BLOEMLEZING Uil CHRISTELIJKE LATIJNSCHE ' / SCHRIJVERS DOOR D» A. SIZOO ). B. WOLTERS GRONINGEN - DBN HAAG - BATAVIA BLOEMLEZING UIT CHRISTELIJKE LATIJNSCHE SCHRIJVERS ANTIEKE CULTUUR onder redact» van Dr. D. COHEN, Dr. E. SLI|PER en Dr. H. WACENVOORT A. CAPITA SELECTA UIT DE CULTUURGESCHIEDENIS DER OUDHEID. In deze serie verschenen : Dr. P. J. Enk, Latijnsche Letterkunde, ingen. f 2.90, geb. f 3,25. Dr. F. Muller Jzn„ Grieksche Kunstgeschiedenis, ingenaaid f 1,50, gebonden, 2e druk, f 1,75. Dr. D. Cohen, De Hellenistische Cultuur (met een bloemlezing uit schrijvers, inscripties en papyri), f 1,50. Dr. H. M. R. Leopold, Romeinsch Leven, f 1,50. Dr. H. Wagenvoort, Varia Vita, ingen. f 2,50, geb. f 2,90. In voorbereiding: R. Casimir, Grieksche Wijsbegeerte. Dr. W. E. ]. Kuiper, Grieksche Letterkunde. Dr. F. M. Th. Böhl, De Beschavingsgeschiedenis van Assyrië en Babylonië. Dr. D. Cohen en Dr. G. ]. Thierry, De Egyptische Cultuur. B. SCHOOLUITGAVEN VAN GRIEKSCHE EN LATIJNSCHE SCHRIJVERS. In deze serie verschenen : Dr. O. Damsté, M. Tullius Cicero, Epistulae selectae, ingen. f 1,90, geb. f 2,25. Dr. T. Goedewaagen en Dr. E. Slijper, Plato, de Mythendichter. Leesboek uit Plato, ingen. f 1,90, geb. f 2 25. Dr. J. Mehler, Vergilius' Aeneis, met inleiding en commentaar. Eerste deel: Boek I en II, ingen. f 1.90, geb. f 2,25. Tweede deel: Boek III en IV, ingen. f 1,60, geb. f 1,90. Dr. H. Oldewelt, Phaedo van Plato, ingen. f 1,90, geb. f 2,25. Dr. A. Sizoo, Bloemlezing uit Christelijke Latijnsche schrijvers, ingenaaid f 1,90, gebonden f 2,25. In voorbereiding: Dr. J. Mehler, Vergilius' Aeneis. Boek V—XII. Dr. E. H. Renkema, Plautus' Trinummus. ANTIEKE CULTUUR ONDER REDACTIE VAN DR D. COHEN, DR E. SLIJPER EN DR H. WAGENVOORT BLOEMLEZING UIT CHRISTELIJKE LATIJNSCHE SCHRIJVERS DOOR DR A. SI ZOO CONRECTOR VAN HET CHRISTELIJK LYCEUM TE HILVERSUM BIJ J. B. WOLTERS' UITGEVERS-MAATSCHAPPIJ N.V. GRONINGEN — DEN HAAG — BATAVIA — 1932 BOEKDRUKKERIJ VAN J.B.WOLTERS WOORD VOORAF. Een bloemlezing uit de Christelijke Latijnsche schrijvers bestond, voorzoover mij bekend is, tot nu toe in ons land niet. Wie er prijs op stelde met zijn leerlingen iets te lezen uit de patristiek, gebruikte kleine buitenlandsche verzamelingen of Nederlandsche fasciculi van afzonderlijke auteurs. Wellicht komt daarom dit werkje niet te onpas, temeer omdat het behalve gymnasiasten ook beginnende studenten in staat stelt tot een eerste kennismaking met de Christelijke schrijvers. Dat de keuze niet gemakkelijk was, zal aan ieder duidelijk zijn, die den aard en den omvang der Christelijke literatuur kent. De theologie heb ik buiten deze bloemlezing gehouden, fragmenten van dogmatisch of exegetisch karakter waren a priori uitgesloten. Gaarne nam ik daarentegen stukken op, die iets leeren omtrent het cultureele en maatschappelijke leven. Een belangrijke plaats nemen natuurlijk ook fragmenten uit de apologetische literatuur in: zij zijn leerzaam zoowel voor de heidensche als voor de Christelijke opvattingen. Zoo hebben lang niet altijd aesthetische overwegingen voorgezeten. Wel hebben die me er van afgehouden fragmenten op te nemen uit Arnobius' werk. Voor een ruimen lezerskring was ook de keuze der op te nemen poëzie niet gemakkelijk; de psalmparaphrasen van Paulinus gaf ik curiositeitshalve: de leerling kan er uit zien hoe de Hebreeuwsche poëzie resoneert in het Latijnsche gemoed. De beide gedichten, die de appendix vormen, nam ik op vooral vanwege hun algemeene bekendheid door de moderne muzikale behandeling, die hun ten deel viel; hoewel ze eigenlijk buiten het kader dezer bloemlezing vallen, is het, dunkt me, ook om hun poëtische waarde, aangenaam den tekst ter beschikking te hebben. Het gemis aan commentaren op sommige werken deed zich gevoelen; voor Minucius Felix gebruikte ik de editie van Van Wageningen, voor het Apologeticum van Tertullianus die van Waltzing. Den brief van Cyprianus ontleende ik aan de editie van Bayard, de fragmenten uit Ambrosius aan Migne. Voor de óverige geschriften nam ik den tekst uit het Weener Corpus. Den tekst en de spelling liet ik ongewijzigd. Slechts op één plaats veranderde ik een woord 1). Voortdurend te wijzen op afwijkingen van het klassieke Latijn leek mij overbodig. Bij de lectuur zal dit, desgewenscht, door den leeraar kunnen geschieden. Voor welwillende opmerkingen houd ik mij aanbevolen. Moge deze kleine bloemlezing de belangstelling wekken of verlevendigen in de Oud-Christelijke Latijnsche literatuur, die tegenwoordig terecht algemeen gerekend wordt tot de Latijnsche letterkunde. Hilversum. A. SIZOO. 1) In Hieron. Ep. 75, waar ik Carvilio lees voor Cornelio (Vgl. mijn „Augustiniana" in Mnemos. LVII, p. 128). INLEIDING. i. Wanneer in het jaar 64 n. Chr. een groot deel van Rome is afgebrand en het gerucht Nero er van beschuldigt den brand te hebben bevolen, zoekt de keizer, om de lasterpraatjes te doen ophouden, de schuld te werpen op de Christenen. „Ergo abolendo rumori", zegt Tacitus (Ann. XV, 44), „Nero subdidit reos et quaesitissimis poenis affecit, quos per flagitia invisos vulgus Christianos appellabat. Auctor nominis eius Christus Tiberio imperitante per procuratorem Pontium Pilatum supplicio affectus erat; repressaque in praesens exitiabilis superstitio rursum erumpebat, non modo per Iudaeam, originem eius mali, sed per urbem etiam, quo cuncta undique atrocia aut pudenda confluunt celebranturque." Dit is de eerste maal, dat in de Romeinsche literatuur melding gemaakt wordt van het Christendom. En tevens is hier sprake van de eerste Christenvervolging. Want Tacitus verhaalt verder op hoe wreede wijze tal van Christenen door Nero ter dood gebracht werden, zij het dan niet om hun geloof, dan toch wel door hun Christen-zijn, waardoor ze geacht werden zich schuldig te maken aan de flagitia, die hen bij het volk gehaat maakten. In het tweede testimonium, dat ons bewaard werd, is reeds sprake van een vervolging om des geloofs wil. C. Plinius Secundus de jongere, in ui stadhouder van Bithynië, richt zich tot keizer Traianus met een brief (X, 96), waarin hij uiteenzet, hoe hij handelt met hen, die bij hem als Christenen worden aangeklaagd, en op die handelwijze 's keizers goedkeuring vraagt, die hij dan ook in het antwoord van Traianus krijgt. Merkwaardig is Plinius' brief vooral ook hierdoor, dat we in de door den schrijver vermelde bekentenis der Christenen een teekening aantreffen van het Christelijke leven van dien tijd. „Adfirmabant autem," zegt de stadhouder, „hanc fuisse summam vel culpae suae vel erroris, quod essent soliti stato die ante lucem convenire carmenque Christo quasi deo dicere secum invicem, seque sacramento non in scelus aliquod obstringere, sed ne furta, ne latrocinia, ne adulteria committerent, ne fidem fallerent, ne depositum appellati abnegarent: quibus peractis morem sibi discedendi fuisse". Hier hebben we als het ware de eerste Latijnsche apologie van het Christendom, overgeleverd door de pen van den stadhouder, die niet anders begeerde dan zich stipt te bepalen tot een objectieve beoordeeling van de zaak der Christenen in overeenstemming met de wettelijke voorschriften. Waarom echter werden er voorschriften gegeven tegen de Christenen? Iudaea was de bakermat van het Christendom en de Joodsche godsdienst was een religio licita. Wat was dan voor de Romeinen het onderscheid tusschen Jodendom en Christendom? Het Jodendom was bepaald door een nationaliteit, zijn uitbreiding was beperkt tot de grenzen der volksgemeenschap; het Christendom daarentegen was supranationaal: Paulus was uitgezonden als de apostel der heidenen. En eerst in Klein-Azië, geleidelijk al meer naar het Westen en eindelijk ook in Rome zelf had het Christendom zich uitgebreid, niet in de eerste plaats onder de geleerden of de hoogere standen, maar onder de eenvoudigen van geest en van maatschappelijke positie. „Neque civitates tantum sed vicos etiam atque agros superstitionis istius contagio pervagata est", zegt Plinius. Maar het nieuwe geloof dringt ook door onder de intellectueel en maatschappelijk hooger staanden en een kleine eeuw later kan Tertullianus uitroepen: „Hestemi sumus, et orbem iam et vestra omnia implevimus, urbes, insulas, castella, municipia, conciliabula, castra ipsa, tribus, decurias, palatium, senatum, forum; sola vobis relinquimus templa." (Apol. 37, 4). Wat gaf den heidenen dan den aanstoot, zoodat ze het Christendom beschouwden als een „exitiabilis superstitio" (Tacitus), een „superstitio nova ac malefica" (Suetonius, Vita Ner. 16), een „superstitio prava immodica" (Plinius)? Zoowel de leer als het leven der Christenen stond den heidenen tegen. Het meest kenmerkende van de leer der Christenen was voor de heidenen het feit, dat ze het veelgodendom loochenden en het monotheïsme aanhingen: het is dan ook opmerkenswaardig, dat alle Christelijke apologeten den heidenen pogen aan te toonen unum esse Deum, dat er slechts één God is. Ook de Joden aanvaardden die waarheid, maar, zooals gezegd, de Romeinen beschouwden het Jodendom als een nationalen godsdienst, en tegen nationale goden hadden zij geen bezwaar: die konden naast hun goden blijven bestaan. Maar aanvaarden van den God der Christenen beteekende onttroning van de nationale goden van den Romeinschen staat. Zoo kon men het Christendom beschouwen als staatsgevaarlijk, immers de Christenen tastten door hun negeering van den staatscultus den staat zelf aan, en in den staat de maiestas populi Romani. Van zijn standpunt volkomen terecht beschouwt dan ook Plinius de weigering der Christenen om aan de goden te offeren en aan het beeld des keizers goddelijke eer te bewijzen als het criterium van hun Christen-zijn, „quorum nihil posse cogi dicuntur qui sunt re vera Christiani". Maar ook het leven der Christenen gaf aanstoot. Hun zeden en opvattingen behoorden tot een sfeer, die de heidenen niet begrepen: hun hoop was niet van deze wereld. Zij vormden een gemeenschap, in welke andere normen golden, die zich scheen af te zonderen van de societas generis humani. Zij hielden hun bijeenkomsten, waarin voor de heidenen onbegrijpelijke ceremoniën plaats vonden, en die aanleiding gaven tot den gruwelijken laster van bloedschande en kindermoord: ook hiertegen trekken de apologeten onvermoeid te velde. Krachtig stelt het heidendom zich te weer: uiterlijk door vervolging, innerlijk door pennestrijd. Onder Domitianus (81—96) vindt de eerste vervolging om des geloofs wille plaats; zelfs Flavius Clemens, een neef van den keizer, en zijn vrouw Flavia Domitilla worden wegens öSeóttis aangeklaagd en veroordeeld. Ook de stadhouders treden hier en daar tegen de Christenen op. Traianus (98 117) verklaart het Christendom voor strafbaar, omdat het de staatsgoden loochent. „Conquirendi non sunt", schrijft hij in zijn antwoord aan Plinius (X, 97), „si deferantur et arguantur, puniendi sunt, ita tarnen ut qui negaverit se Christianum esse idque re ipsa manifestum fecerit, id est supplicando diis nostris, quamvis suspectum in praeteritum, veniam ex paenitentia impetret". Deze brief van Traianus is daarom zoo belangrijk, omdat de voorschriften, die hij hier geeft, ook in de latere tijden de norm vormden, waarnaar men inzake de Christenen handelde. Van een algemeene vervolging der Christenen kan men echter niet spreken: vaak hing het van de willekeur der stadhouders af, of ze tegen de Christenen wilden optreden of niet. Terecht richt daarom Tertullianus zijn apologie niet tot den keizer, maar tot de stadhouders. Onder keizer Marcus Aurelius (161—180) vindt in Lyon door toedoen van den stadhouder een Christenvervolging plaats, terwijl in andere deelen van het rijk rust heerschte. Het verbod van overgang tot het Christendom, dat Septimius Severus (x93—211) uitvaardigde, leidde ook tot partiëele vervolgingen; vooral in Africa stierven velen den marteldood. Eerst onder keizer Decius (249—251) kwam het tot een algemeene vervolging. Hij eischte van alle inwoners des rijks een bewijs, dat ze den goden geofferd hadden: verscheidene van deze verklaringen, onderteekend door de ambtenaren, die het offer hadden zien verrichten, zijn over. Wie niet offeren wilde, kreeg bedenktijd; was die verstreken, dan werd men verbannen of ter dood gebracht; vluchtte men, dan werd het vermogen geconfiskeerd. De oprechtheid van veler geloof bleek tegen deze maatregelen niet bestand: talrijk waren de afvalligen. Maar talrijk ook de voorbeelden van standvastigheid, die door de grootste kwellingen en de vreeselijkste kerkerstraf niet aan het wankelen gebracht kon worden. Een voorbeeld daarvan vindt men vermeld in den in deze bloemlezing opgenomen brief van Cyprianus uit het jaar 250. De laatste groote vervolging vond plaats onder Diocletianus (284—3°5)- Keizerlijke edicten bevalen, dat de kerken verwoest en de boeken der Christenen verbrand moesten worden, dat de Christenen hun burgerrecht zouden verliezen en Christenslaven de vrijheid niet konden verkrijgen. Door de pijnbank moesten de Christenen tot afval gebracht worden, en eindelijk bepaalde een laatste edict, dat allen tot offeren aan de goden gedwongen moesten worden. Maar ten slotte moest men de poging om het Christendom te onderdrukken opgeven: het had zich tot een te groote macht ontwikkeld, waarmee ook staatkundig rekening gehouden diende te worden. Onder keizer Constantinus (306—324) verschijnt het edikt van de beide Augusti, dat aan alle burgers van het rijk volledige godsdienstvrijheid schonk (Milaan 313). Aldus vangt het aan: „Cum feliciter tam ego Con- stantinus Augustus, quam etiam ego Licinius Augustus apud Mediolanum convenissemus atque universa, quae ad commoda et securitatem publicam pertinerent, in tractatu haberemus, haec inter cetera, quae videbamus pluribus hominibus profutura, vel imprimis ordinanda esse credidimus, quibus divinitatis reverentia continebatur, ut daremus et Christianis et omnibus liberam potestatem sequendi religionem, quam quisque voluisset". (Lactant. de mort. pers. 48). Van de latere keizers trad alleen nog Iulianus (361—363) tegen het Christendom op, niet alleen in een boek, waarin hij het bestreed, maar ook door een maatregel, die de Christenen feitelijk uitsloot van de werkzaamheid als grammatici en rhetoren. Maar deze reactie duurde slechts kort: Iulianus' opvolgers begunstigden het Christendom, ja zelfs werden de rollen omgekeerd en werden de heidenen genoopt zich tegen den Christelijken invloed te verdedigen, zooals blijken kan uit den strijd om het altaar van Victoria, die zich onder Valentinianus II (375—392) afspeelde en waarvan men in deze bloemlezing een fragment aantreft. En Theodosius de Groote (379 395) vaardigde zelfs besluiten uit, die den heidenschen godsdienst geheel ten onder moesten brengen x). Het Christendom was van een „superstitio" staatsgodsdienst geworden; het heidendom kwijnde weg. II De eerste Christelijke geschriften zijn geschreven in het Grieksch, en de oudste apologieën van het Christendom behooren tot de Grieksche literatuur. Ook het eerste heidensche werk, dat het Christendom bestreed, de Xóyo; van den Platonischen wijsgeer Celsus, verschenen omstreeks 178, was een Grieksch werk en het werd in het Grieksch beantwoord door Origenes, zij het eerst omstreeks 248. De eenige geschriften, die in de eerste anderhalve eeuw van onze jaartelling in het Latijn verschenen, zijn de eerste, nog vrij gebrekkige en zeer letterlijke, vertalingen van den Griekschen ) O. a. in 391. „Nemo se hostiis polluat, nemo insontem victimam caedat, nemo delubra adeat, templa perlustret, et mortali opere formata Simulacra siicniriaf" Bijbel. Maar wanneer dan de Christelijke literatuur Latijn gaat spreken, zet ze in met werken van den eersten rang, de Octavius van Minucius Felix en het Apologeticum van Tertullianus, met welke geen enkel heidensch geschrift uit denzelfden tijd kan worden vergeleken. Trouwens de Christelijke letterkunde had dit voor op de contemporaine heidensche literatuur, dat ze de draagster was van een gedachte, die inspireerend werkte. Na de groote schrijvers uit de eerste eeuw van den keizertijd ging het met de Latijnsche letteren bergafwaarts: ze weerspiegelden trouw het geestelijke verval. Wat de letterkunde gaf was holle, archaïseerende rhetorica, vlakke veelweterij, poovere geschiedbeschrijving, knutselende of droge poëzie; al steken enkele auteurs door originaliteit, degelijkheid en waar gevoel boven de groote massa uit. Hiernaast komen nu de Christelijke schrijvers op, die niet alleen iets te zeggen hebben, zoodat voor hen de inhoud belangrijker is dan de vorm, maar die ook hun pen in dienst stellen van een hoog ideaal, dat hun gansche wezen vervult. En hun worsteling om de nieuwe, aan den Latijnschen geest zoo geheel vreemde, gedachte te uiten in een taal, die ze, wilden ze hun doel bereiken, geheel hadden om te smeden, geeft aan hun geschriften het pikante, dat alles, wat met den sleur breekt, kenmerkt. Ook literaire genera moesten ze vernieuwen of scheppen. De nood der tijden bracht hen tot de apologie; wel hadden ze daarin eerbiedwaardige Grieksche voorbeelden, maar de juridische scherpzinnigheid van den Romeinschen geest stelde de apologetiek toch op een hooger plan. De ambtelijke brief veranderde van karakter met het ambt, dat hem in de pen gaf: het is nu een geestelijke band, die den ambtsdrager verbindt met zijn adressaten, den herder met zijn kudde, hetzij de brief, als die van Cyprianus, troost te brengen heeft aan geloofsgetrouwen in den kerker, hetzij hij, als die van Augustinus of Hieronymus, leiding te geven heeft aan heilbegeerige zielen of leergierige verstanden. De wijsgeerige verhandeling van weleer heeft zich om te zetten in de beredeneerende beschouwing van het dogma, de interpretatie der rhetorenscholen in de exegese der bijbelboeken, de populair-wijsgeerige voordracht in de van leven tintelende predikatie. Ja de Institutiones der juristen en rhetoren vinden hun Christelijken pendant in Lactantius' systematische uiteenzetting van het Christendom in zijn Institutiones divinae. Ook de ontwikkelingsgang der kerk voert tot nieuwe genres: opkomende dwalingen en ketterijen eischen geschriften ter wederlegging; vrome behoefte vraagt om kerkgezangen en werkt zoo mede tot het vormen van een hymnenliteratuur. Het zijn niet allen groote geesten, die aan de Christelijke Latijnsche letterkunde het aanschijn schonken, maar temidden van veel middelmatigheden rijzen toch wel figuren van den eersten rang op en ternauwernood had de Romeinsche oudheid op meer indrukwekkende wijze kunnen worden afgesloten dan door wellicht met Plato het grootste genie der antieke wereld: Augustinus. Wie kennis maakt met de Christelijke literatuur der oudheid voelt de vraag in zich rijzen, hoe het Christendom zich stelde tegenover de eeuwen oude heidensche cultuur. Ook de oude auteurs zelf hebben beseft dat, waar de wereld- en levensbeschouwing van het Christendom een zoo geheel andere was dan die van het heidendom, de vraag gewettigd was, in hoeverre zij in hun Christelijke ontwikkeling aan de wereldsche cultuur invloed mochten toestaan. Tertullianus schijnt de geheele wetenschap, dat is voor hem de heidensche wetenschap, terzijde te willen stellen. „Quid ergo," zoo zegt hij, „Athenis et Hierosolymis? quid academiae et ecclesiae? quid haereticis et ChristianisP Nobis curiositate opus non est post Christum Iesum, nee inquisitione post evangelium." „Wat hebben dan Athene en Jeruzalem met elkander te maken? Wat de academie en de kerk? Wat de ketters en de Christenen? Wij hebben geen speurlust noodig, nu Jezus Christus verschenen is, noch wetenschappelijk onderzoek, nu wij het evangelie hebben." (de praescript. haeret. 7). En elders: „Cedat curiositas fidei, cedat gloria saluti," „De speurlust make plaats voor het geloof, de roemzucht voor de zaligheid" (ib. 14). De scherpzinnige apologeet schijnt hier onbewust voorbij te zien, dat hij zonder de grondige studie van wat hij in den gloed des geloofs terzijde stelt, niet de juridisch haarfijn redeneerende verdediger van het Christendom geworden zou zijn, die hij was. In het algemeen kan men zeggen, dat de Christelijke auteurs theoretisch gekant waren tegen de heidensche literatuur, maar dat ze er practisch niet buiten konden, en dan voor hun inconse- quentie verontschuldiging zochten. Slechts weinigen houden vast aan hun verfoeiïng van heidensche werken. Zoo b.v. Lucifer van Calaris (ongev. 350), die niet alleen niets weten wil van wat heidensche geesten voortbrachten, maar zelfs prat gaat op zijn werkelijke of gewaande onbekendheid met de heidensche literatuur. Vooral in de poëzie bespeuren we den invloed der heidensche schrijvers, b.v. bij Iuvencus (ongev. 33°) en Prudentius. Het proza verraadt veel minder dien invloed, al is het er geenszins vrij van, ook niet bij mannen als Hieronymus en Augustinus. Hieronymus verontschuldigt zich over het citeeren van heidensche auteurs met het argument, dat ook andere Christelijke schrijvers, zelfs niemand minder dan de apostel Paulus, gebruik maakten van de profane literatuur. Augustinus schat den Manichaeër Faustus gering, omdat hij niet meer gelezen had dan eenige redevoeringen van Cicero, en iets van Seneca en de dichters. Later spreekt hij weliswaar steeds meer en meer geringschattend over de werken der heidenen, maar citeert hen niettemin tallooze malen. De practijk leerde hem, dat hij ze niet negeeren kon, en in de „doctrina Christiana" geeft hij dan ook als zijn meening te kennen, dat men de vrije kunsten moet beschouwen als het goud en het zilver, dat de heidenen aan Gods voorzienigheid danken en dat de Christenen, als eens Israël het vaatwerk uit Egypte, hun moeten ontnemen en in dienst stellen van het evangelie. Bij het nagaan van de vraag, hoe de wetenschappelijk ontwikkelde Christenen uit de eerste vijf eeuwen tegenover de GriekschRomeinsche cultuur stonden, moeten we niet vergeten, dat zij niet als wij van haar door den tijd gescheiden waren, maar dat ze hun eigen cultuur was, en dat zij allen zonder onderscheid door de heidensche school gegaan waren. Wetenschappelijke ontwikkeling beteekende ontwikkeling door beoefening der rhetorica; alle vakken werden bestudeerd als onderdeelen der rhetorica en het was uitgesloten die anders te doceeren dan aan de hand der heidensche geschriften. Van een wetenschappelijke vorming zonder grondige kennis van Cicero en Vergilius was ten tijde van Augustinus geen sprake en hij zelf heeft ook na zijn bekeering nog met leerlingen Vergilius behandeld. Eeuwenlang heeft de school zich, ook in den Christelijken tijd, gehandhaafd zooals ze was, en eeuwenlang heeft ze aan de heidensche stof den geest der jeugd gescherpt. De onontbeerlijkheid van die leerstof werd maar al te goed ingezien door Iulianus Apostata, toen hij in 362 het schoonschijnende edict uitvaardigde, dat de Christelijke leeraren geen klassieke schrijvers bij het onderricht mochten gebruiken. Hij wist maar al te goed, dat hij daardoor elk onderwijs geheel onmogelijk maakte en dat zijn bevel gelijk stond met het verjagen van de Christelijke rhetoren van hun katheders. Een naieve poging tot revanche ondernam Apollinaris van Laodicea, daardoor demonstreerend, hoe elk onderwijs gebonden was aan de oude literatuurvormen. Immers hij bracht de geschiedenissen van het Oude Testament tot op Saul toe over in Homerische verzen, verdeeld in 24 boeken, maakte Christelijke comedies in den stijl van Menander, tragedies in dien van Euripides, bootste de lyriek van Pindarus na en verwerkte de evangeliën en de apostolische dogmata in den vorm van Platonische dialogen. Dat zijn poging mislukte, blijkt reeds uit het feit, dat van al dit maakwerk geen letter over is. III. Wat den stijl betreft, dien de Christelijke auteurs in hun werken gebruiken: daarin betoonen zij zich kinderen van hun tijd, in welken een geschrift meer getaxeerd werd naar zijn vorm dan naar zijn inhoud. Zij moesten in hun stijl zich wel aanpassen aan de heerschende opvattingen, wilden ze gelezen worden. Bovendien was hun zelf door het jarenlange rhetorische onderricht de nauwkeurige verzorging van den stijl tot een tweede natuur geworden. De eenvoudige taal van de Heilige Schrift stootte, wanneer het niet in de eerste plaats om den inhoud te doen was, vaak af: toen Augustinus haar begon te lezen scheen ze hem „indigna, quam Tullianae dignitati conpararem". De heidenen namen alleen reeds om den uiterlijken vorm der Schrift geen kennis van haar. „Haec imprimis causa est," zegt Lactantius (div. inst. V, 1) ,,cur apud sapientes et doctos et principes huius saeculi scriptura sancta fide careat, quod prophetae communi ac simplici sermone, ut ad populum, sunt locuti. contemnuntur itaque ab iis, qui nihil audire vel legere nisi expolitum ac disertum volunt, nee quicquam inhaerere animis eorum potest, nisi quod aures blandiori sono permulcet. illa vero, quae sordida videntur, anilia inepta vulgaria existimantur. adeo nihil verum putant, nisi quod auditu suave est, nihil credibile, nisi quod potest incutere voluptatem. nemo veritate rem ponderat, sed ornatu." In theorie huldigden de Christelijke auteurs wel de meening, dat ze in eenvoudigen stijl moesten schrijven in navolging van het voorbeeld der Schrift, „ut rusticam contionem facilius instruerent et in una eademque sententia aliter doctus aliter audiret indoctus (Hieron. ep. 53, 9), in de practijk konden ze het niet doen. Zelfs wanneer ze spraken tot een rustica contio, zooals Augustinus in zijn stenografisch opgenomen preeken, lijkt ons de stijl verre van eenvoudig, veeleer gekunsteld door rijm en rhythme, door woordspeling en pointe. Daarbij moeten we echter bedenken, dat voor den antieken zuiderling, ook voor den man uit het volk, de stijl veel meer een essentiëel element van het gesproken of geschreven woord was dan voor ons, en dat hij, ook al was hij ongeletterd, een veel meer ontwikkeld gevoel voor taal en zinswending had dan de moderne noorderling. Zoo komt ons de brief van Cyprianus aan zijn gevangen geloofsgenooten, die in deze bloemlezing is opgenomen, te bloemrijk voor en maakt op ons een indruk van ietwat vooze oratorie, terwijl hij toch inderdaad door een warm hart ingegeven en ongetwijfeld met troost en dankbaarheid door de adressaten gelezen is. De stijl der verschillende schrijvers verschilt met hun aanleg, karakter en smaak. Het meest klassieke Latijn schreef ongetwijfeld Lactantius. Minucius Felix schrijft een levendige taal, dankbaar gebruik makend van de kunstmiddelen, die de rhetorica van zijn tijd hem bood, zonder echter in smakelooze overdrijving te vervallen. Tertullianus' Latijn gloeit als de Africaansche zon, onder wier stralen het geschreven werd. Deze gepassioneerde schrijver, deze „ardens vir", zooals Hieronymus hem noemt, gevoelt zich souverein meester over de taal; hij ontneemt aan het statige Latijn zijn gravitas, buigt en kneedt het naar zijn wil; hij drukt zijn rijke, soms spitsvondige gedachten uit in gedrongen, aan inhoud rijke en daarom moeilijk te begrijpen bewoordingen, bruisend als de geest, die ze in de pen gaf. Zoo is hij wellicht de moeilijkste schrijver in het Latijn, maar behoort zeker ook tot de origineelste auteurs der wereldliteratuur. Een geheel anderen stijl schrijft Cyprianus, hoewel er geen dag voorbijging, dat hij niet in Tertullianus, dien hij ,,den meester" noemde, las. Hieronymus (ep. 58, 10) typeert beiden aldus: „Tertullianus creber est in sententiis, sed difficilis in loquendo; beatus Cyprianus instar fontis purissimi dulcis incedit et placidus." Inderdaad vloeien de zinnen van Cyprianus rustig voort, slechts onderbroken door talrijke citaten uit den Bijbel. Maar zijn stijl verraadt den vroegeren rhetor: in het bijzonder is het homoioteleuton hem lief. Ambrosius was vooral groot als prediker. Hoe hij in zijn toespraken gebruik maakte van het raffinement der in zijn tijd in zwang zijnde rhetorica, kan men zien uit het opgenomen fragment zijner grafrede over Satyrus. Ook Hieronymus is niet vrij van rhetonsche flosculi; hij is echter in zijn kracht in het geleerde betoog en ook in zijn briefstijl verraadt hij den kamergeleerde, wien het ten slotte toch meer aankomt op den inhoud dan op den vorm. Augustinus beheerscht de genera dicendi volkomen. In zijn Confessiones is zijn stijl verheven, soms op het pathetische af: de gebedsvorm, waardoor dit boek in de antieke literatuur een genre vormt op zichzelf, eischt wel veel van de stemming van den lezer. In zijn andere groote werken sluit zijn stijl zich dicht aan het klassieke Latijn aan. Zijn brieven, rijk aan inhoud, zijn geschreven in keurigen, maar zakelijken trant. Het meest liet hij zich gaan in zijn preeken: voor ons besef te overdadig stapelt hij daar rijm op rijm, woordspeling op woordspeling; we weten echter, dat zijn hoorders door zijn woorden getroffen werden, en met den vorm drong ook de inhoud tot hen door. Op de taal heeft het Christendom, gelijk te verwachten is, grooten invloed gehad, doordat talrijke nieuwe begrippen om uitdrukking in het Latijn vroegen. De schrijvers zagen zich daartoe vaak genoodzaakt om Grieksche woorden in het Latijn in te voeren, omdat Latijnsche woorden voor een bepaald begrip ontbraken^ b.v. baptizare, apostolus, diabolus, episcopus, catechumenus, sizoo, Bloemlezing. waarvan dan vaak met Latijnschen uitgang andere woorden werden afgeleid, b.v. baptizatio, baptizator, episcopatus. Andere Grieksche woorden werden in het Latijn vertaald zoo, dat reeds bestaande Latijnsche woorden een nieuwe beteekenis kregen, zoo b.v. concilium (cóvoSoc, kerkvergadering) gentes (ëdvr), heidenen); weer andere werden nieuw gevormd naar Grieksch voorbeeld b.v. salvator (cojxrip) excommunicare ( conprobaris, in praesentiarum tarnen ita tibi informandus est animus, ut libram teneas aequissimi iudicis nee in alteram partem propensus incumbas, ne non tam ex nostris disputationibus nata sententia quam ex tuis sensibus prolata videatur. 2 Proinde, si mihi quasi novus aliqui et quasi ignarus partis utriusque considas, nullum negotium est patefacere, omnia in rebus humanis dubia, incerta, suspensa magisque omnia verisimilia quam vera: wedijverend in het keilspel". 6. Is lusus est: „dit spel bestaat daarin, dat men . de litore _ a litore. plano situ: „horizontaal", ipsum n.1. de speler. raderet en emicaret: imperf. alsof voorafging: ludebant. longius et frequentius n.1. quam testae ceterorum. II, 1. Marce frater: hoewel Caecilius nog geen Christen is, spreekt hij Marcus met „broeder" aan, wellicht in scherts Octavius nabootsend (zie boven III, i). cum maxime: hier „op dit oogenblik". sit: in het latere Latijn heeft quamquam ook den coni. bij zich. in utroque vivendi genere: n.1. heidendom en Christendom, in praesentiarum: ook wel impraesentiarum, saamgetrokken uit: in praesentia rerum: „voor het oogenblik". ne non tam ... quam: „opdat ze meer . . . dan", novus: „onbekend bij teide partijen", ignarus: „onbekend met. nullum negotium es?; „is het niet moeilijk", verisimilia: het stand- II 3—7- 3 quo magis mirum est nonnullos taedio investigandae penitus veritatis cuilibet opinioni temere succumbere quam in explorando 4 pertinaci diligentia perseverare. Itaque indignandum omnibus, indolescendum sint, ut nisi divinitatis rationem diligenter excusseris, nescias humanitatis, nee possis pulchre gerere rem civilem, nisi cognoveris hanc communem omnium mundi civitatem, praecipue cum a feris, beluis hoe differamus, quod illa prona in terramque vergentia nihil nata sint prospicere nisi pabulum, nos, quibus vultus erectus, quibus suspectus in caelum datus est, sermo et ratio, per quae deum adgnoscimus, sentimus, imitamur, ignorare nee fas nee licet ingerentem sese oculis et sensibus nostris caelestem claritatem: sacrilegii enim vel maxime instar est, humi quaerere quod in sublimi debeas invenire. tyran van Syracuse, muntten uit door wreedheid. P. Rutilius Rufus: bestreed in 95 v. C. als legaat in Azië de afpersingen der publicani (belastingpachters), maar werd uit wraak in 92 de repetundis aangeklaagd en door de rechtbank, die uit equites bestond, veroordeeld. M. Furius Camillus: overwon (390 v. C.) de Galliërs, maar werd van verduistering van buit beschuldigd en verbannen. 13. temulenta: eig. dronken, hier: „van wijn gezwollen". III, 1. nee recuso: met acc. c. inf.: ,,ik ontken niet, dat. 2. universitatis. „het heelal" divinitatis rationem: „het wezen der godheid", feris, beluis: asyndeton, zooals boven V, 5. nihil... prospicere: ad nihil prospiciendum; deze inf. komt bij dichters en latere prozaschrijvers meer voor. nee fas (est) nee licet: n.1. nos ignorare. sacrilegii... vel maxime instar est: „het staat III 3—8. 3 Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam temere cohaerentibus conglobatum, mentem, sensum, oculos denique ipsos 4 non habere. Quid enim potest esse tam apertum, tam confessum tamque perspicuum, cum oculos in caelum sustuleris et quae sunt infra circaque lustraveris, quam esse aliquod numen praestantissimae mentis, quo omnis natura inspiretur, moveatur, alatur, gubernetur P 5 Caelum ipsum vide, quam late tenditur, quam rapide volvitur, vel quod in noctem astris distinguitur, vel quod in diem sole lustratur: iam scies, quam sit in eo summi moderatoris mira et divina libratio. Vide et annum, ut solis ambitus faciat, et mensem «vide, ut luna auctu, senio, labore circumagat. Quid tenebrarum et luminis dicam recursantes vices, ut sit nobis operis et quietis alterna reparatio ? Relinquenda vero astrologis prolixior de sideribus oratio, vel quod regant cursum navigandi, vel quod arandi metendique tempus inducant. Quae singula non modo ut crearentur, fierent, disponerentur, summi opificis et perfectae rationis eguerunt, verum etiam sentiri, perspici, intellegi sine summa sollertia et ratione non possunt. 