61 1129 4699 UB AMSTERDAM












VOLKOME 0 DUIT!
| JG c-6 ^
'J^z> nx^eiw versta c>e&'rtn<pen i-an BA
&7ze "zo &es, Geograpliis
&tZ7l
DUITS!
<-)}'auz?'Lin a//e de
//wde ee ne ?zaacu voornaanutci 2i> in, de S^aüi't de 7^ze?&s,cdZïP iht
de ?'?Z<& 7Ztfi I
UjljJ . 'vvi



KTL'IS-ATL AS,
Geheel
C H L AND,
& Ly s ov;
u/d. naar*- de /<xafo>te ?vr: Kq.eii ov/vyi*- met- ee ne 'i/A' S TEMDMM'IJZER, '?e?*e?2j-
vfe a/Lr> vv/Sediye befchr living1
"HE R IJ K.
'/vc7ide?Y72ip'en, Jede de
?t*crde/l, a/*e urtc/e ojv<paa.?'e ?\zn de i -ék wnArdighe d en.
de /yzh'jietten, a/^ a?t., c/Ue /'e /•tc/i£e>i>, en on, £<zme jzereS-raejri'-.
Ier dam bij/'"
fL¥ E,
IC XC I. ^






Het Duitfchc Rijk, ook wel Keizerrijk, Roomfche RijkJMl ge Roomfche Rijk, enz. genoemd, waarvan wij, met behu'p Vaö de hier bij gevoegde kaartjens, onze Landgenooten een beknopt denkbeeld zullen poogen tegeeven, beflaat niet minder dan elf duizend, een honderd vier-en - twintig vierkante mijlen; anderen berekenen het op meer dan twaalf duizend mijlen, Sileziêh daaronder begreepen , offchoon het grootfle gedeelte daarvan ooor den Koning van Pruis/en buiten alle verbindenis met het Duitfche Rijk gefteld is: liet getal der fieden beloopt 2300, dat der dorpen fchar men op 8o,ooo, en dat der inwooneren op 24 mijlioeii.
Duitschland ligt, over 't algemeen onder eenen gematigden luchtltrcek, doch de groote uitgeftrcktheid des land?, derhal ven de nabijheid of afgelegenheid der zee , is oorzaak, dat het niet overal even zuiver van lucht, niet even warm, en derhalven overal niet even gezond is ; de onderfcheidene hoedanigheid van den grond komt hier mede niet weinig in aanmerking: terecht zegt men : „ De vlakke landen hebben eene andere lucht ais de „ bergachtige; de laage, vochtige en moerasfige, eene andere „ als de hooge, drooge, zandachtige;" en deeze groote verfcheidenhe:d van grond wordt in Duitschland gevonden ; 't is ook daar van daan dat de veld - en tuin-vruchten in onde'rfcheidene ftreeken van dit Rijk, ook op onderfcheidene tijden rite worden.
ft



2 DUITSCHLAND,
Over 't algemeen is Duitschland zodanig gefield, dat het zig zelf niet alleenlijk kan voeden , maar ook nog een gedeelte vari deszelfs producten aan andere landen kan overlaaten : het brengt alierleie foooiten van graanert voord ; erwten en boonen in eenert zeer grooten overvloed; ook hennip, vlas, tabak, en dergelijke' voordbrengzelen ; voortreffelijke tuingewasfen en keukenkruiden, en medicinaale gewasfcn; niet alleenlijk gemeen, maar ook veele lborten van fijn Fransch en Italiaansch ooft; ook nazeinooten en kastanjes: op wijnen kan Duitschland niet minder roemen: de honingbeië'nteelt is er zeer aanzienlijk , maar veel grooter iw de veeteelt , waarom Jjet land ook overvloedig melk, boter enkaas oplevert: meer dan elders is er het gevogelte, en men heeft er de fchoonfte jagt op veeleriei wild ; sis harten, rheè'n , wilde zwijnen, haazen , konijnen, becren, wolven, dasfen, wilde katten, enz.: rivier- en zee - visch is mogelijk nergens zo talrijk als in Duitschland.
In het Rijk der mineraalen bekleedt het eene eerfte plaats: verbaazend groot is het getal van fteenen , 'c welk dat Land oplevert; diamantenen robijnen, kristal, lazuurfteen,jaspis,onix,. agaat in foorten, zandfteen , lei, albast, marmer en anderen -. vooras aluin , falpeter , vitriool, en verfcheidene zouten; ook fleenkoolcn , zwavel, kwik, tin, lood, zilver en goud: Bohemen brongt zelfs paarlen voord.
Het getal van voortreffelijke zuurbronnen en warme baden is er mede niet gering.
Men wil dat de Duitfchers , onder de Ev.repeaanen, 't grootst van geflaite zijn, en dat zij 't langst leeven; wat het laatfte beitreft, 't is waar dat zij een vast en hard volk zijn, maar de ouderdom , die zij herijken , komt al overéén met die van andere volken, en zelfs met ons Nederlanders, bewooners van eenen moeras , doch daar wij aan gewoon, en waarvoor wij, om zo te fpreeken, berekend zijn: ten bewijze dat de ligging van ons land ons geen nadeel doet,, zeiden wij elders: „ 'T is waar „ wij Nederlanders hebben onze epidemijue ziekten , maar zijn „ die ziekten in andere landen onbekend? brengen wij onzen „ leeftijd niet tot die hoogte waartoe andere volken denzelven „ brengen > hebben wij niet onze grijsaarts ? ik zelf heb Neder„ landen gezien van 93, 101, ja van 103 jaaren; wij kunnen „ dezelven niet bij vijftigen tellen, 't is waar; maar kunne» „ andere volken dat doen? maaken zij het niet in de openbaare



ï N 'T ALGEMEEN. 3
i, nieuwspapieren als eene merkwaardigheid bekend , wanneer onder hen een grijsaart van meer dan honderd jaaren leeft, of „ geftorven is? indien wij ons bij zeventig, tagtig, ja negentig „ jaaren bepaalen , kunnen wij veele Nederlandse mannen toot „ nen die hun beroep, en veele Nederlandjche moeders die haar ,, huishouden nog waarneemen : zijn onuer ons niet veele fchoo„ ne vrouwen? meer zelfs dan onder andere volken! of zou ,-, een zieklijk gcftel met een fchoon ligchaam kunnen gepaard „ gaan? zijn de Nederlandjche mannen minder fterk ? kunnen' ,, zij zig minder harden' dan vreemdelingen ? — het doet wei„ nig uit, te zeggen : vrèemdelingen vooral Morden in dat land i, den nadeeligen invloed van deszelfs climaat gewaar ; want de „ Nederlanders kunnen hetzelfde "van andere Landefï zeggen ; „ dat gewaar worden is Hechts het gewaar worden van onder „ een anderen luchtflreek te zijn — wat behoeft Irer meer ,-, bijgedaan te worden? — ons vaderland is een ongezond verblijf voor hen die hunne gezondheid , dien dïerbaarerr „ fchat, verroekeloozen ; maar voor dezulken is ook de ge. „ heele aardkloot een ongezond verblijf."
Men rekent het den Duitjeher tot eere, dat bijna alle Rjkén in Europa geregeerd worden door Vorsten die uit Duitjehen Moede geboren zijn ; men ftrekt dit zelfs uit tot de Koningen van Frankrijk, om dat dezelven van de Franken afftammen.
Dat de Duitjchers, in het ftuk van geleerdheid en kunsten thans met de meest gevorderde volken om den voorrang ftrija den, behoeft geen bewijs; de blijken daarvan zijn onder ons te algemeen bekend , en niet minder zijn zulks de blijken van hunnen verfijnden fmaak — weleer werden zij voor dom e» zonder oordeel gehouden ; de looden aart der Duitjchers, zeiden de Franfchen, moest door Wat Fransch kwikzilver verbeterd worden ; dan, zulks is thans niet meer noodig : de bewijzen daarvan zijn almede in menigte voor handen: na rijp beraad op de keuze die wij daarin ter ftaavinge zouden kunnen doen leggen wij de pen neder, alzo de talrijkheid ons geene'
keuze overlaat in de handwerken en fabrieken hebben
de Duitjchers mede aanmerkelijke vorderingen gemaakt : in den jaare 1786 gaven de Boheemjche glaswerkers nog een ftaalrjcn van hunne bekwaamheid, in het maaken van glazene buizen voor barometers en thermometers : de invoer van uitlandfche goederen was verboden , des ook vm de gezegd* A 3



4 DUITSCHLAND,
buizen : een glasfabriek te Ghhmuts , agt mijlen van Praag gelegen , leverde een Haaltje van zulke buizen van Boheemsch glas, en het eerfte 't beste overtrof die van welken men, door eene volksdwsaling , tot nu toe geloofd had dat zij niet verbeterd konden worden , waarom ook niemand er de hand aan geflagen had.
Van ouds heeft men de Duitjchers de eer gedaan van hun trouw en eerlijk te noemen ; men plagt te zeggen: Het woord van een Duitlcher is zo goed ali-'t fchrift van een ander: dapper zijn zij buiten tegenlpraak : „ en als zij tJ huis niet te „ doen hebben," zegt. zeker Duitsch Schrijver, „ vcrkoopen „ zij hun huid aan andere Mogendheden:" naar deezen hunnen aart z"jn hunne vermaaken , want de jagt en (ledevaavt zijn daaronder de voornaamfcen: „ Voor deezen," voegt dezelfde Schrijver er bij , „ plagt men te zeggen; De Duitfchers zijn „ liefhebbers van den drank ; en zeker, deeze ondeugd ging
bij onze voorouders zeer in zwang , maar die zinloosheid „ is allengskens van zelf verdweenen:" 't behoeft geen bewijs , dat wij Nederlanders in onze drinkgelagen de Duitfchers waarfchijnelïjk verre overtreffen; immers vinden wij onder ons bijna alommc drinkebroêrs, die den wijn bij een groot tal van flesfehen, en de fterke dranken bij veele glazen drinken ; die dagelijks, 's morgens van elf tot één h twee uure, en 'savonds van agt tot middennacht en laater, drinken?
Ons bedek laat niet toe te fpreeken van de Duitfche regeringswijze in Staat en kerk ; de zeer veele regeerders welken in dat Rijk gevonden worden, maaken de regeeringsform zo breed, dat dezelve ons voorgenomen plan overlcbreidt — deeze dan daar laatende , kunnen wij ons bepaalen tot eenige algemeene kentrekken van het Duitfche Rijk in 't algemeen; en daaronder komen ons eerst voor de
BERGEN.
Herin is Duitschland zeer rijk: tot die, welken men met alle recht hoog mag noemen , behoren voornaamlijk,
Het Zuider - gebergte, de Kahleberg, het Birnbaumerwald.
In verfcheidene bergen heeft men merkwaardige holen , en natuurlijke grotten, als het Nebel-loch en Erd-hcb, de Baumans holen, enz., in alle dezelven vindt men veele zeldzaamheden, door de hand der Natuur toebereid.



IN 'T ALGEMEEN. s
Vindt men in het Duitfche Rijk een groot aantal bergen, niet minder is het voorzien, (lchoon oudtijds meer dan heden,) van
BOSSCHE N.
De voornaamften zijn,
Het Bohemer -bosch, deSpetfart, het Schwarzwalt, Harzn-ald en Thitringenvald.
De Duitfche hosfeben geeven veelerleie foorten van liout; fomtnigea beftaan geheel uit kastanjeboomen ; men vindt er ook eene groote menigte van nooteboomen $ voords hars- t-u pek- bosfehen, waarin veel pïk da houtskool bereid wordt.
HOOFD-RIVIEREN.
De Donau , de Rhijn , de Mayn, de Elbe , de O Ier, de Wezer.
Een halve mijl beneden Creitt in Opperoostpnrijk is in den Donna ee« draaikolk, waarin niet alleen kleine, maar zelfs groote en zwaar geladetie fchepen kunnen wegzinken.
De Rhijn is rijk in visch, de voornaamfte is zalm, voords vangt mea tn dezelve fteur, lekkere fnoek, karper, enz. — de beeken die van de Z"-xhferfchc bergen af in den Rhijn vloejen , voeren eeuig ftofgoud ïncde, hpt welk derhalven uit het Rbijnziwd gewasfen wordt: men vindt in deeze Rivier ook christal.
De Mayn wordt onderfcheiden in de ronde en de witte , naar de gronden der twee bronnen waaruit zij voordkomt ; de eerfte bron vloeit naamlijk over roode leem of pot-aarde, en de ander over wie zand.
De Elbe betwist den Rhijn de eer van lekkere visch optelevercn — de Qder geeft mede goede visch, en van de Rivier de Wezer kan uieu Eelfs zeggen dat zij daarin uitmunt.
BINNENLANDSCHE ZEEè'N OF MEIREN.
De voornaamfïe daar van zijn de volgenden,
De Radenzee, ook Kostnitzer, en Berengerzee, mede het Z)«a£-
fche mcir genoemd, tuslchen Zwaben en Zwitferland. De Chiemzee , of het Beiërfclte meir. De Cirknitzerzee , in het Hertogdom Krain. Dc Sarburger, of de Gezouten zee, in het Graaffchap Mansfeli,
A3



ff DUITSCHLAND, IN 'T ALGEMEEN.
Het groote en kleine Frifche haf in Pommeren,
De Drummerzee , tuslchen het Graaffchap Diepholz en het Bis-
dom Munfter. ■ Voords nog eenige Mecklenburgfche zeeën.
Dit aldus voorloopig ter neder gelleld hebbende , kunnen wij van het Duitfche Rijk in het algemeen aftrappen, om overtegaan tot eene beknopte befchrijving van derzelver afzonderlijke deelen , ieder van welken hoogst verdient van den reiziger be. ïa'chtigd te worden,



HET KONINGRIJK
B O H E M E N.
Rijk, eertijds verkiesbaar, doch thans ervelijk, ligt zeer hoog, voor het grootfle gedeelte vrij vlak, heeft een aangenaaide warme lucht, en een vruchtbaaren grond; gelijk het dan ook veel koorn, wijn, enz. voerdbrengt ; voor de veefokkerij beeft men er goede weiden, en er valt veel wild: de bergen leveren goud en zilver op.
Niettegcnfhande een groot gedeelte van Bohemen, gelijk wij zeiden, vrij vlak is, is het echter omringd met groote bosfehen en zeer hooge
BERGEN.
Als, en voornaamlijk,
liet Büheimifcher gebergte, welks hoogfte top is, Het Rifengehergte; De 'Donnerberg.
RIVIEREN.
De voornaamüe, en welke in dit Rijk fterk aanwast, is
De Elbe; dceze ontvangt in hetzelve De Molda, of Mulda, en De Eger.
Bohemen was weleer veel volkrijker dan thans; en naar evenredigheid daarvan bevattede het ook meer fteden , dorpen , enz.: in den jaare 1S9«, telde men in Bohemen I 5o3 5 3 onderdaanen , 1366" kerfpeleu, en 97 Koninglijke, Heeren en Kiuder.leden : groote en kleine Heden zamengenomen, bedroegen een tal van 722: in verfchcidene binnenlaudfch* oorlogen, zijn een goed getal fteden, floten cn dorpen verwoest,
A 4



* BOHEMEN.
zo dat het vermogen van dat Rijk fterk afgenomen is; want thans, ze*t men, bevat het niet veel meer dan 100 fteden, zo grooten als minde, ren, misfchien de klemden niet medegerekend ; anderen feilen I 5 1 C*1! wen telt er 6000 dorpen in.
Het tie.de gedeelte van het voormaalig getal der inwooneren is in Bohemen met overig gebleeven: omtrent den jaare i523, .3, 24 en 25, zijn meer dan 30,000 gezetene huisgezinnen uit het Rijk vertrokken, ais mede het grootfto getal der edellieden , zo dat het tegenwoordig Bohemen fleehts eene fehaduw is, van het geen 't in vroegere jaaren Was. 0 '
De Bohemer boeren zijn lijfeigenen van hunne Heeren, en liggen onder een hard juk, 't geen hen ook hardnekkig, kwaadaartig en gevolglijk ongezellig maakt; hui, wrevel gaat zo ver dat zij hunne huizen niet willen repareeren, maar dezelven zo vervallen als zij door den tijd worden , laaten liggen , fthoon het hout en het bouwen bij hen niet duur is: men noemt deeze boeren eene onmenschlijke foort yan volk, dat zeer tot rooven en fteelen genegen is.
Het Bobeemfebe wapenfchild was weleer een zwarte adelaar op een s.lveren veld ; thans is het een zilveren leeuw met een dubbelden ftaart pp een rood veld.
Dit Rijk draagt in den ftaat van oorlog over alle de Oostem-ijkfcbe Erflanden, jaarlijks 5 millioenen 270 duizend, 488 florijnen en 44 krentzers. - - ■<
Het Koningrijk Bohemen wordt verdeeld, bebalven het Egerjcht gebied, als een aanhangzel, in twaalf Kreifen (f), en de^e-
C ) P' reden van dit verfchil is , dat de tellingen op onderfcheidene tijden gedaan worden ; want veele fteden, in verval geraakt, laaten haan ftads privilegiën vaaren, en toeneemeiide marktvlekken worden, in tegen, yieel, wel eens voor fteden verklaard.
. Ct) -B'/ i «lieren vindt men 15 Kreifen, gelijk op onze kaart tvrjj ff't Ripi blijkt ; en deeze Kreifen noemt men de
Pilfener, Prachenfcr, Bechiner,
Tsthaslaiier , of, Czaslauer, Chrudiner
Koningratzer, Buptzler, Leutmeritfche,
Satzer, Elnbogener, Rackonifche,
Slaner> Caurzimcr, Berauner, of, Po-
dibrader , ook Jodibrader, Moldavcr.
Welke plaatzen men' onder ieder van dezelve ftelt is op de gemelde faart te zien : de Elnbogener , de Slaner en de Moldaver Krcis zij» in anderen ingelijfd, (gelijk in 'i vervolg nader aangeweezen zal wor*»>•) fit derhalven zijn deeze vijftien tot twaalf Kreifen geworden,



B O H E M E N. 9
roemde groote flad
P R A A G,
. Z'jnde de hoofdftad des ganrfchen Rijks: de Molda droomt omtrent midden door dezelve heen — eigenlijk beat Praag drié Heden , waarvan ieder een bijzonderen Magiftraat heeft; naanilijk de.Oudeftad, de Nieuwe ft ad, en de Kleine zijde.
Het getal der huizen in Praag wordt gefchat op 4400, waaronder veele aanzienlijke paleizen; men telt er 92 kerken en kapellen , en.omtrent 40 kloosters; er woonen 100,000 Christenen en 16,000 gaoden.
In deeze -'groote Stad is een hooge fchool, fiaande onder het opzicht der 'ggfuiten.
De ftad JJfrag , wil men, dat haaren naam ontvangt van liet Baheemfebe woord Prab , 't welk drempel betekent; want Lm»»«4 een Bobeemfcbe Vorstin, welke de flad in 7 a 3 heeft doen bouwen , zeide tegen de timmerlieden , die het daartoe benoodigde hout zouden hakken , dat zij in het bosch, (dus vertelt men,) een' man zoude, ontmoeten, dien zij moesten vraagen, wat hij daar deed: de Prophectifche geest van de Vorstin had niet geloogen, (en zulke geesten moeten ook niet kunnen liegenI) de timmerlieden kwamen, zagen, en vroegen het antwoord was ; Ik Zoek een ftuk bomt voor een- drempel: daaroï ze.de mbussa, zal de Stad, drempel, (Prab) hceten ; geevende tevens deezen verborgen zin aan het gebeurde : „ Gelijkt de Stad de bovenlig „ lijst van een deur, (ook wel drempelgenoemd,) zo zalmen daar,, voor moeten bukken; gelijkt zij den onderfien drempel, zo zal inca „ zig daar aan ftooteu."
Te Praag ligt, over-de Molda, een fteenen brug, door k a r e r. jjen vierden, in 1357, gebouwd; zij is 742 gemeene fchredea lang , en 14 breed , zo dat drie wagens naast elkander daar over kunnen rijden: zij rust op 18 pijlaaren , en is, op de zijden, met negen-en-twintig geestlijke ftandbeclden verfierd , zijnde meest allea van metaal,
In één der kerken in de oude Stad ziet men het praalgraf van dea beroemden Sterrekundigen , tijcho e r a h é.
Op het gemeene kerkhof dier ftad , moet bezien worden het gedenkteken door 't Boheemscb Genootfehap van Weetenfcbappen te Praag in den jaare i738 opgericht, voor deszelfs in dat jaar overleden medenlid , den beroemden Wiskundigen jon ah t x s s a n e k : hetzelve is uit fijn marmer gehouwen , en vertoont aan de voorzijde een Romeinfcbe Grafnaald, onder welker bovenfpits, in een vierkant vlak een hemelkloot is afgemaald ; op het middeuftuk leest men een vsr«ereqd bijfchrift in de Latijui'che taal.
A s



ïo BOHEMEN.
Een uur buiten Praag is de zogenaamde Witte berg. In 1743 werden omtrent se,oop Frdnfcben, door de Oostenrijker, binnen deeze Stad beüooten , die in dezelve een zwaaren hongersnood moesten uitftaan , maar, des niëttegenftaande zig dapper verweerden, tn eindelijk, na gedeeltelijk ontfnapt te zijn, een vrijen aftogt verJtreegen — twee jaaren laater werd zij door de Pruisfen bemagtigd, na dezelve zeven dagen lang befchooten te hebben: de ftad weder in handen der Oostenrijkers gekomen zijnde , werd zij in 1757 andermaal door de Pruisfen gebombardeerd, waardoor de gantfche JViëvwe, en omtrent de helft van de Oude Stad verwoest werd ; de Pruisfen konden haar echter niet vermeesteren.
Onder de rarieteken wordt aldaar getoond, de gevangenis waarin de wreede Koning wenceslaus gezeten heeft; ook debadftoof, waarin hij zig gebaad heeft, en door hulp van een meid ontfnapt is.
Het merkwaardigfte in de nieuwe ftad Praag , is het flot Wiseherad, >t welk zo veel betekent als een hooge burg ; bet ligt op een ftijle rots , en is door den oorlog zeer verwoest: „ Op dit flot," dit tekent een beroemd Geographist aan , „ wordt in de kerk van St. Pieter „ en Pan! een zuil van marmer getoond, die de duivel, door het dak „ met zulk een geweld daarin heeft gefmeetcn , dat zij in drie ftukken gefprongen is : hiertoe had een priester aanleiding gegeeven , met „ wicn de fatan gewed had , dat hij eer een zuil uit de kerk der ƒƒ. „ Maagd te Romen zon haaien, en door de lucht in Praag voeren, „ eer de priester een mis zou doen , en hiervoor móest deeze hem zijv ne ziel verpanden : maar St. Pieter , dien de kerk toekwam , hield ,, den duivel onder weg zo lang op , tot dat de Priester met de mis ,, klaar was , en alzo de weddingfehap gewonnen had : veele reizigers wordt er bij gevoegd, ,, hebben met duuren ecde gezworen, dat zij in „ de L. Vrouwe kerk te Rome de ledige plaats, daar deeze pijlaar wel„ eer geftaan had, met eigene oogen gezien hadden:" uit kwaadheid, over het verliezen van de weddingfehap, heeft Sir Satan zekerlijk den
marmeren pijler toen door het dak van het flot Wiscberadgefmeeteo dit
heeft men imusfehen vergeeten te melden.
Aan de kleine zijde, of in de Kleine ftad Praag, moet men niet vergeeten het Koninglijke flot, 't welk aldaar is, te gaan bezichtigen; ja lu-tzclve is zeer merkwaardig een kamer van honderd fchreden lang en veertig breed, zonder pijlaaren : ten minften is dat vertrek voor flechts groote vijftig jaaren nog'zodanig te zien geweest.
'T is wel de moeite waardig", dat reizigers, die Klein Praag bezichtigen, eens opletteu of er in de vleeschhallen aldaar geene vliegen gezien worden; men zegt dat zij er nooit komen: eenige fchrijven zulks toe aan den u. paocopies; anderen willen dat zij van een' tovenaar daaruit gebaunen zijn.



B O H E M E N.
tl
Vaai de twaalf Kreifen, noemt men de eerfie de
BUNZLAUER K R E I S.
Dezelve bevat 74 Heerlijkheden en Landhoeven: Men merkt er voornaamiijk in aan de volgende
STEDEN.
Jung-bunzlau, Benatkij, Turnow, Melnik, Dub, GaUona,
Nijmburg, Sabotka.
Onder deezen zijn Koningiïjke Heden; anderen behooren aan bijzondere Graaven, enz,
De beroemde tijcho biahc, van wien wij boven fpraken, heeft de ftad Benatkij , die ook Benatek genoemd wordt, dour zijn verblijf aldaar, aanmerkelijk gemaakt.
Voords telt men in de Bunzlauer Kreis meer dan 30 voer me Marktvlekken; dezulken naamiijk die in eenig aanzien z , dan, desniettegenftaande is van die allen niets bijzondere aanu tekenen; zij zijn 't eigendom van verfchillende Heeren.
KONIGINGRATZER KREIS.
Deeze Kreis bevat 2 Koningiïjke,en 110 andere Heerlijkheden en Landhoeven: de vooniaamften daarin aantemerkene
STEDEN,
Zijn,
Konigingratz, Jaromirz, Koniginhof, Bidfchof, Trautenau, Hojlinneij, of Arnau. Hohenelb, Braumu , Gitfchin, Neujladt, Neu-paka, Horfitz.
Sommigen van deezen zijn Koningiïjke leifeigene fteden ; anderen behooren aan bijzondere Graaven; Braunau behoort aan de BenediBljner Abdij.
Nabij de ftad Trautenau , ligt het dorp stdorsbacb, alwaar zeer aanmerkelijke fteenen , van ongehoorde grootte gevonden worden: dus vin<isa wij d'ezelven befehreeven : 4, Zij maakeu gantfche poorten uit:



12
B O H E M E N»
„ de meesten daarvan zijn vierkant , 100 ja 100 voten hoog, die ge» „ heel vrij , als zuilen , en volkomen lijnrecht ftaan ; geen van dezelven „ beftaat uit op elkander liggende ftcenen , maar ieder is uit één eenigen „ harden fteen gemaakt: dewijl ze ontelbaar zijn, gaat men eenige dui ■ „ zenden van fchreden verre door overwulfde gangen , als door een „ doolhof , en de ingang vertoont bijna een fchouwtooneel ; men zou „ het fchier voor een geraamte , of de fteunpijlaaren van den berg aan„ zien , doch waarvan de tusfehen beiden zig bevindende aarde, door „ een fterk ftroomeud water weggefpoeld is."
In de ftad Gitfchin, toebehoorende aan de Graave van trautmarsdorp , is in het aldaar zijnde collegie der Jefuiten een beroemd Mariabeeld , dat door den reiziger niet vergeeten moet worden.
In deeze kreis worden ook veele edele gefteenten gevonden.
In de Konigingratztr Kreis telt men meer dan 40 voornaame Marktvlekken.
Die allen zijn wederom, zo als ook de Marktvlekken enz. van de andere volgende Kreifen, eigendommen van verfebeidene Heeren, onder welken men zelfs geestlijke broederfchappen telt, als daar is, in deeze Kreis het Marktvlek Schurz, zijnde een eigendom van, de Jefuiten van Si. Anna.
CHRUDIMER KREIS.
In deezen telt men 34 Heerlijkheden en Landgoederen: men merkt daarin aan de volgende voornaamfie
STEDEN.
Chrudim, Hohemout, Politschka, Litom;jsl, Pazelaucz, Pardubitz, Herman •■ miestesch, Landskron.
En verder 25 voornaame Marktvlekken.
TSCHASLAUER K R E IS.
Bevattende 108 Heerlijkheden en Landhoeven : men merkt daarin aan de volgende
STEDEN.
Kuttenburg, Schaslaw, Deutschbrodt.



BOHEMEN. is
PrZ'jmisl, Polna, Chotieborsz, Swietla, Ledetsch, Zbraslavitz.
Kuttenburg, ook Kutna Hora genaamd , is een groote Koningiijke ftad, en beroemd door haare berg - zilverwerken: in den jaare 1300 zijn aldaar de eerfte zilvergrosfen geflagen, welke de Bobeemfcbe grosfeti genoemd , maar weinig meer gevonden worden : deeze groote ftad werd. in de jaaren 1422 en 1424, door vuur en zwaard geheel verwoest.
Men zegt dat deeze ftad haaren naam gekreegen heeft van het volgende geval: zeker Monnik, antonius genaamd, vond daaromtrent een {tuk zilver, en op dat hij de plaats mogt wedervïnden, lag hij zijn monnikskap , kutte genaamd , daar neder, daarom werd de ftad, welke op die plaats gebouwd werd , Kuttenburg , dat is Kutlenftad, Kappenftad, genaamd.
De overledene Keizerin Koningin ma&ia tiïerezia, kocht, in den jaare i/53> de Stad en Heerlijkheid Ledetsch , van den tocnmaaligen bezitter daarvan, zijnde de Vrijheer vo n koch, voor 240,000 floreinen, en fchonk dezelve aan het door haar te Praag nieuw opgerichte adelijk Juffcrfticht , welke adelijke juffers nu van haare inkomften onderhouden worden.
Men telt in deeze Kreis ruim 30 voornaame Marktvlekken.
Te Goltscb Jenikow , ook Genikow genoemd, een der fchoonften onder de Marktvlekken, toebehoorende aan den Graave van uiilefblb, vertoont men den reiziger een zeer beroemd beeld van de H. Jongvrouhwc van Loreta.
Petftchkau is eene der Heerlijkheden ; dezelve is door de Keizerin Koningin boven genoemd, in den jaare 1761 , gefchonken aan den grooten Veldheer laudon , den onlangs overledenen Krijgsman , die zig in onze dagen, in dcu oorlog tusfehen Keizer josepu den tweeden, geallieerd met Rusland, en de Turken, zo beroemd gemaakt heeft.
KAURZIMER KREIS.
In deeze worden veele en groote bosfehen gevonden: zij bevat, behalven twee Koningiijke Heerlijkheden, nog 115 zo andere Heerlijkheden als Landhoeven.
De merkwaardigfte
STEDEN
Zijn,
Kaurzim, Kolin,
Biihmisch Bod, Gilowsy, of Eute.



