CB
10912
IV. No. 10.
KERK
EN
SECTE
onder Redactie van
Dr. S. D. VAN VEEN JCoogleeraar # la de éKèrkgesohiedenie
en Dogmengeeehiedenis aan de «Rijksuniversiteit te
Utree/U.
Per nummer 40 cents Per serie (10 nrs.) f3. -
No. XVIII
DE GRIEKSCHE KERK
DOOR
J. QUAST Hz.
Ned. Herv. ^Predikant te Utrecht
1UMANITA& HURAT
BAARN HOLLANDIA-DRUKKERIJ 1910



- KERK EN SECTE •
Een brochuren-reeks onder Redactie vanj Dr. S. D. VAN VEEN
|MET MEDEWERKING VAN:
G. Barger, H. H. Bargbr, N. van Beek, Pastoor J. H. ^JB Berends, Dr. J. A. Beverman, M. Beversluis, Dr. J. P. de Bib, Prof. Dr. T. Cannegieter, Mr. F. Erens, H. Ermann S. J., Alfred Farlow, F. C. Fleischer, Dr. L. Heldring, Mr. isidore Hen, Dr. A. C. A. Hoefman, P. H. Hugenholtz Jr. A. Kleinschmidt, W. F. K. Klinkenberg, Dr. P.J.Kromsigt, Prof. Dr. E. F. Kruijf, Prof. Dr. H. H. Kuyper, M. Lindenborn, Opperrabbijn M. MONASCH, M. Moov, Dr. H. M. van Nes, B. Nieuwburg, Charles W. Penrose, M. A. Perk, Prof. Dr. Joh. W. Pont, J. CjUAST, Otto Schrieke, Prof. Dr. J.J.P. ValetonJr., S. L. Veenstra, G. Veldhuizen Sr., G. H. Wagenaar, Opperrabbijn L. Wagbnaar en vele anderen.
WIJZE VAN UITGAVE
j|De brochures zullen verschijnen in vrije volgorde, in seriën van 10 nummers. Bij inteekening per serie is de prijs f 3.—, om de 3 a 4 weken een nummer, terwijl afzonderlijke nummers verkrijgbaar gesteld zullen worden voor 40 cents per nummer.
PROSPECTUS.
„Kerk en Secte" ziet het licht in den vorm van een reeks op zich zelf staande geschriften, waarin door mannen, der zake kundig, voor 't beschaafd leekenpubliek in beknopt bestek en op heldere wijze beschreven worden de leer, de inrichting, de eigenaardigheden en eventueel ook de ceremoniën der onderscheiden kerkgenootschappen en secten van den tegenwoordigen tijd, in hoofdzaak van dezulke, die — 't zij als belangrijke centra of als bescheiden vertakkingen — in ons eigen land gevonden worden. Ook de voornaamste geestelijke stroomingen buiten alle Kerkelijk verband vinden behandeling.
Hieronder laten wij een voorloopig schema volgen van de Kerken, Richtingen en Secten, welke zullen worden beschreven:
(ste 3e pag. v\d omsMg).



BROCHUREN-REEKSEN
„Het doel dezer uitgaven: de verbreiding van degelijke kennis op allerlei gebied in een vorm die onder het bereik valt van alle beurzen"...
„PRO EN CONTRA" betreffende Vraagstukken van Algemeen Belang. Per nr. f 0.40.
Per serie van 10 nrs. (bij inteekening) f 3.—
„LEVENSVRAGEN". Een brochurenreeks voor allen die in den Geestesstrijd onzer dagen belang stellen. Per nr. f 0.40 Per serie van IO nrs. (bij inteek.) f 3.—
„KERK EN SECTE", beschreven door de eigen Vertegenwoordigers. Redacteur: Prof. Dr. S. D. van veen.
Per nr. f 0.40; per serie van 10 nrs. (bij inteek.) f 3.—
„PAEDAGOGISCHE VLUGSCHRIFTEN" voor Ouders en Opvoeders. -Redacteuren: Jan LlGTHART en R. Casimir. Per nr. f 0.40; per serie van ió nr£. (bij inteeki) f 3.—
„GROOTE DENKERS" door Dr. A. H. de Hartog en Dr. JULIUS de boer. Per nr. f 0.40
Per serie van 6 nrs. (bij inteekening) f 2.—
„REDELIJKE GODSDIENST". Geschriften voor onzen tijd. Redactie : een Commissie van wege den Ned. Protestantenbond. Per nr. f 0.40 Per setie van 10 nrs. (bij inteekening) f 3.—
„UIT ONZEN RLOEITIJD". Schetsen van het leven onzer Vaderen in de XVIIe Eeuw. Redacteur: Prof. Dr. S. D. van veen. Per nr. f 0.40; per serievan 10 nrs. (bij inteek.) f 3.—
„LOTUS-SERIE". Theosophische Handboekjes. Per nr. fo.40 Per serie van 10 nrs. (bij inteekening) f'3,—
„ONZE POLITIEKE PARTIJEN", beschreven door hare eigen Vertegenwoordigers. Per nr. f 0.40
Compleet in 9 stukken f 3.—. Compleet gebonden f 3.50
Tijdschrift:
„Den Gulden Winckel". Geïllustreerd Maandschrift voor Boekenvrienden. Redacteur: Gerard van Eckeren.
Per jaarg. van 12 nrs. f 1.20 ; fr. p. p. f 1.50 buitenland f 1.80
Van al deze reeksen uitvoerig prospectus op aanvraag bij de HOLLANDIA-DRUKKERIJ te Baarn.



In onae verschillende brochnrenreeksen verschenen (of verschijnen deser dagen) de volgende «ieiwe nummers:
Dr G. A. Wumkes, Kermissen (»Uit onzen Bloeitijd*. Schetsen uit het leven onzer Vaderen. Serie 2, No 8). f 0.40
Prof Dr P J. Blok, De Gilden. (»Uit onzen Bloeitijd». Schetsen uit het léven onzer Vaderen in de XVIIe Eeuw.
»Serie II, No. 7). f °"4°
Een Verbond met B e 1 g i ë - Pro: Dr. W - Zuidema; Contra : Dr. M. Rudelsheim (>Pro en Contra*. Serie VI, No. 7). 10.40
Prof Dr. S. D. van Veen, De Bisschoppelijke Hiërarchie 'in Nederland. (»Kerk en Secte*. Serie IV. No. 8). f0.40
Opperrabbijn L. Wagenaar, De Joodsche Ceremoniën (»Kerk en Secte*. Serie IV. No. 7). f °-4°
Dr Julius de Boer, Baco van Verulam (»Groote Denkers* ' Serie III. No. 1). ƒ <M°
Dr. I van den Bergh, Over Gebedsverhooring. (.Red Godsdienst*. Serie I. No. 8). * °;4°
K. Geertsma, Over Godsdienstige Opvoeding. (»Redeh*e Godsdienst*, Serie I, No. 7). * °-4ü
W. Jansen, Intellectualisme en Opvoeding. (.Paedagogische Vlugschriften*. Serie B. No. 5). 1 0.40
Dr H Cannegieter Tzn., Afzond erlike Sjc h o 1 e n yo o r Meerbegaafde Leerlingen. (»Paed. Vlugschriften *
Serie H. No. 4). „ J °^
Men vrage Catalogus, waarin alle nrs. „Pro en Contra ,
„Levensvragen'', „Kerk en Secte", „Lotus-Serie' etc. 
TVieuwe Reeks Groote Denkers
Her is ons aangenaam te kunnen berichten dat, nevens de beide thans
schenen en aan de inteekenaren toegezonden.
P«Us per serie van 6 nrs f 2.-. Af*, nrs. f 0.40 Men schrijft in bij iederen boekhandelaar of bij de uitgevers:
Hollandia-Drukkerij te Baarn



DE GRIEKSCHE KERK
DOOR
J. QUAST Hz. Ned. Herv. Predikant te Utrecht







Onder den naam van Grieksche Kerk zijn wij gewoon te verstaan die groep van kerken in het Oosten, die, feitelijk op zichzelve staande, toch door afkomst, belijdenis, godsdienstige gebruiken, taal en inrichting voldoende één zijn om ze als een geheel te beschouwen. Hare leden rekenen zich te behooren tot de orthodox-katholieke en apostolische Kerk van het Oosten. Als Grieksche Kerk duidt men haar evenwel aan om de taal van haar belijdenisschriften en haar liturgie. Zij heet oostersche of anatolische Kerk op grond van hare ligging ten opzichte van Europa, maar vooral, omdat zij oorspronkelijk was de Christelijke Kerk van het oostersch-romeinsche rijk. Als de orthodoxe meldt zij zichzelve aan, omdat zij er aanspraak op maakt in hare belijdenis, hare inrichting en gebruiken de getrouwe voortzetting te zijn van het oudste Christendom. Kortheidshalve gebruiken wij hier den naam Grieksche Kerk, die onder ons de meest bekende mag worden geacht. Men zal echter uit hetgeen wij omtrent hare uit- en inwendige geschiedenis gaan mededeelen al spoedig zien, dat het feitelijk onmogelijk is te haren opzichte in den strikten zin van eene Kerkte spreken. Noch.hetgeen men hare belijdenis noemt, noch hare inrichting, noch haar bestuur



wijzen op eene eenheid van leven en streven, die eigen is aan het begrip „Kerk".
Eene naïeve meening heeft eeuwen achtereen het middelpunt der aarde ergens in het oosten gezocht. Over die meening haalt het thans levend geslacht glimlachend de schouders op. Toch is zij wel te verklaren. In het Oosten ligt feitelijk de bakermat der beschaving. Van daar zijn uitgegaan de godsdienstige bewegingen, die de voornaamste drijfkracht zijn geworden voor de geestelijke ontwikkeling van de volken der wereld. De babylonische rijken staan met hunne vroegtijdige beschaving vooraan in de reeks. Daarna komt Ninevé, dat bij zijn ouden mededinger niet achterblijft. Vervolgens verdient vermelding Egypte, dat eveneens eene eerste plaats heeft ingenomen. En, al noemen wij Palestina het laatst, het heeft in de achtbare rij niet den laatsten en laagsten rang. Merkwaardig is het, dat de plek aarde, door de vermelde namen aangeduid, haar hoog standpunt in de grijze oudheid allereerst aan den godsdienst te danken heeft. De oude volken van het Oosten waren godsdienstige volken. Het door hen aangehangen vulgair heidendom openbaart een zoeken en tasten naar hooger dingen. Hoe meer men doordringt in den kring van gedachten en voorstellingen dier volken, des te duidelijker ziet men de openbaring van een streven om zich los te maken van de dingen dezer aarde. Met die oude volken was het israëlietische nauw verwant. Zijn geboortegrond lag aan den Eufraat en den Tigris. Daar woonde Abram te midden van stamgenooten, die zich overgaven aan den dienst van hemellichamen. Hij ging uit hun midden weg om zijn tenten op te slaan in de nabijheid der Middellandsche zee. De afgoderij, onder zijne nakomelingen niets ongewoons, werd echter niet beschouwd als iets, dat vanzelf sprak, doch door de besten als afval ervaren. Al sprak men de taal der Babyloniërs, aan hun geest werd meq meer en meer vreemd. Ook



ontving de taal zelve een nieuwen inhoud. Straks kwam de tijd, dat de babylonische en de grieksche beschaving elkaar ontmoetten om te zamen nieuwe dingen voort té brengen. Vooral sedert Alexander den Grooten begon de grieksche geest in het Oosten overwinning op overwinning te vieren. Grieksche denkbeelden vonden in het Oosten ingang in toenemende mate. En de Grieken waren sinds lang geen volk meer, toen hun geest nog voortging zoowel in het Oosten, als in het Westen zijn invloed te doen gevoelen. Beslissend werden evenwel zijne overwinningen, van het oogenblik aan, dat hijzelf geroepen werd nieuwe en heerlijke feiten te vertolken, en zijne taal tot voertuig ging dienen voor diepe en hooge gedachten. Babel en Griekenland beiden hadden in hunne beste uitingen eenen brandenden dorst naar God geopenbaard. Op palestijnschen bodem was het zoeken oneindig meer geweest dan een tasten in den blinde. Het was er geworden tot een profetisch zien en voorgevoelen. Nu 19 eeuwen geleden kwam heter tot een zalig vinden.
De geboorte van Jezus, den Christus, beteekent het keerpunt in de wereldgeschiedenis. Het samengaan en samenstooten der volken hebben het aanschijn der wereld veranderd en beslissenden invloed geoefend op hun innerlijk bestaan. Maar van het eerste Pinksterfeest aan, den geboortedag der christelijke Gemeente, wordt er in de wereld eene macht werkzaam, waardoor deze van binnen naar buiten zal worden omgezet. Haar geestelijke en haar staatkundige toestand maken haar voor het Evangelie, de blijde boodschap der zaligheid, ontvankelijk. De grieksche taal wordt van deze het het voertuig. De grieksche geest doet beelden en uitdrukkingen aan de hand en leert begrippen vormen om hetgeen gegeven werd te vertolken, het gevondene te verklaren en aan te bevelen. En weldra komt er eene christelijke beschaving tot stand, die winst doet met de voorhanden zijnde schatten. Aan hare



spits staan Alexandrië, Antiochië, Ephese en Cormthe, steden, waar de grieksche beschaving reeds eeuwen inheemsch was of waar zij zich .gaandeweg een vasten bodem had verzekerd. En zoo vertoont het Christendom der eerste eeuwen een beslist griekschen stempel. De oude christelijke Kerk mag dan ook in zekeren zin de Grieksch-Christelijke worden geheeten. In het Grieksch werd het eerst het Evangelie gepredikt. De oudste oorkonden dier prediking, de boeken des Nieuwen Testaments, werden in die taal geschrevenen voor de volgende geslachten door de oude (grieksche) Kerk bewaard. De Kerk van het Oosten had, voornamelijk door haar geestelijk overwicht, de leiding van het geheel. Als wij de achtbare rij van kerkleeraars en kerkelijke schrijvers der eerste eeuwen aan ons laten voorbijgaan, dan ontmoeten wij eigenlijk eerst in aurelius augustinus (354—430) den eersten Latijn-schrijvenden (westerschen) godgeleerde, die voor het innerlijk en uiterlijk leven der Christelijke Kerk van overwegende beteekenis is geweest. Zijne voorgangers behoorden bijna zonder uitzondering tot de door den griekschen geest gevormde, in het Grieksch schrijvende mannen, die door hunne degelijke wetenschap, hunne zeggingskracht en hunnen persoonlijken arbeid de grondslagen hebben gelegd van eene godgeleerde wetenschap, die hare waarde hield voor de volgende geslachten. De Apostelen Paulus, Johannes en Petrus staan met den onbekenden schrijver van den brief aan de Hebreën aan hun hoofd. Zij behooren tot de eerste eeuw onzer jaartelling. In den aanvang der tweede ontmoeten wij ignatius, bisschop van Antiochië, die beurtelings een leerling van Johannes en van Petrus wordt genoemd en van wien wij weten, dat hij in den geest- van Johannes is opgetreden tegen de zg. docetische dwalingen, die het leven der christelijke Kerk bedreigden *). Kort na hem (125) gaf Quadratus te i) De overlevering wil, dat hg het kind zou zqn geweest, door