7 Quid ? cum ordo temporum ac frugum stabili varietate distinguitur, nonne auctorem suum parentemque testatur ver aeque cum suis floribus et aestas cum suis messibus et autumni maturitas grata et hiberna olivitas necessaria? Qui ordo facile turbaretur, nisi 8 maxima ratione consisteret. Iam providentiae quantae, ne hiems sola glacie ureret aut sola aestas ardore torreret, autumni et veris inserere medium temperamentum, ut per vestigia sua anni rever- zeker wel volkomen gelijk aan heiligschennis". 3. hunc mundi totius ornatum: „deze gansche welgeordende wereld", frustis: minachtende zinspeling op de atomenleer van Epicurus. 4. confessum: „algemeen erkend". 5. coelum vide, quam late tenditur etc.: vide, quam late caelum se tendat. vel quod.,. vel quod: „hetzij ... hetzij", libratio: „het in evenwicht houden", senio: senium, de ouderdom met verval van krachten; hier ,,'t afnemen", labor: „het verdwijnen" circumagat: n.1. mensem. 6. astrologis: „de astronomen". 7. Quid? „verder", aeque: correspondeert met et ... et ... et. autumni maturitas grata: autumnus gratus maturitate frugum. hiberna olivitas: „de olijfoogst in den winter", „de winter met zijn zoo noodzakelijken olijfoogst". 8. providentiae quantae: „van hoe groote voorzienigheid getuigt het". medium temperamentum: „de juiste vermenging (van koude en warmte), die III 9—ii, IV 4—6. 9 tentis occulti et innoxii transitus laberentur! Mari intende: lege litoris stringitur. Quicquid arborum est vide: quam e terrae visceribus animatur! Aspice oceanum: refluit reciprocis aestibus. Vide fontes: manant venis perennibus. Fluvios intuere: eunt semper 10 exercitis lapsibus. Quid loquar apte disposita recta montium, collium flexa, porrecta camporum? quidve animantium loquar adversus sese tutelam multiformem? alias armatas cornibus, alias dentibus saeptas et fundatas ungulis et spicatas aculeis aut pedum celeritate 11 liberas aut elatione pinnarum? Ipsa praecipue formae nostrae pulchritudo deum fatetur artificem: status rigidus, vultus erectus, oculi in summo velut in specula constituti et omnes ceteri sensus velut in arce compositi. IV. ER IS SLECHTS ÉÉN GOD. (Octav. XVIII, 4—XIX). 4 Quod si ingressus aliquam domum omnia exculta, disposita, ornata vidisses, utique praeesse ei crederes dominum et illis bonis rebus multo esse meliorem: ita in hac mundi domo, cum caelo terraque perspicias providentiam, ordinem, legem, crede esse universitatis dominum parentemque ipsis sideribus et totius mundi 5 partibus pulchriorem. Ni forte, quoniam de providentia nulla dubitatio est, inquirendum putas, utrum unius imperio an arbitrio plurimorum caeleste regnum gubernetur: quod ipsum non est multi laboris aperire cogitanti imperia terrena, quibus exempla 6 utique de caelo. Quando umquam regni societas aut cum fide daartusschen het midden houdt". 9. refluit reciprocis aestibus: „(affluit et) refluit met afwisselend getij". 10. recta montium, collium flexa: ,,de steile bergen, de glooiende heuvels", adversus sese: „tegenover elkaar", spicatas aculeis: „met puntigen angel toegerust". 11. velut in arce: n.1. in capite velut in arce. Cic. de nat. deor. II, 140: sensus ... in capite tamquam in arce . . . collocati sunt. IV, 4. utique: „ongetwijfeld", caelo terraque: in caelo et in terra. 5. cogitanti: (voor iemand, die), „wanneer men denkt aan", de caelo:n.1. „afkomstig". 6. Persas etc.: Herodotus verhaalt (III, 84), hoe de zeven Perzische edelen, die Pseudo-Smerdis hadden omgebracht, overeenkwamen, dat hij, wiens paard na zonsopgang het eerst zou hinniken, koning zou worden. Deze IV 7— II. coepit aut sine cruore discessit? Omitto Persas de equorum hinnitu augurantes principatum, et Thebanorum par, mortuam fabulam, transeo. Ob pastorum et casae regnum de geminis memoria notissima est. Generi et soceri bella toto orbe diffusa sunt, et tam magni 7 imperii duos fortuna non cepit. Vide cetera: rex unus apibus, dux unus in gregibus, in armentis rector unus. Tu in caelo summam potestatem dividi credas et scindi veri illius ac divini imperii totam maiestatem, cum palam sit parentem omnium deum nee principium habere nee terminum, qui nativitatem omnibus praestet, sibi perpetuitatem, qui ante mundum fuerit sibi ipse pro mundo: qui universa, quaecumque sunt, verbo iubet, ratione dispensat, virtute sconsummat? Hic non videri potest: visu clarior est; nee comprehendi: ctactu purior est>; nee aestimari: sensibus maior est, infinitus, inmensus et soli sibi tantus, quantus est, notus. Nobis vero ad intellectum pectus angustum est, et ideo sic eum digne 9 aestimamus, dum inaestimabilem dicimus. Eloquar quemadmodum sentio: magnitudinem dei qui se putat nosse, minuit; qui non vult 10 minuere, non novit. Nee nomen deo quaeras: deus nomen est. Illic vocabulis opus est, cum per singulos propriis appellationum insignibus multitudo dirimenda est: deo, qui solus est, dei vocabulum totum est. Quem si patrem dixero, carnalem opineris; si regem, terrenum suspiceris; si dominum, intelleges utique mortalem. 11 Aufer additamenta nominum et perspicies eius claritatem. Quid quod omnium de isto habeo consensum? Audio vulgus: cum ad caelum manus tendunt, nihil aliud quam „deum" dicunt et ,,deus eer viel te beurt aan Darius. Thebanorum par: Eteocles en Polynices. casae: de hut van Romulus, die op den mons Palatinus getoond werd. de geminis memoria = memoria geminorum. generi et socii: n.1. van Pompeius en Caesar, met wiens dochter Iulia Pompeius gehuwd was. cepit: capere = bevatten. 7. nativitatem: „geboorte, ontstaan", dispensat: „regeert, virtute: „kracht". 8. ad intellectum etc.: pectus angustius est, quam ut eum intellegat. 10. carnalem: vleeschelijk, „lichamelijk" bij Chr. schrijvers in overeenstemming met de beteekenis, die caro in den Bijbel vaak heeft; het tegenovergestelde woord is spiritualis, geestelijk. 11. habeo: „aan mijn zijde heb", „mij beroepen kan op", an Christiani confitentis oratio: „of de uitdrukking van een Christen die (daardoor den éénen God) belijdt". De schrijver bedoelt, dat de vulgi naturalis sermo volkomen overeenstemt met de bewuste be- v 3—8. magnus est" et „deus verus est" et „si deus dederit". Vulgi iste naturalis sermo est an Christiani confitentis oratio ? Et qui Iovem principem volunt, falluntur in nomine, sed de una potestate consentiunt. V. DE PAUPERTATE ET MISERIIS CHRISTIANORUM. (XXXVI, 3 —XXXVII, 4). Uit de verdedigingsrede van Octavius. 3 Ceterum quod plerique pauperes dicimur, non est infamia nostra, sed gloria: animus enim ut luxu solvitur, ita frugalitate firmatur. 4 Et tarnen quis potest pauper esse qui non eget, qui non inhiat alieno, qui deo dives est? Magis pauper ille est, qui cum multa 5 habeat, plura desiderat. Dicam tarnen quemadmodum sentio: nemo tam pauper potest esse quam natus est. Aves sine patrimonio vivunt et in diem pecua pascuntur: et haec nobis tarnen nata sunt, o quae omnia, si non concupiscimus, possidemus. Igitur ut qui viam terit, eo felicior quo levior incedit, ita beatior in hoe itinere vivendi, qui paupertate se sublevat, non sub divitiarum onere suspirat. 7 Et tamen facultates, si utiles putaremus, a deo posceremus: utique indulgere posset aliquantum cuius est totum. Sed nos contemnere malumus opes quam continere, innocentiam magis cupimus, magis patientiam flagitamus, malumus nos bonos esse quam prodigos. 8 Et quod corporis humana vitia sentimus et patimur, non est poena, militia est. Fortitudo enim infirmitatibus roboratur et calamitas lijdenis van den Christen, qui Iovem etc.: „wie (met deus) den oppergod Iuppiter bedoelen". V, 4. quis potest etc.: quis, qui non eget etc., potest pauper esse. deo dives: „rijk in God", magis: „veeleer". 5. in diem: „van dag tot dag". 6. quae... possidemus: een Stoicijnsche opvatting: tantum illi (sapienti) deest, quantum cupit (Sen. de ben. VII, 2, 6); ingentis spiritus res est, . . . cum tot animalia, tantam copiam rerum, quas natura beatissime fundit, aspexeris, emittere hanc dei vocem: „Haec omnia mea sunt!" (ib. 3, 3). 7. facultates: „rijkdom". continere: — conservare. 8. corporis humana vitia: = corporis humani vitia: „het lichamelijk lijden, dat den mensch te beurt valt", militia: „oefening". V 9—3- saepius disciplina virtutis est; vires denique et mentis et corporis sine laboris exercitatione torpescunt. Omnes adeo vestri viri fortes, qu°s in exemplum praedicatis, aerumnis suis inclyti floruerunt. 9 Itaque et nobis deus nee non potest subvenire nee despicit, cum sit et omnium rector et amator suorum, sed in adversis unumquemque explorat et examinat, ingenium singulorum periculis pensitat, usque ad extremam mortem voluntatem hominis sciscitatur, nihil sibi posse perire securus. Itaque ut aurum ignibus, sic nos discriminibus arguimur. XXXVII. Quam pulchrum spectaculum deo, cum Christianus cum dolore congreditur, cum adversum minas et supplicia et tormenta componitur, cum strepitum mortis et horrorem carnificis inridens inculcat, cum libertatem suam adversus reges et principes erigit, soli deo, cuius est, cedit, cum triumphator et victor ipsi, qui adversum se sententiam dixit, insultat! Vicit enim qui, quod - contendit, obtinuit. Quis non miles sub oculis imperatoris audacius periculum provocet? Nemo enim praemium percipit ante experimentum. Et imperator tarnen quod non habet, non dat: non potest ! propagare vitam, potest honestare militiam. At enim dei miles nee in dolore deseritur nee morta finitur. Sic Christianus miser videri potest, non potest inveniri. disciplina: „leerschool", adeo: „juist", inclyti: = incluti „beroemd". 9. despicit: n.1. nobis subvenire. pensitat: „weegt", securus: „zeer goed wetend onder invloed van deze beteekenis geconstrueerd met acc. c. inf. arguimur. „zooals (de echtheid van) het goud door het vuur bewezen wordt, zoo wordt door gevaren aangetoond, wie wij zijn". Vgl. Ovid. Trist. IV, 3, 80: apparet virtus arguiturque malis. XXXVII, 1. Quam pulchrum etc.: vgl. Cyprian. ep. X, 2: O quale illud fuit spectaculum Domini; quam sublime, quam magnum, quam Dei oculis sacramento (krijgseed) ac devotione militis eius acceptum (aangenaam). strepitum: n.1. het gekletter van het zwaard van den beul. quod contendit: „datgene, waarvoor hij strijdt". Q. SEPTIMIUS FLORENS TERTULLIANUS. Tertullianus werd omstreeks 160 te Carthago geboren als zoon van een heidenschen centurio. Hij kreeg een uitnemende opleiding in de rhetorica en de rechtswetenschap. Waarschijnlijk ruim 30 jaren oud, ging hij tot het Christendom over, en werd een vurig verdediger van het nieuwe geloof. Later sloot hij zich aan bij de secte der Montanisten, en bestreed sindsdien de kerk, waartoe hij vroeger behoord had. Wanneer hij stierf, is niet bekend. Zijn talrijke geschriften hebben grooten invloed gehad op de Latijnsche kerktaal. „Tertullian ist einer der originellsten und jedenfalls der individuellste aller lateinischen Kirchenschriftsteller" (G. Rauschen). ,,Quid Tertulliano eruditius, quid acutius? Apologeticus eius et contra Gentes libri cunctam saeculi continent disciplinam" (Hieronymus). In 197 schreef Tertullianus zijn tot de Romeinsche stadhouders gericht Apologeticum, waarin hij de Christenen, omdat ze zich voor de rechtbanken niet mondeling mochten verweren, schriftelijk verdedigt en i° de lasterpraatjes, die over de Christenen de ronde deden, weerlegt, 2° hun vlekkeloozen en onschuldigen levenswandel beschrijft, en 30 aantoont, dat de Christelijke godsdienst een Goddelijk karakter draagt en niet een soort van philosophie is. I. IN CHRISTIANIS HOMINES ODERUNT, QUOD IGNORANT. (Apol. I, 1—6). Si non licet vobis, Romani imperii antistites, in aperto et edito, in ipso fere vertice civitatis praesidentibus ad iudicandum, palam dispicere et coram examinare, quid sit liquido in causa Christianorum; si ad hanc solam speciem auctoritas vestra de iustitiae diligentia in publico aut timet aut erubescit inquirere; si denique, quod proxime accidit, domesticis indiciis nimis operata infestatio sectae huius os obstruit defensioni: liceat veritati vel occulta via tacitarum litterarum ad aures vestras pervenire. I, 1. antistites: de stadhouders der provinciën, vaker praesides genoemd; antistes = npoara-nf]<;. dispicere: juridische term: „onderzoeken", coram: >,in eigen persoon", quid sit liquido = quid sit liquidum; adv. in plaats van adiect. vgl. Cic. Phil. I, 9: tuto esse. speciem: „soort van rechtszaak". de iustitiae diligentia = diligenti iustitia: „met ijverige rechtsspraak". domesticis indiciis: het kwam voor dat huisslaven, die zelf nog heiden waren, hun meesters aanklaagden, omdat ze Christenen waren, hoewel de wet het getuigen van een slaaf tegen zijn meester verbood, nimis Operata: „al te I 2—5. 2 Nihil de causa sua deprecatur, quia nee de condicione miratur. Scit se peregrinam in terris agere, inter extraneos facile inimicos invenire, ceterum genus, sedem, spem, gratiam, dignitatem in 3 caelis habere. Unum gestit interdum, ne ignorata damnetur. Quid hic deperit legibus in suo regno dominantibus, si audiatur? Hoe magis gloriabitur potestas earum, quo etiam inauditam damnabunt veritatem ? Ceterum inauditam si damnent, praeter invidiam iniquitatis etiam suspicionem merebuntur alicuius conscientiae, nolentes audire, quod auditum damnare non poterant'. * Hanc igitur primam causam apud vos collocamus iniquitatis odii erga nomen Christianorum. Quam iniquitatem idem titulus et onerat et revincit, qui videtur excusare, ignorantia scilicet. Quid enim iniquius, quam ut oderint homines quod ignorant, etiam si res meretur odium? Tune etenim meretur, cum cognoscitur, an 5 mereatur. Vacante autem meriti notitia, unde odii iustitia defenditur, quae non de eventu, sed de conscientia probanda est? Cum ergo propterea oderunt, quia ignorant, quale sit quod oderunt, cur non liceat eiusmodi illud esse, quod non debeant odisse ? Ita utrumque ex alterutro redarguimus, et ignorare illos, dum oderunt, et iniuste odisse, dum ignorant. ijverig", infestatio: „vijandschap", sectae huis: n.1. der Christenen. 2. deprecatur: subj. haec secta. in caelis: vgl. Fil. 3 : 20: , maar onze wandel is in de hemelen"; Col. 1:5: „de hoop, die u weggelegd is in de hemelen", interdum: „voor het oogenblik 3. hic: „hierbij", hoe magis ., . quo — eo magis . . . quod. alicuius conscientiae: „dat ze er toch wel eenige kennis van hebben", quod auditum: quod si audivissent, damnare non potuissent. 4. apud vos collocamus: „legden wij u voor om te onderzoeken", iniquitatis: gen. explic.: „namelijk den onbillijken haat", revincit = convincit: „wederlegt". 5. vacante: vacare hier: „niet aanwezig zijn", unde: „op welken grond", cur non liceat: „waarom zou het dan niet mogelijk kunnen zijn". II i—3- II. DEUM UNUM ET INMENSUM ESSE PROBATUR EX SENSU COMMUNI HOMINUM. (Apol. XVII). Quod colimus, Deus unus est, qui totam molem istam cum omni instrumento elementorum, corporum, spirituum, verbo quo iussit, ratione qua disposuit, virtute qua potuit, de nihilo expressit in ornamentum maiestatis suae, unde et Graeci nomen mundo •2 xóajiov accommodaverunt. Invisibilis est, etsi videatur; incomprehensibilis, etsi per gratiam repraesentetur; inaestimabilis, etsi humanis sensibus aestimetur; ideo verus et tantus! Ceterum quod videri, quod comprehendi, quod aestimari potest, minus est et oculis quibus occupatur, et manibus quibus contaminatur, et sensibus quibus invenitur. Quod vero immensum est, soli sibi 3 notum est. Hoe est, quod Deum aestimari facit, dum aestimari non capit; ita eum vis magnitudinis et notum hominibus obicit et ignotum. Et haec est summa delicti nolentium recognoscere, quem ignorare non possunt. II. De inhoud van dit hoofdstuk herinnert aan cap. XVIII van Minucius Felix' Octavius, dat we boven afdrukten. Ook op andere plaatsen komt het Apologeticum zoozeer met den Octavius overeen, dat van geen toevalligheid sprake kan zijn. Over de kwestie wie van beiden de navolger van den ander is, is men het niet eens. 1. instrumento = apparatu. virtute: „kracht", de nihilo expressit: „heeft uit het niet te voorschijn gebracht, geschapen". 2. incomprehensibilis: „onbegrijpelijk", gratiam: „genade", repraesentetur: „zich doet vertegenwoordigen", „tegenwoordig is", oculis, manibus, sensibus: abl. comp. contaminatur = tangitur. 3. Hoe est... capit: „Wat een idee van God doet krijgen (aestimari facit) is dit, dat (dum) men van Hem geen idee kan krijgen". Dum wordt vaak zoo explicatief gebruikt na een pron. neutr. of na sic. capit = potest (èvSéxexai) Vgl. voor de gedachte Min. Fel. (c. 18): 'Nobis vero ad intellectum pectus angustum est, et ideo sic eum digne aestimamus, dum inaestimabilem dicimus'. De aestimatio bestaat dus in het non posse aestimare. obicit: „stelt voor oogen als", notum... et ignotum: n.1. in dezen zin, dat God bekend is in zooverre, dat men van Hem weet, dat Hij onbekend is. summa delicti: „de hoofdzonde", die bestaat in het nolle recognoscere. quem ignorare etc.: omdat de mensch een natuurlijk II 4—6, III i—2. i Vultis ex operibus ipsius tot ac talibus, quibus continemur, quibus sustinemur, quibus oblectamur, etiam quibus exterremur, vultis 5 ex animae ipsius testimonio comprobemus ? Quae licet carcere corporis pressa, licet institutionibus pravis circumscripta, licet libidinibus et concupiscentiis evigorata, licet falsis deis exancillata, cum tarnen resipiscit, ut ex crapula, ut ex somno, ut ex aliqua valetudine, et sanitatem suam patitur, Deum nominat, hoe solo nomine, quia proprio Dei veri. 'Deus magnus, Deus bonus', et: 6 quod Deus dederit' omnium vox est. Iudicem quoque contestatur illum: 'Deus videt' et 'Deo commendo' et 'Deus mihi reddet'. O testimonium animae naturaliter Christianae! Denique pronuntians haec non ad Capitolium, sed ad caelum respicit. Novit enim sedem Dei vivi; ab illo et inde descendit. III. CHRISTIANI DEUM PRO IMPERATORIBUS INVOCANT. (Apol. XXX). Nos enim pro salute imperatorum Deum invocamus aeternum, Deum verum, Deum vivum, quem et ipsi imperatores propitium sibi praeter ceteros malunt. Sciunt quis illis dederit imperium; sciunt, qua homines, quis et animam; sentiunt eum esse Deum solum, in cuius solius potestate sunt, a quo sunt secundi, post quem primi, ante omnes et super omnes deos. Quidni? cum super 2 omnes homines, qui utique viventes mortuis antestant. Recogitant quousque vires imperii sui valeant, et ita Deum intellegunt; adversus quem valere non possunt, per eum valere se cognoscunt. Caelum besef heeft van God, zooals Tert. in het volgende aantoont. 4. comprobemus: n.1. homines eum ignorare non posse. 5. institutionibus . . . circumscripta: „door schadelijke leeringen van alle kanten omgeven", libidinibus... evigorata: „door lusten en begeerten van kracht beroofd", exancillata: „slaafs onderworpen". valetudine: in malam partem, „ziekte", patitur = experitur, „ervaart". 6. ab illo et inde = a caelo et ab ea sede. III, 1. qua etc.: „voorzoover, aangezien, zij menschen zijn", quis et animam: n.1. dederit. ante omnes... deos: n.1. de keizers, zooals uit den volgenden zin blijkt, super omnes homines n.1. sint. qui... antestant: „die, daar ze leven, in elk geval boven de dooden staan", en dus ook boven de goden, want Tertullianus heeft de opvatting omnes istos deos homines fuisse (X, 3). Reeds Euhemerus (± 300 v. C.) leerde dit in zijn geschrift sizoo, Bloemlezing. 2 III 3—6. denique debellet imperator, caelum captivum triumpho suo invehat, 3 caelo mittat exbubias, caelo vectigalia imponat. Non potest. Ideo magnus est, quia caelo minor est; illius enim est ipse, cuius et caelum est et omnis creatura. Inde est imperator, unde et homo * antequam imperator; inde potestas illi, unde et spiritus. Illuc sursum suspicientes Christiani manibus expansis, quia innocuis, capite nudato, quia non erubescimus, denique sine monitore, quia de pectore oramus, precantes sumus semper pro omnibus imperatoribus, vitam illis prolixam, imperium securum, domum tutam, exercitus fortes, senatum fidelem, populum probum, orbem quietum, 6 quaecumque hominis et Caesaris vota sunt. Haec ab alio orare non possum, quam a quo me scio consecuturum, quoniam et ipse est, qui solus praestat, et ego sum, cui impetrare debetur, famulus eius, qui eum solus observo, qui pro disciplina eius occidor, qui ei offero opimam et maiorem hostiam, quam ipse mandavit, orationem de carne pudica, de anima innocenti, de spiritu sancto profectam, 6 non grana turis unius assis, Arabicae arboris lacrimas, nee duas meri guttas, nee sanguinem reprobi bovis mori optantis, et post omnia inquinamenta etiam conscientiam spurcam: ut mirer, cum hostiae probantur penes vos a vitiosissimis sacerdotibus, cur quidem praecordia potius victimarum quam ipsorum sacrificantium exami- 'Iepa övaypacprj. 3. imperator en homo: praedicaatsnomina. spiritus: „levensadem". 4. manibus expansis: „met uitgebreide armen", d. w. z. eenigszins gebogen terzijde opgestoken in de houding van een gekruisigde, zooals te zien is op de vele afbeeldingen der „oranti" in de catacomben. Vgl. Tert. de orat. 14: „Nos vero non adtollimus tantum, sed etiam expandimus (manus) et de dominica passione (het lijden des Heeren) modulati et orantes confitemur Christo". quia = ócte c. part. capite nudato: de Grieken, en de Romeinen nagenoeg steeds, waren gewoon met omhuld hoofd te offeren, sine monitore: vaak had de biddende magistraat iemand bij zich, die „de scripto" de woorden van het gebed voorzegde ,,ne quod verborum praetereatur aut praeposterum dicatur" (PIin. nat. hist. XXVIII, 2.) quaecumque etc.: „al wat een mensch en een keizer kunnen wenschen". 5. disciplina: „leer", hostiam . .. orationem: vgl. Hebr. 13 : 15: een offerande des lofs, dat is, de vrucht der lippen, die zijn naam belijden. 6. grana turis . .. lacrimas: de wierookkorrels werden gewonnen uit de hars van een Arabischen boom. reprobi bovis mori optantis: „van een ondeugdelijk rund, dat (als het ware) naar den dood verlangt", inquinamenta: „onreinheid". penes vos = apud vos. 7. ungulae: „folterhaken". paratus est etc., omdat de III 7, IV 4—8. 7 nantur? Sic itaque nos ad Deum expansos ungulae fodiant, cruces suspendant, ignes lambant, gladii guttura detruncent, bestiae insiliant : paratus est ad omne supplicium ipse habitus orantis Christiani. Hoe agite, boni praesides, extorquete animam Deo supplicantem pro imperatore! Hic erit crimen, ubi veritas est Dei et devotio! IV. CHRISTIANI ORBEM IAM IMPLEVERUNT. 4 Hesterni sumus, et orbem iam et vestra omnia implevimus, urbes insulas, castella municipia conciliabula, castra ipsa tribus 5 decurias palatium senatum forum. Sola vobis reliquimus templa! Possumus dinumerare exercitus vestros: unius provinciae plures erimus! Cui bello non idonei, non prompti fuissemus, etiam impares copns, qui tam libenter trucidamur, si non apud istam disciplinam magis occidi liceret quam occidere? 6 Potuimus et inermes nee rebelles, sed tantummodo discordes, sohus divortii invidia adversus vos dimicasse. Si enim tanta vis hominum in aliquem orbis remoti sinum abrupissemus a vobis, suffudisset utique dominationem vestram tot qualiumcumque 7 civium amissio, immo etiam et ipsa destitutione punisset. Procul dubio expavissetis ad solitudinem vestram, ad silentium rerum et stuporem quendam quasi mortui orbis; quaesissetis quibus imper- 8 aretis; plures hostes quam cives vobis remansissent. Nunc enim pauciores hostes habetis prae multitudine Christianorum, paene omnium civitatium paene omnes cives Christianos habendo. Sed hostes maluistis vocare generis humani potius quam erroris humani! Chr!Ste" ^idt ,in de h°uding van een gekruisigde, devotio: „toewijding", „trouw". " IV, 5. wuus... erimus: „de Christenen van één enkele provincie zullen k w ZT •' !Stam'' hl6r' alS 'n Pleidooien> van de aangeklaagde disciplina geb ruikt .disciplinam: „leer" met zinspeling op de militaire disciplina of krijgstucht 6. potuimus = potuissemus. inermes nee rebelles: „zonder wapenen en opstand", discordes: „door ons af te scheiden", orbis remoti sinum = orbis remotum sinum. abrupissemus n.1. nos. utique: „ongetwijfeld" 7 ad- „voor 8. Nunc enim etc.: Want nu hebt hebt ge minder vijanden'(dan hehfrM- ^6t gr°°te aantal Christenen> omdat gij de Christenen hebt, (die) bijna alle burgers van bijna alle staten (zijn)". (Apol. XXXVII, 4—9). V 1—4- V. DE VITA CHRISTIANORUM. (Apol. XXXIX, i—ii). Edam iam nunc ego ipse negotia Christianae factionis, ut, qui mala refutaverim, bona ostendam, si etiam veritatem revelaverim. Corpus sumus de conscientia religionis et disciplinae unitate et spei foedere. Coimus in coetum et congregationem, ut ad Deum quasi manu facta precationibus ambiamus. Haec vis Deo grata est. Oramus etiam pro imperatoribus, pro ministeriis eorum et potestatibus, pro statu saeculi, pro rerum quiete, pro mora finis. Coimus ad litterarum divinarum commemorationem, si quid praesentium temporum qualitas aut praemonere cogit aut recognoscere. Certe fidem sanctis vocibus pascimus, spem erigimus, fiduciam figimus, disciplinam praeceptorum nihilominus inculcationibus densamus. Ibidem etiam exhortationes, castigationes et censura divina. Nam et iudicatur magno cum pondere, ut apud certos de Dei conspectu, summumque futuri iudicii praeiudicium est, si quis ita deliquerit, ut a communicatione orationis et conventus et omnis sancti commercii relegetur. V. 1. corpus: „gemeenschap", „vereeniging" een naam, die ook gebruikt werd, voor de collegia (vakvereenigingen, begrafenisvereenigingen e.d.) vgl. ons „corps" „Körperschaft". mala... bona: sc. negotia. de conscientia religionis: „doordat we denzelfden godsdienst belijden". 2. quasi manu facta: „na als het ware een aaneengesloten schare gevormd te hebben" vgl. het volgende vis. ambiamus: ambire met ad i. p. v. acc. potestatibus: „machthebbers", „landvoogden", saeculi: saeculum beteekent bij de Chr. schrijvers dikwijls: „wereld", pro mora finis: „om uitstel van het einde der dingen", n.1. van het vergaan der wereld, hoewel elders blijkt, dat de Christenen daar juist om baden. 3. commemorationem: commemorare = in memoriam revocare, in 't bijzonder: „lezen", praesentium . . . qualitas: „de aard der tijdsomstandigheden", fidem: „geloof", vocibus: „uitspraken" n.1. der Heilige Schrift, disciplinam . . . densamus: „en ook (nihilominus heeft ongeveer dezelfde beteekenis als certe: ,,in ieder geval") verstevigen wij de tucht door de geboden (praecepta) in te prenten" (inculcatio, van inculcare: vaststampen). ibidem n.1. in de bijeenkomsten, castigationes: „bestraffingen", censura divina: „het oefenen der tucht van Godswege . 4. Nam .. . conspectu: „want ook wordt er recht gesproken en die uitspraken hebben een ernstige beteekenis, daar ze geschieden bij menschen, die er zeker van zijn, dat God hen ziet", futuri iudicii: n.1. dat van God. praeiudicium. V 5—8. Praesident probati quique seniores, honorem istum non pretio, sed testimonio adepti, neque enim pretio ulla res Dei constat. 5 Etiam, si quod arcae genus est, non de honoraria summa quasi redemptae religionis congregatur. Modicam unusquisque stipem menstrua die vel cum velit, et si modo velit et si modo possit, apponit. Nam nemo compellitur, sed sponte confert. Haec quasi 6 deposita pietatis sunt. Quippe non epulis inde nee potaculis nee ingratis voratrinis dispensatur, sed egenis alendis humandisque et pueris ac puellis re ac parentibus destitutis, iamque domesticis senibus, item naufragis et si qui in metallis et si qui in insulis vel in custodiis, dumtaxat ex causa Dei sectae, alumni confessionis suae fiunt. 7 Sed eiusmodi vel maxime dilectionis operatio notam nobis inurit penes quosdam. 'Vide', inquiunt, 'ut invicem se diligant', ipsi enim invicem oderunt, 'et ut pro alterutro mori sint parati'; ipsi 8 enim ad occidendum alterutrum paratiores. Sed et quod fratrum appellatione censemur, non alias, opinor, insaniunt, quam quod apud ipsos omne sanguinis nomen de affectione simulatum est. Fratres autem etiam vestri sumus iure naturae matris unius, etsi „vonnis, vooruitloopende op", probati quique = probatissimus quisque. non pretio adepti, zooals de beambten der collegia, zie hieronder. 5. arcae: „kas", honoraria summa was de som, die de beambten der collegia, volgens de statuten of de gewoonte, hetzij in geld of in natura, bij hun aanstelling aan de vereeniging te betalen hadden; ongeveer: „inkoopsom", „entreegeld". stipem: „contributie" die maandelijks ,,menstrua^die"gbetaald werd. Ook bij de collegia heet de contributie stips, of stips menstrua. 6. potaculis: „drinkgelagen", ingratis voratrinis: ingratus, onverzadiglijk, voratrina (van vorare, zwelgen) ongunstig woord voor popina, eethuis; dus hier: „zwelgpartijen in eethuizen, waarbij men onverzadiglijk is", dispensatur: zooals dat in vele collegia bij offerplechtigheden e. d. het geval was. destitutis: bij pueris ac puellis. domesticis senibus: ouden, die hun woning niet meer kunnen verlaten: „huiszittenden" of wellicht „oude slaven" (domesticus), die door hun heer niet meer verzorgd werden, custodiis: „gevangenissen". dumtaxat... sectae: „mits om de zaak van hen, die God aanhangen"; secta (van sequor) heeft anders gemeenlijk de beteekenis: sekte of ketterij. 7. dilectionis operatio: „werken der liefde", alterutro: „elkander". 8. quod fratrum . . . simulatum est: „over het feit, dat wij elkander toespreken (censemur = appellamur) met den naam „broeder", gaan zij om geen andere V 9—io, VI i—3- 9 vos parum homines, quia mali fratres. Quanto nunc digniusfratres et dicuntur et habentur, qui unum patiem Deum agnoverunt, qui unum spiritum biberunt sanctitatis, qui de uno utero ignorantiae 10 eiusdem ad unam lucem expaverunt veritatis ? Sed eo fortasse minus legitimi existimamur, quia nulla de nostra fraternitate tragoedia exclamat, vel quia ex substantia familiari fratres sumus, quae penes vos fere dirimit fraternitatem. VI. INIUSTE ACCUSANTUR CHRISTIANI DE CALAMITATIBUS PUBLICIS. (Apol. XL, x—io). At e contrario illis nomen factionis accommodandum est, qui in odium bonorum et proborum conspirant, qui adversum sanguinem innocentium conclamant, praetexentes sane ad odii defensionem illam quoque vanitatem, quod existiment omnis publicae cladis, omnis popularis incommodi a promordio temporum Christianos esse 2 in causa. Si Tiberis ascendit in moenia, si Nilus non ascendit in arva, si caelum stetit, si terra movit, si fames, si lues, statim: 'Christianos ad leonem!' acclamatur. Tantos ad unum? 3 Oro vos, ante Tiberium, id est ante Christi adventum, quantae clades orbem et urbes ceciderunt? Legimus Hieran, Anaphen et Delon et Rhodon et Co insulas multis cum milibus hominum pessum reden (alias = alia de causa) te keer, dan omdat bij hen elke naam van bloedverwantschap [uit geveinsde genegenheid gegeven wordt" (de adfectione simulatum est = de simulata adfectione datum est). Immers ook de heidenen spraken elkander wel met frater, pater, fili etc. aan, maar, zegt Tert. niet oprecht, en daarom kunt gij niet begrijpen, dat wij wel zuivere gevoelens nebben. 9. de uno . . . eiusdem: „uit denzelfden schoot van dezelfde onwetendheid", expaverunt = pavidi pervenerunt. 10. substantia familiari = re familiari. VI, 1. e contrario: n.1. in tegenstelling met de Christenen, esse in causa: ,,de schuld dragen". 2. stetit: d. w. z. geen regen geeft. Augustinus vermeldt (de civ. dei II, 3) als vulgare proverbium: 'pluvia defit, causa Christiani sunt.' tantos = tot. ad unum. Tert. drijft den spot met de spreekwijze 'ad jeonem' i. p. v. 'ad leones'. 3. Hieran: Hiera of Thermessa is een der Liparische eilanden, tegenwoordig Vulcano. Anaphen: Anaphe, een der i abisse. Memorat et Plato maiorem Asiae vel Africae terram Atlantico mari ereptam. Sed et mare Corinthium terrae motus ebibit, et vis undarum Lucaniam abscisam in Siciliae nomen relegavit. Haec utique non sine iniuria incolentium accidere potuerunt. Ubi vero tune, non dicam deorum vestrorum contemptores Christiani, sed ipsi dei vestri, cum totum orbem cataclysmus abolevit, 6 vel, ut Plato putavit, campestre solummodo? Posteriores enim illos clade diluvii contestantur ipsae urbes, in quibus nati moratique sunt, etiam quas condiderunt; neque enim alias in hodiernum 7 manerent, nisi et ipsae postumae cladis illius. Nondum Iudaeorum ab Aegypto examen Palaestina susceperat, nee iam illic Christianae sectae origo consederat, cum regiones affines eius Sodoma et Gomorra igneus imber exussit. Olet adhuc incendio terra, et si qua illic arborum poma, conantur oculis tenus, ceterum contacta 8 cinerescunt. Sed nee Tuscia iam tune atque Campania de Christianis querebantur, cum Vulsinios de caelo, Pompeios de suo monte perfudit ignis. Nemo adhuc Romae Deum verum adorabat, cum Hannibal apud Cannas Romanos anulos caede sua modio metiebatur. 