U B O H E M E N.
De vöbrnaamfie Marktvlekken zijn 30 in getal, doch vangoor., derzelven valt iets bijzonders aantetekenen.
BECHINER KREIS. Bevattende een tal van 173 Heerlijkheden en Landhoeven eiï derhalven een der grootfte Kreifen, desnietteeenttaande is zij in den dert'gjaangen oorlog door vuur én zwaard jammerlijk verwoest geworden.
De (ieographisten merken daarin voornaamlijk aan de volgende zestien
steden.
Budweis, Tabor, Pilgram,
Pacjchow, Muhlkaufen, Ncuhaus,
Kamenitz, Sobieslaw, Teijn na JVltawa ,■
Bechin, Wittgenau, Fistritz,
Rozenberg, Gratzen, Pot/diaken. Crumau.'
Bchalvcn deeze fteden telt men gemeenlijk in deeze Kreis nog 43 voornaame Marktvlekken.
Onder deezen is Rudolpbftaa'i , een Marktvlekt, 't welk zijnen naam draagt na Keizer rudolp h uek tweeden, en zeer rijke zilvermijnen gehad heeft, die van 1547 tot 1601, des in 54 jaaren, niet minder dan i6zo duizend marken zilvers uitgeleverd hebben.
PRACHINER KREIS.
In deezen Kreis, die veele edele gefteenten, gouden zilver oplevert, telt men 130 Heerlijkheden en Landgoederen; waarvan men gemeenlijk aantekent de volgende
steden;
Als,
Pifek, . Sclmttenhofen, Wodntan,
Barau, Netoiitz, Berg-reichevftei^
Unten-reiehenftein, Prachatkz, Winterberg.
Wohn, Onzer lieven Vrouwen Ber'gltadtl
Horaziowitz, Berfefnitz, Strakonitz. Bij deeze Steden worden gemeenlijk nog 24 voornaame



BOHEMEN. jS
Marktvlekken genoemd.
PILSNER KREIS.
Deeze bevat baken de Keizerlijke Heerlijkheid Mirofdmu , nog 150 Heerlijkheden en Landgoederen, waarin aangetekend Worden, deeze
STEDEN.
Pilzen, Klattau, Mita, oFStrzibro, Domalitz, Pokijtfclianij, Dobrzanij, Brfestitz, Jmowhz, Drofchaüf Neijem, Neumark, Neugediijn, Triivtz, Neiiftdtl, Bor. Haijd, Kladrau, Teuzing Wejcherubij, Tüpl, Plan,
Tachöuv/i
Het geen men verder in deeze Kreis als noemenswaardig aantekent, zijn meer dan 30 Marktvlekken, waarvan echter wederom geene bijzonderheden aaiitetekenen zijn.
Wij meenen dat het binnen den omtrek van deeze kreis is , dat den 5 April van deezen jaare 1790, een hoogen berg voor een gedeelte zonk na, zonder dat men eenig onderaardsch gedruis hoorde, van één gefplectcn te zijn: een aldaar uit fteen gehouwen koornmolen , zonk mede tot het dak toe in den grond; maar het dak zelf, h.-ncvens de houten fchuur , het wagenhuis, en de ftaUhig warden in de molengraeht geworpen: drie daarbij ftaande getimmerde lunzen dreigden ihteftorten, maar de keuken en al!' wat verder uit fteen gebouwd was , ftortte daadlijk in; in het naast bij zijnde bosch lagen de boomen kruislings op elkander gevallen : zo onver . wacht als dit treurig ongeluk was , zo zeer was de Voorzienigheid te danken, dat geen inensch daarbij het leven verloren had , cn al het vee gered was.
S A A Z E R KREIS.
In den jaare 1714 is het Elnbogener Gebied, of de Elnbogener Kreis (*) met deeze Kreis vereen'gd geworden; reden waarom dezelve altoos nog in twee deeleti 'verdeeld wordt, naamlijk in de Oude Saazer Kreis, en in het Elnbogener Gebied] in beide doelen liggen , behatven de Keizerlijke Heerlijkheid Presnitz, nog 189 andere Heerlijkheden en Landgoederen.
£*) Zie bfodz. 8 , in Je mss.



4
16 B O H Ë M E N.
Jd de
OUDE SAAZER KREIS,
Noemt men voornaamlijk deeze
STEDEN.
Saaz, Port.<:, Launij,
Caadett, Commotau, Podhorfan,
Wiltomniz, Falketiow, Buchau,
Luditz, Rabenftein, Gerkow, of Rorek.
Behalven deeze nog vijf gevrijde Berg fteden.
Verfcheidene Bobeemfcbe ftcilen tomen hier onder eenen anderen naam voor , en daarvan verftrekt de tweede in deeze telling genoemde ten doorflaanden voorbeelde ; want Pons noemt men ook Brix of Brux en Most.
Bij de bovengemelde Steden tekent men gemeenlijk in de Oude Saazer Kreis nog aan 26 voornaame Marktvlekken.
Onder deeze allen is Sedlitz, 't welk ook een dorp genoemd wordt, aanmerkelijk 5 want de beroemde fred rik hoffman, heeft ia den jaare 1724 aldaar een bittere bron ontdekt, waaruit het Sedlitztr furgeerzout geftookt wordt.
Te Seitfchiz , eene andere plaats, niet ver van Sedlitz gelegen, is eene bron die nog bitterder en krachtiger is, gevonden.
ELNBOGENER GEBIED.
Hierin telt men voornaamlijk deeze
STEDEN.
Elnbogen, Carlsbad, jfoaclrimsthal,
Gottesbach, Platten, Bkijftadt,
Lauterbach, Schönfeld, Petfchau,
Schlackemvald, Sehlackenwerth.
Elnbogen , is eene Koningiijke flad, aanmerkelijk wegens derzelver ligging, zijnde naamliik op een hoogen en fteilen rots, en met dergelijke bergen omringd: de rivier Eger, welke voorbij deeze rots 'vloeit,
maakt



BOHÈME N, i?
«Bdakt eene kromte die naaf een>"elboog gelijkt waarvan J>' A* P. haam ontleend heeft; en „aar die Had IsVkreis benoemd. " *"*
den v^;,; Ï2,to «"«"vten dji,c van Keizer k"■* ^..st".hitb„,w„: ïz::a/7dMi wèike ootdekking «v*
<!e eigenlijke ontdekker e» „"„ ' , t " ' ^
* de jagt, in het w^.^ p^^S " ^'
marken zilvers uitgeleverd- in dee« „ vlJ(t,ei1 J^ren 3 o 5,7 oa
onder denham van ^ ^ ^
Jn het G*«J telt men voords nog 8 Marktvlek*
L E Ü T M E R I T S E R KREIS. Deeze Wordt liet Paradijs van Bohemen genoemd, zö vruchl STiti L;,ndhüeVCn' C" L^^»> « daarin gg
S T E D E N.
Wn'rs, 'Ausfigi Kamenüz, Tetfchen, Ben/en, 1
' Z)l"«' - oïDuchczew, Ctatffe, of Crupfia.
En behalven' deezen nog 20 Marktvlekken.
Niet ver van de ftad Büin, Hg, het dorp alwaar de land-
tun gewoond heeft , die door de Vorftin M , „ s "
^gemeld tot Gemaal verkooze» werd : men vertel, daarb j, 7^ tMl'e " C *£ dat Duiiscblani het vaderland der vertelfel /ens iT\ ^t h, toen ten tijde een ftokjen in den grond ftak , en het we l eS
£ hT0 '7en ^ « -redaehtenis/evandit w ' e .
*"* , ïocgt men er b.j , werd „aderhand voor alle Koningen on dert dag hunner krooning , eene maat vol hazelnooten nhgefcS « dat nog te„ huldigen dage de inwoont ya„ het dorp ètX
B . "



1.8
BOHÈME N.
alle jaaren eene maat dergelijke uooten moeten opbrengen , wast tcgea zij van andere fchattingen verfcboond zijn.
RAKOWNITZER KREIS.
Met deeze is , mede in den jaare 1714, de Slaner Kreis (*) vereenigd : zaaien bevatten zij joó Heerlijkheden, Hoeven e» Landerijen; waarin voornaamlijk aangetekend worden zes
steden.
Rakonitz, Wehvam, Unhost, Slan, Roudnits, Budin.
En nog 12 voornaame Marktvlekken. PODIBRADER, of, JODI3RADER KREIS.
In het meergemelde jaar 1714, werd de voormaalfe Maldauer Kreis met deeze vereenigd , waardoor zij thans bevat 158 Heerlijkheden, Landgoederen en Hoeven: men merkt daarin aan, deeze
steden.
Beraun, Przibram, Hostomitz, Seltjchan.
En behalven deezen nog 21 voornaame Marktvlekkeri.
EGERSCHE GEBIED.
Dit gebied, dat, gelijk wij reeds gezegd hebben, (_bladz 8.) als een aanhangzel aan Bohemen gerekend wordt, voegen fommigen bij het Elnbogener Gebied , misfchien om dat het in den jaare 1285 door den Boheemfchen Koning rudolph van habsburg, met dat gebied, aan zijn' fchoonzoon,den Boheem-
(*) Zie bladz. 8, m ds noot.



BOHEMEN. ,j,
fchen Koning, onder den naam van huwelijksgoed , gegeeveil werd.
In dit gebied ligt niet meer als,
Eger, een Stad, en Wüdftein, een Marktvlek.
AANHANGZEL;
w
» ^ egens den fiaat der Protestamfche kerken, in het Koningrijk Bohemen , berichtte men in de maand Mai des jaars 1783, van üaar het volgende:
Wij hebben thans in Bohemen 7 Euangelifche Predikanten, 2 h Duitfche en 5 Boheemfche : zij zijn de nagenoemde Heeren, i, als : ij Ltóo , te Creuzberg in den Tfchaszlaufchen
„ Kmsj heeft eene Gemeente, i.)
„ Garmzoens Predikant in P™,. 3.} ^ r/c^ ^ „ Wte ui de Chrudinfche Kreis, oP de Heerfchap Dacho. „ vntz, heeft eene Boheemfche Gemeente. 4.) SaflB<ei te
Zinmes in de Rackonitfche Kreis, op de Heerfehap „ eene dito 5.) Mathias Markowitz, Boheemfche Civil-FredL „ kant te Praag. 6.) Stephan Schincko , in de Kónigsgratfche „ Km, op de Heerfchap en Starkenbach, eene Pa.
„ tem^e. Hoftee, te Hermanfeisfen in evenge-
meide Kre,s, op de Heerfehap Sttoarzenberg/t** Vu^g*
de&"tdkTbKfer J°SEPH DE TWEE^heeft de Rivier de Eger, welke by Letómm-f2, in de Kreis van dien naamvoorde Elbe ontvangen wordt, eenen nieuwen loop doen neemen, naamlijk rondsom zekere veermer n,. r a _i «tunuj, nii-iw £ 1 vcst,n»' Therefia-ftad genoemd: deeze
n,cuw aangelegde loop werd den 5 December des jaars r/86 geopend, ten aanfehouwe van eene verbaazende meemgte vo£ door de meuwsg.engheid derwaards heen gelokt -11 °Weé v.sfchers welken met hunne booten niet verre van daar warïï! waagden het z,g op dit nieuwe vaarwater te begeeven , Z ro den daann, met ongemeene vrolijkheid, tot aan de Lm^t B a



20
BOHEMEN.
ter plaatfe alwaar de grondfteen der vesting gelegd is, en voorbij wier müuren de Eger ftroomt, is eene infcriptie, in marmer gëbijteld, gefield, aanduidende den tijd der flicbtinge door den gemelden Keizer, j o s e p h den tweeden.
In het jaar 1789 heeft men te Praag, op Keizerlijk bevel, een huis ter verlosilnge van zwangere vrouwen, naar het model van dat te Weenen, aangelegd : den 17 Augustus van dat jaflr begon men zwangere perlbonen daarin opteneemen.
In het zelfde jaar is, met hooge bewilliging , op de Univerfifeit ter dier ftede, een collegie over de huishoudkunde aangelegd; 't geen thans door Do. schinsbauer , die onlangs tot lid van het genootlchap der Natuuronderzoekende liefhebberen, te Halle, vcrkoozen is , bij zijn Profeslöraat in de Natuurlijke hiftorie, enz. gehouden wordt.



HET MARKGRAAFSCHAP
M O R A V I Ë N.
TD
e grootte van dit Land , dat aan het Koningrijk Bohemen onderhoong ,s (*) , bepaalt men op ?,6o Duitfche quadraat mijlen; meer dan de helft van efeszelfs grond is berg - en boschachng, en daar dezelve effen is, vindt men veele mocrasfen, poelen en vijvers, waarvan het water zelfs ongezond is
Daar het land bergachtig ?s, js de lucht zeer ruw en koud, zo dat men, op fummige plaatfen daarvan, zig den gantfehen zomer door moet verwarmen; evenwel is deeze ruwe koude ge. zonder dan de meerdere luwte in de effenc plaatfen . intusfehen was en op deèzö gronden meer graanen dan de bcwooners des Markgraaffchaps zeiven kunnen verteeren; hennip en vlas, ooft en tuinvruchten vallen er niet minder: wat het vlas in het bijzonder betreft, hetzelve wordt er zo veel geteeld, „ dat men inden * bloeitijd, allerwegen , 't land als met een' blauwen doek bc» legd ziet" - onder de boomvruchten zijnde nootenboomen in zulk een menigte, dat er jaarlijks veele duizende tonnen gfóo- ' te nooten na de naburige Landen verzonden worden: er was* ook njst en goede faffraan ; men wint er eenigen wijn, doch men wil dat dezelve veel kalkachtige ftoffe bij zjg heeft, waardoor de Meraviers die veel wijn drinken, fterk van de podagrageniaal worden : de weiden zijn er zeer goed voor de veefokkerij • „ Het is merkwaardig," zegt zeker Schrijver, „ dar mcner
" ook wierook en mirrhe uit de aarde graaft" Zo het
ntet eene foort van barnfleen is - merkwaardig is ook de druip
:P Men :vi' ** Mo™is» 'en magtig Koningrijk geweest
z,},waaronder behoord zouden hebben, Bohème*, Poolen, SUefiëa Rusland ck Hongarijen. >
B 3



'22
MORAVIËN.
fteen, die in dit Markgraaffchap valt, en waarvan men fomtijds , zo men wil, gantlche menfchenbeelden vindt.
De ruime bosfchen geeven goede gelegenheid tot het houden van veele honigbeiën , en leveren niet minder wolven, beeren , luipaarden i enz. op : men ontmoet in Moravicn ook bevers.
Groeven van marmerfteen, diamanten, en andere edele gefteenten zijn er mede in eene ruime hoeveelheid ; er valt ook ^wavel , aluin , vitriool en falpeter; men vindt er ook zuurbronnen, enz,
Het aantal fteden, vlekken en dorpen, die in Moraviën gelegen zijn, wordt , even als dat van Bohemen , ( zie bladz. 8 , ) zeer verfchillende ppgegeevea; op de eene kaart telt men 4a groote en bemuurde fteden, 17 kleine of opene fteden , en 197 marktvlekken: de Heer keijzleh. leeft zig de moeite gegeeven om de dorpen, landhoeven , herbergen, enkelde kerken en kapellen, op de kaart van hulleb. te tellen, en het getal daarvan niet hpoger als tot 2400 doen loopen , fchoon een vriend van den beroemden Geographist busciiing, op die zelfde kaart, 3870 marktvlekken , dorpen , landhoeven , en verder aangeweezene plaatfen opgeteld heeft. In den Tegenwoordigen ftaat van alle Volken , leest men , op het artijkel Moraviën, 't volgende : ,, 'T is doorgaand? 3, wèl bewoond, en men wil dat er 11 o fteden, 411 vlekken, 500$ 3, floten , mitsgaders 303Ó9 dorpen in gevonden worden."
Het Moravifche wapenfchild , is een van zilver en rood gefchakeerde Adelaar , op een blaauw veld : anderen omfchrijven deezen Adelaar aldus: ,, Een witte gekroonde, zijne tong uitfteekende, 'en zijne vleu„ gels uitbreidende Adelaar , waarop een rood fchaakfpel." Op het wapen ftaat een Markgraaflijke kroon, fomtijds . met, fomtijds zonder ïijksappel; anderen echter zeggen,dat op het fchild met goud gekroond, een Adelaar Haat , getekend als in het fchild : de wapenhouders zijn -iwee leeuwen , op de kopere munten \ of fomtijds omringt een Engel, of Eergeest, het met een wierookvat en tulpen, terwijl menschlijke borstbeelden het onderfteuneu.
Van den aart en zeden der inwooneren getuigt men, dat ze daaromtrent met die van Bohemen overeenkomen, met welken zij ook een zelfr «Ie fpraak gebruiken — men fpreekt van de Moraviërs zo veel tot lof ta laster , (naar dat elk jegens hun gezind geweest is,) dat het knnst zou zijn te zeggen wie dit volk best getroffen heeft: erqwn zegt van de Moraviërs, dat het volk eenvoudig is om mede pmtegaan; 't zijn dappere lieden, en het Land geeft goede foldaaten.
Moraviën draagt omtrent een derde gedeelte van de lasten die Bohemen opgelegd zijn: tot onderhouding van den ftaat van oorlog, van de gezamentlijke Oostenrijkfche Erflanden , betaalt dit Markgraaffchap jaji^jks 185049° florijnen..



MORAVIËN. 23
De voórnaamfte
RIVIEREN.
Zijn
De Marsch, (*) de Oder, (f) de Zbi/a, de Igla,
de fla».
Deeze en andere kleinere rivieren, mciren en vijvers, leveren veer lerleie goede visch op.
Moraviën wordt verdeeld in zes Kreifen ; de eerde daarvan is de
OLMUTZER KREIS. Deeze is de grootfte van allen, en bevat de volgende
BEMUURDE STEDEN.
Olmutz, Neuftad, Littau,
Zwittau, Tribau, Muglitz,
Hohenfiadt, Schonberg, ook wel Sciiomberg genoemd;
Hojf, Sternberg, Gewiczko, Prostniz, Tobitfchau.
Olmutz is de hoofdftad van deeze Kreis niet alleen, maar ook, van liet geheele Markgraaffchap : dcrzelvcr kerken zijn bezienswaardig.
In den jaare 1741 werd Olmutz door de Prnisfifcbe troupen eenige maanden lang bezet gehouden , en in 17 5 8 finaal belegerd ; doch die van binnen gedroegen zig zo dapper , dat de Pruisfen de ftad niet kon-
(*) Deeze" rivier werd oudtijds genaamd Maruw , thans draagt zy ooi den naam van Moran , of Morava , en van deeze laatfte henaaming is het dat men fielt den naam van bet Markgraaffchap , waarover wij thans fpreeken , ontleend te weezen. Onder aan den voet van onze kaart van Moraviën blijkt duidelijk, boe de rivier Marsch of Morava tot eene grtnsfebtiding tusfehen Oostenrijk en Hongarijen verjlrekt.
Ct) -ö« rivier de Oder heeft baartn naam van de Slavoniëïs gekreegen, naar de menigvuldige hutten daar de vogelaars in loeren , waarvan er veelen aan de JFèl dier rivier gebouwd zyn , en dit in het Slavonisch , oug.1 gebceten worden.
ü 4



H MORAVIËN.
den veroveren 5 ter vergeldinge van welke dapperheid de Keizerin Komngm Maria theresia, den geheelen Stadsraad, benevens veele burgers, zekerlijk van de aanzienlijkfteu , tot den adelftand verhief.
De reiziger moet niet vergeeten den Heiligen kruisberg, een uur van deeze ftad gelegen , te gaan bezichtigen ; op denzelven ftaat een zeer kostbaare kerk, waarin een fchoon Mariabeeld vertoond wordt: derWaards worden veele bedevaarten gedaan.
Bij de gemelde bemuurde, telt men nog de volgende drie
OPENE STEDEN.
Romerftadt, Bergftadt, Kogetin.
Romerftadt , zegt men haaren naam ontleend te hebben van de ReKiemen die aldaar bezettingen zouden gehad hebben, in hunne oorlogen met de Markemannen en Q,tade» — in de nabnurfchap van deeza «act vindt men ijzermijnen.
Voords telt men in de Olmutzer Kreis 32 Marktvlekken, die het eigendom van verfchihendc Heeren zijn.
PRERAUER KREIS,
In deeze Kreis liggen de volgende
BEMUURDE STEDEN.
Als
Prerau, Kremfier, Leipnik,
Weiskirchen, Mejeritsch, Neu Titfchein,
Stramberg, Fulnek, Hosfoblaha.
De
OPENE STEDEN
Zijn,
Ostrau, Freijberg, Frankftadt, Liebau, Bodenjlad.
Voords liggen in de Prerauer Kreis nog 16 Marktvlekken.



MORAVIËN, 25
Die deeze Kreis bezoekt, gedenke den beroemden berg Radhost, gelegen op de grenzen van Hongarije,! en Sileziïn, op welken berg do oude BUravilrs gewoon waren het gouden beeld van radgost aantebidden.
HRADISCIIE KREIS.
Deeze Kreis is rijklijk voorzien van wijn en ooft, voor-' naamlijk midden in dezelve, na de zijde van -ès Brurmer Kreis (waarvan wij ftraks zullen (preeken,) alwaar de rivier do Mcirsrh door dezelve heen loopt.
In de Hradifcher Kreis liggen niet meer als drie
BEMUURDE STEDEN}
Zijnde,
Hradisch, Brod, ook Hungarisch brod genoemd, Gay.
Omtrent een uur van Hmdiseb ligt het Cistercienfer Klooster, Wahbrad genaamd , ftaande op dezelfde plaats alwaar weleer eene ftad van dien naam geftaan heeft.
Behalven deeze bemuurde fteden , ligt in deeze Kreis maar éene '
OPENE STAD.
Naamlijk, Strasmice, op onze kaart van dit Markgraafïï-bnp Strasnitz genoemd.
In het dorp Petrow , nabij deeze opene ftad gelegen , is eene zore üaainde gezond-bron. ë
Bij 't gemelde telt men voornaamlijk nog 30 Marktvlekken.
Van alle deeze Marktvlekken valt nie» anders bijzonders te zegden As dat In de uabmtrfchap van Koriezan , één derzelven, marmergroeven
B5



26* MORAVIËN.
gevonden worden,
BRUNNER KREIS. (*)
In deeze Kreis, daar dezelve aan de OostenrijJtfche grenzen floot, vindt men de heilzaamfïe kruiden, en aan de grenzen van Olmutz ontmoet men onderaardfebe holen, welken der bezichtiginge van een' vreemdeling overwaardig zijn.
BEMUURDE STEDEN.
Brinn, Wischau, Aufterliz,
Auspitz, Kostel, Niealsburg.
In de flad Brinn, of Brunn, van welke men zegt dat zij veelmaals geblokkeerd en belegerd , maar nimmer veroverd is geworden , zijn yerfcheidene kloosters , waaronder dat der Augustiner Eremiten, het welk beroemd is , uit hoofde van een genadebeeld van de H. Maagd Maria , 't welk men aldaar vertoont, met bijgevoegde verzekering, dat de Euangelist lucas hetzelve gemaakt heeft.
OPENE STEDEN.
Poliorlice, Medrice, Bijztrzice,
Neiiftcitl, Saar.
De voornaamfle Marktvlekken (Telt men op ruim 60 , aüefl eigendommen van onderfcheidene Heercn.
Bij Tisfiiew , één deezer Marktvlekken , is een berg, Kwietnitz geiiaamd, welke vol geringe diamanten en amathisten is.
Z N O IJ M E R KREIS.
In deeze Kreis, aan de Brunner grenzen, waren weleer goudmijnen: ijzermijnen vindt men in dezelve nog op verfcheidene plaatfen.
£*} Sommigen noemen dezelve Bramer Kreis, (zie onze 'kaart,') gelijk de eirfie der Banu'.-.rdu ftedstt otk zq ixel Brinn als Brunn gtntimi mréi*



MORAVIËN. 27
Zij bevat de volgende
BEMÜURDE STEDEN.
Als,
Znoijma, ofZmin, Jamniz, oïGemnice,
Budwiz, Krumlow,
Eijbenfchiz, Grosz - bitesch.
Men zegt dat in de ftad Znain nog veele Heidenfcbe oudbeden gevonden worden.
By de gemelde fteden telt men flechts ééno
OPENE STAD,
Naamlijk, Jaijspiz.
In deeze Kreis heeft men 31 Marktvlekken, van alle welken echter niets bijzonders aantetekenen valt.
Even weinig aanmerkelijks is er te melden van de gehcelc
IGLAUER KREIS.
Waarin Hechts gevonden worden vijf
BEMUURDJ3 STEDEN,
A'S,
Iglauy C*) Meferitz, Tmbicz,, Telcze, Zlabings.
En één
OPENE STAD,
Zijnde, Daczice.
Voords, negentien Marktvlekken,
In een van deeze, Fritscb genoemd, is eene overoude zilvermijn waarin men echter, federt het jaar 1761, weder is beginnen te we* ken.
(*) Deeze ftad is in de zestiende etu-.v de eerfte onder ttUe i» Koninglijke fteden groeit, wlke de Luiherfebe Gehofsleete heeft amifjnsmen.



MORAVIËN.
Dit alles is volgends de gcwoone en oudfte orde welke men in het befchrijven van het Markgraaffchap Moraviën volgt, en waarna de kaarten ook ingericht zijn, waarvan de onze ten voorbedde verftrekt: de Heer busching heeft dezelve, in zijne AardrijksbefchrijVing, ook gevolgd, maar in de vermeerdering en verbetering op zijn werk , verwerpt hij die orde, en volgt eene andere, veel naauwkeurigere, van welke wij niet kunnen nalaaten onzen Lezer alhier eene beknopte fehets medetedeelen: hij begint ook met de
OLMÜTZER KREIS.
En zegt: deeze bevat vier quartieren , waarin dezelve is afgedeeld: daarin zijn 52 lieden, 32 marktvlekken en 984 dorpen, tot welke plaatfen 38754 huizen behooren: de quartieren zijn, het
GOLDENSTEINER EN TR1EAUER QüARTIER,
Deeze quartieren bevatten 32
steden.
Als,
Olmuts, Giban, Oclrau, 19. (*)
Switawka, 47. Ausfee, 53. Boszkowits, 128. Hoff, 141. Euknberg,26. Bram/effen, 121.
Fridland, 61. Schüdberg,i2i. Ejjwanowitz, 73.' Gewitsch, 99. Goldenfiein, 63. Altenjladt, 120. Hohenftadt, 140. Kogetin, 203. Littau, Mahrisch Neuftadt, Lofchitsz, 10.5. Mahrisch Tribau, 576. Muglitz, 269. Zwettau, 306. Plumenau, 40. Kortelets, 58. ührtfehuts,45. Prostnits, 447. Romerjiadt, 196. Schonbërg, 421. Sternberg,
Bahrn, 118. Tobitjcliau, 111.
CO De getallen die achter de «aapte.» van 'fommige fteden geplaatst Zijn, wijzen aan koe veele huizen daarin gevonden worden.



MORAVIËN. ap
De ftad Muglitz , die, gelijk in onze opgave blijkt, thans acTg huizen bevat, was in den jaare n3o een dorp.
Behalven deeze fteden telt men in de beide quartieren , waarin dezelven liggen, nog 20 marktvlekken en584dorpen; bevat, tende allen zamengenomen 23504 huizen.
PRERAUER EN FREUNDENTHALER QUARTIER.
Deeze worden op de landkaarten als eene bijzondere Kreis aangeweezen, onder den naam van Premier Kreis, gelijk op on. ze kaart, en uit onze voorgaande befchrijving van dit Markgraaffchap blijkt (*) — voorheen behoorde zeker Diftrid, Katfcher genaamd, en in Silefiën liggende., mede tot deeze quartieren, 1 het welk de reden is dat men van de Prerauer Kreis gemeenlijk aangetekend vindt , dat eenige van derzelver doelen midden in Silefiën liggen : dan, dat diftriét is in den jaare 1742, bij den overgang van Silefiën aan den Koning van Pruisfen , aan dien Vorst gekomen.
Beide deeze quartieren bevatten 20 fteden, 12 marktvlekken, en ruim 400 dorpen, waarin geteld worden 15250 huizen.
De volgende zijn de twinting
STEDEN.
Bodenftadt, 104. Biftritz, 96. Cremfier, 141. tlulein, 121. Lilau, 118. Bautsch, 175.
Drfchewohofiitz, 208. Fulnek, 198. Mahrisch Ofirau, 90. Freijberg, 261. Hulefchau, 2CO. Hotzeplots, 197. Hufiopetskij, 55. Keksch, 102. Leipnik, 186. Meferitsch, 15?. -Neu-titfchein^jo. Prerau,
Weiszkirch, 213. Drahetausch( 96.
(*) Om die reden bevat het Markgraaffchap Moraviën , volgends deeze verdeeling, ééns Kreis minder, (naamlijk vijf,) dan volgends de jnergieadi.