Athene aan Keizer Hadrianus een verdedigingsschrift over, tegen de aanvallen op de Christenen. Omstreeks denzelfden tijd deed iets dergelijks de Atheensche wijsgeer Aristides. Lange, lange jaren daarna werd dit werk der handhaving en verdediging voortgezet. De oudste apologeten (verdedigers van het Christendom) behooren tot de grieksche denkwereld. De godgeleerdheid der eerste tijden wordt vooral door hen beheerscht en door de mannen, die voortkwamen uit de scholen der geleerden in Noord-Egypte en Klein-Azië. Wij noemen slechts de namen van JuSTTNUS Martyr, Clemens ALEXANDRINüS, ORIGENES, IRENAEUS, HrPPOLYTUS,
Athanasius, Basilius den Grooten, Gregorius van Nazianze, Gregorius van Nyssa, Cyrillus van Alexandrië, Eusebius van Cesarea, Johannes Chrysostomus, Theodoretus en Ephraem den Syriër. Deze namen alleen duiden reeds aan waf het Oosten voor de oude christelijke Kerk beteekende. tertullianus, Cyprianus, Ambrosius en HlËRONYMUS, die behoorden tot het Latijn schrijvende westen, en wier verdiensten niet gering waren, kunnen toch de vergelijking met hen niet doorstaan. Daarenboven waren zij, evenals AüGUSTiNUS, die hen volgde en in beteekenis verre overtrof, eerst bij het oosten ter schole geweest. Bij de twisten over de leer, die reeds vroeg de Christelijke Kerk hebben geschokt, hebben de grieksche godgeleerden de hoofdrol gespeeld. Eerst langzamerhand ging de leiding naar het westen over. En daarmede was eene der oorzaken gegeven voor de latere scheiding en scheuring tusschen het Oosten en het Westen. Toch ligt daar niet de diepste grond voor die scheiding. De eigenlijke oorzaken ervan zijn elders te zoeken.
Ofschoon de eenheid van taal zoowel als die van den uitgestrekten romeinschen Staat bevorderlijk was geweest aan de verbreiding van het Evangelie en den
den Heer in het midden zijner leerlingen geplaatst en hun tot een voorbeeld gesteld (Matth. 18 : 4).



wasdom der Christelijke Kerk, bleef er onder de tot het Christendom gebrachte volken zooveel verscheidenheid en tegenstelling bestaan, dat wrijving niet kon uitblijven. Hoe meer onze kennis van de oudchristelijke letterkunde toeneemt, des te duidelijker wordt het ons, dat de grieksche, of liever gezegd, de hellenistische geest een ander karakter draagt en andere wegen volgt dan de latijnsche (westersche). Ook het volkskarakter, de zeden en de taal hebben aan de eenheid van Oost en West in den weg gestaan. In het Westen was de naam Graecus of Graeculus reeds in oude tijden gelijkbeteekenend met onbetrouwbaar. Zelfs Cicero (pro Flacco, c. 4) hield de Grieken voor bedriegelijk. Het Oosten, op zijn beurt, heeft de staatkundige overheersching van het Westen nooit anders dan door den nood gedrongen verdragen. En nu waren het daartegenover twee omstandigheden, .die de oude Christelijke Kerk bijeenhielden, nl. de zendipgsgeest der oudste Christenen en de ernst der tijden. Zoodra was niet de zware hand van den vijandigen Staat opgeheven of het werd meer en meer duidelijk, dat het Christendom feitelijk uit twee helften bestond. De karaktertrekken, waardoor nog altijd de Grieksche 'en de Roomsche Kerk van elkander onderscheiden en gescheiden zijn, vertoonen zich reeds in de eerste eeuwen. In de Grieksche Kerk heerscht op het gebied van den godsdienst de trek naar het geheimzinnige, die ook in de heidensche mysteriën openbaar werd. En door het eveneens heidensche streven naar een staatsgodsdienst is de Grieksche Kerk in eene afhankelijkheid van den
') Het zg. „Hellenisme" is niet hetgeen zijn naam zou doen vermoeden, nl. eene geestelijke macht, die als een zuiver uitvloeisel van de grieksche beschaving gelden kan. Het is veeleer de grieksche beschaving zelve, zooals zij in het geheele Oosten tot overwicht kwam, nl. bevrucht met vele oostersche beschouwingen en denkbeelden. Dit wordt uit menig wgsgeerig en godgeleerd stelsel der oudheid openbaar. Men denke slechts aan het Gnosticisme en het Manicheïsme.



Staat gekomen, die haar geheel en al tot Staatskerk worden deed. Ofschoon ook in de Roomsche Kerk menig heidensch element te voorschijn komt, heeft deze toch van het Jodendom het theocratisch karakter overgenomen. En haar streven naar het verwezenlijken eener theocratie, maakte haar van den aanvang af onafhankelijker van den Staat. Het deed haar zelfs tot in onzen tijd er naar jagen den Staat te beheerschen. Indien deze toestanden niet hadden bestaan, dan zouden uitwendige gebeurtenissen lichtelijk niet zoo spoedig en beslissend de twee helften der Christenheid van elkander gescheiden hebben. Nu hadden die gebeurtenissen reeds vroegtijdig plaats. In 329 maakte Constantijn de Groote de stad Byzantium tot tweede hoofdstad des rijks. Een achttal jaren waren hem voldoende om haar zoowel uiterlijk als innerlijk de waardigheid eener hoofdstad te geven. Zij ontving van hem den naam van Nieuw-Rome, doch stond weldra algemeen bekend onder dien van Constantinopel. Het was constantijn's bedoeling een gemakkelijker en geleidelijker weg te vinden tot het invoeren van al de wijzigingen, welke hij zich had voorgenomen, doch waaraan het nog overwegend heidensche oude Rome in den weg stond. Hetgeen echter als administratieve maatregel was bedoeld werkte krachtig mede aan het tot stand komen van tweeërlei ontwikkeling en daarmede aan eene onontkoombare scheiding. Zeer uiteenloopend waren de lotgevallen van het Oosten en die van het Westen. Het westersch-romeinsche rijk had al de schokken te verduren van de groote volksverhuizing en kon die niet weerstaan. Het ging in 476 te gronde. Maar de Kerk, die er van den Staat niets te wachten had, kon er hare zelfstandigheid handhaven en eindelijk komen tot steeds grooter uitbreiding van macht. Het oostersch-romeinsche rijk daarentegen zag de golven der volkerenzee, die uit Azië alles overstroomde, bijna geheel aan zich voorbijgaan. Het bleef een romeinsche



staat, evenwel met een grieksch karakter. Ook in godsdienstig opzicht was het „nieuwe Rome" de hoofdstad, die meer en meer de plaats van het oude Rome poogde in te nemen. Het eerste concilie van Constantinopel (381) en dat van Chalcedon (451) spraken ondubbelzinnig den voorrang van Constantinopel uit, doch in dien zin, dat de Keizer, die geacht werd de gebieder der wereld te zijn, ook het hoofd der Kerk wezen moest. Een tijdlang (tot in de 5e eeuw) waren nog de bisschoppen van Alexandrië, Antiochië en Jeruzalem mannen van grooten invloed in de Kerk, vooral van het Oosten. Maar langzamerhand nam die invloed af, en werd de bisschop van Constantinopel het kerkelijk opperhoofd, naar wiens stem het Oosten meer en meer luisterde. Dit geschiedde echter op andere wijze dan in het Westen. Terwijl daar de macht van Rome's bisschop, ook in staatkundig opzicht, gestadig klom, werd de bisschop van Constantinopel allengs meer aan den Keizer ondergeschikt. Eerst was deze opgetreden als de machtige beschermer der Kerk. Doch hij werd eindelijk ook over haar de alleenheerscher. Hieruit nu valt voor een goed deel te verklaren de eigenaardige verhouding, waarin de Kerken van het Oosten steeds tegenover den Staat hebben gestaan. Maar tevens lag hierin eene nieuwe oorzaak van tweespalt. Hoe ook de macht van het westersch-romeinsche rijk verzwakte, zijne hoofdstad bleef in aller schatting wereldstad. Hare christelijke gemeente ontleende aan die omstandigheid een overwicht, dat haar tot raadgeefster en toevlucht maakte te midden van strijd en verwarring. En haar bisschop maakte daarvan een handig gebruik om andere kerken te beheerschen. Dat bracht hem echter in botsing met zijnen ambtgenoot in Constantinopel, tegen wiens „aanmatiging" hij herhaaldelijk opkwam. Daardoor konden ook de besluiten van menig concilie (o. a. van Sardica in 347 en van Chalcedon in 451) in zijn oogen geen genade vinden. Vooral het concilie van Chalcedon ver-



leende aan het „nieuwe Rome". eene te voren niet gekende macht, waardoor het feitelijk voor geheel Klein-Azie voortaan tot geestelijk middelpunt werd. Dit was Rome een doorn in het oog, hoewel de invloedssfeer van Constantinopel zich in het Westen nog niet verder dan tot Thracië uitstrekte en eerst ongeveer drie eeuwen later Constantinopels machtsgebied het tegenwoordige Turkije met Griekenland en de landen bezuiden den Donau omvatte. De ernstigste bedreiging van Rome's belangen lag wel in het besluit, te Chalcedon genomen, dat er in geval van meeningsverschil beroep zou zijn op den bisschop van Constantinopel. Dit besluit toch stond in den weg aan Rome's streven om zich dezelfde macht, die het voor de Kerk van het Westen reeds bezat, voor de geheele Kerk te verzekeren. Tot eene eigenlijk gezegde botsing kwam het echter eerst in 582, toen JOHANNES JEJUNATOR zich zeiven den naam gaf van „oecumenisch patriarch". Ruim eene halve eeuw vroeger was die titel door den Keizer aan den bisschop van Constantinopel gegeven. Er sprak dus in geenen deele van Johannes' zijde aanmatiging uit. Het was ook de bedoeling niet den bisschop van Konstantinopel daardoor aan te kondigen als den eersten bisschop der wereld, hoewel de woorden die onderstelling mogelijk makenJ). In Rome, waar men naar dat recht en die macht bestendig streefde, zag men er wèl aanmatiging in, en voor geruimen tijd sloeg nu en dan de kerkelijke spanning in scheiding om. Op menig punt van leer en inrichting weken Oost en West allengs verder van elkander af. En dit stond weer in verband met het feit, dat eene innerlijke vervreemding zoo goed als gelijken tred hield meteen afnemend uiterlijk verkeer. Bij toeneming werd dit merkbaar na het concilie van Chalcedon (451), waar
J) De naam „oecumenisch patriarch" kent den bisschop van Constantinopel den rang toe van den eersten bisschop des rijks en niet dien van den eersten bisschop der wereld.



het Oosten en het Westen wel eendrachtig samenwerkten tot veroordeeling van het Nestorianisme en het Eutychianisme, maar waar toch ook een verschil van geestes- en levensrichting niet te miskennen viel. Steeds meer werd het openbaar, dat men elkander aan weerszijden niet begreep. Op de kerkvergaderingen en bij het zenden van gezantschappen moest men zich van een tolk bedienen om zich verstaanbaar te maken.
Nog eene andere omstandigheid was van gewicht. Langen tijd had het Oosten uitgeblonken door hetgeen zijne groote mannen voortbrachten op allerlei gebied, en niet het minst op dat der godgeleerde wetenschap. Het Westen was en gevoelde zich ook afhankelijk van die voortbrengselen. Maar ook dit kreeg in den loop der tijden zijne zelfstandige denkers en leeraars, zoodat het zich aan de geestelijke voogdij van het Oosten kon onttrekken. En terwijl het Oosten den bewusten toeleg verried om het eenmaal verkr.gene als een overgeleverden schat ongeschonden te bewaren, schreed het Westen steeds voorwaarts en kon het eindelijk gerekend worden den meester van eertijds te hebben overvleugeld. Johannes Damascenus, de beroemdste godgeleerde van het Oosten (f 760), was een der laatsten, die ook op de ontwikkeling van het Westen invloed oefende.
Ook uitwendige gebeurtenissen droegen niet weinig bij tot eene afronding, die ten slotte tot afscheiding worden moest. Wij rekenen daartoe voornamelijk de stichting en de uitbreiding van den Islam. Nadat reeds allerlei inwendige beroeringen het Grieksche rijk hadden geschokt en onder Keizer heraclius de opdringende Perzen niet dan met groote krachtsinspanning waren afgeweerd, begonnen de Mohammedanen zich te laten gelden. In 634 maakten zij zich meester van Damaskus,
l) En niet zelden was zulk een tolk niet volkomen berekend voor zijn taak, waardoor menig misverstand werd in de hand gewerkt.