9 Omnes dei vestri ab omnibus colebantur, cum ipsum Capitolium Sporaden, ten O. van Thera 4. Asiae vel Africae — quam Asiam vel Africam. gen. comp. als in het Grieksch. y) 5é vr.ao? étya Aipórj? Ty xai 'Aalau; (Plat. Tim. p. 24 E.). ebibit: „heeft opgeslokt", n.1. het land, zoodat de Connthische golf ontstond. (Vgl. Plin. Nat. Hist. II, 90, videmus . . . mersam Acamaniam Ambracio sinu, Achaiam Corinthio). abscisam: rerum natura avellit Siciliam Italiae (Plin. Nat. Hist. II, 88). iniuria = damno. 5. cataclysmus: „zondvloed", campestre = campos. 7. examen: (eigenl. wat naar buiten gedreven wordt, van ex en ago) „schaar", „menigte", igneus imber: vgl. Gen. 19 ; 24. Tac. Hist. V, 7: haud procul inde campi, quos ferunt olim uberes magnisque urbibus habitatos fulminum iactu arsisse, et manere vestigia. conantur oculis tenus: „ze probeeren" (wel, goede vruchten te zijn, maar het gelukt hun slechts) „voorzoover, men hen ziet", cinerescunt = in cinerem vanescunt (Tac. t. a. p.). Vgl. Flav. Joseph. bell. Iud. IV, 8, 4: xpóav (xev ëxouai toï? éSojSif/ou; óy.oiav, SpeiJjctp evcjM (Spérrco = plukken) 8è /epoiv eis xaKvcv dvaXuovxai yaX TEcppctv (asch). 8. Tuscia = Etruria. Vulsinios: Volsinii oppidum Tuscorum opulentissimum totum concrematum est fulmine. (Plin. Nat. Hist. II, 52). metiebatur: Vgl. Liv. XXIII, 12. 9. Capitolium: hier vergist Tert. zich, want de Senonische Galliërs namen in 390 v. C. de stad behalve het Capitool VI 4—9. VII 7—9- Senones occupaverunt. Et bene quod, si quid adversi urbibus accidit, eaedem clades templorum quae et moenium fuerunt, ut iam et hoe revincam, non ab his evenire, quae et ipsis similia evenerunt. VII. TESTIMONIUM ANIMAE NATURALITER CHRISTIANAE. (de testim. anim. I, 7—III). In een geschrift „de testimonio animae" werkte Tertullianus nader de gedachte uit, die hij reeds in zijn Apologeticum (XVII, zie boven II, 6) had uitgesproken, dat in de ziel een natuurlijke kennis der Christelijke waarheid aanwezig is. Ten bewijze daarvan roept hij het getuigenis in van de anima impolita van het volk, die, daar ze niet beïnvloed is door menschelijke wijsheid, niets anders spreekt dan wat ze van nature in zich heeft. Consiste in medio, anima; seu divina et aeterna res es secundum plures philosophos, eo magis non mentieris: seu minime divina, quoniam quidem mortalis, ut Epicuro soli videtur, eo magis mentiri non debetis, seu de caelo exciperis seu de terra conciperis seu numeris seu atomis concinnaris seu cum corpore incipis seu post corpus induceris, undeunde et quoquo modo hominem facis animal rationale, sensus et scientiae capacissimum. Sed non eam te advoco, quae scholis formata, bybliothecis exercitata, academiis et porticibus Atticis pasta sapientiam ructas. Te simplicem et rudem et impolitam et idioticam compello, qualem te habent qui te solam habent, illam ipsam de compito, de trivio, de textrino totam. Imperitia tua mihi opus est, quoniam aliquantulae peritiae tuae nemo credit. eaedem clades etc.: clades templorum eaedem fuerunt quae et moenium (cladesfuerunt). revincam: revincere „bewijzen", his: n.1. de goden. VII, 7. eo magis non: „daarom toch niet", numeris: sommige philosophen, o. a. de Academicus Xenocrates (f 314 v. Chr.) dachten zich de ziel als een getal en de op het getal gebaseerde harmonie van het lichaam, animal rationale: „redelijk wezen". 8. academiis et porticibus Atticis: zinspeling op de Academia van Plato en de porticus (stoa) der Stoïcijnen, dus in het algemeen: de wijsgeerige scholen, ructas: „ademt", idioticam: „ongeleerd", „doodgewoon" (van [Suott];: ondeskundige), illam ipsam . . . totam: „de ziel, geheel zoo maar van de straat en uit de fabriek" dus van menschen, die niet beïnvloed zijn door eenig onderwijs (compitum eig. kruispunt; trivium: driesprong, textrinum: weverij). 9. aliquantulae peritiae tuae: „uw VII 10, II i—6. Ea expostulo quae tecum in hominem infers, quae aut ex temetipsa io aut ex quocumque auctore tuo sentire didicisti. Non es, quod sciam, Christiana. Fieri enim, non nasci soles Christiana. Tarnen nunc a te testimonium flagitant Christiani, ab extranea adversus tuos, ut vel tibi erubescant, quod nos ob ea oderint et inrideant, quae te nunc consciam detineant. II. Non placemus deum praedicantes hoe nomine unico unicum, a quo omnia et sub quo universa. Die testimonium, si ita seis. Nam te quoque palam et tota libertate, qua non licet nobis, domi ac foris audimus ita pronuntiare: 'Quod deus dederit', et 'Si deus 2 voluerit'. Ea voce et aliquem esse significas et omnem illi confiteris potestatem, ad cuius spectas voluntatem, simul et ceteros negas deos esse, dum suis vocabulis nuncupas, Saturnum, Iovem, Martem, Minervam. Nam solum deum confirmas quem tantum deum nominas, ut, cum et illos interdum deos appellas, de alieno et quasi pro 3 mutuo usa videaris. De natura quoque dei, quem praedicamus, nee te latet. 'Deus bonus', 'deus benefacit', tua vox est. Plane, adicis: 'sed homo malus', scilicet contraria propositione oblique et figuraliter exprobrans ideo malum hominem, quia a deo bono 4 abscesserit. Etiam, quod penes deum bonitatis et benignitatis omnis benedictio inter nos summum sit disciplinae et conversationis sacramentum: 'Benedicat te deus', tam facile pronuntias, quam Christiano necesse est, at cum in maledictum convertis benedictionem dei, perinde dicto omnem super nos potestatem eius consistere s secundum nos confiteris. Sunt qui etsi deum non negent, dispectorem plane et arbitrum et iudicem non putent (in quo utique nos maxime reiiciunt, qui ad istam disciplinam metu praedicati iudicii transvolamus) sic deum honorantes, dum curis observationis et molestiis e animadversionis absolvunt, cui ne iram quidem adscribunt. Nam si deus, inquiunt, irascitur, corruptibilis et passionalis est; porro weinigje kennis . 10. extranea: „buitenstaand" n.1. buiten het Christendom. II. non placemus: „men moet niets van ons hebben". 2. illi confiteris: n.1. esse. confirmas: n.1. esse. tantum: adverb. usa: n.1. illo nomine. 3. plane: „juist '. oblique et figuraliter: „zijdelings en door middel van een rhetorische figuur , n.1. de contraria propositio. 4. deum bonitatis et benignitatis = deum bonum et benignum. 5. dispectorem: „beoordeelaar" (qui dispicit). in quo utique: „en daarin vooral". 6. corruptibilis: „aantastbaar", passionalis: passioni VII, II 7—10. quod patitur quodque corrumpitur etiam interitum potest capere, quem deus non capit. At idem alibi animam divinam et a deo conlatam confitentes, cadunt in testimonium ipsius animae retorquendum adversus opinionem superiorem. Si enim anima aut divina aut a deo data est, sine dubio datorem suum novit, et si novit, utique et timet, ut tantum postremo adauctorem. An non timet, quem magis propitium velit, quam iratum? Unde igitur naturalis timor animae in deum, si deus non novit irasci ? Quomodo timetur, qui nescit offendi? Quid timetur, nisi ira? Unde ira, nisi ex animadversione ? Unde animadversio, nisi de iudicio? Unde iudicium, nisi de potestate? Cuius potestas summa, nisi dei solius? Hinc ergo tibi, anima, de conscientia suppetit domi ac foris nullo inridente vel prohibente praedicare: 'deus videt omnia', et: 'deo commendo', et: 'deus reddet', et: 'deus inter nos iudicabit'. Unde hoe tibi non Christianae? Atque adeo plerumque et vitta Cereris redimita, et pallio Saturni coccinata, et deae Isidis linteata, in ipsis denique templis deum iudicem imploras .... et neminem de praesentibus diis contestaris; in tuo foro aliunde iudicem appellas, in tuis templis alium deum pateris. O testimonium veritatis, quae apud ipsa daemonia te testem efficit Christianorum. subiectus, 7ta9r)Tixó?: „vatbaar voor het lijden „het ondergaan van iets". capere . . . capit: „kunnen bevatten"; het begrip „interitus" is onvereenigbaar met het begrip „deus", cadunt... superiorem: „komen terecht bij het getuigenis van de ziel zelf, dat gekeerd moet worden tegen hun boven vermelde meening". 7. utique et: „toch zeker ook", adauctorem: in beteekenis ongeveer gelijk aan auctorem. magis-velit — malit. 8. in deum: in plaats van den gen. obiect. 9. hinc ... praedicare: „daarom kunt ge dus (suppetit, eig.: het staat ter beschikking), o ziel, uit uw eigen bewustzijn (conscientia) enz. . .. verkondigen". 10. pallio . .. coccinata ... stola ... linteata = pallio coccino . . . stola lintea vestita. THASCIUS CAECILIUS CYPRIANUS. Cyprianus werd omstreeks 200 in Africa geboren, genoot een uitstekende opvoeding en was een tijdlang leeraar in de rhetorica. In 245 ging hij over tot het Christendom en eenige jaren later werd hij, op aandrang van het volk, tot bisschop benoemd, in welk ambt hij zijn organisatorisch talent aan den dag legde. Door vlucht onttrok hij zich aan de Christenvervolging onder keizer Decius (249 251), maar bleef met zijn gemeente door briefwisseling de betrekkingen onderhouden. Tijdens de Christenvervolging onder keizer Valerianus (253—260) werd Cyprianus eerst verbannen, later opnieuw gevangen genomen en op 14 Sept. 258 onthoofd. Van hem zijn talrijke tractaten over en een verzameling van brieven. Welk een gezag zijn naam had in de oude kerk, blijkt uit het feit, dat zeer veel geschriften onder zijn naam zijn uitgegeven, die niet van hem afkomstig zijn. Hoewel hij Tertullianus als zijn leermeester beschouwde, schrijft hij een veel minder zwaar helder Latijn. "Erat ingenio facili, copioso, suavi et, quae sermonis maxima est virtus, aperto, ut discernere non queas, utrumne ornatior in eloquendo an felicior in explicando an potentior in persuadendo fuerit" (Lactant. div. inst. 5, 1, 25). Kort na zijn overgang tot het Christendom schreef Cyprianus een geschrift ,,ad Donatum", waarin hij de zegeningen van het Christendom in tegenstelling tot het heidendom schilderde. Het is een schijndialoog, in welken Cyprianus het woord richt tot Donatus, en die voorgesteld wordt gehouden te zijn ten tijde van den wijnoogst in een lommerrijken tuin. De stijl verraadt nog rondom den rhetor. I. GRUWELEN BUITEN EN IN DE STEDEN, (ad Donat. 6—8). 6. Paulisper te crede subduci in montis ardui verticem celsiorem, speculare inde rerum infra te iacentium facies et oculis in diversa porrectis ipse a terrenis contactibus liber fluctuantis mundi turbines intuere: iam saeculi et ipse misereberis tuique admonitus et plus in Deum gratus maiore laetitia quod evaseris gratuleris. Cerne tu itinera latronibus clausa, maria obsessa praedonibus, cruento horrore castrorum bella ubique divisa. Madet orbis mutuo sanguine: I. 6. saeculi: ,,de wereld", tui admonitus: „opmerkzaam geworden op uzelf". I, II. et homicidium cum admittunt singuli, crimen est: virtus vocatur, cum publice geritur. Inpunitatem sceleribus adquirit non innocentiae ratio, sed saevitiae magnitudo. 7. lam si ad urbes ipsas oculos tuos atque ora convertas, celebritatem offendes omni solitudine tristiorem. Paratur gladiatorius ludus, ut libidinem crudelium luminum sanguis oblectet. Inpletur in sucum cibis fortioribus corpus, et arvinae toris membrorum moles robusta pinguescit, ut saginatus in poenam carius pereat. Homo occiditur in hominis voluptatem, et ut quis possit occidere, peritia est, usus est, ars est: scelus non tantum geritur sed docetur. Quid potest inhumanius, quid acerbius dici? Disciplina est, ut perimere quis possit, et gloria est, quod perimit. Quid illud, oro te, quale est, ubi se feris obiciunt, quos nemo damnavit, aetate integra, honesta satis forma, veste pretiosa? Viventes in ultroneum funus ornantur, malis suis miseri et gloriantur. Pugnant ad bestias non crimine sed furore. Spectant filios suos patres, frater in cavea et soror praesto est, et spectaculi licet pretium largior muneris adparatus amplificet, ut maeroribus suis mater intersit, hoe pro dolor mater et redimit. Et in tam impiis spectaculis tamque diris esse se non putant oculis parricidas. II. HET SCHIJNGELUK VAN DEN RIJKDOM, (ad Donat. 12). Sed et quos divites opinaris continuantes saltibus saltus et de confinio pauperibus exclusis infinita ac sine terminis rura latius porrigentes, quibus argenti et auri maximum pondus et pecuniarum ingentium vel exstructi aggeres vel defossae strues, hos etiam inter gratuleris: „moogt gij u verheugen". 7. inpletur in sucum: eig. sap, vandaar de gezondheid, die het gevolg is van de uit het voedsel getrokken sappen; hier in ongunstigen zin van de lichamen der gladiatoren, die door geforceerde voeding vet gemaakt werden; vert.: „wordt vleezig gemaakt", et arvinae . . . pinguescit: construeer: et membrorum moles robusta toris arvinae pinguescit, d. i. ad toros arvinae „wordt gemest, zoodat er kussens van vet op komen". ultroneum (van ultro): „vrijwillig", ad bestias = contra bestias. muneris „gladiatorenspel". hoe: n.1. ut maeroribus suis mater intersit. pro dolor: uitroep: „o smart", „ach, hoe vreeselijk". II, III. divitias suas trepidos cogitationis incertae sollicitudo discruciat, ne praedo vastet, ne percussor infestet, ne inimica cuiusque locupletioris invidia calumniosis litibus inquietet. Non cibus securo somnusve contingit, suspirat ille in convivio, bibat licet gemma, et cum epulis marcidum corpus torus mollior alto sinu condidit, vigilat in pluma nee intellegit miser, speciosa sibi esse supplicia, auro se alligatum teneri et possideri magis, quam possidere, adque — o detestabilis caecitas mentium et cupiditatis insanae profunda caligo! — cum exonerare se possit et levare ponderibus, pergit magis fortunis angentibus incubare, pergit poenalibus cumulis pertinaciter adhaerere. Nulla in clientes inde largitio est, cum indigentibus nulla partitio est, et pecuniam suam dicunt, quam velut alienam domi clausam sollicito labore custodiunt, ex qua non amicis, non liberis quicquam, non sibi denique impertiunt, possident ad hoe tantum, ne possidere alteri liceat, et — o nominum quanta diversitas! — bona appellant, ex quibus nullus illis nisi ad res malas usus est. III. HET WARE GELUK. (ad Donat. 14). Una igitur placida et fida tranquillitas, una solida et firma securitas, si qui ab his inquietantis saeculi turbinibus extractus salutaris portus statione fundetur: ad caelum oculos tollit a terris et ad Domini munus admissus ac Deo suo mente iam proximus, quidquid apud ceteros in rebus humanis sublime ac magnum videtur, intra suam iacere conscientiam gloriatur. Nihil adpetere iam, nihil desiderare de saeculo potest, qui saeculo maior est. Quam stabilis, quam inconcussa tutela est, quam perennibus bonis caeleste II. de: te verbinden met exclusis. securo: sc. ei. gemma: „kostbare beker". marcidum: „verslapt", speciosa . . . supplicia: „dat hij schoonschijnende kwellingen ondergaat", poenalibus: „kwellend", nulla... partitio est = nihil inde clientibus largiuntur, nihil cum indigentibus partiuntur. possident: et quam possident. III. salutaris ... fundetur: „zijn anker uitwerpt in de haven des heils." munus: „dienst", quam perennibus etc.: [quam te verbinden met caeleste. III, IV. praesidium, inplicantis mundi laqueis solvi, in lucem immortalitatis aeternae de terrena faece purgari. Viderit, quae in nos prius infestantis inimici pernicies insidiosa grassata sit. Plus amare conpellimur, quod futuri sumus, dum et scire conceditur et damnare, quod eramus. Nee ad hoe pretiis aut ambitu aut manu opus est, ut hominis summa vel dignitas vel potestas elaborata mole pariatur: et gratuitum de Deo munus et facile est. Ut sponte sol radiat, dies luminat, fons rigat, imber inrorat, ita se spiritus caelestis infundit. Postquam auctorem suum caelum intuens anima cognovit, sole altior et hac omni terrena potestate sublimior id esse incipit, quod esse se credit. IV. TROOSTBRIEF AAN GEVANGEN CHRISTENEN, (ep. XXXVII). Tegen het einde van het jaar 250 kwam de jeugdige Celerinus, die in Rome door den keizer zelf verhoord was, en onder de heftigste martelingen op de pijnbank zijn geloof trouw gebleven, maar toch uit de gevangenis ontslagen was, naar Cyprianus en vertelde hem van de Romeinsche Christenen, die in de gevangenis hun lot afwachtten. Cyprianus schreef hun toen den volgenden brief. Cyprianus Moysi et Maximo presbyteris et ceteris confessoribus fratribus S. I. 1. Et cunctos vos pariter et singulos repraesentavit adfectibus nostris, fratres carissimi, Celerinus adveniens, fidei ac virtutis vestrae comes et gloriosis congressibus Dei miles. Universos vos in illo veniente conspeximus, et cum caritatem circa me vestram dulciter ac saepe loqueretur, in eius sermonibus vos audiebamus. Satis ac plurimum gaudeo quando a vobis per tales talia perferuntur. inplicantis ... solvi: solvi laqueis, quibus mundus inplicat. terrena faece: ,,de onreinheid der aarde", viderit ... grassata sit: te construeeren: viderit („laat hem er nu eens op letten") quae insidiosa pernicies infestantis inimici iprius in nos grassata sit. ut: consecutief, elaborata mole: „door weldoordachte inspanning", gratuitum: „uit genade" „om niet". IV, lj presbyteris: priesters, confessoribus: confessores, „belijders", werden zij genoemd, die voor de rechtbank hun Christendom beleden hadden, miles: de dienst van God werd beschouwd als een militia. circa me = erga me. IV, I 2 3, II I 2. 2 Vobiscum illic in carcere quodam modo et nos sumus, divinae dignationis ornamenta vobiscum sentire nos credimus qui sic vestris cordibus adhaeremus. Honori nos vestro caritas vestra individua conectit, separari dilectionem spiritus non sinit. Vos illic confessio, me adfectio includit. Et nos quidem vestri diebus ac noctibus memores, et quando in sacrificiis precem cum pluribus facimus et cum in secessu privatis precibus oramus, coronis ac a laudibus vestris plenam Domini faventiam postulamus. Sed ad reddendam vobis vicem minor est nostra mediocritas. Plus vos datis quando nostri in oratione meministis, qui sperantes iam sola caelestia et tantum divina meditantes, ad fastigia celsiora mora ipsa passionis ascenditis longoque temporum ductu glorias vestras non trahitis, sed augetis. Beatum facit prima et una confessio. Vos totiens confitemini quotiens rogati ut de carcere recedatis carcerem fide et virtute praeligitis. Tot vestrae laudes quot dies, qu°t mensium curricula tot incrementa meritorum. Semel vincit qui statim patitur. At qui manens semper in poenis congreditur cum dolore nee vincitur, cottidie coronatur. II. i. Eant nunc magistratus et consules sive proconsules, annuae dignitatis insignibus et duodecim fascibus glorientur. Ecce dignitas caelestis in vobis honoris annui claritate signata est et iam revertentis anni volubilem circulum victricis gloriae diuturnitate transgressa est. Inluminabat mundum sol oriens et luna decurrens: sed vobis idem qui solem fecit et lunam maius in carcere lumen fuit, et in corde ac mentibus vestris Christi claritudo splendens horribiles ceteris adque funestas paenalis loei tenebras aeterna illa et candida luce radiavit. Per vicissitudines mensium transmeavit hibernum: sed vos inclusi tempora hiemis persecutionis hieme pensatis. Successit 2. illic: sc. in carcere. faventiam: „goedgunstigheid". 3. ad reddendam... vicem: vicem reddere, „vergelden", nostra mediocritas: „wij in onze onbeduidendheid", passionis: „van het lijden", longo temporum ductu: „door het lange tijdsverloop", trahitis: „uitstelt", „op de lange baan schuift". confitemini: „legt belijdenis af", rogati. . . recedatis: „ondervraagd, opdat gij uit den kerker zoudt kunnen gaan" (n.1. door het geloof ontrouw te worden), praeligitis: „de voorkeur geeft aan". II, 1. paenalis loei: n.1. carceris. paenalis = poenalis. 2. hibernum - hiems. exuri etc. vgl. Matth. 3 : 12: „wiens wan in zijn hand is, en Hij zal zijn IV, III 1—2. hiemi verna temperies rosis laeta et floribus coronata: sed vobis rosae et flores de paradisi deliciis aderant et caput vestrum serta caelestia coronabant. Aestas ecce messium fertilitate fecunda est et area frugibus plena est: sed vos qui gloriam seminastis frugem gloriae metitis adque in Domini area constituti exuri paleas inextinguibili igne perspicitis, ipsi ut tritici grana purgata et frumenta pretiosa iam probati et conditi hospitium carceris horreum conputatis. Nee deest et autumno ad munera fungenda temporis gratia spiritalis. Vindemia foris premitur et profutura poculis in torcularibus uva calcatur: vos de Domini vinea pingues racemi et iam maturis fructibus botrui pressurae saecularis infestatione calcati torcular nostrum carcere torquente sentitis, vini vice sanguinem funditis, ad passionis tolerantiam fortes martyrii poculum libenter hauritis. Sic apud servos Dei annus evolvitur. Sic spiritalibus meritis et caelestibus praemiis temporum vicissitudo celebratur. III. i. Beati satis qui ex vobis per haec gloriarum vestigia commeantes iam de saeculo recesserunt confectoque itinere virtutis ac fidei ad conplexum et osculum Domini Domino ipso gaudente venerunt. Sed et vestra non minor gloria, qui adhuc in certamine constituti et comitum glorias secuturi pugnam diu geritis inmotaque et inconcussa fide stabiles cottidie spectaculum Deo vestris virtutibus exhibetis. Quo longior vestra pugna, hoe corona sublimior; agon unus sed multiplici proeliorum numerositate congestus. Famem vincitis et sitim spernitis et squalorem carceris ac receptaculi 2 paenalis horrorem roboris vigore calcatis. Poena illic subigitur, cruciatus obteritur. Nee mors metuitur sed optatur, quae scilicet dorschvloer doorzuiveren, en zijn tarwe in zijn schuur samenbrengen, en zal het kaf met o nu i t b 1 u ss ch el ij k vuur verbranden", conputatis: „beschouwt als", temporis gratia spiritalis: „de geestelijke bekoorlijkheid, die dat jaargetijde meebrengt", torcularibus: torcülar = torculum „wijnpers". maturis fructibus: abl. qual. bij botrui. botrui: „druiven" pl. van póxpu?, gen. póTpuo?, alsof de sing. i. h. Latijn botruus was. pressurae .. . calcati: „doordat gij uitgeperst wordt door de kwelling ;der wereldsche verdrukking" (pressura saecularis) nostrum: n.1. der Christenen, torquente vgl. torcular. ad .. . fortes: „moedig tot het dragen van het [lijden", martyrii: „martelaarschap''. III, 1. saeculo; „deze tijd, de wereld", agon = ayó)V. multiplici numerositate: „veelvuldige en talrijke verscheidenheid". 2. quae scilicet: IV 1—2. inmortalitatis praemio vincitur, ut vitae aeternitate qui vicerit honoretur. Qui nunc in nobis animus, quam sublime, quam capax pectus, ubi talia et tanta volvuntur, ubi non nisi Dei praecepta et Christi praemia cogitantur? Voluntas est illic tantum Dei, et in carne adhuc licet vobis positis vita iam vivitur non praesentis saeculi sed futuri. IV. i. Nunc est, fratres beatissimi, ut memores mei sitis, ut inter magnas adque divinas cogitationes vestras nos quoque animo ac mente volvatis, simque in precibus et orationibus vestris cum vox illa purificatione confessionis inlustris et iugi honoris sui tenore laudabilis ad Dei aures penetrat et aperto sibi caelo de his subacti mundi partibus ad superna transmissa inpetrat de Domini bonitate 2 quod postulat. Quid enim petitis de indulgentia Domini quod non inpetrare mereamini ? qui sic Domini mandata servastis, qui evangelicam disciplinam sincero fidei vigore tenuistis, qui incorrupto honore virtutis cum praeceptis Domini et cum apostolis eius fortiter stantes nutantem multorum fidem martyrii vestri veritate solidastis. Vere evangelii testes et vere martyres Christi radicibus eius innixi, super petram robusta mole fundati, disciplinam cum virtute iunxistis, ad timorem Dei ceteros provocastis, martyria vestra exempla fecistis. Opto vos fortissimi ac beatissimi fratres, semper bene valere et nostri meminisse. „daar hij immers", in carne... vivitur: te construeeren: et vobis, licet adhuc positis in carne, iam vivitur etc. IV, 1. est... ut... sitis: („er is reden, dat") „moogt gij . . . zijn". precibus et orationibus: „smeekingen en gebeden", purificatione confessionis: „door den reinigenden invloed van uw belijden" (n.1. voor de rechtbank). iugi honoris sui tenore: „doordat ze onafgebroken in het bezit van haar eer is gebleven", (iugis: adiect.) inpetrat de: i. p. v. ab. 2. indulgentia: „goedertierenheid". sizoo, Bloemlezing. 4 L. CAECILIUS FIRMIANUS LACTANTIUS. Lactantius werd omstreeks 250 in Numidië uit heidensche ouders geboren. Eerst op middelbaren leeftijd ging hij over tot het Christendom. Jarenlang doceerde hij de rhetorica, o. a. te Nicomedia in Bithynië, waar hij door keizer Diocletianus benoemd was. De Christenvervolging onder dezen keizer maakte een eind aan zijn werk: sindsdien leeft hij teruggetrokken en zich wijdend aan literair werk. Op hoogen leeftijd werd hij door keizer Constantijn naar Gallië geroepen voor de opvoeding van des keizers zoon Crispus. Het hoofdwerk van Lactantius zijn de Divinarvm Institutionum l. VII, het eerste saamvattende werk over het Christendom. In boek I „de falsa religione", bestrijdt hij het polytheïsme, in boek II „de origine erroris", gaat hij den oorsprong daarvan na; boek III „de falsa sapientia" wijst op de dwaalleeringen der philosophie, tegenover welke hij in boek IV „de vera sapientia et religione" de ware wijsheid stelt, die gelegen is in het kennen van God. Boek V „de iustitia" handelt over de gerechtigheid, die God den menschen openbaarde en die de piëtas en de aequitas, volgens welke allen tot zaligheid geroepen worden, insluit. In het Vle boek „de vero cultu" spreekt Lactantius over de juiste wijze, waarop God gediend moet worden, terwijl hij in boek VII „de vita beata" ten slotte het leven in de onsterfelijkheid behandelt. Kleinere werken zijn „de opificio dei vel formatione hominis", waarin de schrijver de doelmatigheid van het lichaam en het wezen der ziel beschrijft; „de ira dei", en eindelijk „de mortibus persecutorum", waarin met levendige kleuren het jammerlijk einde geschilderd wordt van alle keizers, die de Christenen vervolgd hebben, maar waarvan het niet geheel zeker is of het wel door Lactantius is geschreven. Hij schreef een uitnemend, helder, Ciceroniaansch Latijn en wordt dan ook de Christelijke Cicero genoemd. „Vir omnium suo tempore eloquentissimus, quasi quidam fluvius eloquentiae Tullianae" (Hieronymus). I. OVER DE TEGENVOETERS. (div. inst. III, 24). 1 Quid? Illi qui esse contrarios vestigiis nostris antipodas putant num aliquid loquuntur? Aut est quisquam tam ineptus qui credat esse homines quorum vestigia sint superiora quam capita? Aut ibi quae aput nos iacent, inversa pendere, fruges et arbores deorsum versus crescere, pluvias et nives et grandines sursum versus cadere in terram? Et miratur aliquis hortos pensiles inter septem mira I, 1. septem mira: de zeven wereldwonderen: de Zeus van Phidias te Olympia, de colossus te Rhodus, het mausoleum te Halicarnassus, de tempel van Artemis te Ephesus, de muren en de hangende tuinen van Babyion, de pyramiden te Memphis, de vuurtoren bij Alexandrië. I 2 10. narrari, cum philosophi et agros et urbes et maria et montes pensiles 2 faciant ? Huius quoque erroris aperienda nobis origo est. Nam semper eodem modo falluntur. Cum enim falsum aliquid in principio sumpserint veri similitudine inducti, necesse est eos in ea quae consequuntur incurrere. Sic incidunt in multa ridicula, quia necesse s est falsa esse quae rebus falsis congruunt. Cum autem primis habuerint fidem, qualia sint ea quae secuntur non circumspiciunt, sed defendunt omni modo, cum debeant prima illa utrumne vera sint an falsa ex consequentibus indicare. Quae igitur illos ad antii podas ratio perduxit ? Videbant siderum cursus in occasum meantium, solem atque lunam in eandem partem semper occidere et oriri f. semper ab eadem. Cum autem non perspicerent quae machinatio cursus eorum temperaret nee quomodo ab occasu ad orientem remearent, caelum autem ipsum in omnes partes putarent esse devexum, quod sic videri propter inmensam latitudinem necesse est, existimaverunt rotundum esse mundum sicut pilam et ex motu siderum opinati sunt caelum volvi; sic astra solemque, cum e occidennt, volubilitate ipsa mundi ad órtum referri. Itaque et aereos orbes fabneati sunt quasi ad figuram mundi eosque caelarunt 7 portentosis quibusdam simulacris, quae astra esse dicerent. Hanc igitur caeli rotunditatem illut sequebatur, ut terra in medio sinu eius esset inclusa. Quod si ita esset, etiam ipsam terram globo similem: neque enim fieri posse ut non esset rotundum quod 8 rotundo conclusum teneretur. Si autem rotunda etiam terra esset, necesse esse ut in omnes caeli partes eandem faciem gerat, id est montes erigat, campos tendat, maria consternat. Quod si esset, etiam sequebatur illut extremum, ut nulla sit pars terrae quae non ab hominibus ceterisque animalibus incolatur. Sic pendulos fl ïstos antipodas caeli rotunditas adinvenit. Quodsi quaeras ab iis qui haec portenta defendunt, quomodo ergo non cadant omnia in inferiorem ïllam caeli partem, hanc respondent rerum esse naturam, ut pondera in medium ferantur et ad medium conexa sint omnia, sicut radios videmus in rota, quae autem levia sunt ut nebula fumus ignis, a medio differantur, ut caelum petant.' i" Quid dicam de his nescio, qui cum semel aberraverint, constanter m stultitia perseverant et vanis vana defendunt, nisi quod eos interdum puto aut ioci causa philosophari aut prudentes et scios I li, II i—6. mendacia defendenda suscipere, quasi ut ingenia sua in malis 11 rebus exerceant vel ostendant. At ego multis argumentis probare possem nullo modo fieri posse ut caelum terra sit inferius, nisi et liber iam concludendus esset et adhuc aliqua restarent quae magis sint praesenti operi necessaria. II. DE TWEE WEGEN. (div. inst. VI, 3). 1 Duae sunt viae per quas humanam vitam progredi necesse est, una quae in caelum ferat, altera quae ad inferos deprimat: quas et poetae in carminibus et philosophi in disputationibus suis in- 2 duxerunt. Et quidem philosophi alteram virtutum esse voluerunt, alteram vitiorum, eamque quae sit assignata virtutibus, primo aditu esse arduam et confragrosam: in qua si quis difficultate superata in summum eius evaserit, habere eum de cetero planum iter, lucidum amoenumque campum et omnium laborum suorum 3 capere fructus uberes atque iucundos; quos autem primi aditus difficultas deterruerit, eos in illam vitiorum viam labi atque deflectere, quae primo ingressu sit quasi amoena muitoque tritior, deinde cum in ea paulo ulterius processerint, amoenitatis illius speciem repente subduci, exoriri autem viam praecipitem, nunc saxis asperam nunc obductam sentibus nunc gurgitibus intercisam vel torrentibus rapidam, ut laborare haerere labi cadere sit necesse. 4 Quae omnia eo proferuntur, ut appareat in virtutibus capiendis labores esse maximos, in perceptis autem maximos fructus et solidas atque incorruptas voluptates, vitia vero quibusdam delenimentis naturalibus inlicere animos hominum et inanium iucunditatum specie captos ad acerbas amaritudines miseriasque perducere. 5 Sapiens prorsus disputatio, si virtutum ipsarum formas ac terminos scirent. Non enim didicerant vel quae sint vel quid eas mercedis a deo maneat: quod nos his duobus libris docebimus. Hi vero quia ignorabant aut dubitabant animas hominum inmortales esse, et virtutes et vitia terrenis honoribus aut poenis aestimaverunt. e Omnis ergo haec de duabus viis disputatio ad frugalitatem ac II, 5. scirent: n.1. philosophi. 6. partis... ambas: Verg. Aen. VI, 540. II 7 !0, III I—4. luxuriam spectat. Dicunt enim humanae vitae cursum Y litterae similem, quod unus quisque hominum cum primae adulescentiae limen adtigerit et in eum locum venerit „partis ubi se via findit in ambas", haereat nutabundus ac nesciat in quam se partem 7 potius inclinet; si ducem nactus fuerit qui dirigat ad meliora titubantem, hoe est si aut philosophiam didicerit aut eloquentiam aut aliquid honestae artis quo evadat ad bonam frugem, quod fieri sine labore maximo non potest, honestam et copiosam vitam dis- 8 putant peracturum; si vero doctorem frugalitatis non invenerit, in sinistram viam quae melioris speciem mentiatur incidere, id est desidiae inertiae luxuriae se tradere, quae suavia quidem videntur ad tempus vera bona ignoranti, post autem amissa omni dignitate 9 ac re familiari in omnibus miseriis ignominiaque victurum. Ad corpus ergo et ad hanc vitam quam in terra ducimus fines earum viarum rettulerunt. Poetae fortasse melius, qui hoe bivium aput inferos esse voluerunt, sed in eo falluntur quod eas vias mortuis proposuerunt. Utrique ergo vere, sed tarnen utrique non recte, quia oportuit vias ipsas ad vitam, fines earum ad mortem referri. io Nos igitur melius et verius, qui duas istas vias caeli et inferorum esse dicimus, quia iustis inmortalitas, iniustis poena aeterna proposita est. III. VERA LEX. (div. inst. VI, 8). 1 Haec est via quam philosophi quaerunt, sed ideo non inveniunt, 2 quia in terris potius ubi apparere non potest quaerunt. Errant ergo velut in mari magno nee quo ferantur intellegunt, quia nee 3 viam cernunt nee ducem sequuntur ullum. Eadem namque ratione hanc vitae viam quaeri oportet qua in alto iter navibus quaeritur: quae nisi aliquod caeli lumen observent, incertis cursibus vagantur. * Quisquis autem rectum iter vitae tenere nititur, non terram debet aspicere, sed caelum et, ut apertius loquar, non hominem sequi debet, sed deum, non his terrestribus simulacris, sed deo servire caelesti, non ad corpus referre omnia, sed ad mentem, non huic 8. incidere: n.1. eum disputant. 9. ducimus = degimus. III 5—12. 