Ctostia#Albers
1837 j#Ö2Q ZENDEED DEK ^EtèteA^fiSGHg è ZEN DINOS VERÈENÏOING
DOOR
J. H. BLINDE:
NEDERLANDSCHE ZENDINGSVEREENIGING,
PrQs 25 cent







CHRISTIAN ALBERS
1837 1920
ZENDELING DER NEDERLANDSCHE ZENDINGSVEREENIGING
DOOR
J. H. BLINDE.
NEDERLANDSCHE ZENDINGSVEREENIGING, ROTTERDAM.











Br. C. ALBERS op ruim 70-jarigen leeftrjd.



De gedachtenis des,rechtvaardigen ' zal in zegening z\jn.
't Ia heden, nu ik mtj nederzet om iets te schreven oyer het leven van dezen Veteraan van West-Java, juist 61 jaar geleden, dat de toenmaals nog kleine en jeugdige Ned. Zend. Vereeniging voor de eerste maal „toelatingsexamen" hield. Op den oproep van het Hoofdbestuur dier Vereeniging hadden een 15-tal jonge mannen zich aangemeld en van die 15 kregen 5 het 'verzoek om eens naar Rotterdam te komen ter nadere kennismaking.
7. April 1859 kwam het vflftal over en ten huize van den toenmaligen Secretaris, br. Meijer hadden onderzoek en kennismaking plaats, 'n Drietal werd voorloopig aangenomen als kweekeling. Dat waren D. Licht uit Deventer, D. J. van der Linden en C. Albers, beiden uit Amsterdam. De laatste behoorde tot de Ev. Luth. Gemeente, en is dat ook altijd gebleven.
Spoedig daarop kwam ons drietal dan ook naar Rotterdam ter opleiding. Zij woonden den eersten tijd b^j den Secretaris in. De N. Z. V. had toen nog geen eigen Zendingshuis. Doch reeds op 21 Sept. 1861 kon men een eigen Zendingshuis betrekken. Dat was op het Kwakernaat en aan'het hoofd van dat Zendingshuis kwamen br. en zs. öerretson, die menschen van toewijding en overgegevenheid, die zoovele jaren voor de N.Z.V. ten zegen zfln geweest.
De opleiding was in dien tyd heel anders dan tegenwoordig. Niets achtte men voor de a. s. zendelingen van zooveel belang als degelijke studie van talen. Daartoe koos men geen moderne talen uit. Die bleven geheel rusten. Maar het leeuwenaandeel van hun tfld besteedden die drie broeders nevens het Nederlandsch aan Maleisen en Javaansch; en voorts aan rekenen.



Hier voor mö ligt de oude rooster van werkzaamheden over het le half jaar hunner studie. Daarop tel ik 81 lesuren, en 'niet minder dan 22 daarvan waren aan taal gewfld en verder nog 8 aan rekenen. Een uur kregen zij zang.
Later kwamen daar ook riog godsdienstige vakken bij; maar taal bleef toch immer een vooraanstaande plaats innemen op hun lesrooster. Doch de taal van hun toekomstig arbeidsveld was daarbij niet. Reeds spoedig werd het Hoofdbestuur der N. Z. V. van verschillende zijden gewezen op de Soendaneezen van WestJava. En men besloot dan ook, om als God den weg daartoe banen wilde, onder dat volk te gaan arbeiden. Maar de taal der Soendaneezen was hier in die dagen onmogelijk te leeren.
Lang duurde in dien tijd de opleiding tot zendeling niet. In 1862 reeds durfde men overgaan tot uitzending.
Aanvankelijk had men willen uitzenden de broeders C. Albers en D Licht. Maar de gezondheidstoestand van den laatste maakte dat onmogelijk. In zijn plaats zou toen gaan br. D. J. van der Linden. De heer G. J. Grashuis, destijds leeraar der kweekelingen in de Indische talen, zou met hen mede gaan om den Bijbel te vertalen in het Soendaneesch. En al is deze eerste poging ook mislukt, het doet toch aangenaam aan te zien, hoe deze mannen des geloofs terstond ook de vertaling des Bflbels, ter hand wilden nemen.
29 Mei 1862, op Hemelvaartsdag, werd dezen beiden a. s. zendelingen, examen afgenomen in tegenwoordigheid van het'Hoofdbestuur der N. Z. V. Dat examen ging over Mohammedanisme, Kerkgeschiedenis, Dogmatiek, Javaansch en Maleisch. En aan den avond van dienzelfden dag had de ordening en afvaardiging plaats in de kerk der Eng. Presb. Gemeente te Rotterdam. Het had heel wat moeite gekost om voor dien dag een



feestredenaar te vinden. Want over het algemeen stonden de predikanten destijds niet zeer sympathiek tegenover de N. Z. V. *) Na verschillende vergeefsche pogingen had men eindelijk ds. W. Sypkens van Hijlaard bereid gevonden de feestrede te houden en de ordening en afvaardiging van de zendelingen der N. Z. V. te leiden.
De inzegening en afvaardiging van zendelingen der N. Z. V. heeft later ook immer op Hemelvaartsdag plaats gehad. Die dag is daardoor een dag van eigenaardige beteekenis geworden, zoowel voor de Vereeniging zelve als voor al hare zendelingen, die (actief of rustend) sedert allen den Hemelvaartsdag hebben beschouwd als hun verjaardag als zendeling.
Na hun inzegening bezochten onze beide broeders eerst nog verschillende plaatsen in ons vaderland, waar afdeelingen of vrienden der N. Z. V. waren. Met menigeen is op die reizen een hechten en innigen broederband gelegd, en het was voor menig vriend of vriendin der Zending later veel gemakkelijker om met onze broeders mede te leven in hun arbeid op het (vooral toen) nog zoo onbekende Java. Men kende hen persoonlek. En wat toen gold, geldt ook nu: Persoonlijk kennis te hebben gemaakt met zendelingen en hun echtgenooten blijkt voor menigeen een aangename prikkel tot mede-levenen mede-dragen: dragen door opofferende gaven en geloovig gebed.
Met hun echtgenooten kennis maken kon in die dagen nog niet geschieden. Onze beide broeders waren ongehuwd. Eerst vlak voor zijn vertrek verloofde br. Albers zich met de zuster van zijn medebroeder, zendeling van der Linden En dat was voor menig vriend der Zending een reden van groote blijdschap. Want met een bezorgd hart zag men deze beide broeders ongehuwd heengaan.
*) Zie daarover „De N. Z. V. gedurende 60 jaren"; - voor dertig cents Verkrijgbaar bfj de Ned. Zend. Ver., Heemraadssingel 129, Rotterdam.



