam multi videbant; videbat quoque coetus, qui hac in urbe quum numero, turn opibus prae ceteris eminebat, hisque perpensis, Seminarium condidit variisque ad theologiae studia omnes, quotquot in ea proni erant, impulit incitamentis; sed eheu! quem suis rebus optaverat, non contigit exitus. Vultisne exemplum? quum in sola Hollandiae provincia sacrum munus vacaret in duodecim coetibus quumque antistites ibidem essent quinquaginta, qui iam ad eam aetatem venissent, ut proxime viderentur abesse ab otio senectutis, — scholae adscripti fuerunt alumni non plures quam quatuor! — Ubique antistites defuisse, aptos inprimis et laude dignos, ubique languisse coetus ac sensim sensimque decrevisse, quis iam miretur? Profecto, fieri non potuit, quin e sociis quoque plurimi, quos iam taedebat fatuis oratiunculis, a praecone quo-



dam prorsus rudi habitis, diutius aures praebere, templa Calvinistarum aliorumque frequentarent, horumque antistitibus curam mandarent, ut libero» suos religionis elementa Christianae docerent. Idque eo magis, quo melius perspicerent, immutationem in theologicis hoe ipso tempore permagnam aut iam contigisse, aut proxime instare. Nam nostra quoque in patria, quum Deïstarum Anglorum, turn Gallorum Naturalistarum systema, quamvis paucis probatum, commovit tarnen mentes multorum. Postquam in philosophia diutissime principatum tenuerant leibnitzius et wolfius, attentissimis animis omnes Regiomontanum summum audivere philosophum, cuius investigandi methodus sine dubio aliam penitus divinae revelationis aestimationem, aliam de Sacri Codicis auctoritate sententiam erat allatura, ac ad illum usque diem viguerat apud plerosque. Iam exorsum est, lessingio veluti praenuntio, neologorum aevum. Contra hos undenam praesidium quaererent Teleiobaptistae? Ut animum, multis agitatum fluctuationibus sedarent, ad Germaniae (ubi periodum utique novam inierat theologia) confugerunt theologos, eodem studio ducti,



quo iam antea refutare conati sunt Deïstarum commenta Bibliorum interpretum Anglorum ope, verum his ducibus usi, ernestio, semlero, doederleinio, niemeyero, a rationalismo sibi cavere non potuerunt. Haec, quae dixi, omnia, quo mox apud populum essent evasura nemo non videt. Ubique languor, tepor, torpor. Nihil quod sibi quis ex animo persuasum haberet, omnibus de quovis placito sententiis vacillans, fluctuans, labans: omnis sententiae omnisque opinionis apprime tolerans, quandoquidem nullam haberet, quam revera suam esse dicere posset, nullam, quae ipsi esset curae et cordi.
Evangelium christi quid iis erat nisi doctrina quaedam moralis? peccatum, quid nisi imbecillitas naturae humanae? salus aeterna, quid nisi merces, honestis proposita? Quod ad sacram coenam, ad baptismum: antiquata haec omnia! Neque defuerunt, qui superstitionem Ecclesiae Romano-Catholicae redolere censerent ritum pium, quo ardentissimis precibus publice a Deo flagitant coniuges, ut nuptiis annuat recens contractis; — non defuerunt, quibus inter ethnicos propagandi evangelii studium haberetur mirifica quaedam lubido, —