5 vitae dare operam, sed aeternae. Itaque si oculos in caelum semper intendas et solem qua oritur observes eumque habeas vitae quasi navigii ducem, sua sponte in viam pedes dirigentur et illut caeleste lumen, quod sanis mentibus multo clarior sol est quam hic quem carne mortali videmus, sic reget, sic gubernabit, ut ad summum o sapientiae virtutisque portum sine ullo errore perducat. Suscipienda igitur dei lex est, quae nos ad hoe iter dirigat, illa sancta, illa caelestis, quam Marcus Tullius in libro de re publica tertio paene divina voce depinxit: cuius ego, ne plura dicerem, verba subieci. v „Est quidem vera lex recta ratio, naturae congruens, diffusa in omnis, constans, sempiterna, quae vocet ad officium iubendo, vetando a fraude deterreat, quae tamen neque probos frustra 8 iubet aut vetat nee inprobos iubendo aut vetando movet. Huic legi nee obrogare fas est neque derogari aliquid ex hac licet neque tota abrogari potest, nee vero aut per senatum aut per populum solvi hac lege possumus, neque est quaerendus explanator aut o interpres Sextus Aelius, nee erit alia lex Romae alia Athenis, alia nunc alia posthac, sed et omnes gentes et omni tempore una lex et sempiterna et inmutabilis continebit unusque erit communis quasi magister et imperator omnium deus: ille legis huius inventor disceptator lator, cui qui non parebit, ipse se fugiet ac naturam hominis aspernatus hoe ipso luet maximas poenas, etiamsi cetera 10 supplicia quae putantur effugerit". Quis sacramentum dei sciens tam significanter enarrare legem dei posset quam illam homo longe a veritatis notitia remotus expressit? Ego vero eos qui vera inprudentes loquuntur sic habendos puto, tamquam divinent spiritu u aliquo instincti. Quodsi ut legis sanctae vim rationemque pervidit, ita illut quoque scisset aut explicasset, in quibus praeceptis lex ipsa consisteret, non philosophi functus fuisset officio, sed prophetae. 12 Quod quia facere ille non poterat, nobis faciendum est, quibus ipsa lex tradita est ab illo uno magistro et imperatore omnium deo. III, 6. in libro de re publica: Cic. de rep. III 22, 33. 8. Sextus Aelius: consul in het jaar 198 v. C., beroemd rechtsgeleerde „iuris civilis omnium peritissimus" (Cic. Brut. 78). 10. sacramentum dei: „de verborgenheid Gods" (vgl. II, 3, 21: quod est divini sacramenti et caelestis arcani). IV 6—12. IV. VERA IUSTITIA. (div. inst. VI, 9, 6—16). « Sed concedamus sane ut id natura vel, ut ait philosophus, sua sponte faciant quod legibus facere coguntur. Num idcirco iusti erunt, quia parent institutis hominum, qui ipsi aut errare aut iniusti esse potuerunt, sicut illi duodecim tabularum conditores, aut certe publicae utilitati pro condicione temporum servierunt? 7 Aliut est igitur civile ius, quod pro moribus ubique variatur, aliut vera iustitia, quam uniformem ac simplicem proposuit omnibus deus: quem qui ignorat, et ipsam iustitiam ignoret necesse est. 8 Sed putemus fieri posse ut aliquis naturali et ingenito bono veras virtutes capiat, qualem fuisse Cimonem Athenis accepimus, qui et egentibus stipem dedit et pauperes invitavit et nudos induit, tarnen cum illud unum quod est maximum deest, agnitio dei, iam bona illa omnia supervacua sunt et inania, ut frustra in iis 9 adsequendis laboraverit. Omnis enim uistitia eius similis erit humano corpori caput non habenti: in quo tametsi membra omnia et locis suis constent et figura et habitudine, tarnen quoniam deest 10 id quod est omnium principale, et vita et omni sensu caret. Itaque membra illa formam tantummodo membrorum habent, usum non habent, tam scilicet quam caput sine corpore. Cui similis est qui cum deum non ignoret, vivit iniuste: id enim solum habet quod quod est summum, sed frustra, quoniam virtutibustamquammembris 1 eget. Itaque ut sit vivum ac sensibile corpus, et agnitio dei necessaria est quasi caput et virtutes omnes quasi corpus. Ita fiet homo perfectus ac vivus, sed tarnen summa omnis in capite est, quod quamvis constare non possit sine omnibus, sine quibusdam tarnen potest. - ut ent quidem animal vitiosum ac debile, sed tarnen vivet, sicut IV, 6. ut ait philosophus: n.1. Xenocrates, vgl. Cic. de rep. I, 2, 3: „quin etiam Xenocraten ferunt, cum quaereretur ex eo quid adsequerentur eius discipuli, respondisse, ut id sua sponte facerent quod cogerentur facere legibus". 8. Cimonem: de zoon van Miltiades, leefde van ± 510—449 v. C., was beroemd om zijn groote vrijgevigheid. 11. sensibile: in actieve beteekenis: „met waarnemingsvermogen toegerust" (vgl. II, 8, 32: alterum sensibile est, alterum caret sensu). 11. sine omnibus: n.1. membris. 12. et IV 13—15, V 7—10- is qui et deum novit et in aliqua re peccat; dat enim veniam peccatis deus. Itaque sine membris aliquibus vivi potest, sine capite nullo 13 modo. Haec res efficit ut philosophi etiamsi natura sint boni, tarnen nihil sciant, nihil sapiant. Omnis doctrina et virtus eorum sine capite est, quia deum nesciunt, qui est virtutis ac doctrinae caput. Quem qui non adgnoscit, licet videat, caecus est, licet 14 audiat, surdus, licet loquatur, elinguis est. Cum vero conditorem rerum parentemque cognoverit, tune et videbit et audiet et loquetur. Habere enim caput coepit, in quo sunt sensus omnes conlocati 15 hoe est oculi et aures et lingua. Nam profecto is videt qui veritatem, in qua deus est, vel deum, in quo veritas est, oculis cordis aspexerit, is audit qui divinas voces ac praecepta vitalia pectori suo adfigit, is loquitur qui caelestia disserens virtutem ac maiestatem dei singularis enarrat. V. DE NADERING VAN HET EINDE DER WERELD, (div. inst. VII, 15, 7—13). 7 Propinquante igitur huius saeculi termino humanarum rerum statum commutari necesse est et in deterius nequitia invalescente prolabi, ut iam nostra haec tempora, quibus iniquitas et malitia usque ad summum gradum crevit, in illius tarnen insanabilis mali 8 conparatione felicia et prope aurea possint iudicari. Ita enim iustitia rarescet, ita inpietas et avaritia et cupiditas et libido crebrescet, ut si qui forte tum fuerint boni, praedae sint sceleratis ac divexentur undique ab iniustis, soli autem mali opulenti sint, boni vero in omnibus contumeliis atque in egestate iactentur. Confundetur 9 omne ius et leges interibunt. Nihil quisquam tune habebit nisi aut quaesitum aut defensum manu, audacia et vis omnia possidebunt. Non fides in hominibus, non pax, non humanitas, non pudor, non veritas erit atque ita neque securitas neque regimen neque 10 requies a malis ulla. Omnis enim terra tumultuabitur, frement erit... debile: n.1. sine quibusdam membris. 14. conditorem: „schepper". V, 7. in... conparatione: comparata cum illo insanabili malo. 10. prima . . . Aegyptus: dit ontleent de schrijver aan de Oracula Sibyllina (V, 54), een V ii—12, VI i—4- ubique bella, omnes gentes in armis erunt et se invicem obpugnabunt: civitates inter se finitimae proeliabuntur et prima omnium Aegyptus stultarum superstitionum luet poenas et sanguine velut flumine operietur. Tum peragrabit gladius orbem metens omnia et tamquam messem cuncta prosternens. Cuius vastitatis et confusionis haec erit causa, quod Romanum nomen, quo nunc regitur orbis — horret animus dicere, sed dicam, quia futurum est — tolletur e terra et inperium in Asiam revertetur ac rursus oriens dominabitur atque occidens serviet. Nee mirum cuiquam debet videri, si regnum tanta mole fundatum ac tamdiu per tot et tales viros auctum, tantis denique opibus confirmatum aliquando tarnen conruet. Nihil est enim humanis viribus laboratum quod non humanis aeque viribus destrui possit, quoniam mortalia sunt opera mortalium. VI. MUNDUS QUARE SIT EFFECTUS. (de ira dei 13, 1—17). Si consideret aliquis universam mundi administrationem, intelleget profecto quam vera sit sententia Stoicorum, qui aiunt nostra causa mundum esse constructum. Omnia enim quibus constat quaeque generat ex se mundus, ad utilitatem hominis adcommodata sunt. Homo igni utitur ad usum calefaciendi et luminis et molliendorum ciborum ferrique fabricandi, utitur fontibus ad potus et ad lavacra, fluminibus ad agros inrigandos terminandasque regiones, utitur terra ad percipiendam fructuum varietatem, planis ad segetem, collibus ad conserenda vineta, montibus ad usum arborum atque lignorum, utitur mari non solum ad commercia et copias ex longinquis regionibus ferendas, verum etiam ad ubertatem omnis generis piscium. Quod si his elementis utitur quibus est proximus, non est dubium quin et caelo, quoniam et caelestium rerum officia ad fertilitatem terrae ex qua vivimus temperata sunt. Sol inrequietis bonte verzameling van voorspellingen, afkomstig uit de kringen van de Alexandrijnsche Joden en van Rom. Joden en Christenen uit de eerste drie eeuwen van den keizertijd. VI, 1. Stoicorum: deze leer der Stoicijnen wordt uitvoerig uiteengezet door Cicero, de nat. deor. II, 61, 154 e. v. 4. superducit = inducit. abscessu: VI 5—10. cursibus et spatiis inaequabilibus orbes annuos conficit et aut oriens diem promit ad laborem aut occidens noctem superducit ad requiem, et turn abscessu longius ad meridiem turn accessu propius ad septentrionem hiemis et aestatis vicissitudines facit, ut et hibernis umoribus ac pruinis in ubertatem terra pinguescat et aestivis caloribus vel herbidae fruges maturitate durentur vel 5 quae sunt in umidis, incocta et fervefacta mitescant. Luna quoque nocturni temporis gubernatrix amissi ac recepti luminis vicibus menstrua spatia moderatur et caecas tenebris horrentibus noctes fulgore suae claritatis inlustrat, ut aestiva itinera et expeditiones et opera sine labore ac molestia confici possint, siquidem „nocte leves melius stipulae, nocte arida prata tondentur". Astra etiam cetera vel ortu vel occasu suo certis stationibus oppor«tunitates temporum subministrant. Sed et navigiis, quominus errabundo cursu per inmensum vagentur, regimen praebent, cum ea rite gubernator observans ad portum destinati litoris pervehatur. 7 Ventorum spiritu attrahuntur nubes, ut sata imbribus inrigentur, ut vites fetibus, arbusta pomis exuberent. Et haec per orbem vicibus exhibentur, ne desit aliquando quo vita hominum sustineatur. At enim ceteras animantes eadem terra nutrit et eiusdem fetu 8 etiam muta pascuntur. Num etiam mutorum causa deus laboravit? Minime, quia sunt rationis expertia. Sed intellegimus et ipsa eodem modo in usum hominis a deo ficta partim ad cibos partim ad vestitum partim ad operis auxilia, ut clarum sit divinam providentiam rerum et copiarum abundantia hominum vitam instruere atque ornare voluisse, ob eamque causam et aerem volucribus et mare piscibus o et terram quadrupedibus implevit. Sed Academici contra Stoicos disserentes solent quaerere cur, si omnia deus hominum causa fecerit, etiam multa contraria et inimica et pestifera nobis reperiantur 10 tam in mari quam in terra. Quod Stoici veritatem non perspicientes ineptissime reppulerunt. Aiunt enim multa esse in gignentibus et in numero animalium quorum adhuc lateat utilitas, sed eam abscedendo. accessu: accedendo. 5. vel quae sunt: n.1. vel quae fruges sunt, b.v. druiven, appels, tegenover fruges herbidae, b.v. graan, incocta: van incoquo. 6. nocte ... tondentur. Verg. Georg. I, 289. 7. muta: n.1. animalia. 10. gignentibus: nom. gignentia „planten". 10. inventuiri: deze vorm komt VI ii—ió, VII i—2. processu temporum inventuiri, sicut iam multa prioribus saeculis 11 incognita necessitas et usus invenerit. Quae tandem utilitas potest in muribus in blattis in serpentibus reperiri, quae homini molesta et perniciosa sunt? An medicina in his aliqua latet? Quae si est, inveniatur aliquando, nempe adversus mala, cum id illi querantur, 12 esse omnino malum! Viperam ferunt exustam in cineremqué dilapsam mederi eiusdem bestiae morsui. Quanto melius fuerat eam prorsus non esse quam remedium contra se ab ea ipsa desiderari! 13 Brevius igitur ac verius respondere potuerunt in hunc modum: deus cum formaret hominem veluti simulacrum suum, quod erat divini opificii summum, inspiravit ei sapientiam soli, ut omnia imperio ac dicioni suae subiugaret omnibusque mundi commodis uteretur. Proposuit tarnen ei et bona et mala, quia sapientiam dedit, 11 cuius omnis ratio in discernendis bonis ac malis sita est. Non potest enim quisquam eligere meliora et scire quod bonum sit, nisi sciat simul reicere ac vitare quae mala sunt. Invicem sibi alterutra 15 conexa sunt, ut sublato alterutro utrumque sit tolli necesse. Propositis igitur bonis malisque turn demum opus suum peragit sapientia et quidem bonum adpetit ad utilitatem, malum reicit ad salutem. 16 Ergo sicut bona innumerabilia data sunt quibus frui posset, sic etiam mala quae caveret. Nam si malum nullum sit, nullum periculum> nihil denique quod laedere hominem possit, tolletur omnis materia sapientiae nee erit homini necessaria. VII. CUR DEUS HOMINEM FECERIT. (de ira dei 14). 1 Sequitur ut ostendam cur fecerit hominem ipsum deus. Sicut mundum propter hominem machinatus est, ita ipsum propter se tamquam divini templi antistitem, spectatorem operum rerumque - caelestium. Solus est enim qui sentiens capaxque rationis intellegere possit deum, qui opera eius admirari, virtutem potestatemque perspicere: idcirco enim consilio mente prudentia instructus est, in het latere Latijn voor als inf. fut. pass; dus: inventum iri. 13. simulacrum vgl. Gen. 1 : 26. VII, 1. e. v. Vgl. de Stoicijnsche opvatting, zooals die medegedeeld wordt door Cicero, de nat. deor. II, 56, 140: „Ad hanc providentiam naturae VII 3—6, VIII i. ideo solus praeter ceteras animantes recto corpore ac statu fictus est, ut ad contemplationem parentis sui excitatus esse videatur, ideo sermonem solus accepit ac linguam cogitationis interpretem, ut enarrare maiestatem domini sui possit, postremo idcirco ei cuncta subiecta sunt, ut fictori atque artifici deo esset ipse subiectus. Si ergo deus hominem suum voluit esse cultorem ideoque illi tantum honoris attribuit, ut rerum omnium dominaretur, utique iustissimum est et deum qui tanta praestiterit amare et hominem qui sit nobiscum divini iuris societate coniunctus. Nee enim fas est cultorem dei a dei cultore violari. Unde intellegimus religionis ac iustitiae causa esse hominem figuratum. Cuius rei testis est Marcus Tullius in libris De legibus ita dicens: ,,sed omnium quae in doctorum hominum disputatione versantur, nihil est profecto praestabilius quam plane intellegi nos ad iustitiam esse natos." Quod si est verissimum, deus ergo vult omnes homines esse iustos id est deum et hominem caros habere, deum scilicet honorare tamquam patrem, hominem diligere velut fratrem; in his enim duobus tota iustitia consistit. Qui ergo aut deum non agnoscit aut homini nocet, iniuste et contra naturam suam vivit et hoe modo inrumpit institutum legemque divinam. VIII. DE CHRISTENVERVOLGINGEN HEBBEN EEN EINDE GENOMEN. (de mort. pers. i). Audivit dominus orationes tuas, Donate carissime, quas in conspectu eius per omnes horas fratrum nostrorum, qui gloriosa confessione sempiternam sibi tam diligentem tamque sollertem adiungi multa possunt, e quibus intellegatur, quantae res hominibus a diis, quamque eximiae tributae sint: qui primum eos humo excitatos celsos et erectos constituit, ut deorum cognitionem caelum intuentes capere possent. Sunt enim e terra homines non ut incolae atque habitatores, sed quasi spectatores superarum rerum atque caelestium, quarum spectaculum ad nullum aliud genus animantium pertinet". Vgl. ook boven Min. Felix c. 17,2. 4. Marcus Tullius: Cic. de leg I, 10, 28. 5. in his enim duobus: vgl. Matth. 22 : 40. 6. inrumpit: transitief: „breekt". VIII, 1. orationes: „gebeden". Donate carissime: Donatus, de vriend van den schrijver, aan wien hij zijn boek richtte, was een confessor, dus VIII 2—6. 2 coronam pro fidei meritis quaesierunt. Ecce, deletis omnibus adversariis, restituta per orbem tranquillitate, profligata nuper ecclesia rursum exurgit et maiore gloria templum dei, quod ab 3 impiis fuerat eversum, misericordia domini fabricatur. Excitavit enim deus principes qui tyrannorum nefaria et cruenta imperia resciderunt humano generi providerunt, ut iam quasi discusso tristissimi temporis nubilo mentes omnium pax iucunda et serena 4 laetificet. Nunc post atrae tempestatis violentos turbines placidus aer et optata lux refulsit, nunc placatus servorum suorum deus iacentes et afflictos caelesti auxilio sublevavit, nunc maerentium s lacrimas extincta impiorum conspiratione detersit. Qui insultaverant deo, iacent, qui templum sanctum everterant, ruina maiore ceciderunt, qui iustos excarnificaverant, caelestibus plagis et cruciatibus « meritis nocentes animas profuderunt. Sero id quidem, sed graviter ac digne. Distulerat enim poenas eorum deus, ut ederet in eos magna et mirabilia exempla, quibus posteri discerent et deum esse unum et eundem iudicem digna vid supplicia impiis ac persecutoribus inrogare. iemand, die voor de rechtbank zijn geloof beleden had. Negenmaal was hij op de pijnbank geweest („novies tormentis cruciatibusque variis subiectus novies adversarium gloriosa confessione vicisti", zegt Lactantius c. 16, 5); zes jaren zat hij gevangen (c. 35, 2). 2. restituta... tranquillitate: het boek werd geschreven na het tolerantie-edict, dat de keizers Constantinus en Licinius in 313 te Milaan ten gunste der Christenen uitvaardigden. profligata .. . ecclesia etc.: De schrijver doelt hier op de verwoesting van de kerk te Nicomedia, die in 303 op bevel van Diocletianus had plaats gevonden. I 3- AMBROSIUS. Ambrosius werd ^ 335 geboren te Trier als zoon van een praefectus praetorio Galliarum. Hij verloor vroeg zijn vader en werd in Rome opgevoed. In zijn ambtelijke loopbaan was hij zeer voorspoedig: omstreeks 370 werd hij benoemd tot stadhouder van Liguria en Aemilia. Te Milaan, waar hij zetelde, won hij zoozeer de achting en liefde van het volk, dat het na den dood van den bisschop Auxentius in 374 hem als diens opvolger verlangde. Slechts aarzelend gaf Ambrosius aan dien wensch gehoor, maar nadat hij eenmaal het kerkelijk ambt op zich had genomen, vervulde hij het met zulk een onbaatzuchtigen ijver en met zoo wijs beleid, dat hij een der edelste en krachtigste figuren der oud-Christelijke kerk kan genoemd worden. Hij was een machtig kanselredenaar en zijn predikatie is van groote beteekenis geweest voor de bekeering van Augustinus. Hij stierf den 4en April 397. Een groot aantal geschriften is van hem over; ze zijn van exegetischen, dogmatischen en practisch-zedekundigen aard. Uit zijn brieven leert men den bisschop en zijn veelzijdigen arbeid het best kennen. Niet het minst is Ambrosius beroemd, omdat hij de vader is van het Latijnsche kerklied. Van de talrijke hymni Ambrosiani zijn echter slechts weinige werkelijk van hem. „Le domaine proprement littéraire n'est pas celui oü Ambroise donna sa mesure et oü son labeur fut le plus fécond. La conduite immédiate des ames, 1'utilisation des caractères et des circonstances au bénéfice de 1'Église, voila oü il triomphait vraiment" (Pierre de Labriolle). I. DE STRIJD OM HET ALTAAR VAN VICTORIA. (Epist. XVIII). In de curia Julia te Rome stond een gouden Victoria met een altaar, waarover in den tijd van overgang van heidendom tot Christendom heftig gestreden is. Keizer Constantius liet het beeld in 357 verwijderen; kort daarop werd het weer geplaatst, maar keizer Gratianus liet het opnieuw, in 382, afbreken. In 384 richtte de beroemde redenaar Q. Aurelius Symmachus, die optrad als de woordvoerder der heidensche partij, in zijn functie van stadspraefect van Rome een relatio (ambtelijke mededeeling) tot keizer Valentianus II, die te Milaan resideerde. Aan het antwoord van Ambrosius op die relatio is het volgende ontleend. 3 Tria igitur in relatione sua vir clarissimus, praefectus urbis, proposuit, quae valida putavit: quod Roma veteres, ut ait, suos I 4—13- cultus requirat, et quod sacerdotibus suis virginibusque Vestalibus emolumenta tribuenda sint, et quod emolumentis sacerdotum negatis 4 fames secuta publica sit. In prima propositione flebili questu sermonis illacrimat, veteres, ut ait, cultus caeremoniarum requirens. 'Haec sacra' inquit 'Hannibalem a moenibus, a Capitolio Senonas reppulerunt'. Itaque dum sacrorum potentia praedicatur, infirmitas proditur. Ergo Hannibal diu sacris insultavit Romanis et diis contra se dimicantibus usque ad muros urbis vincendo pervenit. Cur se obsideri passi sunt, pro quibus deorum suorum arma pugnabant? 5 Nam de Senonibus quid loquar, quos Capitolii secreta penetrantes Romanae reliquiae non tulissent, nisi eos pavido anser strepitu o prodidisset ? En quales templa Romana praesules habent. Ubi tune erat Iuppiter? An in ansere loquebatur? Verum quid negem sacrorum ritus militasse Romanis? Sed etiam Hannibal eosdem deos colebat. Utrum volunt igitur, eligant. Si in Romanis vicerunt sacra, in Carthaginiensibus ergo superata sunt; si in Carthaginiensibus triumphata, nee Romanis utique profuerunt. 8 'Uno' inquit 'itinere non potest perveniri ad tam grande secretum'. Quod vos ignoratis, id nos Dei voce cognovimus. Et quod vos suspicionibus quaeritis, nos ex ipsa sapientia Dei et veritate compertum habemus. Non congruunt igitur vestra vobiscum. Vos pacem diis vestris ab imperatoribus obsecratis, nos ipsis imperatoribus a Christo pacem rogamus. Vos manuum vestrarum adoratis opera, nos iniuriam ducimus omne quod fieri potest, Deum putari. Non vult se Deus in lapidibus coli. Denique etiam ipsi philosophi vestri ista riserunt. 13 Sacerdotibus quoque suis et ministris queruntur alimenta publica non deberi. Quantus hinc verborum tumultus increpuit ? At contra, I, 4. propositione: „afdeeling, lid". Senonas: de Galli Senones, die in 390 v. C. onder Brennus Rome innamen, insultavit: „heeft bestormd". 5. praesules: (eig. voordanser, vandaar hoofd): „beschermers". 6. sacrorum ritus: „de heilige ceremoniëele handelingen" figuurl. voor de goden, die daardoor geëerd werden. 8. tam grande secretum: Symmachus had gezegd:' „quid interest, qua quisque prudentia verum requirat ?" privatae.., denegantur: een wet van Valentinianus I (364—375) verbood geestelijken van vrouwen I 3°- nobis etiam privatae successionis emolumenta recentibus legibus denegantur, et nemo conqueritur; non enim putamus iniuriam, quia dispendium non dolemus. Si privilegium quaerat sacerdos, ut onus curiale declinet, patria atque avita et omnium facultatum possessione cedendum est. Quomodo hanc gentiles, si haberent, ingravarent querelam, quod sacerdos ferias ministerii sui emat totius patrimonii sui damno, et privati universae commoditatis dispendio usum publici mercetur obsequii: praetendens communis salutis excubias domesticae inopiae se mercede soletur, quia ministerium non vendidit, sed gratiam comparavit. Si ritus veteres delectabant, cur in alienos ritus eadem Roma successit? Quid, ut de ipso respondeam, quod queruntur, captarum simulacra urbium victosque deos et peregrinos ritus sacrorum alienae superstitionis aemuli receperunt? Unde igitur exemplum, quod currus suos simulato Almonis in flumine lavat Cybele? bij testament iets te aanvaarden, privatae successionis: „van particuliere erfopvolging", dispendium: „finantiëele schade". 13. onus curiale: het vaak gedwongen lidmaatschap der curia of stadsraad bracht zooveel verplichtingen mede, dat het ambt als een last gevoeld werd. patria . . . cedendum est: wie tot den geestelijken stand overging, moest volgens een wet van Theodosius van 382 afstand doen van 2/3 van zijn vermogen ten behoeve der curia, om te voorkomen dat niemand zich onder den dekmantel, van vroomheid aan zijn curiale verplichting onttrok, gentiles: „heidenen". hanc.. . ingravarent querelam: „met grooten nadruk hierover klagen". ferias ministerii sui: „de vrije tijd, die hij noodig heeft voor zijn ambtsbediening". et privati... obsequii: „en met het verlies van alles, wat hem in staat zou stellen (universae commoditatis) zijn persoonlijke gehoorzaamheid (privati sc. obsequii, n.1. aan de kerk) te betoonen, de gelegenheid (usum) moet koopen om zijn ambt gehoorzaam te kunnen vervullen" (publici obsequii). praetendens... soletur: „Het belangrijker achtend, dat hij waakt voor het algemeene heil, trooste hij zich met het loon van persoonlijke armoede", vendidit: n.1. voor aardschen rijkdom, gratiam: „genade". 30. ut de ipso ... queruntur: „om mijn antwoord te ontleenen juist aan datgene, waarover zij klagen". Symmachus had n.1. betoogd, dat door het wegnemen van het altaar van Victoria de gebruiken der vaderen geschonden werden. Maar, zegt Ambrosius, de vaderen deden dat zelf reeds, door nieuwe godsdiensten in te voeren, sacrorum afh. van aemuli. simulato... flumine: „in een gefingeerde rivier Almo"; het beeld van Unde Phrygn vates et semper invisa Romanis non aequae Carthaginis numina? Quam Caelestem Afri, Mithram Persae, plerique Venerem colunt pro diversitate nominis, non pro numinis varietate. Sic deam esse et Victoriam crediderunt, quae utique munus est, non potestas: donatur, non dominatur, legionum gratia, non religionum potentia. Magna igitur dea, quam militum multitudo sibi vindicat, vel proeliorum donat eventus? si Huius aram strui in urbis Romae curia petunt, hoe est, quo plures conveniunt Christiani. Omnibus in templis arae, ara etiam in templo victoriarum. Quoniam numero delectantur, sacrificia sua ubique concelebrant. Quid est nisi insultare fidei, unius arae sacrificium vindicare? Ferendumne istud, ut gentilis sacrificet, et Christianus intersit? Hauriant, inquit, hauriant vel inviti fumum oculis, symphoniam auribus, cinerem faucibus, thus naribus, et aversantium licet ora excitata focis nostris favilla respergat. Non ïlli satis sunt lavacra, non porticus, non plateae occupatae simulacris? Etiamne in communi illo concilio non erit communis conditio? Obstringetur pia senatus portio obtestantium vocibus, adiurantium sacramentis. Si refutet, videbitur mendacium prodere: si acquiescat, sacrilegium confiteri. Cybele werd den 27en Maart op een door koeien getrokken wagen buiten de porta Capena gebracht en daar in het riviertje de Almo gebaad. Ook in andere deelen van het rijk had deze lavatio plaats, maar dan „simulato Almonis in flumine". Phrygii vates: n.1. van Cybele, die uit Phrygië in Rome geïmporteerd was. Quam Caelestem Afri, n.1. colunt, eam etc. De dea Caelestis was de stedegodin van Carthago; haar dienst werd door den uit Africa geboortigen keizer Septimius Severus (193—211) in Rome ingevoerd. Mithram: onjuiste spelling i. p. v. Mitra, een godin der natuur, wel te onderscheiden van den zonnegod Mithras. Vgl. Herod. I, 131: ènifxejj.a^Kaoi (sc. de Perzen) 6è xod -tij Oüpavlr] Srieiv, napa te 'Aaaupuov Kal "ApaPiojv. xaXéouai 8è 'Aaaüpioi tï)v 'Acppo6i-rr)v MÜXnrxa, 'Apa(3ioi 8è 'AXiX^t, IlÉpaai 8è Mirpav. 31. plures = complures. pia senatus portio n.1. de Christenen onder de senatoren, obtestantium n.1. Victoriam. sizoo. Bloemlezing. 5 I 31- II i—16. II. BROEDERLIEFDE. (De excessu fratris sui Satyri 1. I). Satyrus, de broeder van Ambrosius was, kort nadat hij van een reis naar Africa was teruggekeerd, gestorven (± 375) • De bisschop hield twee lijkredevoeringen, de eerste in de kathedraal bij de lijkbaar, de tweede zeven dagen later bij het graf. Het volgende is aan de eerste oratio ontleend. Deduximus, fratres dilectissimi, hostiam meam, hostiam incontaminatam, hostiam Deo placentem, domnum et fratrem meum Satyrum. Memineram esse mortalem, nee fefellit opinio, sed superabundavit gratia. Itaque nihil habeo quod querar, et habeo in quo Deo gratias agam; quia semper optavi ut, si quae perturbationes vel ecclesiam vel me manerent, in me potius ac meam deciderent domum. Deo igitur gratias, quia in hoe omnium metu, cum omnia motibus sint suspecta barbaricis, communem moerorem privato dolore transegi, et in me conversum est quidquid timebam omnibus. Atque utinam hic consummatum sit, ut dolor meus publici doloris redemptio sit. At certe nobis tu, frater, etiam moeroris istius minuis acerbitatem: non habeo quod timeam, qui timebam tibi; non habeo quod mihi iam mundus eripiat. Etsi sancta supersit soror, integritate venerabilis, aequalis moribus, non impar officiis; tibi tarnen ambo plus timebamus, in te vitae huius iucunditatem repositam putabamus. II, 1. domnum door syncope uit dominum ontstaan; in den keizertijd noemden bloedverwanten elkaar uit hartelijkheid of eerbied vaak dominus; zoo noemt o. a. Seneca (ep. 104, 1) zijn broer: dominus meus Gallio. superabundavit gratia: vgl. den brief van Paulus aan de Rom. 5 : 20: „superabundavit gratia" (Vuig.): ,,de genade is veel meer overvloedig geweest" (Stat. vert.). et habeo: „maar veeleer" enz. cum... barbaricis: daar alles onzeker en vol angstige verwachting is door de woelingen der barbaren"; Valentinianus streed van 367—374 tegen de Alamanen, die Gallië bedreigden; in 375 richtte hij zich tegen de Quaden en Sarmaten, die Pannonia en Moesia verwoest hadden. 16. sancta .. . soror: Ambrosius had een zuster Marcellina, die haar leven aan den dienst van God gewijd II 20 71- Propter te vivere delectabat, propter te mori non pigebat; te enim ambo superstitem precabamur, tibi nos supervivere non iuvabat. Quando non cohorruit animus, cum metus huiusmodi titillaret? Quo modo consternata mens erat aegritudinis tuae nuntio! 20 Quid igitur nunc agam, cum omnes vitae istius suavitates, cuncta solatia, cuncta denique ornamenta amiserim? Tu enim mihi unus eras domi solatio, foris decori: tu, inquam, in consiliis arbiter, curae particeps, deprecator sollicitudinis, depulsor moeroris: tu meorum assertor actuum, cogitationumque defensor: tu postremo unus, in quo domestica sollicitudo resideret, publica cura requiesceret. 21 Et potero unquam aut tanti non meminisse fratris, aut sine lacrimabili quadam meminisse gratia? Quid enim mihi unquam iucundum, quod non esset ex te profectum? Quid, inquam, mihi sine te, aut tibi unquam sine me voluptati fuit ? Quis non usus nobis, et prope visus ipse, somnusque communis? Quae discreta unquam voluntas? Quod non commune vestigium? fere ut cum gradum tollerem, vel tu meum, vel ego tuum corpus videremur attollere ? 23 At vero ubi ambobus prodeundum fuit, non plura in itinere vestigia, quam verba; nee incessus, quam sermo crebrior; nee ambulandi cura, sed colloquendi gratia; uterque enim nostrum ex alterius ore pendebat. Non intento aspectu legere iter, sed mutuo sollicitos experiri sermones, haurire oculorum gratiam, spirare fraternae imaginis voluptates. Quam virtutes tuas tacitus mecum ipse mirabar! quam plaudebam mihi, quod tali me Dominus fratre donaverat, tam pudico, tam efficaci, tam innocenti, tam simplici, ut cum tuam innocentiam cogitarem, efficaciam desperarem: cum efficaciam cernerem, innocentiam non putarem! Sed utrumque mira quadam virtute iungebas. 7i Certe si illi sibi aliqua solatia repererunt, qui finem sensus, defectumque naturae mortem arbitrati sunt, quanto magis nos, had. delectabat: impers. superstitem: sc. fore nobis. supervivere: superstites esse. 20. assertor: „verdediger". 23. legere . .. experiri etc. geen infinitivi historici; de geheele zin moet gedacht worden afhankelijk van een verzwegen werkw. b.v.: quam delectabat! intento . ♦ . iter: „met gespannen blik den loop van den weg volgen", sollicitos niet bij sermones, maar bii den subjectsacc. „vol gespannen aandacht", innocentiam: „naïveteit". quibus meliora post mortem praemia bonorum factorum conscientia pollicetur! Habent gentiles solatia sua, quia requiem malorum omnium mortem existimant: et ut vitae fructu carent, ita etiam caruisse se putant omni sensu et dolore poenarum, quas in hac vita graves et assiduas sustinemus. Nos vero ut erectiores praemio, ita etiam patientiores solatio esse debemus; non enim amitti, sed praemitti videntur, quos non assumptura mors, sed aeternitas receptura est. efficaciam: „flinkheid in de practijk". 71. certe: „voorwaar", vitae fructu: n.1. de praemia bonorum factorum der Christenen, putant n.1. aan het eind van hun leven, sustinemus: subj. de Christenen. HIERONYMUS. Hieronymus werd, waarschijnlijk in 348, geboren te Stridon in Dalmatië. Zijn rhetorische vorming kreeg hij te Rome, waar hij o. a. onderwijs ontving van den beroemden grammaticus Donatus. Na een verblijf in Trier en in Aquileia, reisde hij naar het Oosten en leerde in Antiochië grondig Grieksch. Reeds lang had hij neiging gehad tot een ascetisch leven en in 375 besloot hij kluizenaar te worden. Tot 378 leefde hij in de woestijn Chalcis niet ver van Antiochië en leerde in de eenzaamheid Hebreeuwsch. Na eenige jaren in Antiochië en Constantinopel gewoond te hebben, keerde hij in 382 naar Rome terug en kwam in vriendschappelijke betrekking met den paus Damasus, die hem wist te brengen tot een revisie van de Latijnsche vertalingen van het Nieuwe Testament. In 385 verliet hij Rome en vestigde zich na verschillende reizen in 389 in Bethlehem, waar hij een klooster stichtte. Zijn verdere monnikenleven wijdde hij geheel aan de studie. In 420 overleed hij. Hieronymus heeft veel geschreven. Op historisch gebied o. a. een Kroniek, een vertaling van de Grieksche kroniek van Eusebius, door Hieronymus voortgezet tot 378 n. C. Verder een Christelijke literatuurgeschiedenis ,,de viris illustribus". Behalve door talrijke exegetische en polemische geschriften, is Hieronymus beroemd geworden door zijn vertaling van het Oude Testament uit het Hebreeuwsch, dus niet uit de Grieksche overzetting der Septuaginta. Deze vertaling is de z.g. Vulgata. Het best leert men Hieronymus kennen uit de verzameling zijner brieven, waarvan we hier eenige fragmenten geven. Hij was een groot geleerde, maar pessimistisch en gemelijk van aard. I. DE ONRUST DER STAD EN DE RUST VAN HET LAND. Ad Marcel lam. (Ep. XLIII). 