36 MO R A V I Ë È.
BetrefFeiide de
HRADISCHER K R E I Sj
Volgends deeze verbeterde opgave, bevat dezelve de vól. gende dertien
STEDEN.
Hradisch, Gaya, Brumau,
Klobuk, Bisfentz, 156. Hungarisclt-brod, 205.
O/trau, 96. Strcmitz, Bogkowitz, 137. Wesfelij 28. Wisfomtz,i6o. Wsetin, 59. (f) Ziin, 125.
tiet Steedje Osterau ligt op een eiland, in de rivier Marset,; gc} il Ook het fteedje /F«/i/,y , omtrent welk laatfte aanmerkelijk U, dat het eene voorftad heeft die ruim viermaal zo veele huizen bevat sis de ftad zelve , beloopende dezelven een tal van 12 5.
Bchalven de opgenoemde 13 rieden telt men in de Hradifcher Sfsis nog 22 marktvlekken , en 180 dorpen , tot alle welke plaatfen 11831 huizen behooren.
B R Ü N N E R KREIS, ïn deeze liggen agttien
STEDEN.'
Brunn, 1236. Jufterlüz, 134. Butfchowitz, 10a Auspüz, 200. Goding, 119. Ingrmvitz, 65. Kaunitz, 153. Krfifanau, 83. Lomnitz, 51. Kostel, 95. Neuftadtel, 114. Nikclsburg, 207. Eichhorn, Saar, 109. Fohrlitz, 81.
Tiscimowitz,x^S. Tfcherna hora, 56. Wifchau, 154.
(f) Dit is eigenlijk Opper-Wsetin ; eene andere flad, van $ lui. ten , beet Onder - Wsetia,



MORAVIËN. 3Ï
Bij deeze fteden telt men voords nog 57 marktvlekken, en meer dan 676 dorpen, bevattende zamen 20871 huizen.
Z N O IJ M E R KREIS.
Deeze bevat 9 fteden , 33 marktvlekken, en 344 dorpen, tot welke plaatfen 8905 huizen behooren.
De
STEDEN.
Zijn,
Znaim, 914. Krumhw, 63. Eijbehfchitz, 189.
famnitz, 115. Jaromieritz, 8(5. Jaijjpitz, 52.
Moravisch Budweis,121. Grosz-bitesch, 118. Startsch, 45.
IGLAUER KREIS.
STEDEN.
Iglau. 1196. Datschitz, 168. Gnsz Meferitsch, 267. Teltsch, 23Ö. Trebitsch, 331. Slawonitz, 229.
Behalven deeze fteden telt men in de %taer Kreir nog 15 marktvlekken en 294 dorpen , bevattende zamen een tal van Ó433 huizen.
NB. Indien men de naamen der fteden , in de eerfte verdeeling opgegeeven , in deezen opzoekt, zal men eenigen anders gefpeld vinden ; doch op beide wijzen worden dezelven genoemd ; het geen in de lijsten der Duitfche fteden enz. dikwijls gebeurt, waarvan wij in de voorgaande bladen reeds voorbeelden opgegeeven hebben.



HET MARKGRAAFSCHAP
LUSATIËN;
O F,
LAUSITZ, ook LAUSNITZ genoemd.
it Markgraaffchap wordt onderfcheiden in Opper- en NederLaufitz (*) ; het eerfte gedeelte is talrijker voorzien van bergen en heuvelen, en heeft ook een zuiverder lucht, dan het andere gedeelte, waarin veele poelen en moerasfige plaatfen zijn ; doch de Natuur heeft Neder ■ Laujitz weder beter voorzien van hout; zelfs wordt er goede turf geftoken, die anders in Duitschland niet veel gevonden wordt ; in beide de deelen vindt men mager en vet land , en men bouwt er veelerleie graanen, boom - en tuin - vruchten, echter niet toerijkende om de inwooners te voeden , waarom er ook een invoer, van veele eigene produ&en is: intusfchen is er eene aanzienlijke veeteelt, en er valt ook, zo
als doorgaands door geheel het Duitfche Rijk, veel wild op
eenige bergen , die echter niet ongemeen zijn , vindt men fomtijds
(*) Lanfitz, of Lnzice , is ten Slavonisch woord, dat, naar'het gevoelen van fommigen , waaronder de Heer irïhïei , een boschachtig ef waterachtig land zoude beteltenen: bet Neder - Markgraaffchap beeft weleer alleen dien naam gevoerd , doch naderhand, en -van omtrent bet midden der vijftiende eeuw af, heeft dezelve ook het Opper-graaffchap aangeweezcu ; vóór dien tijd heette dat gedeelte van het Markgraaffchap het Land van Budiszin , of Gürlitz, gelijk de Kreifen van dien naam daarin ook nog gevonden worden , zo als nader zal blijken , als mede waarom Opper-Laufitz in vroegere tijden ook den naam van De zes Landen en Steden gedraagen beeft.



LUSATIËN. ^
fcgds diamanten , en ander gefreentc ; foromfgen zégden dat of goudgroeven gevonden worden ; maar husner zeft desaan. gaande: Van de bergwerken wordt ook veel wind genaak" » daar z:jn we! bedriegers in * land gekomen die bier en daaf „ gewroet hebben ; maar als de goudgroeven vaardig waren „ ontbrak het nergens anders aan, als aan goud/'
De uitgebreide veeteelt der taufitzen vergoed rijklijt huu gebrek an andere landsprodneten want nu munten zij n» in den tak der man flju» die hun overvloedige winsten aanbrengen: de flad ö,l htz , hoofdftad van de kre:s van dien naam , in Opper - taufitz , trekt door
aare lakenfabriek jaarlijks meer dan een tonne'gouds voLe'el r andeu , koufen ,mitfe„ Cn handfehoenen worden alom i„ dit Markgraaffchap veel gemaakt, maar van meer gewigts zijn de linnenweeverijen,
eftortl'ïf* &Tdea WOl"t,Cn: d' ""S^reidelijnwaathandt heeft ook van tijd tot t.jd groote verfehillen doen ontrtaan , tusfehen de Steden en platte an , of de Landranden : de eerften beweerd „ da volgends ecn.ge voorhanden zijnde befluiten der Rege.riug, de lijnwlahandel in >t groot aan de dorpelingen verboden was, enz. -i hier over z„n nog in den jaare ffti et couiinisfarisfen benoemd, want
toen waren de verfehillen nog „iet beflist
De inwooners zijn wel Duiden vin afkomst, maar mea vindt op de dorpen nog veelen van de afkomst der Wenden, gelijk „iet al 1 e„ hu.ne fpraak maar ook hunne *edén en kleding ^wijzen , ds IJ enden hebben weleer dit Land bemagtigd, maar zijn door de Christenen weder overweldigd : deaaangaande leest men elders het volgende: „ Toen daarna de Christenen weder de overhand behielden, L„ gen zij de Wenden Wel niet alten dood , maar veroordeeld ,. d „ zeiven tot eene eeuwige flaavernij , en daarin ftaan zij no* „ dat geen Wende eenig handwerk leeren kan " '
Derhalven zijn zij van de Duitfchers gcfiagen vijanden, en als zij „ gelegenheid hebben een daarvan onder hunne vuisten te krijgen „ flaan zij niet meer dan negenmaal op ééne plaats »
,, Daar zij» ," zegt een ander, „ i„ Opper - Laujiez 6, WendifeU „ kerken, „aamhjk 8 Catholijken en 54 Euangelifthen." 7
De LaUfitzirs worden gehouden voor levendig van geest mnr iii nger cn mörflger dan de andere Duitfchers g
Dat zelfde gedeelte van dit Markgraaffchap is het vade-Iand der Hernhutters en deeze broederfchap heeft aldaar ook een zeer „ro0 Zien behouden , nog in den jaare i7So, ging daar te lande eefgTS mt bevattende eene verzekering dat de broeder-gemeenten, wetn zt in hetgeheele Markgraaffchap bevonden , in hoedanirtaiH «. % .„derdaanen Cwege„s derzelver « en^S ) ZT^Z 2ouden worden, niet alleen in het werkelijk genot tai
c



3 4 O P P E R - L U S A T I Ë N.
vrijheden en rechten, maar zullen ooit verder deel verkrijgen aan de OTref* tnigende tekenen van de Lands - Vorstlijke genade.
Het wapenfchild van het Markgraaffchap Opper -Laufitz, is een gouden muur, met zwarte, muurgroeven, op een blaauw veld ; dit wapenfchild draagt een gekroonden helm, waarop die gouden muur met twee lazuurblaanwe arendsvleugclen ftaat — dat van Neder - Laufitz, is een rootte os op een wit veld, die van de linker na de rechter zijde toe ftaat.
Door dit Markgraaffchap vloojen vborriaahilijk de volgende
RIVIEREN.
De Spree,
De Schwarze, of zwarte Elster; De Ptdsnitz,
De Neisze, die eigenlijk in Bohemen ontfpringt;
De Oueis, ioopcnde-langs de grenzen van Laufitz en Süezlên
In de rivier de Qtieis worden fomtijde paarlen gevonden: hüenek: evenwel zegt er dit van : ,, In alle befchrijvingen wordt veel ophefs ,, gemaakt van de paarlen, die in de Queisfe zouden gevonden wor„ den , maar ik heb nog niemand ontmoet die er een bezit of maar „ gezien had."
Om nu dit gedeelte van het Duitfche Rijk bevatbaar te verban» delen , moeten wij eerst fpreeken van
OPPER-LUSATIËN.
]30it Markgraaffchap , (want de naam van Markgraaffchap. geeft men aan Opper- cn Neder - Laufitz ieder afzonderlijk,) wordt verdeeld in twee Kreisfen; zijnde de eerfte de
BUD1SSINER KREIS.
Deeze Kreis, die weder verdeeld wordt in drie mindere Kreifen,. welken den naam draagen van Opper. Neder- en Ouck-



ÓPPER-LÜSATIËN. ft
kreis, bevat de twee
STANDS HEERL Ij K HEDEN.
Hogerswerda, Köningsbruck.
Deeze worden Standsheerlijkheden genaamd, dm dat zij, gelijk wij in ons tand fpreeken , Item in Staat hebben: zo zijn in dit Markgraaffchap ook zes ftemhebbcnde fteden , die daarom de Zes fteden (*) genoemd worden; (hier van nader;) want het beftuur over het Markgraaffchap ftaat aan twee Standen , naamlijk Landftanden en Steden : de eerstgemelden zijn gecompofeerd uit Heeren , (die der Standsheerlijkheden. naamlijk,) Prclaaten, (die naamlijk van eenige Stiften, hier na te meiden,) en de Ridderfchap of Manfchap , zijnde de bezitters van Ridtlermaatige goederen: de zelfde fchikking heeft ook plaats in Neder Laufitz , doch daarin zijn maar vier ftemhebbende fteden , die men gemeenlijk Kreisfteden noemt , aan welke onderfeheidende benaaming zij in deeze onze befchriiving mede te kennen zijn.
De Standshcerlijkhekl Hogerswerda , werd in den jaare 1704 aaii de Vorstinne van Tefeben voor a 5 0,000 Speciedaalers overgelaten , gelijk de tweede heerlijkheid', federt den jaare 1726 aan 't Graaflijke' Fricfche buis toebehoort — dit tekenen wij alleenlijk aan, op dat zij die zig met dit ons werk en in de daarbij gevoegde kaarten willen oefenen, zouden Wceten , wat de naaincn van Tefcben , Friefen , em. welken zij op' de kaarten vinden, betekenen.-
De Standsheerlijkheid Hogerswerda bevat
Hogerswerda, een klein landfchap van ruim 300 huizen énjii 7 Kerkdorpen, en 10 Riddermaatige goederen.
De andere Standsheerlijkheid, Kijningsbrück, bevat
Kb'ningsbriick, een Steedje en flot.
5 Kerkdorpen, en 2 Riddermaatige goederen.-
In deezè Standsheerlijkheid heeft men een bron van mineraal water.
(*) Zeker Iliftoriefcbrijver zegt desaangaande : „ Deeze Zes fteden ,i komen mij voor gelijk de iandftreek der Tien fteden, in 't beloofde „ Land : gelijk nu deezen te zamen Decapolis genoemd worden, alzt i, mag men deeze Zes fteden eok immers wel, met allen recht, Hexa. >, polis noemen?"
c i



OPPER- LÜSATIË'N.
In de Budisfiner Kreis, zijn 37 van de 54 Euangelifche kerken, treilen wij boven zeiden dat in Opper - Laufitz gevonden worden ; de overige 17 liggen in de Gërlizer Kreis.
GEESTLTJKE STIFTEN.
Budiszin, Marienftern, ook Morgenfiem genaamd.
Het eerde is een Dekenfchap en Domkapittel van st. pieter , en het tweede een Jonge - JulFerenftift en klooster van de Cistercienfer orde : hier in, zegt hubner, worden veele heiligdommen gevonden ; onder anderen ook zeventig koppen van de bekende elf duizend maagden.
Het Domkapittel bezit 33 dorpen, en
Munchswolda,-) TT
£ Heerlijkheden. Schirgiswolda, o
Het klooster bezit
De Eigenifche Kreis, waarin het Hoedje Eernftadt en 7 dorpen.
iVittgenau, een fteedje.
40 Dorpen geheel, en 11 dorpen gedeeltelijk.
In de Eudisfiner Kreis liggen voords de diie volgende
ZES-STEDEN.
Budiszin, Camens, Lübau, of Libe.
De kerke» in Budiszin zijn bezienswaardig , voornaamlijk die vaa st. pieter, in wier grootfte helft de Euangelifche , en in de kleinfte lielft de Catholijke Godsdienst geoefend wordt — het Raadhuis is zeer aanzienlijk , gelijk ook andere opeubaare geftichteu , welken in die ftad gevonden worden.
Bij de ftad Lbban is eene bron van mineraal water — omtrent deezej ilad neemen de wooningen der Wenden een begin.
In deeze Kreis telt men voords nog voornaamlijk
Ruhland, Pulsnitz, Elstra, Landsheereii-fteden. Weisfenberg, een vrij ftad.
Marklisja, Goldenftraum, Steedjes in de O.7eis - Kreis. ;



OPPER-LUSATIËN. 37
Van deeze allen is echter niets aanmerkelijks te zeggen.
GORLIZER, OP, GORLITZISCHE KREIS.
Deeze wordt weder verdeeld , of liever onderdeeld, in de Gerlizer, ZitUuJche en Laubanfche Kreis; de tweede daarvan ligt op de grenzen van Bthemen , gelijk op onze kaart is aangeweezen.
In de Gorlizer Kreis liggen , even als in de Budisfiner Kreis, twee
STANDSHEERLIJKHEDEN.
Als,
Muska, Seijdenberg.
De eerfle bevat Muska , of Muskau, een ftad; en 8 Kerkdorpen.
De andere bevat niet meer dan de beide fteedjens, Seijdenberg, en Raubersderf. (*)
GEESTLIJKE STIFTEN.
Marienthal, Het Prioraat te Lauban.
Het eerstgemelde is een Jonge-Juffcrenfl-ift , en klooster van de Cistercienfer orde, en het tweede een Jonge -Jufferenklooster, van de orde van Maria Magdalena de Penitentia.
Marienthal, bezit Ostritz, een fteedjen; en verfcheidene dorpen , fomm'gen geheel , fommigen gedeeltelijk.
Het klooster te Lauban , bezit niet meer als 4 Dorpen.
Van deeze Kreis zijn de drie
ZES-STEDEN.
Görlitz, Zittau, Lauban.
O De gebeeie Standsbeerlijkbeid word, naar dttze flad ook vel Raubei'srtori gemema.
C 3



g8 OPPER -LUSATIËN.
De hoofdkerk in Gó'rlitz, de 5/. Pieter en Paulkerk genaamd, is een gebouw, dat in Duitschland weinig zijns gelijken heeft; het veryaarlijk gewelfzel daarvan rust op 24 pijlaaren , het dak is van koper, en onder de kerk is eene onderaardfche kapel; men heeft over deezen feinpel zeventig jaaren gebouwd.
Buiten Gorlitz , in één der voordeden, moet men niet vergeeten te bezichtigen het nagemaakte Heilige Graf; 't zelve heeft de Burgemeester jseorg r» mer. ic 11, in den jaare 14S0, naar een inpdel van het Heilige Graf te Jerufalem , aldaar doen oprichten.
Zittau heeft in de jaaren 1755 en 1757 veel geleden door de daarin figgcnde Pruisjifche troupen , die het echter , in het laatstgemelde jaar? aan de Oostenrijkers moesten afftaan : deezen wierpen er zo veele pekkranfen en vuurkogels in, dat niet minder als 5 54 gebouwen , waaronder twee hoofdkerken , het raadhuis en verfcheidene andere ftads geftichteu , daardoor verwoest werden, zo dat er flechts 138 huizen ftaaa bleeyen.
De Garlizer Kreis, bevat verders voornaamlijk nog,
Schönberg, Reichenbach , Halbau, Landsheeren - fieden.
£um, Rothenburg, Landsheeren-vlekken.
Joachimstein, een vrij wereldlijk adelijk ftift, voor twaalf
Juffrouwen. De goederen der Heerlijkheid KHtzdorf, en Hemhuth, ""^
Grosz-hemiersdorf, \ aanmerkelijke plaatfen. Nieskij, J
De eerfte deczer plaatsjens is de ftamplaats der Hernhutters , vaa •pelken wij boven reeds gefproken heirben; het ligt in de ZittauerKreis, en is in den jaare 17?s eerst aangelegd ; h is zijne geboorte verfchuldigd aan het bouwen van weinige huizen door eenige Moravifche brocde- ' fen, op de velden van het Graaflijk Zinzendorffche dorp , Vertbclsdcrf; deeze huizen werden van tijd tot tijd met nieuwe aanbouwingen vermeerderd, en zijn tot het tegenwoordig Hemhuth geworden — in hetzelve bevinden zig reeds oyer de 700 perfoonen , die allen onder een zeer jiaauwkeurigen tucht gehouden worden , en vandaar door geheel Dnitschiand niet alleen, maar zelfs tot Heidenen , in Groenland, AJia en Amexiea , hunne zendelingen afvaardigea , om de menfehen tot het waare Christendom te bekeeren.
Door de zelfde brooderfchap is Grosz - hennersdorf, behoorende aan de jSraavinne van wattevii,i,e , geboreue Graavinue van êiszaniioRS ,



NEDER-LUSATIÊN. 39
racde beroemd , niet alleen wegens een kweekfchool , welke gezegde broederfchap aldaar heeft , maar ook wegens de in den jaare 1743 aldaar gehoudene vermaarde commisfie , in de zaak der broederfchap, waarin zij voor echte verwanten met de belijders der Augsbumfche i^onfesfie verklaard werd.
Nieskij, is eene op de velden van zeker landgoed der Graavinue van ÊiNzrNuoRF, voor de Hernbutfcbe broederen aangelegde plaats, alwaar z^j een Pedagogiuin hebben.
NEDER-LUSATIËN.
T
JLn dit Markgraaffchap heeft de Koning van Pruisfen eene bezitting, naamlijk Pruisch - Cotbus, liggende genoegzaam midden in het Graafichap, gelijk op onze kaart is aangeweczen.
Dn tweede gedeelte van het algemeen Laufitz, wordt verdeeld in vijf Kreifen, waarvan de eerfte is de
LUCKAUISCHE KREIS. Daar in ligt de
STANPSHEERLIJKHEID
Drehna. — Deeze bevat 11 dorpen.
De
KREISSTAD.
Luchau.
Voords ligt in deeze kleine Kreis niet meer aanmerkelijks, dan Gdziti, een open fteedjen, waaraan nog verfcheidene Edellieden thans deel hebben.
GUBENSCIIE KREIS. bevattende de
STANDS H EER h IJ K HEDEN,
Fprjla, Pforten, Sorau, Amtitz. C.4



4®
NEDER,- LUSATIËN.
Tot de Heerlijkheid Sorax, behoort de Heerlijkheid Triebcl: in den jaare 1558 , zijn zij van den Boleemfchen Koning, ferdinand, voor 134000 Rbijnfcbe Guldens, in ervelijken eigendom gekocht.
De Landsheerlijkheid Forsta, bevat Forsta, eene kleine ftad,en 35 dorpen, waarvan 18 door vafallen bezeten worden.
Jn Pforten, ligt het fteedjen van dien naam, en 20 dorpen, De Standsheerlijkheid Sorau, beftaat uit
Sorau, X ft. H'
Chrislianjïadt, ƒ
Trkbel, een vlek, met een Graaflijk flot.
Nabij de ftad Sorau is eene diergaarde, met een flot tot de jagt
Cbristianftadt is , in 16 5 9 , uit een dorp ontftaan, zijnde van gevlugte menfchen uit Sileziëa, gebouwd — Tribei , fchoon een vlek , ls de hoofdplaats van de Heerlijkheid van dien naam: zie bladz. 40.
De Standsheerlijkheid Amtitz, bevat niet meer als Jmtitz, een Vlek, en verfcheidenc dorpen.
In de Gubenfche Kreis ligt voords het
GEESTLIJKE STIFT
Neuzelle, zijnde van de Cistercienfer - orde, Schenkendorf, eene Commanderij van de Johanniter ■ orde, te Sonneberg.
Het ftift bezit Furstenberg, een fteedjen, en*36 dorpen.
Eenigen van deeze dorpen behooren aan de Brandenburgfebe regeering te Custrin , fchoon de Abt van het Stift de b.eleening daarvan out. Vangt,
Eindelijk ligt in deeze Kreis 't marktvlek Gasfen, en de
KREISSTAD
Gvbm-



N E D E R - L U S A T I Ë N. *i
In de
LUBBEN SCHE KREIS, Liggen de
STANDSHEERLIJKHEDEN,
Lsutliel, Lieberofe, Straup.tz.
Alle drie deeze Heerlijkheden zijn van weinig belang, ieder bezit alleenlijk eenige weinige dorpen. Het zelfde zij gezegd van de in deeze Kreis liggende
COMMANDERIJ
Te Friedland, zijnde eene Heerlijkheid, die federt 1523 den Hgirmeester van de Johamiter ■ orde te Sonnenberg toebehoort.
Deeze en de commanderij, boven , in de Gubenfcbe Kreis, behooren, *ls Geestrijke Stiften, tot den Prelaaten - ftad, en hebben dcrhalvcn ten Landdage haare Hemmen.
Men voege eindelijk bij dit weinige de
KREISSTAD
Lubben*
In de vierde, zijnde ue
KALAUISCHE KREIS,
Liggen de
STAND SHEKRL IJ KHEDEN,
Dobrilugk, Lubenau.
De eerfte bevat Dobrilugk, een ftad ; deeze was eertijds een klooster, werd daarna tot een flot gemaakt, waarbij toeneen ftad aangelegd werd.
C s



#6 NEDER.LUSATIEN.
Kkckhijn, een fteedje, en een groot getal dorpen.
Tot de Standsheerlijkheid Lubenau, behooren Lubenau, eene kleine flad, cn 20 derpen.
Jn deeze Kreis ligt voords de vierde
kreisstad
fColau, die, van tijd tot tijd, door vuur en zwaard zodanig ^geteisterd is geworden , dat zij thans met recht klein cn gering genoemd wordt.
.In deeze Kr?is verder niets dat eenige aanmerking verdient, als Vetfchau, een open fteedje.
"Van de
SPREMBERGISCHE KREIS
Noemt men alleenlijk Spremberg, dat wel de Kreisftad is,maar fjiter geen ftem ten landdage heeft.
AANHANGZEL.
Xn den voorledenen jaare 1789 is het aanzienlijk cabinet van Natuurlijke zeldzaamheden , aan de Broedergemeente , (zie bladz. 38,) toebehoorende, nevens het Seminarum dier Gemeente , van Barbij na Nieskij, en daarentegen het Pedagogium van .daar na Des/au verlegd: het Seminarium, welk, bijzonderlijk in het Theologisch vak , tot een Univerfiteit voor de Broedergemeente dient, heeft mannen tot Leeraars wier bekwaamheden en geleerde kundigheden alle Univerfiteiten tot eer zouden ftrekken. De Hoogleeraar cunow, bijzonderlijk, geeft, met vec{ fchranderheid en oordeel, Jesfen in de Wis - Natuur- en Scheid kunde.



ïï E T HERTOGDOM
§II,EZIËN,
PENEVENS HET CRAAFSCHAP
G L A T Z.
^Wver den oorfprong van den naam van dit Hertogdom is men het niet ééns: de vrolijke iiubner zegt: ,, In oude tijden heb* „ ben aan de Weïchzel , in het nabuurig Pokn, óe EUjfii ge„ woond ; die nu tusfelun de woorden Etljfii en SU zii eenige ,, overeenkomst vinden , hebben ten minften wat meer alt, niemendal gezegd."
Beiden,Éileziên cn Glatz, behoorden weleer aan het Huis van Oostenrijk, of liever aan de Kroon van Bohemen; doch zijn in den jaare 1742, aan den Koning van Pruis/én, en aan deszelfs erfgenaamen en opvolgers, van beiderleie gellachten, voor eeuwig cn in volle fouverainitcit en onafhangeiijkheid afgedaan , uitga, zonderd eenige ftukken die ten hoogden 90 of 100 quadraatmijJen bcflaan , en welken wij in het vervolg met naamen zullen opgcevcn : bij gcmelden affland heeft de Koning van Pruisfen zijne tijtels vermeerderd met die van , Souveraine en opperfie Hertog van Silezisn (*)•
Aan de zijde van Polen, dat is tegen het oosten, is dit Land elfen en open; doch aan andere zijden heeft het voormuuren van bergen en bosfehen : het bergachtige gedeelte van Silezién, dit intusfehen aanmerkelijk groot is , brengt zeldzaam toerijkend voedzel voor zijne bewooners voord; doch het overige gedeelte,
(*) De Hertog plag zig te noemen Hertog van Sileziën door god's en st. jan's genade; ■went die Heilig was de befebermbeilig van dit Hertogdom.