munusque sacrum nihil maius nee melius quam res prorsus pecuniaria, ita ut dimidii stipendii lucrandi causa praeconi cuidam proponerent, ut alternis modo hebdomadibus sacras conciones haberet. Quid? quod ex antistitibus unus palam professus est, se non amplius coetu coram posse Deum precari, quandoquidem omnis supplicatio vana atque irrita foret et nihil quidquam valeret ad immutandum omnium rerum regimen!
Non omnes tarnen eo usque progressi sunt. Lubens fateor. Fuisse tarnen qui talia sentirent quum animadvertimus, nonne hoe ipsum nobis aliquantulum dumtaxat indicio est, qualis fuerit ineunte hoe saeculo Teleiobaptistarum familiae conditio? Non amplius profecto miramini, quod adeo decreverant numero, iamque proxime ab interitu abesse videbantur! Omnis omnino expectatio salutis evanuit. Etenim studiosissimus idemque alacerrimus quamvis exortus foret Ecclesiae propugnator manumque instaurandorum sacrorum operi fortiter admovisset, sine ullo dubio tarnen venisset in fanatici suspicionem furoris, risus movens plerisque, neminique acceptus.



Quid tandem? Unus iam rebus collabefactis invigilat, unus prospicit: Deus Optimus Maximus. Quanam ratione? In eo ipso, quod iis admodum erat cordi, quod iactabant saepius, quod firmissimum contra omne discrimen existimabant praesidium, — in eo ipso gravissime Teleiobaptistas afnixit: in re scilicet pecuniaria. O miserrimam, quae patriam oppressit, aerumnam, quum novis rebus concussa, bello dilacerata, direpta, spoliata, tandem sub imperium ditionemque acerbissimi redigeretur tyranni, Franco-Galli istius, supremum assem nobis extorquere supremamque sanguinis guttam exhaurire cupientis! Tantae iugo tyrannidis onerati Teleiobaptistae spem novissimam sibi viderunt ademptam, omnia bona pessumdari, ultimumque, quo firmissima fide erant innixi, deficere praesidium. Coetus, prae omnibus ceteris locupletissimus, non tantum, urgente necessitate, praeconüm suorum et numerum et stipendium circumcidit, unum modo templum retinuit altero vendito, 6p<j>avodox£Ïov clausit, verum etiam operi sibi carissimo, quod per quindecim lustra tanti habuerat, in quo perficiendo semper perseveraverat intentissimis



viribus, nihil opum iacturam, nihil impensas quam maximas curans, operi Seminarii sustentandi non amplius par erat. Non frustra tarnen, ut in hoe onere levando iam alii quoque sibi opem ferrent, imploravit. Vox illa subsidium orans ad unum omnes e sopore quasi expergefecit. Omnes commune discrimen ad concordiam adduxit, quos inter plus justo relanguerat necessitudo. Pio earum rerum flagrantes amore, quas maxime incolumes esse omnium interest, nihil maius habuerunt, nihil sanctius (licet ipsi rerum angustiis oppressi) quam undique conferre subsidia, ut opem praestarent. Hoe cuncti sibi habebant compertum, cadente Schola praecipitem quoque totam consociationem in perniciem ruere, iamque omnem rem in hac una verti quaestione: utrum Teleiobaptistarum familia digna esset nee ne, quae vindicaretur ab interitu? Factis, non dictis, agatur haec causa! Factis, quid quum amore rum studio, quid quum liberalitate tum opibus valeat, ipsa oStendat! Ne a magistratu (etiamsi impetrare hoe tempore poterat) auxilium petat: quid hac ratione aUud probaret, quam sibi vim vitalem deësse, - alienisque se egere admini-



culis, ut aliquantisper languidam ac intermortuam vitam protraheret? Ne a magistratibus auxilium petat: id enim patrum institutis repugnaret quam maxime, qui libertatem ab omni tutela in rebus cum religione coniunctis strenue defenderunt. — Atqui ergo non petiit, ipsa sibi sufficiens.
His motos rationibus plures fuisse, qui neque impensae neque labori parcerent, viros eximios, sedulos, pietate ac ardore insignes, id unum maximo vobis sit argumento, nee charitatis nee religionis studium prorsus apud omnes extinctum fuisse, inque densae, ut ita dicam, cali ginis nocte, quam vobis ante oculos proposui, lumina non omnino desiderari. Id unum ad gratias Deo habendas compellat, qui tantis in rerum angustiis, ut tales surgerent viri, curavit!
Animo coniunctissimo manum operi admovent, non partium studio ducti (ut patrum memoria, quum similis societatis condendae periculum improspere cesserat), Amstelodamensium coetui neutiquam invidi, sed gratissimi, sed beneficiorum, quae in Scholam contulit, bene memores. Principio quamvis e coetibus alii de-