1. Ambrosius, quo chartas, sumptus, notarios ministrante tam innumerabiles libros vere Adamantius et noster XaXxévxepo? explicavit, in quadam epistula, quam ad eundem de Athenis I- ad Marcellam: Marcella was een der te Rome wonende vriendinnen van Hieronymus, tot wie hij verscheidene brieven richtte. We weten, dat zij van voorname afkomst was en in 410, kort nadat Rome door Alarik was ingenomen, stierf. 1. Ambrosius: vriend van Origenes (dus niet te verwarren met den kerkvader Ambrosius); door zijn finantiëele hulp stelde hij Origenes in staat zijn vele werken te. schrijven; ook spoorde hij hem tat den arbeid aan: Origenes noemt hem ergens zijn épyoSiojx-i notarios: „stenografen". Adamantius: De Grieksche kerkvader Origenes (185—254) schreef een verbazend groot aantal boeken en werd daarom door zijn tijdgenooten ó dSajxóvTio?, de man van staal (dSdjia?, vgl. Sa.txaoj) genoemd. Hieronymus noemt hem hier: noster XaAxévxepoc: noster I 2—4- scripserat, refert numquam se cibos Origene praesente sine lectione sumpsisse, numquam venisse somnum, nisi e fratribus aliquis sacris litteris personaret, hoe diebus egisse vel noctibus, ut et lectio orationem susciperet et oratio lectionem. 2. Quid nos, ventris animalia, tale umquam fecimus? Quos si secunda hora legentes invenerit, oscitamus, manu faciem defricantes continemus stomachum et quasi post multum laborem mundialibus rursum negotiis occupamur. Praetermitto prandia, quibus onerata mens premitur. Pudet dicere de frequentia salutandi, qua aut ipsi cotidie ad alios pergimus aut ad nos venientes ceteros expectamus. 2 Deinceps itur in verba, sermo teritur, lacerantur absentes, vita aliena describitur et mordentes invicem consumimur ab invicem. Talis nos cibus et occupat et dimittit. Cum vero amici recesserint, ratiocinia subputamus. Nunc ira personam nobis leonis inponit, nunc cura superflua in annos muitos duratura praecogitat, nee recordamur evangelii dicentis: „stulte, hac nocte repetunt animam 3 tuam a te; quae autem praeparasti, cuius erunt?" Vestes non ad usum tantum, sed ad delicias conquiruntur. Ubicumque conpendium est, velocior pes, citus sermo, duris adtentior; si damnum, ut saepe in re familiari accidere solet, fuerit nuntiatum, vultus maerore deprimitur. Laetamur ad nummum, obolo contristamur. Unde, cum in uno homine animorum tam diversa sit facies, propheta dominum deprecatur dicens: „domine, in civitate tua imaginem 4 eorum dissipa". Cum enim ad imaginem et similitudinem dei n.1. van de Christenen, in tegenstelling met de heidenen, die aan den, in Cicero's tijd levenden, grammaticus Didymus uit Alexandria den bijnaam XaAxévT€po<;: (eig.: „met de koperen ingewanden") gaven, vanwege het groote aantal boeken dat hij schreef: het zouden er meer dan 3500 geweest zijn. sacris litteris personaret: „uit de Heilige Schrift voorlas". lectio orationem susciperet: „het lezen onmiddellijk volgde op het gebed" (oratio). 2. 1. ventris animalia: „zinnelijke wezens", continemus stomachum: „bedwingen wij onzen wrevel", mundialibus: „wereldsch". 2. mordentes... ab invicem:' „wederkeerig bijten en vereten wij elkaar" (vgl. Gal. 5 : 15). occupat et dimittit: „houdt ons bezig tot we uiteengaan", ratiocinia subputamus: „maken we berekeningen", superflua (n. pl.): „overvloed". stulte etc.: vgl. Luc. 12 : 20. 3. propheta: n.1. de dichter van psalm 73 (: 20, waar echter Hieronymus' lezing van de gewone afwijkt). 4. cum I 2—3. conditi sumus, ex vitio nostro personas nobis plurimas superinducimus. Et quomodo in theatralibus scaenis unus atque idem histrio nunc Herculem robustus ostentat, nunc mollis in Venerem frangitur, nunc tremulus in Cybelen, ita et nos, qui, si mundi non essemus, odiremur a mundo, tot habemus personarum similitudines, quot peccata. 3. Quapropter, quia multum iam vitae spatium transivimus fluctuando et navis nostra nunc procellarum concussa turbine, nunc scopulorum inlisionibus perforata est, quam primum licet, quasi quendam portum secreta ruris intremus. Ibi cibarius panis et holus nostris manibus inrigaturn, lac, deliciae rusticanae, viles quidem, sed innocentes cibos praebeant. Ita viventes non ab oratione 2 somnus, non saturitas a lectione revocabit. Si aestas est, secretum arboris umbra praebebit; si autumnus, ipsa aeris temperies et strata subter folia locum quietis ostendit. Vere ager floribus depingitur et inter querulas aves psalmi dulcius decantabuntur. Si frigus fuerit et brumales nives, ligna non coemarn: calidius vigilabo 3 vel dormiam, certe, quod sciam, vilius non algebo. Habeat sibi Roma suos tumultus, harena saeviat, circus insaniat, theatra luxurient et, quia de nostris dicendum est, matronarum cotidie visitetur senatus: nobis adhaerere deo bonum est, ponere in domino spem nostram, ut, cum paupertatem istam caelorum regna mutaverint, erumpamus in vocem: „quid enim mihi restat in caelo et a te quid volui super terram ?'' Quo scilicet, cum tanta reppererimus in caelo, parva et caduca quaesisse nos doleamus in terra. (concess.) hier met den indic. conditi: „geschapen", superinducimus: „nemen aan 1 „trekken over ons heen", in Venerem frangitur: „zich verzwakt tot de figuur van Venus". tremulus: „sidderend" n.1. van (jiavia ekstase, evenals de priesters van Cybele, en zooals ook de godin zelf voorgesteld wordt. si mundi etc. vgl. Joh. 15 : 19: „doch omdat gij van de wereld niet zijt, daarom haat u de wereld", odiremur: een pass. van odi komt bij de Chr. schrijvers meermalen voor. 3, 1. inlisionibus: „het stooten op" van illido. secreta ruris: „de afzondering van het land" tegenover de stad. 2. vilius non algebo: „ik zal op goedkoopere wijze van de koude geen last hebben". 3. de nostris: n.1. over de Christenen, die de zooeven genoemde circus- en theatervoorstellingen niet bijwoonden, maar wier vrouwen, gelijk hier blijkt, dagelijks hun senatus hielden, nobis adhaerere etc. vgl. Ps. 73 : 28. quid enim etc. Vgl. Ps. 73 : 25. II 2—4. II. HET ONDERWIJS AAN EEN KLEIN MEISJE. Laeta, de vrouw van Toxotius, had haar dochtertje Paula aan den dienst van God gewijd. Om haar de opvoeding te kunnen geven, die het meest dienstig zou zijn tot het houden van haar belofte, wendde zij zich tot Hieronymus om raad. In een uitvoerigen brief beschrijft de monnik van Bethlehem de opvoeding, zooals hij die wenschelijk acht. Het onderstaande, handelend over het elementaire onderwijs, is aan dien brief ontleend. Ad Laetam de institutione filiae. (Ep. CVII, 4, 2—8). 2 Fiant ei litterae vel buxeae vel eburneae et suis nominibus appellentur. Ludat in eis, ut et lusus eius eruditio sit, et non solum ordinem teneat litterarum, ut memoria nominum in canticum transeat, sed ipse inter se crebro ordo turbetur et mediis ultima, primis media 3 misceantur, ut eas non sonu tantum, sed et visu noverit. Cum vero coeperit trementi manu stilum in cera ducere, vel alterius superposita manu teneri regantur articuli vel in tabula sculpantur elementa, ut per eosdem sulcos inclusa marginibus trahantur vestigia et foras non queant evagari. Syllabas iungat ad praemium et, quibus illa aetas delectari potest, munusculis invitetur. Habeat et in discendo socias, quibus invideat, quarum laudibus mordeatur. Non est obiurganda, si tardior sit, sed laudibus excitandum ingenium; * et vicisse se gaudeat et victam doleat. Cavendum in primis, ne oderit studia, ne amaritudo eorum percepta in infantia ultra rudes annos transeat. Ipsa nomina, per quae consuescet paulatim verba II, 2. buxeae: vervaardigd uit hout van den buksboom (buxus) „van bukshout". Dergelijke letters werden vaak gebruikt om de kinderen spelenderwijs het alphabet te leeren. Vgl. Quintilianus, Inst. Orat. I, i, 26: non excludo autem . . . eburneas etiam litterarum formas in lusum offerre. 3. elementa: „letters", vel in tabula ... evagari: de letters werden in een plank ingekerfd en het kind moest met den stilus den loop der insnijdingen volgen. Vgl. Quint. ib. 27: „nam neque errabit, quemadmodum in ceris (continebitur enim utrimque marginibus [de randen n.1. van de inkerving] neque extra praescriptum egredi poterit), et celerius ac saepius sequendo certa vestigia firmabit articulos". ad praemium: „voor een belooning". 4. rudes annos: „de jaren van het eerste onderricht", de Matheo Lucaque: „volgens Mattheus en Lucas". Hieronymus bedoelt de geslachts- II 5—8- contexere, non sint fortuita, sed certa et coacervata de industria, prophetarum videlicet atque apostolorum, et omnis ab Adam patriarcharum series de Matheo Lucaque descendat, ut, dum aliud agit, s futurae memoriae praeparetur. Magister probae aetatis et vitae atque eruditionis est eligendus nee, puto, erubescit doctus vir id facere vel in propinqua vel in nobili virgine, quod Aristoteles fecit in Philippi filio, ut ipse librariorum vilitate initia ei traderet litterarum. Non sunt contemnenda quasi parva, sine quibus magna constare non possunt. Ipse elementorum sonus et prima institutio 6 praeceptoris aliter de erudito, aliter de rustico ore profertur. Unde et tibi est providendum, ne ineptis blanditiis feminarum dimidiata dicere filiam verba consuescas et in auro atque in purpura ludere, quorum alterum linguae, alterum moribus officit, ne discat in tenero, quod ei postea dediscendum est. Graccorum eloquentiae multum ab infantia sermo matris scribitur contulisse, Hortensiae oratio in paterno sinu coaluit. Difficulter eraditur, quod rudes animi perbiberunt. Lanarum conchylia quis in pristinum candorem revocet? Rudis testa diu et saporem retinet et odorem, quo primum 7 imbuta est. Graeca narrat historia Alexandrum, potentissimum regem orbisque domitorem, et in moribus et in incessu Leonidis, paedagogi sui, non potuisse carere vitiis, quibus parvulus adhuc fuerat infectus. Proclivis est enim malorum aemulatio et, quorum virtutem adsequi nequeas, cito imitere vitia. Nutrix ipsa non sit temulenta, non lasciva, non garrula; habeat modestam gerulam, 8 nutricium gravem. Cum avum viderit, in pectus eius transiliat, e collo pendeat, nolenti alleluia decantet. Rapiat eam avia, patrem registers uit Matth. 1 : i—16, en Lucas 3 : 23—38. 5. vilitate: „uit geringschatting". 6. dimidiata: „gebroken". Hortensiae oratio: Hortensia, de dochter van den beroemden redenaar Hortensius (geb. 114 v. C.), hield in 42 v. C. een rede voor de triumviri tegen de belasting, die aan de gehuwde vrouwen was opgelegd. Quint. I, 1, 6: „Hortensiae Q. filiae oratio apud triumviros habita legitur non tantum in sexus honorem" (sc. maar ook om haar rhetorische waarde), conchylia: „purperkleur" (conchylium, een soort purperslak), redis testa etc.: Vgl. Horat. epist. I, 2, 69: „Quo semel est imbuta recens servabit odorem testa diu". testa: kruik. 7. gerulam: ook wel gestatrix, eig. draagster: „kindermeisje." nutricium: (masc. van nutrix) „opvoeder". 8. nolenti... decantet:,, ze zinge voor hem, ook al wil hij het niet (Paula's grootvader was heiden gebleven) III 2. risibus recognoscat, sit omnibus amabilis et universa propinquitas rosam ex se natam gaudeat. Discat statim, quam habeat et alteram aviam, quam amitam, cui imperatori, cui exercitui tiruncula nutriatur. Ilias desideret, ad illas tibi minitetur abscessum. III. AARDSCHE SCHATTEN EN HEMELSCHE. (Ep. CXXV, 3, 4). Navigantes Rubrum Mare, in quo optandum nobis est ut verus Pharao cum suo mergatur exercitu, multis difficultatibus ac periculis ad urbem Maximam perveniunt. Utroque litore gentes vagae, immo beluae habitant ferocissimae. Semper solliciti, semper armati totius anni vehunt cibaria. Latentibus saxis vadisque durissimis Plena sunt omnia, ita ut speculator et ductor in summa mali arbore sedeat et inde regendae et circumflectendae navis dictata praedicat. Felix cursus est, si post sex menses supra dictae urbis portum teneant, a quo se incipit aperire oceanus, per quem vix anno perpetuo ad Indiam pervenitur et ad Gangen fluvium — quem Phison sancta scriptura cognominat —, qui circuit omnem terram Evilat et multa genera pigmentorum de paradisi dicitur fonte evehere. Ibi het Halleluja", alteram aviam: n.1. haar grootmoeder van vaderszijde Paula, die met de tante (amita) van de kleine Paula, Eustochium, in het klooster te Bethlehem woonde, imperatori: n.1. God, evenals exercitus en tiruncula (vrouwel. demin. v. tiro) gebruikt in overeenstemming met de gewoonte der Christenen om den dienst van God te vergelijken met een militia, krijgsdienst, ad illas: n.1. naar het klooster te Bethlehem. III, 1. verus Pharao etc. Hieronymus zinspeelt hier op het verdrinken van Pharao in de Roode Zee (Exod. 14, 27—28); onder den verus Pharao verstaat hij hier den duivel met zijn legermacht. Maximam: welke stad bedoeld wordt is niet zeker; sommigen denken aan Abisama, aan de Z.O.-kust van Arabië. vehunt: n.1. de zeevaarders, dictata: „bevelen". 2. ad Gangen fluvium etc. Vgl. Genes. 2: 11: „Denaam der eerste rivier is Pison: deze is het, die het gansche land van Havila omloopt, waar het goud is." Hieronymus beschouwt dus den Ganges als de — overigens niet nader aanwijsbare — rivier Pison uit het Bijbelverhaal. Evilat (Havila) zou dan een landstreek in Indië zijn. pigmentorum: sieraden, hier „edelgesteenten". IV 2. nascitur carbunculus et zmaragdus et margarita candentia et uniones, quibus nobilium feminarum ardet ambitio, montesque aurei, quos adire propter dracones et gryphas et inmensorum corporum monstra hominibus inpossibile est, ut ostendatur nobis, quales custodes habeat avaritia. 4. Quorsum ista? Perspicuum est. Si negotiatores saeculi tanta sustinent, ut ad incertas perveniant periturasque divitias, et servant cum animae discrimine, quae multis periculis quaesierunt, quid Christi negotiatori faciendum est, qui venditis omnibus quaerit pretiosissimum margaritum, qui totis substantiae suae opibus emit agrum, in quo reperiat thesaurum, quem nee fur effodere nee latro possit auferre? IV. HOE MOEILIJK HET IS, OM AAN EEN KIND TE SCHRIJVEN. (Ep. CXXVIII, 1). Ad Pacatulam. Causa difficilis parvulae scribere, quae non intellegat, quid loquaris, cuius animum nescias, de cuius periculose voluntate promittas, ut secundum praeclari oratoris exordium spes magis in ea laudanda quam res sit. Quid enim horteris ad continentiam, quae placentas desiderat, quae in sinu matris garrula voce balbuttit, cui dulciora sunt mella quam verba? Audiat profunda apostoli, 2 quae anilibus magis fabulis delectatur? Prophetarum aiviY(j.aTa 3. margarita: niet fem. maar pl. van margaritum, „parel", uniones: een bijzonder soort van groote parels, gryphas: Gr. acc. pl. van gryps, ypu „griffioen" legendarische monsterachtige vogel, (de acc. gryphas komt meer voor naast grypas o. a. Plin. N. H. X, 136). 4. Quorsum ista: sc. dico. saeculi: „dezer wereld", tegenover Christi negotiator. venditis omnibus: vgl. Matth. 13 : 46. substantiae: „vermogen", agrum vgl. Matth. 13 : 44. nee fur etc. vgl. Matth. 6 : 20. IV, 1. periculose bij promittas (voorspellen), praeclari oratoris n.1. Cicero, die zegt: „causa difficilis laudare puerum; non enim res laudanda sed spes est" (de re publ. VI frgm. 5, Ziegler). balbuttit = balbutit. 2. anilibus fabulis: de schrijver denkt hier zeker ook aan 1 Tim. 4 : 7, waar de IV 3, V 4- sentiat, quam tristior gerulae vultus exagitat? Evangelii intellegat maiestatem, ad cuius fulgura omnis mortalium hebetatur sensus? Ut parenti subiciatur, horter, quae manu tenera ridentem verberat 3 matrem ? Itaque Pacatula nostra hoe epistulium post lectura suscipiat; interim modo litterularum elementa cognoscat, iungat syllabas, discat nomina, verba consociet atque, ut voce tinnula ista meditetur, proponatur ei crustula mulsi praemia et, quicquid gustu suave est, quod vernat in floribus, quod rutilat in gemmis, quod blanditur in pupis, acceptura festinet; interim et tenero temptet pollice fila deducere, rumpat saepe stamina, ut aliquando non rumpat, post laborem lusibus gestiat, de matris pendeat collo, rapiat oscula propinquorum, psalmos mercede decantet, amet, quod cogitur dicere, ut non opus sit, sed delectatio, non necessitas, sed voluntas. V. DE BEZWAREN VAN EEN NIEUWE BIJBELVERTALING. Van 390 tot 404 had Hieronymus gewerkt aan een nieuwe vertaling van het Oude Testament uit het Hebreeuwsch. Augustinus had tegen die nieuwe vertaling bezwaren, mede als gevolg van zijn overschatting der Septuaginta. Uit de polemiek van beide kerkvaders over deze zaak volgen hier eenige fragmenten. Augustinus aan Hieronymus. (Ep. LXXI, 4—6). 4 Ego sane mallem Graecas potius canonicas te nobis interpretari scripturas, quae Septuaginta interpretum perhibentur. Perdurum erit enim, si tua interpretatio per multas ecclesias frequentius coeperit lectitari, quod a Graecis ecclesiis Latinae ecclesiae apostel spreekt van ypacoSei^ (jó9-ou^: „oudwijfsche fabelen", alviy^axct: „duistere woorden", gerulae: „kindermeisje". 3. epistulium demin. van epistula. voce tinnula: „met heldere stem", ista meditetur: „daarop studeere". crustula mulsi: „honingkoekjes". deducere: „spinnen". V, 4. canonicas. .. scripturas: de boeken, die tot den Bijbelcanon behooren. Het woord xavwv wordt sinds het midden der 4e eeuw in den zin van j-aTaXoyoi; gebruikt voor de lijst der als heilige geschriften in de kerk erkende boeken. Septuaginta interpretum: bedoeld wordt de Grieksche vertaling van het Oude Testament, die onder invloed van koning Ptolomaeus Philadelphus (283—247 v. C.) door 72 Joodsche geleerden gemaakt zou zijn v 5—6. dissonabunt, maxime quia facile contradictor convincitur Graeco prolato libro, id est linguae notissimae. Quisquis autem in eo, quod ex Hebraeo translatum est, aliquo insolito permotus fuerit et falsi crimen intenderit, vix aut numquam ad Hebraea testimonia pervenitur, quibus defendatur obiectum. Quod si etiam perventum fuerit, tot Latinas et Graecas auctoritates damnari quis ferat? Huc accedit, quia etiam consulti Hebraei possunt aliud respondere, ut tu solus necessarius videaris, qui etiam ipsos possis convincere, sed tamen quo iudice, mirum si potueris invenire. 5 Nam quidam frater noster episcopus cum lectitari instituisset in ecclesia, cui praeest, interpretationem tuam, movit quiddam longe aliter abs te positum apud Ionam prophetam, quam erat omnium sensibus memoriaeque inveteratum et tot aetatum successionibus decantatum. Factus est tantus tumultus in plebe maxime Graecis arguentibus et inflammantibus calumniam falsitatis, ut cogeretur episcopus — Oea quippe civitas erat — Iudaeorum testimonium flagitare. Utrum autem illi inperitia an malitia hoe esse in Hebraeis codicibus responderunt, quod et Graeci et Latini habebant atque dicebant ? Quid plura ? Coactus est homo velut mendositatem corrigere volens post magnum periculum non remanere sine plebe. Unde etiam nobis videtur aliquando te quoque in nonnullis falli potuisse et vide, hoe quale sit in eis litteris, quae non possunt conlatis usitatarum linguarum testimoniis emendari. « Proinde non parvas deo gratias agimus de opere tuo, quod evangelium ex Graeco interpretatus es, quia et paene in omnibus nulla offensio est, cum scripturam Graecam contulerimus. Unde si quisquam veteri falsitati contentiosus favet, prolatis conlatisque codicibus vel docetur facillime vel refellitur. (zie onder Augustinus no. XIII). dissonabunt: n.1. omdat de Grieksche kerken de Septuagintavertaling gebruikten en de nieuwe Latijnsche vertaling van Hieronymus op verschillende plaatsen daarvan afweek, insolito: insolitis verbis, obiectum: n.1. de plaats, van welke men beweert, dat ze onjuist vertaald is. consulti: geraadpleegd, n.1. over de juistheid der vertaling. 5. movit: „deed blijken" n.1. door zijn voorlezing, decantatum: „door en door bekend", in plebe: „in de gemeente". Oea: een plaatsje in Africa. non remanere sine plebe: n.1. omdat de bisschop vreesde, dat de gemeente hem ter oorzake van de in haar oog onjuiste Bijbelvertaling, die hij gebruikte, zou verlaten. 6. veteri falsitati: n.1. de onjuistheden in de vroegere vertaling V 20 22. Antwoord van Hieronymus. (Ep. LXXV ap. Aug. 20—22). 20 Si me, ut dicis, in novi testamenti emendatione suscipis exponisque causam, cur suscipias, quia plurimi linguae Graecae habentes scientiam de meo possent opere iudicare, eandem integritatem debueras etiam in veteri credere testamento, quod non nostra confinximus, sed, ut apud Hebraeos invenimus, divina transtulimus. Sicubi dubitas, Hebraeos interroga. 21 Dices: Quid, si Hebraei aut respondere noluerint aut mentiri voluerint? Tota frequentia Iudaeorum in mea interpretatione reticebit, nullus si inveniri poterit, qui Hebraeae linguae habeat notitiam, aut omnes imitabuntur illos Iudaeos, quos dicis in Africae repertos oppidulo in meam calumniam conspirasse? Huiusce modi enim in epistula tua texis fabulam: „Quidam frater noster episcopus . . . . dan citeert Hieronymus het in Augustinus' brief reeds vermelde verhaal tot: falli potuisse". Hij gaat dan aldus verder: 22 Dicis me in Iona propheta male quiddam interpretatum et seditione populi conclamante propter unius verbi dissonantiam episcopum paene sacerdotium perdidisse. Et quid sit illud, quod male interpretatus sim, subtrahis auferens mihi occasionem defensionis meae, ne, quicquid dixeris, me respondente solvatur, nisi forte ut ante annos plurimos cucurbita venit in medium adserente illius temporis Carvilio et Asinio Pollione me hederam pro cucurbita van het Grieksche Nieuwe Testament in het Latijn. 20. divina: sc. verba. 22. cucurbita: „pompoen". Het Hebreeuwsche woord, dat de Statenvertaling (Jona 4:6) overzet door „wonderboom" was door de Septuaginta vertaald door cucurbita. Hieronymus sluit zich aan bij Aquila ('AxuAoti;) uit Pontus (± I25) die een vertaling gaf van het O. T. in het grieksch, en die het woord vertaalde door xittóc, klimop. Waarom Hieronymus aan die vertaling de voorkeur geeft, zet hij hier uiteen, illius temporis Carvilio et Asinio Pollione: Carvilius en Asinius Pollio waren critici; de eerste had veel af te dingen op de werken van Vergilius, de laatste onderwierp verschillende schrijvers, o. a. Caesar, Sallustius en Livius aan scherpe critiek. Hieronymus heeft hier dus het oog op iemand, die zijn werk gecritiseerd had en dien hij transtulisse. Super qua re in commentario Ionae prophetae plenius respondimus hoe tantum nunc dixisse contenti, quod in eo loco, ubi Septuaginta interpretes cucurbitam et Aquila cum reliquis hederam transtulerunt, id est xittóv, in Hebraeo volumine ciceion scriptum habet, quam vulgo Syri ciceiam vocant; est autem genus virgulti lata habens folia in modum pampini cumque plantatum fuerit, consurgit in arbusculam absque ullis calamorum et hastilium adminiculis, quibus et cucurbitae et hederae indigent, suo trunco se sustinens. Hoe ergo verbum de verbo edisserens si ciceion transferre voluissem, nullus intellegeret, si cucurbitam, id dicerem, quod in Hebraico non habetur; hederam posui, ut ceteris interpretibus consentirem. Sin autem Iudaei vestri, ut ipse adseris, malitia vel inperitia hoe dixerunt esse in voluminibus Hebraeorum, quod in Graecis et Latinis codicibus continetur, manifestum est eos aut Hebraeas litteras ignorare aut ad inridendos cucurbitarios voluisse mentiri. Peto in fine epistulae, ut quiescentem senem olimque veteranum militare non cogas et rursum de vita periclitari. Tu, qui iuvenis es et in pontificali culmine constitutus, doceto populos et novis Africae frugibus Romana tecta locupleta. Mihi sufficit cum auditore ac lectore pauperculo in angulo monasterii susurrare. daarom den Carvilius en den Pollio van dien tijd noemt, pampini: pampinus „wijnrank", cucurbitarios: door Hieronymus gevormd woord voor hen, die de vertaling cucurbita wenschen: „de pompoenmannen", pontificali culmine: Augustinus was bisschop, Hieronymus heeft dien rang nooit bereikt. monasterii: klooster. AURELIUS AUGUSTINUS. Aurelius Augustinus werd den i3en Nov. 354 geboren te Thagaste, een stadje in Numidië. Zijn vader Patricius was een heiden en werd eerst laat in zijn leven voor het Christendom gewonnen, zijn moeder was de vrome Christin Monnica. In Thagaste en later in Madaura genoot Augustinus het voorbereidend onderwijs. Na den dood van zijn vader studeerde hij in Carthago in de rhetorica. Hij had een woeligen studententijd en leefde alles behalve ingetogen. De lust tot het zoeken der waarheid werd in hem in dien tijd gewekt door de lectuur van Cicero's — thans verloren — boek „Hortensius". Omstreeks 375 trad hij op als rhetor, eerst in Thagaste, later te Carthago. In 373 sloot hij zich aan bij de secte der Manichaeërs, die een op het oudPerzische dualisme (licht — duisternis) gebaseerde leer predikte: een eigenaardig mengelmoes van heidensche en Christelijke gedachten. In 383 vestigde Augustinus zich te Rome, waar hij al meer en meer van de Manichaeërs los raakte en onder den invloed kwam van het scepticisme der Academici. Korten tijd later wordt hij op aanbeveling van Svmmachus, den prefect van Rome, tot rhetor in de keizerlijke residentie Milaan benoemd. Daar komt hij, onder invloed van de prediking van Ambrosius en de lectuur van Neo-Platonische geschriften, tot bekeering en wordt in 387 gedoopt. Hij legt zijn ambt neer en op reis naar Thagaste sterft tijdens een oponthoud te Ostia, zijn moeder Monnica. In zijn vaderstad teruggekeerd leeft hij eenigen tijd teruggetrokken, maar wordt in 391 te Hippo Regius tot presbyter gekozen en in 396 tot bisschop. Dat ambt nam hij waar tot zijn dood toe. Den 28en Aug. 430 stierf hij, terwijl Hippo Regius door de Vandalen onder Geiserik belegerd werd. Augustinus heeft een zeer groot aantal werken nagelaten van dogmatische^ apologetischen, polemischen en exegetischen aard, die vooral theologische waarde hebben. Buiten den kring der theologen zijn vooral beroemd zijn ,,Confessionum 1. XIII" en ,,De civitate Dei 1. XXII". Van groot belang zijn ook de vele brieven, die hij heeft geschreven. Augustinus is ongetwijfeld de grootste der kerkvaders; geen andere heeft meer invloed gehad dan hij op de theologie der latere eeuwen. Hij is ook de grootste der Christelijke Latijnsche auteurs en behoort tot de belangrijkste schrijvers der gansche Latijnsche literatuur. „Quid habet orbis Christianus hoe scriptore vel magis aureum vel augustius?" zegt Erasmus met een woordspeling op den naam Aurelius Augustinus. UIT DE CONFESSIONES. De Confessiones schreef Augustinus omstreeks 400 op verzoek van zijn vrienden. Hij teekent in het boek zijn levensloop tot na den dood van zijn moeder, en wel in den vorm van een gebed tot God, waarin hij de zonden van zijn leven belijdt en God looft voor zijn weldaden en om zijn grootheid. Hij hecht dan ook aan het woord I, II. „confessio" de dubbele beteekenis van „belijdenis" en „lofprijzing". „Confessio non peccatorum tantum dicitur sed et laudis". Augustinus' werk is een der beroemdste boeken, die in het Latijn geschreven zijn: „Es ist das ewig Menschliche, das an Kraft durch die Jahrtausende nicht gebrochen, mit einer Unmittelbarkeit ohnegleichen aus ihm zu uns herübertönt" (E. Norden). I. LOFPRIJZING VAN GOD. (Conf. I, i). Magnus es, domine, et laudabilis valde: magna virtus tua et sapientiae tuae non est numerus, et laudare te vult homo, aliqua portio creaturae tuae, et homo circumferens mortalitatem suam, circumferens testimonium peccati sui et testimonium, quia superbis resistis: et tarnen laudare te vult homo, aliqua portio creaturae tuae. Tu excitas, ut laudare te delectet, quia fecisti nos ad te et inquietum est cor nostrum, donec requiescat in te. II. ZIJN KINDERJAREN. (Conf. I, 19, 20). XIX. Horum ego puer morum in limine iacebam miser, et huius harenae palaestra erat illa, ubi magis timebam barbarismum facere quam cavebam, si facerem, non facientibus invidere. Dico haec et confiteor tibi, deus meus, in quibus laudabar ab iis, quibus placere tune mihi erat honeste vivere. Non enim videbam voraginem turpitudinis, in quam proiectus eram ab oculis tuis. Nam in illis iam quid me foedius fuit, ubi etiam talibus displicebam fallendo innumerabilibus mendaciis et paedagogum et magistros et parentes amore ludendi, studio spectandi nugatoria et imitandi ludicra I,Magnus es etc. vgl. Ps. 145 : 5. virtus: „kracht", ethomo: „ja, de mensch". quia superbis etc.: zin met quia (dat) i. p. v. acc. c. inf.; vgl. 1 Petr. 5 : 5. II, XIX. horum. .. morum: ziet op de gewoonten, die in de scholen heerschten en die hij in het voorafgaande beschreven heeft, ab oculis tuis: „van voor uw oogen". Vgl. Ps. 31 : 23. illis: n.1. oculis tuis. talibus n.1. hominibus. paedagogum: de slaaf, die het toezicht had op de kinderen. sizoo. Bloemlezing. 6 inquietudine ? Furta etiam faciebam de cellario parentum et de mensa vel gula imperante vel ut haberem quod darem pueris, ludum suum mihi, quo pariter utique delectabantur, tarnen vendentibus. In quo etiam ludo fraudulentas victorias ipse vana excellentiae cupiditate victus saepe aucupabar. Quid enim tam nolebam pati atque atrociter, si deprehenderem, arguebam, quam id quod aliis faciebam? Et, si deprehensus arguerer, saevire magis quam cedere libebat. Istane est innocentia puerilis? Non est, domine, non est, oro te, deus meus. Nam haec ipsa sunt, quae a paedagogis et magistris, a nucibus et pilulis et passeribus, ad praefectos et reges, aurum, praedia, mancipia, haec ipsa omnino succedentibus maioribus aetatibus transeunt, sicuti ferulis maiora supplicia succedunt. Humilitatis ergo signum in statura pueritiae, rex noster, probasti, cum aisti: talium est regnum caelorum. XX. Sed tarnen, domine, tibi excellentissimo, optimo conditori et rectori universitatis, deo nostro gratias, etiamsi me puerum tantum esse voluisses. Eram enim etiam tune, vivebam atque sentiebam meamque incolumitatem, vestigium secretissimae unitatis, ex qua eram, curae habebam, custodiebam interiore sensu integri- ludum . . . vendentibus: „die zich daardoor lieten omkoopen om met mij te spelen, hoewel ze van dat spel toch evenveel genoten als ik", nam haec ipsa . . . transeunt: „want dit is het, dat zich voortzet, wanneer men op ouderen leeftijd gekomen is (succedentibus maioribus aetatibus); maar dan geldt het niet opvoeders en leermeesters en het gaat niet over noten, ballen en musschen, maar dan geldt het stadhouders en koningen en gaat het over goud, landgoederen en slaven" (a paedagogis etc. transeunt ad etc.), talium etc.: vgl. Matth. 19 : 14. XX. gratias: sc. egissem. puerum tantum esse: „dat ik niet meer geworden was dan een knaap", incolumitatem: „het behoud van mijn wezen". secretissimae unitatis: Vgl. Aug. de moribus Manich. 