44 SILEZIËN.
ha kleinfrc, heeft eenen vruchtbaaren grond, die in voordeelige jaaren meer graanen voordbrcngt dan de bewooners tot hun onderbond noodig hebben : „ 'T is een van god gezegend land," zegrHUBNEu , meergemeld, „ cn indien de arme ovidius „ na1*Sileziën gebannen was geweest, zou hij zijn treurhoeken „ niet hoeven gefchreeven te hebben." Tuingcwasfen en ooft vallen hier en daar menigvuldig ; en alwaar de grond niet bekwaam is tot den akkerbouw, is dezelve echter goed tot weiden , of het is met hout bewasfen, zodanig dat men geen geheel onvruchtbaar piekjen in geheel Sileziën vindt : vlasch wordt er zeer overvloedig jj-ewonnen : het planten van den tobak wordt cr mede niet verzuimd : men bereidt er ook veel teer, harst, pek en terpentijn : het gebergte levert agaat, jaspis, amathisten cn andere edele gcfreenten op; men vindt hier en daar ook rijke goud- en zilver-mijnen; ijzermijnen zijn er overvloedig; er valt ook koper en loot: wild is er op eenige plaatfen zeer veel.
Overliet getal van de Silezijïhe fteden is.men het even weinig ééns , als ever dat van de meeste Duitfche Landftrecken: de eene telt 13 o beinuurde fteden, de andere 15° i een derde geeft er 177 op , weder een ander 173; Profesfor bork, meent dat Sileziën , benevens het Hertogdom Glatz, 180 bemuurde fteden heeft; bij anderen vindt men dat getal nog anders: ten aanzien van de dorpen is de begrooting al mede verfchillende: „ Ik begeer," zegt zeker Schrijver, „ dat onredelijk groot ,, getal, dat eenigen daarvan opgeeven , niet natefchrijven , maar zal ,, alleen aanmerken, dat heneeius van iiennenfeld verze„ kert, dat de dorpen in het jaar 1(113 naauwkcurig geteld zijn ge„, worden , bedraagende een getal van 4761 :" een ander noemt er 6000. terwijl weder een ander dat getal wel duizend te hoog meent te weezenin de Tegenwoordige»-ftaat van alle volken, leest men, ,, Het ,, oude Breslaufche Stedeboek , brengt, zegt men , mede, dat er in ,, '1 jaar 1529 , in geTOnden werden. 414 fteden, 863 floten, en
51103 dorpen; maar andcreu twijfelen aan de waarheid van dit getal, ,, en willen, dat er maar 150 fteden, en 15000 dorpen in zijn, daar
er anderen 23 bijvoegen:" zeker heeft hier een verbazend verfchil plaats; dan, wat van eene misrekening ook zij, zo veel kan niet misgerekend weezen , dat dit verfchil niet zou aanwijzen dat Sileziën in honderd jaaren groote veranderingen ondergaan heeft.
Het getal der menfeheu in dit Hertogdom beloopt meer dan anderhalf piillioen.
Silez:ën is zeer beroemd wegens het voordbrengen van veele Geleerden , waaronder de groote wpeff ten voorbpelde verftrekt : ,, Ue SileziërSf" zegt zeker Schrijver, „ gaat tot hunne lofn», dat zij



SILEZIËN. ^
,5 fcherpzinnig, verftandig, vermaaklijke praaters en goede Poëeten zijn, ,, en vcrvolgends dat zij een befchaafd volk zijn , dat knnst en deugd „ bemint, en daarom ook eenen aangenaamen omgang met andere volken ,, heeft:" als lieden van dcngd , zijn zij, zegt men, ook zeer verzot op het point d'bonneur (*).
liet wapen van het Hertogdom Sileziën , is op een goud veld een zwarte gekroonde Adelaar , hebbende op zijn bórst een zilveren halve maan , wier einden zig vertoonen als eikels en als kleine kreifen.
Men verzekert dat dit Hertogdom , benevens het Graaffchap Glatz, jaaslijks vier millioencu Rijksdaalders opbrengt.
Men merkt in de befchrijvingen van Süeziln gemeenlijk aan de volgende
BERGEN.
Het Zuider gebergte (t). het Moravlfche gebergte, Het Himgaarfche gebergte, de Zotenberg, De Spitsberg, de St. Georgenberg,
De Grdtzberg, de Ruheberg,
De jfalmsdorfenberg.
(*) Dat de Duitfchers van Ottds omtrent de eer zeer lei es eb geweest zijn, blijkt nog aan eenige infiruCtiën van amtenaaren; de fcherpteehter te Bcrlin, bij voorbeeld, offeboon verpligt zijn evenmenscb dood te [laan, en dood zijnde te behandelen , mag geen vilders kar aanroeren , wil bij niet ontriji/igd weezen : nog in bet begin van dit hopende jaar , gebeurde desaangaande te Berlin bet volgende: De perfoou luntz , welke de post geroofd bad, veroordeeld zijnde geworden om op eene vilderskarre gezet , naar de gerechtsplaats gevoerd, en daar van onder op geradbraakt te worden , maakte de fcherprcehter zwaarigbeden , hierin beftaande , dat hij, wanneer de misdaader op eene vilders karre fezeten bad , denzelven niet meer kon aanraken , en dienvolgends ook niet kon radbraaken; en aangezien zulks overeenkomftig zijne inflruiiien was maakte hetzelve eene verandering in de uitvoering van bet vonnis , dat derbalven opgefebort moest worden.
(f) Dit is niet alleen bet voomaamfle gebergte van bet Duitfche Rijk., (zie bladz. 4,) maar zelfs ven geheel Europa: in de ftreek van het Zuidergebergte , dat bet Vorflendom Jauer tegen bet zuiden en weten van Bohemen fcheidt, is ook bet Rifengebergte, of Reifengebergte , de boogfie van bet Boheimifche gebergte, (zie bladz. 7:) de boogfie van b-t Ric«ngebergte noemt men de Sneeuw-, of Reuzen-kop , waasvan de befebrij-



■46 5 I L È S I t£ R- . '
Van deeze gebergten zijn er ia hoog,dat de winter er eer begint <Sas èp het platte land: „ Als men bij voorbeeld," zegt zeker Schrijver „ aan den voet van het Zuidergebergte in ijsfleden rijdt, kan men té ,-, Mreslau zig nog vermaaken met onder de groene boomcu te wandelen:' 4, de bewöoners van het gebergte worden des winters, door de iheCtrw," „ niet alleen in hunne huizen beflooten , maar loopen ook als dan, even „ gelijk de Laplanders cn Krainers , met lange planken , die zij „• onder de voeten binden, over de ihecw."
De Zotenberg , ook wel Zottenberg genaamd, ligt in het Vorstendom Scbweidnitz, cn heeft waarichijnelijk zijnen naam ontleend van het fteedje Zobten, dat aan deszclfs voet ligt: zijne lijnrechte hoogte wordt op sioo, en van anderen op 2 iï5 Rhijnlandfche roeden gefchat ; frederik luca begroot zijnen omtrek op 10400 fchreden. Op derf hoogden top van deezen berg ftond Weleer een flot, waarin de Hertogen' *an Stbweidnitz verfchtidene kecrer gewoond hebben; in verderen tijd is het een nest van roovers geworden, en uit dien hoofde in 1741 van dê' Breslauers en Scbweidnitzers verwoest geworden; thans" ftaat er een kleine
Hing dus gegeeven wordt: „ Hij reist als een reus onder de nabij gelegene' booge bergen, om hoog, en is den meesten tijd van het jaar met fneeuvü i, bedekti zij die hem beklommen hebben, berekenen den weg , van desi, zelfs voet af aan, lot zijnen hoogften top, ep drie Duitfche mijlen, eri christoph schilling, eertijds ReEtor te Hirschberg , zou ,■ j, door een Mathematisch werktuig, hebben doen blijken, dat deszclfs ,-, lijnrechte hoogte , 3o ftadiën, of 12,500 Rhijnlandfche roeden be„ loopt:" men twijfelt echter aan de juistheid van deeze meetings want , zegt men , indien de berg die hoogte had, zo zou deszclfs top
.iiiet alleen de meeste tijd des jaars, maar onafgebroken met fneeuvi bedekt moeten weezen , en de koude op denzelven zou dan veel feller en onverdraaglijker zijn , dan die werkelijk bevonden wordt : „Be beov„ fte top," dus luidt de bovengemelde befchrijving verder, „ is een' „ fteenrots, een flijlen en boogen klip, van een' groeten omtrek , waarop H een kapel, ftaat, die den h. laurentiüs toegewijd is: van deezen „ hoogften top, zegt men, dat ze 4J00 Rhijnlandfche voeten boven de f, omliggende bergen verheven is: de weg daarna toe, van de zogeuaam,, de kam af, .wordt op ecu kleine vierde van een Duitfche mijl g-«,, febat , en de fteene trappen , langs welken men opklimt, beloopen
4, tusfeben de elf en twaalf duizend."
liet reuzengebergte , Itfst men elders, is berucht wegens fpoolcen , en in hel bijzonder wegens een veranderlijk fpook, dat den naam draagt van Rubenzagel: dus vertelt men van hem: „ Deeze bosebgecst verfchijnt de „ pasfagiers die over dit gebergte uit nieuwsgierigheid of uit nood rei» ^n, fomtijds in txenscbUjke gedaante, bij voorbeeld als een monnik,



SILEZIËN.
47
Capel op: zuidwaards achter deezen berg is een ilijla ross , waar vs| uien genoegzaam geheel Sileziën overzien kan.
RIVIEREN.
De Oder, (*) de Weichzel, of Weiszei,
de Elbe. (f)
Behalvcn deeze voornaame zijn er nog verfclieidene kleinere riviereat'
Sileziën wordt verdeeld in Opper - en Neder - Sileziën, gelijk op onze kaart bfjkt, ep daar het, volgends ons voorgaande, twee' Opperheercn heeft, moe; men noodwendig in die verdeeling nog in aanmerking neeme1 het Pruisfisch Sileziën , en Het aan de Boheemfche kroon ingelijfd gebleevme Sileziën: wij zouden derhalven met andereu liet Hertogdom naar deeze bezittingen kunnen verdoelen , maar wij verkiezen de eenvoudige verdeeling van Opper- en Neder -Silizien te volgen , en zullen alles wat daarin aan de kroon van Bohemen gebleeven is, bijzonderlijk aanwijzen 5
„ als een krnidzoeker," (want zulke gedaanten verfchijnen bier nog ai veel, om dat of dit gebergte de raarfte kruiden en wortelen grot jen , dis men anders nergens vindt,) „ ah een jaager , als een oude paai, en der„ gelijken; fomtijds ook in de gedaante van een wild dier , als een paard,„ een raaf, een padde: bij doet niemand kwaad , maar laat zig alleen„ lijk in een gefprek met de reizigers in, toont bun ook wel Jen rechten „ weg als zij verdwaald zijn, en verdwijnt dan voor hun gezicht; maar „ als bij geaffronteerd wordt is hij boos, en dat gefebiedt voornaamlijk „ als bij bij zijnen naam geroepen wordt, dat hij om den dood niet vet" „ draageu kan: hij beeft evenwel geen magt over het teven der menfeben, ,, cn alzo kan bij „iet meer doen als dat bij een onweer van blikfem, „ donder en regen verwekt , waardoor de pasfagiers gemeenlijk zo bcoa* „ ten wo, den , als of zij' in het bad geweest waren" wij behoe¬
ven den leezer niet onder bet oog te brengen dat deeze befibrijvin* uitr Duitschland komt. " " "
(*) Deeze outfpriugt wel in Moraviën, (zit bladz. a3,) maarzij nordt in Sileziën eerst aanzienlijk, waarom men baar ook onder de rivieren van aus Hertogdom plaatst.
(f) Dt osrfprong van deeze wordt wel in Bohemen gefield (zie bladz. i ,) doch zij is werkelijk op den SUeïiftheo bodem, „aarlm\if tuur tok bier eene plaats motten getvvtt



4!? N E D E R - S I L E Z I. Ê N.
ÖÜE f al onzes oordeels de kortftc weg zijn, en derhalven best ge» leb'kt voor ons bellek. Wij zullen dan eerst fpreeken van het grootfte deei , zijnde
NEDER-SILEZIËN.
.iOCctzclve bevat dertien Vorstendommen, drie vrije Standsheerlijkheden, en verfcheidene mindere heerlijkheden: onder dc Vorstendommen noemt men eerst
HET VORSTENDOM BRESLAU.
' De grond van dit gedeelte van Neder - Sileziën is geheel vlak, waarom er ook voortreffelijke koornakkers en weiden gevonden worden.
Hetzelve wordt verdeeld in vier Kreifen, waarvan de cerfte is de
BRESLAUISCHE KREIS.
Dccze bevat
Ereslau, cenc aanzienlijke ftad, en drie opene fteedjens. »
De kloosters en kerken zijn het voornaamftc dat in Breslau en deszclfs Uitgebreide Voorlieden te bezichtigen Is: deeze ftad heeft, zegt men, al den Silezifcben handel na zig getrokken; dat er aanzienlijke markten gehouden worden blijkt daaraan dat men in deeze ftad, en in nog één of twee anderen, fomtijds 10, Ia a 14,000, cn nog meerder, Poolfche en Hungaarfcbe ösfen, op één jaarmarkt geteld heeft.
De Breslauifche Kreis bevat voords nog veele dorpen, eenigè Landgoederen, en verfcheidene zogenaamde Burgieenen, enz.
N EUMARKTI.SC H E KREIS.
Deeze bevat twee
STEDEN.
Neumark en Kosteribht.
Voords



KEDER.SILEZIËN. ^
Voords vier dorpen en twee Koninglyke Burgieenen. In de
CA NT nis CUE KREIS Telt men
Kant, of Canth, een kleine fladEenige adeiijke goederen en dorpen.
NAMSLAUISCHE KREIS, In deeze teit men alleenlijk de
STEDEN.
Namjlau, Reichthal. Benevens eenige dorpen en adeiijke plaatfen.
Namjlau , de Kreisflad • j
IW gevolg waS) dat er in I7T' °P ln8enon'«S waarvan
cn zes-en'-veertlg '
HET VORSTENDOM BRlEG.
Dit wordt verdeeld in twee Berglieden, en zes Kreifen i Waarvan de eerfle is de grenen j
BRIEGISCIIE KREIS. Bevattende de
STEDEN.
of Br'g<*> en LWm.
Een groote halve mijl van de flad Briee dat de « ü -
groot eiken- benken- e, rlP„n i. I , ^«isftad it, is eeii
^ d»re«giet t^/r"^' 4e <*>**»*2
D



SO NEDER-SILEZ1ÉN.
Meer fteden zyn in deeze Kreis niet, maar nog verfcheidene amten en dorpen, waaronder die vry aanzienlijk zijn.
O H L A U I S C II E KREIS.
Ceeze bevat
Ohlau , de Kreisftad,
Eenige adeiijke goederen, dorpen, enz.
STREHLISCIIE KREIS.
Deeze Kreis is een der vruchtbaarften van geheel Sileziën, hebbende zeer goede koorn- en wei-landen; zy bevat
Strehlen , de Kreisftad , twee Koningiijke kameramten 5. twee ridderzetels, en eenige dorpen.
Onder de dorpen ontmoet men Huszinetsz., niet ver van Strehlen gelegen , dat door eene Euangelifche Boheemfche gemeente gebouwd, en naar de geboorteplaats van joiian ntisz benoemd is geworden: eertijds waren alhier twee groote landgoederen , die de Boheemfche broederen der ftad , voor elf duizend rijksdaalders inkochten , en dit geld uit de algemeene ingezamelde penningen betaalden: Koning ereürik de tweede heeft aan deeze plaats het voorrecht gefchonken , dat aldaar , ten allen tijde , alleen eenerlcie geloo-fsgenooten van de echte Boheemfche confesjie woonen mogen,
NIMPTSCHISCHE KREIS. In dezelve ligt
Nimptsch, de Kreisftad, een Koninglijk kameramt, een Commanderij , eene Heerlijkheid, eenige adeiijke goederen en dorpen.
CREUTZBURGISCHE KREIS.
Cmitzburg , de Kreisftad, eenige adeiijke goederen, es een Koninglijk kameramt.



NËDER-SILEZIËN. 5f
Nog kleiner is de laat/te; of
FITSCHNISCÜÈ KREIS.
In dezelve ligt niet meer als
Pitfchen, de Kreisftad,
Eenige weinige adeiijke goederen eö dorpen-
De volgenden zijn de twee
BERGSTEDEN, Reichenftein, Silberberg.
Tegen 't zfliden en -westen var. de ftad Reichenftein, in het gebergte dit de gouden ezel genaamd wordt, is een zilvermijn, waardoor een arfenicale goudader loopt. De tweede bergftad heeft haaren naam ontleend van eene daar bij gelegene zilvermijn, waardoor een rijke, zilver bevattende , loodader loopt.
HET VORSTENDOM SCHWEIDNITZ.
„ Dit Vorstendom," zegt de Heer busching, „ heeft alle „ nooddruft aan hout, veld- en boom - vruchten, aan wild, „ ook tam vee en fteenkoolen in menigte i het is ook van vlasch „ en goede wolle rijkiijk voorzien ; beiden worden hier zo „ goed als ergens in Sileziën tot allerhande manufactuuren ver„ werkt, cn nademaal zulks voornaamlijk in het bergachtigfte „ gedeelte van dit Vorstendom gefchiedt, zo is dat ook het ne„ ringrijkfte.
't Vorstendom Schveidnitz wordt verdeeld in vijf Kreifen , al«
de
SCIIWEIDNITZISCHE KREIS. Deeze is de grootfte van alle vijf, en bevat de
STEDE N,
Schveidnitz, 'Lobten, Fmjberg,
Gottesberg, Fdedland, Waldenburg,
Rudelftadt. D 2



52
NEDER. SILEZiÜN.
Te Schvieidnitz moet het raadhuis niet vergeetcn wordenen daarop het zwaard van toitmui, dat 3I cl en 3 duim lang, eii 4 duim breed is , benevens zijiien helm en pijlen — ook is aldaar een toren , met een galdcrij of gang rondom , waarop eens een raadsheer van honger heeft moeten fterven , om dat hij een exter geleerd had,, dat hij des avonds door een gebroken ruit in de raadkamer vloog, en zijn» Heer van het geld dat er op de tafel lag, den eenen ducaat na den anderen bragt , tot dat eindelijk deeze diefftal door een ducaat, waaraan men een teken gemaakt had , ontdekt werd.
De ftad Rudelftadt, was tot in het jaar 1754 maar een dorp.
Bebalven de gemelde fteden liggen in deeze Kreis nogverfchei. denc floten, adeiijke goederen , en dorpen.
Onder de dorpen ontmoet men WeittrtiZ, in onze dagen meer daft voorheen genoemd, om dat men aldaar goud gezocht heeft.
STRIEGAUISCHE KREIS.
Deeze Kreis bevat
Striegau, de Kreisftad,
Weinige adeiijke goederen, en eenige dorpen.
BOLKEN HA IJ NISCHE KREIS..
STEDEN,
Bolkenhaijn, Hohenfriedberg.
Voords eenige adeiijke floten en goederen, als mede eenige dorpen, waarvan echter niets b;jzonders valt aantetekenen.
LANDESHUTISCHE KREIS.
Deeze houdt in
Landeshut, de Kreisftad.
Luban en Schönberg, opene fteedjens.
Voords een Vorstlijk ftift, en twee Ridderlijke zetfis»



NEDER.SILEZIËN. „
In de Kreilftad i. eene Euangelifche kerk, voor de bewillig ,„ welke, als mede in eene Lafcijnfche fchool, men aan den Keizer 80 0 florijnen beeft moeten betaalen , volgends beding, waarbij men zekerlikniet zonder reden, 12.000 floriinrn tnr ppn t .'. ' L ^
> » 0 noi.jncn tot een gelchcnk gevoegd heeft, du heeft in meer fteden van Duitschland plaats, onder anderen te FrcUfd Saga» en anderen - fa den jaare 1CX30 werd Landcsbut zodaniLit' geplunderd en verwoesc , dat « niet meer dan twee menfchen fa de geheelc ftad overbleeven.
8EICHENB ACHISCH E KREIS.
Deeze Kreis is zeer rijk in manufacturen, echter bevat dezel ■ vc niet meer als iu'
Reichenbach, de Kreisftad, en eenige dorpen.
Aanmerkelijk is de korre bofrli J:. — 11
„ • , , , , ueiclirijving die men elders van de flad
Racbenbach aantreft , waarvan dit een klein fl uitjen ■ „ werd zij van de Saxen, en in l6i3 van de Keizerlijken geplündn-d" „ maar het allerdroevigst in ^34 van de Creaate» verwoest fa „«
" ITta £ TfTf? ee"e PU"Uier!"g de uitkan „ en „ 1543 brak de Keizerlijke bezetting me* da» 150 huizen af „ om brandhout te hebben." "»ifvn « >
HET VORSTENDOM J A U E R.
Dit is voor het grootfre gedeelte bergachtig, zie eenige bijzonderheid dcsaangaando, bladz. 45, in de Noot; het brengt wel zo veele graanen niet voord als tot onderhoud van de talrijke inwooners nood.g is, maar het bezit in tegendeel andere natuu-liike voordeden en middelen van beftaan: men heeft er fteerkco Jen en molenfteenen ; in de bergen ligt veel erts verborgen; ijzer- en koper-mjnen «-orden er werkelijk bewerkt; men heef' er zuurbronneti en beroemde warme baden: een gedeelte van het S^?6 ""W - natuur. woS T"1 VCrdCGld * Vicr KïciC™ w™ <* eerftc genoemd
JAUERISCHE KREIS. Deeze is de kleinfte van allen, en bevat alleenlijk Jam, de Kreisftad', en eenige dorpen.
D3



S4
NEDER-SILEZIËN.
De
HIRSCHBERGISCHE KREIS, Bevat de
STEDEN.
Hirschberg, Schmiedeberg, Kupferberg, Schünau.
Omtrent de ftad Hirschberg liggen twee bergen, de Hausberg en do fitattler; de laatstgemelde verdient bovenal bezichtigd te worden , om dat eenige Hirscbbergfcbe Dichters denzelven merkwaardig hebben trachr ten te maaken, door middel van een'met veel moeite van fteen gcbonwden , fat-nas.
Schmiedeberg is eene opene vrije ftad, tot wier bouwing aanleiding gegeeven heeft de veelvuldige ijzererts, welken in de bergen , waarvan de flad omringd is, gevonden wordt: eertijds, zegt men, hadden de ïnwponers altemail kroppen , het geen men aan het ijzerachtige vitrioolwater , dat zij tot drank gebruikten, toefchreef; en niet zonder grond; want na dat men zig niet meer van dat y/ater bedient , zijn die kroppen veel zeldzaamer geworden.
De veelvuldige puinhoopen en overblijfzelen die men bij het fteedjen Sehb'naa vindt, verftrekken ten bewijze dat deeze contrijen in de Heidenfche tijden fterk bevolkt zijn geweest.
Behalven de gemelde fteden liggen in deeze Kreis nog aanzienlijke dorpen, floten en eenige Heerlijkheden.
Twee van deeze derpen zijn Kauffung en Seiffersdorf, of Cunnersmaliatt, en tusfehc-n dezelven is een merkwaardig ouderaardsch hol, dat, van de daar rondom woonendc Landlieden, Kutzelhch of de Kutzebirche geitqemd wordt , hebbende veele cn verwarde gangen, waarin men witte en graanwe fteenen vindt, die ligtlijk tpt een wit poeder vermaald kunnen worden.
L Ö W E N B E R G I S C H E KREIS, itl dezelve ontmoet men de
STEDEN
Lfovenberg , gemeenlyk hemberg genaamd, Greiffmberg, LSwemhal, of Liebsn0.alt
FrMfcrg aan de Otteis} LaM,



NEDER.SILEZIËN.
55
Van -deeze fteden is echter niets bijzonders aantemerken — men vindt in de Luwenbergifche Kreis voords nog eenige adeiijke floten, en eenige dorpen van meer en minder belang.
BUNZLAÜISCHE KREIS.
Deeze wordt verdeeld in de Opper, Neder cn Achterfle Kreis; de eerstgemelde bevat de
STEDEN.
Bunzlau, Naamburg aan de Oueis,
Voords nog eenige weinige dorpen.
In de Nedcrkreis liggen geenc lieden, maar eene Heerlijkheid -en eenige adeiijke goederen; de achterfle Kreis is nog kleiner en •bevat alleenlijk eenige dorpen.
HET VORSTENDOM LIGNITZ.
Hetzelve wordt verdeeld in vier Kreifen, en een bijzonder amt: de eerftc der Kreifen is de
LIGNITZISCHE KREIS.
Deeze Kreis wordt weder verdeeld in de Eerfte, de Tweede en Derde Lignitzijche Kreis: in allen ligt maar ééne flad, naamlijk
Lignitz, zynde de Kreis- cn Hoofd-flad.
Voords verfcheidene aanzienlijke dorpen, Iandggederen, zogenaamde ridderzetels, enz.
Te Lignitz zijn verfcheidene bezienswaardige Gedichten, zo geestlijken als wereldlijken : vooral verftrekt deeze ftad ten voorbeejde van het rampzalig lot dat zo veele Duitfche fteden weleer getroffen heeft, naamlijk het lot van te verbranden, zo in tijden van oorlog door her. vijandlijke vuur, door de inwooners zeiven, alvoorens hunne ftad te verhaten , als bij ongeluk; want bredere befchrijvingen van het Duitfche Rijk draagen bijna blad bij blad aantekeningen van het verbranden van fteden: Lignitz is dat ongeluk meer dan tien maaien te beurt gevallen.
D 4



56 NEDER-SILEZIÜN.
Van de dorpen moet men niet vergeeten Waldau te gaan bezichtigen, om aldaar in het Tranendal den beroemden fteenen znij in oogenfchouw te neemen: deeze zuil it in den jaare 1ÖÖ4 opgericht, door george Pen derden, Hertog van Brieg, bij gelegenheid dat zijne eenige dochier J»Roin» elizabeth, die hij aan h e n d r j k , Vorst van Nasfau Dillenburg , uitgetrouwd had , onder het ftorten van eenen vloed van traancn hem op deeze plaats vaarwel zeide : deeze traaneu waren den tederen vader dierbaar genoeg om deuzelven een gedenkteken ppterichren.
Van de andere drie Kreifen valt niets bijzonders aantemerken, derhalven zullen wij dezelyen in do volgende korter orde voojv fJraagen:
De GOLDBERGISCHE' [ Goidberg, -s
HAIJNAUISCHE [ Haijnau, V steden. LUBEN1SCHE [ Lubm,(*) 3
Iecje e Kreis beeft nog eepigen meer cn inin aanzienlijke dorpen. HET P ARCH WlTZEfi AMT,
Doch hetzelve is niet groot; het bevat alleenlijk
Parchwitz, een kleine flad,
Vier adeiijke,en één Bisfchoplijk dorp,
HET VORSTENDOM W O L A U,
Dit wordt verdeeld in zes Kreifen; Waarvan wij, om plaats te winnen voor gewigtiger gedeelte van onzen taak, alleenlijk aantekenen , dat iedere Kreis Hechts ééne flad heeft, zjnde de Kreisfteden , die derhalven opk de naamen der Kreifen voeren: voords liggen in iedere Kreis eenige adeiijke goederen , ridderze-
(*) Deeze ftad moet niet verward worden met Lubau , in 't Vorsten-, dom Schweidnitz , (bladz. 5 2 ; ) met Lubben, in Neder - Lufatiën , {tUfa. 41?') t» ftet Liebe, in Opper-Lufatiën, (bladz. 36.)



NEDER. SILEZIËN. 57
tels, dorpen, enz.; de volgende zijn de
K R E I S E N.
De Wblauifclie, de ffinzfger, de Herrenftddter de Rutzenifche, de Sieinauifche, de Raudtetijche.
KREIS STEDEN.
Wolau, Winzig, Herrenfliidt,
Rutzen, Steinau, Raudten.
Van gecne deezer fteden is iets bijzonders te melden. HET VORSTENDOM GLOGAU,
Dit wordt verdeeld in do volgende zes Kreifen.
DeGLOGAUISCHE KREIS lGros-gloSau,Polhntz,Schlma ï De GURAUISCHE [ Gurau, Grosz - tfchima, Köbeu <
De SPROTTAUJSCHE [ Sprottau, Primkenau. I 2 *
De FRErjSTADTISCHE [ Freijjtadt, Neufalz, Neufladtel \ S De GRUNBERG1SCHE [ G,wihrg, WW^, Sabor ' ? De SCHWIBUSISCHE [ Swiebus, Liebenau. j
Voords liggen in deeze Kreifen nog eenige weinige adeiijke goederen , cn verfcheidene dorpen.
II ET VORSTENDOM NE IJS ZE.
Dit Vorstendom, het welk naar den naam van een der Kref. ion waarin het verdeeld wordt, (waarvan nader,) Het Forstendo,, Grotkau genoemd wordt is een der groo fle van geS
O Men is ook „oS gewoon den Bisfcbop van Breslan, aan welk Bisdom dn Vorstendom beboert, Vorst van Neijsze , en Hertog van Grotlau,
wa^b-df ^ ***** "f^^^ngeene Hertogelijke «/aardtgbe-.d beztt, r.oeb een bijzonder Vorstendom is. *
D s



SS NEDER-SILEZIËN.
Sikzien, doch wordt door den Koning van Pruisfen niet geheel bezeten, gelijk uit onze opgave zal blijken.
Het afzonderlijk wapenfchild dat dit Vorstendom voert, is in vier velden afgedeeld ; de eerfte cn vierde zijn rood, en bevatten zes leliën ; de tweede en derde zijn van goud, en bevatten een zwarten Adelaar, die op zijn borst een zilvereue halve maan heeft.
Het Vorstendom Neijsze wordt in twee Kreifen verdeeld, waarvan de eene deszelfs naam draagt, zijnde naamlijk de
NEJJSZISCHE KREIS.
In deeze liggen de volgende
STEDEN.
Neijsze, Ottmachau, PatscJikau, Ziegenhals.
Behalven deezen bevat de Neijszifche Kreis nog verfcheidene ridderlijke zetels.
In de
GROTKAUISCHE KREIS. Liggen, behalven eenige adeiijke goederen en dorpen, de
STEDEN.
Grotkau, en Wanfen In dit Vorstendom liggen nog dc volgende
BOHEEMSCIIE STEDEN (*).
ZUCKMANTEL , WEIDENAU , JUBERNIK,
miEDBERG , KA1TENSTEIN , TREIJWALBE.
(*) Dus zullen wij die Silezifche Steden noemen welke niet aan den Koning van Pruisfen afgejiaan zijn , en door deeze onderfcheiding zal men in dit ons werk met een' op/lag van het oog kunnen zien , wat de kroon yan Bohemen in Sileziën toebehoort, en waar het ligt: ter meerdere en Jpeedigere onderfcbeidings , hebben wij de naamen ook met een andere istter laaten zs.tten.