trectarent subsidia, alii extenuarent, mox summo iure de novo licuit praedicare instituto, quod unus ex antecessoribus meisMixit: "Iamiam" ait "plerorumque atque praecipuorum coetuum "foedere corroborata est sodalitas nostra, quae "paucis annis abhinc, in angustias adducta "miserrimas, ruinam minabatur. Tune qui"demex incertis subsidiis tota pendebat Schola "nostra, nunc certis innititur. Opibus carebat "Societas, munusculis sustentata quodammodo "pauperum quorumdam sodalium et coetuum "inopia laborantium; nunc et fundis gaudet, et "reditibus annuis, quos laetior rerum publica"rum conditio in dies iam auget. Quod som"nium inane habebatur: posse nempe ab omni "extraneorum subsidio, tutela, nee non auc"toritate vindicari, firmoque superstrui funda"mento tum Scholam turn varios coetus, — id "iam actu perfectum est!" Profecto nee falso nee temere haec gloriatus est koopmansius noster. Intima mente hoe tenuit talia praedicans, hoe iterum iterumque secum reputavit, non sine Numine omnia supra votum
1 Rinse Koopmaiïs in Annaltims Socictatis Teleiobaptüticae Generalis, ai 1818, p. 4.
4



fluxisse rebusque felicissimum contigisse eventum Deo duce, Eoque solo.
Veluti furor Anabaptistarum immanis mennonem inflammaverat quondam ad colligendos dispersos; veluti vexationum in Helvetia rabies nostratium animos, litibus de doctrinae Christianae placitis misère distractos, in concordiam reduxerat, — sic nunc quoque temporis acerbitas mentes erexit, soporem discussit, socios, aêia(f)opia et amoris restinctione magis magisque inter sealienatos, firmissimo foedere iunxit!
Ad hunc usque diem stat nostra Societas. Quod neque interdictorum severitate assequi potuerunt maiores, neque librorum symbolicorum auctoritate, id iam assecuta est amoris charitatisque potentia, ut omnes scilicet in unam sodalitatem congregati sint Teleiobaptistae. In varios coetus dominari, eosve symbolisquibusdam adstringere cultumve Dei publicum ad fixam redigere normam nee potest, nee vult. Hoe tantummodo sibi vult, in digis opitulari. Hoe agit tantummodo: collatos distribuere nummos in commodum sive coetuum sive Scholae, ut ad munus sacrum bene riteque gerendum informentur iuvenes quam plurimi. —



Undique in unum conyeniunt procuratores, quibus gaudet, eius rebus strenue consulentes, viri doctrinae copia, eruditione, opinionibus diversissimi, verum in amore ardentissimo, quo eam colant, omnino concordes. Ipsa vero sententiarum illa discrepantia, quominus unus semper ac idem maneat institutorum tenor, negotiorumque ordo quasi rigescat, egregie impedit. Quid autem de Schola nostra, quid de studiis nostris theologicis esset factum, non multorum tutelae commendatis, sed unius tantum coetus omnia procurante, moderante, forsitan dominante concilio? Longe aliter iam res sese habet. Non tantum unius, verum uniuscuiusque coetus et opus et patrimonium est Societas nostra, omnibusque praesto est, ut colligantur dispersa, ut seiuncta connectantur, ut reficiantur debilia. Ne unum quidem inter omnes reperietis coetum,- quin maximo studio obeat annuos Societatis conventus, labores, conatus. Ei tanquam almae matri omnes acceptos referunt suos antistites, quos inter, tametsi sententiis de placitis evangelii longe inter se forsitan discrepant, arctissima tarnen intercedit necessitudo, quum in hac una eademque
4*