6: „Nihil est esse, quam unum esse. itaque in quantum quidque unitatem adipiscitur, in tantum est". Hij wil dus zeggen: dat hij voor zijn instandhouding zorgde was een kenteeken (vestigium) dat hij een deel was van de eenheid, in welke het zijn alleen mogelijk is. De gedachte is Neo-Platonisch. Plotinus (204—269), de stichter van het Neo-Platonisme, zegt: itivia Ta öv-ra Ttö évi éoTiv övra (Enn. VI, 9, 1). interiore sensu: bij interior sensus denkt Augustinus aan een soort zesde zintuig, dat de door de vijf zintuigen ontvangen indrukken in onderlinge verbinding brengt. Vgl. den sensus communis, de koiv^j aïar9r]ai<;, der Stoicijnen. Vertaal: „innerlijke zin", II, III. tatem sensuum meorum inque ipsis parvis parvarumque rerum cogitationibus veritate delectabar. Falli nolebam, memoria vigebam, locutione instruebar, amicitia mulcebar, fugiebam dolorem, abiectionem, ignorantiam. Quid in tali animante non mirabile atque laudabile? At ista omnia dei mei dona sunt, non mihi ego dedi haec: et bona sunt et haec omnia ego. Bonus ergo est qui fecit me, et ipse est bonum meum et illi exulto bonis omnibus, quibus etiam puer eram. Hoe enim peccabam, quod non in ipso, sed in creaturis eius me atque ceteris voluptates, sublimitates, veritates quaerebam, atque ita inruebam in dolores, confusiones, errores. Gratias tibi, dulcedo mea et honor meus et fiducia mae, deus meus, gratias tibi de donis tuis; sed tu mihi ea serva. Ita enim servabis me, et augebuntur et perficientur quae dedisti mihi, et ero ipse tecum, quia et ut sim tu dedisti mihi. III. CICERO'S HORTENSIUS EN DE HEILIGE SCHRIFT. (Conf. III, 4, 5). IV. Inter hos ego inbecilla tune aetate discebam libros eloquentiae, in qua eminere cupiebam fine damnabili et ventoso per gaudia vanitatis humanae, et usitato iam discendi ordine perveneram in librum cuiusdam Ciceronis, cuius linguam fere omnes mirantur, pectus non ita. Sed liber ille ipsius exhortationem continet ad philosophiam et vocatur Hortensius. Ille vero liber mutavit affectum meum et ad te ipsum, domine, mutavit preces meas et vota ac „innerlijk besef", locutione: „spreekkunst". et haec omnia ego: ,,en dat alles vormt mijn ik", illi exulto: „Hem loof ik. me atque ceteris: appos. bij creaturis. III, IV. inter hos: n.1. de ruwe studenten, over wie hij in het voorafgaande gesproken heeft, inbecilla aetate: Augustinus was toen 19 jaar oud. usitato discendi ordine: „volgens den leergang", cuiusdam Ciceronis: hij kende, evenals zijn lezers, Cicero natuurlijk zeer goed, maar spreekt aldus, omdat hij aan Cicero, als heidensch schrijver, geenerlei importantie wil toekennen. Hortensius: de Hortensius van Cicero, dien we niet meer over hebben, was een Xóyoc, npoTpunxwoq xcpö<; cpiXoaotptav, een geschrift ter opwekking tot de studie der philosophie. De dialoog draagt zijn titel naar een der medesprekenden, den redenaar Hortensius, die de rhetorica III, IV. desideria mea fecit alia. Viluit mihi repente omnis vana spes et inmortalitatem sapientiae concupiscebam aestu cordis incredibili et surgere coeperam, ut ad te redirem. Non enim ad acuendam linguam, quod videbar emere maternis mercedibus, cum agerem annum aetatis undevicensimum iam defuncto patre ante biennium, non ergo ad acuendam linguam referebam illum librum neque mihi locutionem, sed quod loquebatur persuaserat. V. Itaque institui animum intendere in scripturas sanctas et videre, quales essent. Et ecce video rem non compertam superbis neque nudatam pueris, sed incessu humilem, successu excelsam et velatam mysteriis, et non eram ego talis, ut intrare in eam possem aut inclinare cervicem ad eius gressus. Non enim sicut modo loquor, ita sensi, cum adtendi ad illam scripturam, sed visa est mihi indigna, quam Tullianae dignitati conpararem. Tumor enim meus refugiebat modum eius et acies mea non penetrabat interiora eius. Verum tarnen illa erat, quae cresceret cum parvulis, sed ego dedignabar esse parvulus et turgidus fastu mihi grandis videbar. IV. AMBROSIUS. (Conf. VI, 3). Nee iam ingemescebam orando, ut subvenires mihi, sed ad quaerendum intentus et ad disserendum inquietus erat animus meus, ipsumque Ambrosium felicem quendam hominem secundum saeculum opinabar, quem sic tantae potestates honorarent: caelibatus tantum eius mihi laboriosus videbatur. Quid autem ille spei gereret, verdedigde; Cicero voert het pleit voor de philosophie. viluit: van vilesco, „waardeloos worden", ut ad te redirem: vgl. Luc. 15 : 18. maternis mercedibus: n.1. omdat zijn moeder het studiegeld betaalde, neque locutionem, sed quod loquebatur: „niet de stijl, maar de inhoud". V. incessu . . . excelsam: „nederig, wanneer men binnentreedt, verheven, wanneer men verder komt", modo: „nu". IV. Ambrosius: vgl. over hem hetgeen boven p. 62 is medegedeeld. Nee iam: Augustinus was nu rhetor te Milaan, ingemescebam orando: „ik zuchtte in het gebed", ad disserendum: „naar bewijsvoering", n.1. door bespreking met anderen, secundum saeculum: „naar den maatstaf der wereld", potestates: IV. adversus ipsius excellentiae temtamenta quid luctaminis haberet quidve solaminis in adversis, et occultum os eius, quod erat in corde eius, quam sapida gaudia de pane tuo ruminaret, nee conicere noveram nee expertus eram. Nee ille sciebat aestus meos nee foveam periculi mei. non enim quaerere ab eo poteram quod volebam, sicut volebam, secludentibus me ab eius aure atque ore catervis negotiosorum hominum, quorum infirmitatibus serviebat: cum quibus quando non erat, quod perexiguum temporis erat, aut corpus reficiebat necessariis sustentaculis aut lectione animum. Sed cum legebat, oculi ducebantur per paginas et cor intellectum rimabatar, vox autem et lingua quiescebant. Saepe, cum adessemus — non enim vetabatur quisquam ingredi aut ei venientem nuntiari mos erat — sic eum legentem vidimus tacite et aliter numquam sedentesque in diuturno silentio — quis enim tam intento esse oneri auderet? — discedebamus et coniectabamus eum parvo ipso tempore, quod reparandae menti suae nanciscebatur, feriatum ab strepitu causarum alienarum nolle in aliud avocari et cavere fortasse, ne auditore suspenso et intento, si qua obscurius posuisset ille quem legeret, etiam exponere esset necesse aut de aliquibus difficilioribus dissertare quaestionibus atque huic operi temporibus inpensis minus quam vellet voluminum evolveret, quamquam et causa servandae vocis, quae illi facillime obtundebatur, poterat esse iustior tacite legendi. quolibet tarnen animo id ageret, bono utique ille vir agebat. Sed certe mihi nulla dabatur copia sciscitandi quae cupiebam de tam sancto oraculo tuo, pectore illius, nisi cum aliquid breviter „machtige personen", excellentiae temtamenta: „de verzoekingen van zijn hooge positie", ruminaret: „smaakte", negotiosorum hominum: de bisschoppen hadden behalve hun geestelijke werkzaamheden tal van wereldlijke belangen te behartigen: het bestuur van de goederen der kerk, waardoor ze in aanraking kwamen met pachters en werklieden; in sommige gevallen de rechtsspraak; intercessie bij de wereldlijke rechtbank enz. vox... quiescebant: het was in de oudheid de gewoonte steeds hardop te lezen; vandaar1 vermeldt Augustinus het stil lezen 'van Ambrosius als een bijzonderheid, tam [intento: sc.' ei: „hem bij zulk een aandacht . . ." huic operi: n.1. het uitleggen van moeilijke plaatsen aan hen, die hem zouden hebben hooren lezen, wanneer hij dat hardop deed. obtundebatur: IV, V. esset audiendum. Aestus autem illi mei otiosum eum valde, cui refunderentur, requirebant nee umquam inveniebant. Et eum quidem in populo verbum veritatis recte tractantem omni die dominico audiebam, et magis magisque mihi confirmabatur omnes versutarum calumniarum nodos, quos illi deceptores nostri adversus divinos libros innectebant, posse dissolvi. V. TWEE GEBEURTENISSEN UIT DEN STUDENTENTIJD VAN AUGUSTINUS' LEERLING EN VRIEND ALYPIUS. (Conf. VI, 8, 9). Non sane relinquens incantatam sibi a parentibus terrenam viam Romam praecesserat, ut ius disceret, et ibi gladiatorii spectaculi hiatu incredibili et incredibiliter abreptus est. Cum enim aversaretur et detestaretur talia, quidam eius amici et condiscipuli, cum forte de prandio redeuntibus pervium esset, recusantem vehementer et resistentem familiari violentia duxerunt in amphitheatrum crudelium et funestorum ludorum diebus haec dicentem: „si corpus meum in locum illum trahitis, numquid et animum et oculos meos in illa spectacula potestis intendere? Adero itaque absens ac sic et vos et illa superabo". Quibus auditis illi nihilo setius eum adduxerunt secum, id ipsum forte explorare cupientes utrum posset efficere. Quo ubi ventum est et sedibus quibus potuerunt locati sunt, fervebant omnia inmanissimis voluptatibus. Ille clausis foribus oculorum interdixit animo, ne in tanta mala procederet. Atque utinam et aures opturasset! Nam quodam pugnae casu, cum clamor ingens „heesch werd", aestus mei... requirebant: vert.: „in de onrust van mijn gemoed zocht ik hem" etc. cui refunderentur: „om die (n.1. de onrust) voor hem uit te storten", die dominico: „op den dag des Heeren". illi deceptores: n.1. de Manichaeën, van wier leer Augustinus bezig was zich los te maken. V. incantatam . .. viam: „de aardsche loopbaan (n.1. van jurist) die zijn ouders hem aangepraat hadden (incantatam). Romam praecesserat: Alypius was de leerling van Augustinus geweest te Thagaste en te Carthago, maar was eerder dan hij naar Rome gegaan, hiatu: eig. (het met) open mond (staren naar iets): „hartstocht", pervium: adverbiaal, pervium esset: „ontmoette"; men zou eerder verwacht hebben: obvius of obviam. V. totius populi vehementer eum pulsasset, curiositate victus et quasi paratus, quidquid illud esset, etiam visum contemnere et vincere, aperuit et percussus est graviore vulnere in anima quam ille in corpore, quem cernere concupivit, ceciditque miserabilius quam ille, quo cadente factus est clamor: qui per eius aures intravit et reseravit eius lumina, ut esset, qua feriretur et deiceretur audax adhuc potius quam fortis animus et eo infirmior, quo de se praesumserat, qui debuit de te. Ut enim vidit illum sanguinem, inmanitatem simul ebibit et non se avertit, sed fixit aspectum et hauriebat furias et nesciebat et delectabatur scelere certaminis et cruenta voluptate inebriabatur. Et non erat iam ille, qui venerat, sed unus de turba, ad quam venerat, et verus eorum socius, a quibus adductas erat. Quid plura? Spectavit, clamavit, exarsit, abstulit inde secum insaniam, qua stimularetur redire non tantum cum illis, a quibus abstractus est, sed etiam prae illis et alios trahens. Et inde tarnen manu validissima et misericordissima eruisti eum tu et docuisti eum non sui habere, sed tui fiduciam, sed longe postea. IX. Verum tarnen iam hoe ad medicinam futuram in eius memoria reponebatur. Nam et illud, quod, cum adhuc studeret iam me audiens apud Carthaginem et medio die cogitaret in foro quod recitaturus erat, sicut exerceri scholastici solent, sivisti eum ccnprehendi ab aeditimis fori tamquam furem, non arbitror aliam ob causam te permisisse, deus noster, nisi ut ille vir tantus futurus iam inciperet discere, quam non facile in noscendis causis homo ab homine damnandus esset temeraria credulitate. Quippe ante tribunal deambulabat solus cum tabulis ac stilo, cum ecce adulescens quidam ex numero scholasticorum, fur verus, securim clanculo apportans illo non sentiente ingressus est ad cancellos plumbeos, qui vico argentario desuper praeminent, et praecidere plumbum ut esset qua feriretur: „zoodat er een opening was, waardoor hij getroffen kon worden", de se praesumserat vert.: „op zichzelf gebouwd had", nesciebat: n.1. se haurire furias. IX. apud Carthaginem: Carthagine. in foro: in basilica fori: „de markthal", aeditimis fori: aeditimus eigenl. tempelwachter; hier: „de marktopzichters". vir tantus futurus: Alypius werd later bisschop van zijn geboorteplaats Thagaste. iam: „reeds vroeg", cancellos plumbeos etc.: we moeten ons voorstellen dat de vicus argentarius, de zilversmidsstraat op V. coepit. Sono autem securis audito submurmuraverunt argentarii, qui subter erant, et miserunt qui adprehenderent quem forte invenissent. Quorum vocibus auditis relicto instrumento ille discessit timens, ne cum eo teneretur. Alypius autem, qui non viderat intrantem, exeuntem sensit et celeriter vidit abeuntem et causam scire cupiens ingressus est locum et inventam securim stans atque admirans considerabat, cum ecce illi, qui missi erant, reperiunt eum solum ferentem ferrum, cuius sonitu exciti venerant: tenent adtrahunt, congregatis inquilinis fori tamquam furem manifestum se conprehendisse gloriantur, et inde offerendus iudiciis ducebatur. Sed hactenus docendus fuit. Statim enim, domine, adfuisti innocentiae, cuius testis eras tu solus. Cum enim duceretur vel ad custodiam vel ad supplicium, fit eis obviam quidam architectus, cuius maxima erat cura publicarum fabricarum. Gaudent illi eum potissimum occurrisse, cui solebant in suspicionem venire ablatarum rerum, quae perissent de foro, ut quasi tandem iam ille cognosceret, a quibus haec fierent. Verum autem viderat homo saepe Alypium in domo cuiusdam senatoris, ad quem salutandum ventitabat, statimque cognitum manu adprehensa semovit a turbis et tanti mali causam quaerens, quid gestum esset, audivit omnesque tumultuantes, qui aderant, et minaciter frementes iussit venire secum. Et venerunt ad domum illius adulescentis, qui rem conmiserat. Puer vero erat ante ostium et tam parvus erat, ut nihil exinde domino suo metuens facile posset totum indicare; cum eo quippe in foro fuit pedisecus. quem posteaquam recoluit Alypius, architecto intimavit. At ille securim demonstravit puero quaerens ab eo, cuius esset. qui confestim „nostra" inquit; deinde interrogatus aperuit cetera. Sic in illam domum translata causa confusisque een lager niveau lag dan de markthal, zoodat het looden hekwerk, dat de markthal omgaf, boven de zilverwinkels was aangebracht, (desuper praeminent), wellicht ook om die tegen inbraak te beveiligen. submurmuraverunt:] „fluisterden heimelijk met elkaar"; volgens een andere uitlegging: „sloegen alarm"; het woord komt op deze plaats voor de eerste maal voor. ille: n.1. de dief. ut quasi... cognosceret: „daar hij nu eindelijk eens kon zien", senatoris: senator was een eeretitel geworden voor aanzienlijke landeigenaars of hoogwaardigheidsbekleeders. puer: „een slaaf", pedisecus — pedisequus. recoluit: „herkend had", intimavit: V, VI. turbis, quae de illo triumphare iam coeperant, futurus dispensator verbi tui et multarum in ecclesia tua causarum examinator experientior instructiorque discessit. VI. DE DOOD EN DE BEGRAFENIS VAN ZIJN MOEDER MONNICA. (Conf. IX, 10—12). X. Impendente autem die, quo ex hac vita erat exitura — quem diem tu noveras ignorantibus nobis — provenerat, ut credo, procurante te occultis tuis modis, ut ego et ipsa soli staremus incumbentes ad quandam fenestram, unde hortus intra domum, quae nos habebat, prospectabatur, illic apud Ostia Tiberina, ubi remoti a turbis post longi itineris laborem instaurabamus nos navigationi. Conloquebamur ergo soli valde dulciter et praeterita obliviscentes in ea quae ante sunt extenti quaerebamus inter nos apud praesentem veritatem, quod tu es, qualis futura esset vita aeterna sanctorum, quam nee oculus vidit nee auris audivit nee in cor hominis ascendit. Sed inhiabamus ore cordis in superna fluenta fontis tui, fontis vitae, qui est apud te, ut inde pro captu nostro aspersi quoquo modo rem tantam cogitaremus .... Domine, tu seis, quod illo die, cum talia loqueremur et mundus iste nobis inter verba vilesceret cum omnibus delectationibus suis, tune ait illa: „fili, quantum ad me adtinet, nulla re iam delector in hac vita. Quid hic faciam adhuc et cur hic sim, nescio, iam consumpta spe huius saeculi. Unum erat, propter quod in hac vita aliquantum inmorari cupiebam, Ut te christianum catholicum viderem, priusquam morerer. Cumulatius hoe mihi deus praestitit, ut te etiam contemta felicitate terrena servum eius videam. Quid hic facio?" „deelde mee", futurus ... tui: „de toekomstige verkondiger van Uw woord. examinator: n.1. in zijn latere functie van bisschop, experientior instructiorque: „rijker aan ervaring en leering". VI, X. praeterita... extenti: vgl. Fil. 3 : 14: „Maar één ding doe ik, vergetende hetgeen achter is, en strekkende mij tot hetgeen voor is, jaag ik naar het wit" enz. quod tu es: „welke Gij zijt", voor het neutr. vgl.: „triste lupus stabulis". quam nee... ascendit: vgl. x Cor. 2 : 9. inhiabamus: „wij smachtten", vilesceret: „waardeloos werd", saeculi: „wereld", contemta contempta. VI. XI. Ad haec ei quid responderim non satis recolo, cum interea vix intra quinque dies aut non multo amplius decubuit febribus. Et cum aegrotaret, quodam die defectum animae passa est et paululum subtracta a praesentibus. Nos concurrimus, sed cito reddita est sensui et aspexit astantes me et fratrem meum et ait nobis quasi quaerenti similis: „ubi eram?" Deinde nos intuens maerore attonitos: „ponitis hic" inquit „matrem vestram". Ego silebam et fletum frenabam. Frater autem meus quiddam locutus est, quo eam non in peregre, sed in patria defungi tamquam felicius optaret. Quo audito illa vultu auxio reverberans eum oculis, quod talia saperet, atque inde me intuens: „vide" ait „quid dicit". Et mox ambobus: „ponite" inquit „hoe corpus ubicumque: nihil vos eius cura conturbet; tantum illud vos rogo, ut ad domini altare memineritis mei, ubiubi fueritis". Cumque hanc sententiam verbis quibus poterat explicasset, conticuit et ingravescente morbo exercebatur .... Ergo die nono aegritudinis suae, quinquagesimo et sexto anno aetatis suae, tricensimo et tertio aetatis meae, anima illa religiosa et pia corpore soluta est. XII. Premebam oculos eius, et confluebat in praecordia mea maestitudo ingens et transfluebat in lacrimas, ibidemque oculi mei violento animi imperio resorbebant fontem suum usque ad siccitatem, et in tali luctamine valde male mihi erat. Tum vero, ubi efflavit extremum, puer Adeodatus exclamavit in planctu atque ab omnibus nobis coercitus tacuit. Hoe modo etiam meum quiddam puerile, quod labebatur in fletus, iuvenali voce, voce cordis, coercebatur et tacebat. Neque enim decere arbitrabamur funus illud questibus lacrimosis gemitibusque celebrare, quia his plerumque solet deplorari quaedam miseria morientium aut quasi omnimoda extinctio. At illa nee misere moriebatur nee omnino XI. defectum animae: „bewusteloosheid", „bezwijming", subtracta a praesentibus: „buiten kennis'-', quiddam ... quo ... optaret: „iets van dien aard, dat hij wenschte". reverberans eum oculis: „hem met een verwijtenden blik aanziend". XII. extremum: sc. spiritum. Adeodatus: Augustinus' zoon, geboren uit een vrouw, met wie Augustinus vóór zijn bekeering jarenlang saamleefde. Adeodatus, die zeer begaafd was, is jong gestorven, labebatur: let op het imperf. iuvenali voce; tegenover puerile, dus: „mannelijke stem", omnimoda VI. moriebatur. Hoe et documentis morum eius et fide non ficta rationibusque certis tenebamus. Quid ergo, quod intus mihi graviter dolebat, nisi ex consuetudine simul vivendi dulcissima et carissima repente dirupta vulnus recens? Gratulabar quidem testimonio eius, quod in ea ipsa ultima aegritudine obsequiis meis interblandiens appellabat me pium et commemorabat grandi dilectionis affectu numquam se audisse ex ore meo iaculatum in se durum aut contumeliosum sonum. Sed tarnen quid tale, deus meus, qui fecisti nos, quid conparabile habebat honor a me delatus illi et servitus ab illa mihi? Quoniam itaque deserebar tam magno eius solacio, sauciabatur anima et quasi dilaniabatur vita, quae una facta erat ex mea et illius. Cohibito ergo a fletu illo puero psalterium arripuit Euodius et cantare coepit psalmum. Cui respondebamus omnis domus: „misericordiam et iudicium cantabo tibi, domine". Audito autem, quid ageretur, convenerunt multi fratres ac religiosae feminae, et de more illis, quorum officium erat, funus curantibus ego in parte, ubi decenter poteram, cum eis, qui me non deserendum esse censebant, quod erat tempori congruum disputabam eoque fomento veritatis mitigabam cruciatum tibi notum illis ignorantibus et intente audientibus et sine sensu doloris me esse arbitrantibus. At ego in auribus tuis, ubi eorum nullus audiebat, increpabam mollitiam affectus mei et constringebam fluxum maeroris, cedebatque mihi paululum: rursusque impetu suo ferebatur non usque ad eruptionem lacrimarum nee usque ad vultus mutationem, sed ego sciebam, quid corde premerem. Et quia mihi vehementer displicebat tantum in me posse haec humana, quae ordine debito extinctio: „algeheele vernietiging", fide non ficta „haar ongeveinsd geloof" vgl. i Tim. i : 5. rationibus certis: „haar vaste beginselen", simul vivendi: „saamleven", gratulabar: „ik verheugde mij", „was dankbaar". quod... obsequiis meis interblandiens appellabat: vert.: „dat ze mij, terwijl ik haar hielp, zoo vol liefde noemde", psalterium: „psalmboek. Euodius: een jonge vriend van Augustinus, die eerst keizerlijk koerier geweest was, maar, reeds eerder dan Augustinus bekeerd, zijn wereldlijk ambt had vaarwel gezegd, en nu met hem op reis was naar Africa. misericordiam etc. Ps. 101 : 1: „Ik zal van goedertierenheid en recht U psalmzingen, o Heere". in parte: „op een afzonderlijke plaats", fomento: vert. „balsem". increpabam mollitiam affectus mei: „ik verweet mij de weekheid van mijn VI. et sorte condicionis nostrae accidere necesse est, alio dolore dolebam dolorem meum et duplici tristitia macerabar. Cum ecce corpus elatum est, imus, redimus sine lacrimis. nam neque in eis precibus, quas tibi fudimus, cum offerretur pro ea sacrificium pretii nostri iam iuxta sepulchrum posito cadavere, priusquam deponeretur, sicut illic fieri solet, nee in eis ergo precibus flevi, sed toto die graviter in occulto maestus eram et mente turbata rogabam te, ut poteram, quo sanares dolorem meum, nee faciebas, credo, conmendans memoriae meae vel hoe uno documento omnis consuetudinis vinculum etiam adversus mentem, quae iam non fallaci verbo pascitur. Visum etiam mihi est, ut irem lavatum, quod audieram inde balneis nomen inditum, quia Graeci paXavtïov dixerint, quod auxietatem pellat ex animo. Ecce et hoe confiteor misericordiae tuae, pater orfanorum, quoniam lavi et talis eram, qualis priusquam lavissem. Neque enim exudavit de corde meo maeroris amaritudo. Deinde dormivi et vigilavi et non parva ex parte mitigatum inveni dolorem meum atque, ut eram in lecto meo solus, recordatus sum veridicos versus Ambrosii tui: tu es enim deus, creator omnium artus solutos ut quies polique rector vestiens reddat laboris usui diem decoro lumine, mentesque fessas allevet noctem sopora gratia, luctuque solvat anxios. Atque in de paulatim reducebam in pristinum sensum ancillam aandoening", ordine debito: „naar de gestelde orde", dolore dolebam dolorem: dergelijke woordspelingen komen vaak bij Augustinus voor. cum offerretur ... pretii nostri: „toen voor haar het offer van onzen losprijs gebracht werd". Wellicht zien deze woorden op een viering van het Heilig Avondmaal, die in Rome (sicut illic fieri solet) bij een begrafenis gewoonte was. quo = ut. conmendans. . . pascitur: „in mijn geheugen prentend ook door dit eene voorbeeld, hoe de kluister van iedere gewoonte zich ook keert tegen een geest, die zich reeds voedt met het niet bedriegelijk woord", (n.1. 'met*Gods Woord). Hij wil dus zeggen, dat zelfs een bekeerd man als hij gebonden werd door den band van aardsche droefheid. (3aXavetov: men meende dat dit woord was afgeleid van póXXeiv avtav, „de droefheid uitwerpen". Eenigszins naief laat Augustinus zich door deze verkeerde woordafleiding er toe brengen een bad te nemen, pater orfanorum: „Vader der weezen", vgl. Ps. 68 : 6."deus creator enz.: deze hymne van Ambrosius is hierachter in zijn geheel opgenomen; vgl. aldaar, reducebam . . . ancillam tuam: „ik VI, VII. tuam conversationemque eius piam in te et sancte in nos blandam atque morigeram, qua subito destitutus sum, et libuit fiere in conspectu tuo de illa et pro illa, de me et pro me. Et dimisi lacrimas, quas continebam, ut effluerent quantum vellent, substernens eas cordi meo: et requievit in eis, quoniam ibi erant aures tuae, non cuiusquam hominis superbe interpretantis ploratum meum. Et nunc domine, confiteor tibi in litteris. Legat qui volet et interpretetur, ut volet, et si peccatum invenerit, flevisse me matrem exigua parte horae, matrem oculis meis interim mortuam, quae me muitos annos fleverat, ut oculis tuis viverem, non inrideat, sed potius, si est grandi caritate, pro peccatis meis fleat ipse ad te, patrem omnium fratrum Christi tui. VII. MAGNA VIS EST MEMORIAE. (Conf. X, 8, 17). VIII. Gradibus ascendens ad eum, qui fecit me, .... venio in campos et lata praetoria memoriae, ubi sunt thesauri innumerabilium imaginum de cuiuscemodi rebus sensis invectarum. Ibi reconditum est, quidquid etiam cogitamus, vel augendo vel minuendo vel utcumque variando ea quae sensus attigerit, et si quid aliud conmendatum et repositum est, quod nondum absorbuit et sepelivit oblivio. Ibi quando sum, posco, ut proferatur quidquid volo, et quaedam statim prodeunt, quaedam requiruntur diutius et tamquam de abstrusioribus quibusdam receptaculis eruuntur, quaedam catervatim se proruunt et, dum aliud petitur et quaeritur, prosiliunt in medium quasi dicentia: ,,ne forte nos sumus?" Et abigo ea kwam weer terug op mijn vroegere gedachten omtrent uw dienstmaagd". conversationem .. . morigeram: „haar levenswandel, die zoo vroom was ten opzichte van U en zoo vol heilige vriendelijkheid en welwillendheid ten opzichte van ons", substernens eas cordi meo: „ze als een bed spreidend onder mijn hart", interim: „een korten tijd". VII, VIII. gradibus ascendens: Hij wil langs de trappen van zijn rziel opklimmen tot God. praetoria: „paleizen", quidquid . . . attigerit: „alle gedachten, die wij hebben en die ontstaan zijn, doordat we vergrootten of verkleinden of hoe dan ook veranderden die dingen, die ons waarnemingsvermogen aanraakte", ne forte nos sumus: ne heeft in het latere Latijn VII. manu cordis a facie recordationis meae, donec enubiletur quod volo atque in conspectum prodeat ex abditis. Alia faciliter atque inperturbata serie sicut poscuntur suggeruntur et cedunt praecedentia consequentibus et cedendo conduntur, iterum cum voluero processura. Quod totum fit, cum aliquid narro memoriter. Ubi sunt omnia distincte generatimque servata, quae suo quaeque aditu ingesta sunt, sicut lux atque omnes colores formaeque corporum per oculos, per aures autem omnia genera sonorum omnesque odores per aditum narium, omnes sapores per oris aditum, a sensu autem totius corporis, quid durum, quid molle, quid calidum frigidumve, lene aut asperum, grave seu leve sive extrinsecus sive intrinsecus corpori. Haec omnia recipit recolenda, cum opus est, et retractanda grandis memoriae recessus et nescio qui secreti atque ineffabiles sinus eius: quae omnia suis quaeque foribus intrant ad eam et reponuntur in ea. Nee ipsa tarnen intrant, sed rerum sensarum imagines illic praesto sunt cogitationi reminiscentis eas. Quae quomodo fabricatae sint, quis dicit, cum appareat, quibus sensibus raptae sint interiusque reconditae? Nam et in tenebris atque in silentio dum habito, in memoria mea profero, si volo, colores, et discerno inter album et nigrum et inter quos alios volo, nee incurrunt soni atque perturbant quod per oculos haustum considero, cum et ipsi ibi sint et quasi seorsum repositi lateant. Nam et ipsos posco, si placet, atque adsunt illico, et quiescente lingua ac silente gutture canto quantum volo, imaginesque illae colorum, quae nihilo minus ibi sunt, non se interponunt neque interrumpunt, cum thesaurus alius retractatur, qui influxit ab auribus. Ita cetera, quae per sensus ceteros ingesta atque congesta sunt, recordor prout libet et auram liliorum discerno a violis nihil olfaciens et mei defruto, lene aspero, nihil tum gustando neque contractando, sed reminiscendo antepono. Intus haec ago, in aula ingenti memoriae meae. Ibi enim mihi caelum et terra et mare praesto sunt cum omnibus, quae in eis vaak de kracht van num; dus „zijn wij het soms?" enubiletur: enubilarer „helder maken" enubilari dus: „helder worden", suggeruntur: „bieden zich aan", memoriter: „uit het geheugen", ineffabiles: „onbeschrijfbaar". cum appareat: cum concess. defruto: defrutum: „most", lene: „het gladde" in tegenstelling met het asperum, het ruwe. nihil tum gustando etc.: concessief VII. sentire potui, praeter illa, quae oblitus sum. Ibi mihi et ipse occurro meque recolo, quid, quando et ubi egerim quoque modo, cum agerem, affectus fuerim. Ibi sunt omnia, quae sive experta a me sive credita mernini. Ex eadem copia etiam similitudines rerum vel expertarum vel ex eis, quas expertus sum, creditarum alias atque alias et ipse contexo praeteritis atque ex his etiam futuras actiones et eventa et spes, et haec omnia rursus quasi praesentia meditor. ,,Faciam hoe et illud" dico apud me in ipso ingenti sinu animi mei pleno tot et tantarum rerum imaginibus, et hoe aut illud sequitur. „O si esset hoe aut illud!" „avertat deus hoe aut illud!": dico apud me ista et, cum dico, praesto sunt imagines omnium quae dico ex eodem thesauro memoriae, nee omnino aliquid eorum dicerem, si defuissent. Magna ista vis est memoriae, magna nimis, deus, penetrale amplum et infinitum. Quis ad fundum eius pervenit? Et vis est haec animi mei atque ad meam naturam pertinet, nee ego ipse capio totum, quod sum. Ergo animus ad habendum se ipsum angustus est, ut ubi sit quod sui non capit? Numquid extra ipsum ac non in ipso? Quomodo ergo non capit? Multa mihi super hoe oboritur admiratio, stupor adprehendit me. Et eunt homines mirari alta montium et ingentes fluctus maris et latissimos lapsus fluminum et Oceani ambitum et gyros siderum et relinquunt se ipsos nee mirantur, quod haec omnia cum dicerem, non ea videbam oculis, nee tarnen dicerem, nisi montes et fluctus et flumina et sidera, quae vidi, et Oceanum, quem credidi, intus in memoria mea viderem spatiis tam ingentibus, quasi foris viderem. Nee ea tarnen videndo absorbui, quando vidi oculis, nee ipsa sunt apud me, sed imagines eorum, et novi, quid ex quo sensu corporis inpressum sit mihi. „hoewel ik dan toch niets proef", gustando en de volgende gerundia: de abl. v. h. gerundium heeft in het latere Latijn zeer dikwijls modale beteekenis en verdringt het partie. quoque modo . .. affectus fuerim: „en welke mijn indrukken waren", similitudines: „voorstellingen", vel ex eis etc.: constr.: vel alias atque alias (nu eens deze dan die) (similitudines rerum) creditarum ex eis (rebus) quas expertus sum, et (etiam) ipse contexo praeteritis (het verleden). totum, quod sum: „het geheel, dat ik ben", augustus: „te eng om". ut ubi sit: „zoodat de vraag rijst, waar is hetgeen hij van zichzelf niet bevat", quid ex quo sensu etc.: quid inpressum sit mihi (et) ex quo sensu corporis (door welk lichamelijk zintuig). VII. XVII. Magna vis est memoriae, nescio quid horrendum, deus meus, profunda et infinita multiplicitas; et hoe animus est, et hoe ego ipse sum. Quid ergo sum, deus meus ? quae natura sum ? varia, muitimoda vita et inmensa vehementer. Ecce in memoriae meae campis et antris et cavernis innumerabilibus atque innumerabiliter plenis innumerabilium rerum generibus sive per imagines, sicut omnium corporum, sive per praesentiam, sicut artium, sive per nescio quas notiones vel notationes, sicut affectionum animi quas et cum animus non patitur, memoria tenet, cum in animo sit quidquid est in memoria — per haec omnia discurro et volito hac illac, penetro etiam, quantum possum, et finis nusquam: tanta vis est memoriae, tanta vis est in homine vivente mortaliter! UIT DE CIVITATE DEI. In 410 was Rome door de Goten ingenomen, en de heidenen gaven van deze ramp de schuld aan het Christendom. Om deze beschuldiging te weerleggen schreef Augustinus een boek, dat, oorspronkelijk niet zoo groot bedoeld, onder het schrijven uitdijde tot een werk De civitate Dei in 22 boeken. In de eerste 5 boeken toont de schrijver de dwaasheid aan van hen, die de goden dienen om aardsch geluk te verkrijgen, in de volgende 5 richt hij zich tegen hen, die van den dienst der goden eeuwige gelukzaligheid verwachten. Met het 10e boek eindigt het apologetische deel van het werk. In de volgende 12 boeken bespreekt Augustinus het heidendom, dat hij beschouwt als de „civitas terrena", die staat tegenover het Christendom, de „civitas dei". In telkens 4 boeken beschrijft hij van beide rijken oorsprong en begin, voortgang en ontwikkeling, doel en einde. De gansche wereldgeschiedenis is niets anders dan de historie van beide rijken. Het boek is van grooten invloed geweest op de geschiedbeschouwing der middeleeuwen. Ons levert het veel gegevens voor de kennis der cultuurhistorie: het vat als het ware in één greep de Romeinsche cultuur samen; men kan het beschouwen als het werk, dat de oudheid afsluit. XVII. multiplicitas: „veelvuldigheid", multimoda: „veelzijdig", sive per imagines: Augustinus recapituleert wat hij besproken heeft, n.1. de schatten van het geheugen. 1. per imagines, voorstellingen van lichamelijke dingen, die door de zintuigen verkregen zijn; 2. per praesentiam: niet afbeeldingen, maar het origineel; tot deze categorie behooren de artes liberales. 3. per notiones vel notationes, begrippen of merkteekens, van vroegere aandoeningen des geestes. VIII. VIII. DE VITIIS ROMANORUM, QUOS PATRIAE NON CORREXIT EVERSIO. (De civ. dei I, 33). O mentes amentes! quis est hic tantus non error, sed furor, ut exitium vestrum, sicut audivimus, plangentibus orientalibus populis et maximis civitatibus in remotissimus terris publicum luctum maeroremque ducentibus vos theatra quaereretis intraretis impleretis et multo insaniora quam fuerant antea faceretis? Hanc animorum labem ac pestem, hanc probitatis et honestatis eversionem vobis Scipio ille metuebat, quando construi theatra prohibebat, quando rebus prosperis vos facile corrumpi atque everti posse cernebat, quando vos securos esse ab hostili terrore nolebat. Neque enim censebat ille felicem esse rem publicam stantibus moenibus, ruentibus moribus. Sed in vobis plus valuit quod daemones impii seduxerunt, quam quod homines providi praecaverunt. Hinc est quod mala, quae facitis, vobis imputari non vultis, mala vero, quae patimini, Christianis temporibus inputatis. Neque enim in vestra securitate pacatam rem publicam, sed luxuriam quaeritis inpunitam, qui depravati rebus prosperis nee corrigi potuistis adversis. Volebat vos ille Scipio terreri ab hoste, ne in luxuriam flueretis: nee contriti ab hoste luxuriam repressistis, perdidistis utilitatem calamitatis, et miserrimi facti estis et pessimi permansistis. VIII. ducentibus: „bedrijven". Scipio ille: n.1. P. CorneliusScipio Nasica Corculum, die in 154 v. C. zich verzette tegen het plan van de censoren M. Valerius Messalla en C. Cassius Longinus tot den bouw van een vast theater, en wist te bewerken, dat bij senaatsbesluit de reeds begonnen bouw gestaakt werd. daemones impii: „booze geesten"; de Christenen beschouwden als zoodanig de goden der heidenen, seduxerunt: „verleidden", nee contriti: „ook niet toen gij vernietigd waart". sizoo, Bloemlezing. 