en versterkend het samen-bidden met gelijkgestemden.
Doch zij konden te Batavia niet blijven. Zjj zouden naar Bandoeng gaan, zoo werd besloten.
Werden onze broeders harteiyk welkom geheeten door de Europeanen, die éénzelfde hoop met hen deelachtig waren, niet alzoo de groote massa in Indië; ook niet de Nederl. Regeering. Men was bang, zeer bang voor de * zendelingen. Wat zou hun komst niet uitwerken onder die gevaarlijke Mohammedanen?! Men zag in de toekomst die Inlanders al geprikkeld tot daden van geweld, tot sluipmoord, tot openbaar oproer wellicht. En door menig Regeeringsambtenaar werd die vrees wel 'n beetje gedeeld.
Ook konden ze te Batavia geen Soendaneesch leeren. Daar spreekt men Maleisch. En het moge ons in deze dagen wonderlijk en ongeloofwaardig in de ooren klinken, maar in Batavia wist men toen zelfs van de Soendaneezen zoo goed als niets af. Maar in het verre binnenland daar waren ze; dat had men wel gehoord.
Naar het binnenland dus. En dan ook maar flink ver dat binnenland in. En daarby kwam o.m. ook deze overlegging: Als wij hier vlak bij de kust blijven, dan mocht de Regeering het eens heel gemakkelijk vinden om ons terug te zenden naar Nederland. Zijn we in het binnenland, dan is dat niet zoo gauw gedaan. Dus het binnenland in. Naar Bandoeng!
Wat is dat nu een gemakkelijke reis! Men stapt te Batavia in den trein en is ongeveer 3 a 8V2 uur later te Bandoeng.
Maar dat was 60 jaar geleden heel anders.
De groote postweg was er. Dien moest men langs. Van afstand tot afstand kon men er paarden huren. Maar de wagen, die door die paarden zou getrokken "worden, ja, dien moest men zich zelf aanschaffen. En onze broeders







De gemeente te Tjigelam had hij slechts korten tijd onder zijn leiding.



waren wat blij, dat ze met iemand in kennis kwamen, die juist van Bandoeng terugkeerde en zijn wagen hen wilde verkoopen. Niet duur. Voor f300.- waren ze klaar. Nu kost de reis 3e klasse ongeveer even zooveel centeD.
Maar dan was er de bagage nog. Tot Buitenzorg leverde dat niet veel moeite op, want er was ook in die dagen tusschen Batavia en Buitenzorg reeds heel veel verkeer, en gemakkehjk werden een paar mannen gevonden, die met karren hun kisten daarheen brachten. Zij gingen er heen met hun wagen, maar kwamen er niet gelijk met dien wagen aan. Pas waren ze Batavia nog maar uit, of reeds begon de wagen „raar" te doen. Met touwtjes werd alles weer bij elkaar gesjord. Maar op een paar uur afstands van Buitenzorg kwam er grooter gebrek aan het licht en de wagen moest daar bij een smid achterbleven, die hem eerst repareeren zou. Toen zij een dag te Buitenzorg waren, kwam de gerepareerde wagen ook aan.
Nu verder. Dat was niet zoo gemakkelijk. De kisten moesten nu gedragen worden en daar waren heel wat mannetjes voor noodig. Maar ook die werden gevonden; 's Maandags van Buitenzorg opgebroken kwam men onder het genot van een echte tropische regenbui dén volgenden dag kletsnat te Tjiandjoer aan.
Hier was een ware verkwikking hun deel. Nadat ze zich in het hotel hadden verkleed, gingen ze op hun zoek, want ze wisten, dat zendeling H. C. Klinkert, in dienst van het Doopsgez. Zend. Gèn., en de latere vertaler des Bü'bels in het Maleisch, hier woonde. Ook die was blij in zijn eenzaamheid broeders te ontmoeten; en al spoedig wordt er nu afgesproken, dat zij hier voorloopig maar zullen blijven.
Zij, dat zijn dan de broeders Albers en van der Linden. De Heer Grashuis zal door gaan naar Bandoeng. Door



middel van een . vriend weet Klinkert een huis voor hen te huren en nu gaat Grashuis verder om dat huis bewoonbaar te maken. De beide anderen blijven zoo lang bij br. Klinkert,' wat voor dezen aangenaam en voor hen vrij wat goedkooper uitkwam, dan in een duur hotel te moeten zijn.
Zoo is het dan ook gegaan en eenigen tijd daarna vinden we ons drietal in hun „gehuurde woning" te Bandoeng. Interessant is de beschrijving van de inrichting dier jongezellenwoning, zooals br. Albers ons dat geestig weet te teekenen.
Gericht met het front naar het Zuiden heeft het huis aan de voorzijde een kamer in het midden en een aan elke zijde. Die middenkamer is de gemeenschappelijke eetsalon. Daar vindt ge op den vloer eenige matten, een Jafel en drie stoelen. Hier zijn we klaar.
De kamer aan onze rechterhand is de kamer van br. v. d. Linden. Hier ook weer dezelfde weelde (!). We zien er een ledikant, tafel, stoel en o overdaad! een kleerenkast. Verder is de kamer gevuld met een aromatischen geur. Die komt uit het medicijnkastje daar aan den wand en doet ons zien, dat br. v. d. Linden de reeds beginnende ziekenbehandeling voor zijn rekening heeft genomen: Het eenvoudige begin van het mooie medische werk, dat we nu op Bandoeng vinden, waar dr. Dake nu staat aan het hoofd van ons hospitaal.
Ook zijn in die kamer nog „eenige kisten net behangen met grauw papier en bedekt met spierwitte handdoeken".. Dan zijn we er weer,
In de kamer van br. Albers vinden we hetzelfde. Alleen geen kleerenkast. Die zal later komen. En ik hoor het nog, hoe mevr. Albers mij eens vertelde hoe blij ze waren, toen



ze na eenigen tijd eindelijk een kast hadden kunnen machtig worden van oude kistplanken in elkander getimmerd.
Ia een kamertje achter woont de heer Grashuis en studeert daar (vaak samen met dr. Hoorders) de Soendaneesche taal, waar de anderen zich voor mede bezig houden.
Te Bandoeng vonden ze een troepje verwaarloosde Ambon. Christenen, die niet veel meer van het Christendom hadden overgehouden dan den naam alleen. Tot hen wendden zij zich, maar veel vreugde hebben ze daarvan niet gehad.
Tot de Soendaneezen mochten ze nog niet gaan. Althans ze mochten hen nog geen Evangelie verkondigen, want daartoe had de Regeering nog steeds geen verlof gegeven. O, wat was de Regeering toch bang voor die eenvoudige mannen. Br. Albers zegt daarover: „De Regeering zag reeds de vlammen opstijgen, de Europeanen vermoorden, heel Java verloren gaan. Menschen bekend te maken met Christus, dat zou voor de Soendaneezen, of liever voor het Gouvernement te nootlottig zj)n. We leerden een groote, een overgroote vreesachtigheid bij het Gouvernement kennen, die- gewis ook door het volk, althans door de hoofden mede opgemerkt is geworden. Wij berekenden al zeer spoedig, welke schadeiyke uitwerkingen dit voor de zaak der Zending onder de Soendaneezen moest hebben. De hoofden, de vreesachtigheid van de Regeering bemerkende, zouden niet nalaten daarvan gebruik te maken om daardoor het werk der Zending onder hen onbegonnen te laten." Was dat alles schade te achten ? O, het getuigt tegen onze Regeering, en tegen de mannen, die haar adviseerden en de Zending verre zochten te houden van de Soendaneezen. Ook waren er predikanten onder die tegenstanders. Maar nog eens: Was dat alles schade te achten? • En dan weifèi'ik niet om Neen! te antwoorden. Want



