VRIJE UNIVERSITEIT
Dr F. W. GROSHEIDE
DE VOLHEID DES TIJDS
VOLGENS DE HEILIGE SCHRIFT
REFERAAT
VERDEDIGD IN DE VEERTIENDE WETENSCHAPPELIJKE SAMENKOMST DER VRIJE UNIVERSITEIT OP 4 JULI 1929
Q. F. Hummelen's Boekhandel en Electrische Drukkerij N.V. - Assen
Y 11368 !
L ,i







VRIJE UNIVERSITEIT
D5 F. W. GROSHEIDE
DE
VOLHEID DES TIJDS
VOLGENS DE HEILIGE SCHRIFT
m
REFERAAT
VERDEDIGD IN DE VIJFTIENDE WETENSCHAPPELIJKE SAMENKOMST DER VRIJE UNIVERSITEIT OP 4 JULI 1929
m
G. F. HUMMELEN s BOEKHANDEL EN ELECTR. DRUKKERIJ N.V. ASSEN







DE VOLHEID DES TIJDS
volgens de Heilige Schrift.
De uitdrukking de volheid des tijds is onder ons bekend en geliefd. Ze zal in het bijzonder tegen het Kerstfeest menigmaal worden gebezigd. Al pleiten we niet voor het gebruik van uitsluitend Bijbelsche termen, zoo mag toch ten voordeele van deze uitdrukking worden aangevoerd, dat ze letterlijk aan de Heilige Schrift is ontleend en daarom behooren kan tot die zegswijzen, die het spraakgebruik der eenvoudigen en dat der gestudeerden verbindt.
Vraagt men, wat onder de volheid des tijds wordt verstaan, dan ligt een antwoord gereed. Men zal u vertellen, dat ge er bij te denken hebt aan de eigenaardige geestesgesteldheid, die er tegen het begin onzer jaartelling werd gevonden. De meetellende wereld, het Grieksch-Romeinsche rijk was zoekende geworden. Onbevredigd wendde men zich van het eene wijsgeerige stelsel naar het andere, van de eigen religie naar een uit het buitenland ingevoerde, om zich ook van het nieuwe spoedig onvoldaan af te keeren. Syncretisme en eclecticisme trachtten het goede van hier en van daar te verzamelen en tot een dragelijke eenheid te verwerken. En wat aldus in het vereeren en in het denken kenmerkend was, dat had gevolgen voor het leven. Met de zedelijkheid was het droef gesteld. Het Romeinsche regeeringsstelsel begon in de verandering, die Rome doormaakte van republiek tot keizerrijk, zijn eigen ondergang te profeteeren. Het Oosten drong naar het Westen en het Westen naar het Oosten, zonder dat het gelukte tot een bevredigende verzoening te komen. Kortom het was een tijd van ellende en van verwarring, van onzekerheid en onvoldaanheid, van zoeken zonder te vinden.
In dien tijd komt Christus en straks het Christendom. Waar Christus komt, daar is vrijheid en verlossing. En wat men zocht en niet vinden kon, dat gaf Hij in Zijn goedertierenheid,



om niet aan alle vermoeiden en belasten. De volheid van den tijd, dat is het ineenstorten van den tijd, het niet meer kunnen en het daarom ontvankelijk zijn voor de prediking van het evangelie der genade.
Deze voorstelling is heel gewoon. Maar is ze juist?
Er is reden om die vraag te stellen. Niet omdat we mee wenschen te gaan met de mode van den tijd, die al het zekere eerst weer onzeker wil maken en die al het gevondene weer tot vraag maakt. Maar omdat hier voor ieder, die wat nauwkeuriger toeziet, dadelijk een vraag opkomt. Dat de omstandigheden uit den tijd, waarin Christus geboren werd, in de zoo even geschreven woorden, niet onjuist zijn weergegeven, kan worden toegegeven. Maar is dat de bedoeling van Paulus' uitdrukking: de volheid des tijds? In het verband, waarin de woorden voorkomen, wordt over die toestanden niet gesproken. Er heeft hier dus al dadelijk een gelijkstelling plaats gehad, die wellicht niet onjuist is, maar die toch op goede gronden dient te rusten. En dat mag te meer worden geëischt, wijl gewoonlijk bij de teekening van de volheid des tijds volstrekt niet alleen schriftuurlijke gegevens, maar ook allerlei andere worden gebruikt, waardoor * het geval slechts te samengestelder wordt. Nu willen we die niet schriftuurlijke gegevens hier buiten rekening laten, omdat we een zuiver exegetische studie wenschen te geven, d.w.z nagaan, in welken zin de Schrift spreekt van de volheid des tijds. Naar het tot dusver betoogde zijn daarbij deze vragen te beantwoorden: 1. Wat verstaat het Nieuwe Testament onder de uitdrukking de volheid des tijds? 2. hoe teekent het den tijd, waarin Jezus geboren werd? Het antwoord op de vragen leert van zelf, of ik den tijd, waarin het Woord vleesch werd, mag noemen: de volheid des tijds.
De uitdrukking de volheid des tijds wordt slechts eenmaal in het Nieuwe Testament gevonden n.1. Gal. 4 :4, het Grieksch heeft: xè nl^Qw/ua xov xqóvov. Er is echter een plaats, die een lütdrukking heeft, welke de onze zeer nabij komt n.1. Ef. 1 :10, waar we lezen: ei; olxovo/ucav xov jilt]QÓ/naxoe xcóv xaigar».
Onze eerste taak is de beteekenis dezer zegswijzen te bepalen.



Naar de beteekenis van nX^Qa>na werd een uitgebreid onderzoek ingesteld door C. F. A Fritzsche in zijn commentaar op Rom. 11 : 12. En het feit, dat jzlrjoco/ua in de later gevonden papyri en ostraca niet vaak voorkomt (vgl. Moulton en Milligan, s.v.) is wel de oorzaak, dat een in 1928 verschenen lexicon, dat van Walter Bauer nog dezelfde beteekenissen van nirjowjua aangeeft, die Fritzsche reeds in 1839 bood. Bauer geeft voor ons woord de volgende beteekenissen: 1. wat vult, waarbij men nog onderscheiden kan de vulling, de inhoud en het aanvullende, de aanvulling, die volledig maakt hetgeen, waaraan nog iets ontbrak; 2. hetgeen van iets vol is; 3. hetgeen tot volheid is gebracht, het volle getal, de volle som, de overvloed; 4. het vullen (= nkriQCDois)', 5) de toestand van het vol zijn.
Deze laatste beteekenis wordt bepaald ondersteld, als van nlrjQooiMx xov xqóvov of xcöv xcuqwv sprake is en dus aangenomen op de beide plaatsen, die ons bezig houden. De vraag rijst dadelijk, is het noodzakelijk hier een eigen schakeering in de beteekenis te aanvaarden, kan deze samenvoeging niet met andere op één lijn worden gesteld? Het antwoord moet luiden, dat het recht hier aan een bijzondere beteekenis te denken ons geschonken wordt door het voorkomen van nXriQovv ten opzichte van den tijd. In het Nieuwe Testament zelf ontmoeten we daarvan verschillende voorbeelden, waarop zoo Fritzsche als Bauer wijzen. Voorbeelden buiten het Nieuwe Testament zijn er ook, we laten die opzettelijk onbesproken, omdat die uit het Nieuwe Testament zelf ons beter de beteekenis der geheele uitdrukking 'zullen doen kennen, indien er, wat het geval zal blijken te zijn, onder zijn, die als geheel dicht bij onze plaats staan. Een paar eenvoudige voorbeelden leveren de Handelingen. We lezen 7 :23: d>s dè InXrjgovTo aèxip xeooeoaxovxaézris %q6vos, de voorstelling is, dat Mozes een tijd doorbracht en die tijd moest volle veertig jaren duren, eer er verandering bij hem kwam. ükriQova&ai heeft duidelijk de beteekenis: volledig worden, geheel compleet zijn. Dezelfde beteekenis moet aangenomen 7 :30 bij nX^gco'&évrwv ixatv xeooEQÓxorxa. Hier valt het passief dadelijk op, misschien mogen we er een kleine aanduiding in hooren daarvan, dat die jaren niet zelf vol werden, maar dat er een ander is, God, Die naar Zijn bestel dien tijd tot het einde toe liet verloopen. Hand.