in 637 van Jerusalem, in 638 van Aleppo en Alexandrië. Afrika volgde, en nog geen veertig jaar later trokken hun woeste legerbenden zelfs naar Constantinopel op. (672—678). Die overwinningen van den Islam hadden ernstige gevolgen voor de Grieksche Kerk. Door allerlei beperkingen werd zij innerlijk verzwakt en naar buiten als vleugellam geslagen. Wij kunnen hier niet ingaan op de geschiedenis der godgeleerde twisten, die achtereenvolgens de Christelijke Kerk beroerden. Alleen wijzen wij er op, dat vooral de monophysietische en de monotheletische twisten, die het westen bijna koud lieten, de oostersche kerk ernstig hebben geschokt. De diepe afhankelijkheid der Kerk van den Staat tot groot nadeel van beide trad daarin al duidelijker en duidelijker aan het licht. Straks kwam de beeldenstrijd de verwarring nog vermeerderen. Hand over hand was de vereering van beelden vooral in het Oosten toegenomen. De meest ontwikkelden hielden in theorie wel vast aan het onderscheid tusschen aanbidding (latreia) en vereering (proskunêsis). Doch de groote menigte kende dit zoo weinig, dat buitenstaanders als de aanhangers van den Islam de Christenen gingen beschouwen en behandelen als afgodendienaars. Geen wonder, daar het reeds zoover gekomen was, dat men hier en daar de beelden tot doopgetuigen nam. Krachtig traden sommige keizers, vooral zij, die het gevaar der toenemende macht van den Islam inzagen, tegen dien beeldendienst op. Maar zij werden weinig gesteund en krachtig tegengestaan. Vooral de roomsche bisschoppen, de monniken en het volk boden krachtigen tegenstand aan elke poging om den dienst der beelden afgeschaft of althans verminderd te krijgen. Nadat Keizerin Theodora in 842 als voogdes over haren minderjarigen zoon, door het volk gedrongen, de reeds verwijderde beelden ia de kerken van Constantinopel op hunne plaats had laten terugbrengen, werd dit feit vervolgens in de ge-



heele Kerk gevierd als het „feest van de overwinning der rechtzinnigheid" (festum orthodoxiae). Men begrijpt hoe onnoemelijk veel de Kerk voor haar inwendig bestaan onder dezen gang van zaken te lijden had, vooral als men bedenkt, dat de heerschappij van den Staat over de Kerk er hechter door gevestigd werd, er althans met helderheid door in het licht trad. Veilig kan worden gezegd, dat die omstandigheid den dood beteekende voor de godgeleerde wetenschap, die van ouds in de oostersche Kerk hare bakermat en hare vesting had gevonden. Terwijl het westen door een toenemend aantal uitnemende mannen de wetenschap diende en bevorderde, hield het oosten zich meer bij het eenmaal verworvene, dat het angstvallig en onveranderd trachtte te bewaren als een onaantastbaren schat. Vandaar de geestelijke verstijving, waaraan het Oosten ten prooi ging worden. Maar vandaar ook de toenemende vervreemding en eindelijk de volkomen scheuring tusschen deze twee. Reeds bij den aanvang der middeleeuwen bleek het, dat de beide Kerken elkander niet meer begrepen, in elkanders leven geen belang meer stelden, om eindelijk ternauwernood van elkanders bestaan meer kennis te dragen. Wel onderhield men tijdens het vijfde oecumenische concilie van Constantinopel (553) van weerszijden nog de gemeenschap, hoewel het westen weinig voelde voor het strijdpunt, waar het daar om ging (de leer van ééne of twee naturen in Christus). Maar de daarna ontbrande monotheletische strijd (over éénen god-menschelijken wil in Christus) gaf aanleiding tot scheuring, hoewel toch weer het zesde oecumenische Concilie van Constantinopel zijn welslagen aan den bisschop van Rome te danken had (680). Groot misnoegen verwekte het evenwel in de oostersche Kerk, dat men daar vele en gewichtige dingen aan Rome had moeten toegeven. Dit had ten gevolge, dat er in 692 een nieuw oecumenisch Concilie te Constantinopel werd bijeengeroepen met



het kennelijk doel de voornaamste bepalingen van Chalcedon (451) te handhaven en de besluiten van het 5e en 6e concilie van Constantinopel (553 en 680) zooveel mogelijk teniet te doen. Het werd op dien grond het quinisextum (vijf-zesde) genoemd. Rome erkende het echter om diezelfde reden niet als een oecumenisch Concilie. Geen wonder trouwens. Alleen de bepaling ware daartoe reeds genoegzaam geweest, dat aan den patriarch van Constantinopel dezelfde rang moet worden toegekend als aan dien van Rome. Ware Keizer Justinianus niet door staatkundige omstandigheden verhinderd geweest om te doen hetgeen hij zou hebben gewild, dan ware het waarschijnlijk reeds toen tot eene openlijke breuk gekomen. Toch kon deze op den duur niet uitblijven, daar bijna elke aanraking tusschen Oost en West oorzaak werd van nieuwe wrijving.
In het midden der 9e eeuw stonden tegenover elkander de partij van den geëerden patriarch van Constantinopel, Ignatius, die door Bardas (minister van Michaël BI) was afgezet en die van PHOTIüS, den patriarch, die in zijne plaats was benoemd en door Bardas krachtig werd gesteund. Beide partijen wendden zich ten slotte tot NicolaasI, bisschop van Rome. Deze deed op grond van de zoogenaamde Isidorische decretalen aanspraken gelden op eene macht en een invloed, waarvan men zich in het Oosten geen begrip kon vormen, omdat men niet op de hoogte was gebleven van hetgeen het innerlijk leven der westersche Kerk had bewogen en gewijzigd. Men had gemeend zich tot een raadgever en bemiddelaar te wenden, en men had iemand gevonden, die zich bevoegd rekende als rechter op te treden. Eene goede verstandhouding werd daardoor allerminst bevorderd. Ook droeg het verloop van de „bemiddelende werkzaamheid" van Rome's bisschop daartoe niet bij. De gezanten, door hem naar Constantinopel gezonden, werden, gelijk het later heette, door Photius om den tuin geleid. In werkelijkheid lieten



zij zich door dezen omkoopen, zoodat NlCOLAAS verkeerd werd ingelicht. Daar ignatius er evenwel in slaagde in Rome de waarheid omtrent den gang van zaken bekend te maken, kon photius er niet toe komen den roomschen bisschop voor zijne belangen te winnen. Integendeel, deze erkende het goede recht van ignatius, en Photius werd met den pauselijken ban geslagen. Dit feit deed in Constantinopel de oogen opengaan. Er volgde eene allesbehalve vriendelijke briefwisseling tusschen den Keizer en den roomschen bisschop, waarbij de eerste aan den laatste zijne aanmatiging verweet en er den nadruk op legde, dat deze het zich tot eene eer had behooren te rekenen, dat hij door het Oosten weer eens geraadpleegd was geworden, en er voor hem geen enkele wettige grond bestond om als rechter in de zaken der oostersche Kerk op te treden. Ingewikkelder werd nog de toestand door een bijkomenden strijd over Bulgarije. Met groote ingenomenheid had men voor weinige jaren in Constantinopel de gebeurtenis begroet van den overgang van Bulgarije's vorst bogoris tot het Christendom. Spoedig echter was deze tot het inzicht gekomen van de afhankelijkheid der Kerk van den Staat. En dit had hem bewogen zoowel tot NlCOLAAS als tot LODEWIJK den Duitscher het verzoek te richten hem leeraars voor zijne onderdanen te willen zenden. Met de komst van bisschoppen werd aanstonds dit verzoek beantwoord. En het natuurlijk gevolg was, dat de grieksche geestelijken door roomsche werden verdrongen, en dat photius in 867 met goedkeuring en instemming van den Keizer eene encycliek (rondgaanden brief) schreef aan alle metropolitaanbisschoppen van het Oosten, waarin zij werden uitgenoodigd tot eene Synode te Constantinopel bijeen te komen. Hij stelde het gebeurde in Bulgarije scherp in het licht en beschuldigde de roomsche geestelijken van het invoeren van ketterijen. Wat dit laatste aangaat, wees hij vooral op hetgeen reeds op het Concilium



Quinisextum was behandeld en op het oude verschil in de leer omtrent den uitgang van den Heiligen Geest. Kort daarna kwam de begeerde synode samen, waarop photius nu op zijne beurt den ban liet uitspreken over NlCOLAAS. De dood van dezen en de moord, intusschen op Keizer MichaëL gepleegd, bewerkten, dat de strijd een tijdlang rustte. De patriarch Ignatius werd door den nieuwen Keizer (basilius MACEDO) in zijn vroeger ambt hersteld. En nu deden èn Keizer èn Patriarch het hunne om weer met Rome op goeden voet te komen. ignatius liet er zich zelfs toe verleiden om zoo onomwonden mogelijk het roomsche oppergezag te erkennen. De vrede werd gesloten. Men zweeg van weerszijden over de leergeschillen, en de behaalde zege sterkte de houding van Rome tegenover Constantinopel in niet geringe mate. Bulgarije bleef echter een voortdurend gevaar, daar Rome (Hadrianus II en Johannes VIII) al het mogelijke deden om dit rijk terug te winnen. Johannes VIII dreigde reeds Ignatius met den ban, indien hij in Bulgarije voor Rome geen plaats wilde maken. Doch kort daarop stierf Ignatius en werd Photius door den Keizer in diens plaats gesteld. Door toenadering van weerszijden had er wel eene verzoening plaats tusschen den bisschop van Rome ter eener en den Keizer en Photius ter anderer zijde. Doch een Concilie in 879 en 880 te Constantinopel gehouden, verliep zonder dat Rome zijn doel bereikte. photius werd weer, doch zonder gevolgen, met den ban getroffen en ... Bulgarije bleef oostersch.
Meer dan anderhalve eeuw rustte nu de strijd en bestonden er zelfs vrij welwillende verhoudingen. Men had elkander noodig of vreesde althans nadeel van nieuwe botsingen. Met bet optreden van MlCHAEL Caerularius als patriarch van Constantinopel werd dit echter anders. Hij vreesde, dat de Keizer te toegevend worden zou en bracht in een schrijven aan een griekschen bisschop de oude grieven van



Photius' encycliek weder in herinnering. Op den voorgrond stelde hij het verschil over den uitgang van den Heiligen Geest en verweet daarenboven aan Rome het gebruik van ongezuurd brood bij het H. Avondmaal. In den daaropvolgenden strijd deed Keizer ConstanTINUS monomachus ernstige pogingen om eene dreigende breuk te voorkomen. Maar de paus bracht weder de oude aanmerking te berde tegen den naam van „oecumenisch patriarch", aan den bisschop van Constantinopel gegeven, en eischte daarenboven de erkenning van zijn oppergezag. Tegen den wil en wensch des Keizers handhaafde Michaël CaerüLARIUS echter zijn eenmaal ingenomen standpunt. Het gevolg was, dat de legaten, door den paus gezonden met kardinaal Humbert aan het hoofd, den 16 Juli 1054 een banbul neerlegden op het hoofdaltaar der Sophiakerk te Constantinopel. Een oproer in Constantinopel dwong den Keizer zijne verzoeningsgezinde houding te laten varen. En de patriarch, nu gesteund door zijne medepatriarchen, de lagere geestelijkheid en het volk, beantwoordde den banvloek van Rome met een banvloek van zijne zijde. Van dat oogenblik af was de scheuring tusschen het Oosten en het Westen een voldongen feit. Latere pogingen tot hereeniging hebben niet mogen baten; zij liepen in den regel tot nadeel van het Oosten uit.
Wij hebben de geschiedenis der scheuring eenigszins uitvoerig geschetst, omdat deze van beslissenden invloed is geweest op den in- en uitwendigen toestand der Grieksche Kerk tot op den tegenwoordigen tijd. Voor de Grieksche Kerk zelve is deze allesbehalve voordeelig geweest. In innerlijke en uiterlijke kracht door het Westen overtroffen en overvleugeld, was reeds vóór de scheuring de vervreemding van het Westen haar noodlottig geweest. De scheiding zelve stelde haar geheel en al buiten den invloed der godsdienstige en kerkelijke ontwikkeling en bracht haar met nog grooter beslistheid dan te voren tot dien staat van verstijving, die op den



duur den geestelijken dood ten gevolge moet hebben. De loop der gebeurtenissen heeft daarenboven krachtig daartoe medegewerkt. Men mag evenwel ook eene gunstige zijde van dien gang van zaken niet uit het oog verliezen. Haar tegenstand tegen de onbijbelsche en derhalve onchristelijke richting in de ontwikkeling van het godsdienstig-kerkelijk leven heeft de Grieksche Kerk bewaard voor vele afdwalingen, waarvan Rome het slachtoffer werd. Bij het H. Avondmaal behield de Grieksche Kerk den kelk voor de leeken; zij wees de leer aangaande het vagevuur met de daarmee samenhangende praktijken af; voor een aflaathandel was bij haar geene plaats; zij wilde geene hiërarchie in den zin van die der R. K. en had dus ook geen inkwisitie, evenmin als het gedwongen celibaat der priesters, dat met het hiërarchisch streven onafscheidelijk in verband staat. En haar bestaan wierp tegelijk een dam op tegen het westersch streven naar eene algemeene christelijke Kerk onder één zichtbaar hoofd, den paus, waarvoor meer en meer door het Westen alle krachten werden ingespannen, doch dat (de geschiedenis heeft het geleerd), voor godsdienst en christendom en samenleving veeleer een vloek dan een zegen beteekent. Te midden van allerlei staatkundige woelingen, hield men in het Oosten met taaie volharding aan het eenmaal ingenomen standpunt vast en werden de tradities van Photius en Michael Caerularius gehandhaafd. Maar dit stond dan ook mede in den weg aan een voortdurend merkbaar streven naar hereeniging van hetgeen oorspronkelijk bijeen behoorde. De houding van het Westen was daaraan eveneens allesbehalve bevorderlijk. Ofschoon innocentius III de verovering van Constantinopel door de kruisvaarders (1204) afkeurde, hij, noch zijne opvolgers konden (of wilden) verhinderen, dat gedurende het latijnsche Keizerrijk in Constantinopel (1204—1261) de overwonnenen onbarmhartig werden onderdrukt en vervolgd. Daarenboven volgde voor de Oosterschen de