7 IX. IX. DE ABICIENDO CULTU DEORUM COHORTATIO AD ROMANOS. (De civ. dei. II, 29). Haec potius concupisce, o indoles Romana laudabilis, o progenies Regulorum Scaevolarum, Scipionum Fabriciorum; haec potius concupisce, haec ab illa turpissima vanitate et fallacissima daemonum malignitate discerne. Si quid in te laudabile naturaliter eminet, non nisi vera pietate purgatur atque perficitur, impietate autem disperditur et punitur. Nunc iam elige quid sequaris, ut non in te, sed in Deo vero sine ullo errore lauderis. Tune enim tibi gloria popularis adfuit, sed occulto iudicio divinae providentiae vera religio quam eligeres defuit. Expergiscere, dies est, sicut experrecta es in quibusdam, de quorum virtute perfecta et pro fide vera etiam passionibus gloriamur, qui usquequaque adversus potestates inimicissimas confligentes easque fortiter moriendo vincentes 'sanguine nobis hanc patriam peperere suo'. Ad quam patriam te invitamus IX. Haec: ziet op hetgeen voorafging, n.1. de geboden, gaven en weldaden Gods. Regulorum: de schrijver doelt op M. Atilius Regulus, die in 255 v. C. in Carthaagsche gevangenschap geraakte, in 250 als vredesonderhandelaar naar Rome gezonden werd, daar den senaat afried de Carthaagsche voorstellen aan te nemen, ingevolge zijn gegeven woord naar Carthago terugkeerde en den marteldood stierf. Scaevolarum: C. Mucius Cordus, die volgens het verhaal, in 508 v. C. doordrong in het leger van Porsenna om dezen te dooden, maar gevangen genomen werd en om zijn onverschrokkenheid te toonen zijn linkerhand in een kolenbekken stak en liet verbranden; sindsdien wordt hij Scaevola genoemd. Scipionum: de schrijver doelt hier op de groote mannen, die het geslacht der Scipiones heeft voortgebracht. Fabriciorum: C. Fabricius Luscinus, die, in 280 v. C. als gezant tot koning Pyrrhus gezonden, door zijn onomkoopbaarheid blijk gaf van zijn edel karakter. Al deze mannen beschouwden de Romeinen steeds als de beste zonen van hun vaderland; vandaar dat Augustinus hier hen noemt om hun zonen aan den adeldom van hun afkomst te herinneren, daemonum: „booze geesten", n.1. de goden der heidenen; vgl. boven. Tune: n.1. in den tijd uwer groote voorvaderen, pro fide vera n.1. passionibus: „lijden", „martelaarschap", sanguine etc.: Verg. Aen. XI, 25 sq. patriam: Augustinus brengt hier de woorden van Vergilius IX. et exhortamur, ut eius adiciaris numero civium, cuius quodam modo asylum est vera remissio peccatorum. Non audias degeneres tuos Christo Christianisve detrahentes et accusantes velut tempora mala, cum quaerant tempora, quibus non sit quieta vita, sed potius secura nequitia. Haec tibi numquam nee pro terrena patria placuerunt. Nunc iam caelestem arripe, pro quo minimum laborabis, et in ea veraciter semperque regnabis. Illic enim tibi non Vestalis focus, non lapis Capitolinus, sed Deus unus et verus nee metas rerum nee tempora ponit, Imperium sine fine dabit. Noli deos falsos fallacesque requirere; abice potius atque contemne in veram emicans libertatem. Non sunt dii, maligni sunt spiritus, quibus aeterna tua felicitas poena est. Non tam Iuno Troianis, a quibus carnalem originem ducis, arces videtur invidisse Romanas, quam isti daemones, quos adhuc deos putas, omni generi hominum sedes invident sempiternas. Et tu ipsa non parva ex parte de talibus spiritibus iudicasti, quando ludis eos placasti, et per quos homines eosdem ludos fecisti, infames esse voluisti. Patere asseri libertatem tuam adversus inmundos spiritus, qui tuis cervicibus inposuerant sacrandam sibi et celebrandam ignominiam suam. Actores criminum divmorum removisti ab honoribus tuis: supplica Deo vero, ut a te removeat illos deos, qui delectantur criminibus suis, seu veris, quod ignominiosissimum est, seu falsis, quod malitiosissimum . Bene, quod tua sponte histrionibus et scaenicis societatem civitatis patere noluisti; evigila plenius! Nullo modo his artibus placatur divina maiestas, quibus humana dignitas inquinatur. Quo igitur pacto deos, qui talibus delectantur obsequiis, haberi putas in numero sanctarum caelestium potestatum, cum homines, per quos eadem aguntur obsequia, non putasti habendos in numero qualiumcumque over op het vaderland der Christenen, de civitas Dei. remissio: „vergeving". non audias: zoo in het latere Latijn, evenals bij dichters, voor: ne audias. detrahentes detraho alicui: „afgeven op", lapis Capitolinus: bedoeld is waarschijnlijk Iuppiter Lapis, aan wien op het Capitool een kapel gewijd was. De eed bij Iuppiter Lapis gold voor een iusiurandum sanctissimum. nee metas etc.: Verg. Aen. I, 278 sq. carnalem: „lichamelijk", criminum divinorum: IX, X. civium Romanorum? Incomparabiliter superna est civitas clarior, ubi victoria veritas, ubi dignitas sanctitas, ubi pax felicitas, ubi vita aeternitas. Multo minus habet in sua societate tales deos, si tu in tua tales homines habere erubuisti. Proinde si ad beatam pervenire desideras civitatem, devita daemonum societatem. Indigne ab honestis coluntur, qui per turpes placantur. Sic isti a tua pietate removeantur purgatione Christiana, quo modo illi a tua dignitate remoti sunt notatione censoria. X. HET ONBEPERKTE AANTAL DER GODEN. (De civ. dei. IV, 8). Deinde quaeramus, si placet, ex tanta deorum turba, quam Romani colebant, quem potissimum vel quos deos credant illud imperium dilatasse atque servasse. Neque enim in hoe tam praeclaro opere et tantae plenissimo dignitatis audent aliquas partes deae Cluacinae tribuere aut Volupiae, quae a voluptate appellata est, aut Lubentinae, cui nomen est a libidine, aut Vaticano, qui infantum vagitibus praesidet, aut Cuninae, quae cunas eorum administrat. Quando autem possunt uno loco libri huius commemorari omnia nomina deorum et dearum, quae illi grandibus voluminibus vix comprehendere potuerunt singulis rebus propria dispertientes officia numinum? Nee agrorum munus uni alicui deo committendum arbitrati sunt, sed rura deae Rusinae, iuga montium deo Iugatino; collibus deam Collatinam, vallibus Valloniam praefecerunt. Nee saltem potuerunt unam Segetiam talem invenire, cui semel segetes commendarent, sed sata frumenta, quamdiu sub terra essent, praepositam voluerunt habere deam Seiam; cum vero iam essent super terram et segetem facerent, deam Segetiam; frumentis vero „van vergrijpen tegen de goden'1, superna: „hemelsch". ubi victoria veritas: „waar overwinning beteekent: waarheid" enz. isti: daemones. illi: turpes. X. Cluacinae: Cluacina of Cloacina: de godin der cloaca maxima, die een heiligdom had op het forum. Vaticano. Volgens Varro heeft Vaticanus de hem hier toegeschreven taak, quoniam pueri, simulatque parti sunt, eam primum vocem edunt, quae prima in Vaticano syllaba est: idcircoque vagire dicitur, exprimente verbo sonum vocis recentis. (Geil. XVI, 17). Volgens anderen X, XI. collectis atque reconditis, ut tuto servarentur, deam Tutilinam praeposuerunt. Cui non sufficere videretur illa Segetia, quamdiu seges ab initiis herbidis usque ad aristas aridas perveniret? Non tamen satis fuit hominibus deorum multitudinem amantibus, ut anima misera daemoniorum turbae prostitueretur, unius Dei veri castum dedignata complexum. Praefecerunt ergo Proserpinam frumentis germinantibus, geniculis nodisque culmorum deum Nodutum, involumentis folliculorum deam Volutinam; cum folliculi patescunt, ut spica exeat, deam Patelanam, cum segetes novis aristis aequantur, quia veteres aequare hostire dixerunt, deam Hostilinam; florentibus frumentis deam Floram, lactescentibus deum Lacturnum, maturescentibus deam Matutam, cum runcantur, id est a terra auferuntur, deam Runcinam. Nee omnia commemoro, quia me piget quod illos non pudet. Haec autem paucissima ideo dixi, ut intellegeretur nullo modo eos dicere audere ista numina imperium constituisse auxisse conservasse Romanum, quae ita suis quaeque adhibebantur officiis, ut nihil universum uni alicui crederetur. XI. DEUS UNUS ET VERUS. (De civ. dei VII, 30). Et ut iam incipiam illa unius et veri Dei opera percurrere, porpter quae isti sibi, dum quasi honeste conantur sacramenta turpissima et scelestissima interpretari, deos muitos falsosque fecerunt: illum Deum colimus, qui naturis a se creatis et subsistendi et movendi initia finesque constituit; qui rerum causas habet, novit atque disponit; qui vim seminum condidit; qui rationalem animam, quod dicitur animus, quibus voluit viventibus indidit; qui sermonis staat Vaticanus voor Vagitanus. herbidis: „grasachtig", prostitueretur: „werd prijsgegeven", involumentis folliculorum: „de omhulsels van de vruchttrossen". folliculus eig. een kleine zak. lactescentibus: eig. zich met melk vullen, „beginnen te zwellen". Matutam: de godin der morgenschemering; hier genoemd als godin der rijpende vruchten, omdat haar naam saamhangt met maturus. nihil universum: „niets in zijn geheel". XI. sacramenta: „godsdienstige handelingen", naturis: „wezens".pro ... tem- XI. facultatem usumque donavit; qui munus futura dicendi quibus placuit spiritibus inpertivit et per quos placet ipse futura praedicit et per quos placet malas valetudines pellit; qui bellorum quoque ipsorum, cum sic emendandum et castigandum est genus humanum, exordiis progressibus finibusque moderatur; qui mundi huius ignem vehementissimum et violentissimum pro inmensae naturae temperamento et creavit et regit; qui universarum aquarum creator et gubernator est; qui solem fecit corporalium clarissimum luminum eique vim congruam et motum dedit; qui ipsis etiam inferis dominationem suam potestatemque non subtrahit; .... qui terram fundat atque fecundat; qui fructus eius animalibus hominibusque largitur; qui causas non solum principales, sed etiam subsequentes novit atque ordinat; qui lunae statuit modum suum; qui vias caelestes atque terrestres locorum mutationibus praebet; qui humanis ingeniis, quae creavit, etiam scientias artium variarum ad adiuvandam vitam naturamque concessit; qui coniunctionem maris et feminae ad adiutorium propagandae prolis instituit; qui hominum coetibus, quem focis et luminibus adhiberent, ad facillimos usus munus terreni ignis indulsit. Ista sunt certe, quae diis selectis per nescio quas physicas interpretationes vir acutissimus atque doctissimus Varro, sive quae aliunde accepit, sive quae ipse coniecit, distribuere laboravit. Haec autem facit atque agit unus verus Deus, sed sicut Deus, id est ubique totus, nullis inclusus locis, nullis vinculis alligatus, in nullas partes sectilis, ex nulla parte mutabilis, implens caelum et terram praesente potentia, non indigente natura. Sic itaque administrat omnia, quae creavit, ut etiam ipsa proprios exserere et agere motus sinat. Quamvis enim nihil esse possint sine ipso, non sunt quod ipse. Agit autem multa etiam per angelos; sed non nisi ex se ipso beatificat angelos. Ita quamvis propter peramento: „ in de juiste verhouding tot... ".Ista sunt... Varro.'M. Terentius Varro (116—27 v. C.), de grootste geleerde der Romeinen, schreef o.a. Antiquitatum rerum humanarum et divinarum 1. XLI. De boeken 26—41 handelden over de res divinae. Uit deze plaats van Augustinus blijkt, welke ambten volgens Varro aan de verschillende goden werden toegeschreven; Augustinus echter betoogt, dat dit alles het werk is van den eenen God. Het werk van Varro is verloren gegaan, non indigente natura: „niet met een natuurkracht, die zelf behoeften heeft", indigeo absoluut gebruikt, beatificat: „maakt gelukzalig". XI, XII. aliquas causas hominibus angelos mittat, non tarnen ex angelis homines, sed ex se ipso, sicut angelos, beatificat. Ab hoe uno et vero Deo vitam speramus aeternam. XII. DE MENSCHEN VOOR DEN ZONDVLOED. (De civ. dei XV, 9). Quam ob rem nullus prudens rerum existimator dubitaverit Cain non solum aliquam, verum etiam magnam potuisse condere civitatem, quando in tam longum tempus protendebatur vita mortalium; nisi forte infidelium quispiam ex ipsa numerositate annorum nobis ingerat quaestionem, qua vixisse tune homines scriptum est in auctoritatibus nostris, et hoe neget esse credendum. Ita quippe non credunt etiam magnitudines corporum longe ampliores tune fuisse quam nunc sunt. Unde et nobilissimus eorum poeta Vergilius de ingenti lapide, quem in agrorum limite infixum vir fortis illorum temporum pugnans et rapuit et cucurrit et intorsit et misit: Vix illum (inquit) lecti bis sex cervice subirent, Qualia nunc hominum producit corpora tellus, significans maiora tune corpora producere solere tellurem. Quanto magis igitur temporibus recentioribus mundi ante illud nobile diffamatumque diluvium! Sed de corporum magnitudine plerumque incredulos nudata per vetustatem sive per vim fluminum variosque casus sepulcra convincunt, ubi apparuerunt vel unde ceciderunt incredibilis magnitudinis ossa mortuorum. Vidi ipse non solus, sed aliquot mecum in Uticensi litore molarem hominis dentem tam ingentem, ut, si in nostrorum dentium modulos minutatim XII. Quam ob rem .. . civitatem. In het voorafgaande heeft de schrijver betoogd, dat Kaïn, van wien Gen. 4 : 17 verteld wordt, dat hij een stad stichtte, een grooten staat kon vormen door de snelle uitbreiding van het getal zijner nakomelingen, infidelium: „ongeloovigen". qua rel. bij numerositate annorum. auctoritatibus nostris: n.1. de Heilige Schriften. Vix illum etc.: Verg. Aen. XII, 899 sq. molarem. . . dentem: „kies" molaris van mola, XII. concideretur, centum nobis videretur facere potuisse. Sed illum gigantis alicuius fuisse crediderim. Nam praeter quod erant omnium multo quam nostra maiora tune corpora, gigantes longe ceteris anteibant; sicut aliis deinde nostrisque temporibus rara quidem, sed numquam ferme defuerunt, quae modum aliorum plurimum excederent. Plinius Secundus, doctissimus homo, quanto magis magisque praeterit saeculi excursus, minora corpora naturam ferre testatur; quod etiam Homerum commemorat saepe carmine fuisse conquestum, non haec velut poëtica figmenta deridens, sed in historicam fidem tamquam miraculorum naturalium scriptor adsumens. Verum, ut dixi, antiquorum magnitudines corporum inventa plerumque ossa, quoniam diuturna sunt, etiam multo posterioribus saeculis produnt. Annorum autem numerositas cuiusque hominis, quae temporibus illis fuit, nullis nunc talibus documentis venire in experimentum potest. Nee tarnen ideo fides sacrae huic historiae deroganda est, cuius tanto inpudentius narrata non credimus, quanto impleri certius praenuntiata conspicimus. Dicit tarnen etiam idem Plinius esse adhuc gentem, ubi ducentos annos vivitur. Si ergo hutnanarum vitarum diuturnitates, quas experti non sumus, hodie habere creduntur incognita nobis loca, cur non habuisse credantur et tempora? An vero credibile est alicubi esse quod hic non est, et incredibile est aliquando fuisse quod nunc non est ? molensteen. Plinius Secundus (23—79 n. C.) schrijft in boek VII, 16 van zijn 37 boeken omvattende Naturalis historia: ,,In plenum autem cuncto mortalium generi minorem (mensuram) in dies fieri, propemodum observatur". Homerum: (ibid.): „lam vero ante annos prope mille, vates ille Homerus non cessavit minora corpora mortalium, quam prisca, conqueri. cuius. . . conspicimus: „aan wier verhalen wij met des te grooter onbeschaamdheid geen geloof slaan, naarmate wij met grooter zekerheid zien, dat haar voorspellingen vervuld worden", d. w. z. hoe zekerder we haar voorspellingen zien in vervulling gaan, des te grooter is de onbeschaamdheid, waarmee we hetgeen zij verhaalt, ongeloofelijk achten, esse adhuc gentem: „Hellanicus (dicit) quosdam in Aetolia Epiorum gentis ducentos (annos) explere". (Plin. N. H. VII, 49). tempora: sc. nobis incognita. XIII. XIII. DE ONEENIGHEID DER WIJSGEEREN EN DE EENHEID DER SCHRIFT. (De civ. dei. XVIII, 41). Quis autem sectae cuiuslibet auctor sic est in hac daemonicola civitate adprobatus, ut ceteri inprobarentur, qui diversa et adversa senserunt? Nonne apud Athenas et Epicurei clarebant, adserentes res humanas ad deorum curam non pertinere, et Stoici, qui contraria sentientes eas regi atque muniri diis adiutoribus et tutoribus disputabant? Unde miror cur Anaxagoras reus factus sit, quia solem dixit esse lapidem ardentem, negans utique deum, cum in eadem civitate gloria floruerit Epicurus vixeritque securus, non solum solem vel ullum siderum deum esse non credens, sed nee Iovem nee ullum deorum omnino in mundo habitare contendens, ad quem preces hominum supplicationesque perveniant. Nonne ibi Aristippus in voluptate corporis summum bonum ponens, ibi Antisthenes virtute animi potius hominem fieri beatum adseverans, duo philosophi nobiles et ambo Socratici, in tam diversis atque inter se contrariis finibus vitae summam locantes, quorum etiam ille fugiendam, iste administrandam sapienti dicebat esse rem publicam, ad suam quisque sectam sectandam discipulos congregabat? Nempe palam in conspicua et notissima porticu, in gymnasiis, in hortulis, in locis publicis ac privatis catervatim pro sua quisque opinione certabant, alii adserentes unum, alii innumerabiles mundos; ipsum autem unum alii ortum esse, alii vero initium non habere; alii interiturum, alii semper futurum; alii mente divina, alii fortuito et casibus agi; alii inmortales esse animas, alii mortales; et qui inmortales, alii revolvi in bestias, alii nequaquam; qui vero mortales, alii mox interire post corpus, alii vivere etiam postea vel paululum vel diutius, non tarnen semper; alii in corpore constituentes finem boni, alii in animo, alii in utroque, alii extrinsecus posita etiam bona ad animum et corpus addentes; alii sensibus corporis semper, alii non semper, alii numquam putantes XIII. sectae: „wijsgeerige school", auctor: „stichter", daemonicola: daemones colens. finem boni: „het hoogste goed", mysticum vocabulum: „de een verborgen XIII. esse credendum. Has et alias paene innumerabiles dissensiones philosophorum quis umquam populus, quis senatus, quae potestas vel dignitas publica impiae civitatis diiudicandas et alias probandas ac recipiendas, alias inprobandas repudiandasque curavit, ac non passim sine ullo iudicio confuseque habuit in gremio suo tot controversias hominum dissidentium, non de agris et domibus vel quacumque pecuniaria ratione, sed de his rebus, quibus aut misere vivitur aut beate? Ubi etsi aliqua vera dicebantur, eadem licentia dicebantur et falsa, prorsus ut non frustra talis civitas mysticum vocabulum Babylonis acceperit. Babyion interpretatur quippe confusio, quod nos iam dixisse meminimus. Nee interest diaboli regis eius, quam contrariis inter se rixentur erroribus, quos merito multae variaeque impietatis pariter possidet. At vero gens illa, ille populus, illa civitas, illa res publica, illi Israelitae, quibus credita sunt eloquia Dei, nullo modo pseudoprophetas cum veris prophetis parilitate licentiae confuderunt, sed concordes inter se atque in nullo dissentientes sacrarum litterarum veraces ab eis agnoscebantur et tenebantur auctores. Ipsi eis erant philosophi, hoe est amatores sapientiae, ipsi sapientes, ipsi theologi, ipsi prophetae, ipsi doctores probitatis atque pietatis. Quicumque secundum illos sapuit et vixit, non secundum homines, sed secundum Deum, qui per eos locutus est, sapuit et vixit. Ibi si prohibitum est sacrilegium, Deus prohibuit. Si dictum est: „Honora patrem tuum et matrem tuam", Deus iussit. Si dictum est: „Non moechaberis, non homicidium facies, non furaberis", et cetera huius modi, non haec ora humana, sed oracula divina fuderunt. Quidquid philosophi quidam inter falsa, quae opinati sunt, verum videre potuerunt et laboriosis disputationibus persuadere moliti sunt, quod mundum istum Deus fecerit eumque ipse providentissimus administret, de honestate virtutum, de amore patriae, de fide beteekenis hebbende naam", confusio: omdat daar de spraakverwarring had plaats gehad (Gen. n :<))', deze verklaring wijkt af van de gewone Babyion = Bab-ilü, Bab-ël, „poort Gods", regis eius: n.1. civitatis. quos: n.1. ii (rixentur), quos. merito impietatis: eig.: zooals hun groote en veelsoortige goddeloosheid verdient, dus: „zooals zij wegens hun . . . verdienen". eloquia: „uitspraken", parilitate licentiae: parili licentia. non argumen- XIII, XIV. amicitiae, de bonis operibus atque omnibus ad mores probos pertinentibus rebus, quamvis nescientes ad quem finem et quonam modo essent ista omnia referenda, propheticis, hoe est divinis, vocibus, quamvis per homines, in illa civitate populo commendata sunt, non argumentationum concertationibus inculcata, ut non hominis ingenium, sed Dei eloquium contemnere formidaret, qui illa cognosceret. XIV. DE VERTALING DER SEPTUAGINTA. (De civ. dei XVIII, 42). Has sacras litteras etiam unus Ptolomaeorum regum Aegypti nosse studuit et habere. Nam post Alexandri Macedonis, qui etiam Magnus cognominatus est, mirificentissimam minimeque diuturnam potentiam, qua universam Asiam, immo paene totum orbem, partim vi et armis, partim terrore subegerat (quando inter cetera Orientis etiam Iudaeam ingressus obtinuit), eo mortuo comités eius cum regnum illud amplissimum non pacifice inter se possessuri divisissent, sed potius dissipassent bellis omnia vastaturi, Ptolomaeos reges habere coepit Aegyptus; quorum primus, Lagi filius, muitos ex Iudaea captivos in Aegyptum transtulit. Huic autem succedens alius Ptolomaeus, qui est appellatus Philadelphus, omnes, quos ille adduxerat subiugatos, liberos redire permisit; insuper et dona regia in templum Dei misit petivitque ab Eleazaro tune pontifice dari sibi scripturas, quas profecto audierat fama praedicante divinas, et ideo concupiverat habere in bibliotheca, quam nobilissimam fecerat. Has ei cum idem pontifex misisset Hebraeas, post ille etiam interpretes postulavit; et dati sunt Septuaginta duo, de singulis duodecim tribubus seni homines, linguae utriusque doctissimi, Hebraeae scilicet atque Graecae, quorum interpretatio ut tationum ., . inculcata: „niet opgedrongen door middel van disputen der bewijsvoeringen", tegenover „propheticis vocibus commendata". Augustinus "stelt hier dus de onberedeneerbare zekerheid der goddelijke openbaring tegenover de door het menschelijk denken gevonden disputabele waarheid. XIV. Has sacras litteras: n.1. de 'geschriften van het Oude ^Testament. unus Ptolomaeorum: n.1. Ptolomaeus Philadelphus (283—247 v. C.). pontifice: „hoogepriester". tribubus: n.1. de stammen van Israël. XIV, XV. Septuaginta vocetur, iam obtinuit consuetudo. Traditur sane tam mirabilem ac stupendum planeque divinum in eorum verbis fuisse consensum, ut, cum ad hoe opus separatim singuli sederint (ita enim eorum fidem Ptolomaeo placuit explorare), in nullo verbo, quod idem significaret et tantundem valeret, vel in verborum ordine alter ab altero discreparet; sed tamquam unus esset interpres, ita quod omnes interpretati sunt urium erat; quoniam re vera spiritus erat unus in omnibus. Et ideo tam mirabile Dei munus acceperant, ut illarum scripturarum non tamquam humanarum, sed, sicut erant, tamquam divinarum etiam isto modo commendaretur auctoritas, credituris quandoque gentibus profutura, quod iam videmus effectum. UIT DE BRIEVEN VAN AUGUSTINUS. Van Augustinus is een groote verzameling brieven over. Vele, waaronder er zijn, die den omvang van een brochure hebben, behandelen theologische vraagstukken, of onderwerpen uit de practijk van het kerkelijk leven (vgl. boven de correspondentie met Hieronymus over een nieuwe Bijbelvertaling); andere zijn van particulieren aard. Uit de hieronder opgenomen correspondentie over het geval van Faventius blijkt, met welke eigenaardige zaken van wereldsch karakter de bisschop zich ook had bezig te houden, terwijl de brief aan Dioscorus doet zien, waarmee men hem durfde lastig vallen. XV. HOE AUGUSTINUS EEN IN MOEILIJKHEID VERKEERENDEN PACHTER TRACHT TE HELPEN. De pachter Faventius, die twist gekregen had met zijn pachtheer, had toevlucht gezocht in de kerk te Hippo. Daar wachtte hij af, wat Augustinus voor hem kon doen. Langzamerhand was hij echter minder voorzichtig geworden en waagde het het terrein der kerk te verlaten om bij een vriend te gaan eten. Toen hij echter het huis van den vriend verliet, werd hij door een ambtenaar, die door den pachtheer was omgekocht, gearresteerd. Nauwelijks had Augustinus dat vernomen, of hij zond tot den commandant der havenwacht een verzoek om militaire hulp ter bevrijding van Faventius. Die hulp kreeg hij, maar Faventius was nergens meer te vinden. De bisschop wist echter te weten te komen, waar de ambtenaar zich bevond en verzocht hem, met verwijzing naar een keizerlijke wet, aan Faventius een termijn van dertig dagen toe te staan om in Hippo zijn zaken te XV, i. regelen. Maar de gevangene was reeds weggevoerd en daarom richtte Augustinus zich in allerijl tot den stadhouder van Numidië, in de hoop, dat hij de omkooperij van den pachtheer vóór zou zijn. Hij vroeg den stadhouder om uitstel van het proces, opdat hij zelf zich een oordeel over de zaak zou kunnen vormen en haar wellicht in der minne zou kunnen schikken. Hoe de zaak afgeloopen is, weten we niet. Hier volgt de op deze zaak betrekking hebbende correspondentie. i. De brief aan den commandant der havenwacht. (Ep. 113). Domino dilectissimo meritoque honorabili et suscipiendo fratri Cresconio Augustinus in Domino salutem. Si ab ista causa dissimulavero, de qua tuae religioni ecce iterum scribo, non solum eximietas tua sed etiam ipse, quisquis ille est, in cuius causa Faventius sic raptus est, merito me culpabit et recte reprehendet iudicans utique, si etiam ipse ad auxilium ecclesiae confugisset, si ei simile aliquid accidisset, ita me fuisse ab eius necessitate et tribulatione dissimulaturum. Deinde, si hominum existimatio contemnenda est, ipsi domino deo nostro quid dicam et quam rationem reddam, si, quantum possum, non egero pro eius salute, qui se ecclesiae, cui servio, tuendum adiuvandumque commisit, domine dilectissime et venerabilis fili ? Rogo itaque benignitatem tuam, quoniam difficile et incredibile est, ut non iam vel noveris vel nosse possis, in qua causa detentus sit, hoe 1. suscipiendo: ongeveer „beminnenswaardig". Cresconio: Cresconius was tribuun en commandant der havenwacht. dissimulavero: dissimulare hier geconstrueerd met ab: „zich onttrekken aan", „geen acht meer slaan op", tuae religioni: in de brieven wordt de persoon, aan wien men schrijft herhaaldelijk aangesproken met een eerend abstract substantief (vgl. ons: uwe excellentie, uwe majesteit); dergelijke uitdrukkingen zullen vaak moeilijk te vertalen zijn. Religio hier: eerlijkheid, nauwgezetheid of een dergelijke uitdrukking; vertaal: „waarover ik u, die bekend staat als een eerlijk man", iterum': de eerste maal had Augustinus om militaire hulp gevraagd, eximietas tua: vert- >>gij > o voortreffelijke heer" eximietas subst. bij eximius. necessitate et tribulatione: „nood en ellende" tribulatio komt alleen bij Chr. schrijvers en daar zeer vaak voor; het is afgeleid van tribulum, dorschmachine. fili: zegt Augustinus in zijn hoedanigheid van bisschop, in qua causa detentus XV, I, 2. interim apud apparitorem, qui eum tenet, petitionem meam adiuvare digneris ut faciat, quod imperatoris lege praecipitur, ut eum apud acta municipalia interrogari faciat, utrum sibi velit dies triginta concedi, quibus agat sub moderata custodia in ea civitate, in qua detentus est, ut sua ordinet sumptusque provideat. Quorum dierum spatio tua nobis adnitente benivolentia si eius causam amica disceptatione finire potuerimus, gratulabimur; si autem non potuerimus, inveniet eum exitus iudiciorum, qui placuerit deo secundum causae ipsius meritum vel domini omnipotentissimi voluntatem. 2. Brief aan den ambtenaar, die Faventius gearresteerd had. (Ep. 114). Domino dilectissimo filio Florentino Augustinus in Domino salutem. Cuius potestatis iussione Faventium rapueris, ipse videris: hoe autem scio, quod omnis potestas sub imperio constituta imperatoris sui legibus servit. Quamvis ergo iam per fratrem et conpresbyterum meum Caelestinum miserim legem, quam quidem et ante, quam sit: „in welk geval hij zich bevindt", hoe: correspondeert met volgend ut: „in zooverre... dat", apparitorem: „ambtenaar", digneris: n.1. rogo, (ut) digneris. quod . .. praecipitur: de wet, waarop hier en in de beide volgende brieven gedoeld wordt, werd in 409 door Keizer Honorius (395—423) te Ravenna uitgevaardigd. Augustinus citeert haar in den volgenden brief nagenoeg woordelijk, apud acta municipalia: de acta municipalia bevatten de besluiten der curia (stadsbestuur) en verder alle officiëele stukken, die in het archief bewaard dienden te blijven. De uitdrukking beteekent dus ongeveer: „op het gemeentehuis", moderata: „behoorlijk", ut sua ordinet sumptusque provideat: de aangehaalde wet drukt dit zoo uit: „propter ordinationem domus propriae parandosque sibi sumptus". tua... benivolentia: „wanneer gij ons welwillend daarin wilt helpen", amica disceptatione: „door minnelijke schikking". 2. Florentino: Florentinus was comitis officialis, d. w. z. ambtenaar in dienst van den comes Numidiae. De comités waren in den keizertijd in het algemeen hooggeplaatste personen, die door den keizer met een bijzondere opdracht naar de provinciën gezonden werden. De comes Numidiae had het commando over de troepen der provincie, iussione: abl. v. iussio = iussu. conpresbyterum: „collega in het priesterambt". Augustinus echter bekleedde XV, 2, 3. mitterem, ignorare utique non deberes, qua concessum est eis, qui praecipiuntur ab aliqua potestate iudiciis exhiberi, ut ad gesta municipalia perducantur atque illic interrogentur, utrum velint triginta dies in ea civitate, ubi tenentur, agere sub moderata custodia ad parandos sibi fructus vel rem suam, sicut necesse fuerit, ordinandam, quae lex, sicut mihi memoratus presbyter renuntiavit, tuae religioni recitata est, tarnen etiam nunc eam cum his litteris identidem misi non terrens sed rogans et pro homine humane et episcopah misericordia, quantum ipsa permittit humanitas et pietas, intercedens, domine fili. Ut et hoe existimationi tuae et petitioni meae praestare digneris et, quod lex imperatoris iubet, cuius rei publicae militas, meo quoque interventu et deprecatione accedente facere non graveris. 3. Brief aan den bisschop Fortunatus met het verhaal van de zaak. (Ep. 115). Domino beatissimo et venerabiliter carissimo fratri et consacerdoti Fortunato et qui tecum sunt fratribus Augustinus in Domino salutem. Faventium bene novit sanctitas tua, qui Paratianensis saltus conductor fuit. Is cum ab eiusdem possessionis domino nescio quid metueret, ad Hipponiensem confugit ecclesiam et ibi erat, ut confugientes solent, expectans, quo modo per intercessionem nostram sua negotia terminaret. Qui, ut saepe fit, per dies singulos minus minusque sollicitus et quasi adversario cessante securus cum ab amico suo de cena egrederetur, subito raptus est a Florentino als bisschop een hoogeren rang. legem: zie vorigen brief, qui praecipiuntur ... exhiberi: „die op bevel van eenig machthebber aan de rechtbank worden overgeleverd", gesta: zie vorigen brief: acta municipalia. memoratus: „genoemde" tuae religioni: zie vorigen brief, humane: tegenover episcopali misericordia: „en als mensch voor mijn medemensch en als bisschop gedreven door barmhartigheid". 3. Fortunato: Fortunatus was bisschop in de residentie van den consularis. qui tecum sunt fratribus: n.1. de andere geestelijken van Fortunatus' kerk. domino: XV, 3. quodam, ut dicunt, comitis officiali per armatorum manum, quanta eis ad hoe factum sufficere visa est. Quod cum mihi nuntiatum esset et adhuc, quo vel a quibus raptus fuerit, nesciretur, suspicio tarnen esset de illo, quem metuens se per ecclesiam tuebatur, continuo misi ad tribunum, qui custodiendo litori constitutus est. Misit militares; nemo potuit reperiri. Sed mane cognovimus, et in qua domo fuerit et quod post galli cantum cum illo abscesserit, qui eum tenuerat. Etiam illue misi, quo dicebatur abductus. Ubi memoratus officialis inventus concedere presbytero, quem miseram, noluit, ut eum saltem videret. Alio die misi litteras petens, ut ei concederetur, quod iussit in causis talibus imperator, id est ut actis municipalibus interrogarentur, qui praecepti fuerint exhibendi, utrum velint in ea civitate sub custodia moderata triginta dies agere, ut rem suam ordinent vel praeparent sumptus, id utique existimans, quod per ipsos dies possemus fortasse causam eius amica disceptatione finire. lam vero cum illo officiali profectus ductus est. Sed metus est, ne forte ad consularis perductus officium mali aliquid patiatur. Habet enim causam cum homine pecuniosissimo, quamvis iudicis integritas fama clarissima praedicetur. Ne quid tarnen apud officium pecunia praevaleat, peto sanctitatem tuam, domine dilectissime et venerabilis frater, ut honorabili nobisque carissimo consulari digneris tradere litteras meas et has ei legere, quia bis eandem causam insinuare necessarium non esse arbitratus sum: et eius causae differat audientiam, quoniam nescio, utrum in ea nocens an innocens sit, et, quod circa eundem leges non servatae sunt, ut sic raperetur neque, ut ab imperatore „eigenaar", post galli cantum: In het dagelijksch leven verdeelde men den tijd van den dag, waarop het niet geheel licht was, in acht deelen: mediae noctis inclinatio (de media nocte), gallicinium (het hanengekraai), conticinium (de tijd van stilte, die daarop volgt), diluculum (morgenschemering); dan 's avonds: vespera of crepusculum (de avondschemering), prima fax (het aansteken van de lamp) concubia (den tijd van het naar bed gaan), intempesta sc. nox (het holle van den nacht), memoratus: zie vorigen brief, quod iussit etc.: zie ien brief, qui praecepti fuerint exhibendi: qui praeceptum fuerit ut exhibeantur. officium: hier „ambtsgebouw", „bureau", insinuare: „mede deelen", „bekend maken", differat: subj. de consularis; constr. et... differat . . . et . . . non contemnat . . . quod circa etc. audientiam: „het aanhooren der zaak", circa: „ten opzichte van". XV, 3, 4, XVI. praeceptum est, ad acta municipalia perduceretur interrogandus, utrum beneficium dilationis vellet accipere, non contemnat, ut per hoe possimus cum eius adversario rem finire. 