N E D E R - S I L E Z I Ë N. f 
Voords nog 16 dorpen.
HET VORSTENDOM OELS (*),
Hetzelve wordt verdeeld in vier Kreifen, bevattende, bchalven de dorpen, adeiijke goederen, enz. agt lieden en één vlek, die wij, alzo iedere Kreis er weinigen bevat, weder in de volgende kortst mogelijke fchikking zullen aanftippen, ten einde de meeste plaats te behouden,
OELSISCHE KREIS [ Ooels, Frkderichfcld. BERNSTADTISCHE [ Bernfiadt, Medzibor, Julinsburg. ? « TREBNITZISCHE [ Trttmtas, Stroppen. ' (°
CONSTADTER [ Conjlddt. * ?
Toen de Koning van Pruisfen met een aanzienlijk gevolg, in den jaare I7io,in dat Vorstendom was, brandden er zeven dorpen af, waaronder dat }n het welk de groote f red rik 2ig bevond.
HET VORSTENDOM SAGAN.
Dit wordt verdeeld in drie Kreifen, en heeft ook maar drie fteden, (zijnde Kreisfteden,) weshalven wij thans weder deeze orde van voordragt kunnen volgen.
K R E I S E N,
De Saganifche, de Priëbuffehe, de Nmmiburgifche.
KREISSTEDEN.
Sagan, Priëbus, Naamburg.
Dat deeze fteden niet van veel belang zijn, blijkt onder anderen daai. mt, dat b.j voorbeeld, in 174$, te Sagan 343 woeste erven l,gen,
Ï9
CO He' wapenfchild van dit Vorstendom is de SilezjfcUe Adelaa-, we', een zilveren halve maan op de borst,



€o NEDER-SILEZIËN,
Het wapenfchild van dit Vorstendom is een Engel, in een goud ReWaad, op een rood veld. 6
HET VORSTENDOM MUNSTERBERG.
Dit Vorftendom wordt verdeeld in de
MUNSTERBERGISCHEKREIS [Munjierberg. ,
De FRANKENSTEINISCHE LFrankenJiem,PVmha. JmDEN-
Behalven deeze fteden liggen in dit Vorstendom nog veele adeiijke goederen, dorpen en twee Vorstlijke ftiften.
^ Het wapen is , wegens de eerfte Kreis , een van zwaart en rood in t lange gedeelde Adelaar, met een halve zilverene maan op de borst, nebbende de punten na buiten gekeerd , op een van goud en zilver mede in 't lange afgedeeld veld ; en wegens Frankenftein , een zilveren gekroonde , cn dubbeld geftaarte leeuw op een rood veld.
HET VORSTENDOM FRACHENBERG.
Hier in liggen deeze twee
STEDEN.
Frachenberg, Praumüz. Benevens omtrent 30 Vorstlijke dorpen.
HET VORSTENDOM CAROLATII.
STEDEN.
Catolath, en Beuthen. plaltSfS Eenige We!'nigC V°rStlijke JandS°edere" > dorpen en
net ee^ite en vierde, op een goud veld ePn ,-„. ig=n gereed fiaande „ Adelaar, en tl het Lede 11 derde, op X'



OPPER-SILEZIËN-. tfr
rood veld, een gekroonde, en tot het loof en gereed ftaande , tojmmiffl» gouden leeuw, met een omgekrulden dubbelden ftaart, in de rechter poot een bloot zwaard , als zig ten ftrijda haastende: in het met een kroon bedekt goud middenfchild, is een , met agt van zig vliegende roode en geele banden, en vier eiken bladen gemaakte krans ; dit wapen is van een Vorstlijke muts bedekt,
Behalven deeze Vorstendommen liggen in Neder-Sileziën, noc de drie volgende ' 0
VRHE STANDSHEERLIJKHEDEN,
Zijnde naamlijk, Wartenberg, [ Wmeriberg, Bratin. _ Militsch, [ Militsch. S steden.
GoschutZ, [J Goschutz, Festenlerg. «J
Behalven die fteden vindt men in deeze drie Standsheerlijkheden nog een aanzienlijk tal van dorpen, enz,, van alle welken echter weder niets bijzonders te vernaaien valt.
Bij deeze drie vrije Standsheerlijkheden , voegt men nog de volgende drie
VRIJE MINDERE HEERLIJKHEDEN. Nettfchlosz,
Frtijhan, [ Freijhan, 7
SuJau, ISula:, ^ steden.
Behalven de aangetekende beide fteden , of liever fteedjens liggen in deeze drie Heerlijkheden nog maar eenige weinige, dorpen.
OPPER. SILEZIËN.
ÏD-
it , waar van mede het grootfte gedeelte aan Pruisfen behoort, is verdeeld in de volgende gebieden: voor eerst ontmoet



6% O P P E R - S I L E Z I Ë ft
men daar in
HET VORSTENDOM GPPELN,
Zijnde het grootfie van allen : hetzelve heeft veel zandige gronden, grootcbeiclcn en bosfchen, doch de grond is zo flecht niet als veelen zig wel verbeelden , althans voor nijvere handen niet Hecht genoeg, om van den akkerbouw , den fchaapentcelt cn het aankwecken van hout, niet met genoegzaamen winst, daarop te kunnen uitoefenen.
Dit Vorstendom is ondergedeeld in 12 Kreifen, bevattende 26 fteden, welken genoeg over de gemelde Kreifen verdeeld zijn, om onze kortere wijze van voordragt, die wij boven in gelijke gelegenheid reeds gebruikt hebben, hier ook te kunnen volgen:deezen zijn dan de 12 Kreifen.
De OPPELISCHE KREIS f Oppelin, Sehurgast,Prorskau,"| L Krappitz, Nackel.
De ROSENBERGER KREIS [ Rofenberg, Landsberg.
De LUBLINITZER [ Lublinitz,Gutentag,Woschnick.
Pe GRÜSZ-STREL1TZER [ Grosz-Jlrelitz, Lescknitz.
De FOSTER [ Fort, Peiszkretfcham, Ujest. "
De GLEIVVfTZISCHE [ Gleiwitz, Pikhowitz, \ %
De SCHLAWEN11TZISCHE [ SósMlzowitz. »
Pe COSELER [ Cofel. ?
De OBERGLOGAUER [ Oberglogau, Kleinftrelitz.
De NEUSTADTER [ Neuftadt.
De ZULSER [ Zuiz.
DeFALKENBERGISCHE [ Falkenberg,Ftkdland,Steinau. J
De reiziger die zig in de Grssz-ftrelilzer Kreis bevindt, vergeet^ niet den Annaberg, nabij de ftad Lescbnitz gelegen, te gaan bezoeken: dezelve is merkwaardig wegens de veele kapellen welken daarop gebouwd zijn, en waar na toe veele bedevaarten gedaan worden.
Behalven de opcegeevene fteeden liggen in het Vorstendom waarover wij thans fpreeken , een groot getal dorpen welken echter eene Hechte vertooning maaken, en meestal van Potkck



Opper, sileziën. r)s
Landvolk bewoond worden; eenige adeiijke goederen, enz,
HET VORSTENDOM RATIBOR.
Dit is zo klein dat het maar één Kreis bevat, die het Vorstendom zelf is ; liet Land wordt geheel van Polakken bewoond; men telt er niet meer in dan drie
STEDEN.
Zijnde,
Ratibor, Sorau, Ribnik.
Voords een Vorstlijk flift van de Cistercienfer orde, eenige dorpen met adeiijke goederen en floten, en 16 dorpen met kerken, waarvan zonderling is dat er twee onder zijn die beiden Janowitz heeten.
HET VORSTENDOM TROPPAU (*).
Dit heeft goede korenlanden cn vrtichtbaare boombarden: hel bevat de volgende
STEDEN.
Hildfchin, Benefchau, Kranowitz.
Neukirch, Tnpplowitz.
BOHEKMSCHE STEDEN. tRoetau, koningsberg , wagstidt.
ODEB. , WICSTaDTEL.
o D,t Vorstendom met dat van Jagerndorf, en het diftria van KatIcher maaken zamen uit hot geen men de Leobfchutzer Kreis neem! : jagernclorf hgt i„ Troppau : de bezitter voert in zijn wapen, wegens roppau , een va» rood en ziher in V langs afgedeeld veld , en wegens Jagerndorf te» gouden, ,„ aan goudent banden hangende Jaagmtetrn,



64 OPPER- SILEZIËN.
In 't Boheemfche aandeel liggen voords nog één vlek, en 40 aanzienlijke dorpen.
Pruisfen heeft er in tegendeel 35, waaronder verfcheidene met floten.
HET VORSTENDOM JAGERNDORF.
STEDEN.
Ltobfchutz, Bauerwitz, Zauditz,
Leoifchutz is de hoofdplaats van de Kreis, die naar dezelve genoemd wordt, (zie bladz. 63, in de noot.)
BOHEEMSCHE STEDEN.
jïgerndorf , ïinsche.
Tot de Boheemfche bezitting behooren voords nog twee Vorstlijke goederen en 16 dorpen, waaronder eenigen met floten.
Pruisfen heeft in dit Vorstendom 25 zulke dorpen , een landgoed, enz.
BOHEEMSCHE VORSTENDOMMEN.
Tefchen 3 £ teschen, jabi-unkau, skozow, sciiwarzwasser..*^ hï Bil UZ, [ bilïtz. ^ p,
In deeze Vorstendommen liggen voörds nog verfcheidene" dorpen , van welken echter niets bijzonders aantetekenen valt,
HET DISTRICT VAN KATSCHER.
Bevat niet meer dan
Katfcher, een fteedjen, en 9 dorpen. : •



OPPER. SILEZI ÈW «$
Opper- Siieziëri bevat voords nog dé
VRIJE STANDS-HEERLIJKuJED PLÉSZ.
Deeze Heerlijkheid befiaat grootcudeels uir hol ?*n , r i blnöenfendfehe zeeën, meirenen nioe^f , J ' ^he,J< «iet meer a!s de volgende vier '' dCZC'Ve bevat ootó
s t e d F. N.
Plesz, Berun, Midomtz, N;koloL Benevens 26 dorpen.
^ï^iffl;.^ ;- *****
«< ----J0;r^:1r;;,de" ^ -
«1 iet coitc ;M, ,;;„c i . STLIiI-iTziu r , naamlijk, ein^
sy.c jaar zijns levens tot het 1ooden,l„m ° is, bij hefteed zig zeiven ™ olcr' c" > wat meer
oijbelleezen ontwaar te worden a 'de meendé d™ Testament., weren, den Me.fll. ' voorzcgg.ngcn des Ouden'
hij kreeg dan va» tÏÏ wïï' "°S bchoorelijk ven-uld waren :
.1 ö wn tijd tot tijd meer lust tor de 7 „ i. .
verzocht eindelijk ora bi hunne r 3^odfibi Reltgi,, ea
• -Hen : deeze 3£ ^^^^-1^ was, en wat hij met zijn' overgang zou verli ■ J f "
Hogen niet hielpen, werd hem de befi "dl 7 , ■ WW,fldvan een beko,„,nerd geweeten réi.de S C^"'* ^ te worden, „aar te vergeefsch 5 mch we^erdeT h ^''^ onbefneden na huis, alwaar hij , Taeen K ^' C" "ij m°"4 zeiven deed , en de ft.^.A'^ fthool Tg
«stres as::**"-!
.oor eene waare verdraagzaa.h.d
reoj dat „iemand den voorn. SIEBUns, 0f .
bekommeren of beledigen.' zijnen, zou mogen'
De
VRIJE STANDSIIEERLIJKHEID BEUTHEN. Bevat de
stede n.
****
E



65
0PPER-SILEZIË3V.
De zilver bergwerken .bij Tiffitosxltz gelegen , hebben oudtijds vecï voordeels aangebragt, en zelfs goud uitgeleverd ; nog lieden zijn zij vrij aanmerkelijk; en bij dit alles heeft men in den jaare 1784 aldaar eene ontdekking gedaan , voor het bergwerk van 't uittcrite gewigt;; men heeft er naamlijk een rijke loodertz gevonden , dat zeer veel uitlevert, vermits uit ijder centenaar daarvan 86" pond lood, en 4 !i lood zilver gehaald wordt.
In deeze vrije ftandsbecrlijkheid ligt ook nog Neudek , een Graaflijk flot, en n dorpen.
Behalven deeze vrije ftandsheerlijkheden , liggen in OpperSileziën nog de
VRIJE MINDERHEERLTJKHEDEN.
LoszldU, [ Loszlau. \
r\j 1 r ~, f STEEDJENS
Oder berg, [ Oderberg. >
De eerfte Heerlijkheid bevat, behalven haar fteedjen, nog ri dorpen; en Oderberg beffaat voords in 't geheel Hechts uit y Pniisfifelte en drie Boheemfehe dorpen.
BOHEEMSCHE MINBERHEERLIJKHEDEN.
Freudejtthal, [ FREUDENTHAI , ENGELS-BERG j. WIItBENTHA:L.~| w
Olbersdorf, j ^
Frledek, \ frikdek. Y »
Freijjiadt, [ mwïjwa»» ' a
Dentfchleuthen, Reichenwaldau.
leder deezer Heerlijkheden heeft nog eenige dorpen, en dis waarbij geene lieden aangetekend zijn , bcllaan alleenlijk uit weinige dorpen; uit al het welke , gevoegd bij de voorgeniet-



G L A T Z. 6?
de Boheemfche bezittingen, cn vergeleken met de PrtiisRfche on wederfprcekelijk blijkt, dat de overwinnaar in dit geval 'zijnebehaalde laauwren luidruchtig heeft doen kraaken,
HET GRAAFSCHAP G L A T Z.
m
JL^it Graaffchap, het welk Souverain is, is aan alle zuderï door bergen, tot het Zuidergebergte behoorende, ingeflotèn, zo dat men met anders als door ruwe klipachtige en moegelijke wegen daarin kan komen; des niettegenftaande levert Ghiz eenfe aangenaame verfcheidenheid op van dalen, bosfehen, weiden, velden, fteden en dorpen: in vruchtbaars jaaren worden er grai fien genoeg gewonnen tot onderhoud der ingezetenen zelfs&kan men dan nog wel een gedeelte daarvan uitvoeren , en wanneer het land niet zo mildlijk geeft, kan men aldaar gemakl ijk toevoer mt de nabuunge landen bekomen - de weiden zijn er zeer goed, en de veeteelt voordeelig; de aanzienlijke bosfehen leveren hout ifi overvloed op, ajs mede veclerlei wild ; men heeft er ook goede fteengroeven, als mede marmer, topazen iaDjs enz.: er zyn ook eenige zilvermijnen en gezondheidsbronnen. '
«cn de Oostenrijkers het weder in doch in , ' J 7 ° t
wederom aan den Koning van Pruisfen * ^
RIVIEREN,
Neijsze, Morawa, of Morel, Erlits.
liet Graaffchap wordt verdeeld in zes diltricten, bevattende O fleden, en over de xoo dorpen, die allen wèl *Jlb2fr£
E 2



68 G L A T Z.
fteden zullen wij bij ieder diflriet aantekenen.
DISTRICTEN.
Het Clatzer, [ Glatz 1 Landecker, [ Lmdeck, Wilhebnsthal. I Habehchwerdter,[_ Habelschyverdt, Mittslwalde. ^ £ Hummelifchs, [ Reiners, Lewin. Wunfchdburgifche,[ Wunjchelburg. \ *
Neuroder, [ Neurode. j
Van alle deeze fteden valt niet veel bijzonders te zeggen.
G/rt/z is -vrij aanzienlijk , van alles wél voorzien , en. door den Koning van Pruisfen zeer veel verbeterd: iu den jaare 1783 leed hetzelve zeer veel door eene verfchrikkelijke overftrooming ; twee ftecnen bruggen , zestien huizen met derzelver inwooners , het zoutmagazijn, de bakkerij, en de fluis , werden weggefpoeld : prebrik vergoedde dat verlies, door een gefchenk van een half iniüioen thaalers , aan Glatz, enz.
Landeck is meest beroemd wegens de warme baden , daaraan behooïende — nabij het dorp Ober-tbalbeim ligt het beroemde Gcorgcn bad, het welk uit een harden rotsachtigeu grond ontfpringt, uit welken het water van tusfehen de reeten der klippen , op veele plaatfen , ten ininfleu zeventig in getal, druppelende voordkomt , en op andere plaatfen ter dikte van een* arm: ,, Plet water," dus vinden wij hetzelve be°fchreeven, ,, is ongemeen klaar, doch heeft een fterken zwavelachtigeu ,, reuk, is laauw als eerst gemolken melk , of iets warmer: de fter-kfte ,, en grootfte bron , in het midden , is echter kookend heet, anderen 3, zijn laanwer, en anderen geheel koud."
Omtrent sooo gemcene fchreden daar van daan , vindt men. op een.' berg een ander bad , welks water ongemeen koud is, fchoon het nooit, bevriest.



HET AARTS HERTOGDOM
O O S T E N R IJ K.
jCDe voorgaande Landen, welken niet in eene afzonderlijke Kreis vereenigd zijn, dus afgehandeld hebbende, kunnen wij overgaan tot de ruime Kreifen, waarin het overige van het Duitfche Rijk verdeeld is: eerst ontmoeten wij dan daarin de Oofteiirijkfche Kreis , {*) aldus genoemd naar het 4art$hmo*dom Qoflenrijh, 't welk het voornaamfle gedeelte daarvan uitmaaktbehalven dat Aartsbertogdom bevat deeze Kreis nog Stiermarken ' Karnthen, Krain, Tir-ol, cn meer andere deelen.
T Aartshertogdom QoQenrijk, (welke naam zoo veel betekent als Ooftenland, een land dat tegen het oosten gelegen is •) wordt gemeenlijk verdeeld in Het land onder de Erts ) dat het grootfte gedeelte is,) en Het land boven de Ens, naar de rivier van dien naam: deeze deelen worden ook genoemd Onder- of Neder- en Opper - Ooflenrijk, welke benaaningèn wij zullen -e bruiken. b ~
In Ooflenrijkliggen eenige zoKenaamde Kfgen - m.rtóndie ^eene onmiddclbaarc Plecren hebben, maar aan de :,„.„,„ , b
.., ' *Jn ne mwooneren zeiven toeko¬
men; deezen werden eertijd, verpand, maar de inwooners zeiven heb-
C ) 4mh Kr», Staagt ,n ,1e algemene lasten des JJyfc omtrent let
"■f* ^C / u Ra"Zh" ^ * * Z el
geldt bij .oerbeeld, toen in den jaate t7o>, beflooten werd dat alle e Kretfen een getal van 30903 man op de been zouden brengen, rio "6f waren onder de Ooilenrijkfche krijg.m.gt alleen ,,„,,„„ l ~n de Oouenrijkfehe Kreis, ,.ƒ, man dJtle'Z~Z£*J> in den jaare 17 07 , bij een rijksbcfluit "00 oon ■
Ê 3



7° OOSTENRIJK.
beu zc gelost, en daar door zig zeiven vrij gemaakt5 zij regecron fderhalven ook zigzelvcn, even als Republieken, (dat waarlijk Republieken zijn,~) doch onder de opperheerfchappij van den Land vorst 5 aan de bezitters van de andere landen is, door lands inzettingen, het idocn van alle neringen verboden — in Oojienrijk heerfchen nog meer ïvettpn, die tegen de natuurlijke vrijheid aanloopcn : bij voorbeeld, jtlat de wijnbergen en velden in hunnen tegenwoordigen tocltand moeten blijven: een hoer mag in zijn faffraantuin , of op zijne gicrstveldcn , geen' wijnberg aanleggen, en ook niet in tegendeel.
ïyeïzer jqseeh, die een beminnaar was van veranderingen tc martken, verbood de vergadering der Staatcn, (zonder zijn bevel,) van "Neder- en Opper - Oojienrijk ; doch zo dra was tje Vorst niet uit zijn Rijk in het eeuwige overgegaan , of de cerstgemelden hcrflcldon zig weder; maar die van de andere Provinciën, wier bijéénkomften mede doof den overledenen Keizer verboden waren , dorften dat voorbeeld niet navolgen , en zondertoeflemming van leopold , zijnen opvolger, (1790 vergaderen , weshalven zij alvoorens daartoe verlof verzochten : zij kree-r gen dit gunftig befcheid : dat zij, niet alleen nu, maar zelfs zo dikwijls het de belangen van bun Land zouden vorderen, konden vergaderen, na* dentaal hij zijne Monarchie niet anders als deer de Staatenhcfluuren zoude»
Aan de Gedeputeerden van andere Provinciën beloofde Zijne Majciteit niet alleen het herftcl hunner oijde voorrechten , maar verklaarde er pok openlijk bij : dat, nadien hij de Staaten voer onaffcheidelijk van den Souverain befebouwde, bij hunne vergaderingen , in alle zijne Landen, ejt den ouden voet herfldlcn, cn nimmer eenig bejluit omtrent de belangen zijner Onderdaanen neemen zoude, als na vooraf daar over met de Staaten geraadpleegd te hebben , dewijl zijn grootjle verlangen was , zijne Onderdaanen gelukkig en vergenoegd te niaaken.
De wetcnfchappen hebben in Oojienrijk fedért eenigen tijd hooger graad berceken ; ook zijn er de nianufaéUuircn en fabrieken veel verbeterd.
Het nieuwe wapen van 't Aartshertogdom Oojienrijk , is eene zilveren balk , op een rood veld: eertijds beftond het uit drie goudene; 'leeuwen, op een blaauw veld; maar federt dat l e o ?old, Aartsher-
(og van Oojienrijk, over de mnuren der ftad Altre, of't oude Ptohmah lom, cn met het vijandlijk blotd zïjn wapenrok bemorst had, dat hij er overal zo incdc geverwd was, dat er geen >vit aan gezien werd, als zo ver de draagband van zijn' degen was, vereerde Keizer h e n* £> r 1 k d f. zksbe hem met een rood veld, en daarop een witte band.
De regeerende Aartshertog voert deezen tijtel: IVij N. N door Gods genade van Hungarijen, Bohemen, palmatiën, Croatiën, Slavonicn, Koning; Aartshertog van Oojienrijk 9 Hertog van Burgundiën, van Brakand, van Milanen , van Ste/'jr, van Carintbiè'n, inm Krain, van irïuiichiea, van Parma en Placenza, van Limburg, -jan Luxemburg, -aan Gelderlandvan Wurleiubcrg , Opper' en Neder - Chlep,ën , l'ursi te Sehwaben en Sichenhurgen, Markgraaf des II. Reomfbvn Rijks te Burjr.ivt te Moraviïrt, ts Opper- en Neder - Lat/fis, Gevsrjlede Graaf van



NEDER-OOSTENRIJK. 71
.ïlabsburg, van Vlaanderen, Ti'jrcl , Pfird, Kijburg, Cent, Gradasxar en Artois, Graaf van Natuur, Heer van de Windifehc markt tt Porteuau , te Saluss , Mechelen , enz.
„ De Oojienrijkers" zegt nu ener, „ zijn aartige, befcliaafde, .,, en tot alle kunsten en wectcnfchappen, zo wel in de politie als iu de .,, militie zeer bekwaame lieden , men noemt ze uit lachernij Pafcbal&t
of Paaschhouders, cn als men naar de oorzaak vraagt, krijgt meu tot ,, antwoord; dezvijl zij altijdpaasfcben en nooit vasten hebben; 't geen
zo veel te zeggen zon zijn , als dat zo wel de mannen als de vrouwen
wel weeten te leeven, cn wellustig zijn, waarvan de Ooftenrijkers „ bij niemand vrijgepleit worden.
Thans zuilen wij de beide deelen van dit Aartshertogdom, ieder afzonderlijk, een weinig nader befchouwen, cn wel eerst
NEDER-OOSTENRIJK.
3D)it wil men dat ongezond vanlucht zou weezen, indien het Sliet geduurig door den oostenwind befchermd werd; het is voor het grootfte gedeelte elfen land, cn digt bij Weenen begint de Kalik-berg, een der voornaainfte bergen van geheel het Duitfche rijk, (zieBladz. 4) dat zig eenige mijlen ver uitffrekt: deeffenheidvan den grond maakt denzelven warm , zodat de oogst aldaar vóór de maand Junij een begin neemt, en er ook zo veel toorn ingezameld wordt, dat de inwooners een goed .gedeelte daarvan aan hunne gebyuren kunnen overlaatcn: er wast zeer goede wijn; de zogenaamde Bergwijn kan volle dertig jaaren goed blijven; de veeteelt is er mede zeer goed, cn er valt overvloedig wild en hout: voords levert Neder-Oojienrijk op, zilver, aluin, falpeter, enz.
De voornaamftc bijzondere deelen van de Kahkberg (*) zijn de volgende:
(**) Gp den eerftan top van den Kahle - berg , die de Leopoldsbcrg ger.-yemd wordt, vindt men nog de overblijfsels van een oud ftot, waarop de Heilige leopold gewoond zoude hebben : voor deezen hielden de Markgraaven , (want Oolrenriji -was wel eer een SIarkgraaffchap~) aldaar hun verblijf: eens (loud, zo vertelt men , de Markgraaf leopold de vier.de, met zijne Oemaatia -vier ten i\\/h'r san dat flot, toen er een fierke wind kwam die baat"
E 4



NEDER-OOSTENRIJK,
BERGEN,
Annaberg, Saurus/el, Teufclstai*, . Oolach, Sclmeeberg, Sanering.
De Donau, een der Hoofdrievieren van het Duitfche Rijk, (zie bladz. 5. (troomt gantsch Oojienrijk door, en ontvangt, wat dit Neder -Oojienrijk betreft, in zig de volgende
RIVIEREN.
Tram, Ens, Marsch, die ook door Morowfn ftroomt, ziebl. 33, Leitha, Trafin, Er laf, Ips, Kamp, enz.
Deeze allen leveren overvloed yan goede viscli op.
Neder Ooftenrijk wordt verdeeld in vier quartieren, alg eerst HET QUARTIER ÜNTER DEM WIENER-WALDEN, In bet zelve liggen de volgende:
LAND VORSTLIJKE STEDEN.
Weenen, Kloster- Ncuburg, Baden,
Neuftadt, Hamburg, Bruck an der Lezjtha.
Wcoen is de hoofdftad onder 's lands. Vorftlijkc fteden in 't land Onder de Ent, de hoofdftad van het Aarts -' Hertogdom Ooftenrijk , en is pok de zetel- hof- woon- cn refidentie - plaats des Keizers, uit den huize van Ooftenrijk ten alle tijde geweest, gelijk ze noch is: deeze yoornaame ftad te bezichtigen is de reize derwaards waardig; zij is flcclus middepmaatig groot, want men kan dezelve in een groot uur rond wandelen; zij heek flegts 80 ftraaten , maar dagen heeft men 1100dig om haare merkwaardigheden te bezichtigen; de veelvuldige kerken enz. het grootfte gedeelte met tuinen en waudellaanen voorzien, befiaan ruim het zesde gedeelte van de grootte der ftad; om die reden beloopt het getal der lunzen niet meer dan iSM en inde 30; ook zijn ze zeer fmal, maar 4, 5, 6, ja fommigen 7 verdiepingen hoog; meest alle
flater, van 't hoofd wegnam ; de Markgraaf vond hem eenige dagen daarna & de jagt in het boech onbedorven weerom ; dewijl na de Markgravin een groot wonderwerk daaruit maakte , /iet bij, ter geiagtenisfe , een kinster é'S plats bouwen.