eene benauwdheid op de andere. Vooral het steeds voorwaarts dringen der Turken was hun eene zaak van voortdurende, angstige zorg. Dezen hadden hunne macht gaandeweg uitgebreid. Reeds in 1361 was het zoover gekomen, dat hun sultan murad I den zetel zijner regeering te Adrianopel vestigde. Feitelijk behoefden zij omstreeks 1400 slechts de hand op Constantinopel te leggen om zich van het geheele rijk meester te maken en alzoo ook de Grieksche Kerk te beheerschen. Alleen het voortdringen der Mongolen onder Tamerlan kon hun voortgang tijdelijk stuiten. Daaruit is het te begrijpen, dat zich de oogen naar het Westen richtten om hulp. De klove tusschen het Oosten en het Westen was echter te groot voor nadere verbinding of hereeniging. Ten tijde van Keizer Johannes VII Palseologus steeg echter de nood zoo hoog, dat deze er toe kwam met den Patriarch van Constantinopel op reis te gaan ten einde eene beslissende poging tot hereeniging bij den paus te wagen. Twee gewichtige dingen verloren beiden echter uit het oog, nl. de in de Grieksche Kerk veeleer gestadig aangegroeide dan afgenomen vijandschap tegen Rome, die al hun pogen moest doen schipbreuk lijden, en vervolgens de zienswijze van Rome zelf, die geene onderhandeling op voet van gelijkheid duldde, doch alleen tot de hereeniging komen kon op voorwaarde van volledige onderwerping van de zijde der Griekschen. In 1431 was het concilie, waarheen Keizer en Patriarch zich begaven, te Bazel geopend, in 1437 werd het naar Ferrara verlegd en vandaar in 1439 naar Florence. Den 6 Juli 1439 scheen men daar tot de gewenschte uitkomst te zijn geraakt. Want Keizer en Patriarch erkenden daar, door den nood gedreven, het oppergezag van den paus; zij beleden hem Stedehouder van Christus te zijn en het Hoofd der Christelijke Kerk. Maar die uitkomst kon niet worden behouden. Het volk van het Oosten haatte de latijnsche Kerk te zeer dan dat het van



toegeven wilde weten, en het vond steun bij de Patriarchen van Alexandrifi, Antiochië en Jeruzalem. De hereeniging bleef een feit op het papier. Toen Constantinopel door Mohammed II reeds van zeer nabij werd belaagd, scheen zij nog tot werkelijkheid te zullen worden. KONSTANTIJN XII Palaeologus bad dringend paus NlCOLAAS V om hulp onder toezegging thans de te Florence genomen besluiten te zullen uitvoeren. De paus zond eenige hulp in geld en troepen en tegelijk verscheen als zijn afgezant kardinaal Isidorus in Constantinopel. Den 12 Dec. 1452 vierde men in de St.. Sophiakerk (Aya Sophia) met groote plechtigheid de tot stand gekomen hereeniging tusschen Oost en West. Maar het bleef bij ijdel vertoon. Het volk koos den staatkundigen ondergang boven deze verbintenis. Toen den 26 Mei 1453 Constantinopel in de handen der Turken viel, was ook het lot der Grieksche Kerk voor eeuwen beslist.
Omtrent den tijd, die nu volgt, meenen wij kort te kunnen zijn. Op denzelfden dag van de verovering der hoofdstad legde de Sultan de hand op de St.-Sophiakerk en verklaarde hij deze te bestemmen tot een bedehuis voor zijne geloofsgenooten. En van dat oogenblik af voerde ook de Turk heerschappij over de Grieksche Kerk. Deze was en bleef in Turkije voortaan eene Kerk onder 't kruis. In schijn vrij en in sommige opzichten begunstigd, moest zij zich steeds schikken naar de inzichten en de luimen van den „beheerscher der geloovigén". Meer dan eens was zij zelfs in gevaar op een enkel bevel des Sultans volkomen te worden uitgeroeid. Werd haar de ondergang gespaard, aan herhaalde vernedering ontbrak het evenwel niet. Ongelukkigerwijze moet men zeggen, dat zij voor een groot deel zelve de schuld van die vernederingen droeg. Wat is er niet door haar gedaan om alle achting te verbeuren bij degenen, die over haar te gebieden hadden. Bij den val van Constantinopel heerschte reeds



het verderf onder hoogere en lagere geestelijken. Het jagen naar geestelijke ambten bracht tot een bepaald stelsel van omkooping. Schaamtelooze simonie deed Voortdurend de hebzucht der Turken groeien, die hooge kerkelijke ambten voor steeds klimmende sommen Verkochten. Die gelden moesten natuurlijk weer van lagere ambtsdragers in de kas der hoogere terugvloeien, en zoo nam de kwaal steeds grooter afmetingen aan. In alle kringen der Kerk verdween gaandeweg het vertrouwen in zulk eene mate, dat ieder het geraden achtte tegen intriges en aanslagen van den ander op zijne hoede te zijn. Wij kunnen niet nalaten een enkel staaltje daarvan mede te deelen. Om veilig te zijn tegen kunstgrepen deden de leden ^ler Synode van Constantinopel het zegel van den patriarch in vieren verdeelen. Elk van die deelen werd aan een bepaalden metropolitaan in bewaring gegeven, terwijl de patriarch zelf in het bezit was van een sleutel, die de bijeengevoegde deelen tot het gebruik geschikt moest maken. Voegt men daarbij, dat het heulen met rooversbenden en giftmengerij zelfs onder geestelijken niet zeldzaam waren, dan kan het niet verbazen, dat de Turken zich dikwerf weinig om eenmaal verkregen rechten bekommerden en menige gelegenheid aangrepen om deze te bekorten of in te krimpen. En dat dit alles tegelijk de kwijning van het godsdienstig en het kerkelijk leven beteekende spreekt vanzelf. De patriarchaten van Alexandrië, Jeruzalem en Antiochië verloren onder de heerschappij der Turken hunne beteekenis zoo goed als geheel. De eenige patriarch, die nog gewicht in de schaal legde, was die van Constantinopel en naast hem bekleedde straks die van Moskou eene hoogst belangrijke plaats.
In dat alles schikte zich evenwel het volk en de groote meerderheid zijner geestelijken als in den wil van God. Onder alle verdrukking lieten de Turken den godsdienst onaangetast. De patriarch ANTHIMUS kon



in 1798 de merkwaardige uitspraak doen, dat de Voorzienigheid de turksche heerschappij verkoren had in plaats van het in de rechtzinnigheid wankelende keizerschap en als eene bescherming tegen de westersche ketterij. Die zienswijze kenschetst de heerschende gevoelens van de Oostersche Kerk en maakt het verklaarbaar, dat zij zoo goed als ontoegankelijk is gebleven voor den geest der Hervorming zoowel als voor de telkens hernieuwde pogingen om haar voor Rome te winnen.
Dat mannen, die de Hervorming van harte waren toegedaan de Grieksche Kerk vatbaar hebben geacht voor het licht, dat hun zeiven was opgegaan, is volkomen verklaarbaar. Immers er was zooveel in het wezen en de geschiedenis der Grieksche Kerk, dat de Hervormers tot die gedachte kon brengen. Reeds de taal trok hen aan. Zij was die van het N. T. en van vele oude kerkvaders, wier naam men met eerbied noemde. De Grieksche Kerk wees in hare leer en praktijk niet weinig af, dat aan deze zijde als dwaling en misbruik ergernis wekte. Het oppergezag van den paus werd verworpen, de priesterheerschappij niet erkend, de ongehuwde staat der priesters afgewezen, tegen de aflaten was men gekant; in het kort, het Oosten was afgescheurd van het Westen vóór den tijd, dat hier de meeste gebruiken waren ingevoerd en toestanden geldigheid hadden gekregen, die èn in de Grieksche Kerk èn bij de Hervormers tegenstand hadden teweeggebracht. De eerste rechtstreeksche poging tot toenadering schijnt van het Oosten te zijn uitgegaan. Althans in 1559 vinden wij Demetrius Mysos, een grieksch diaken, in Wittenberg met het doel een onderzoek in te stellen naar de leer en de bedoelingen der Protestanten. Door zijne bemiddeling liet melanchthon eene grieksche vertaling der Augsburgsche confessie toekomen aan Joasaph II, patriarch van Constantinopel. Al had deze aanraking geene verdere gevolgen, in Constantinopel schijnt zij toch voor eenigen



tijd belangstelling te hebben gewekt in de protestantsche beweging. Althans de Luthersche gezantschapsprediker Stephanus Gerlach vond eenige jaren later in de toestanden té Constantinopel aanleiding om hervormde vrienden aan te sporen tot het zoeken van aanraking met de Grieksche Kerk. Het gevolg was, dat Jacob Andreae en Martenus CrusIUS, hoogleeraren te Tübingen met den patriarch van Constantinopel jeremias eene briefwisseling openden, die eenigen tijd duurde en van grieksche zijde leidde tot eene beoordeeling van de Augsburgsche Confessie. Maar te lang reeds was de Grieksche Kerk vervreemd geweest van de beweging der geesten buiten haar eigen terrein en te zeer had zij zich als in zichzelve besloten om toegankelijk te zijn voor eenigen invloed van buiten. En ook de geestesrichting der Hervorming liet te weinig waardeering en toeeigening toe van elementen, die voor het leven der Grieksche Kerk onmisbaar waren geworden dan dat deze aanraking verder komen kon dan de betooning van uiterlijke welwillendheid. De beweging verliep in het zand.
Meer verwachtingen konden er gekoesterd worden van eene beweging in de richting van het Protestantisme in het laatst der 16e en de eerste helft der 17e eeuw. Een sterke drang daartoe ontstond voornamelijk door het optreden van Rome, dat met behulp van de Jezuïeten zich in het Oosten aanwinsten trachtte te verzekeren. Rusland en Polen, maar niet minder Turkije waren het tooneel van de werkzaamheden der volgelingen van loyola. Hun groote tegenstander, tegelijk bevorderaar van eene vereeniging met de Protestanten, was Cyrillus Lucaris, die vooral als patriarch van Constantinopel in dezen strijd zoo groote beteekenis heeft erlangd. Tot op den tijd van jeremias, (zie boven) patriarch van Constantinopel, was Rusland in kerkelijk opzicht steeds afhankelijk geweest van Constantinopel. jeremias voldeed echter aan het verlangen van keizer



Feodor en baande den weg tot- de benoeming van een vijfden patriarch, die zijn zetel zou hebben te Moskou. De patriarchen van Alexandrië en Jeruzalem hechtten daaraan hunne goedkeuring, welke echter door den patriarch van Antiochië geweigerd werd. Rusland erlangde een zeker zelfstandig bestaan in den vorm van zelfbestuur. Reeds voor het daartoe kwam had Rome pogingen gedaan om Rusland voor de Unie met het westen te winnen. De paus maakte daartoe gebruik van de voor hem gunstige omstandigheid van een oorlog tusschen Rusland en Koning SlGlSMUND III van Polen. Het mocht echter den geslepen Jezuïet possevin, die in 1581 naar Rusland werd gezonden, niet gelukken de Russen over te halen tot het aanvaarden der bepalingen van Florence. Beter slaagde hij in Polen met de hulp van den bijgeloovigen SlGlSMUND. Eene synode van Brzesc nam zelfs de overeenkomst van Florence aan. Doch reeds het volgend jaar werd terzelfder plaatse eene nieuwe synode samengeroepen, waar o.a. de bewering zou worden onderzocht, dat oneerlijke middelen en zelfs geweld zouden zijn gebezigd om tot de verkregen uitkomst te geraken. Als vertegenwoordiger van den patriarch van Alexandrië meldde zich daar Cyrillus LüCARIS aan. Groote twist ontstond er al aanstonds over zijne toelating en die van NiCEPHORUS als vertegenwoordiger van den patriarch van Constantinopel. De uitkomst van hun optreden was, dat ondanks hun verzet en dat der met hen eensgezinde geestelijken de Grieksche Kerk naar schatting vier millioen zielen aan Rome verloor. Deze unie kon worden doorgedreven met behulp van bisschoppen uit adellijke families afkomstig, die hunne kinderen reeds vroeger ter opvoeding aan de Jezuïeten hadden toevertrouwd. De wereldlijke macht, die de Jezuïeten in alles ter zijde stond, ontnam de burgerrechten aan hen, die niet met de Unie medegingen, sloot hunne kerken en nam tot vele andere maatregelen van geweld de toe-



vlucht. Van dien tijd af was Cyrillus Lucaris het voorwerp van den gloeienden haat der Jezuïeten, die hem overal vervolgde en hem eindelijk het leven kostte.
De list en het geweld der Jezuieten had zich intusschen reeds vroeger tegen de Protestanten in Polen gericht. Koning SlGlSMUND, wiens bijgeloof voortdurend door hen werd aangevuurd, was de gewillige uitvoerder van hetgeen zij tegen de ongelukkige Protestanten beraamden. De gemeenschappelijke onderdrukking dreef Griekschen en Protestanten elkander in de armen. Het plan rijpte om eene grieksch-protestantsche unie tot stand te brengen en daardoor de grieksch-roomsche te stuiten en te bedwingen. CYRILLUS LUCARIS was de ziel van die beweging. En hij bleef in dienzelfden geest werkzaam, nadat NlCEPHORUS was gevangen genomen en geworgd en hij zelf slechts door de vlucht aan een gelijk lot was ontkomen, als patriarch van Constantinopel, tot welke waardigheid hij spoedig na zijn terugkeer werd verheven. Bij CYRILLUS is dit meer geweest dan een gevolg van kerkelijke politiek, uit droeve omstandigheden geboren. In zijne jeugd was hij aan de hoogeschool van Padua een leerling geweest van PAOLO Sarpi, den geleerden, scherpzinnigen en krachtigen tegenstander van het Pausdom. Allengs meer leerde hij het inwendig verval zijner eigen kerk kennen en betreuren. Hij bezocht na de voltooiïng zijner studiën de landen van Europa, waar de Hervorming vasten voet had gevat, maakte kennis met vele protestantsche godgeleerden, en met menigeen van hen ontstonden er vriendschappelijke verhoudingen van blijvenden aard. Reeds voor zijne verkiezing tot patriarch van Konstantinopel (1621) had hij briefwisseling gehouden mét TjYTENBOGAERT, predikant te 's Gravenhage, met wien hij door zijn persoonlijken vriend CORNELIS Haga, gezant bij de Porte, was in aanraking gekomen. Daarna openbaarden zich meer en meer zijne protestantsche neigingen. En na 1627 kwam het zoover, dat hij eene verklaring gereed had van de