onze broeders moesten nog worstelen met de taal; ze begonnen nu wel eenige woorden te kennen, maar daar-. onder zal ook wel 'n woordje geweest zijn, dat ze geheel verkeerd kenden. Er was nog geen gemeente; er was nog geen Inlandsche helper; er waren ook nog geen oudere collega's, die nu de pas aankomende broeders op weg kopden helpen en van mogelijke dwaalwegen af. En toen dan later de toelating afkwam, waren ze veel beter tot hun taak toegerust.
Toen waren ze echter al niet meer te Bandoeng. Br. v. d. Linden ging naar Qheribon en br. Albers ging naar Tji ■ andjoer, want br. Klinkert ging daar weg en nu zou hij beginnen met zijn schooltje over te nemen en dan, ja, dan moest hij verder zien.
Het verblijf te Bindoeng was dus van korte duur. Maar toch trof onzen broeder hier al het eerste leed. Hier vernam, hij, dat zijn geliefde moeder overleden was. En dit was als 'tware het opschrift op heel zijn levensloop: Veel leedsen veel ltjden en heel veel teleurstelling.
Nog niet lang was hij te Tjiandjoer, toen hij; zijn vrouw zijn woning mocht binnenleiden. Maar ook zij kreeg ruimschoots haar deel van het lijden. Nog maar eenige jaren was zij in Indië, toen de dokter haar reeds naar Nederland wilde zenden. Zij was in die dagen echter te zwak om de reis naar Batavia te maken. Doch zij kwam bij. Men ging naar Batavia. Maar de boot bleef uit en de krachten namen weer af. Kwamen echter na een poosje weer terug en ten slotte bleef mevrouw toch liever bij man en kind, dan alleen naar Nederland terug te moeten.
Dan ging het weer eens. Dan weer minder. Ook br. Albers was menigmaal ziek, en eenige malen zeer ernstig. Maar mevrouw leed in die dagen vooral hevig aan galsteenkoliek.



Ook Indische spruw had z|j. En het was diezelfde ernstige Indische ziekte, die br. Albers tot drie malen hevig had en die hem meer dan eenmaal aan den rand van het graf bracht.
Later, toen ik mevrouw leerde kennen op Meester-Cornelis, heb ik nooit kunnen merken, dat z\] nog meer aanvallen van spruw heeft gehad. Maar die galsteenpijnen bleven haar heel veel plagen. Op mij maakte zij vooral in dien tijd den indruk eener geheiligde vrouw. Wel een vrouw met een van huis uit vasten wil en onbuigzaam karakter, maar een, die God door lijdeD, door heel veel lijden, lichaamsen zielelijden, geheiligd had.
Dat was de vrouw, met wie hij 18 Januari 1864 te Batavia in den echt werd verbonden en die hij tot in November 1907 aan zijn z|jde mocht hebben. Zg was het, die zijn sombere jongezellenwoning tot een gezellig, vriendelijk tehuis wist te maken; een haven der ruste, waar het heerlik was uit te rusten, wanneer haar man moe was en mat en gedrukt door het vele en hevig nederdrukkende, dat de arbeid op West-Ja va voor onze broeders kenmerkt.
Ja, ook in den arbeid waren de moeilijkheden voor br. Albers immer zeer groot.
De arbeid ónder de Mohammedanen is niet gemakkelijk. Dat ervoeren wij, een kwart eeuw en meer na hem komende in overvloedige mate. Maar wat was er toch nog een verschil met die eerste broeders I Zij moesten den weg banen, dien wij later, voor een deel althans, konden gaan — zij moesten leeren kennen het karakter, den aard, de eigenaardigheden, de taal der Soendaneezen; wij konden later met hun vaak duurgekochte ervaringen ons voordeel doen, en door hun studie der taal vooral hadden wij op hen een zeer grooten voorsprong. — Z|j begonnen, toen er nog geen enkele gemeente was en nog geen enkel Soendanees Christen



was geworden; wij konden later hun gemeenten overnemen en in en door die gemeenten werken.
Wat was het vooral die eerste jaren moeilijk te midden van die onverschillige wulpsche Soendaneezen van Tjiandjoer.
En. later, toen de eerstelingen waren toegebracht, de groote en felle haat van het volk, opgestookt door hun priesters en hadji's tegen al wat zendeling was. Ook schrijver dezes heeft dat kunnen gevoelen, toen hij jaren later op Tjiandjoer was in de oude gemeente van br. Albers. De gemeente, waar hij heeft gewerkt en geleden, gestreden en gebeden in die jaren, die de jaren waren van de volle ontplooiing zijner groote kracht.
'n Man als br. Albers u te teekenen is niet gemakkelijk.
Toen schrijver dezes eenige maanden in hun gastvrije woning te Mr.-Cornelis toefde, waren hij en mevrouw reeds niet jong meer. Hun 40-jarig jubilé hadden ze toen reeds gevierd. Maar de kracht was nog niet gebroken.
Wonderlijk! Toen dr. Capadose te Voorburg hem ontmoette en dat was voor zijn heengaan naar Indiê in 1862, vroeg hij fluisterend aan den heer Grashuis: „Moet die ook mede naar Indié?" en hij betwijfelde het of „die man" het passagegeld wel waard was. En niettegenstaande heel veel ziekzijn bleef hij bijna 45 'jaar in den arbeid.
Maar wat vooral indruk op u maakte, was zijn geesteskracht.
Zijn geheugen was nooit sterk. En in de laatste jaren zijns levens was dat bijna heelemaal weg. Maar de denkkracht was groot.
Ds. J. A. Schuurman, de man van Depok, de man des geloofs en in die dagen een eenling onder de predikanten in Indië, logeerde eenige dagen op Tjiandjoer en over dat bezoek schrijvend, zegt hij. o. m.: „De levendige, goed