N E D E R ■ O O S T E N R IJ KL
73
yao fteen en wèl gebouwd, en met groote cn goede kelders voorzien; fomraigen hebben drie of vier kelders onder elkander, zo dat de huizen zo diep ónder den grond als hoog daarboven liaan. Onder de gebouwen zijn ook veele en prachtige paleizen, men vindt er vijitien voornaame plaatfen, en daar onder munten uit het hef, waarop, tusfehen twee üeenenbronnen, een prachtige metaalen vergulde zuil Haat, tlic Keizer r. v. ofold in 't jaar 1667, ter gcdaclitenisfe van de onbevlekte ontvangenisfe van de maagd «aru, heeft doen oprechten — de Graten waarop behalven twee fchoone fonteinen, de in 't jaar 1693 voleindigde tnarjneren zuil der Driecenheid ftaat, die 66 voeten hoog is: bij gelegenheid der hulde van het Aartshertogdom Ooftenrijk aan leopoeu , (1790,) werd op deeze voornaamftc plaats, voor het volk uitgedeeld, 300 pond ham, 3000 pond kalfsvleesch , 3000 brooden en ;ooo koeken: verders werd het volk nog onthaald op 40 Eimers rooden en even zo veel witte wijn , welken uit twee fonteinen , verbeeldende twee leeuwenkoppen, liep — de llobemarkt, waarop de marmeren zuil der trouw van mama en joseph ftaat; de voornaamfte kerk is de Metropolitaan - kerk van den heiligen stepiianuSj dat een Gottiscb zeer duister gebouw , van enkel gehouwen fteen is, van buiten met allerhande kunftigen arbeid van beeldenisfen, enz. verfierd, en welks grootflc toorn 4Ö0 , doch volgends het bericht van anderen , maar 447i Ooftcnrijl-fi.be maat- of werk-voeten hoog is, zijnde van (lukken gehouwen fteen opgebouwd, en waarin een groote klok hangt, die Keizer josephui, uit veele van de Turken veroverde ftukken-gc-fchut heeft doen gieten (*) , die over de 1 o voeten hoog
(*) List ons beftek bei toe, mij zuiden grootcn lust hebben om deezen Monarch Zal. Geil. in alle zijne zonderlinge bedrijven onzen leezer veorieftellen: lot de tegenwoordige bcklaagenswaardige omftandigbeden in Craband, heeft hij den grondgelegd; zijne bevelen en gemaakte fchikkingen', zijn veelal van dien aart dat de naneef zig daarover neg zsl verwonderen ; één daarvan moeten wij hier voor hem bewaaren: bij eene nieuwe ordonnantie op de begraveuisfeu ftatueerde zijne Mjefteit: 1) dat vermits omtrent dooden het ec-.iig oogmerk is de verrotting of bet vergaan, dezelven geheel zonder Meeding, jlegts in een doek ingewanden zullen warden; 2) dat men hun wel in kisten leggen , daar in na bet graf dragen, maatniet daar mede begraven zal; 3) dat ten dien einde ieder Paftorij verfebeiden zulke kisten in gereedheid zal hebben, en dezelven gratis ten ?ebruike geven; blijvende bet niettemin vrij om eigene famillekisten te houden ; 4) in hei toekomende zullen alle dooden buiten dl woonplaats op d.iar toe bejlemde vrije kerkhoven gedragen worden, echter is het gepermitteerd de dooden in de kerk te draagen, om over beu de gewone "ebeden te doen, maar geen fin ts om hen in eenige kerk te begraven; 5) zoo tr op den dag der begraaf nis verfebeideu lijkeu zijn, zullen die t effens op den eigen tijd ter aarde befteld en wèl gekalkt in bet eigen graf, van S voeten diep en 4 breed, begraven worden ; 6) men mag geene monumenten
E 5



74
NEDER-OOSTENrijk,
w, 31 voeten en z duimen in den omtrek heeft, en buiten den He. pel 3 5 4 centenaars weegt ; de kleine is 1 3 centenaars en s 6 ponden zwaar ; binnen in de kerk vindt men, behalven het kostbaare hooge altaar, 37 ■altaaren aan de zijde , die meest allen van fchoon marmer gemaakt zijn , verfcheidene kostbaare Vorftlijke tombes, enz. _ De edelmoedige Richtingen zijn niet weinigen , en onder dezelve is het burger gasthuis, waarin over de 3000 perfoonen onderhouden worden, aanmerkenswaara.ig; doch in 't algemeen worden in gast- en andere gods - huizen , in cn bij,deeze ftad ruim 9000 perfoonen onderhouden, het zij armen of
kranken In het jaar 17 83 werd er een krankzinnighuis aangelegd ,
in welk alle de kamers zodanig gefchikt zijn , dat men ze door kachels , die buiten dezelven zijn, en van onderen geftookt worden , verwarmen kan in het zelfde jaar werd het benedenfte gedeelte van een deikloosters aangelegd tot een tuchthuis , enhetbovenfte tot een werkhuis, in het welkaah de dienstmaagden, die buiten dienst zijn , bezigheid verfchaft
wordt in bet zelfde jaar (1783 ,) werd cr ook een vondelingshuis
aangelegd; deeze en dergelijke (lichtingen gefchiedden uit de kostbaarheden en verdere bewecgbaarc goederen , welken uit de geiloteue kerken en opgehevene kloosters herwaards gebragt werden. (*)
ln 17 3 6 werd er ecu huis gefticht om den lediggaanden arbeidsman werk te verfchaffen, zijnde het opfchrift: Alhier tan een ieiier die geen werk heeft zig cangeeven. Daar zijn in 't algemeen , over de 5.0
meer op het graf maar wel aan den zijde van den muur oprichten — deeze ordonnantie heeft Zijne Maj. evenwel veeder moeten intrekken , dat geen wonder iu "sVorjien testament was mede nog ai aar tig; dus luidde het: ,, Ia name van God den Vader, den Zoon en den H. Geest: Je tcstamenten cn de befielling van legaatcn ten allen tijde zeer veel tegenfpraa-
2, ken, verfehillen en misnoegen veroorzaakt hebbende, heb ik bcfloten bet mijne op zodanig ten wijs interichten, dat het door niemand zal kunnen tegenfproken werden. Ik beveel, bij mijn afftervèn, mijn ziel aan God, en wat mijn ligchaam aangaat (waar aan mij in de daad weinig gelegen ligt hoe men daar over befchibken zal~) verlang ik , dat men bet op de geveoonc manier begrave. Ik maak mijne Staa.cn, bet geld, welk men na mijn dood vinden zal; mijne domeinen en aïlodiale goederen aan den opvolger, den Aartshertog /,r,oïoj.r, en wat aangaat het leezen der misfen cn het uitdeden der aalmoesfen na mijn dood, van deeze pligten zal ik mij in mijn leven kwijten." — In alles , dien Vorst betreffende, vindt men iets zonderlings \
•&0 zeide de Monareh , de geheimen der Vrij - Metzelaaren niet te weeteu,.
tn noemde ze evenveel gekheden.
Men onderzocht bij die gelegenheid hoe veel die van de Franciscaaner orde, 'sjaarlijks aan aalmoefen inzamelde, en 4^7; bevond dat betKtlvt meer d.111 een millietn nitmdqite.



NEDER-OOSTENRIJK J$
kerken cn openbaaren kapellen. — liet opera-huis is prachtig — de zeer groote en prachtige Keizerlijke boekzaal is een wonder iu haare foort — de openbaare gebouwen zijn talrijk en bezienswaardig. _ RIen heeft er eene voornaame porcelein-fabriek, die thans onder het beltuur ftaat van den Hofraad von sorgenthal , en zig in een zeer blocjcnden ftaat bevindt; bij dezelve is, federt drie jaaren , eene fchilder-academie gevoegd: alle zon- en feest - dagen worden daarbij, van 10 tot 13 uuren, in één der kamers, tot het fabriekhuis behoorende, lesfen gehouden ; cn het benoodigd papier , potloot, penccelen en verwen, gelijk ook de brandltolïen in den winter, op kosten der fabriek, ten behoeven der leerlingen uitgereikt: de tekeningen worden bij de academie der beet. dende kunftcn nagezien cn getoetst, cn de goekgekeurde ftukken, met bijvoeging van de naamen der kwcekelingcn , die dezelven vervaardigden, in de tekenkamer opgehangen , terwijl op het einde van het jaar een geregelde examen der leerlingen plaats heeft: aan agt der ijverigflen en bekwaamden worden prijzen, naar maate van dcrzelvcr vorderingen, in drie klasfen , van agt, zestien tot vier - cn - twintig dukaaten uitgedeeld: 111 het jaar 1789 leverde de fabriek een nieuw kunstftuk, beftaande in een colom van josepu den tweeden, met zinnebeeldige figuuren in basreliëf; in het eerftc basreliëf ziet men de genie des Keizers, leidende met de (linkerhand de Godin astrea van den Olimpns na beneden, met dit bijfchrift; ad fua vota redux} het tweede verbeeldt een akkerveld, waarop men een mark- of fchei-paal, en in het midden een egge ziet, met dit bijfchrift: Evcrtit en tequat; terwijl het derde ecu kraan, vogel vertoont, Maande op den eenen voet, en houdende met den ardcren een'fteen in de hoogte, met dit onderfchrift: Vigilautia. —. De voorlieden zijn veel grootcr dan de ltad zelve; zij liggen in 't ronde rondom dezelve, doch zijn echter 5 a fioo gemeenc fchreden van do vestingwerken verwijderd, in alle dezelven zijn over de 60 kerken en openlijke kapellen, ia gasthuizen, ia zuilen. De ftraaten van een derzelveu, Licbtentbal genaamd, zijn als laan en met raoerbezicboomen beplant voords zijn in de nabuurfchap van IVeenen de navolgende
vijl' Keizerlijke Koningiijke (loten; ais, Belvedère, SchSnbrunn, SanCtveit, een (lot, dat de Keizerin Koningin Maria t h e r e s 1 a , in 1762, heeft gekocht van den Aartsbisfchop v.m Weenen, cn bekwaam doen maaken tot het verblijf van'het Hof in den zomer, wijl de lucht aldaar voor gezonder wordt gehouden; lireitenfurt, IJctzendorf, Laxemburg: het twede daarvan, Scbönbrunn naamlijk, heeft Keizer josErn doen aanleggen, doch werd dour den dood verhinderd hetzelve te voltrekken; in 1754 is 'le gantfche linkervleugel van dit palcis ingeftort, doch veel ichuoner wederom opgebouwd geworden.
Die de ftad Baden gaat bezichtigen, vergeete onder anderen niet de Koper - fabriek welke aldaar gevonden wordt; dezelve is zo kundig, dat dooreen eenig waterrad, zestien draaibanken rondgedrceven worden, die tevens allen de vereischte beweeging maaken , zo dat ieder arbeider »f draajer, iu eea oogenblik, alleen door een trede met den voet, de5



70
NEDER-OOSTENRIJK,
relve wederhoudcr. of doe, werken kan , zo alS hij wil, zonder het wa^ad te fte.leu, en zonder elkander eenige verhindering toetehtengen
reim-He1 d S,TmbC1' 1733 ' V!Cn'e V°°r de Mfte »«1 "et jaarrehjkfehe dankleest wegens het ontzet van menen in i6"83 : Keizer
t'ng, zulk een' dankdag voor honderd jaaren beloofd. *
Behalven Ebenburth, een Heerenftad, en eenige kloosters, leggen m dit quarner nog 47 voornaame markten, plaatfen cn heerlijkheden.
HET QUARTIER OB DEM WIENER - WALDE.
lands vorstl ij ke steden.
Tuin, S, Polten, Ips.
ïi eerenstede n.
Jlaatwn, Trasmaur, Pechlartt, Waidhovcn.
Behalven deezen bijna nog 7o markten, vlekken cn floten als mede eenige kloosters en kapellen , waarvan echter niets bijzonders aangetekend kan worden.
! HET QUARTIER UNTER DEM MANHARTS. BERG.
Bevat Kom - Neuburg, Retz, ■>
La of Lab ook Laha.l landsvorstljjke steden.
Enrersdcrf, Marchek, Zisterdorf,7
Feidsburg, Schrattenthal, Meisfau. $ "eeuenstiden.
Voords ook, als in het Quartier Ob dem Weiner- Wa'de nm bijna 70 voornaame markten, vlekken, floten, heerlijkheden enz. '
Een van deeze allen, Pifeulerg genaamd, zijnde eene Graaflijke Heerhjkhetd, meteen prachtig flot, is overbezi en s waardig, ter 00 a kevan de fraaje fonteinen, prachtige waterwerken, zuilen, bceHen es* welken aldaar gevonden worde». l°'



OPPER-OOSTENRIJK. 7* HET QUARTIER OB DEM MANHARTS- BERG. Krembs, Scein, Eggenburs:. ?
i.6 ö ( landsvoiistlijke steden.
Zwetl. J
Hom, Hardeg, Litfchau, ~] Gemund, Weijtra, Drofendorf, }> iieerensteden. Aitenfteig, Diernftein. J
Van deeze alien is niet veel bijzonders te zeggen, zo oo niet van de meer dan 40 markten , .vlekken, enz. welken, behalven gemcldcn lieden en eenige kloosters, in dit quartier nog liggen; derhalven kunnen wij overgaan tot
OPPER-OOSTENRIJK.
JD)it gedeelte van het Hertogdom is over het geneer bergachtig; de grond is wegens verfcheidene waterbronnen nat, en de lucht het gantfche jaar door vochtig en koel; de vruchtbaarheid is op fommige plaatfen vrij goed, doch over het algemeen brengt het geen graan genoeg voord voor zijne inwooners, die echter v;n Neder - Ooftenrijk toevoer genoeg krijgen: de veeteelt is er redelijk goed, men heeft er allerleie wild, en ook welige bosfchen : men heeft er voords eenige zoutgroeven, en gezondbronnen.
De meeste bronnen in deezen oord zijn ziltig, waardoor zij haar© beddingen overlteeuen en derhalven verhoogen ,• daardoor overkleeden zij ooi; liet mos, dat daarin wast, door aanzetting, met den zogenaamden duffteen , en'dewijl er jaarlijks nieuwe ruigte aangroeit, zoontllaan daaruit gantfche muuren en hoogten van zulke (leen , die dan losgebroken , en tot het maaken van gebouwen gebruikt worden.
•Men telt in Opper - Ooftenrijk onder de hoogde
bergen.
De Tmmftein, Gresfenberg, Trial,



' O P P E R ■ O O S T E N E IJ K.
rivieren.
Tram, Haüfiadt, Atter, Mam, Albenzeen.
Opper-Ooftenrijk wordt mede verdeeld in vier Quartieren, d e' vy,j met hunne fteden, in de volgende orde zullen voord™, alzo van geen derzelven veel aanmerkelijks te zeggen valt:
QUARTIEREN.
fbinz, Gminden, ? landsvorstujke nausruch\Wels'FöcUahruck' * stedeu.
J Efferding, Schvanastatt, 7 heeren L Grieskirchen. S steden.
Behalven deezen nog 33 Markten, Heerlijkheden, enz,, en eenige kloosters. '
fraüntif*9 7Voords nog ,6 marken,
iSvyr- * steden. lemige kloostm m
M-i , S Dttfttm!er ^vat Jleeks Schlögl, eenftifi, dat zixtim MlhdX enftem ten Landdage heeft; voords geno/gLn 30 , f (j™, floten en heerlijkheden.
MachlandA Grem i LrjKÉ (9jhtatt 2fi ±
i^Steijreck. \ steden. j2 heerlijkheden. (*)
i« Traun - Quartier. : f ' c Huis - Qnartier ea



HET HERTOGDOM STEIJERMARK*
3D)it Hertogdom *t welk met de overige deelen, zie blads. 69 Binnen-Ooftenrijk genoemd wordt, behoorde weleer onder Kamthen, en wordt verdeeld in Opper- en Neder - Steyermark: het eerfle gedeelte bevat veele hooge en (lelie bergen; zij zijn door noeüen vlijt redelijk wèl aangebouwd, zo dat de hoogfie toppen der bergen hier en daar bewoond worden: debevvooners derzelven zijn, des winters, wanneer de Iheetiw valt, eenige maanden ingeflooten, en zitten als gevangen, doch zij komen nogthans zelden van hunne hoogten af; zij zijn door de gewoonheid, tegen de aandoeningen zo der hoogte als koude verhard; zij bedienen z;g, op diefteiie hoogten, in plaats van ploegen, meerendeels, van houwen cn hakken, en de mest draagen zij in korven na beneden : men befpeurt, hier en daar, tusfchen loutere klippen en rotzen, een kleine plek aarde, die vlij. tig bebouwd w*ordt, en met heinigen omringd is: in Opper - Steyer. mark wordt weinig tarwe gevonden,- doch de veeteelt gaat er voorfpocdig ; men vindt er ook fchoone fruit, gevleugeld wild en wilde geiten: de bergen bevatten zilver, "loot,' koper cn voornaamlijk ijzer, enz. deijzerartifche en verder berg ijzer-groeven worden federt meer dan loco jaaren bearbeidden blijven even rijk — men heeft er ook warme baden, en gezondheidsbronnen.
In Uet gantfe'ue Hertogdom telt men flechts 20 fteden, rnfm 100 «uarkten, en bijna 539 floten; veele floten liaan 0» de boogde toppen det rotfen.



80 STEJJERMAR K.
De Steljermarbers hebben een vrij ruwe fpraak; men vindt er intusfchen nog veele Wénden onder; in Opper - Steijermark zijtf onder de inwooncis de kroppen zeer gemeenzaam en tevens zeer groot, in 't bijzonder bij de meni'chen die de bergen be-wooncn , men fchrijft dit, gedeeltelijk, toe', aan het water; gedeeltelijk, en voornaamlijk, aan de groote vettigheid, waarmede zij hunne ipijzen bereiden en ccten, ctï zeer koud water toe drinken : o r t e l i u s verhaalt, dat hij, van Weenen na fenetiën reizende, er een ontmoette, die een gezwel aan zijn' kin had, zo groot, dat het van zijne ooren tot zijn borst zo breed was, als zijne fchouders i en hunne arme vrouwen, zegt zeker fchifijver^ zijn veel met de gezwellen gekweld, tot zo een grootte,' dat zij gedwongen zijn ze over haare fchouders te goojen , als zij haare kinderen zoogen willen: rlc gedachte van deezen fehrijver over de oorzaak dier ziekte komt overéén met het geen wij boven zeiden, naamlijk dat dezelve in het drinken van water, (het fneeuwwater, zegt hij,) te zoeken is: „ Want de adel, cn andere lieden van eenig aanzien , dïe „ wijn cn andere fterkc dranken drinken, worden er zelden van ge„, kweld." - Zij worden voor eenvoudig, ja voor half dom gehouden : zij lcevcn meest moriig bij hun vee , en zijn doorgaands roomsch _ „ De mans," zegt hubner , „zijn noch fchrander, noch' ,, ftrijdbaar, en blijven liever achter den kachel, cn bidden de lie\e „ vrouwe aan, dan dat zij vreemde landen zouden bezoeken: doch ,, dat moet men verffaan , Hechts .van het gemeen? volk, maar niet' „ van de lieden van aanzien, die hunnen rol aan het hof ook zeer' ,., wèl wectcn te fpeelen."
Het wapen des Hertogdams is een zilver Panterdier, of, volgends» de voorftelling van anderen, een zilveren grijpvogel op een groenveld, die een dubbelden ftaart heeft, en uit wiens muil en ooren vuurvlammen gaan. Ter onderhondinge van den ftaat des oorlogs van' het Oofienrijlfehe huls, brengt dit Hertogdom jaarlijks op 118-3545 ilorcincn 54 kr.
„ Behalven de aanzienlijke genachten van dit Land," dus leest uienin den tegenwoordige Staat van alle volkeren, „ is er eene roemwaardigc orde in 't jaar 15 17 , door aandrijven van den Vrijheer siois„ mund van daurigstein iugcflcld, welke St. ChrhteffeU Cezelfelmp „ is geheten : dc beeldenis van dien Heiligen was hun 'teken , en tag„ tig hoeren verbonden zig daarin : de genootcn deezer orde' verboni „ den zig bij eede te vloeken noch te zwcoren , noch zig vol te drin„ ken, op ftraffe eener rhijnfeb gulden, en die de zesde' maal bvertre„ den had, zoude, als het gezelfchap onwaardig, daar worden uitge„. ftooten; zij mogtcn ook niemand hulpc noch bijftpud bieden, die „ openbaar aan die fouten vast was: maar hoe zeer deeze voórbèel„ eten voegt deeze Schrijver er bij , „ het bevorderen der deugd ot,
» het.



NEDER.STEJJERMAR'K. 8ï
i, het oog hadden, zijn zij eer in 't vergeetboek geraakt d,„ ,•■ - ■ „ algemeene navolging in OuUteblani gekrecgen hetbeÏ' '
Dit vooraf hebbende laaten gaan, zullen wij weder eerst fnree.ken van het grootfle deel deezes Hertogdoms, dat is va„ P
NEDER-STEIJERMARK.
T
akharl' gGf °,te °nder de wein,'Se h°ö.?ebergen, welken suaaar gevonden worden, de volgende drie de hoogften :
* e R g e N;
Schöckli, pochet-', Botsch.
Men wil dat de berg Pacher vijftien dnitfehe mijlen omtreks zoudo
hebben: op dcszelfs breeden kruin indeSfwn , , Z
zijn bronnen , moeras.en en meiren',- en" *<*Uai '
ven of kuilen beeft, die deS wintert '£
met regenwater gevuld zijn. overigen tijtr
De voornaamfté
KIVjÉREN.
Muehr, Drau, Sau.
Neder-Steijermark wordt verdeeld in de volgende' QUARTIEREN.
Mm-burg,~\ ^
\ Petau, Fridau. f ^ Pbrau^Rakesburg, Furstenfeld, Hardbèrg, Fridbefg. Ctlh(*).^Cilli, Windisch.Grcitz, Feistrhtz; Rein. j r*
O In dit quartier werden de zogenaamde Büichen of Bergmuizen ƒ»'
F



32 OPPER.STE IJ ER MARK'
Grdtz is eene ftad ten hoogden bezienswaardig, voornaamlijk wegen* de oudheid der opcnbaare gebouwen welken daarin voorhanden zijn; hier onder telt men de zogenaamde Hofkerk, op wier kerkhof een cape! ftaat, welke aller aandacht trekt, zo door dezelverbouwkunde , alsbeeldhouwknndige fieraadjen; in dezelve liggen ferdinand de tweede er» zijne Gemaalinne begraaven: in het binnenfte gedeelte der ftad, ligt,, op een hoogen rots, een fterk flot, naar de wijze eener citadelle: in eene der groote voorftcdcn, ontmoet men een' fteenrots , .-die niet alleen, met een kerk, maar ook met negen capellen bezet is, en den berg van. calvarié'n zal verbeelden.
In de ftad CHK zijn veele oudheden te zien waarvan de Keizer opzijne reis, (1728) verfcheidenen heeft afgetekend , en in. de Keizerlijke rariteitkamer te IVeenen laaten brengen.
Behalven cle aangetekende fteden, iiggen in ieder quartier nog; eenige, doch niet veele markten, floten en kloosters, van alle welken; echter niets bijzonders is aantecefceuen.
OPPER-ST E IJ ERMARK,
De volgende zijn do voornaamfte
B. E E G E W.
Grimming,. Grofung.
RIVIEREN.
Muehr, Bis.
groote menigte gevangen: na dat men van deeze dieren de bairtn,, doofbetbroejeninbeet water, daar afgedaan en ze verder fchoongemaakt heeft ivorden ze gegeeten , ah zijnde een zeer fmaaklijk voedzel; of men Jlrooptzt bet vel afi dit vel is ziherverwig van kleur, of wat rooder, met zwarte en witte ftre'épen.
Het quartier Cilli was weleer een Graaffchap , waarvoor het bij h v s n e r nog geboekt ftaat, doch bij gebrek aan lijferven , werd befi in bet Hertogdom Steijermark ingelijfd: ep onze kaart ft bet mede dl tijtel van Graaffebap gtgtsvtn.



O P P Ë R * S T E IJ E R M A R K. g$
Dit kleinfte gedeelte van het Hertogdom Steijermark wordt verdeeld in de volgende
QUARTIEREN.
Judenbltfi? I 3u^urg, Murau, Obenvets, ~j * É' \ Knittelfeld, Leoben. y g
Ënsthally^ Bruck an den Muehr, Rottenmann. j 5
Be geestlijke goederen in dit Hertogdom hebben mede ondervonden dat er eenmaal een Keizer josephes de tweede geleefd en gewoeld heeft: zijne opheffing dér kloosters , zo vreeslijk in derzelver gevolgen, nam (1785,) in dit Hertogdom begin met het rijke en vermaarde Benedictijner Stift S. Lambrecht, gelegen in het quartier Judenturg in Opper - Steijermark ; het zelve ligt op eene hoogteen wordt van nog hooger bergen omringd: met dit Stift was verbonden eene andere Abtdij van dezelfde orde, Maria - Zeil genoemd, en gelegen itr het quartier Enfiball: in deeze Abtdij was een beroemd' Mariabeeld, maar' althans dat kon de Abtdij niet behouden: ,, Hierop," fchreef meri in gemelden jaare,- bij het berichtgeeven van de gezegde opheffing door den Keizer, ,, hierop zullen in het kort nog vier andere Stiften vol» gen; daarna komt de beurt aan verfcheidene andere mindere kloos„ ters, voornaamlijk de Capucijner , waarvan ia dit Hertogdom; ee% ,„ groot aantal is."
F 2



HET H E R T O G D O M KARINTHIËN.
HD)e grond van dit Hertogdom is zeer bergachtig en boschrijk y. de bergen leveren zeer goed ijzer uit, en waarom-ook de voornaamfte fabrieken dezulken zijn, waarin het ijzer en Haal öp verfcheidene wijzen verarbeid wordt.' uit het hier Vallend ftaal , maaken de Engeljcïien hunne fijnde mesfen: men vindt er ook . goed lood, en de valeien der bergen zijn zeer vruchtbaar in graa■en, echter niet genoegzaam om de inwooners te voeden, waarom zij toevoer van elders noodig hebben.
Het wapen van c'.it Hertogdom is een gedeeld fchild, waarvan d* linker zijde uit een wit fchild met een rooden middenbalk beftaat, doch de rechter zijde beftaat uit drie over den anderen gaande zwarte leeuwen op een goud veld.
De inwooners ftaan bekend voor fterk cn dapper, maar zijn wat plomp. „ De Carintbiërszegt hudner, „zijn goede eerlijke' ,, lieden, die haar lieer getrouw zijn, maar anders niet veel fig-oor „ maaken: diepzinnige ftudie'n. zijn hun werk niet, en in den oorlog; ,, vinden zij ook geen groot vermaak."
Men merkt in dit Hertogdom aan de volgende voornaame
BERGEN.
Ulrich, Hekna, Veie, Laurenthis, Loibl,
Tic vier eerftea deczer bergen zijn benoemd naar de vier bekende Heiligen van dien naam.
De berg Loibl, die de anderen vier in hoogte niet toegeeft, is bij.-



NEDER-KARINTHIËN. §-
zcnderlijk daarom aanmerkenswaardig, om dat incn zig door deszelf raidden eenen weg gebaand heeft. ^
Zo rijk als dit Hertogdom is in bergen en bosfeben, zo rijk is het ook in binnenlandiche zeeën en meiren; en behalven deelen vindt men er de volgende voornaamfle
RIVIEREN.
Drau, Gail, Muil, Lifer, Glan, Gurk, Lavant, enz.
Karinthiën wordt mede verdeeld in Opper- cn Neder - Karinthiën; 't laatstgemcldc deel is het grootfte, en deihalven zullen wij daarvan eerst fpreeken:
NEDER -KARINTHIËN.
3öc deelen van dit Hertogdom zijn noch in kreifen noch in quartieren verdeeld, des tekenen wij.daarvan alleenlijk aan de volgende
STEDEN.
Qagenfwt, S.Veit, Valken, Freisach, Strasburg, St. Andree, Wolfesberg, S. Leonhard, Pleijbitrg.
Te S. Veit vergeete men niet in oogenfehouw te uccmen de fpringbron van wit marmer, ui» één ftuk gemaakt, die vijf vademen in den omtrek heeft, cn een werk van de rtmeinfiht oudheid is.
Behalven deeze lieden zijn in Neder -Karinthiën nog ticji marktvlekken, vier floten en eenige geestlijke goederen.
OPPER - KARINTHIËN.
STEDEN.
Villach, Gmund, F 3



?6 OPPER-KARINTHIËN.
Bij deeze beide fteden telt men in Opper - Karinthiën Hechts twaalf' marktvlekken, vier heerlijkheden en floten , en niaajtwee kloosters.
AANHANGSEL,
Vorften uit het huis van Ooftenrijk hebben dit Hertogdom nooit in perfoon geregeerd,- en weleer ontleenden de nieuwe Landsheeren dit land van een' boer; in zeker dorp, Glafaiburg naamlijk, was, of is weliigt nog een boercngeflacht, dat het erfrecht heeft om op den Furftenftein, (waarvan ftraks nader,) te zitten: het geiust ons hier eene befchrijving van deeze plechtigheid bijtevoegen; dus vinden wij dezelve geboekt.
De boer voorgemeld, plaatfte zig op een ronden vlakken mar. merfteen, welke niet ver van Clagenfurth, in een open veld lag, en daar toe gefchikt was, zo dat er het landsvorstlijke wapen op gehouwen ftond; het landvolk ftond buiten het ftaketzel, dat rondsom den vorftenftecn gemaakt was; dan kwam de ïiieuwe Landsheer in een gorf boerenkleed, hoed [en fchoenen, met een herdersftaf in de hand derwaards treeden: twee hoeren vergezelden hem; in gezclfehap van den gantfehen adel, iierlijk gekleed, met de baniere des Hertogdoms: naast den nieuwen Land vorst werd aan de eene zijde een zwart rund, en aan de andere zijde een mager ongezien akkerpaard geleid; zo dra do Landvorst den boer genaakte, riep deeze in het Slavonisch: Wie komt daar zo prachtig aangetreeden? waarop het volk antwoordde j De Forst dis lands komt: hierop vroeg de boer: Is hij ook een rechtvaardig rechter; een [bevorderaar onzes l.atids welvaart en van eenen vrijen ftaat? is hij ook een iejeherrner des Christeüjken geloofs, der weduwen en weezen ? hier op antwoordde men: Ja, hij is 't, en zal 't weezen: daarna moest de Vorst de boeren beioc» ven , dat hij dc gerechtigheid.zoude handhaven, al zoude hij er jïo arm mede worden, dat hij met zulken als hij mede bragt, do kost zoi-de moeten winnen: daarna vroeg de boer: Hoe, «73 voor ■iyclke gerechtigheden zult gij mij van deezen ftoel brengen ? waarop ggantY/Qprd, werd; Men zal u daarvan kooien voor zestig petinin-