9:23: d>s &k ènkrjgovvTo ^/uégai btaval biedt dezelfde gedachte: een aantal dagen, dat in de bestaande omstandigheden, voldoende geacht kon worden, moest geheel voorbij zijn. En hetzelfde kan gezegd van het dtexiag ók TiXtjQw&eiorjï van Hand. 24 :27. Al deze plaatsen spreken ons van een bepaalde, vastgestelde, in de omstandigheden passende tijdmaat, die geheel voorbij moest zijn.
Het kenmerkende van de tot nu toe besproken gevallen is, dat steeds een bepaalde maat van tijd werd genoemd. Daardoor was het oogenblik, waarop het nltjoovo&ai intrad, nauwkeurig aan te wijzen. Er zijn ook plaatsen, waar de bepaling van de tijdmaat minder duidelijk is. Joh. 7:8 zegt Jezus: ó ijuóg xaigog ovjico mnlrjQmxai,. Straks gaat Hij zelf ook naar het feest. Al spreekt Jezus dus niet van een bepaalde periode, die is er wel. Als die periode vol is, trekt ook Hij naar Jeruzalem. Maar we hooren niet, en dat is hier een nieuw element, wat de maat bepaalt. De Schrift zegt niet, waarom de periode wel vol was, toen Jezus later uit Galilea vertrok en eerst nog niet. We kunnen de oorzaak ook niet bepalen. Een dergelijk geval Luk. 21 :24: &%qi ov nXyQwücooiv xcugoi èih>an>. Op de vragen hoe lang, waarom, ontvangen we ook hier geen antwoord. Maar niet onzeker is, dat bedoeld zijn bepaalde perioden, die geheel ten einde moeten zijn. Er komt eerst verandering, als een (door God) vastgestelde tijd geheel voorbij is.
Eindelijk hebben we te letten op Mark. 1:15, waar we hooren, dat Jezus optrad met de evangelieprediking: nenirjowxat ó xaigds xai ijyyueev fj ftaodeia xov deov. De gedachte is weer, dat een bepaalde tijd voorbij is en dat er dan iets gebeurt. Maar hoewel die tijd als 6 xaigós staat aangeduid en dus een geheel afgesloten periode moet zijn, hooren we allerminst, wat dien tijd bepaalt en afgrenst, we vernemen slechts, dat nu de evangelieprediking weerklinken kan. Deze laatste plaats draagt dus in karakter hetzelfde type als de beide voorgaande, ze is voor ons van bijzondere beteekenis, omdat reeds oppervlakkige beschouwing doet zien, dat ze in nauw verband staat met Gal. 4 : 4.
We kunnen nu vaststellen, dat in het Nieuwe Testament enkele malen sprake is van het vol worden van een bepaalde periode, d.w.z. dat ze dan geheel voorbij is. De uitdrukking



is steeds gebruikt, als een gebeurtenis van beteekenis, die na het vol worden plaats grijpt, wordt beschreven. IRrjoovv staat immer in het passief. En hoewel het niet met zoovele woorden uitgesproken wordt, is toch niet te ontkennen, dat het God zelf is, Die telkenmale de bepaalde tijdmaat vaststelde. Hij geeft ons openbaringen van Zijn Raadsbesluit, de dingen moesten geschieden op het door Hem bepaalde oogenblik. Maar ons wordt niet steeds, men kan zeggen eigenlijk nooit, geopenbaard, waarom juist die tijd verloopen moest, eer dit of dat kon gebeuren.
Slaat men een Nieuwtestamentische Synonymiek op, dan leest men, dat ook in het Nieuwe Testament xQovós als tijd in den zin van kwaliteit, de zich voortbewegende, van xaigóg, tijd als bepaalden tijd, tijdsduur, tijdspunt, worden onderscheiden (Trench-Werner, bl. 125 vlg.; Heine, bl. 219 vlg.). Gal. 4 :4 en Ef. 1 :10 behooren zeker tot die plaatsen, waar XQÓvoe en xaioóg gebruikt zijn in dicht bij elkaar komende beteekenis. Men zou aldus kunnen trachten te onderscheiden. TónXi^Qcofia zov xqóvov,het punt, waarop de zich immer voortbewegenden tijd tot zijn volheid gekomen is en Tó nMjowfta tcöv xaig&v, het punt, waarop verschillende perioden hun volheid hebben bereikt. Bij dit laatste zou dan niet gedacht zijn aan den tijd als kwaliteit, maar meer aan de gebeurtenissen in den tijd, die aan verschillende perioden hun karakter hebben gegeven. De pluralis xaigcóv maakt deze onderscheiding mogelijk. Het is voor ons echter de vraag, of we haar ten einde toe mogen doorvoeren. Immers het verschil tusschen xq°v°s en xcuqó; kan ook op andere plaatsen, b.v. Hand. 1 :9, niet groot zijn. We zouden geneigd zijn op onze plaatsen een overhelling van xQÓvog naar xaiqóg aan te nemen. Immers wel een periode kan vol zijn, geheel voorbij, maar niet de tijd als kwaliteit; men vergelijke nsnlfecaxai 6 xaigóg Mark. 1 : 15. We zouden kunnen pogen de bijzondere beteekenis van xQÓvog te redden door aan nhrjoco/ua een andere beteekenis te geven. Evenwel nu er staat rjk&ev zo ni^Qm/ia zov xqóvov, en er dus gedacht wordt aan een punt, waarop van de ^gdroe gezegd kan worden, dat hij vol is, en het geheel door 8zs duidelijk als tijdsbepaling is bedoeld, hetgeen ons b.v. belet om de vleeschwording des Woords te nemen, als hetgeen den tijd vult, past