Schola suavissimos egerint adolescentiae annos, sanctissimum amicitiae foedus inter se panxerint, iisdemque usi magistris probe didicerint cavere, turn a futili religionis aestimatione quae omnis pietatis negligentiae proxima est, turn a nimia dogmatum propugnandorum cupiditate, qua pessumdatur libertas, qua perit amor.
Iamvero conditionem, in qua nunc versamur Teleiobaptistae, intueamini quaeso. Num idem, quod ineunte hoe seculo nobis impendit periculum, etiamnunc minatur? num eventu probatum est yaticinium istud de instanti ruina?... Responso nihil opus est. Verum intentissimis animis si observaveritis, qua ratione atque via simus e pernicie erepti, qua factum sit ut iam apud nos revirescerent omnia, qua laetissima nobis affore tempora iamnunc praedicare possimus: id unum mecum fateamini omnes, id unum alta mente habeatis repositum: Soli Deo sit laus!



In celebranda hac laude vos inprimis mihi assentiri scio, Viri Spectatissimi, quibus Societas nostra maxime curae cordique est, vos, Seminarii nostri Curatores amplissimi! Prae omnibus aliis hanc Scholam amore, studio, pietate, summa observantia complectimini. Quantam mei habeatis fiduciam in hac ipsa vobis carissima Schola mihi deferentes munus gravissimum, quod iam hodie auspicor, bene sentio atque persentio. Qua vero ratione ipse tanto in me collato beneficio vestraeque mei meorumque studiorum exspectationi sim responsurus, haereo auxius. Hoe iinum precor et obsecro, ne a me expectetis, quae praestitit noster van gtlse, vir tantis ingenii, tantis animi dotibus insignis, de quibus quidquid dixero iusto minus erit. Non meum est talis viri desiderium levare, non meum gravissimum resarcire damnum, quo mors eius praematura et



scholam nostram et vero ipsam theologiae disciplinam afflixit. Hoe vero penitus vobis persuasum babeatis velim, me, si quid valeam (quod sentio quam sit exiguum), id totum in una Schola, cui praeestis, esse collocaturum, ut studiosae, quod vobis summopere curae cordique est, iuventutis emoiumento quam maxime consulam. Vos au tem qua estis benignitate mihi gravissimi, quod capesso, muneris insueto auctoritate opitulamini vestra, insigni vestra prudentia semper succurrite, meque studio vestro ad optima quaeque excitate indefesso. Utinam faxit Pater Omnipotens ut omni cura, opera, industria id possim consequi, ut sanctissimi evangelii causae promovendae ham utilior! Servet ille Deus vos omnes, Viri Spectatissimi! porro incolumes ac benignissimum eius Numen ita vobis annuat, ut e cura quam geritis in disciplinarum studia et institutionem iuventutis plurimum redundet boni!
Utinam hic quoque intueri mihi hceret mullerum nostrum, praeceptorem aestumatissimum, eique pro tot collatis in me beneficüs gratissimum animum palam testificari! At vero, quamvis absentis nos desiderium



teneat, gaudemus omnes, gratias Deo agentes, convalescere eum e gravissirno morbo, quin imo restitutum a limine mortis et satis prospera valetudine utentem , suum celebrare natalem septuagesimum quintum hoe ipso die. Vivat ac valeat, precor, monitisque ac consiliis suis Societati nostrae, cuius constituendae "pars magna" fuit, Seminario nostro, turn vero ipsi mihi prospiciat!
Te ut solenniter alloquar, amicissime hoekstra! quamvis, pro nostra necessitudine, iusto possit videri officiosius, flagitat tarnen huius horae opportunitas. Dulce est cum grata recordatione commercium nostrum in mentem revocare ex eo iam inde tempore, quo primum ambobus scholas ut frequentaremus theologorum contigit, uno eodemque veritatis amore flagrantes, uno eodemque disciplinae eiusdem studio tamquam firmissimo vinculo iuncti, unum idemque de munere, quod appetebamus ambo, sentientes. Invalescat in dies et corroboretur amicitia nostra, omni, si quando inter nos orietur, opinionum dissensu maior, quem obsequiosa te semper esse laturum indulgentia mihi persuasissimum habeo. Insignis tuae doctrinae