K A R I N N T H i" E N. 87
gen; deeze twee fluks vee, de os en het paard zullen de uwen zijn; gij moogt het vorjlenkleed ook neemen, 't geen hij onlangs te vooren uitgetrokken heeft, en uw huis zal van alle giften en lasten vrij zijn: als de boer dit gehoord had , gaf hij den Vorst een zachten kinnebakflag, en erinnerdc hem, dat hij recht moest doen; hij ruimde dan ook den fteen, die de Koningsftoel werd geheeten, en nam het vee mede: de twee Landhceren bragten den Hertog derwaards, die vervolgends daarop klom, cn met her bloote zwaard zig eenige kceren rondom keerde, het in de lucht zwaaide, en beloofde zonder aanzien van perfoonen te zullen recht doen: daarna begaf hij zig na de ft. Pieters Kerk, daar nabij op een berg gelegen , en trok , daarin , na het eindigen van het gezang, de boerenklcederen weder uit, en het vorftcnkleed aan, en at aldaar met den adel en de ridderfchap: vervolgends reed hij na den Leenftoel, die bij het tolveld ftond, en ging aan de zijde tegen het oosten, en deed aldaar bet loflijk landlchap den gewoonen hem voorgehouden eed, met ongedekren hoofde en opgeftoJcene vingeren, dat hij het Land bij alle de voorrechten en vrijheden, gelijk dezelven van ouds herwaren geweest, zou handhaven en befchermen; daarna nam hij ook de huldiging der onderdaanen aan, en verleende hun dan weder de leenen; voords werd nog een Te Deum Laudamus gezongen — dit loflijk gebruik, het welk zeker groote indruk op den man die het roer in handen nam, moet gemaakt hebben, is geheel in onbruik geraakt; in den jaare 1414 heeft deeze plechtigheid voor de iaatfte maai plaats gehad; de volgende Keeren hebben voor het nalaaten daarvan vergoeding gedaan, cn beloofd, dat zulks aan de vrijheden van de ingezetenen niet nadeel ig zoude weczen: toen in 1728 de Keizerde huldiging ontving, werd gemelde plechtigheid geheel met Itiizwijgen voorbijgegaan , maar de boer die het recht, xvaarvan wij boven fpraken, had, werd ten Hove met zijn gantfche huis zo veel eer aangedaan, dat hij vrij wèl te vrede konde vveezcu.
In 1783 waren in geheel Karinthiën 14 Protejlantfche Gemeenten, en in 17Ü4, waren er 13800 Proteftanten, waarvan reeds elf Gemeenten hunne eigene Leeraars hadden.
F 4



HET HERTOGDOM. K ü A J Ns
3D)it Hertogdom , het welk ook Kamiok genoemd wordt, heeft in deszelfs grootfte uitgeflrektheid, van het oosten na het westen, 30, en van het noorden na het zuiden, 25 Duitfche. piijlen: het is voor het grootfte gedeelte vol bergen, en deezen zijn bewoond of onbewoond, met bosfchen bewasfen of naakt; veelen daarvan zijn met fneeuw bedekt.
Mettegenftaande de bergachtigheid van den grond, heeft het Hertogdom Ktain veele vruchtbaare velden en dalen, die niet alleen goede weiden, maar zelfs jaarlijks een dubbelden oogst opleveren: er wast ook voortreffelijk ooft, als mede oranjeappelen, citroenen, limoenen, granaatappelen, amandelen, vijgen, enz. en er valt ongemeen lekkere wijn; men heeft er ook allerleie gevleugeld en viervoetig wild, veelerhande foorten van visch: mineraalen en metaalen, inzonderheid ijzeren ftaal, als mede eenig koper en loot: het Krainfche marmer wordt voor zeer fchoon gehouden: uit dit weinige is te befluiten dat Krain geen kwalijk voorzien gedeelte van het Duitfche Rijk uitmaakt: het eenigfte waarvan het niet voorzien is, is zout; doch meermaals heeft de goede Voorzienigheid overvloed en gebrek zodanig doen zamengaan, op dat de volken elkander zouden benoodigd hebben.
De Kramers of KarmoJea zijn, vooral de geraeene man, fterk en hardvochtig, gaande'fomtijds in den winter barrevoets door de fneeuw ; Üe mannen gaan altoos met ontbloten borst, en gebruiken tot hunne pachtrust noch bed noch bulfter, maar alleen een harden bank : hnnne, |bijzen zijn ook flecht: men viaclt onder de gemeene bcwoouers ee^



K R A I N. 8»
werbazcnd Ofdertcteid zo in fpraak als in kleeding : de mecfte boeien draagen lange baarden.
Niettegenftaande de gemelde ruwheid der inwooneren heeft het Graaffchap Krain echter veele geleerde mannen opgeleverd; men telt onder de beroemde Autheurs meer dan vijftig, welken in dit Land geboren zijn.
Het wapenfchild van het Hertogdom Krain, is een gekroonde adelaar, op wiens borst cn uitgebreide vleugelen, een wit en rood gefchakeerde halve maan ftaat.
Ter onderhoudinge der krijgsmagt van het Oojlenrijkfebe buis , draagt Krain jaarlijks 363171 flor. 56 kr.: er liggen twee regimenten voef vplk in.
De volgende zijn de voornaamfte
BERGEN.
Ka'de-berg, Lijbel, Rumberg,
Karst, BimbaumerwaldC), Nanas,
Terglou.
Lijbel, ook Leibei of Lëbel genoemd, is een hooge rotsachtige en fliijlc berg, waarop de rijweg flangswijze, een mijl verre loopt, en t.aauilijk gebaand is; doch boven op, daar zij niet gebaand heeft kunnen worden, heeft men eenen gang door den berg gehouwen, die omtrent 150 Geomctrifche fchreden lang, u voeten hoog en 9 breed is.
De berg Karst beftaat geheel uit fteencn zonder eenige gewasfen , die anders in overvloed op de bergen gevonden worden : het Birnbaumer■wald, heeft ook overal wel een gantsch ftcenachtigen grond, maar echter vindt men er zwaare bosfehen en daarin verbazende hooge boomen : dit gebergte ftrekt zig uit tot verre iu het Turkfcbe gebied, cn daar het op zijn fmalfte is , heeft het echter eene breedte van drie mijlen.
Terglori, is de hoogfte berg in Krain , en is boven den horizont van Laijbacb, de Hoofdftad van het Hertogdom, 399 Parijfebe toifen verheven.
Des winters als de ftieeuw op de bergen hoog ligt, bedienen de boeren zig van kleine korven die zij onder de voeten binden , en waarop zij met behulp van flerke Hokken van de bergen afgleiën, 't welk zij met ongeloovelijke fnelheid kunnen doen; als de fneeuw bcvroozen is, bedienen zij zig daartoe ook wel van voetijzers , zijnde eene foort van fciuatfen.
(*) In dc Krainfche fpraak draagt deeze berg^ den naam van Krufcheza,
F S



9* KRAIN*
Die zijn de voernaamfte Krainfche
RIVIEREN.
J-um, Laijbach, Gurk, Culpa.
Behalven deeze rivieren, vindt men in het Hertogdom Krain tiogdrie voornaame landzeeën, die zeer aanmerkelijk zijn, naamlijk de Feldesfer - zee, de CirMtzer-zee cn de Wocheiner■- aee.
De cerstgeinelde is een mijl lang, en een halve mijl breed, doch ongemeen diep, en daarom aanmerkelijk, om dat uit haar midden een rechtopgaande berg voordkomt, waarop een kleine kerk ftaat; onder aaa {Jenzelveu is ecu fchoone bron.
Meer berucht evenwel is de Cirknitzer -zee; dezelve wordt van woeste cu ftcenachtige bergen omringd, is mede een groote mijl lang, eets halve mijl breed, en van één tot vier vademen diep, de kuilen uitgezonderd, waarvan eenigenop zig zeiven eenige vademen diepte hebben; in deeze zee liggen ook fchoone Eilanden ; zij loopt dikwijls , echter niet alle jaaren, af, (*) en zulks gefchiedt wanneer het zeer droog weêr is, het zij des zomers of des winters: het gewoone afloopen , als zij vol is, (omtrent den feestdag van jo hannes of tacobus,> gefchiedt door twee groote gaten, die aan de noordwestzijde in ec-n klippigen berg, waterpas met de zee, voordgaan; het water komt aan de andere zijde van den berg wederom uit; de ongewoone afiooping ge. fchiedt door verfcheidene gaten en groeven die in de zee zijn ; deezen zijn voornaamlijk 13 in getal, en daaronder zijn 5 hoofdgroeveu dia ieder vijf dagen, de eene na de andere, droog worden, zo dat de gantfche bodem in omtrent 15 dagen droog ligt: zo dra Let begin der afvloejing van de boeren bemerkt wordt, maaken zij zulks aan "de visfchers die rondom de zee woonen bekend, waarop de visfehery in de groeven, volgends eene zekere fchikking, aanvang neemt: zes Heerlijkheden hebben het recht om in de zee te visfehen : iu een dier groeven kan men als in een onderaardscli hol nederdanlcn; twee anderen droogen nooit geheel uit, maar blijven moerasfig, en daarin blijven niet alleen veele visfehen met haar gebroedzel, maar er onthouden zig ook vccle blpedëgels! als de zee vroegtijdig afgcloopsn is, wast in twintig d;,?cn tijds gras daarin , dat afgemaaid wordt, en dan wordt de bodem° omgeploegd en met giem bezaaid ; maar loopt het water niet tijdig af, zo
(') Schoon men in den tegenweardigen ftaat van alle volken leest; „ De inboorlingen weeten niet dat dit jaarlijks rijzen en dealen van bet D water ooit gemist beeft,'1''



OPPER KRAIN. 91
fcsn er niets gezaaid woïdcH, en als het water te fchiclijk wederkomt gaat het zaad verloorcn; anders wordt na het inoogflen van de gierst allerhande wild daarin gejaagd en gefchooten met de terugkomst des
waters is het aldus gelegen : wanneer het een weinig regent dringt het water, uit eenige groeven, aan de zuidzijde, met geweld voord, en als het fterk regent en zo fterk dondert dat er het aardrijk vau gefchud wordt, (het dondert hier dikwijls geweldig,) breekt het door alle do gaten met groot geweld en fnelheid voord, zo dat de zee in 18 tot 24 uuren weder vol wordt; als dan is zij vervuld met allerleie watervogelen , als wilde ganzen, eenden en anderen meer: des winters ftijgt het water in deeze zee zo hoog op, dat een goed gedeelte der omliggende velden daardoor overftroomd worden.
Aan de zuidzijde van de zee zijn twee groote gaten, die iets hooger dan de zee liggen, en meer dan een vadem hoog en breed zijn s uit dezelven ftort, als het dondert, een groote menigte waters, met eene verbazende ongeftuimigheid, van 3 tot 4 vademen verre herwaard, waarmede tegelijk, als zulks in den herfst gefchied, veele zwarte, naakte en blinde eenden daaruit komen, die iu omtrent veertien dagen ziende worden, en vederen bekomen; op andere tijden kan men in deeze gaten recht uit, en redelijk verre gaan.
In een anderenflroom, wordteen foort van kreeften gevonden, die, volgends itucntn, als men een zekeren melodij fluit uit alle gaten voor den dag komen, en zig goedwillig laaten vangen.
Krain wordt gemeenlijk verdeeld in Opper - Krain, UnterKrain, Mittel - Krain, Inner - Krain en Histerreich ; wij moe» ten derhalven eerst Ipreeken van
OPPER - KRAIN.
Hn dit gedeelte van liet Hertogdom telt men deeze
STEDEN.
JLaijback, Bischflack, Krainburg of Krain, llatmansclorf, Stein, ook Kanneck genaamd.



9* UNTER-KRAIN.
Het bisdom dat te Laijbacb is, ftaat onmiddenbaar onder den Paus en 'Ie Bisfchop voert den tijtel van Vorst des Heiligen Roomfchen Rijks: m het jaar 1787 begeerde Keizer joseeh de tweede dit Bisdom tot een Aartsbisdom verheven te hebben, doch het werd hem door den Paus geweigerd, fchoon de Heilige Vader naderhand reden .vond om den Vorst te vergenoegen; deeze heeft toen de waardigheid van Aartsbisfchop opgedragen aan den Vrijheer van Brigiio.
Behalven de gemelde fteden zijn in Opper-Krain nog twaalf markten, doch van een en ander is niets zeer bijzonders aantetekenen.
UNTER-KRAIN.
3Cn dit gedeelte vooral zijn bijzonder vruchtbaare dalen en eontreijen.
Aanmerkelijk zijn de natuurlijke holen en grotten welken men ia Unter- Krain vindt; één onder anderen is bijzonder opmerkenswaardig om deszclfs diepte; men gaat er door een klippig gat in, Cn ziet in del zelve fnecuwacktige en albast-witte fappen of afdruipzels hangen.
STEDEN,
Gurkfeld, Landftrasz, Rudolphswerth, Weichfelburg.
"Bij deeze fteden telt men in Unter-Krain flechts vier markten, eenige weinige heerlijkheden, kloosters en dorpen.
Onder de dorpen verdient Dorrava bezien te worden ; men vindt alèaar We overoude en beroemde kerk van onze Lieve Vrouwe Hemelvaart, wcrwaarts veele bedevaarten gedaan worden,
MITTEL- KRAIN,
HBL'erin worden veele onderaardfche holen of grotten geVonden men telt er in, de navolgende



I N N Ë R - K R A ï N, 03
STEDEN.
Cottfchee, Laas of Loj-c/?, Möttling, Tfchernemï.
En behalven deezen nog eenige weinige markten, heerlijk, heden enz.
INNER - KRAIN.
"löit gedeelte van het Hertogdom is grootendeels bergachtig en vol van kleine heuvelen.
De grotten en holen zijn hier mede bezienswaardig: één onder anderen ia er , waarin men meer dan twee mijlen ver kan gaan ; in het zelve zijn geweldig groote plaatfen, waarop groote huizen, en zelfj gemaklijk maatige dorpen zouden kunnen gebouwd worden 5 aan ednige plaatfen zijn ongemeene diepten; men vindt er veele zeldzaame figuurenr van fteen ; natuurlijke fteenen fchouwtooneclcn , fteenen bruggen , enz. :' het hol van St. Maria magdalena, is ongemeen fchoon:- ,, men zou „ zig verbeelden," dit vinden wij daarvan geboekt, „ in 't iniddei» „ van de vervallene muurcn van een oud paleis te wandelen, waarvan» „ nog een gedeelte onbcfchadigd, gedeeltelijk als afgebrokene pjjlaa,, ren of zuilen zig vertoonen: in een ander grot, een mijl lang,
vindt men een groote menigte figuuren van duffteen."
In Inner - Krain zijn veele en fchoone dorpen, maar des te minder lieden ; dat gedeelte van het Hertogdom bevat niet jneer als
Tijbein, een flad; n Markten, het Kathuïzers klooster Freudenthal, en 4 heerlijkheden cn floten.
Lneg , (dat is Gat,) is één dier (loten, en de aandacht der reizigers dubbeld waardig; hetzelve ligt in 't midden van een hoogen rotfigcn berg, die ftcil in de hoogte gaat: dit groote gebouw ftaat op zodanig eene wijze in een gat van den rots, dat er geen regen o]» valt, maar is echter voorzien van een dak, uit hoofde van het water dat uft den rots afdruipt: men heeft in dit gat geen ander uitzicht dan na boven : de helft van de voorfte poort ftaat alleen vooruit.
Een ander flot, S. Serveo of 5. Seif genaamd , moet mede bezichtigd yordea; het voert zijneu naam naar den H. slRvi.-r.us , die in het. daar



34 H 1 S T B U E t C fl,
bij geleden beroemde hoi gewoond heeft, Waarin hij in de bïsnenlttf witte-én graanwe duffteen ,- veele groote zuilen en allerleie figmrrenaari de wanden en bedekzels uitgehouwen- heeft: de trap waar langs men n* het flot opklimt, is uit den rots uitgehouwen; en de ingang gaat door den berg heen, zo dat men er licht noodig heeft» daar is ook eea ïijfchool die uit den rots gehouwen is.
HISTERREICH»
]EEet gedeelte 't welk het huis van Ooftenrijk aan het land Van deezen naam heeft, wordt verdeeld in
HET GRAAFSCHAP MITTERBURG.
Waarin men aanmerkt de volgende
STEDEN.
Mitterhurg, Biben, Galligniam, Bérfchetz, Lourana,
Voords drie heerlijkheden en twee kloosters.
DE HEERLIJKHEID CASTUA.
Waartoe behooren Castua, eene ftad, en behalven dezelv* »og een markt, een flot, en eene abtdy.



HET OOSTËNRIJKSCH.
F R l A U L.
B e breed/te en politicque wijze, waarop het gedeelte van Friaul, het welk Ooftenrijk bezit, verdeeld wordt, beltaat in de
GEVORSTEDE GRAAFSCHAPPEN. Gradisca, [Gradisca, 7 Görz, [Görz. \ s 7 E D E N-
Het Graaffchap Gorz is zeer vruchtbaar in edelen witten en aangenaamen wijn 5 tusfchen de bergen wordt ook koorn gezaaid- me» heeft er fchoon ooft, doch weinig cdij; weinige paarden cn osfen maar des te meer geiten, en op het winnen van zijde wordt met »lijt toegelegd.
Het hedcndaagsch wapenfchild van dit Graaffchap is recht doorfne den; in het opperfte hemelsch blaauwe veld is een gouden leeuw mrê ten gedeelden ftaart, doch het onderfte zilveren veld, plag of door twee roode balken gedeeld te worden, of drie zilveren" balken met rood vermengd te bevatten.
'T aanmerkelijkfte- in dit Graaffchap is het Carmeliter klooster Cr tagnavicza, (dat is Castanjewt>uil,) niet allen ter oorzaake van den zelfs fchoone kerk, maar ook van het miraculeuze beeld van mama t welk daarin gevonden wordt. ' *
Behalven het gemelde klooster liggen in het Graaffchap Görz nog eenige weinige markten en (loten. *
HOOTDMANSCHAPPEN.
Fulmino, Idrianerbodem.
In beide deeze Hoofdmanfchappen ligt geen eene flad, bet eerfte be vat twee, en het andere flechts één markt, genaamd tiria, en liegende" in. een diep dal tusfchen hooge bergen : het zelve -beftaat uit een flot err omtrent 370 verftrooid liggende huizen: de kwikzilverbergwerken maa, ken deeze plaats zeer beroemd : men- heeft gemeen cn maagden - kw'ifcailver; het eerfte wordt door het vuur uit de erz getrokken ; doch het tweede is door de Natuur reeds bereid, en men- ziet het zelve uit veel erz, als men die aan ftukken flaat, in klej-ne droppelen voortkomenmen trekt het ook uit eene zekere foort van fteen, en het druppelt fom$jds ia de gangen, en fple«#en des bergs.



A Q U I L E f Ai
J^.quileja, is maar eene zeer armelijke plaats,- en heeft eene' ongezonde lucht; oudtijds was het eene aanzienlijke cn volkrijke ftad, doch na dat dezelve in 't jaar 452 van atilla, Konin°- der Hunnen, is omgekeerd geworden, is zij' nooit weder in den voorigen toeftand kunnen komen, maar veeleer, vars' tijd tot' tijd, in nog grooter verval- geraakt.
DE STAD TRIEST
MET HAAR DISTRICT.
]]Ö)it bevat niet meer als één dorp en twee markten.
De ftad Triest is daarin aanmerkelijk , dat derzelver huizen op de helling van een' berg ftaan; boven op den berg ftaat eeu. kasteel, en ia' den omtrek der ftad wasfen goede wijnen.
DE STAD S. VEI T AM PFLAUM.
H)eeze ftad ligt in een dal, op een fmallen effen ftreeks lands, dat goede wijnen , vijgen enz. voordbrengt.
Óm den af- en aan - voering der koópmanfehappen' alhier gemaklijker te maaken, heeft Keizer karei, de zesde er eene kostbaare landffra'at doen aanleggen; dezelve is 65000 fchreden lang, en ten behoeve derZelver Heeft men bergen getlecht, rotzen doen fpringen', diepe dalen en' afgronden gevuld: debevg Petscb , in Hungariscb Dahnntiën , heeft men „ ter lengte van 400 vademen, doen fpringen, en daardoor eenen weg van ia uuren ver, over de Alpen geopend, die, ter wederzijde, hooge fteenen muuren-, of wanden heeft, en omtrent 11 vademen breed is; de van gebakkene fteenen gemaakte bruggen , waardoor de rotfen aan elkander hangen , zijn niet minder bewonderenswaardig ; inzonderheid ia is er eene diergelijke, voor den berg Sungari, ter lengte van 187 vademen gebouwd: met het aanleggen van deeze merkwaardige ftraat B heeft men in 1725 een begin gemaakt.
^Ruim een quartier uurs van de ftad is een flot, op eenen rots gelegen, alwaar de Cafa Santa, of het huis van de II. Maagd marxa, 3 jaaren, 7 maanden en 4. dagen geftaan zou hebben , aleer hetzelve door de Engelen, in iey4, na Lerette in Iseliën zou overgebragt zijn-
11ÉÏ



HET GEVORSTED GRAAFSCHAP T I R O L.
Dit Graaffchap , onder welks naam ook het wereldlijk gebied van de Bisfchoppen te Trent, Brixm , enz. , betrokken worden f*) ; doch welke Standen van de Oojlenrijkfche Kreis wij afzonderlijk zullen behandelen ; dit Graaffchap dan, is voi gebergten , cn beflaat daarom uit loutere enge pasfer en we^en zo dat men , in tijden van oorlog , den vijand door groote fteenen, welken men van de bergen afrolt, kan keeren. Tirol is , fchoon bergachtig , zeer vruchtbaar ; het onderhoudt zijne bewooners, vooral met koorn cn wljn,cn wat het land niet voordbrengt , wordt aangevoerd door de fterke pasfagie uit ItalPn welke door dit Tirol genomen wordt; waarom Keizer maximi liaan de eerste zcide, dat Tirol wel een grove boere. kiel vol vouwen was, maar die warmte gaf: 't heeft veele hosfehen die rijküjk voorzien zijn van wild; men ontmoet er ook ^oede graanakkers, en daar de bergen volftrekt woest zijn, bevatten dezelven veelerleie erz, cn uitmuntend marmer; op de heuve len wast alierleie foort van edele vruchten, als citroenen oran jcappelen, limoenen, granaatappelen, quecappelcn, amandelen en lekkere wijnen ; men vindt er ook geheele bosfohen van kastanjeboomen ; uitgeleezene kruiden vindt men er overal ■ 't levert ook verfcheidene edele gefteenten op , als granaaten,' robijnen, amathisten, finaragden, diamanten, agathen, karaborv kcls, en anderen; men heeft er heilzaame baden; ook "valt er aluin, vitriool, zwavel, enz.
h.ub ij er befchrijft den aart der Tirolers dus; „ Om hun vaderland „ te defendceren ," zegt hij , ,, hebben zij moed en bekwaamheid „ genoeg maar dat zij, gelijk de Zivilfers doen, buiten's land»
hun huid zonden verkopen , daar hebben de Tirolfibe boeien geen' 9, lust toe.
C*) Om die reden vindt men op onze kaarten van deeze ftanden neg gezegd, gelegen in het Graaffchap Tirol.
G



?8 TIROL.
„ Men behoeft de Tirolers juist niet voor galantuittefchelden, want „ zij beminnen de verandering niet, noch in de klederen, noch in ,, 't eeten , noch in 't drinken , bij welke levenswijze zij zo oud wor-
den , dat het niets raars is , een man van honderd jaaren te zien ; „ daarbij zijn zij arbeidzaam en hunnen Heer getrouw, maar ook re,, delijk hardnekkig :" de vrouwen zijn niet fraai, en hebben over het algemeen kropgezwellen, waarvan wij reeds gefproken hebben.
Het wapenfchild van dit Gevorsted Graaffchap is een roode arend pp een zilver veld.
Pe volgende zijn de voornaamfte
bergen.
Gurgler, Feudter, Schnalfer,
Rosner, Brenner.
Deeze bergen verheffen zig meest na het midden des lands , alwaar , op de hoogfte toppen, verbazend hooge en altoosblijvende. ijshoopen zijn, des niettemin zijn dezelven zeer vruchtbaar.
rivieren.
Ihn, Etsch, Lech, Drau,
Ifer, Sarca, Brentz.
Het eigenlijk Graaffchap Tirol (*), zo als wij het volgends het bovenaangetekende noemen, beftaat uit de volgende
QUARTIEREN. Neder Innthah Vfu ick' ?TE" { Mmhm^nnaS^
CHall, Jden. *< ge Heerlijkheden,enz. Opper Inntbal, [<& Qmriier bevat agt Hcerlijkh. enGerichten. t/:„rfrr„,, J Zeven Girichtsbannen, enz., waarin Glum, een
vtn^gau, \ st eed jen. Etscblandt > [Verfcheidene Gerichtsbannen, enz, daarin 5 Meran, ?
5 „ f steden.
Bozen, j
(*) Het gantfche Graaffchap heeft deszclfs naam ontvangen van ecu. n:d kafteel, zodanig genoemd, doch het welk thans van geen belang 'is.



TIROL. 00
Eifcïck t £lre-.fcheidsne Gericksbannen en HeerUjÜn.bn , waarin
Sioïzing, een sijd. Pusterthal, [j Martoiükm, 30floten, 40 dorpen , en 15
parochiën, waarin «? \steden.
\tSrauneggen, j
DelValfiie Cor.fi :!en 0,{^*}» {
enig'. Heerlijkheden, Gerichtsbannen, ent.
biljiruck , is de hoofdftad des gantfchcn lands, en de zetel van de Opper - Oostenrijkfche reprefeutatie - en Hof-kamer, ook de otidftc re■fulentieplaats die de Landvorsten aldaar gehad hebben : op de Ilofcaufelaarij is, regt bUsschino , een verguld dak ; maar hübneb. zegt er dit van : „ Op de Cansfelaarij is het gouden dak , waarvan zo grooten op-
hef gemaakt wordt: Aartshertog isedbh de vierde, werd van Kei„ zer sigisjiund, ten tijde van de Kerkvergadering van Confinns, in do „ ban gedaan , en deswegen FaiErwL mi* der leere tafche ; dat is, fre„ de RIK met de ledige beurs , genaamd ; op dat nu de tiedcu zouden „ zieu dat zijn geldbuidel nog niet ledig was, liet hij hot koperen dak „ van de Ilofcanfelarij met goud overtrekken , 't welk niisfchien een „ paarmaal honderd duizend kroonen mag gekost hebben." Veele fchoone mctaalen ftandbeefden , ouder anderen den Aartshertog leo?old te paard, rustende op de achterfle pt.oten van het paard dat fpringen wil. Midden in de Hof- of Franciscaner - kerk , vindt'men £cn prachtigen gedenkzuil, ter eere van Keizer «nniiuj» den SERSten opgericht: boveu op denzel.en ftaat een mctaalen beeld, verbeeldende dien Keizer , knielende, en omringd met vier metaalcn kinderbedden, welken zo veele deugden verrooncn ; op den gedenkzuil «elven ziet men , in verhevene beuldh.iawerij van wit marnier, de daaden van dien Keizer afgebeeld : bovcn'vindt men in de middenfte gaanderij van de kerk , in twee reiën, 2 3 mctaalen ftandbceldcn, van meer dan menschlijke grootte: bij deeac kerk is een zilveren capcl , welke dien naam ontleent van de zilverene tafels die op den altaar ftaan : op het kostbaare chooraltaar is een beroemd bééld van Maria biiftand te zien , zijnde met zilverene en zelfs gondene beelden omringd, zo dat fnfornck , om deeze kunstige kostbaarheden alleen, waardig is bezocht ts worden.
(?) Zodanig noemt men dis ftukken land; , welken aan de grenzen ] taliën liggen, tot geene van de overige landsijuar tieren behooren, efi gewelflijt noch ftem nocji zitting onder de Lr.udftaudea hebben.
G 2



F©o TIROL.
In het quartier Opper Innlbal, ligt het dorp drie of Zirl, nabij het jreüt de fteile rots Martins wand (*) ligt, die, met nadruk , bezienswaardig is; op denzelven ziet men een houten kruis, 40 voeten hoog, en naast hetzelve de beelden yan joiiannks cn maria , levensgrootte,; naar dit kruis kan men een denkbeeld van de hoogte van den rots maaken , indien men weet dat hetzelve, van onderen op gezien, Hechts tweevoeten hoog vertoont; men vertelt er van dat masimiliaan de eerste, dit kruis en deeze beelden aldaar zoude hebben doen plaatfen , bij gelegenheid dat hij , door het al te hitsig vervolgen van een wilde geit, zig zodanig verklom , dat hij niet anders als door de hulp en het geleide van een' Engel van een oogfchijnclijk doodsgevaar bevrijd kon worden : „ Hij had reeds," zegt zeker fchrijvcr, „ twee dagen en twee „ nachten op fchildwacht geftaan , en zijn volk zag hem wel van ver, „ maar kon niet bij hem komen , en toonde hem Hechts van ver het H. „ Avondmaal ; eindelijk kwam er een boer en wees hem een' weg om „ beneden te komen , en verdween ook fluks uit zijn gezicht, zo dat het wel een Engel mag geweest zijn."
In de zogenaamde Walfcbe Confinen ligt,, op de grenzen van Venetien , TCofel, alwaar een fteile rots is, so vademen hoog, die als een muur in de hoogte fteïgt, cn in wiens midden een hol is , dat een bron heeft, bevattende ook een kaflecl of verting , waarin een zeer kleine bezetting ligt, die met touwen daaruit gewonden en nedergelaaten wordt: onder denzelven rots is een finallenweg, waarop naauwlijks twee wagens elkander kunnen pasfeeren ; op deszclfs eene zijde is de gezegde rots en op de andere zijde , de fteile oever van eene rivier.
(*) Dit is de Martins muur, waarop in den jaare 17S1 een verfchriklijken brand ontftond,en waarvan in zekeren particulieren brief, dato lnfpruck den 4 October des gemelden jaars , ons op deeze wijze bericht gegceven werd : „ In onze quartieren is een voorval gebeurd, waar door deeze
ftad en de omgelegen plaatfen , in de uiterfte ontfteltenis gebragt zijn: „ de zogenaamde Martins muur en bet gantfche gebergte heeft federt agt ,, dagen van zelfs beginnen te branden : 's nachts, onder anderen le?, vert dit een fchouwtooneel op , 't geen de onvertzaagsfen zelfs niet ,, zonder febrik en vreezen aanfehouwen kunnen .- niemand ziet kans „ om dit vuur ie blusfehen , aangezien de hoogte des bergs , beftaau„ de uit een reeks van fteile rotfeu: men gist, dat er reeds meer dan
30,000 vademen hout verbrand zijn, en men ducht dat bet vuur „ zig nog verder verfpreiden zal ; voornaamlijk is men voor deeze „ ftads bosfeben zeer bekommerd : indien deeze mede aangevlamd wer „ den , zon hst ongel/ik onzer- Idndftrce'k onhsi'^telhciciv zijn • alle po „ gingen , tot hier toe aangewend, febijneu van geen vrucht te wee,, zen; gisteren was bet nog allernaarst ge ft eld, want, de veind zeer ,, hevig zijnde , werden verfcheidene Jiukken fteen van boven den 7> beig, op den weg neérgefmeeteu."