onderrichte en zoo helder oordeelende br. Albers was zelden uitgepraat..
Een onzer bezocht hem eens en trof hem aan in sombere stemming, geplaagd door zware hoofdpijn. Het gesprek kwam op de Drieëenheid, die ergernis der ergernissen voor den Mohammedaan. Br. Albers sprak, ontwikkelde zijn denkbeelden daar over, en .... somberheid zoowel als hoofdpijn verdwenen.
Hij dacht helder en scherp. Ja, scherp ook.—Dit laatste ervoeren zijn tegenstanders menigmaal.
Toen op een der Conferenties van den Ned. Ind. Zendingbond, waarvan br. Albers jaren lang Voorzitter was (en welk een voorzitter!) ook eenige Amerikanen aanwezig waren en nu niet bepaald met bewondering spraken over den arbeid der Nederlandsche zendelingen op Java, *) die daar maar peuterden en peuterden en niet opschoten; terwijl ze tegelijk lieten, voelen, hoe zij, Amerikanen, het wel anders zouden doen— wist br. Albers hen wel scherp maar toch zoo juist en zoo raak op hun plaats te zetten: „Ja, ja, gij zoudt de zaken wel anders aanpakken en heel wat vlugger en beter afdoen. Dat zoudt ge met heel wat dingen trouwens doen. Gij, Amerikanen, vindt zeker ook de schepping der wereld wel wat te langzaam in zijn werk gegaan. Daar had gij geen zes dagen voor noodig gehad. Dat had ge wel in één dag afgekund. — Maar de Heere God deed er zes dagen over. En zoo zullen wij dan ook maar geloovig voortgaan op den weg, waarop God ons leidt en vertrouwend, bidden om Zijn leiding."
Dezelfde ervaring deed ook ds. H van Ameyden van Duym op, toen die eens op bezoek was b£j br. Albers in de dagenj.dat de Regeering nog maar geen toestemming
*) To Edinburgh oordeelden ook zij in 1908 wel 'n beetje andera.



wilde geven tot de verkondiging van het Evangelie aan de Soendaneezen. In den loop van het gesprek klaagde br. Albers over de houding der Regeering.
De heer Coolsma, die by dit gesprek tegenwoordig was, vertelt daarover in „De Zendingseeuw": „Daar verhief de predikant zich van zijn stoel, en staande voor Albers beet hij hem de volgende woorden toe: „Mijnheer Albers! het is er u, Zendelingen, om te doen, ons, Europeanen, allen een kop kleiner te maken. Ik heb veel invloed bij de Regeering en zal doen, wat ik kan om te zorgen, dat gij geen toelating krijgt." — Heel bedaard en met lachend gelaat antwoordde Albers, die was bleven zitten: „Ik heb èèn troost, Dominee!" — En wat is die, mijnheer Albers?"— „Dat de wereld draait, Dominee!"— De predikant draaide zich om en ging heen. Op dat oogenblik was 't verlof reeds op weg, maar beide heeren wisten daarvan niets."
Helderheid van hoofd en opgewektheid des harten kenmerkten hem. Dat laatste vooral was als een van God hem geschonken gave om staande te blij ven niettegenstaande de vele en groote moeilijkheden en teleurstellingen, die vaak dreigden hem ter neder te slaan.
Maar menigmaal werd het hem toch ook te machtig. Ik herinner mij nog, hoe hij eens tegen mij zei: „O, alles breekt mij ook altijd als bij de handen af!"
Ja, der tegenheden waren vele in zijn leven: in huis,in de verkondiging van het Evangelie onder de Mohammedanen en in de verzorging der gemeenten.
Hier raken we weer 'n anderen kant van zijn karakter: Wat was hij trouw in het behartigen van het hem gegeven werk. Reeds toen hij zijn 40-jaren dienst al achter den rug had, maakte hij nog die vermoeiende reizen naar Kampoengsawah en Pondokmelati.
En vroeger op Tjiandjoer, in de dagen zijner volle kracht,



kunnen we hem vergezellen op een tocht 21 K.M. de bergen in langs een zeer moeilijk pad om daar aan eenige menschen het Evangelie te gaan verkondigen. Hij kon daarna niet meer terug. Dus bleef hij dien nacht slapen in een Inlandsch huisje, liggende op den bamboevloer. De tocht was vermoeiend geweest en daardoor sliephij. Maar zoo nu en dan werd- hij toch wel eens wakker door beet of gekrieuwel. Wat was de aanbrekende morgen hem dan welkom I Buiten gekomen haalde hij eerst de longen eens flink vol versche lucht en ging daarna alle plooien en hoekjes zijner kleederen nazien en reinigen van alle ongewenschte gasten. Bepaald aangenaam was 't daar niet. Ook had hij heel weinig hoop, dat er „iets" van terecht zou komen. Maar dat wist hij niet en dus ging hij er telkens weer heen. Op hoop tegen hoop. En er kwam „iets" van terecht. H|j mocht 'n tweetal uit dit dorp doopen: Pa Emoj en Nji Kamad. Van Pa Emoj vooral heeft hy veel vreugde gehad. Diens kracht lag niet in vurig getuigen; maar aldoor was hij bezig om Soendaneezen te brengen in de kerk.
Die twee waren niet de eerste doopelingen. Te voren war^n reeds Ali en Aminah en de Javaansche vrouw Sara gedoopt.
Doch ook dat waren de eerstelingen uit de Soendaneezen niet. Dat waren Ismaïl en diens vrouw Moerti. Zendeling Coolsma mocht het middel tot hun toebrenging zyn.
Wat waren het moeilijke jaren, die eerste vijf jaren op Tjiandjoer, tot met den doop der eerstelingen deze eerste periode werd afgesloten. Nu begon de tweede en aller harten waren vol dank en vol hoop.
Ismaïl was 'n bijzonder man. Begiftigd met een helder verstand; toegerust met uitnemende gaven van hoofd en hart; een man thuis onder zijn volk, en gezien, waar hij



kwam: een uit dien gegoeden middenstand, die de beste krachten ook onder dit volk voortbrengt, en een die zijn belydenis van den Christus voor niemand schaamde: Was het wonder, dat men veel van Ismaïl verwachtte?
Maar was het eveneens wonder, dat de spoedige dood van dien man op 1 April 1871 een gevoelige slag was voor zendeling en gemeente beide. En slechts enkele maanden later kwam de tweede slag. Pa Emoj stierf. Men dachtaan vergif. Hy was een ijverig Christen, die te veel Soendaneezen naar de kerk der Christenen leidde.
En Ismaïl? Was die niet aan vergiftiging gestorven? Ik heb nooit gelezen noch gehoord, noch hier noch ook te Tjiandjoer, dat men dat dacht. Maar ik heb nooit de gedachte van my af kunnen zetten, dat ook Ismaïl door vergif om het leven kwam. De vyandschap der Mohammedanen, van priesters en hadji's vooral, was opgewekt en men was op eenmaal, als met een schok, wakker geworden en had door den doop dier beide menschen gezien, dat die zendelingen gevaariyk waren en „bevonden ze te zyn een pest." <
Nji Kamad kwam een paar dagen na den dood van haar man by br. Albers om te zeggen, dat zy terugkeerde tot den Islam. Kocht zy met dien afval van den Levensvorst het leven des lichaams terug? Of zouden de Mohammedanen haar, omdat zy „maar 'n vrouw" was toch wel hebben laten leven?
Met den doop van Ismaïl sloot zich dus in 1868<de eerste periode van den arbeid te Tjiandjoer af. De tweede liet zich eerst zoo hoopvol, aanzien. Maar hoe verkeerde het!
Midden in deze tweede periode keerde br. Albers wegens 2iekte naar het vaderland terug. En wy kunnen zyn verzuchting verstaan: „Na 12jarenwerkzaanrgeweesttezynzou