apostolische geloofsbelijdenis, die geheel en al een protestantschen geest ademde. Daarbij kwam een nieuwe Catechismus in denzelfden geest, terwijl cyrillus nog bezig was met het opstellen van eene geloofsbelijdenis, gedacht als uitgangspunt en grondslag van eene vereeniging der Grieksche Kerk met de protestantsche kerken. In het voorbijgaan herinneren wij aan het feit, dat Cyrillus na den dood van jacobusI van Engeland, aan diens opvolger Karel I een handschrift van den geheelen Bijbel zond, dat nog altijd onder den naam van den Codex Alexandrinus een kostbaar bezit uitmaakt van het Britsch-Museum. Wij moeten hier voorbijgaan aan verschillende bijzonderheden uit Cyrillus' strijd tegen de Jezuïeten, waarin hij ook betrokken werd door den vinnigen haat der orde tegen het Protestantisme en die hem ten gevolge van de intriges zijner vijanden tot driemaal toe den patriarchalen zetel kostte. De reeds genoemde belijdenis verscheen in 1629 eerst in het Latijn en in 1633 (te Genève) ook in het Grieksch. Zij vond onder de ontwikkelde leden der Grieksche Kerk over het algemeen bijval. Maar degenen, die aan het oude geloof gehecht waren en de voorstanders van eene Unie met Rome, door de Jezuïeten geïnspireerd, kwamen er met kracht tegen op. Zelfs Protestanten als Hugo de groot gaven er hunne afkeuring over te kennen. Door allerlei lastering gelukte het den Jezuïeten eindelijk hunnen grooten tegenstander bij den Sultan in die mate verdacht te maken, dat deze Cyrillus liet oplichten en in 't geheim ombrengen (1638). Na zijn dood bleef het vuur, door hem ontstoken, nog een tijd lang onder de asch smeulen, maar weldra keerde de Grieksche Kerk weder tot hare oude starheid en gevoelloosheid terug.
Zoo was voor haar eene nieuwe gelegenheid om weder tot leven te komen voorbijgegaan. Latere verbetering in hare uitwendige omstandigheden, had een politiek-kerkelijken ondergrond, en wortelde gedeeltelijk



in eene zekere reactie tegen het regeeringsstelsel, dat bijna twee eeuwen door de Turken was gevolgd tegenover de belijders van het „orthodoxe geloof". Aan eene eigenlijke stelselmatige vervolging maakten de Turken zich niet schuldig tegenover de Christenen in hun gebied. Doch zij behandelden hen als minderwaardigen met die minachting en verachting, die hen als paria's buiten de samenleving stelden. Zij werden geduld en uitgezogen. Meer dan twee eeuwen lang moest de plattelandsbevolking, die eigenlijk voor de Turken slavenarbeid verrichtte, ook nog hare zonen afstaan, om dezen te doen opvoeden in zuiver mohammedaansche omgeving en ze dan te zien inlijven bij de benden der Janitsaren, die in de geschiedenis van het Turksche rijk zulk eene groote rol hebben gespeeld. Zij waren ook uitgesloten uit allerlei ambten en uit het leger. Daaruit is het te verklaren, dat velen zich van dat dwangjuk trachtten te bevrijden, door tot den Islam over te gaan. Gaandeweg namen die overgangen toe, vooral in de 17e en de 18e eeuw. Zij beteekenden allereerst eene aanmerkelijke verzwakking der Grieksche Kerk. Alleen in zooverre kwamen zij haar ten goede, als daaraan voor een goed deel te danken is de opheffing van vele voor haar drukkende bepalingen, o. a. die van de bovenvermelde recruteering der Janitsaren. De Porte, door herhaalde binnenlandsche moeilijkheden en buitenlandsche oorlogen gedwongen, moest ook toezien, dat de Griekschen onder haar gezag allengs tot meerdere zelfstandigheid kwamen. De botsingen met Venetië deden in het oude Griekenland daartoe niet weinig. En zij hadden ook door den invloed van roomsche geestelijken eene gunstige uitkomst op het godsdienstig en het verstandelijk leven des volks. De Kerk zelve echter bleef zoo goed als geheel haren doodslaap slapen. Aanrakingen met het westen waren bijna geheel zonder gevolg. Roomsche invloeden uit Engeland schenen in het laatst der 17e eeuw van be-



teekenis te zullen worden. Maar de grieksche gehechtheid aan de „orthodoxie" deden die teniet. Ook liepen ernstiger pogingen in het begin der 18e eeuw om de Roomsche Kerk ten koste van de Grieksche te bevoordeelen, hoewel zij door den franschen ambassadeur gesteund werden, op niet veel anders uit dan op verscherping van den haat tegen de R. K. En de strijd om het bezit der „heilige plaatsen" in Palestina, die tot op den huidigen dag aanleiding geeft tot ernstige botsingen, draagt tot verbetering der verhoudingen in geenen deele bij. Eene rustige ontwikkeling der Grieksche Kerk buiten Rusland belemmerden ook de politieke woelingen van Rusland, dat vooral sinds het laatst der 18e eeuw er naar gestreefd heeft Turkije met al de Balkanstaten te beheerschen. Bijna alleen ih tijdelijk opzicht zijn deze der Kerk van het Oosten ten goede gekomen. Gaandeweg is met eene vermeerderde politieke vrijheid ook eene grootere godsdienstige vrijheid haar deel geworden. Zonder schokken ging dit niet. Want de Turken vierden gedurig aan hun fanatisme den vrijen teugel. En dikwerf kwam dit den Griekschen op vele slachtoffers te staan. Zoo kostte hun de Grieksche vrijheidsoorlog duizenden van levens, die de woede der Turken moesten boeten. De bemoeiingen van Rusland hielden het oosten gestadig in onrust. De Krimoorlog kan daarvan ten bewijze strekken. Hij vond zijne voornaamste aanleiding in allerlei eischen van Rusland, die, waren zij door de Porte toegegeven, niet minder zouden hebben beteekend dan een algemeen protectoraat van den machtigen nabuur over alle aan Turkije ondergeschikte Christenen. Gedurig nieuwe verwikkelingen, door kerkelijke voorwendsels tot buitengewone scherpte gebracht, zouden er het onvermijdelijk gevolg van zijn geweest. Want de inwendige toestand der oostersche Kerk in de Turksche landen en de eigenaardige verhouding tusschen Kerk en Staat beteekent, vooral bij vreemde inmenging, de opeenhooping



van velerlei brandstof, die toen en ook nü nog slechts eene enkele vonk behoeft om het geheele Oosten in lichtelaaie te zetten. Eerst in den jongsten tijd is de oostersche Kerk een weinig beginnen te ontwaken uit haren toestand van verval en verdorvenheid. Van welken aard dat verval was, kan o. a. blijken uit den eisch, door de turksche regeering aan den patriarch van Constantinopel in 1857 gesteld, om zonder dralen voorstellen tot hervorming der Kerk bij de regeering in te dienen. Grove onwetendheid heerschte er onder de geestelijken, gepaard met een wandel, die allen eerbied voor hen bij het volk moest ondermijnen. Simonie was bij hoogere en lagere geestelijken eene vrij gewone zaak. De lagere geestelijkheid, in armoede gedompeld, liet op hare beurt de leeken den tol betalen. De staatsmachine en die der Kerk werken in het Oosten langzaam. Tot daden van hervorming kwam het eerst, toen in 1878 Joachim III patriarch van Constantinopel werd. Op zijn program stonden o. a. strenge plichtsbetrachting van de geestelijken en een behoorlijk gedrag onder zoowel als buiten de vervulling van hun ambt1). Hij trachtte de nakoming van dien eisch mogelijk te maken door maatregelen te nemen voor eene behoorlijke en vaste bezoldiging der geestelijkheid. En in verband daarmede nam hij zoowel het onderwijs der geestelijken als der leeken ter hand ten einde beide te kunnen verheffen. Het moet erkend worden, dat in dezelfde richting ook door de lagere geestelijkheid ernstig is gearbeid. Maar de eeuwenlange gewoonte om zich eenvoudig bij het bestaande neer te leggen, die bij velen schijnt gevoeld te worden als een godsdienstige en staatkundige plicht, heeft vele
l) Vooral moeten wij hier denken aan de vele pogingen der arme geestelijken om aan geld te komen voor hun levensonderhoud. Tal van collecten in de kerken stonden bovenaan. En buiten de kerken!... het is voorgekomen, dat het bewijs kon worden geleverd van eene geheime verstandhouding tusschen gr. geestelijken en roovers, die aan beide partijen ten goede kwam.



ernstige pogingen in die richting verlamd en treedt nog altijd niet weinig belemmerend op. Van persoonlijk geestelijk leven en van uit- en inwendigen bloei der Kerk kan onder zulke omstandigheden bijna geen sprake zijn. Te meer, daar de eigenaardige verhouding van den Staat tot de Kerk deze laatste voortdurend betrekt in politieke verwikkelingen. De onderwerping van de Kerk aan den Staat komt nl. den oosterschen voor als de meest natuurlijke zaak der wereld. En het streven naar onafhankelijkheid der Balkanstaten, waarvan de wereld vooral in de jongste eeuw getuige was, heeft ook tot achtergrond het verlangen naar kerkelijke zelfstandigheid, nl. de bevrijding van het gezag van den patriarch van Constantinopel. Dat beteekent evenwel geen vernieuwing of versterking van het godsdienstig en kerkelijk leven. Trouwens de geheele geest en inrichting van het uit- en inwendig leven der oostersche Kerk staat daaraan in den weg. Dit zal duidelijk worden bij de bespreking van deze beide.
De belijdenis en de eeredienst der Grieksche Kerk.
Zoodra wij een onderzoek gaan instellen naar hetgeen in de Grieksche Kerk wordt beleden, treft ons een merkwaardig verschil tusschen deze en andere christelijke kerken. Hier vindt men, naast eene bepaalde eenheid in inrichting, gebruiken en regeering, ook eene innerlijke eenheid, die zich uitspreekt in eene algemeen erkende, althans officieel aangenomen belijdenis. Feitelijk wordt deze in de Grieksche Kerk gemist, al bestaan er ook geschriften, die algemeen als oorkonden van het grieksch geloof worden erkend en een zekeren ofncieelen stempel dragen. Eigenlijk voert in de Grieksche Kerk alleen de overlevering heerschappij. De Bijbel heeft naast haar eene waarde van den tweeden rang. Een bezwaar voor de juiste kennis van den inhoud



van het „geloof" der Grieksche Kerk ligt ook hierin, dat de meest beteekenende der geschriften, die een zekeren officieelen stempel dragen, strijdschriften zijn, waarin dus meer de tegenstelling op den voorgrond treedt tegen anderen dan dat zij eene stelselmatige ontwikkeling geven van de eigen belijdenis. Haar eerste aanknoopingspunt vindt de grieksche traditie in een geschrift, dat men vroeger bij voorkeur in het kort aanduidde als het geloof en dat thans meestal belijdenis des geloofs (homologia tês pisteoos) heet. Het doet zich voor als eene leer der Heilige Schrift en wil zich [aansluiten bij de belijdenissen van Nicea en Constantinopel (325 en 381). Het dagteekent uit de dagen der regeering van Keizer justinianus I (527—565). De rechtzinnige belijdenis (confessio orthodoxa; de grieksche titel is veel langer) door Petrus Mogilas, patriarch van Kiew, in 1638 opgesteld is eene uitvoerige verklaring van het vorengenoemde geschrift in den vorm van een catechismus. Hij richtte zich tegen de denkbeelden van Cyrillus Lucaris, neergelegd in diens in 1631 verschenen anatolische belijdenis, die tegen de Jezuïeten was gericht en een calvinistischen geest ademde. Dat Calvinisme van Cyrillus was den leiders der oostersche kerk eene ergernis. En daar dit niet geheel overwonnen bleek en zoowel van protestantsche als van roomsche zijde ijverig werd gepoogd den Griekschen in menigvuldige geschriften verwantschap met hun eigen denkbeelden aan te wijzen, stelde Dositheus, patriarch van Jeruzalem tegenover die pogingen een nieuw geschrift. Hij noemde dit Schild der rechtzinnigheid (aspis orthodoxie) en riep eene kerkvergadering (de laatste der Grieksche Kerk) te Jeruzalem bijeen. Deze vergaderde in 1672, herhaalde de besluiten van 1638 en 1642 te Constantinopel en te Jassy tegen Cyrillus Lucaris genomen en aanvaardde de belijdenis van dositheus als haar eigen gevoelen. Wij mogen niet