van de ons tot dusver bekende schakeeringen in beteekenis van nlriQ<opa alleen de hiertoe door ons aanvaarde.
Mogen we dus achten de uitdrukking nltfëajfia tov x8°*ov of x&v xaiQwv te verstaan, dan moet nu de vraag worden beantwoord, waarom is ze hier gebezigd, anders gezegd, waaraan wil de Schrift, dat we denken, als ze schrijft nkrjQcofia tov xqóvov en waarom noemt ze dat alzoo. Deze vraag kan alleen uit het verband worden beantwoord.
Wanneer we het verband in Gal. 4 bezien, valt dadelijk op, dat de tijdsbepalende zin: toen de volheid des tijds kwam, een eigenaardige plaats inneemt. Op het eerste gezicht kon hij zeer goed ontbreken, zouden we zelfs verwachten, dat Paulus had geschreven: toen God Zijn Zoon zond, kwam de vrijheid. Nu heeft men er echter op te letten, dat de apostel het beeld, dat hij in vs. 1 en 2 gebruikt, niet slechts in de hoofdzaak, doch ook in verschillende onderdeden overbrengt. Aan de tijdsbepaling iqf ooov xQÓ*°v ó xkrjoovóuog rqmóg ionv beantwoordt duidelijk de andere 8re fifttv vrfmoi. We vragen daarom, kan de andere tijdsbepaling 8ze óè fjk&tv tó Jtl^gm/ta zov xqóvov wellicht ook gezien worden, als de toepassing van een uitdrukking in het beeld, die haar zou kunnen toelichten. We komen als vanzelf bij &xqi xifc ngodeopia? tov naroó?. Deze tijdsbepaling draagt een geheel ander karakter dan de andere êq? ooov xqóvov ó xXrjQovónos vtjmóg èonv. De laatste duidt op een toestand bij den erfgenaam, die vanzelf, op volkomen natuurlijke wijze zijn einde zal bereiken. Daarentegen doet de npoileo/ula denken aan een geheel buiten den erfgenaam omgaande, van te voren door een ander, die de beschikking in handen heeft, vastgesteld tijdstip. Brengen we dit over, dan komen we tot de slotsom, dat Paulus in vs. 4 niet slechts de komst van Christus wilde voorstellen, als het groote allesbeheerschende feit, dat de verandering te weeg bracht, en dat daarom verdiende in een hoofdzin te worden vermeld, maar dat hij in een bijzin bovendien wilde aangeven, dat de tijd, waarop dit feit zou plaats grijpen, zeer bijzonder door God was bepaald.
We ontvangen hier een blik in Gods Raadsbesluit. Toen God oordeelde naar Zijn gemaakt bestek, dat de tijd vol was, toen zond Hij Christus. Hij heeft onafhankelijk van wien ook



Zijn plan gemaakt — immers nXr\qmfia spreekt ook van een te voren vastgesteld plan — en uitgevoerd op Zijn tijd. Zoo worden we verwezen naar de uitvoering van het Goddelijk besluit. Paulus drukt er op, dat God handelde op Zijn tijd. Er is reden om na te gaan, of wellicht in het verband nog verder is omschreven, waarom het toen juist de volheid des tijds was, of waarin zij bestond. Ik heb zulk een nadere aanduiding niet kunnen vinden. Zeer zeker lezen we allerlei tijdsaanduidingen, die zakelijk zien op hetzelfde tijdpunt, als met xè nirjecofia xov %qóvov is aangeduid. Maar van al die bepalingen geldt, dat ze zonder meer vastleggen, dat er naar Gods bestel op een bepaalden tijd verandering kwam. Waarom die verandering juist toen kwam, waarin ze bestaat wat den tijd zelf betreft, hooren we niet. Paulus zegt alleen, dat er een en ander gebeurde, dat vroeger niet was geschied, d.w.z. wel over het materieele, niet over het formeele licht hij ons in. Men lette op: axQis &v êXêji xb onég/ua, 3:19; ngb tov fXêeïv xijr nioziv, eïe xijv /xéXXovoav moxtv dnoxaXvyêrjvcu, 3: 23; eXêovorjs de xr)g ntoxecog, 3:25; tóxs — vvv, 4:8—9. De formeele uitdrukking volheid des tijds wordt alleen door de formeele TiQo&eopIa en voorts slechts door materieele uitdrukkingen toegelicht. Paulus zegt, wat er in de volheid des tijds geschiedde, niet, waarom de tijd toén juist vol was. En zoo kunnen we niet verder komen, dan boven reeds werd vastgesteld. Paulus wil er de aandacht op vestigen, dat Christus kwam, toen het naar Gods bestel daarvoor de tijd was.
Een ietwat andere voorstelling wordt gegeven door J. B. Lightfoot, a.1. Ook hij wijst op nooêeo/u'n Maar hij oordeelt, dat nXrjgcojua wel degelijk ook van de zijde van de ontvangenden is bepaald. En wel negatief, in zooverre de Mozaische wet zondebesef moest wekken en de overtuiging, dat de mensch zichzelf niet redden kan, en positief, omdat de wereld eerst van kind, volwassen moest zijn geworden. Wij kunnen dit niet aanvaarden. Er staat nergens in het verband, dat Christus kwam, toen de Mozaische wet zondebesef gewekt had. En wat we in de Evangeliën lezen omtrent het Joodsche volk en b.v. in Rom. 1 over de heidenen, doet ons zien, dat de wet allerminst de overtuiging had gewekt, dat men zichzelf niet zalig maken kan.
De tweede opmerking van Lightfoot is in strijd met het ver-



band. Immers, gelijk werd aangetoond, kan de tijdsbepaling Ste de fiX&ev tb jii^gco/xa tov %góvov juist niet beantwoorden aan het v/fmos van den xXijqóvo/iosj omdat dit reeds in Ste vrjmoi is overgebracht. En in verband met onze tweede opmerking in zake Lightfoots eerste argument, kan gevraagd, of de wereld, toen Jezus kwam, niet eerder afgetakeld dan volwassen zou moeten worden genoemd. Zoo dient gehandhaafd, dat het verband niet spreekt van iets, dat bij Israël of de volken werd gevonden, doch uitsluitend van het bestel Gods.
Veel meer moeilijkheden dan de verklaring van Gal. 4:4 biedt die van Ef. 1 :10. We moeten ons hier beperken, tot hetgeen noodzakelijk is om de beteekenis der uitdrukking tb nlrjQWfia tcóv xaiomv te verstaan.
Naast veel, dat niet dadelijk duidelijk is, valt één ding terstond in het oog en dat is, dat Paulus Ef. 1 voortdurend handelt over het Raadsplan, het bestel Gods. Dat wettigt a priori het vermoeden, dat ook hier met nXtjgmfm tmv xatparv bedoeld zal zijn, het feit, dat God de groote heilsfeiten niet alleen maar doet komen, maar dat Hij ze ook doet komen op den tijd door Hem vastgesteld, een tijd, waarover Hij ons menschen geen rekenschap geeft. Ook in Ef. 1 wordt niet uitgesproken, waarom het daar bedoelde tijdspunt heet nXt)gm/ua tmv xaigmv.
Mogen we na het vroeger uiteengezette aannemen, dat we de uitdrukking zelf doorzien, dan is om te weten, van welke periode Paulus haar hier bezigt, noodig onderzoek naar de beteekenis van de woorden, die er het dichtst bij staan.
Bij olxovof.ua tov nXrfgmfmtog tcóv xaigmv moeten twee vragen worden beantwoord: 1) wat is de beteekenis van olxovofda en 2) van welken aard is de genetivus nXrjgmfiaroe? Olxovofua is het ambt, het werk van den olxovófnos In verband daarmede kan het beteekenen, het besturen der huishouding, dus actief, maar ook het bestuurde, passief, de huishouding zelf. Het woord komt bij Paulus herhaaldelijk voor. 1 Kor. 9 :17 denken we het best aan Paulus' ambt; Ef. 3:2 aan het ambt (van genade); Ef. 3 :9 zou de actieve zoowel als de passive beteekenis passen, in elk geval kan deze plaats geen doorslag geven; Kol. 1 :25 nemen we het van het ambt; 1 Tim. 1 :4 staat oïxovofxïa tegenover ixtytljoete en