ik (in het vaderland) moeten vertellen: Er zijn 4 Christenen, waaronder één doofstomme ('t was 'n kind); daar zijn voor mij gesloten deuren; daar is een verloopen school. Ik zag met welgevallen dien grooten oceaan en dat fraaie vaartuig als verloren op dien oceaan. Hoe weldadig had ik mij toen aangedaan gevoeld, als de zee ons met elkander een stille rustplaats had aangeboden. Toen ik Indië verliet, was mij de dood liever dan het leven. Mijne nog niet naar buiten getreden ongesteldheid droeg zeker wel bij tot die zwartgalligheid. Ofschoon mijn ongesteldheid gaandeweg meer openbaar werd, en mijn krachten meer afnamen, werd toch mijn levenslust grooter. Ik had gelegenheid om des Zondags voor te gaan, vond een werkzaamheid in het vooronder en ondervond een groote hartelijkheid der passagiers en « een warme deelneming in het verlies mijner twee kinderen en in de diepgaande smart mijner veelbeproefde vrouw . . ." Twee kinderen stierven op deze reis en werden in zee begraven.
Dan volgt het tweejarig verblijf in het vaderland, waar het lang duurde, eer de hevige Indische spruw genas. Maar eindelijk kwam het toch zoo ver. Na twee jaren gingen zy weer terug naar Indië, maar niet zonder op reis andermaal een kind aan den schoot der golven te moeten toevertrouwen. Wat was veel lijden hun deel!
„Immer is de arbeid te Tjiandjoer ons echter mogelijk gemaakt" — zegt br. Albers ergens. Ook tijdens zün verlof verkwikte de Heer hem met 'n heerlijk bericht: br. Gijsman, die van uit Soekaboemi zijn gemeente waarnam, had 4 Soendaneezen gedoopt. En toen hij in 1877 te Tjiandjoer terugkwam, vond hij de gemeente'verdubbeld.
Somber en gedrukt was br. Albers menigmaal,, als tegenspoed of ziekte (en dat was 't vaak) hem neerdrukte. Maar ook hoe prettig en opgewekt kon hij vertellen van, zijn werk, en van zijn Christenen; van die Soendaneezen',



die mj liefhad, „omdat zy Soendaneezen waren"; én nu kwam er by, dat zy met hem denzelfden Heiland aanbaden. In het Orgaan der N. Z. V. komen heel wat stukken yan zyn hand voor, en ze zyn interressant om te lezen. Hoe prettig stelt hy ons de gemeente voor, die hy na zyn verlof terug vond:
.... „By de Christenen vond ik weinig veranderd: Aminah, de vrouw van Ali, geeft een zeer goeden indruk, zoowel wanneer zy spreekt, als wanneer zy zich vertoont. Zö ziet er goed gekleed en helder uit en Ali evenzoo;het zyn een paar uitmuntende menschen. De zuster, Salma, ten vorigen jare door br. Gysman gedoopt, gedraagt zich zeer goed, iets dat veel te beteekenen heeft, als men haar onstuimig karakter en haar wild leven van vroeger in aanmerking neemt. Haar gelaatstrekken zyn verre van innemend. Wy verwachten evenwel, dat hare tegenwoordige levenswijze ook daar het hare aan zal doen, om die te verzachten en te beschaven. Ma Inod is een flinke vrouw, die een allerliefst klein meisje heeft, met name Hatimah, dat zy trouwhartig altyd meeneemt naar de byeenkomst hetzy die 's morgens of 's avonds gehouden wordt.1 Evenals alle Soendaneezen kan men ook haar moeiïyk er toe brengen om zich eens flink te uiten. Belangstellend hooren zy allen. Wira, een man waar men vroeger van zou hebben gezegd, dat er geen ziel in was, die nooit ons huis durfde betreden, die als hy zat ook sliep; een man nietig, klein van persoon met onvolwassen teenen en korte stompe vingers, arm in de kleeren, met duizend wilde haren door zyn hoofddoek, met een gezicht altyd angstig, de lippen stijf saamgedrukt, de oogen half toegenepen, het voorhoofd met tal van rimpels, — die man is nu een hupsch, levendig ventje. Hy werkt by my op het erf en toont van alles wat te weten. Hy kan bamboe



vlechten en speelt voor timmerman. Hy graaft in den grond en herstelt waterleidingen. Hy velt met behendigheid boomen, repareert vloermatten en komt bovendien zoo nu en dan voor den dag met een kwinkslag. Hij is vroohjk en ziet er blijde uit, ofschoon de stumpert armer is dan Job. Wanneer men hem nu naar zijne hoop vraagt, odan ztjn de antwoorden hoogst eenvoudig. Hy heeft vrede, zegt hy, door het geloof in den Heer Jezus Christus. De rest laat hy zien."
Met den terugkeer van verlof zette nu de derde periode van zyn werken te Tjiandjoer in. Een periode in menig opzicht geheel verschillend van de beide1 vorige. Het is een periode van vruchtbaar werken op menig gebied; vruchtbaar voor breede omgeving.
Boven zeiden we reeds, dat br. Albers Voorzitter was van den N. I. Zendingbond. Op de Conferenties van dien Bond houdt hy menig referaat en leidt ons herhaaldelijk in in de eigenaardige, Soendaneesch Mohammedaansche beschouwingen, die in zoo menig opzicht afwyken van de officieel Mohammedaansche inzichten.
Taalstudie. Voor mij ligt een lijvig boek. Daarin zie ik de resultaten van dien jarenlang voortgezetten arbeid; resultaten, waar de heer Coolsma zooveel ook aan had bij de herziening van het Soendan. Woordenboek. Maar bovenal by de samenstelling van het Nederl.- Soendan. deel daarvan.
Door br. Gijsman er opmerkzaam op gemaakt, dat de arbeid onder de Inlanders door Inlanders dient te geschieden, grijpt ook br. Albers de gelegenheid aan om eenige jongelui tot helper op te leiden.
Uit het Bataviasche komen een paar Christenjongelui tot hem over: Pauloes en Jakoeb. Maar veel vreugde beleeft hy van dit eerste tweetal niet. Dat wordt anders, als