4. Brief aan den stadhouder van Numidië. (Ep. n6). Domino eximio et merito insigni honorabiliterque carissimo fratri Generoso Augustinus in Domino salutem. Laus et praedicatio administrationis tuae et fama praeclara cum me pro dilectione, quam tuis meritis benivolentiaeque debemus, plurimum delectaret, numquam adhuc in aliquo beneficio postulando eximietati tuae mea intercessio extitit onerosa, domine dilectissime et venerabilis fili. Sed nunc quid in civitate, in qua ecclesiae dei servio, factum sit, cum ex litteris, quas ad venerabilem fratrem et coepiscopum meum Fortunatum dedi, cognoverit praestantia tua, qua fuerim necessitate compulsus, ut petitionem meam ingererem occupationibus tuis, tua benignitas pervidebit. Et profecto facies, quod non solum integrum verum etiam Christianum iudicem decet, eo circa nos animo, de quo in nomine Christi utique fuerat praesumendum. XVI. AUGUSTINUS WIJST EEN EERZUCHTIG JONGELING TERECHT. (Ep. n8). Dioscorus, een jonge man, had in de werken van Cicero een groot aantal moeilijkheden aangetroffen en wenschte, daar hij op het punt stond op reis te gaan, nog even vlug door Augustinus ingelicht te worden. Augustinus, door één passage in Dioscorus' brief daartoe gebracht, antwoordde uitvoerig in den eenigen brief, waaruit blijkt, dat hij kregel kon worden. Eerst zet hij den aanmatigenden jongeling flink op zijn nummer, maar eindigt ten slotte met toch op de hem gestelde vragen in te gaan. Uit het eerste gedeelte van den zeer langen brief volgen hier eenige fragmenten. 4. Generoso: Generosus was de consularis van Numidië. numquam . .. eximietati tuae mea intercessio extitit onerosa:' „heb ik uwe excellentie nooit met mijn intercessie lastig gevallen", ut petitionem ... occupationibus tuis: „om, bij uw drukke bezigheden, mijn verzoek bij u in te dienen". praesumendum: praesumere = spem, fiduciam concipere. sizoo, Bloemlezing. o XVI, 1,3. i. Tu me innumerabilium quaestionum turba repente circumvallandum vel potius obruendum putasti, etiam si vacantem otiosumque credidisti. Quando enim ego in quolibet otio tot rerum nodos tam festinanti et, ut scribis, iam paene proficiscenti possem dissolvere? Numero enim rerum ipsarum impedirer, etiam si nodi faciles ad solvendum forent; tanta sunt autem perplexitate involuti et tenacitate constricti, ut, etiam si pauci essent, otiosissimum me occupantes magna mora temporis fatigarent intentionem atque attererent ungues meos. Ego te autem vellem abripere de medio deliciosarum inquisitionum tuarum et constipare inter curas meas, ut vel disceres non esse inaniter curiosus vel curiositatem tuam cibandam atque nutriendam inponere non auderes eis, quorum inter curas vel maxima cura est reprimere ac refrenare curiosos. Quanto enim melius quantoque fructuosius, si in dandis ad te ullis litteris tempus atque opera inpenditur, ad hoe potius inpenditur, ut resecentur vanae atque fallaces cupiditates tuae, quae tanto magis cavendae sunt, quanto facilius decipiunt nescio qua umbra honestatis et liberalium studiorum nomine velatae atque palliatae, quam ut nostro ministerio atque, ut ita dixerim, satellitio in dominatum, quo tam bonam tuam mentem premant, vehementius excitentur! 3. Scribis etiam nosse me, quam tibi molestissimum sit oneri esse cuipiam, et adtestaris solum deum nosse, quod nimia necessitate inpulsus hoe feceris. Hic sane, cum epistulam tuam legerem, satis adverti animum cognoscere necessitatem tuam, cum ecce mihi adfers et dicis: 'Mores hominum non ignoratis, qui proclives sunt ad vituperandum, et quam, si interrogatus quis non responderit, indoctus et hebes putabitur'. Hoe loco vero exarsi ad rescribendum tibi; hoe enim languore animi tui penetrasti mihi pectus et inrupisti XV. 1. tanta sunt. .. constricti: „ze zijn zoo verward en er zit zooveel werk aan vast", deliciosarum inquisitionum: „beuzelachtige onderzoekingen". constipare ,.. curas meas: „en je zetten temidden van mijn massa zorgen . ad hoe potius: inpenditur, et resecentur . . . quam ut . . . excitentur. nostro ministerio.. . satellitio: „door mijn dienst en, om zoo te zeggen, handlangerschap". 3. adverti animum cognoscere = animadverti ut cognoscerem. quam: sc. non ignoratis . . . quam . . . indoctus . . . putabitur. In afh. vragen XVI, 3, 22. in curas meas, ut dissimulare non possem, quantum me deus adiuvaret, mederi tibi, non ut de tuis quaestionibus enodandis explicandisque cogitarem, sed ut felicitatem tuam pendentem ex linguis hominum atque nutantem a tam infelici retinaculo abrumperem et cuidam sedi omnino inconcussae stabilique religarem. Tune, o Dioscore, nee Persium tuum respicis insultantem tibi contorto versiculo sed plane puerile caput, si sensus adsit, idoneo colapho contundentem atque cohercentem: Scire tuum nihil est, nisi te scire hoe sciat alter? Tot, ut superius dixi, legisti dialogos, tot philosophorum altercationibus cor inseruisti! Die mihi, quaeso, quis eorum finem actionum suarum constituerit in fama vulgi aut in lingua hominum vel bonorum atque sapientium. Tu autem et, quod magis pudendum est, iam navigaturus satis praeclare te in Africa profecisse testaris, cum aliam ob causam te oneri non esse adseris negotiosissimis et in alia longe distantia intentis episcopis, ut tibi exponant Ciceronem, nisi quia times homines proclives ad vituperandum, ne interrogatus ab eis, si non responderis, indoctus et hebes puteris! O rem dignam vigiliis et lucubrationibus episcoporum! 22. Huic (Christo) te, mi Dioscore, ut tota pietate subdas velim nee aliam tibi ad capessendam et obtinendam veritatem viam munias, quam quae munita est ab illo, qui gressuum nostrorum tamquam deus vidit infirmitatem. Ea est autem prima humilitas, secunda humilitas, tertia humilitas et, quotiens interrogares, hoe dicerem, non quo alia non sint praecepta, quae dicantur, sed nisi humilitas omnia, quaecumque bene facimus, et praecesserit et comitata et consecuta fuerit et proposita, quam intueamur, et adposita, cui adhaereamus, et inposita, qua reprimamur, iam nobis de aliquo bono facto gaudentibus totum extorquet de manu superbia. Vitia quippe cetera in peccatis, superbia vero etiam in gebruikt het latere Latijn zeer dikwijls den indic. i. p. v. den coni. dissimulare, met den inf. = omittere. Persium. A. Persius Flaccus (34—62) satirendichter. Het aangehaalde vers staat Sat. x, 27. navigaturus: Dioscorus had er grooten nadruk op gelegd, dat hij op het punt stond scheep te gaan. rhetor ille: Demosthenes. pronuntiationem: „voordracht". 8* XVI, 22. recte factis timenda est, ne illa, quae laudabiliter facta sunt, ipsius laudis cupiditate amittantur. Itaque, sicut rhetor ille nobilissimus cum interrogatus esset, quid ei primum videretur in eloquentiae praeceptis observari oportere, pronuntiationem dicitur respondisse, cum quaereretur, quid secundo, eandem pronuntiationem, quid tertio, nihil aliud quam pronuntiationem dixisse, si interrogares et quotiens interrogares de praeceptis Christianae religionis, nihil me aliud respondere nisi humilitatem liberet, etsi forte alia dicere necessitas cogeret. I I 24- POËZIE. AMBROSIUS (± 335—397)- De hymnen van Ambrosius (zie over hem p. 62) zijn geschreven in jambische dimetri, waarvan het schema aldus is: I. Ad galli cantum. Aeterne rerum conditor, noctem diemque qui regis et temporum das tempora, ut alleves fastidium, 5 Praeco diei iam sonat, noctis profundae pervigil, nocturna lux viantibus, a nocte noctem segregans. Hoe excitatus lucifer 10 solvit polum caligine, hoe omnis erronum chorus vias nocendi deserit. Hoe nauta vires colligit pontique mitescunt freta, 15 hoe ipse petra ecclesiae canente culpam diluit. Surgamus ergo strenue, gallus iacentes excitat, et somnolentos increpat, 20 gallus negantes arguit. Gallo canente spes redit, aegris salus refunditur, mucro latronis conditur, lapsis fides revertitur. 1,1. conditor: „Schepper". 3. temporum tempora: tempus beteekent zoowel den tijd in zijn geheel, als ook de deelen daarvan; tempora heeft hier de laatste beteekenis (dag en nacht, jaargetijden enz.); dus ongeveer: „de getijden der tijden". 4. fastidium, n.1. die ontstaan zou, wanneer er geen afwisseling was. 5. praeco, n.1. de haan. 7. lux viantibus ( = viatoribus) is de haan, omdat hij door zijn gekraai den reiziger den weg wijst naar gastvrij onderdak. 8. a nocte noctem segregans: nox beteekent hier vigilia: naar het hanengekraai berekende men 's nachts den tijd. 9. hoe = gallo. lucifer: „de morgenster", polum: „den hemel". 11. erronum: erro: landlooper; hier „booze geest"; volgens het volksgeloof verdwijnen de booze geesten bij het hanengekraai. 13. nauta . . . colligit: omdat hij merkt, dat hij het land nadert. 15. petra ecclesiae: ,,de rots der kerk"; zinspeling op Petrus, die door het kraaien van den haan zijn zonde indachtig werd (Matth. 26 : 75). 20. negantes = recusantes. 24. lapsis: de gevallenen, die door het hanen- I 25—32, II 1—32. 25 Iesu, labentes respice et nos videndo corrige, si respicis, lapsus cadunt, fletuque culpa solvitur. Tu lux refulge sensibus 30 mentisque somnum discute, te nostra vox primum sonet, et ora solvamus tibi. II. In aurora. Splendor paternae gloriae, de luce lucem proferens, lux lucis et fons luminis, diem dies illuminans sVerusque sol, illabere micans nitore perpeti iubarque sancti spiritus infunde nostris sensibus. Votis vocemus et patrem, io patrem perennis gloriae, patrem potentis gratiae, culpam releget lubricam. Informet actus strenuos, dentem retundat invidi, 15 casus secundet asperos, donet gerendi gratiam. Mentem gubernet et regat casto, fideli corpore, fides calore ferveat, 20 fraudis venena nesciat. Christusque noster sit cibus, potusque noster sit fides, laeti bibamus sobriam ebrietatem spiritus. 25 Laetus dies hic transeat, pudor sit ut diluculum, fides velut meridies, crepusculum mens nesciat. Aurora cursus provehit, 30 aurora totus prodeat, in patre totus filius et totus in verbo pater. gekraai aan de bekeering van Petrus herinnerd worden. 25. Iesu .. . solvitur: zinspeling op Luc. 22 : 6i: „en de Heere, zich omkeerende, zag Petrus aan; en Petrus werd indachtig het woord des Heeren, hoe Hij hem gezegd had: Eer de haan zal gekraaid hebben, zult gij mij driemaal verloochenen. En Petrus, naar buitengaande, weende bitterlijk". 27. lapsus: hier: „zonden". 29. lux: Christus, het licht der wereld (Joh. 1:9). refulge sensibus: „schijn in onze harten". 31. sonet: „prijze". II, 1. splendor paternae gloriae: n.1. Christus, die in Hebr. 1 : 3 genoemd wordt de splendor gloriae eius (patris), „het afschijnsel zijner heerlijkheid". 6. perpeti, van perpes = perpetuus. 7. iubar obj. van infunde. 14. invidi: n.1. van den duivel. 18. abl. abs. 23. sobriam ebrietatem: oxymoron. 24. spiritus sc. sancti. 30. aurora: abl.: „met het morgenrood ga hij (dies, of Deus) geheel op". 32. verbo: verbum = Xóyoihet vleesch geworden Woord (Joh. 1:1). III i—32- III. In natali beatorum martyrum. Aeterna Christi munera et martyrum victorias laudes ferentes debitas laetis canamus mentibus. s Ecclesiarum principes, belli triumphales duces, caelestis aulae milites et vera mundi lumina. Terrore victo saeculi poenisque spretis corporis mortis sacrae compendio lucem beatam possident. Traduntur igni martyres et bestiarum dentibus, is armata saevit ungulis tortoris insani manus. Nudata pendent viscera, sanguis sacratus funditur, sed permanent immobiles ?o vitae perennis gratia. Devota sanctorum fides, ' invicta spes credentium, perfecta Christi caritas mundi triumphat principem. 25 In his paterna gloria in his voluntas spiritus, exsultat in his filius, caelum repletur gaudio. Te nunc, redemptor, quaesu30 ut martyrum consortio [mus, iungas precantes servulos in sempiterna saecula. III, 9. saeculi: „der wereld". 11. compendio: (langs den korten weg) „door het korte lijden". 15. ungulis: ungula: „folterhaak". 20. gratia: „door de genade", of „ter wille van". 23. Christi: gen. obiect. 24. mundi principem: „den satan". 29. redemptor: „Verlosser". 30. consortio: consortium: „gemeenschap". I i—40- AURELIUS PRUDENTIUS CLEMENS. Prudentius werd in 348 in Spanje geboren. Eerst was hij advocaat; later bekleedde hij verschillende staatsambten en kwam daardoor zelfs in de omgeving van den keizer. In de tweede helft van zijn leven wijdde hij zich geheel aan de dichtkunst; in 405 gaf hij zijn verzamelde werken uit, en stierf korten tijd daarna. Men heeft hem genoemd den „Horatius Christianus'' (Bentley). I. Hymnus matutinus. (Frgm. uit Cathem. II). Nox et tenebrae et nubila, confusa mundi et turbida, lux intrat, albescit polus: Christus venit, discedite! 5 Caligo terrae scinditur percussa solis spiculo rebusque iam color redit vultu nitentis sideris. Sic nostra mox obscuritas 10 fraudisque pectus conscium ruptis retectum nubibus regnante pallescet deo. Sol ecce surgit igneus: piget, pudescit, paenitet 15 nee teste quisquam lumine peccare constanter potest. Haec hora cunctis utilis, qua quisque, quod studet, gerat: miles, togatus, navita, 20 opifex, arator, institor. Illum forensis gloria, hunc triste raptat classicum, mercator hinc ac rusticus avara suspirant lucra; 25 At nos lucelli ac faenoris fandique prorsus nescii nee arte fortes bellica te, Christe, solum novimus. Intende nostris sensibus 30 vitamque totam dispice; sunt multa fucis inlita, quae luce purgentur tua. Tandem facessat caecitas, quae nosmet in praeceps diu 35 lapsos sinistris gressibus errore traxit devio. Haec lux serenum conferat purosque nos praestet sibi; nihil loquamur subdolum, 40 volvamus obscurum nihil. I, 1. Nox etc. vocativi bij den imper. in vs. 4. 2. confusa etc.: „verwarring en stormen (turbida) der wereld". 3. polus: „hemel". 6. spiculo: „(licht)schicht". 8. nitentis: van niteo. 29. intende: „richt uw blik op". 31. fucis: i 41—48> n i—24. Sic tota decurrat dies, ne lingua mendax, ne manus oculive peccent lubrici, ne noxa corpus inquinet. M Speculator adstat desuper, qui nos diebus omnibus actusque nostros prospicit a luce prima in vesperum, II. Hymnus circa exequias defuncti. (Frgm. uit Cathem. X). Metrum: —— ' ^ ^ lam maesta quiesce querella, lacrimas suspendite, matres! nullus sua pignera plangat: mors haec reparatio vitae est. 5 Quidnam sibi saxa cavata, quid pulchra volunt monumenta, nisi quod res creditur illis non mortua sed data somno? Nam quod requiescere corpus 10 vacuum sine mente videmus, spatium breve restat, ut alti repetat collegia sensus. 20 Venient cito saecula, cum iam socius calor ossa revisat > animataque sanguine vivo habitacula pristina gestet. Quae pigra cadavera pridem tumulis putrefacta iacebant, volucres rapientur in auras animas comitata priores. Sic semina sicca virescunt iam mortua iamque sepulta, quae reddita caespite ab imo veteres meditantur aristas. fucus: „blanketsel". 43. lubrici: libidinosi „vol zinnelijke begeerte". 45. speculator: n.1. Gods oog. II, 1. querella = querela. 2. suspendite: „houdt in". 3. pignera: n.1. geliefde verwanten. 4. reparatio: herstel, „vernieuwing". 5. sibi... volunt: „beteekenen". saxa cavata: „rotsgraven". 7. creditur: „wordt toevertrouwd". 9. quod etc. constreer: corpus, quod vacuum sine mente requiescere videmus. 11. spatium ... ut: „het duurt nog slechts een kleinen tijd, en dan", alti collegia sensus: „de gemeenschap met den verheven geest"; altus, omdat de ziel thans boven het aardsche verheven is. De geheele strophe doelt, evenals de volgende, op de opstanding der dooden. 13. saecula = tempora. 14. socius calor = animus (calor, omdat de warmte het leven eigen is) corpori sociatus. 16. habitacula: „woning", gestet: „draagt", omdat de ziel het essentiëele deel is. 17. quae etc.: constr. cadavera pigra, quae etc. 19. volucres in auras: eig.: in de gevleugelde II 25—40. 25 Nunc suscipe, terra, fovendum gremioque hunc concipe molli! hominis tibi membra sequestro, generosa et fragmina credo. Animae fuit haec domus olim, 30 cui nobilis ex patre fons est, fervens habitavit in istis sapientia principe Christo Tu depositum tege corpus, non inmemor ille requiret 35 sua munera fictor et auctor propriique enigmata vultus. Veniant modo tempora iusta, cum spem deus inpleat omnem, reddas patefacta necesse est, 40 qualem tibi trado figuram. lucht, d. w. z. de opgestane lichamen zullen als op de vleugelen der lucht gedragen worden; vgl. i Thess. 4 : 16, 17. 24. veteres ... aristas: „zinnen op de vroegere aren", d. w. z. streven ernaar weer de aren te worden, die ze vroeger gevormd hebben. 27. sequestro: „ik geef in bewaring"; eigenl. iets, waarover geschil is, bij een tusschenpersoon (sequester) deponeeren. 28. generosa bij fragmina (= fragmenta); credo zie vs. 7. 30. cui n.1. animae, vgl. Gen. 2 : 7. 31. istis: n.1. membris. 35. munera: „kunstwerk". 36. enigmata: aenigma (aïviy/a) eig. raadsel, hier: „beeld"; de mensch is geschapen naar Gods beeld. 37. tempora iusta: „de volheid der tijden", het einde der dagen. 39. reddas, n.1. o terra (vs. 25). I i—18. MEROPIUS PONTIUS PAULINUS. Paulinus werd in 353 te Bordeaux (Burdigala) geboren. Na een ambtelijke loopbaan — hij was o. a. stadhouder van Campanië — liet hij zich in 389 doopen en trok zich met zijn vrouw Therasia uit het openbare leven terug. Hij vestigde zich te Nola in Campanië en werd in 409 tot bisschop gekozen. Hij voerde een uitgebreide briefwisseling en schreef talrijke gedichten, de meeste ter vereering van den heiligen Felix. Hij stierf in 431. Bekend zijn van hem o. a. de paraphrasen van drie psalmen — men zou die de eerste „psalmberijming" kunnen noemen —, waarvan hier de tekst, met weglating van Paulinus' uitwijdingen, gegeven wordt. I. Psalm 1. (Carm. VII). Beatus ille qui procul vitam suam ab inpiorum segregarit coetibus et in via peccantium non manserit nee in cathedra pestilenti sederit, 5 sed corde toto fixus in legem dei praecepta vitae nocte volvit et die mentemque castis institutis excolit. Erit ille ut arbor, quae propinqua flumini humore ripae nutriente pascitur 10 suoque fructum plena reddet tempore, et fronde numquam defluente pervirens stabit perenni vividum lignum coma. Non haec iniquos prosequetur gloria; sed ut favillam pulveris ventus rapit, 15 sic ira iniquos verret a vultu dei. Idcirco tali dividentur ordine hominum per orbem dissipatorum greges, ut iudicandi non resurgant inpii, I, 1. Beatus ille enz. vgl. Hor. Ep. II, 1: Beatus ille qui procul negotiis. Vgl. voor den ganschen psalm den tekst der Statenvertaling. 4. cathedra pestilenti = cathedra hominum pestilentium. 11. pervirens: van pervireo, „zeer frisch zijn". 12. perenni coma: abl. qual. bij lignum. 13. iniquos: „boozen", „goddeloozen". 14. favillam pulveris: favilla, eigenl. fijne asch, dus: „fijne stofdeeltjes". 16. In de volgende verzen maakt Paulinus onderscheid (tali dividentur ordine) tusschen de inpii:, die niet geoordeeld behoeven te worden, I 19—29, II i—13. qui denegarunt debitum cultum deo, 20 sed puniendi; namque crimen evidens non indigebit quaestione detegi. Peccator autem, non et inpius tarnen, quae magna turba est, non resurget gloriae, verum resurget deputanda examini. 25 Nee enim sedere cum piis iudex potest causas suorum redditurus actuum varieque gestis aut probandus aut reus. Vias bonorum laetus agnoscit deus, at inpiorum pronum iter delebitur. II. Psalm 2 (Carm. VIII). Cur gentes fremuere et inania cur meditati sunt populi? Adstiterunt proceres cum regibus acti adversum dominum et Christum vesana frementes: vincula rumpamus, iuga discutiamus eorum. 5 Qui manet aeterno totis moderamine caelis, inridebit eos iustaque loquetur in ira terribilique minax verbo turbabit iniquos: ast ego rex ab eo parili dicione creatus, praeceptum domini super almum praedico Sion. io Ipse ad me dominus, meus, inquit, filius es tu, teque hodie genui. Pete; sis mihi gentibus heres, et tua fundatur totis possessio terris. Ferrea virga tibi est, valido quia iure tumentes maar direct moeten gestraft worden, omdat hun misdrijf zoo duidelijk is, dat het niet eerst door onderzoek aan het licht gebracht wordt, en de peccatores, die wel zonde doen, maar geen inpii zijn, en wier zaak dus eerst onderzocht moet worden. Deze onderscheiding wordt door den psalmdichter niet gemaakt. 23. quae magna turba est = quorum magna turba est. gloriae: dativus van doel. 24. deputanda: deputare = destinare; het geslacht richt zich naar turba, in 27 echter weer naar peccator. 25. iudex: „als rechter", subj. is peccator. II, 5. manet — habitat. 11. gentibus = in gentibus. 19. mixtoque exultate II 14—32> UI i—5- orbe regis toto populos, ceu vasa recocto is ficta luto frangens corda, ut meliora reformes. Et nunc ecce, omnes, stratis advertite, reges, mentibus et quicumque hominum famulantia corda iudicio regitis rerumque tenetis habenas, deservite deo trepidi mixtoque fideles 20 exultate metu; fiat discordia concors dissimiles socians affectus pectore in uno, ne timor adfligat mentes vel gaudia solvant, si careant laeto pavidi formidine leti. Dicite iustitiam rectosque capessite mores 25 et iusto trepidate deo, gaudete benigno, ne quando meritum deus irascatur in orbem vosque via iusta iuste pereatis abacti. Amodo iam resilire via properetis iniqua; ecce brevi cum magna potentis inarserit ira, 3o ventilet ut totum divino examine mundum segreget et paleas igni, frumenta saluti, tune omnes, quibus est in eo spes fida, beati. III. Psalm 137 (Carm. IX). Sedimus ignotos dirae Babylonis ad amnes captivi, Iudaea manus, miserabile flentes, cum patrium memori traheremus pectore Sion. De salicum ramis suspendimus organa nostra. 5 Namque dabat nobis durum gravis ira dolorem, metu: „verheugt u met beving". 23. laeto: neutrum = laetitia. pavidi: bij leti: „beangstigend". 25. deo dativus; iusto en benigno praedicatief. 28. amodo „van nu aan", „voortaan". 29. brevi: „een korten tijd". 30. ventilet: de dichter gebruikt het beeld van het wannen van koren. 31. igni, saluti: dativi van doel. III, 1. Babylonis: Ps. 137 is een klacht van de Joden, die in de Babylonische ballingschap verkeerden. 3. traheremus — reputaremus, „overdachten". III 6—27. quod solita in sancto depromi cantica templo haec ad delicias sibi nos cantare iubebat inpius ille domo qui nos abduxerat hostis. Quo miseri nunc ore sacros cantabimus hymnos? 10 quove loco Babyion poscit sibi cantica Sion ? Urbs Hierusalem, fiat mea non memor umquam dextra mei, mea lingua meis et adhaereat arens faucibus, aeterno nisi te conplectar amore et nisi principio promissi in saecula regni 15 laetitiaeque meae primo reminiscar in anno, te cunctis, Hierusalem, praeponere terris. Esto memor tum prolis Edom, ut versa vice nostrum adspiciat confusa diem, quo plebs tua claram moenibus aeternis Hierusalem habitabit, 20 cui nunc gens oblita tui crudele minatur excidium, dicens: invisam funditus urbem diruite et vacuate manu, vestigia donec nulla relinquantur muris ad inane redactis. Infelix miserae Babylonis filia, felix 25 qui tibi pro nobis in nos tua gesta rependet. Nee minus ille beatus erit, qui parva tenebit et simul elidet solidae tua pignora petrae. 6. solita: sc. depromi in sancto templo. 10. quo loco: „hoe", n.1. hoe kan Babyion meenen, dat de omstandigheden er naar zijn, om etc. Sion indeel.: cantica Sion: „liederen Sions". 14. principio. .. regni: n.1. wanneer de Joden weer uit de ballingschap terug zullen zijn. 15. laetitiae: constr. in primo anno laetitiae meae. In bij den abl. temp. is gewoon bij de Christ. schrijvers, reminiscar: met den infin. (praeponere): „indien ik er niet aan denk om". 17. tum: n.1. als we teruggekeerd zullen zijn. Edom: de Edomieten waren den Israelieten vijandig, versa vice: „nadat het lot gekeerd is". 25. in nos n.1. tua in nos gesta. 27. De hardheid van dit vers tracht Paulinus verder weg te nemen door een zinnebeeldige uitlegging: Babyion beteekent verwarring, haar dochter is de vleeschelijke gezindheid, de moeder der zonden; deze moeten tegen de rots (Christus) verbrijzeld worden. VENANTIUS FORTUNATUS. Fortunatus leefde m 535—600. Hij was geboren bij Treviso (Tarvisium) xn Noord-Italië, werd op middelbaren leeftijd geestelijke en stierf als bisschop van Poitiers. Hymnus Paschalis (ontleend aan het Carmen Paschale). Salve festa dies, toto venerabilis aevo, qua Deus infernum vicit et astra tenet. Ecce renascentis testatur gratia mundi, omnia cum domino dona redisse suo. 5 Namque triumphanti post tristia tartara Christo undique fronde nemus, gramina flore favent. Legibus inferni oppressis super astra meantem laudant rite Deum lux, polus, arva, fretum. Qui crucifixus erat, Deus ecce, per omnia regnat 10 dantque creatori cuncta creata precem. Humn. Pasch. 2. infernum — inferi, de hel. 3. gratia: „liefelijkheid" (der lente). 5. tartara = infernum (2). 7. legibus: „heerschappij". 9. crucifixus: van crucifigo: „kruisigen". 10. dant precem = aanbidden. 1—10. I i—30. APPENDIX. I. Dies irae. (Thomas van Celano, gest. na 1250). Dies irae, dies illa Solvet saeclum in favilla Teste David cum Sibylla. Quantus tremor est futurus, 5 Quando iudex est venturus, Cuncta stricte discussurus! Tuba mirum spargens sonum Per sepulcra regionum Coget omnes ante thronum. 10 Mors stupebit et natura, Cum resurget creatura Iudicanti responsura. Liber scriptus proferetur, In quo totum continetur, is Unde mundus iudicetur. Iudex ergo cum sedebit, Quidquid latet, apparebit, Nil inultum remanebit. Quid sum miser tune dicturus ? 20 Quem patronum rogaturus, Cum vix iustus sit securus? Rex tremendae maiestatis, Qui salvandos salvas gratis, Salve me, fons pietatis! 20 Recordare, Iesu pie, Quod sum causa tuae viae: Ne me perdas illa die! Quaerens me sedisti lassus, Redemisti crucem passus: 30 Tantus labor non sit cassus! I, 1. dies irae: vgl. Zei. 1 : 15: „Die dag zal een dag der verbolgenheid zijn". 2. solvet: „zal ontbinden, oplossen, in", favilla: vgl. 1. Petr. 3 : 10: „in welken (dag) de elementen branden zullen en vergaan". 3. Teste David: o. a. Ps. 102 : 27. Sibylla: Ook in de Sibyllijnsche literatuur (waarvan nog ongeveer 4200 verzen over zijn), die door de kerkvaders hooggeacht werd, werd de ondergang van de wereld door een brand voorspeld. 7. Tuba: vgl. 1 Cor. 15 : 52: „want de bazuin zal slaan, en de dooden zullen onverderfelijk opgewekt worden". 9. ante thronum: vgl. Openb. 20 : 12: „en ik zag de dooden, klein en groot, staande voor God". 11. creatura: „de schepselen". 13. liber etc.: vgl. Openb. 20 : 12: „en de boeken werden geopend ... en de dooden werden geoordeeld uit hetgeen in de boeken geschreven was, naar hun werken". 21. vix iustus: vgl. 1 Petr. 4 : 18: „en indien de rechtvaardige nauwelijks zalig wordt, waar zal de goddelooze en zondaar verschijnen?" 23. gratis: „uit genade". 29. redemisti: „gij hebt I 31—51! II I—12. Iuste iudex ultionis, Donum fac remissionis Ante diem rationis! Ingemisco tamquam reus, 35 Culpa rubet vultus meus: Supplicanti paree, deus! Qui Mariam absolvisti Et latronem exaudisti, Mihi quoque spem dedisti. 4» Preces meae non sunt dignae, Sed tu bonus fac benigne, Ne perenni cremer igne! Inter oves locum praesta Et ab haedis me sequestra 46 Statuens in parte dextra! Confutatis maledictis, Flammis acribus addictis, Voca me cum benedictis! Oro supplex et acclinis, 50 Cor contritum quasi cinis, Gere curam mei finis! II. Stabat mater. (Jacopone da Todi, gest. 1306). Stabat mater dolorosa Iuxta crucem lacrimosa, Dum pendebat filius; Cuius animam gementem, 5 Contristatam et dolentem Pertransivit gladius. O quam tristis et afflicta Fuit illa benedicta Mater unigeniti! 10 Quae maerebat et dolebat Et tremebat, dum videbat Nati poenas incliti! verlost". 33. rationis: „rekenschap". 37. Mariam: n.1. Maria Magdalena. 38. latronem: de moordenaar aan het kruis. 43. e. v.: Vgl. Matth. 25 : 32: ,,en voor Hem zullen al de volken vergaderd worden, en Hij zal ze van elkander scheiden, gelijk de herder de schapen van de bokken scheidt; en Hij zal de schapen tot zijn rechterhand zetten, maar de bokken tot zijn linkerhand". 44. sequestra: hier: „scheid". 46. maledictis: „de verdoemden". 49. acclinis: „ter aarde gebogen". II, 1. Stabat mater: vgl. Joh. 19 : 25. 4. cuius: relat. bij mater. 6. gladius: vgl. Luc. 2 : 35, waar Simeon tot Maria zegt: „en ook een zwaard zal door uw eigen ziel gaan". 8. benedicta: vgl. Luc. 1 : 28. 15. supplicio: „kwel- II 13—6o. Quis est homo, qui non fleret, Matrem Christi si videret 15 In tanto supplicio? Quis non posset contristari Christi matrem contemplari Dolentem cum filio? Pro peccatis suae gentis soVidit Iesum in tormentis Et flagellis subditum; Vidit suum dulcem natum Moriendo desolatum, Dum emi$sit spiritum. 26 Eia, mater, fons amoris, Me sentire vim doloris Fac, ut tecum lugeam! Fac, ut ardeat cor meum In amando Christum deum, 30 Ut sibi complaceam. Sancta mater, istud agas, Crucifixi fige plagas Cordi meo valide! Tui nati vulnerati, 35 Tam dignati pro me pati, Poenas mecum divide! Fac me vere tecum fiere, Crucifixo condolere, Donec ego vixero! 40 Iuxta crucem tecum stare Et me tibi sociare In planctu desidero. Virgo virginum praeclara, Mihi iam non sis amara: 45 Fac me tecum plangere, Fac, ut portem Christi mortem, Passionis fac consortem Et plagas recolere! Fac me plagis vulnerari, 50 Cruce fac inebriari Et cruore filii! Flammis ne urar succensus, Per te, virgo, sim defensus In die iudicii! 55 Fac me cruce custodiri, Morte Christi praemuniri, Confoveri gratia. Quando corpus morietur, Fac ut animae donetur 60 Paradisi gloria! ling". 17. contemplari: „wanneer hij . . .". 23. moriendo: n.1. in moriendo. 25. Eia: „welaan". 26. me sentire: hangt af van fac. 30. sibi = ei, reflex, i. p. v. demonstr. zooals vaak in het latere Latijn. 35. dignati: „die zich verwaardigd heeft." tam bij pati. 48. recolere: hier: „mede te lijden". 50. inebriari: n.1. van liefde. INHOUD. Pag. Woord vooraf 5 Inleiding 7 M. MINUCIUS FELIX. I. Een uitstapje naar het strand (Oct. II, III) 19 II. Niet God, maar de fortuin regeert (Oct. V) 21 III. Er is een God en een voorzienigheid (Oct. XVII) 24 IV. Er is slechts één God (Oct. XVIII—XIX) 26 V. De paupertate et miseriis Christianorum (Oct. XXXVI, 3 — XXXVII, 4) 28 Q. SEPTIMIUS FLORENS TERTULLIANUS. I. In Christianis homines oderunt, quod ignorant (Apol. I, 1—6) 30 II. Deum unum et inmensum esse probatur ex sensu communi hominum (Apol. XVII) 32 III. Christiani Deum pro imperatoribus invocant (Apol. XXX) . 33 IV. Christiani orbem iam impleverunt (Apol. XXXVII, 4—9) ... 35 V. De vita Christianorum (Apol. XXXIX, 1—11) 36 VI. Iniuste accusantur Christiani de calamitatibus publicis (Apol. XL, 1—10) 38 VII. Testimonium animae naturaliter Christianae (de testim. anim. I, 7—I") 40 THASCIUS CAECILIUS CYPRIANUS. I. Gruwelen buiten en in de steden (ad Donat. 6—8) 43 II. Het schijngeluk van den rijkdom (ad Donat. 12) ..... . 44 III. Het ware geluk (ad Donat. 14) 45 IV. Troostbrief aan gevangen Christenen (ep. XXXVII) .... 46 L. CAECILIUS FIRMIANUS LACTANTIUS. I. Over de tegenvoeters (div. inst. III, 24) 50 II. De twee wegen (div. inst. VI, 3) 52 III. Vera lex (div. inst. VI, 8) 53 IV. Vera iustitia (div. inst. VI, 9, 6—16) 55 V. De nadering van het einde der wereld (div. inst. VII, 15, 7—13) 56 VI. Mundus quare sit effectus (de ira dei 13, 1—17) 57 VII. Cur Deus hominem fecerit (de ira dei 14) 59 VIII. De Christenvervolgingen hebben een einde genomen (de mort. pers. 1) 60 AMBROSIUS. I. De strijd om het altaar van Victoria (ep. XVIII) 62 II. Broederliefde (de excessu fratris sui Satyri I) 66 HIERONYMUS. I. De onrust der stad en de rust van het land (ep. XLIII)... 69 II. Het onderwijs aan een klein meisje (ep. CVII, 4, 2—8). . . 72 Pag. III. Aardsche schatten en hemelsche (ep. CXXV, 3, 4) ... . 74 IV. Hoe moeilijk het is, om aan een kind te schrijven (ep. CXXVIII, 1) 75 V. De bezwaren van een nieuwe Bijbelvertaling (ep. LXXI, 4—6; LXXV, 20—22) 76 AURELIUS AUGUSTINUS. Uit de Confessiones 80 I. Lofprijzing van God (Conf. I, 1) 81 II. Zijn kinderjaren (Conf. I, 19, 20) 81 III. Cicero's Hortensius en de Heilige Schrift (Conf. III, 4, 5) 83 IV. Ambrosius (Conf. VI, 3) 84 V. Twee gebeurtenissen uit den studententijd van Augustinus' leerling en vriend Alypius (Conf. VI, 8, 9) 86 VI. De dood en de begrafenis van zijn moeder Monnica (Conf. IX, 10—12) 89 VII. Magna vis est memoriae (Conf. X, 8, 17) 93 Uit de civitate Dei 9^ VIII. De vitiis Romanorum, quos patriae non correxit eversio (de civ. dei I, 33) 97 IX. De abiciendo cultu deorum cohortatio ad Romanos (de civ. dei II, 29) • 98 X. Het onbeperkte aantal der goden (de civ. dei. IV, 8) . . . . 100 XI. Deus unus et verus (de civ. dei VII, 30) 101 XII. De menschen vóór den zondvloed (de civ. dei XV, 9) . . . 103 XIII. De oneenigheid der wijsgeeren en de eenheid der Schrift (de civ. dei XVIII, 41) 105 XIV. De vertaling der Septuaginta (de civ. dei XVIII, 42) .... 107 Uit de brieven van Augustinus 108 XV. Hoe Augustinus een in moeilijkheid verkeerenden pachter tracht te helpen (ep. 113, 114, 115, 116) 108 XVI. Augustinus wijst een eerzuchtig jongeling terecht (ep. 118) . 113 POEZIE. AMBROSIUS. I. Ad galli cantum ïl7 II. In aurora IJ8 III. In natali beatorum martyrum 119 AURELIUS PRUDENTIUS CLEMENS. I. Hymnus matutinus (frgm. uit Cathem. II) 120 II. Hymnus circa exequias defuncti (frgm. uit Cathem. X) . . . 121 MEROPIUS PONTIUS PAULINUS. I. Psalm 1 (Carm. VII) I23 II. Psalm 2 (Carm. VIII) I24 III. Psalm 137 (Carm. IX) I25 VENANTIUS FORTUNATUS. Hymnus Paschalis (ontleend aan het Carmen Paschale) 127 APPENDIX. I. Dies irae (Thomas van Celano) I28 II. Stabat mater (Jacopone da Todi) I29