zullen we ook aan een nomen actionis moeten denken. We komen dus tot het resultaat, dat we Ef. 1 : 10 het best aan het besturen, actief kunnen denken. We zouden dan krijgen: tot besturing van de volheid van de tijden. God bepaalt, wanneer de tijden vol zijn, maar als dat nkr)gmfia aangebroken is (vgl. Ste %l#ev Gal. 4:4), bestuurt Hij het ook. Namen we olxovofuia in passieven zin, dan zou de beteekenis worden: tot een huishouding, die — want zoo zou dan de genetivus te omschrijven zijn — bestaat in, behoort bij de volheid der perioden. De beslissing tusschen deze twee mogelijkheden is eerst te geven, nadat we verder op Paulus' betoog hebben gelet. Voorloopig pleit op grond van de beteekenis van otxovouia bij Paulus meer voor de eerste opvatting. Gebleken is tevens, dat de vraag, hoe de genetivus is te verstaan, afhangt van de blijkens het geheele betoog aan oixovo/iia toe te kennen beteekenis.
Over avaxeyakaiovoêai bestaat in den tegenwoordigen tijd weinig verschil van meening. Algemeen wordt aangenomen, dat dit werkwoord niet van xeqxilrj, hoofd, doch van xemaXaiov, hoofdsom, recapitulatie, af te leiden is. 'AvaxEcpakaiovo&ai, beteekent: samenvatten, resumeeren. De bedoeling daarvan wordt eenerzijds toegelicht door plaatsen als Joh. 1:3; Kol. 1 : 15 vlg.; Hebr. 1 :2, anderzijds door zulke als Matth. 28 : 18; Fil. 2 : 10. In de schepping zijn alle dingen door den Zoon, ze zijn ook in de voleinding door Hem. Hij, Die er het wezen, het karakter aan gaf, is ook hun samenvatting.
Wat het verband aangaat, bestaat er wel niet volkomen, maar toch in het algemeen ook overeenstemming. 'AvaxsvpaXaiéaaa&ai is te verbinden met pvozriQiov, d.w.z. het jxvovqgiov, dat God heeft bekend gemaakt, is, dat Hij overeenkomstig Zijn welbehagen tot besturing van de volheid der perioden, alles in Christus samenvatten zal. We gelooven niet, dat het noodig is hier een breede verdediging van deze opvatting te geven. Het is wel waar, dat ook thans xaxa xf)v evdoxiav nog wel eens met yvcoglaag en niet, gelijk ons, omdat bij yvcogiaag reeds deXriuatos staat, beter voorkomt, met avax£q>aXaia>oao&ai wordt verbonden, maar voor ons onderwerp, maakt dat weinig verschil. Evenzoo maakt het voor ons doel weinig verschil, of men gfc olxovoulav neemt bij ngoédexo, in welk geval het op



Gods Raad als zoodanig ziet of bij êh>axe<paliau6oaodai, waardoor het op den inhoud van een bepaald Raadsbesluit slaat. Het rythme van den zin, ingeleid door xatè rijv evdoxiav, pleit misschien meer voor het laatste. In den bijzin fjv ngoév^exo zou dan de nadruk op amm vallen. Men moet in het eerste geval vertalen met het oog op, in het tweede tegen (of desnoods ook: met het oog op). Wel hebben we bezwaar tegen de opvatting, die evdoxïa wil omschreven achten door avaxeqpaiatéoao&ai. Immers, dan wordt de zin: God heeft het geheim van Zijn wil bekend gemaakt, volgens Zijn besluit om in Christus alles samen te vatten. Een bekendmaking kan bezwaarlijk volgens een dergelijk besluit zijn.
Om nu te weten, welke periode, welk tijdstip ligt aangeduid in TikriQoyfia tójv xaioéóv dienen we te zien, welk feit met dvaxemakaicóoaodcu is gemeend. Paulus schrijft, dat God een verborgenheid van Zijn wil heeft bekend gemaakt. Deze bekendmaking kan zijn geschied door feiten, dan ligt het avaxEwaXaiojoaodai in het verleden, het kan geschied zijn in woorden, dan is het een toekomstig iets. Het verband geeft ons deze gegevens ter beslissing. Vs. 4 en 5 spreekt Paulus van het besluit Gods, in vs. 6 maakt hij bij fjg Ixaghvoaev een overgang en komt dan in vs. 6, 7 en 8 te spreken, over wat God in Christus aan Zijn volk heeft geschonken. Deze orde laat verwachten, dat ook nog over de toekomst zal worden gehandeld. In vs. 11 valt op lv a> xal . Dit xal is vooral dan begrijpelijk, als Paulus er niet alleen iets mee aanduidt, dat naast het vorige staat, maar dat ook een ietwat ander karakter draagt, d.w.z. als hij weer van de toekomst bij het heden komt. Het geheele tiende vers klinkt eschatologisch. Men denkt aan Fit 2 : 10. We nemen daarom avaxecpaXaimoaodai liefst van de toekomst, het einde aller dingen en vatten dus yvmgloae op als: bekend gemaakt hebbende in woorden. Door een en ander is nu ook wel komen vast te staan, dat obcovofria moet worden genomen in actieve beteekenis. Dat geeft een goede opvatting bij de vertaling met het oog op het bestaar van en dus zeker, indien men gig otxovo/ilav verbindt met fjv nooê&ero en ook wel als men het voegt bij óyaxe<paXaicóoao■&ai. In het laatste geval zou bij de vertaling van ek door tegen ook de passieve beteekenis van oixovo/xla mogelijk zijn,