Titoes vraagt mede opgeleid te mogen worden, waarbij later nog Elipas en Loekas komen. Elipas, 'n bedaard man, die tot aan zijn dood toe met groote trouw de hem toevertrouwde gemeente heeft gehoed. Maar Titoes vooral was een, die gezegd mocht worden^twee deelen van den geest z|jns leermeesters te hebben. Dat de invloed van br. Albers op dezen uitmuntenden Soendanees groot was, kan men zien, wanneer men beider handschrift naast elkander legt. Maar toch was Titoes geen copie. Daartoe was hij toch weer te zeer zichzelf, onze eerste Soendaneesch predikant, dien God ons gaf en toen, helaas I weer zoo spoedig ons ontnam.
Voor die opleiding moest allerlei studiemateriaal vervaardigd worden. Voor de lagere school had br. Albers reeds een leesboekje en een rekenboekje vervaardigd. Nu kwamen daar bij: Een Bijbelsche Geschiedenis; een Geloofsleer; Kerkgeschiedenis (deze drie boeken werden ook gedrukt); verder een Inleiding op de Bijbelboeken van het N. Testament) een handleiding by de studie der Aardrijkskunde; een levenschets van Moehammad en Mohammedaansche litteratuur naar Soendaneesche handschriften.
Ten slotte mogen we niet onvermeld laten zfln uitgebreide correspondentie met het Hoofdbestuur der N. 2. V. en zijn talrijke artikelen in het Orgaan dier vereeniging. Ja, hij heeft veel gewerkt en in dezen tijd zien wij hem wel in de grootste ontplooiing zijner krachten.
In deze periode vallen ook de beide jaren 1878 en 1379. 1878 dat heerlijke jaar! Dat jaar van zegen! En.1879, dat vreeselijke jaar! Dat jaar, waarin de Satan zijn triomfen vierde!
Er kwam een heerlijke opwekking in het dorpje Tjitesbong* en 25 Soendaneezen werden daar in eenige malen gedoopt.



Opnieuw schrok de Mohammedaansche wereld van Tjiandjoer op. De betrokken priester moest verschenen voor den hoofdpanghoeloe van Tjiandjoer en de betrokken amil (lagere geestelijke) voor den regent van Tjiandjoer. Beiden werden geducht onder handen genomen over de overgangen, die in hun gebied hadden kunnen plaats grijpen.
Toen begonnen de vervolgingen; en wij Europeanen kunnen ons moeilijk een denkbeeld vormen van de plagerijen, die de Inlanders elkander kunnen aandoen. Zij, die vluchten konden naar den zendeling, vonden daar steun en bescherming, de anderen werden op behendige wijze ergens heengelokt en dan eenvoudig gevangen gehouden, tot ze eindelijk der kwellingen moe, het opgaven en beloofden weer Mohammedaan te zullen worden. 15 vielen er toen af.
Vreeselijk jaar 1879, dat op het heerlijke 1878 volgde! Nog in den aanvang van datzelfde jaar teisterde een vreeselijke aardbeving Tjiandjoer. Beter gezegd: waren het aardbevingen, die langen tijd aanhielden. Heel Tjiandjoer werd verwoest. Ons kerkje alleen kwam er goed af en met een reparatie, die slechts flO.— kostte, was het weer geheel in orde.
Tal van huizen stortten inj of werden voor goed onbewoonbaar. En onder die ingestorte huizen was ook de Mohammedaansche tempel. Vyf badji's, benevens de hoofdpriester, dien we boven noemden, kwamen daarbij om het leven. En toen waren het niet de Inlandsche Christenen, doch het waren de Mohammedanen zeiven, die spraken van een godsoordeel, dat dezen Hoofdpanghoeloe getroffen had, „vanwege zijn vervolgen der Christenen". Die vervolging was dus wel erg geweest! a .,
Licht en schaduw; maar schaduw heel veel.
Tot 1883 Weef br. Albers te Tjiandjoer. Hij gaf een overzicht van zijn 23 jarig arbeiden daar. Het ligt in hand-



schrift voor mij. 'n Zeer interessant geschrift, waaruit ik, als ik ruimte had gehad, graag heel veel zou overgenomen hebbeD, want er staan dingen in, die nu na 40 jaren nog waard zijn gelezen te worden. Reeds haalde ik er uit aan. Nu nog deze aanhaling, die ons kan doen zien, hoe br, Albers zelve deze smartelijke dingen zag en voelde.
Onder indruk van het geschrévene, waarin hij de geschiedenis van zijn post, die op menige bladzijde een lijdensgeschiedenis was, geheel nog eens overzien had, zegt hij: „ . . . De Tjitesbongers vielen voor een groot deel af en ik zag het wonderlijk schouwspèl, dat de zon, nauwehjks boven de kimmen verrezen, weer verschrikt terugweek en de oude schemer weer terugkeerde om wellicht tot pikke duisternis aan te groeien. Hoe treurig steken onze tegenwoordige bijeenkomsten af bij de goedgevulde kerken van toen. — Waarlijk daar ligt een zekere onbarmhartigheid in om iemand te nopen eene lange geschiedenis zijner nederlagen te schrijven en met eigen hand te melden, dat God nooit welbehagen getoond heeft aan zijn werk."
Maar dan roepen we uit: Neen zwaarbeproefde, diepbedroefde broeder! zoo is het toch niet! Want in het geheel möcht. gt) in Tjiandjoer aan 54 grooten en kleinen den H. Doop toedienen, en toen grj die gemeente verliet, waren daar 31 Christenen. De tegenstand was vaak fel; der tegenheden waren vele; teleurstellingen kendet gij schier zonder tal, en veel lijden zaagt ge ook in eigen huis: — maar ook zegen Gods was uw deel! — Tegen ' mij zei br. Albers eens — en toen sprak hij 'over een zaak, die hem opnieuw een bron van veel leed geworden was —: „Ja, er zfln den laatsten tijd heel wat Christenen verhuisd uit Tjiandjoer en naar andere gemeenten getrokken. Maar ik moet erkennen, dat de arbeid daar toch nog zoo onge-



De Gemeente Krawang was hem 'n lieflijke zaak.







zegend niet is geweest; want waren allen, die trouw bleven, daar ook blijven wonen, dan zou daar nu een gemeente van 70 Inlandsche Christenen zijn."
Zoo was het: Niet ongezegend; maar onder veel smart en beproeving.
Zouden die minder zyn in den nieuwen werkkring?
Mr. Anthing was gestorven en de door hem gestichte 12 gemeenten met 500 (of 750?) Inlandsche Christenen bleven verweesd achter. Br. v. d. Linden had kort vóór zijn onverwacht overlijden met veel takt die gemeenten weten te brengen onder de leiding onzer zendelingen, en nu zou br. Albers in zyn plaats de verzorging dezer gemeenten op zich nemen.
Alles was hier anders: Hij kwam hier onder een ander volk, met andere gewoonten, anderen aard, andere taal ook. Hy had altyd gewoond en gewerkt onder de zachtaardige, beschaafde Soendaneezen; hier was hij by de veel minder beschaafde Batavianen. 'k Zat eens met Titoes over deze streek te praten en toen zei deze! „Mijnheer, ik ben zelf van daar afkomstig. Maar ik hoop zeer, dat mijn zoon toch nooit een vrouw zal zoeken in dien hoek*."
Er was nog meer verschil: Te Tjiandjoer was onder geloovig voortarbeiden langzaam aan een gemeente ontstaan, en die groeiende gemeente had br. Albers als een trouw herder gehoed en geweid.
Hier vond hy bestaande gemeenten. Maar in welk een toestaEd van onkunde en verwaarloozing! En ook de Inlandsche helpers, die aan het hoofd dezer gemeenten stonden, wat „wonderlyke krachten" waren daar onderl Er waren ook wel mannen vol yver en toewijding by, o ja. Maar ook . . . Van een hunner wordt verhaald, hoe in dagen van ziekte Christenen en Mohammedanen tot