auxilio me iuves, qua si tibi par non esse possum, cuius rei equidem probe mihi conscius sum quodque semper lubens agnoscam, certe tibi sinceri amoris studio non cedam. Iunctis igitur animis viribusque tendamus eodem, ut, annuente Deo, eos informemus verbi divini ministros, qui doctrina, prudentia, pietate pariter instructi, strenue christi ecclesiam aedificare regnumque Dei extendere conentur!
Vobis omnibus maxime me commendatum volo Viri Celeberrimi! quarumcunque doctrinarum et artium Professores, qui hoe in Athenaeo Illustri vel in variis variarum Ecclesiae partium scholis theologicis diyinas humanasque litteras egregia cum laude profitemini! Quae iam a pluribus vestrum luculenta obsequii consecutus sum testimonia, ea ut ab omnibus quoque mihi tribuantur, precor et obsecro. Vestro me ordine excipere, vestra mihi adesse eruditione, vestra denique me dignari amicitia ne recusetis, ut nostra quoque necessitudine arctius in dies adducatur vinculum, quod IIlustrissimam Scholam vestram inter nostrumque Seminarium voluistis intercedere. A vobis inprimis id expeto Viri Clarissimi! qui aut ean-



dem, quae mihi data est, provinciam nacti estis aut meae quam maxime finitimam. Multa erunt, vereor, magnaque quae in me frustra requiretis, sed discendi cupidum, veritatis studiosum, opinionum dissensum aequo animo ferentem, cuique officio praestando paratum, ad omnia bona semper alacrem, vos me inventuros spero. Vos omnes Pater Optimus Maximus sospites servet, patriae decora, Ecclesiae christi ornamenta et fulcra, vobisque adsit propitius, vosque reipublicae pariter atque Ecclesiae incolumes diutissime praestet, easque vobis suppeditet vires, quibus in diem melius de utraque mereri possitis!
Tandem ad vos me converto, lectissimi Iuvenes! bonarum artium Studiosi! ad vos inprimis, qui theologiae operam navatis nostraeque adscripti estis Scholae. Multis utique nominibus hodiernus dies et vobis et mihi notabilis est. Quales vos mihi praestahitis? qualem me vobis praestabo? utrum mutuae expectationes nos frustrabuntur, an (id quod in votis est ardentissimis!) firmissimo amicitiae foedere iungemur?
Venit in men tem eorum, quae, idem quod auspicor hodie munus suscipiens, optimus quem



lugetis, quem summa cum pietate recordamini, praeceptor clarissimus van gilse est effatus: "hoe vobis," inquit, "persuasum sit, me quid"quid sim id omne vobis esse futurum, et "nihil omnino antiquius aut gratius esse ha"biturum, quam non scholis tantum meis, sed "commercio etiam familiari, quin tota vita "vobis prodesse. Vos igitur me non praecep"torem tantum vobis, sed studiorum socium, "sed amicum futurum esse credatis!"
Haec quondam ille. Omnes, quotquot estis, in testimonium voco; ex omnibus quaero, quid responsuri sitis certissimus: nonne stetit promissis?
Tanto summi viri exemplo commoti, idem foedus pangamus, amore coniuncti aggrediamur ad studia, ad optima quaeque tendamus! Laeta semper huius diei et vobis et mihi recordatio maneat, et, si quando prosper eventus, annuente Patre Optimo Maximo, coeptis nostris votisque contigerit, hoe suppliciter confiteamur, hoe alta men te habeamus repositum: Soli Deo sit laus!























TYPIS C. A. SPIN & FILII.