maar omdat de actieve meer gewoon is bij Paulus geven we daaraan de voorkeur. Intusschen moet herhaald, dat een en ander voor ons doel geen verschil maakt.
Thans eerst kunnen we de beteekenis van nk^gm/ua tcóv xaigcóv vaststellen. Eens zullen de perioden, men kan denken aan oude en nieuwe bedeeling samen of aan verschillende naast elkander loopende perioden, vol zijn, geheel afgeloopen. Dan breekt een andere tijd aan. God heeft bekend gemaakt, wat Hij besloten heeft in dien tijd te doen. De bepaling van het tijdstip berust bij God en bij Hem alleen. Wanneer de perioden vol zullen zijn en waarom ze dan vol zullen zijn, hooren we niet.
We zijn nu in staat ons eerste resultaat op te maken. De uitdrukking de volheid des tijds of der tijden geeft beide malen te kennen het tijdstip, dat een bepaalde tijd geheel voorbij is. De bepaling van het oogenblik, waarop dit het geval zal zijn, ligt uitsluitend in Gods hand. Hij openbaaart ons, dat die tijd er geweest is, of zijn zal, niet, waarom die er toen juist was of dan juist zijn zal. Beide malen staat de uitdrukking met het werk van Christus in verband. De eerste maal ziet ze op den tijd van Zijn komst in het vleesch, de tweede maal waarschijnlijk op Zijn wederkomst. Maar niet die feiten op zichzelf worden in de uitdrukking aangegeven, maar uitsluitend de begeleidende omstandigheid, dat ze plaats vinden, als naar Gods bestel de voorafgaande tijd of tijden vol zijn, dus dat ze geschieden na afloop van een door God bepaalden tijd.
* *
Wij komen tot een volgend punt.
Zagen we, dat de uitdrukking de volheid des tijds of der tijden op een tweetal plaatsten in het Nieuwe Testament voorkomt en daar een wel vast te stellen beteekenis heeft, dan rijst de vraag, staan die twee plaatsen op zichzelf of is ons daar iets geopenbaard, wat ook elders in de Schrift met zulk een nadruk naar voren wordt gebracht, dat er inderdaad reden is om van de volheid des tijds te spreken in den reeds omschreven zin?
Het is het eenvoudigst hierbij uit te gaan van de weder-



komst van Christus, die naar de gegeven exegese van Ef. 1 : 10 aldaar zeer waarschijnlijk is bedoeld. Metterdaad leert de Schrift zeer duidelijk, dat de wederkomst van Christus vallen zal op een tijd door God zelf bepaald, doch den menschen onbekend, een tijd, waarvan God slechts zeer in het algemeen aanduiding geeft.
Matth. 24 :36, Mark. 13 :32 zegt Jezus uitdrukkelijk, dat van dien dag en die ure niemand weet, ook de Engelen niet en de Zoon niet, doch alleen de Vader. Wanneer de apostelen nieuwsgierig vragen: Heere, zult gij in dezen tijd aan Israël het koninkrijk weder oprichten, antwoordt de Verhoogde Heiland: Het komt u niet toe te weten de tijden of gelegenheden (ygóvovg rj xatgovs), die de Vader in Zijn eigen macht gesteld heeft, Hand. 1:6. En Paulus schrijft aan de gemeente van Thessalonica: Maar van de tijden en de gelegenheden {negi de «ör %q&vmv xal xaigcov), broeders, hebt gij niet van noode, dat men u schrijve. Want gij weet zelf zeer wel, dat de dag des Heeren alzóó zal komen gelijk een dief in den nacht. Want wanneer zij zullen zeggen: Het is vrede en zonder gevaar, dan zal een haastig verderf hen overkomen, gelijk de barensnood een bevruchte vrouw, en zij zullen het geenszins ontvlieden, 1 Thess. 5 : 1 vlg. 2 Petr. 3 : 10 lezen we: Maar de dag des Heeren zal komen als een dief in den nacht. Vgl. ook Openb. 3:3; 16:15. Uitdrukkelijk wijzen we nog op Hand. 17 :31, waar van God staat xa&6ti êarrjasv yuégav, op welke Hij den aardbodem rechtvaardiglijk zal oordeelen h dvdgl co cbgiaev, vgl. Hand. 10:42.
Al deze plaatsen brengen dezelfde gedachte naar voren, die we reeds eerder vonden. God bepaalt den dag van Jezus' komst op de wolken. Wij kunnen dien dag niet vaststellen. Voor ons zal hij geheel onverwacht aanbreken.
Nu is het zeer zeker waar, dat verschillende gedeelten der Schrift — we noem*» Matth. 24; Mark. 13; 2 Thess. 2 — met nadruk spreken van allerlei gebeurtenissen, die als teekenen aan den grooten dag zullen voorafgaan. Deze teekenen doen echter allerminst te niet, dat God den dag vaststelt en dat hij ons onbekend blijft, zoo weinig zelfs, dat over het onverwacht komen juist in verband met die teekenen wordt gesproken. Dat geldt niet alleen van Matth. 24 en Mark. 13, maar



ook van 2 Thess. 2, dat immers niet los te maken is van 1 Thess. 5. Trouwens het karakter van de teekenen is ook niet van dien aard, dat het tijdstip der parousie er uit berekend zou kunnen worden. We lezen van oorlogen, allerlei rampen, vervolgingen, valsche profeten, antichristen, wonderen aan den hemel, prediking van het evangelie over de geheele aarde, van afval, van den mensch der zonde en wat hem wederhoudt. 1 Kor. 15 zegt, dat het einde er zijn zal, wanneer Christus het koninkrijk aan God en den Vader overgeeft, wanneer Hij vernietigd heeft alle heerschappij en alle macht en kracht. Van de vele teekenen, die de Openbaring van Johannes ons beschrijft, geldt, hetgeen trouwens ook reeds gezegd kan worden van veel, dat tot dusver werd vermeld, dat ze in zekeren zin tot het einde zelf behooren, bij de wederkomst van Christus plaats grijpen, er onmiddellijk aan voorafgaan of op volgen.
Van groote beteekenis is het ook te letten op de voortdurende roepstem tot waakzaamheid, die met het oog op het onverwacht komen van het einde tot de kinderen Gods uitgaat. Matth. 24 : 42 (Waakt dan, want gij weet niet, in welke ure uw Heere komen zal) heeft verschillende parallellen (Matth. 25:13; Mark. 13:37; 1 Thess. 5:6; Openb. 16:15). Zoo past de houding door God de gemeente opgelegd geheel bij het feit, dat de Heere zelf en Hij alleen den tijd van Christus' komst bepaalt. Van de kerk des Heeren kan gezegd, dat is ze Gods Zoon uit de hemelen verwachtende, 1 Thess. 1 : 10, vgl. Tit. 2 :13; dat is de taak, ook het kenmerkende van de gemeente Gods, die haar burgerschap in de hemelen heeft, Fil. 3 :20.
Veel moeilijker is het plaatsen te noemen, waar de Schrift spreekt over Jezus' eerste komst op aarde. Dit onderwerp is door onze oude dogmatici meer dan eens behandeld in den locus de Christo en zij noemden enkele teksten, die aanduidingen bevatten over den tijd van de vleeschwording des Woords. Deze teksten zijn zeker lang niet zoo duidelijk als die, welke van den tijd der wederkomst spreken. Toch meenen we, dat ook van de tijdsbepalingen der vleeschwording des Woords gezegd kan worden, dat ze ons leeren, hoe God den tijd bepaalt en daarvan aan menschen geen rekenschap geeft, 'tls Zijn werk en Hij openbaart ons niet, waarom het dan juist de meest geschikte tijd is. Ook de voorzeggingen omtrent Jezus'