hem kwamen om hulp. Hij nam dan een flesch, vulde die met water en sprak dan met den mond vlak boven de opening der flesch het „Onze Vader" uit; deed daarna de flesch gauw dicht met een prop, opdat de „kracht" er niet uit zou gaan en gaf dat „belezen" water nu mee voor den zieke, die er maar geregeld van drinken moest. Dan zou het wel goed gaan. Deze helper was beroemd en men nam zijn „medicijnen" dan ook zeer trouw in.— Hier was veel te doen: veel af te breken en veel op te bouwen.
Veel doen! Maar dat wilde br. Albers wel. Daar was hij juist de man voor.
Toch zou het niet meevallen. Want die gemeenten lagen meest allen op de onmogelijkste plaatsen, ver weggestopt in het binnenland. De reizen daarheen waren soms eenvoudig vreeselijk. Al spoedig bleek het dan ook noodzakelijk dezen arbeid in tweeën, later zelfs ze in drieën te splitsen, en behield hQ van de 12 gemeenten alleen Kampoengsawah, Pondokmelati, Tjakoeng, Telar en Pasirkaliki.
Maar juist die, waarheen de reis vaak de meeste moeilijkden opleverde, bleven aan br. Albers. Onmogelijk bleek de reis er heen soms door de neerplassende regens, waardoor de wegen werden herschapen in modderpoelen met groote gaten, waar de kar dan met een schok in terecht kwam, tot men eindelijk kwam op'n punt, waar verder rijden eenvoudig onmogelijk was.
We zijn hier op de z. g. n. Particuliere Landen. De wegen worden daar onderhouden, of niet-onderhouden, door de Landheeren. Op eenige dier landen scheen gewoonte te zijn om het eene jaar niets aan de wegen te doen en het andere jaar dan weer . . . evenveel.
Kan men niet verder rijdeu, dan stapt men eenvoudig uit en gaat loopend en springend of wadend door den modder verder. Op'den duur ging dat echter niet. En



na 'n jaar of zes dat gedaan te hebben, klaagde br. Albers^ „Ik houd dat niet uit!" Hy was toen ruim 60 jaar.
Maar het gebeurde ook wel, dat er geen denken aan was om de gemeente te bezoeken.
In dien tyd, dat ik wegens een keelaandoening eenige maanden bh' hen logeerde, was br. Albers op een morgen weer eens vertrokken. Maar na eenige uren zagen wij hem terugkeeren. De weg was niet begaanbaar, 'n Geweldige regenbui maakte het daarenboven nog onmogelijker. Men moest terug. Br. Albers kwam zeer tegen zyn zin weer thuis: Doornat en doodmoe! Toen was hij bijna 70 jaar.
En was al die arbeid — die trcuw volgehouden arbeid zoo vol zelfverloochening nu ook gezegend? Zoo vragen we onwillekeurig.
Br. Albers voelde voor zijn werk, voor zyn gemeenten, voor zyn Christenen. Diep en innig. Maar hy voelde ook diep het leed.
In 1895 ging hy in het belang der Chr. School een half jaar naar Nederland. En hoe werd^hy als verteerd van smart, toen hy op het einde van dat jaar teruggekomen op Java, de Roomschen verwoestend zyn werk binnengedrongen vond in de gemeenten Kampoengsawah en Pasirkaliki. In eerstgenoemde gemeente het ergst- en daar duurde't ook't langst, eer „de geroofden" terugkeerden".
Voor zyn vertrek had hy daar den Inlandschen helper Natanael moeten ontslaan. Deze begaf zich naar den pastoor te Batavia, die wat biy zich betoonde met de hem geboden gelegenheid om in het werk der Protestanten binnen te dringen. Hy deed het dan ook zonder dralen. Het grootste gedeelte der gemeente ging over. Later keerde een deel hunner weer terug. Maar met den helper Laban meenden ze het niet te kunnen vinden. Dus vroegen ze'n zekeren



J^oseh als hun voorganger te mogen hebben. En zoo kwam het, dat in Kampoengsawah van dien tijd af twee groepen der onzen waren, terwijl 'n 47-tal Roomsch bleef.
Natanael had een vriend te Batavia, Soeradi genaamd. Ook die was Roomsch. Zijn schoonvader woonde in Pasirkaliki. Door Soèradi opgestookt begon men daar zendeling Albers zeer brutale eischen te stellen, en toen die daaraan (onterecht) niet wilde voldoen, riep men den pastoor. Die kwam, gaf geld om een kerkje te bouwen, dat gezet werd vlak naast ons kerkje. Maar men kreeg berouw en eer de kerk goed klaar was, spatte de gemeente uit elkander.
Een gedeelte verhuisde naar andere gemeenten, en van het restant ontving br. Albers op zekeren dag een brief vol betuigingen van berouw en met het verzoek weer tot hem te mogen terugkeeren. Slechts een 7-tal bleef Roomsch. Het berouw der teruggekeerden bleek oprecht.
Maar de dieptreurige geschiedenis te Kampoengsawah bleef onzen broeder knagen. Tegen het. einde van het jaar 1897 hooren we hem de klacht uiten: „Als ik den Apostel Paulus kon ontmoete^ zou ik hem vragen, of hij zijn rusteloos, veelbewogen leven zou hebben willen ruilen met hèt onze? En ik maak mij sterk, dat hij onmiddelijk zou antwoorden: „In geenen deele". Ik heb honger en koude geleden; ik heb in de gevangenis gezeten en schipbreuk geleden; ik ben gegeeseld, gesteenigd en geslagen: maar desniettegenstaande zou ik niet met u hebben willen ruilen. Die langdurige en langzame martelingen zijn erger dan alles, wat ik ondervonden heb".
Maar er waren ook vriendelijke ervaringen: God gaf zegen.'
Onder zijn trouwe leiding en vèrzorging zien we de gemeenteD langzaam vooruitgaan. Het gemeenteleven, in 't begin zoo miniem, begint zich te openbaren. De ontwikkeling neemt toe; men wordt veel netter in zijn optreden