nalaten hier tevens melding te maken van eene belijdenis, opgesteld door GeorgiüS Scholarius of Gennadius. De schrijver werd kort nadat de Turken zich van Constantinopel hadden meester gemaakt (1453) tot den patriarchalen zetel aldaar geroepen. Naar aanleiding van een geprek over godsdienstige zaken met Sultan mohammed II gehouden, stelde hij zijne belijdenis op schrift en had de voldoening, dat de Sultan zijne Kerk verdraagzaamheid beloofde. Vele andere geschriften, door kerkvergaderingen en bijzondere personen opgesteld, moeten wij hier stilzwijgend voorbijgaan, daar zij de belijdenis der Kerk niet in haar geheel behandelen of als uitspraken van bijzondere personen niet voor de geheele Kerk geldigheid hebben. Wat nu het karakter en den inhoud der belijdenis aangaat kan men in het algemeen zeggen, dat de Oostersche Kerk het er niet alleen voor houdt in het bezit der waarheid te zijn, doch daarvoor ook de juiste en onveranderlijke uitdrukking te hebben gevonden. Nog in 1904 kwam van de hand van D. S. Balanos (Mpalanos) een geschrift uit, dat in het n. Grieksch op den titel aankondigt, dat de orthodoxe G. K. alleen de ware gemeenschap der godsvereering is. Het grieksche dogma is naar het gevoelen van zijne belijders van de vaderen afkomstig, na wie er misschien verklaring, doch geen vernieuwing of uitbreiding meer mogelijk is. Men heeft genoeg aan de uitspraken der zeven oecumenische conciliën. Aan dit denkbeeld houden alle aanhangers der Grieksche Kerk vast, hoezeer de verschillende landskerken ook overigens in inrichting en gebruiken mogen uiteenloopen. En fzij kunnen op dien grónd verdraagzaamheid oefenen jegens andersdenkenden buiten hunne Kerk, doch dulden deze niet in hun eigen kring. Voor den getrouwen aanhanger der Grieksche Kerk is niets meer te vreezen dan het nieuwe. Geen wonder, daar hij geleerd heeft den godsdienst te beschouwen als te bestaan in twee



hoofdzaken; den eeredienst (mystagogia) en de leer (mathesis). Over den eerstgenoemden spreken wij later. Wat de laatstgenoemde aangaat staan wij bij eenige hoofdzaken stil, daar het er wel niet om te doen kan zijn een volledig, zij het ook beknopt overzicht te geven van de Grieksche geloofsleer.
In het voorbijgaan werd boven reeds opgemerkt, dat de Grieksche Kerk naast en (praktisch) boven den Bijbel de overlevering beschouwt als kenbron der christelijke waarheid. Terwijl echter in de Roomsche Kerk die overlevering niet nader omschreven en aangenomen wordt, dat er elementen in haar kunnen zijn, die eerst in den loop der tijden aan het licht treden, verwijst de G. K. naar de besluiten der zeven algemeene conciliën en de uitspraken der vaderen uit dien tijd. Voor haar is dus de overlevering naar inhoud en omvang meer omschreven dan die der R. K., en is de gelegenheid tot nadere bepaling en toevoeging zoo goed als geheel uitgesloten. In de Grieksche Kerk zou de afkondiging van nieuwe dogma's gelijk dat der onbevlekte ontvangenis van Maria (1854), en dat der pauselijke onfeilbaarheid (1870) in de R. K. ondenkbaar zijn. Zij voert den inhoud harer leer terug naar de Heilige Schrift, die, volgens de uitspraak der Jeruzalemsche kerkvergadering van 1672 (zie boven) ook de Apokriefen des O. T. omvat. Toch zijn er kenteekenen, waaruit kan worden opgemaakt, dat de Apokriefen in de G. K. minder hoog in aanzien staan dan in de R. K. De H. S. wordt in haar geheel beschouwd als ingegeyen door den Heiligen Geest. Hare onfeilbare uitlegging behoort aan de Kerk zelve en niet aan de lezers, welken laatsten dan ook het lezen der Schrift vooral des O.T. niet volkomen vrij staat. Tot de Kerk worden gerekend al degenen die aan haar geloof vasthouden en daarvan het bewijs geven door zich aan haar te houden en de Sacramenten te ontvangen. Zij heeft geen zichtbaar Hoofd. Haar Hoofd is Christus.



Met kracht wordt alle primaat in de Kerk afgewezen en in de eerste plaats dat van den paus. De Kerk kan niet gedacht worden zonder bisschoppen, die haar leeren en regeeren (leerambt en sleutelmacht) en in onafgebroken lijn opvolgers der apostelen zijn. Zij noemt zichzelve één, heilig, katholiek en apostolisch.
Die Kerk nu heeft volgens grieksche opvatting den waren godsdienst, d.i. het verheven zijn boven al het aardsche en het volgen van den drang naar boven, naar God. De godsdienst komt in twee dingen aan den dag, n.1. in het rechtzinnig geloof en in de goede werken. Door een drietal godsdienstige deugden (de christelijke hoofddeugden) onderscheidt zich de rechtzinnige van alle anderen, n.1. door geloof, hoop en liefde. Wie dat drietal deugden noemt denkt bij het geloof niet alleen aan de rechtzinnige belijdenis, maar ook aan hare uiting in de handelingen van den eeredienst (mystagogia — zie boven). De hoop staat tusschen de beide andere deugden op zulk eene wijze in het midden, dat zij zoowel op de onzichtbare als op de zichtbare dingen (het praktische leven) betrekking heeft.
Met betrekking tot Gods wezen en werken wordt vooral de nadruk gelegd op zijn verheven zijn boven het geschapene en zijn wonen en werken i n de Schepping. In aansluiting aan de oudste drie symbolen, het Niceensche, Constantinopolitaansche en Athanasiaansche leert de G. K. Gods Drieeenheid of Drievuldigheid. Zij aanvaardt echter niet de bijvoeging van het tweede concilie (381) met betrekking tot den uitgang van den Heiligen Geest van den Zoon. Eeuwen lang heeft zij er tot heden toe de R.K. van beschuldigd het door toevoeging op bedriegelijke wijze in genoemd symbool te hebben ingelascht. Haar verzet geldt echter alleen de voorstelling, dat de H. G. in den tijd zou uitgaan van den Vader en den Zoon.
De mensch is volgens de G. K. geschapen naar Gods



beeld en gelijkenis, aan de engelen gelijk in volmaakte kennis van God, vrijheid, reinheid en onsterfelijkheid. Door de zonde ging echter met de volmaakte kennis ook de reinheid en de onsterfelijkheid teloor. De vrijheid bleef. Hoewel krachtens de afstamming van Adam de menschelijke natuur is verzwakt (niet geheel verdorven) is alleen het lichaam door de erfzonde aangetast. De ziel wordt van eiken mensch door God geschapen (Creatianisme), zoodat zij rein is, en sommige menschen vrij konden blijven en ook inderdaad gebleven zijn van zonden door de daad. De zoodanigen waren bijv. de „heiligen" des O. V., Johannes de Dooper en vooral Maria. De natuurlijke mensch is in staat het goede te doen en het kwade na te laten. Maar al doet hij het goede, hij verwerft daardoor de zaligheid niet. Deze valt alleen dengenen ten deel, die onder en door de genade zijn wedergeboren en uit die kracht niet meer het natuurlijk, doch het geestelijk goede doen.
De verlossing heeft plaats door God, die zijn Eenig geboren Zoon daartoe heeft in de wereld gezonden. Jezus Christus bracht zichzelven ten offer tot eene verzoening voor onze zonden. Zijn lijden is plaatsvervangend en heeft de beteekenis van een zoenoffer. In de G. K. is geen plaats als in de R. K. voor het^denkbeeld van overvloedige verdiensten van Christus en derhalve nog minder van die der heiligen. En daaruit volgt dan ook, dat de G. K. de roomsche leer van den aflaat verwerpt. De zaligheid zelve wordt verkregen door het geloof è n de goede werken. De orde des heils voor den mensch (die de vrije wilskeuze en wilsbepaling behouden heeft) is deze. Door de voorkomende genade Gods in de werking van den Heiligen Geest leert hij verstaan wat hem te doen staat. Wil hij zich houden aan het rechtzinnig geloof (het uiterlijk aanvaarden van de leer derhalve) en is hij bereid tot het doen van goede werken, dan ontvangt hij daartoe de ondersteuning van Gods genade. Door die vrije wilskeuze nu en geholpen



door die ondersteuning (die hij ook had kunnen afwijzen, evenals de voorkomende genade), komt hij tot den toestand der rechtvaardiging. Deze bestaat echter niet alleen in de daad van God, waardoor de zonden worden vergeven, maar ook in die, waarvan heiliging des levens het gevolg is. Door moedwillig te zondigen, d. w. z. door iets te doen met volle kennis, dat het zonde is (doodzonde), verliest men dien staat der genade. Het sacrament der boete is evenwel de weg om weder tot genade te komen. Wie echter de zonde tegen den H. G. begaat, vindt geene genade meer. Aan de zonde tegen den Heiligen Geest kan men zich op velerlei wijze schuldig maken, maar dit geschiedt het eerst en het meest door verloochening van het rechtzinnig geloof. Tot het volbrengen van Gods wil behoort de gehoorzaamheid aan de wet der tien geboden, het volgen van de zaligsprekingen des Heeren, het gebed, het vasten en het geven van aalmoezen. Men begrijpt hieruit gemakkelijk, dat en waarom men in de Grieksche Kerk zulk eene hooge waarde aan het monnikenwezen toekent. — Er wordt in de Grieksche Kerk geen spoor gevonden van eene leer der voorbeschikking. Daartoe legt men er te veel nadruk op de beteekenis van den vrijen wil voor het ontvangen van het heil. Groote waarde hecht de G. K., niet minder dan de R. K., aan het kruis en het teeken des kruises. Het is het teeken der overwinning van Christus en heeft als zoodanig de kracht om al wat tegen God en Christus zich verzet, te bedwingen en te overwinnen. Daarom gaat voor den rechtgeloovigen zoon der G. K. elke handeling, van welken aard zij ook zij (godsdienstig, maatschappelijk, huiselijk of persoonlijk) met het kruisteeken gepaard. De Satan zelf vliedt voor zijnen aanblik, en personen zoowel als zaken worden er door beveiligd tegen elke besmetting.
De Grieksche Kerk telt een zevental sacramenten of mysteriën, die wel niet in waarde en beteekenis gelijk



staan, maar die toch alle zonder onderscheid gehouden worden voor de middelen, waardoor de onzichtbare genade Gods op zichtbare wijze den menschen wordt medegedeeld. Hare werking is aan geene enkele voorwaarde gebonden, ook niet aan het geloof desgenen, die ze ontvangt. Tot het sacrament behooren drie dingen: de teekenen of elementen, de wettig gewijde priester en het formulier, waarbij de priester de elementen wijdt. Door het sacrament wordt de gemeenschap met Christus versterkt en ontvangt men een waarborg en onderpand van het eeuwige leven. Als sacramenten gelden: de doop, het vormsel, het avondmaal, de boete, de priesterwijding, het huwelijk en de gebedszalving.
Aangaande den doop valt op te merken, dat hij gehouden wordt voor het sacrament der wedergeboorte uit water en Geest. Hij wordt bediend door eene tot driemaal herhaalde onderdompeling onder het uitspreken van de gewone doopsformule. De doop is onmisbaar tot zaligheid. Hij neemt de erfzonde weg en delgt de schuld der dadelijke zonden uit, zoodat de gedoopte daardoor volkomen rein wordt. Ook de nooddoop is toegelaten, indien de omstandigheden dien noodig maken. v.*v*-
Het vormsel bestaat uit eene zalving (Myron of Chrisma) met gewijde olie, die onmiddellijk op den doop volgt. Hij is eene mededeeling des Heiligen Geestes tot versterking van het geloof en mededeeling van kracht in den strijd tegen de verzoeking.
Het avondmaal is in waarde het eerste der sacramenten. Het wordt gevierd met gezuurd tarwebrood en roöden wijn, met water gemengd. Ook de Grieksche Kerk neemt eene zekere wezensverandering (transsubstantiatie, metoesiösis) der elementen aan. Terwijl echter in de R. K. de wezensverandering gebonden wordt aan de woorden van den priester (hoe est enim meum corpus), stelt de G. K. haar voor als werking van den Geest, ten gevolge van de kerkelijke handeling en het gebed



van den priester. Eene andere onderscheiding, die ook in de woorden uitdrukking vond, is sedert de pogingen tot hereeniging der beide kerken in Lyon (1274) vervallen. Toch blijft er in de voorstelling zelve altijd iets, dat op een oorspronkelijk verschil in de grieksche en de westersche denkwijze wijst. Beide kerken verschillen bovenal hierin, dat de eene gezuurd en de andere ongezuurd brood bezigt (eene groote grief der oosterschen tegen de westerschen) en voorts de avondmaalsviering onder beiderlei gestalten (brood en wijn) bij de Griekschen. Ook de Griekschen beschouwen echter het avondmaal als een offer, dat ook voor de afwezigen en de dooden kan worden gebracht en zulks alleen door de hand van den priester. De vrucht des avondmaals bestaat in de vergeving der zonden, versterking tegen de verzoeking en het erlangen van al de gaven van Christus.
Het sacrament der boete is het middel om na begane doodzonden weder tot genade te komen. Het bestaat uit waar berouw, de biecht (ook oorbiecht) en de genoegdoening (goede werken, als vergelding, den boeteling door den biechtvader opgelegd). Minstens eenmaal, doch beter driemaal 'sjaars heeft de rechtgeloovige te biechten.
De priesterwijding bestaat in de overdracht van het ambt door oplegging der handen. De bisschoppen worden gehouden voor de wettige opvolgers der apostelen en zijn alleen tot de priesterwijding bevoegd. Den priester wordt bij zijne wijding het ambt der leering en dat der sleutelen gegeven. De wijding moet daartoe bekwaam maken. Alleen de bisschop moet ongehuwd zijn. Meestal kiest men hem daarom uit de monniken. De eisch van het celibaat is evenwel den lageren priesters niet gesteld. Een tweede huwelijk is hun evenwel niet geoorloofd dan alleen met gelijktijdig staken der uitoefening van hun ambt.
Ook het huwelijk heeft de waardigheid van een sacrament. Het wordt voor den priester gesloten en