komst hebben niet toegelaten den tijd ook maar zelfs eenigermate nauwkeurig te berekenen.
Wij gaan de bedoelde plaatsen in het kort na.
Gen. 49 : 10. Natuurlijk is het hier niet de plaats om een verklaring te geven van het moeilijke woord, dat Jakob in zijn zegen tot Juda sprak. Het komt ons voor, dat men er niet zonder grond uit afgeleid heeft, dat de Messias komen zou, eer het Joodsche volk als volk geheel zou zijn ten onder gegaan.
Jes. 11:1 leert, dat de Messias komen zal, als het huis van David weliswaar in vernedering zal wezen, maar toch nog zal bestaan.
De profetieën van Daniël plaatsen ons voor vele moeilijkheden. Wat de profeet 9 : 24—26 schrijft, is onder die vele moeilijkheden zeker een van de grootste en nog veel minder dan bij Gen. 49 : 10 kunnen we op de uitlegging van de plaats zelf ingaan. Voor ons doel is het genoeg vast te stellen, dat het werk van den Messias hier gesteld wordt op een door God bepaalden tijd, doch dat het menschen niet mogelijk is dien te berekenen. Reeds 2 :44 en 45 had Daniël dien tijd meer in het algemeen te kennen gegeven.
Eindelijk kan uit Hagg. 2 :8—10 (Stat. Vert.) en Mal. 3 :1 afgeleid worden, dat de Messias komen zal op een tijd, dat de tempel nog zal bestaan. Het bewijs uit deze plaatsen is echter niet sterk, daar de exegese, dat bedoeld is het lichamelijk zijn van den Messias in den tempel te Jeruzalem, zeker niet de eenig mogelijke is.
Veel leeren deze plaatsen niet, toch wel dit, dat God den tijd, waarin het Woord vleesch zou worden, naar Zijn wijs bestel in het geheel der geschiedenis heeft ingepast. Die tijd is niet toevallig, hij komt in verband met allerlei omstandigheden, die ons echter alleen als indirecte tijdsbepalingen worden geopenbaard, zonder dat gezegd wordt, welk oorzakelijk verband er bestaat tusschen die omstandigheden en Jezus' komst. Anders gezegd, we hooren, dat dit of dat nog aanwezig zal zijn, niet waarom het in het verband met Jezus' werk nog aanwezig moest zijn.
Het is ook van beteekenis te letten op een andere reeks plaatsen, die feitelijk nog veel meer zeggen, ook al spreken



ze met zooveel woorden niet over den tijd van de vleeschwording des Woords. De Schrift leert duidelijk, dat de komst van Christus in de wereld Gods werk is. Hij doet het en geen mensen, Hij bepaalt het in ieder opzicht. Zoo luidt reeds de moederbelofte Gen. 3 : 15: lk zal vijandschap zetten, en in dien toon zijn alle voorzeggingen gesteld. Op enkele, die in dit opzicht bijzonder duidelijk zijn, moge nog met name worden gewezen. Ps. 2 :6 en 7 lezen we: Ik toch heb mijn Koning gezalfd over Sion, den berg Mijner heiligheid. Ik zal van het besluit verhalen; de Heere heeft tot mij gezegd: Gij zijt Mijn Zoon, heden heb Ik u gegenereerd. In vs. 6 spreekt de Heere zelf, het persoonlijk voornaamwoord is in het Hebreeuwsch uitgedrukt, het ik heeft dus bijzonderen nadruk. In vs. 7 spreekt de koning, of in de vervulling de Messias, en de oorsprongen worden aan God toegeschreven. In Ps. 110 vinden we geheel hetzelfde. Het is de Heere, de God des Verbonds, Die het alles doet. Ja, deze gedachte keert op allerlei manieren telkens terug, we noemen nog Ps. 132.
Ten slotte wijzen we hier nog op twee stukken, waarvan de geheele Schrift vol is, we bedoelen het verbond der genade en het ambtelijk karakter van Jezus' werk. Natuurlijk kunnen we van deze beide stukken hier geen uiteenzetting geven of ook zelfs maar de duidelijkste Schriftgedeelten behandelen, die er van spreken. We bepalen er ons toe op te merken, dat in de Schrift naar voren komt, wat men wel genoemd heeft, het monopleurisch karakter van het verbond. God zegt niet tot den mensen, laten we samen een verbond oprichten, het zou Zijn eer te na komen dit te zeggen, Jes. 40 : 14, 25, 28 enz., maar God zegt: lk zal mijn verbond oprichten tusschen Mij en tusr schen u — Gij zult Mijn verbond houden, Gen. 17:7, 9 enz.
Ook de gedachte, dat Christus de Gezondene des Vaders is, niet gekomen om eigen werk te doen, maar om het werk Gods te doen in de wereld en om straks het koninkrijk God over te geven, wordt ons op allerlei manieren in de Schrift gepredikt. Duidelijk spreken plaatsen als Jes. 42 : 1; 61 : 1; Joh. 7 : 28, 29; 8:42; 1 Kor. 15:24—28; Hebr. 5 :5; 1 Petr. 1 :20.
We gaan, meenen we, niet te ver, indien we uitspreken, dat, als de Schrift op allerlei manieren Ln het licht stelt, dat Jezus komt van den Vader, ook de tijd, waarop de Heiland komt,