en br. Albers constateert met blijdschap vooruitgang op verschillend gebied.
Langzaam nemen de gemeenten toe in aantal. En dat langzame zou een veel snellere aanwas kunnen zijn, als er niet zoovelen verhuisd waren, vooral naar Pang^haiëpan en later weer naar Palalangon. Op die wijze zijn Tanahtinggi en Pasirkaliki zelfs heelemaal verdwenen: Allen verhuisd.
Enkele malen doopte hij ook Mohammedanen. En de gemeente te Krawang was hem'n liefelflke zaak. Die zag hij ontstaan. In 1895, toen hij 8 Mohammedanen doopte in een der Inlandsche gemeenten, mocht hö het teeken des Verbonds daar aan 17 Heidenen toedienen.
Ook in zijn woonplaats Mr.-Cornelis, waar eerst heelemaal geen gemeente was, zag hij langzamerhand een gemeente ontstaan. Bij zijn vertrek liet hij hier een gemeente achter van 59 zielen; voor een klein gedeelte overgekomen van elders; voor het meerendeel ter plaatse gewonnen: zegen Gods op den arbeid.
Hier vierde hij in 1887 zijn 25- en in 1902 zijn 40-jarig ambtsjubileum. Het laatste mocht ik zelf ook bijwonen. Wat ondervond onze broeder toen veel en groote hartelijkheid! Van het Hoofdbestuur der N.Z.V.; van vrienden uit het oude Vaderland; van vrienden te Mr-Cornelis en Batavia; van de broeders zendelingen; van de Inlandsche Christenen; van de Inlandsche helpers; van oud-leerlingen; van de zusters diaconessen; en van de leerlingen en onderwijzeressen van de Salëmba-schpol, waar hij ook zooveel voor was en deed.
Hartelijke woorden werden daar gesproken, en in verschillende talen. Goed herinner ik mij nog, hoe waardeerend onze Titoes van Bandoeng, zijn oud-leerling, sprak in zijn hartelijk woord over den tekst: .Gedenkt uwer voorgangeren, die u het woord Gods gesproken hebben; en volgt hun



geloof na, aanschouwende de uitkomst hunner wandeling".
Dat waren heerlijke dagen voor onzen broeder; dagen des jubels en dagen van danken. «
Maai toch bleef het hier tot het einde toe veel lijden. Mevrouw Albers eveneens, al maakt zij 't op het laatst ook beter dan vroeger te Tjiandjoer. Doch br. Albers sukkelde ook daar heel veel. |$j
Ik noemde diaconessen en leerlingen der Salëmba-school. Wat deed hij ook daar veel! Hoe hielden de zusters van dien geestigen en geestelijken man!
En dan de leerlingen der Salëmba-school, die kostschool voor Eur. jonge dames. Tijdens zijn verlof in 1895 had hij hier in het vaderland velen bezocht en pogen de oogen te openen voor de groote behoefte, die er in Indië was aan een Christelijke meisjesschool. Het Hoofdbestuur der N.Z/V. erkende gaarne het groote belang dezer zaak ook voorden arbeid der Zending en gaf haar zendeling gaarne volle vrijheid om deze zaak te dienen.
Ook deze zaak zegende God: de school kwam tot stand en tot bloei.
Wat vonden die jonge meisjes immer zijn catechisaties prettig! Hoe luisterden ze naar dezen brijmoedigen, opgewekten verteller! Wat wist hij haar de dingen duidelijk te maken! En schrijver dezes .heeft later wel dames ontmoet, die daar op de school zijn catechisanten waren geweest: in ongodsdienstige omgeving opgegroeid hadden ze nooit van Jezus gehoord, voor ze daar kwamen. En ze spraken met warmte en in dankbare herinnering over den man, die met ijver en liefde en volle overgegevenheid ook gaarne onder deze onkundige dochteren zijns volks het Woord des levens zaaide. Want ook deze arbeid had een plaats in het zoo- • veel en zoovelen omvattende hart van dezen arbeider Gods.
Maar de Inlanders stonden bovenaan!



En Kampoengsawah bleef hem knagen aan't hart.
Lang bleef daar de klove tusschen de beide groepen: één onder Laban en onder Joseh één. En dan de Roomschen. Die waren daar ook nog, toen hij in 1907, nadat hij opnieuw, weer ernstig ziek Was geweest, met vrouw en dochter voor goed naar het vaderland terugkeerde.
Nog was de ïydenskelk niet vol. Pas twee maanden in het vaderland en te Zeist woonachtig, nam God zyn vrouw weg, met wie hij ruim 43 jaar lang zooveel lief en leed had doorgemaakt. Hij bleef te Zeist wonen met twee zijner dochters, tot God hem nu voor eenige weken opriep naar huis.
'nEen liefelijke avond werd hem nog vergund* Hij herkreeg langzaam aan weer'n tijd lang flink zijn krachten terug. Sukkelde hij na zijn laatste ziekzljn heel erg aan zijn maag, en kon hij op Java den laatsten tijd bijna niets verdragen; aan boord was dat plotseling anders en bekwam hem zelfs de zware scheepskost goed.
Zoolang hy kon, bleef hy met het werk meeleven. Te Zeist poogde hy ook voortdurend nog wat te doen in 't belang van het werk op West-Java. Maar naarmate zyn pelgrimspad ten einde liep, werd dat al minder en minder. De lichaamskrachten namen langzaam af. Het geheugen ging op het eind bij Da geheel weg. Tenminste Voor de dingen van den laatsten tijd. Yeel dingen uit vroeger jaren zaten er te vast in, en bleven zyn eigendom nog. Langzaam leefde hy zijn krachten uit en de man, van wien men vreesachtig vragen dorst:' Moet die ook naar Indie? ontsliep eerst 58 jaren later na een leven van werken en ïyden achter den rug te hebben.
Op het einde van dat veelbewogen leven mocht hy echter als 'n liefelijke slotervaring nog vernemen, dat de twee-



spalt in zijn oude gemeente Kampoengsawah opgeheven was. Eerst kwam er langzaam aan toenadering tusschen de beide groepen onder Laban en Joseh. En de instelling van het begin af, dat zij wel'n afzonderlijken voorganger mochten hebben, doch geen afzonderlijke vierjng van het Avondmaal, dat dus voor beide groepen tegelijk door br. Albers werd bediend — die instelling heeft op 't einde die toenadering zeer zeker wel in de hand gewerkte
En ten slotte kwamen ook de Roomschen terug. Beschaamd als ze waren, gingen ze eerst tot den Amerikaanschen Methodisten-zendeling. Die voelde niet, dat hij deze terugkeerenden, zouden zij werkelijk Jezus terugvinden, ook diende te leiden tot een verzoening met den zendeling, dien ze vroeger verworpen hadden. Maar ten slotte verlieten ze deze gemeente ook en kwamen ze terug tot den opvolger van br. Albers en mocht br. Bliek het heerlijke, br. Albers op 't eind van zyn leven zoo kosteiyk verkwikkende bericht zenden naar Zeist: De tweespalt in Kampoeng sawah is ver; het is weer één gemeente als in 1893, vóór Rome verstorend hier in kwam valled !
20 Februari vereenigden tal van vrienden zich rondom de plaats, waar het stoffelijk overschot van dezen diensknecht des Hoeren ter ruste werd gelegd. Veel werd er gesproken aan dit graf. Maar alle woorden stonden in danktoon. Om te danken voor hetgeen God gegeven had in dezen broeder aan de Ned. Zend. Vereeniging, die nu haar oudsten zendeling heen zag gaan; en aan de broeders, die zoovele jaren met hem samen mochten werken; en aan de Soendaneezen, die ook aan dezen trouwen arbeider in 's Heeren wyngaard zooveel te danken hadden.
Voorwaar hier is het woord bewaarheid: De gedachtenis des rechtvaardigen zal in zegening zyn.