door dezen ingezegend. De huwelijksband is onverbrekelijk. Alleen bij behoorlijk bewezen echtbreuk is echtscheiding geoorloofd.
Het zevende en laatste sacrament is dat der gebedszalving, eene zalving met olie, die niet mag gelijkgesteld worden met de laatste sacramenten der stervenden in de R. K. Elke kranke mag dit sacrament ontvangen na gebiecht en het avondmaal genomen te hebben. Het doel van dit sacrament is God te bidden om kwijtschelding van de straf als gevolg waarvan de ziekte is gekomen, en derhalve om genezing van den kranke. Daar het sacrament voor den berouwvollen zondaar vergeving der zonden bewerkt, strekt het in elk geval tot genezing der ziel.
Tot de bezwaren, van grieksche zijde herhaaldelijk tegen Rome aangevoerd als een hinderpaal tegen hereeniging, behoort ook de roomsche leer aangaande h§t vagevuur. Daarvoor is in de grieksche denkwereld geene plaats. De Grieksche Kerk acht het lot van den mensch bij het sterven aanvankelijk beslist. Zijn plaats is öf in den hemel óf in de hel, beide geheel geestelijk gedacht. Maar de eigenlijke beslissing komt eerst bij het jongste gericht. Terwijl de rechtvaardigen reeds in hope zalig zijn, is er voor de onrechtvaardigen nog een weg ter ontkoming, nl. door de voorbeden der geloovigen en de missen voor de afgestorvenen.
Van de heiligen leert men, dat zij onmiddellijk na hun dood in de gemeenschap van Christus worden opgenomen. Zij staan steeds tot God in bijzondere betrekking en komen dikwerf bij Hem tusschenbeide voor hunne lijdende en strijdende broeders op aarde. Hun aantal is veel geringer dan dat der heiligen in de R. K. Zij mogen en moeten worden aangeroepen, doch mogen geene godsdienstige vereering ontvangen. Ook mogen zij niet. door beeldhouwwerken worden voorgesteld. Hunne beelden zijn voortbrengselen van het penseelof mozaïek-werk. Hierin verraadt zich nog de oude chris-



telijke afkeer van het heidendom. Maar dit neemt niet weg, dat zoowel in de Grieksche als in de Roomsche Kerk in den beeldendienst veel bijgeloof en afgoderij zich openbaart in de vereering van de heiligen en hunne relikwieën. Ook de Grieksche Kerk heeft evenals de Roomsche hare beroemde bedevaartplaatsen en wonderdoende Maria- en heiligenbeelden. Vooral de zoodanige bekleeden onder deze laatste eene eereplaats, van welke het heet, dat zij niet met handen gemaakt (acheiropoioi) zijn. En terecht wordt gezegd, dat vooral de mindere Rus in het heiligenbeeld zijn God ziet. Al heeft men derhalve in sommige opzichten recht tot het oordeel, dat het godsdienstig leven in de Grieksche Kerk herinnert aan dat van het oudste, eenvoudige en naïeve Christendom, dit is in het algemeen met de feiten niet overeen te brengen.
Dit blijkt ook uit den eeredienst. Ondanks de pogingen van een jonger geslacht in onzen tijd heeft de openbare prediking nog altijd in 't geheel geene plaats in de grieksche godsdienstoefening. Wie als westerling eene russische Kerk binnentreedt ontvangt daar eigenaardige indrukken. Meestal is zij gebouwd in kruisvorm en is inwendig steeds in drie deelen verdeeld, waarvan er slechts één voor het gebruik door de gemeente is bestemd. De dienst der priesters heeft voor het meerendeel achter gesloten deuren plaats. Deze zijn drie in getal, waarvan de middelste de heiligste is, wijl men daarachter het altaar vindt. De andere zijn versierd met de beelden van Christus en van Maria. Zitplaatsen zijn er niet, daar de gemeente den dienst staande of knielende bijwoont en geacht wordt steeds in actie te zijn. Ook het orgel wordt gemist. Meestal heeft elke kerk haar eigen, wèl geoefend koor, dat bij de godsdienstoefeningen dienst doet. En deze bestaan geheel in den cultus. Terecht is opgemerkt, dat de eigenaardigheid der G. K. op het gebied van den cultus ligt, en dat de leer eigenlijk niets anders is dan een



staketsel daaromheen. De hoofdzaak is de „Liturgie" (Eucharistie — Avondmaal), die wel niet eiken dag, doch steeds des Zondags wordt gehouden en niet meer dan éénmaal. Er is nooit meer dan ééne mis per dag; deze duurt in den regel voor ons gevoel veel te lang en is zoowel voor de priesters als voor de leeken in hooge mate vermoeiend. Zielmissen en missen tot bepaalde intenties kent men niet gelijk in de R. K. Wel is er aan de voorbede eene ruime plaats gegeven. De liturgische gebeden zijn gemoedelijk, innig en vroom en geven den indruk, dat in de oude kerk de gave des gebeds in niet geringe mate werd bezeten. Men heeft tweeërlei liturgie: eene oudere en langere, die haren naam draagt naar Basilius den Grooten en een jongere en kortere, die genoemd is naar chrysostomus. Deze laatste wordt het meest gebruikt en is voor ons gevoel nog meer dan overvloedig lang. Elke vorm van eeredienst heeft zijn eigen formulier. Die formulieren zijn met vele gebeden in een zevental „heilige boeken" verzameld. De inhoud dier „heilige boeken" doet zien, hoezeer het kerkelijk leven in het burgerlijk ingrijpt en daarop beslag legt. Ongeveer een derde deel der dagen van het jaar zijn heiligendagen. Voor den rechtzinnige blijven er slechts 270 werkdagen per jaar ongeveer over. En het kerkelijk janr oefent overwegenden invloed op het burgerlijke, zoodat het groote moeielijkheden in heeft de oude juliaansche (oud-byzantijnsche) tijdrekening in overeenstemming te brengen met onze westersche (gregoriaansche).
In de „Liturgie" wordt nog vastgehouden aan hetgeen in de oude christelijke kerk gebruikelijk was. Zij heeft drie deelen, nl. een voorbereidenden dienst, de mis der catechumenen en de mis der geloovigen. In hoofdzaak is haar gang de volgende. In elke Kerk is een beeldenwand (iconostase), waar zich de beelden der heiligen bevinden. De priester en de diaken, de Kerk binnengetreden, begroeten elkander vóór den beelden-



wand, buigen zich daarna vóór de heilige deuren naar het oosten en bidden om wegneming van hun zonden en innerlijke bereidheid. Daarna kussen zij achtereenvolgens het beeld van Christus (rechts) en dat van Maria (links), hen biddende om hunne voorspraak. Vervolgens begeven zij zich in de altaarruimte en kussen daar de beelden, het evangelie op het altaar en het altaar zelf. In het Diakonikon (de Sacristie) wordt daarna de liturgische kleeding aangedaan, die uit vijf deelen bestaat, bij elk waarvan een gebed wordt uitgesproken. Zij is het sticharion, een lang, wit kleed, dat met een gordel wordt vastgebonden en tot hetzelfde doel omslagen aan de handen heeft. Aan den hals er van bevindt zich een vrij breede band, afhangende naar beneden en met kruisen bestikt. Hij draagt den naam van epitrachelion. Eindelijk komt het opperkleed of philonion. Het heeft geen mouwen en verschilt in kleur naar de priesterlijke handeling, die moet worden verricht. Er zijn daarenboven nog onderscheiden kenteekenen voor bisschoppen, metropolieten en patriarchen. Elk stuk heeft zijne eigen beteekenis.
Aan de andere zijde van het altaar (de Prothesis) geschiedt nu de toebereiding van brood en wijn onder groot ceremonieel. Men bedient zich van werkelijk brood, dat gezuurd is. Een vijftal van die brooden is steeds aanwezig. Zij gelden als prosphoren, d. i. offergaven. Op elk daarvan is een vierkant middelstuk, dat aan den éénen kant een kruis vertoont en aan den anderen het z.g. zegel (sphragis), n.1. vier velden, die aan den bovenkant de letters I S of I H S (Jesus), X S (Christus) dragen en aan den onderkant NI en K A (nica = overwint). Dit middelstuk stelt den Heer zeiven voor en heet „het Lam". Uit elk van die brooden nu worden enkele stukken gesneden en daarna door den priester op een bord (discos) gelegd. Uit het eerste neemt hij „het Lam" om daaraan eene „slachting" te voltrekken, door nl. met eene „lans" in



alle vier de stukken te steken en eindelijk het geheele stuk kruiselings te snijden. Op den discos komt het onderaan te liggen. Nu worden vastgestelde stukken van de andere prosphoren genomen en in eene bepaalde volgorde gelegd, ter eere van verschillende heiligen. De vierde prosphora heeft betrekking op de geestelijkheid, op het hoofd der Kerk en op den Heer des lands en diens familie, indien zij orthodox zijn. De vijfde is bestemd voor alle levenden en dooden. Daarbij kan de priester met name gedenken degenen, die hij wil. Als alles is opgebouwd met het doel om de eenheid der Kerk voor te stellen, wordt het, om het omvallen te voorkomen, met een deksel toegedekt. De bereiding van de kelk heeft intusschen plaats gehad na het „slachten" van „het Lam", door wijn met warm water te vermengen. In aansluiting aan den laatsten lanssteek heeft de zegening plaats. Die laatste steek doelt op het toebrengen van de wonde in Jezus' zijde. Bord en kelk worden ten slotte bedekt en bewierookt. Onder dit alles heeft zich de kerk met geloovigen gevuld en hebben deze de voorlezing en de gebeden der derde en zesde hora aangehoord.
Nu eerst vangt de eigenlijke „Liturgie" aan. Zij begint met groote gebeden en eene rij van gezangen en voorlezingen. Dan volgt de zg. „kleine intocht". De priester komt nl. met het Evangelie in de hand en vergezeld van zijne diakenen uit de Prothesis en gaat met hen, gevolgd door het geheele koor, door de kerk, aldus voorstellende den leerenden Jezus met de Apostelen. Daarop heeft het eigenlijke offer en de communie plaats. Eerst geschiedt „de groote intocht". Nu stelt de priester den Christus voor, zijn lijden, sterven en opstanding tegemoet gaande. Uit de prothesis gaat hij nu naar de heilige deuren en door deze naar het altaar. Achter de gesloten deuren (die echter gewoonlijk zoo zijn ingericht, dat de priester zichtbaar blijft) heeft de verandering (transsubstantiatie) plaats. Intusschen hoort



het volk weder vele gebeden en gezangen aan, spreekt het zelf de geloofsbelijdenis uit, gevolgd van een gedurig herhaald kurie eleyson (Heer, erbarm u!). Als de priester de altaarruimte weder verlaat met den kelk in de hand, waarin nu „het Lam" is gelegd, dan stelt hij den verrezen Christus voor, die den zijnen het leven geeft. De apolusis, die volgt op hetcommuniceeren, besluit de godsdienstoefening op niet minder breede wijze dan deze zelve is ingericht. Opmerking verdient nog, dat gewoonlijk alleen priesters en diakenen communiceeren, dat het brood, in den wijn gebrokkeld, den communicanten met een lepel wordt overgegeven, en dat ook kinderen tot de communie worden toegelaten.
Het volk wordt opgevoed in diepen eerbied voor alles wat „gewijd" is, inzonderheid voor de kerk. Zijne dagelijksche vroomheid richt zich vooral op zijne heiligenbeelden.
*
Wij zouden eigenlijk geroepen zijn aan die uitwendige inrichting en instellingen een afzonderlijk hoofdstuk te wijden. Maar in ons geschiedkundig overzicht zoowel als bij de behandeling van de belijdenis en den eeredienst hebben wij reeds het een en ander, dat hier thuis behoort vermeld. Wij kunnen dus met eenige aanvullende mededeelingen volstaan. Men kan eigenlijk niet spreken van een uniform recht in de Grieksche Kerk. Al zijn de grondslagen van kerkelijk recht en inrichting in de geheele kerk gelijk, toch hebben alle landskerken weer hare eigen gebruiken.
De Grieksche Kerk kent geen zichtbaar hoofd. Zij is van alle primaat afkeerig. Zij wil alleen Christus als haar Hoofd erkennen. De zichtbaar leidende macht is overal in handen der synode, waarin de bisschop de eerste plaats bekleedt en vervolgens ook priesters zitting hebben, maar waarin ook het leekenelement vertegenwoordigd is, dat zich in den regel



krachtig doet gelden. In Rusland, dat geen geestelijk opperhoofd meer heeft, berust de besturende macht geheel bij de „Heilige Synode". Overal heeft de vorst des lands rechtsbevoegdheid'in de Kerk. Bij de mysteriën evenwel houden zijne rechten op. Het kerkrecht, dat tegelijk ook strafrecht, huwelijksrecht en vermogensrecht is, laat zich in bijna alle deelen van het burgerlijke leven gelden. Er zijn tegenwoordig vier patriarchaten, nl. dat van Constantinopel, Alexandrië, Antiochië en Jeruzalem, van welke elk zijne eigen synode heeft. Men heeft voorts nog metropolieten, bisschoppen en eene groote menigte van lagere geestelijken en beambten, die omdat zij met het gewijde in aanraking komen, ook eene zekere wijding ontvangen. De priester moet gehuwd zijn, maar een tweede huwelijk is hem verboden. Alleen voor de bisschoppen is het celibaat voorgeschreven. Zij worden daarom gewoonlijk uit de monniken gekozen. En deze staan bij het volk in hoog aanzien. Om voor de bisschopskeuze in aanmerking te komen is het echter geen bezwaar, dat de betrokkene gehuwd is geweest. De hiërarchie is in de Grieksche Kerk nog bepaaldelijk hetgeen haar naam aanduidt. Zij bestaat uit de personen, die met het heilige omgaan. Vandaar, dat niet weinige geestelijken zeer laag staan, zoodat in Griekenland bijv. de gewone „papas" (priester) niets anders behoeft te leeren dan den ritus. In de laatste eeuw is er echter in dezen althans een ontwaken gekomen. Men is nl. bepaald de aandacht gaan wijden aan eene wetenschappelijke opleiding der geestelijken. Zoo heeft de hoogeschool te Athene eene theologische faculteit. In Chalki, waar de oecumenische patriarch een theologisch Seminarie onderhoudt, wordt bepaaldelijk de hoogere clerus gevormd. In Rusland vindt men te Moskou, Petersburg, Kiew en Kasan theologische seminaries. In Oostenrijk heeft de G. K. te Czernowitz eene theologische faculteit. Van al deze inrichtingen zijn vooral in de jongste jaren verscheidene mannen