door den Vader is bepaald. Uitdrukkelijke vermelding daarvan is zeker niet noodzakelijk.
Vonden we in zake de wederkomst, dat, omdat haar tijd onbekend is, de houding der gemeente Gods op aarde die van waken moet zijn, we hebben na te gaan, of de Schrift ook iets dergelijks zegt in zake Jezus' eerste komst in het vleesch. Het duidelijkst is dat uitgesproken in onmiddellijk verband met de geboorte van onzen Heiland. Van Simeon heet het o.m. dat hij was jiQoadexó/ievoe naodxktjaiv tov 'Iooarjk en van Anna lezen we, dat ze van Jezus sprak juimv rots npoode%o/jiévoig Ivtgwoiv 'IeoovoaXtf/i, Luk. 2 :25 en 38. Men mag hier toch wel uit afleiden, dat er te Jeruzalem waren, die leefden bij de profetie en uitzagen naar de komst van den Messias. Wanneer Johannes de Dooper blijkens Matth. 11:3 vraagt: oi> d 6 Igyó/xEvog ij éteqov jiooodox&nsv, dan keurt Jezus het verwachten goed, want Zijn antwoord moet Johannes doen weten, dat de verwachting metterdaad was vervuld. En dat deze verwachting toch zeker in ruimer kring werd gevonden, straalt door in het woord van Paulus: hi èknidi tijg ets *ovs nmègas tjftóóv InayyeMas yEvo/uévtjg inb tov &eov ëorrjxa. xgivóusvog, xtê, Hand. 26 :6 en 7. Wellicht mag in Luk. 24 :21 gelezen, dat de Emmaüsgangers oordeelden, dat een reeds vóór Jezus' geboorte gekoesterde hoop in Hem was vervuld. En misschien heeft ook Jozef van Arimathea, eer hij met Jezus in aanraking was gekomen, het koninkrijk Gods verwacht, Mark. 15 :43; Luk. 23 :51.
In elk geval blijkt, al zijn de bewijsplaatsen niet al te veel en overduidelijk, zij leeren toch wel, dat de goede kern van Israël verlangend uitzag naar de komst van den Messias, een uitzien, dat juist dan te verklaren is, als men wist, dat Hij komen zou, doch niet wist, wanneer dit zou zijn, omdat God dit niet had geopenbaard.
Zoo zijn we gewettigd tot de slotsom, dat metterdaad de gedachte, die we opmerkten in de uitdrukking de volheid des tijds of der tijden, in heel de Schrift terug te vinden is. Er is dus aanleiding om deze zegswijze te gebruiken, wanneer men wil te kennen geven, dat de Middelaar gekomen is en wederkomen zal op den daartoe door God vastgestelden tijd.



We komen nu tot het laatste deel van ons onderzoek.
Tot dusverre vonden we, dat God m.n. in de uitdrukking de volheid des tijds of der tijden en verder in verschillende Schriftgedeelten ons met zoovele woorden of meer indirect openbaart, dat Christus komt of wederkomt op den tijd door Hem bepaald. Waarom het echter dan juist de tijd was of zal Zijn, vinden we niet. Wel leert de Schrift, dat aan de wederkomst vele teekenen voorafgaan, maar we hooren niet, waarom die teekenen dan juist zullen beginnen. Dan juist nu niet te nemen van een nauwkeurige tijdsbepaling, die ons met nadruk is onthouden, maar op te vatten van de algemeene tijdsomstandigheden, het stadium in de geschiedenis der wereld.
De wederkomst ligt in de toekomst. We kunnen uit de Schrift wel iets opmaken omtrent den toestand der wereld in den tijd van het einde, maar toch betrekkelijk weinig. We weten, dat de afval zeer groot zal zijn, ook in de kerk bij hen, die schijnbaar tot haar behooren. De goddeloosheid zal de overhand hebben, klein zal het getal wezen der vromen en die zullen leven onder zwaren druk. Maar ten slotte kunnen we niet meer zeggen, dan dat wanneer naar 's Heeren bestel het hoogtepunt bereikt zal wezen, het einde komt. Zeer zeker <$<ö tovg sxXexiobg xoXo^m&rjoovTai at fjuégai êxeïvai, Matth. 24:22. Maar van welken aard deze verkorting wezen zal, kunnen we niet zeggen. Wat de komst van den Verheerlijkten Middelaar op de wolken des hemels aangaat, moeten we dan ook, nu we slechts de profetie en niet de vervulling hebben om het karakter van haar tijd te bepalen, van een verdere omschrijving afzien.
Anders staat het met den tijd, waarin Jezus als kindeke lag in de kribbe van Betlehem.
Uit de Evangeliën laat zich zeer goed een beeld opmaken omtrent de gesteldheid van het Joodsche volk bij het begin onzer jaartelling. Misschien vinden we haar het best geteekend in het xomcovzeg xal necpoQiafxévoi van Matth. 11 :28. De vrome Joden zuchtten onder de inzettingen der Farizeën, als onder een juk te zwaar om te dragen, Hand. 15 : 10. Daarnaast een groote schare van onverschilligen, de „zondaren", die zich niet stoorden aan de wet. De leidslieden des volks verdeeld in groepen, waarvan de Farizeën en Sadduceën de meest op den



voorgrond tredenden waren. De laatsten op meer dan één punt afwijkende van het Woord Gods, de eersten het angstig bewarende, doch in woord en wandel er tegen ingaande. Verheffend is de indruk, dien we krijgen van het Israëlietische volk, waaronder Jezus optrad, niet. Als het volk Jezus aanvankelijk volgt, dan is het om de teekenen, om de brooden, Joh. 6 :26, als Jezus geloof vraagt, dan keert het zich af, Joh. 1:11; 6:60, 66; 12:37. Verlossing begeerde men, maar verlossing uit de macht der Romeinen. Als een oogenblik gedacht wordt, dat Jezus daarvan zal bevrijden, dan wil men Hem koning maken; als die verwachting wordt beschaamd, geeft Israël Hem over aan de Romeinen, opdat die Hem zouden kruisigen.
Een droeve teekening. En toch, als we vragen, is dit het diepste punt, is het nooit erger met Israël gesteld geweest, dan moeten we zeggen, 'twas in de dagen van Achab en Elia b.v. zeker niet minder treurig. Johannes de Dooper gaat voor Jezus uit, zijn werk wordt geschetst door naar Elia te verwijzen* Het blijft voor ons verborgen, waarom Jezus niet kwam, nadat Elia had gepredikt, waarom Johannes Zijn Voorlooper moest zijn.
Wenden we ons tot de heidenen. De apostel Paulus teekent ons in Rom. 1 het heidendom zijner dagen in al zijn verdorvenheid en diepe gezonkenheid. Maar we vragen weer, zijn het tenslotte niet dezelfde zonden, als waarom Sodom" en Gomorra zijn verwoest? Het Grieksch was wereldtaal, ook in het Nieuwe Testament komt dat naar voren en zoo was het mogelijk om in één taal overal te prediken. Maar is niet in een vroegere periode het Babylonisch-Assyrisch, in een latere het Latijn wereldtaal geweest? Vele heidenen keerden zich af van hun veelgodendom, waarin ze geen vrede vonden en bezochten als <pof3ov/u£voi of oefióuevoi ibv foóv de Joodsche synagoge. Maar kennen we ook niet uit latere tijden opvallende massabekeeringen op ongedachte wijze voorbereid? Het Christendom is opgetreden in een wereld van cultuur, van verfijnde beschaving, van hoogstaande wetenschap en wijsbegeerte. Maar is onze tijd in dat opzicht minder, dan die waarin Jezus verscheen? Er zijn nog andere dingen, die van beteekenis zijn. Jezus arbeidde onder Israël in een tijd, waarin blijkbaar groote scharen vrij gemakkelijk gedurende geruimen tijd hun werk in



den steek konden laten om Jezus te volgen. Er waren overal in de wereld reizende predikers, zoodat een verschijning als Paulus allerminst iets vreemds was. Er was veel stereotype prediking, zoodat men hetzelfde telkens weer kon verkondigen en de hoorders ingesteld waren op het vasthouden van het mondeling verkondigde. Het Christendom treedt op in een landstreek, waar de menschen weinig levensbehoeften hebben, in de open lucht kon worden gepredikt, het reizen weinig voorbereiding vraagt. Niemand zal het groote gewicht van al deze dingen ontkennen. Doch dadelijk moet gezegd, dat ook andere godsdiensten (Mithracisme, mysteriereligies) en wijsgeerige stelstels (Stoa, Cynische school) er van hebben geprofiteerd. Men kan zegggen, dat we niet isoleeren moeten en niet factor naast factor stellen om dan te vergelijken, doch dat we het geheel moeten nemen; de Schrift spreekt van een veelheid van gunstige factoren, die in één tijd onder de heidenen werden gevonden. We zullen dat niet ontkennen. Maar staat daar niet tegenover een veelheid van factoren, die naar denzelfden maatstaf van beoordeeling ongunstig moeten worden genoemd? Toen de heidenen Christenen werden, braken ze nog niet terstond met al de vorige gruwelen en de zedeloosheid b.v. kwam voor in pas tot openbaring gekomen kerken. De hooge wijsheid, waarmee ze in kennis kwamen, is den Korinthiërs niet tot voordeel geweest. Er was rust en orde in het groote Romeinsche rijk, maar Jezus is onrechtvaardig veroordeeld, Stefanus op onverklaarbare wijze ter dood gebracht, Paulus in een relletje te Lystre gesteenigd. De vervolging brak weldra los en in de middelen om het Christendom te onderdrukken, was men allerminst kieskeurig. In den tijd, waarvan het Nieuwe Testament spreekt, is het Christendom geen wereldbeweging geworden; Jezus niet alom in de beschaafde wereld bekend geworden als b.v. in dit oogenblik Krisnamurti.
Neen wij mogen de oogen niet sluiten voor al datgene, wat er was in den tijd van Jezus' omwandeling op aarde. Natuurlijk niet, 'tzou zonde zijn dat te doen, nu de Schrift er ons van spreekt, 't Verklaart mee de voorspoedige uitbreiding van de kerk des Heeren. Maar het verklaart niet voldoende, waarom die tijd met uitsluiting van alle andere tijden heet de volheid des tijds of der tijden.



Wij kunnen tot een conclusie komen.
Het staat ieder vrij de uitdrukking de volheid des tijds of der tijden te gebruiken, in welken zin hij dat wil. Men kan onder dat opschrift een teekening geven van de toestanden in de wereld, zooals ze waren in den tijd, waarop Jezus kwam op deze aarde. Materiaal kan men voor zulk een beschrijving ontleenen aan het Nieuwe Testament en aan allerlei andere geschriften. Men kan een hoofdstuk schrijven, als b.v. indertijd J. P. Lange deed in zijn Leben Jesu nach den Evangeliën onder het opschrift „Die Erfüllung der Zeit" (I, bl. 34 vlg.). Wie heeft het recht iets dergelijks te beletten? En indien men inzonderheid in de dagen van het Kerstfeest in dezen of in anderen zin over de volheid des tijds spreken wil, dan zet men slechts een, naar we meenen, reeds lang bestaande gewoonte voort.
Anders wordt het, als men vraagt, wat verstaat de Schrift onder de volheid des tijds of der tijden. We gelooven in deze studie die vraag te hebben beantwoord. Kort samengevat komt het hierop neer: De Schrift spreekt van de volheid des tijds of der tijden in verband met Jezus' komst en wederkomst, verstaat daaronder, dat een of meerdere perioden tot volle afsluiting zijn gekomen, stelt daarbij op den voorgrond, dat het God is, Die deze afsluiting bewerkt en Die alzoo op den tijd door Hem bepaald, Christus komen doet, maar veroorlooft ons niet te zeggen, waarom juist op die tijdstippen deze afsluiting tot stand komt, aangezien de reden daarvan ons niet is geopenbaard.



Van de referaten, behandeld in wetenschappelijke bijeenkomsten der Vrije Universiteit, en die het eigendom zijn der Vereeniging voor Hooger Onderwijs op Gereformeerden grondslag, Keizersgracht 164, Amsterdam, zijn tot heden verschenen:
1914 Dr. Dr.
1915 Dr.
1916 Mr. Dr.
J. Woltjer J. C. de Moor H. H. Bavinck P. A. Diepenhorst G. Ch. Aalders
1917 Dr. R. H. Woltjer
Mr.
1918 Dr. Dr.
1919 Dr. Dr.
1920 Mr. Dr.
1921 Dr.
W. Zevenbergen L. Bouman A. G. Honig
C. v. Gelderen J. Hekman
A. Anema K. Dijk
F. W. Grosheide
Dr. A. Sizoo
1922 Dr. F. J. J. Buytendijk
Mr. P. S. Gerbrandy
Het wezen der Materie.
De Kerk en het Sociale Vraagstuk.
Over het onbewuste.
Het Kapitalisme.
Iets over de bronnenscheiding in den Pentateuch.
De jongste onderzoekingen over de rede op den Areopagus en de Christelijke beschouwing der Oudheid. Over het Strafrechtelijk schuldbegrip-
De begrijpelijke relaties in de Psychologie.
De taak der wijsbegeerte. De ontwaakte behoefte aan eene bevredigende wereld- en levensbeschouwing.
De God Israëls en de goden van Babel.
De beteekenis van nerveuse en psychische invloeden voor het ontstaan en het verloop van inwendige ziekten.
Relativistische Rechtsleer.
Buiten de Kerk geen zaligheid.
De beteekenis van de uitdrukking
Zoon des Menschen.
De beteekenis der Cynisch-stoische
propaganda voor de verbreiding
van het Evangelie.
Bijdrage tot een onderzoek naar
het wezensverschil van mensch en
dier.
Socialisatie of Bedrijfsorganisatie.



1923 Dr. Dr.
G. Ch. Aarders W. Geesink
1924 Dr. Joh. C. Breen
Mr.
1925 Dr.
Dr.
1926 Dr.
1928 Dr. Mr.
1929 Dr
Dr. J. Coops
P. A. Diepenhorst A. A. v. Schelven
H. R. Woltjer
J. Ridderbos
H. J. Pos A. J. L. v. Beeck Calkoen F. W. Grosheide
De historische en religieuze waarde van het boek üsther. Beschrijving en beoordeeling van het Neo-Kantianisme der Badensche School (Stellingen). De Geloofsovertuiging van Willem van Oranje.
Beginselen der Vrijhandelsleer. Historisch onderzoek naar den Levensstijl van het Calvinisme. Over de beteekenis der Natuurwetten.
Gereformeerde Schriftbeschouwing en organische opvatting. Impliciete functies in de taal. Kerkelijke Armenzorg en Overheids- Armenzorg.
De volheid des Tijds volgens de Heilige Schrift. Chemie en Cultuur.