gekomen, die zich op het gebied der godgeleerde wetenschap een goeden naam hebben verworven. Toch ligt hunne kracht in den regel meer op geschiedkundig dan op dogmatisch of uitlegkundig terrein.
De Grieksche Kerk telt tegenwoordig een zestiental zelfstandige („eigenhoofdige") kerken. Vooral in den jongsten tijd heeft men den kanonieken regel gedurig in toepassing gebracht, dat de Kerk zich ten aanzien van hare grenzen te richten heeft naar den Staat. Daaruit volgt, dat de patriarch meer en meer geworden is tot het zinnebeeld der eenheid in plaats van de vertegenwoordiger en de waarborg daarvan te zijn. Bij elke afscheiding van zijn gebied heeft hij zich daarin geschikt en aan den man, die hem feitelijk een deel van zijne macht en invloed ontnam, zijnen zegen gegeven.
Wij moeten besluiten. De voor dit geschrift gestelde omvang dringt ertoe. Wij hopen den lezer eenigermate in staat gesteld te hebben zich een oordeel te vormen over de beteekenis der zich noemende anatolische Kerk, die de aandacht meer verdient dan zij gewoonlijk geniet. Een beroemd godgeleerde van onzen tijd (Prof. Ad. Harnack) heeft gezegd : „Wie thans den toestand van den griekschen godsdienst bij orthodoxen en monophysieten bestudeert, niet alleen den godsdienst van het onbeschaafde volk, maar ook het ritueel van den eeredienst, de magische ceremoniën en de voorstellingen der gewone priesters en monniken, hij zal den indruk verkrijgen, dat er nauwelijks een lagere trap van godsdienst kan zijn. Zij is werkelijk „superstitio" (bijgeloof, letterlijk: het overlevende) geworden, een chaos van gemengde en geheel uiteenloopende, maar vaststaande spreuken en formules, een ondoorzichtig, opgesmukt, wijdloopig ritueel, dat wordt hooggehouden, omdat het de band is, die het volk of den stam in zichzell en aan het verleden verbindt, dat echter alleen in zijne minstwaardige bestanddeelen nog werkelijk levend is". Ongunstiger kan een oordeel al



niet zijn. Maar al aarzelen wij ook het in zijn geheel te onderschrijven, onze uiteenzetting heeft aangetoond, dat het toch niet bezijden de waarheid is. Groot was het gewicht dier Kerk in het verleden. En zij bergt nog ontginbare schatten genoeg om aan hare toekomst niet geheel te wanhopen. Wij verwachten niet, dat zij zich door aanrakingen of inwerkingen van buiten zal laten bezielen. De Roomsche Kerk heeft de hoop nog niet laten varen haar te brengen onder het zichtbaar hoofd, den paus. Den 27 Jan. 1908 (St. Chrysostomusdag) vierde de grieksche patriarch Cyrillus VII in de „zaal der zaligsprekingen" van het Vatikaan eene hoogmis geheel volgens den griekschen ritus en in tegenwoordigheid van den paus. Van de hoopvolle verwachtingen, aan roomsche zijde daardoor gewekt, legde de paus den 13 Febr. d.a.v. in eene toespraak tot het feestcomité voor het 15e eeuwfeest der geboorte van chrysostomus getuigenis af. Op grond van de feiten der geschiedenis en de doorgaande stemming van grieksche zijde tegenover Rome, meenen wij, dat die verwachtingen ijdel zullen zijn. Een overwegende invloed van het Protestantisme op de Grieksche Kerk is evenmin tegemoet te zien. De Oud-Katholieke Kerk moge er al in slagen met haar in vriendschappelijke verhouding te komen, zij zal zich met haar niet innig kunnen verbinden. Meer kan verwacht worden van een opkomend geslacht in haar eigen kringen, dat, wetenschappelijk gevormd en godsdienstig bezield, het middel kan worden om een adem des levens over de dorre doodsbeenderen te doen waaien. Lang zal het voorzeker duren eer de ontwaakten er in slagen in de logge massa eenige beweging te brengen. Maar hopeloos staan o. i. ook voor de Grieksche Kerk de zaken niet. Gods Geest blaast waarheen hij wil. Hij geve ook aan de Kerk van het Oosten nieuw leven en vruchtbaarheid!



NIEUWE UITGAVEN
IS GOD DOOD?
GOD — WERELD — MENSCH
Drie Hoofdvragen der Wereldbeschouwing, bezien In 't licht der Natuurwetenschap
DOOR Dr. E. DENNERT (Natuurkundige)
Uit het Hoogduitsch vertaald door G. Steenkamer
Ie deeltje: GODI — Mogen wij nog aan Hem gelooven?
He „ DE WERELD! — Hoe is zij ontstaan?
Ille „ DE MENSCH! — Vanwaar? Waarheen?
Deeltje I is verschenen. Deeltje II en III zien binnenkort het licht.
De prijs van elk deeltje is f 0.40. De compleete reeks van 3 boekjes samen (bij inteekening) f 0.90.
Zijn de Natuuronderzoekers ongeloovigen?
Ook een antwoord op Dennert's „Weltratsel"
door Dr. E. DENNERT. Prijs f 0.40
De „Rotterdammer" schrijft: „We kunnen ieder, die over de diepe vraagstukken des levens nadenkt aanraden het te lezen. Hier is een geloovige ^natuurkundige aan het woord, die reeds meermalen de pen heeft opgevat om [de quasie-geleerdheid van den bekenden Duitschen hoogleeraar Haeckel en zijn monistisch denkende geestverwanten in het ware licht te stellen. Haeckel, Mie wel eens meer van onbewezen stellingen uitgaat om het „wereldraadsel" te verklaren in monistischen geest, maar die daarbij geen middelen te goed acht om het rechtzinnig Christendom bespottelijk te maken, beweert dat de grootste vertegenwoordigers der natuurwetenschappen allen ongeloovigen, godsrdienstlooze menschen geweest zijn en dat daarentegen het Christendom en rde „vromen" nooit iets van beteekenis voor de wetenschap hebben gedaan.
Dr. Dennert weerlegt in dit boekje deze brutale bewering op overtuigende ïwijze. Tegen deze boutweg uitgesproken stelling plaatst hij feiten. Beginnende •met de grijze oudheid en eindigend met onzen tijd, toont hij aan, dat van de 433 natuuronderzoekers 350 moeten beschouwd worden als geloovende in een
Dersoonlnk God en slecnts 9 urt aen laatsten ura verKiaarue <tuicisi.cn iyu,
terwijl van de overigen 18 onverschillig of ongeloovig waren en van 55 het godsdienstig standpunt onbekend bleef. Van de 350 theïsten moeten zelfs
121 ais DeDaaia recnizmmg, ncra ururoiauu».u ui luuuioui, nKium u^u«a.,u.
Dr. Dennert besluit uit die verpletterende meerderheid van 95 pCt., dat
hierdoor is bewezen, dat „gelooven en weten" geen tegenstellingen zijn, aocn
dat zn bn de besten van ons met elkander gepaara gaan.
Het is een boekje om te lezen en te bewaren '.
(Zie vervolg omzijde)



De Joodsehe Ceremoniën
door Opperrabbijn L. WAGENAAR f 0.40
INHOUD: Inleiding. — A. Het dagelij ksch leven ( Het huis; de Morgensfond; de Kleeding; het Gebed; de Maaltijd; de Studie; in Gods natuur; bij treffende gewaarwordingen; middag-, avond- en nachtgebed). — B. De Sabbath (Voorbereidingen; Sabbathbegroeting en avondgebed; de Vrijdagavond in het Joodsche Huis; de Sabb'athmorgen; Sabbathleven en Sabbathmiddag-gebed; de Uitgang van den Sabbath). — C- Algemeene Feest- en Herinneringstijden (de drie Vreugdefeesten; het feest der ongezuurde brooden en het Loofhuttenfeest; de Bekeeringstijd en de plechtige Hoogtijden; de feestelijke Herinneringstijden; de algemeene vasten en treurdagen). — D. Ceremoniën bij belang-rijke levensvoorvallen van persoonlijken aard (de Besnijdenis; de Lossing van den eerstgeborene; de Huwelijksvoltrekking; de Echtscheiding; bij zieken en zieltogenden; Verzorging en Begraving van Lijken; Rouwplichten; Iets omtrent de Joodsche Kalenderrekening).
Een Verbond met België (Pro fifl Contra)
Pro: Dr. W. ZuiDEMA (Amsterdam);
Contra: Dr. M. RUDELSHEIM (Antwerpen)
f 0.4©
Een brochure van actueel belang !
Waar zijn en Waarheid spreken
Opmerkingen over de Opvoeding van den Waarheidszin
door A. H. GERHARD f 0.40
OVER GODSDIENSTIGE OPVOEDING
door K. GEERTSMA (Onderwijzer Openbare School) f O.40
In deze brochure is nu eens geen theoloog, maar een paedagoog aan het woord, een „leek" dus in zekeren zin op godsdienstig terrein, waardoor den lezer nieuwe, frissche gezichtspunten geopend worden op een vraagstuk dat velen ouders en opvoeders in dezen nieuwen tijd moeilijkheden en zorgen baart.
UITGAVEN DER HOLLANDIA-DRUKKERIJ TE BAARN



Het Christendom en de Christelijke Kerk Het Roomsch-Katholicisme. Het Protestantisme.
De aflaten.
De zeven Sacramenten.
De Pauselijke Onfeilbaarheid.
De wereldlijke macht van den Paus.
De bisschoppelijke hiërarchie in Nederland.
Geestelijke Orden en Congregaties.
De Jezuïten.
Vereering van Heiligen en reliquiën. Boekencensuur.
De Congregatio de propaganda fide. De Christelijke Caritas. Het Neo-Katholicisme.
Het Anglo-Katholicisme.
Het Oud-Katholicisme.
De Los van Rome-beweging.
De Grieksche Kerk.
De orthodoxe Kerk in Rusland. De Grieksche Kerk buiten Rusland. Het Stundisme.
De Ned. Herv. Kerk in haar tegenwoordigen toestand.
De Nederd. Gereform. Kerken.
Waalsche Kerken.
Lutherschen.
Remonstranten.
Doopsgezinden.
Hernhutters.
Zevendagsbaptisten.
Het Methodisme.
Vrije Evangelische gemeenten.
Vrij-gods dienstige gemeenten.
Het „Irringisme".
Het „Darbisme".
De Kwakers.
Het Leger des Heils.
De Confessioneele richting.
De Evangelische richting
De Ethische richting.
De Moderne richting.
Uitwendige Zending.
Inwendige Zending.
Het Jodendom en de Synagoge.
Het Talmudisme. Het Reform-Jodendom.
Het Zionisme. Joodsche Ceremoniën
Verschillende Qeestesstroomingen.
De Mormonen.
De „Swedenborgianen".
Communistische Secten.
Het Positivisme.
Het Boeddhisme in Europa.
Christian Science. Het Spiritisme. De Vrijmetselarij. De Theosophie. etc.
JNO. I.
No. 2.
No. 3.
No. 4. No. 5.
No. 6. No. 7. No. 8.
In de Ie (thans complete) Serie, is verschenen:
Dr. J. A. Beyerman, De Remonstrantsche
Broederschap. W. F. K. Klinkenberg, De Evangelische
Richting.
G. Veldhuysen Sr., De Zevendedag» Baptisten.
M. A. Perk, De Waalsche Geumia-
Boekencensnu
Dnnprr-ihkiin T TKT ~ I
Pater H. Ermann s.?., De Jezuïetenorde.
Zie omzyae.



No. 9. H. H. Barger, De Nederl. Hervormde Kerk ' in haar tegenwoordigen toestand. No. 10. M. Mooij, Bond van Vrije Evangelische | Gemeenten.
In de He serie verscheen: No. 1. Charles W. Penrose, Het „Mormonisme". No. 2. Dr. S. D. van Veen, Het Stundisme. No. 3. N. van Beek, Het Baptisme in Nederland. No. 4. Dr. T. Cannegieter, De Moderne richting. No. 5. Pastoor J. H. Berends, De Oud-Katholieken. No. 6. P. H. Hugenholtz Jr., Vrije Gemeenten. No. 7. Dr. J. W. Pont, De Luthersche Kerk in Nederland.
No 8. Opperrabbijn L. Wagenaar, De Talmud. No. 9. M. L i n d e n b o r n, Het Bef orm-Katholicisme.
No. 10. Mevr. E. G. Nieu wburg—Wood, De Kwakers.
In de Ille serie verscheen: No. 1. Bicknell Young C. S. B., „Christian Science". No. 2. Dr. P. J. Kromsigt, De Confessioneel e
Richting.
No. 3. Mr. Isidore Hen, Het Zionisme. No. 4. S. K. Bakker, Het Christen-Socialisme. No. 5. M. B e v e r s 1 u i s, Spiritualisme en Spiritisme. No. 6. Dr. J. J. P. Val et o n, De Ethische Richting. No. 7. Dr. J. P. de Bie, De Orthodoxe Kerk in Rusland.
No. 8. G. Barger, De Swedenborgianen.
No. 9. F. C. Fleischer, De Doopsgezinden.
No. 10, E. A. Kleinschmidt, De Broedergemeente.
In de IVe serie verscheen reeds: No. 1. Mr. F. Erens, Het Boomsch-Katholicisme. No. 2. L. W. Bakhuizen van den Brink, De Evangelische Alliantie, jj No. 3. S. L. Veenstra, Het Leger des Heils. Nó. 4. Prof. Dr. H. M. van Nes, De Protestantsehe
Zending.
No. 5. Joseph H. Fussell, De Theosophische Beweging.
No. 6. A. Klaver, De Religieus-Humanitaire Strooming.
No. 7. Opperrabbijn L. Wagenaar, De Joodsche
Ceremoniën. No. 8. Dr. S. D. van Veen, De Bisschoppelijke Hiërarchie in Nederland. No. 9. Otto Schrieke, De IiOS-van-Rome-Beweging.