HÉT O U S T È■ RIJ K S C
B R I S G A Ü.
2G£ierin merken wij aan de volgende deelen.
HET EIGENLIJK BRlSO.AU. Bevattende de
steden.
Freijburg. Breijfach, Neuberg, Gildingen, Kenzingen, Burkheim, Elzach, Waldkirch.
Behalven deeze fteden nog eenige weinige Heerlijkheden , (waaronder het Graaffchap Stauffen,) marktvlekken, een woestliggend flot , en eenige kloosters, van alle welken echter niets bijzonders is aantètekenen.
De andere deelen zijn
Het Opper-rhijn quartier J*A«"5f«W«'. Seckingm,\ g
Sl J 1 >\Laufenburg, Waldshut, f «
Het Graaffchap Hanen ft eh, [Haucnftein, een steedjen. De Landvoogdij Ortenau, De ftad en het gebied ƒ villingen, \
Gillingen. \ Breunlingen, J steden.
Van alle deeze deelen van Osstenrijksch Brisgau, is mede niets bijzonders aantetekenen, het zijn geene der voormaamfle ftukkeü yaii liet Duitfche Rijk.
C 3



SWABISCH ÖOSTENRIJIC
JO^e Oostenrijk/die 'landen in Swaben zijn gedeeltelijk' oude erfgoederen van het huis van Habsburg, gedeeltelijk op verfcheidene wijzen aan het huis van Oostenrijk-gekomen : uit hoofde van dez- ïlven noemen zig de Aartshertogen van Oostenrijk, Forsten in Swal 'ien.
Tor. onderhouding van den krijgsftaat van, het Oostenrijkfcbe huis, brengt. $wabiscb Oostenrijk jaarlijks 120,000 florijnen opi
In Swabisch Oostenrijk ligt
HET MARKGRAAFSCHAP' BURGAU.
Hetzelve wordt, naar de vijf Landvoogdsknechten, of oude voogden, verdeeld in vijf Diftriclen, Fogtshzirken genoemd, bevattende eenige weinige marktvlekken, heerlijkheden, floten; en dorpen, en de fleedjcns cujnzbuig en weissenuorn.
. De andere deelen zijn
HET LANDGRAAFSCHAP (Stociach,\ NELLENBURG, \Aach, j DE KEIZERLIJKE LANDVOOGDIJEN ALTORF EN RA VENSBURG, HET NEDER GRAAFSCHAP j Rotenburg, Horb,\ >ST&. HOHENBERG, \Ehingen, j den,
HET OPPERGRAAFSCHAP ; Scliönberg, Obemdorf,\ S HOHENBERG, \Fridingen, f |.
DE VIJF DONAUSTEDEN K^aldfie, Riedlingen, ~) % mZi ) Sulgau , Munderkin- > g
C gen , Mengen , J ?'
Behalven de genoemde fteden, liggen in deeze deelen nog'eenige armen x floten, heerlijkheden, enz..



DE VÖOR-ARLBERGISCHE
HEERLIJKHEDEN»
JD)eeze Heerlijkheden ontleenen haaren naam van den drlberg zijnde een gedeelte van den ouden beroemden berg Rhaetke; dezelven beftaan uit de volgende
GRAAFSCHAPPEN.
Feldkirch, ofMontfort, [Feldkirch, een stad.Bregenz, [Bregenz, \ Bludenz, [Bludenz, f S N' Sonneberg.
Hoedanig dit gedeelte van de Oostenrijkfche Kreis geweest is t
blijkt op onze kaart N°. 12. . Van dit ftuk des Duitfchen
Rijks valt wederom niets bijzonders aantetekenen*
04



HET WERELDLIJK GEBIED DES BISSCHOPS VAN' T R E N T.
JD)it gebied des Bisfcbops ligt in bet Graaffchap Tirol; in het jaar , JS tusfchen het Aarts-huis Oostenrijk, cn de B-sfebcp te 7>«* verdragen geworden , dat dit Bisdom op de Tirkfctie. Landdagen en andere zamenkomlïcn , door afgëzöhdéfiën verfchijnen; over den welvaart cn zekerheid da? vaderlands, mede beraadflagen , en , tot dat einde, deszelfs aandeel aan de Jasten mede opbrengen zoude;
Het wapen van dit Bisdom U een zwarte arend , met uitgefpreid* vleugels , op een zilveren veld , hebbende een gouden bek, en pooteu van goud, en het lijfis bezaaid met goudene vlammctjens , of druppels.
Tot dit Bisfchoplijk gebied behooren flechts de volgende
STEDEN.
Ttent, of Trient, en Reijf.
Voords liggen in dit gebied nog eenige weinige Landfcnappen , Heerlijkheden, enz.
Trent is zeer merkwaardig wegens zekere kerkvergadering, welke aldaar , in de kerk van maria magiore , bij tusfehenpoózing van 1545 tot 1564 gehouden is; het gekruiste beeld, dat, gelijk men zegt, met het hoofd geknikt zoude hebben , na 't eindigen dier vergadering, is tegenwoordig in een zeer fchoone capel van de Domkerk, die daartoe voorbedachtelijk is gebouwd , weder opgericht ; men voegt er bij , dat niemand, tot nog toe, kan zeggen waarvan dat beeld gemaakt is, ja het bijgeloof twijfelt of het wel menfehenwerk zou weezen.
In deeze ftad is ook merkwaardig de kerk van st. pieter, om het lijk van den kleinen st. simeon , dat daarin in eene capel is : men vertelt daarvan dat de Jonden in 'tjaar 1276 dit kind, dat a9 maanden »ud was , zijnen vader , die een fchoenmaakcf was-, ontroofden, eas



T R E ft T. ïo0
(fat zij er, daarna, op eene zeer wreede wijs al het bloed uittrokken ' om zig daarvan op een hunner feestdagen te bedienen ; zij wierpen he\ daarna in eene beek , die nog door een'huis loopt, waarin men zege dat bet gefchied zoude zijn, en daar de Joodsit hunne Synagogen hadden 5 hier van daan raakte het in de rivier,, en werd door de visfehera opgehaald; het ftuk werd naderhand ontdekt , en, meiiwil, doorkinderen aan den dag gebragt : de Jooden werden overtuigd , en men hing er 39 van op ; de óverigen werden voor altoos ter ftad uit gebannen ; 't kind werd tot den ftand van Heiligen verheven , en 'tgcbalfcinde lijk ligt in een christallen kist op den altaar in de capel aan het* zalve toegewijd : mén bewaart daar ook een mes , nijptangen , vier groote naalden van ijzer, waarmede de Joodtn het kind gepijnigd; cn twee zilverene bekers , waaruit zij deszclfs bloed gedronken zouden) tebbcn.
HET WERELDLIJK GEBIED DES BISSCHOPS VAN
B R I X E N.
ier toe behooren de
STEDEN.
Brixen, Seben, Cla-afen, B'nmeggen,-
En behalven deezen nog eenige Gerichtsbannen, waarvan echter , even als van de gemelde fteden , niets bijzonders valf aanterekenen.



ÖË B ALIÊN VAN ÖÊ BUITSCHE ORD&
10)e Duitfche orde heeft in de Ööjlenrijkfche Kreis twee Baliè'n r uit wier hoofde die orde een Landftand van de Kreis is ; gemelda' Baliën zijn
Oestreich, en Eiscli. üevmende eenige Commanderijen, enz.
DE VORSTLÏJKÈ DÏETRICHSTÉINSCHE
HEERLIJKHEID TRISP,
D eeze Heerlijkheid heeft een flot op de grenzen van Tirol ,' in het dal Engadiën, zijnde" voorzien van eene kleine Oostenrijkfehe bezetting.



MET HERTOGDOM BRABAND (*>
Jk. ot de Burgundifche Kreis, aan welke van tijd tot tijd eenige haarer landen onttrokken zijn , overgaande, komt ons eerst voor het Hertogdom Braband; veel zouden wij hier kuntien zeggen van de beroerten , welken dit Hertogdom op deszelfs grondflagen doen waggelen , de veroorzaaker van welke beroerten de gevolgen daarvan zeker niet zal voorzien hebben, fchoon men van een' Vorst zo veel doorzichtigheid wel zou hebben mogen vorderen ; veel, herzeggen wij, zouden wij van die beroerten kunnen aantekenen, doch eensdeels laat ons bellek het niet toe, en anderdeels zijn alle die gebeurtenisfen bij ieder onzer leezeren nog in verfcher geheugenisfe, niet alleen , maar ook komen zij hun dagelijks in de nieuwspapieren , vooral in derzelver jammerlijke gevolgen, nog voor oogen; ook terwijl, wij deeze woorden fchrijven, verwachten wij alle oogen blikken' ens te zullen hooren toeroepen, dat leopold zijne kinderenweder met geweld onder zijne vleugelen vergaderd heeft.
Dit alles dan daar laatende , tekenen wij Hechts aan, dat het gantfche Hertogdom Braband, welks lengte op 22 , en deszelfs grootfle breedte op 20 mijlen gefchat word , eertijds volgde onder alle de 17 Nederlandjche Provinciën , na de eerfte in ran«-: het zuidelijkfle daarvan, dat, tegen het noorden aan het quar^er van Leuven en Brusfel ; tegen het westen aan Sonienbosch en He-
O 'Tfpreekt van zelf, dat wij met deeze en alle andere dergelijk* btnaamingen alleenlijk bedoelen dat gedeelte, bit welk 't buis van Oostea*Sik aan dit Lauden bsefc.



ic8 B R A B A N D.
twgouwen; tegen het zuiden aan het Graaffchap Namur, en tcxa het oosten aan het Bisdom van Luik grenst, wordt het Walliiri. fche, oflValsck Braband genaamd, en is zeer bergachtig.
De lucht is goed , doeh.de gelteldheid van den grond onderfchciden. Het noorder gedeelte beffaat, merendeels, uit zandi. ge heiden,en draagt, na veelvuldige bearbeiding, rogge, haver, boekweit, en veel vlasch ; het heeft ook redelijk°houtgewas: het zuidelijke deel heeft een vetten en vruchtbaaren grond, en? brengt daarom overvloedig veel' natuurlijke voorraad voord'.
Een onzer lettervrienden, die door het ongelukkigfte lot na Brabandfibcn bodem verplaatst is , fchrijft ons wegens den aart der Brabanders het volgende : het wemelt hfèr van geestlijken ; alles woont hier, behalven het gezond verftand ; de godsdienst ligt hier begraaven , onder" een mesthoop van bijgeloof; men hoort niet als van 's morgens tot 's avonds laat,klokken luien, en van eeten en drinken ; met één woord , al wat de zinnen vermaakén kan behaagt de natie, maar al wat de ziel verBlaakt , dit is niet bij hen bekend-: als men met dit zinlijk vermaak de maatfebappij kon gelukkig maaken, en den hemel kon gewinnen, dan'
ware er geen beter volk in gantsch Europa, als de Brabandfcbe natie
in een anderen brief fchrijft hij: wat de Brabanders aangaat ,'tis een laf fmaakloos en bigotisch volk , doch zijn de vrouwen ver boven haare mannen verheven , in bekwaamheden ; de laatflen brengen hunnen tijd door met in de herberg té zitten , onder het drinken van een pot' Tbaro- of Leuvens - bier , terwijl hunne vrouwen in huis het charakter van man bekleeden : al wat de zinnen vermaakt is bij hen behaa?elijk maar al wat de ziel vermaakt is bij heil onbekend — Hoe bekrompen ons beftek zij, kunnen wij niet nalaaten onzen leezer de twee volgende ftaaltjens , van den zelfden brieffchrijver, mede te deelen, op dat hij te gegronder over den aart en fmaak der Bral/anderen zal kunnen cordcclen— daar zijnde , (te Antwerpen,} zegt hij , nam ik mijn intrek' in het logement genaamd De tinne pot ; des middags' aan tafel' zittende om te fpijzen , moet ik u een register maaken , van al die fpijzen, waarmede men den discli verfierde , naamlijk , foep , witte boonen',' tuinbooncu , bloemkool, aardappelen, iïokvisch, zoute visch, gebraade zalm , rog, molenaars', gebakke taart, appelen, banket, boter', brood en kaas: zie hier, mijn vriend! de tafel voor de Sinjors of gebooren Antwerpenaars, die zij moeten hebben ; des ziet gij hier uit, dat zij alleenlijk levén om te eeten, daar Aa Hollanders alleenlijk eeteh om te leeven : de eerden doen de Natuur geweld aan , en de laatften verkwikken haar door hunne maatigheid — welk een contrast!
Hier nevens zeude ik 11 nog een vers, door een Bta'andscb dichter zaméngefteld 5 wat dunkt er u'van? — mi, als zulke verminkte khïderen den troon van Apell» dwven gciiaaken dau durf ik öök üog rt toorfchijn treeden.



BRABAND. 1Q2
Be Cal gtet op de co/Sr, hei frel'iat gast beginnen, IVij moeten op dit wenk wel cn bondigh vertinnen : ' Het pene men gast doe;, en is geen /einders [pel, Pr«bander? wie gij zclt, verjlaet mijn redens wei. De Staeten veel bij een in deze Stade gecomen, Tot onder/beek van al lubben bcraed genomen; Mies is ovsrfien het geen men beeft gedasn Alles is g'approbeert liet geiier is begaen. He Fnjheijdt is het punt, naer V wclcke dat wij fchieten £n door flantvafligheijdt fal men tien prijs genieten. * lek wesjle dat men ginck de fslve wegen in, Die wij hebben gegaen fo kloeck in het begin; Wip heeft ons lot bier toe de mcefle hulp bewcfen ? Die noijt heeft afgekcert van ons fijn god'lijck wefen. Den felvcn God die leeft, houdt hem voor waren Vrint, Scgt hem macr recht'er ttijt: dat hij het werek vol'v.it. Wilt gij eenen gcfant , die voor uw foude fpreken Valt MABJA te voet, ronder pfantfche treken, Si/ kent den Souverijn, fij weet hoe men hem leijdt 'T is door boetycerdigheidt en waer ootmoedigheijdt.
De aengeïegenfte faecken op handen fijnde , won een ider verfocht fijnen toevlucht te nemen tot het II. Sacrament van Mirakel, ende ' te bidden, op dat de wijsheijt magh daelen op die aen wc'lckc het Welzijn des Lants is toebetrouwt.
Op Donderdagh 2 September 1790.
Men vindt in dit Hertogdom de volgende
RIVIEREN.
Dsmer, Rupel, Schelde, Gheete, Dij le, Senne, Nethe,
Eij Brusfel is, op de rivier AeSe*ne,ctm kanaal gegraaven tot aan het dorp milebreek toe, alwaar het zig in de rivier Rnpel ontlast, die zig kort daaraan , met de Schelde vereeuigt, zo dat men, door middel van dit kanaal , van Bimfel in de noordzee kan vaaren : het werd in 't jaan 155° begonnen, en in 1 5 6 3 voltrokken , en zou, zo men voorgeeft Êoo,ooo guldens gekost hebben.
Het wapenfchild van dit Hertogdom is een gouden leeuw op een zwart veld. <



fio BRABAND.
De hoofdverdeelingen van Braband , kunnen wij beknoptlijic dus opgeeven.
HET QUARTIER VAN LEUVEN.
Hier in liggen , behalven Leuven de hoofdstad, de volgende
M E IJ E R IJ E N.
Heverle, Grez, Incourt, Cumtich [Tienen »\ 3
Qest a Geronpont, Jauche, Dongelberg,St Wiebert[Gcmbhurs C§ Orp le Grand, Hanut [//«jm^ste. Judoigne{Judoigne(*) ( §
Landen [Landen $ d e n.
Van de aangeweezene fteden in deeze Meijcrijen gelegen, is niets aanmerkelijks te zeggen , en zelfs niet van de hoofdftad Leuven, niet anders als dat dezelve eertijds in een zeer bloejenden ftaat was, veroorr zaakt door de voortreffelijke laken - en wollen - maniifactnuren , <fte in het begin van de veertiende eeuw, over de 150,000 handwerkslieden 'c noodig onderhoud verzorgden , maar door dat zij over zekeren opftand geftraft werden, (in 13 u, ,) vertrok een gedeelte daarvan na Engeland, en met het verval van die fabrieken , begon de ftad mede in verval te geraaken.
In de gemelde Meijerijen, zo ook in alle de anderen, waaruit de volgende quartieren befiaan, liggen verfcheidene Heerlijkheden , Baronijen , Graaffchappcn , Abtdijen, enz. doch allen van weinig betekenis, althans cr kan niets bijzonders van gezegd 'worden.
Behalven deeze Meijerijen wordt, onder de hoofddeelen van het quartier van Leuven nog gevonden:
C'Leeuwe, ~~\ HET LANDSCHAP HAAGLAND, l Halen, ^
Ipiest, (f) U
HET LAND SICFIEN, J SJc,hsn' , '(Z
\dcherpenlieiivel, |
HET HERTOGDOM ARSCIIOT, [Arfchot, J ?
(*) Deeze ftad wordt lij ons Nederlanders gemeenlijk Geldenackeu genaamd.
(j) Deeze ftad, met bet daartoe beboerende DistriS, voert den tittel •san Baronij en is een eigendom van bet hnss vau Oranje j bet zeKle zij gezegd van Sichen,



? R A B A N n* •• E
Ook van deeze deelen is niets bijzonders te zeggen.
HET QUARTIER VAN BRUSSEL. ^| ■
Behalven de hoofdstad, Brusfd, wordt dit quartier verdeeld in de volgende
E IJ E R IJ E N.
Campenhout, Hulpen, Genap, Vilvoorden, [Vilvoorden■>steRoo, Gaasbeek, Afche, Niville, \_Niville Iden. Merchten, Grunberge, Kapelle.
Brusfel is niet alleen de hoofdftad deezes qnartiers, maar ook die yan alle de Oottenrijbfche Nederlanden , en is zeer aanzienlijk: voor omtrent eene eeuw geleden , werd zij door de Franfchen, zes - enveertig uuren lang gebombardeerd, waardoor 14 kerken, cn meer dan 4000 huizen in de asfche gelegd werden — cod weet wat lot haar thans boven 't hoofd hangt.
HET QUARTIER VAN ANTWERPEN,
Eerst komt hierin weder voer, do hoofdstad des quartiers naamlijk Antwerpen.
Deeze ftad is zeer aanzienlijk; het ftadhnis en de beurs zijn prachtige gebouwen ; de laatfte was de eerfte in Europa, en naar derzelver ontwerp, zijn die van London cn Amfteldam gebouwd: bij de Muufterfebe vrede, in 1Ö4S , heeft zij een gevoelige neep gekreegen , door dat de Vereenigde Nederlanden toen bedongen , dat geene groote fchepen zig regelrecht na Antwerpen zouden mogen begeevcn, maar dat zij in Holland zouden moeten ontlaaden , om de goederen van daar, met vaartuigen , na Braband te vervoeren - Antwerpen is gevallen met den kloei van Amfteldam.
Dit quartier bevat nog de volgende



Iï» U R A B A N D,
M E IJ E R IJ E N.
Hoogftraten, Turnhout, Sandhoven, Santvliet't [Sautvliet "S % Geel, Herentals, [f&rentais y g
Arkel, [Arkel, J?
DE HEERLIJKHEID MECHELEN.
Hierin hebben wij, volgends ons plan, niets aantemerken, ais Üe ftad van dien naam , Mechelen.
Neêrlands gcesfel , de menfchen-bloeddrinlter a t. b a , heeft deeze ïtad niet nadruk doen gevoelen, dat god in zijnen toorn een' monster pp Aarde had doen geboren worden 5 drie dagen lang deed dat pnmeasea filfcbehn op de gruwzaamftc wjjze plunderen.
HET



Hët hërTogdom
L I M B U R Ö.
lOit Hertogdorh beftaat uit bergen en dafen, heeft weinig alfc kerbouvv , iriaar is niet zonder goedé weiden voor het vee'; dó kaazen die hier vallen zijn zeer beroemd en gewild; de ijzermijhen die er zijn behooren onder die men van gewigt kan noe men.
Het wapenfchild van dit Hertogdom is een fclaauwe ièeuw , driéën goud veld. *
De volgende zijn de voornaamfte
ft i v t È R E Ti. Maas, ÏVezer, Berwini, QtétL ïh dit Hertogdom zijn aantemerken de volgende
STEDEN;
Limburg * RodeleDuc, of, Hertogenrade.
Behalven deeze lieden , bevat het Graaffchap nog vérfchei'dertè Gebieden, gedeelten van eenige Graffchappen, Landfchappenj enz.
Uit één van deeze Gehieden, Heme genaamd, dat eene Heerlijkheid i», ontving men in den jaare 1790 de tijding dat de Staaten des Hertogdoms den Keizer vervallen verklaard hadden van de Sonverainiteit, en dat zij vier gedeputeerden hadden gezonden , voorzien van volkomen velmagt, om met de Staateu van Braband eensgezind te werk te gaaiM
8



HET HERTOGDOM
LUXEMBURG,
JXJJc grond van dit Hertogdom is, voornaamlijk in het zuidelijk/te gedeelte, bergachtig, zandachtig cn niet zeer vruchtbaar; nogthans brengt hij eenig koorn voord ; doch het land heeft an. dere voordeden, naamlijk een goede veeteelt, goeden wijn, al. lerleie tam en wild gedierte, verfcheidene mctaalen, en bijzonderlijk veele ijzermijnen.
Het wapen van dit Hertogdom is een roode leeuw, op een, met blaauw en zilver, tienmaalen verdeeld fchild.
Behalven de Moezel, die een gedeelte vanLuxemburg tegen het zuidoosten doorftroomt, wordt het bewaterd door de vol. gende kleine
RIVIEREN.
Ourt, Semois, Lesje, Chlers, ' Sure, Kijll,
Luxemburg, wordt, volgends de politicque afdceling verdeeld jn de volgende
LANDS VORSTLIJKE PROVOOSTSCHAPPEN.
Luxemburg, Ar Ion t Bastogne, Marche, Chinij, Virion, Mard, Biedbutg,
Eptemach, Remtcb, Grevenmachern, Orcbimoni,
In ieder Provoostfctep ligt ccn flad van denzclfden naam, behalven in Chinij, 't welk voorheen ook wel eene ftad van
dien naam had, doch die nu maar een dorp is veel meer
dan gemelde lieden liggen in deeze twaalf Provoostfchappen niet, en van die fteden zeiven valt niets bijzonders aantetekenen.



LUXEMBURG.
AU eenlijk kunnen wij den reiziger re'ad en het dorp Igel, in het Pro» Voostfchap Grevenoiaebem , te gaan bezichtigen , om aldaar in oogenlchouw te neernen een vierhoekige naald , of fpitfe zuil, 74 voeten hoog, en met zeer veele beelden verfierd: dezelve is een Heidenscb praalgraf',' dat, volgends het opfchrift, door twee gebroeders, secondini ge haamd, ter eere van hunnen oudlten broeder is opgericht.
BIJZONDERE PROVÖOSTSCHAPPEN;
Dickrich, Estaüe , Durbuij , La Roché; Dickrich, MoerstorfCO, Estatle, Durbuij, la Roche.
HET MARQISAAT LE PONT D'OIJE, GRAAFSCHAPPEN; De Rochefortfche, Rousfij, Salm, Fianden, WUtsi
Rochefort, Salm, Viaiv.Un.
Het Graaffchap Vimden behoort aan het huis van Oranje!
BAR ON I Ê N.
tlouffalize, Jamoigne, Brandenburg, Meijsfembiirg:
Hauffaüze,
Bornwal t Soleuvrê, Anfenburg,
Behalven dit alles, cn behalven ook de Abtdij St.HÜberi, waar-" toe het fteedjen van dien naam , en niet minder als £o dorpen' behooren , liggen in het Oojlcmjksch aandeel aan het Hertogdom' Luxemburg nog verfcheidene Heerlijkheden , in (ömmlgen van Welken ook fteden liggen, doch die van weinig aanbelang zijn ; onder de voörnaamften telt men Si. Vit, behoorende tot net huis' van Oranje, blijkens den tijtel van den Prins Erfftadhouder: die' Heerlijkheid bevat de ftad St. Vit en 85 dorpen.
(*) Deeze kleinere lettertjens betekenen de fleden die in ieder I'rSvoOsifibap liggen , en zo in 't vervolg altijd!
B *



HET HERTOGDOM
GELDERLAND.
HOLet overquarticr van dit Hertogdom, waarvan het huis van Oostenrijk een klein gedeelte bezit, uit kracht van het UtrechtJche Vredenstraümt, beftaat voor het grocrtfte gedeelte uit heiden en moeraslig land, en geeft gevolglijk weinig vruchten.
Oojienrijk bezit van Gelderland niet meer dan de flad Roermm^ de, en eenige weinige dorpen in derzelver nabuurfehap gelegen]
Pruisfen heeft in dit Hertogdom de ftad en het ampt Gelden de ftad en het ampt Straale, het fteedjen en 'tamptWachtendonk, het ampt Middelaar, het amt Krieckenbeek, het land Kesfel, benevens eenige weinige Heerlijkheden.



HET GRAAFSCHAP VLAANDEREN.
]!Oe grond van dit Graaffchap is gedeeltelijk vlak Iand,gedee!telijfc bergachtig; is in het algemeen vruchtbaar, en bekwaam tot den akkerbouw; aan eenige plaatfen is dezelve zelfs ongemeen vruchtbaar -. hier zijn de fchoonfte weiden van alle de Nederlanden zamengenomen; men vindt in Vlaanderen ooft van allerleie foort, gevogelte , klein en groot wild voor de jagt , harten, wildé zwijnen, haazen, zee- en rivier-visch; men vindt er ook bosfchen en houtgewasfen.
Het wapen van Vlaanderen, ie een zwarte leeuw op een goud veld.
Vlaanderen is fterk bebouwd en bewoond; men telt in het gantfcheland 6a bemuurde en opene fteden, 1164 dorpen, en meer dan 250 heerlijkheden.
De Vlaamingén , of Vlaanderingers, kunnen zig beroemen de eerfte in Europa geweest te zijn , die hun beftaan door de weverijen gezocht hebben: Willem van eeukelszoom , van Biervliet geboortig, heeft in de veertiende eeuw geleerd , hoe men de haring kaaken en inzouten moet; en johan van ei ik , ook een Vlaardinger, heeft in de vijftiende e<taw, de olijverwen uitgevonden.
In dit GraafTchap ftroomen , behalven eenige kleinere, de volgende voornaame
RIVIEREN.
De Schelde, en de Letje.
Dit Land kan best befchreeven worden naar deszelfs Dis-» iricien. deezen zijn vier in getal, en eerst
H 3



?i8 Vlaanderen,
het district gent.
Behalven de zeer aanzienlijke hoofdftad gent, noemt men, in dit Diftricf.
HET BURGGRAAFSCHAP VAN GENT. HET GRAAFSCHAP ? Aalst, Geertslerghe,
AALST, L Ninove, Ronje. J
PE STAD EN KASTELENII c „ , " ' OUDENAARDE, ' l 0udmaarde- l „
DE STAD EN KASTELEN!] CORTRIJK, [ Coltrijk. [ a HET LAND VAN DOORNIK, T Doornik. ™ de KASTELENIJ RlJSSEL (*), [Lannoij. het LAND VAN WAAS. .
de STAD en HEERLIJKHEID DENDERMONDE ....
[Dmdermonde, een stad.
DE KASTELENIJ BORNHEM.
Cf»* is berucht wegens de bekende IJederlandfche pacificatie , aldaar, in 1576 getekend: op één derzelver markten', wij uieenen op de zogenaamde vrijdagsmarkt, ziet men een ilandbccld ter eere van Keizer KA-
ÏS.EL EEN VIJFDEN Opgericht.
Behalven de opgegeevene deelen behooren in dit diftrict, aan Ooftenrijk, nog twee van de zogenaamde vier Ambachten , welken ook in het diftriét Gent gevonden worden: de fteden die wij aangetekend hebben zijn niet alleen de voornaamften, maar ook de meesten, van eenige zeer weinige kleine fteden , die in een' of ander gedeelte; nog deeze of geene Kaftelenij gevonden worden, oordeelden wij met ftilzwijgen te kunnen voorbij gaan, als geene gedeelten van belang uitmaakende.
het district brugge.
"Weleer behoorde tot dit diftrict. het Vrije-land, gemeenlijk het Vrije genaamd , nu een vierde hoofdgedeelte van Vlaanderen uit-
(*) Bet grootfte gedtaelte van deeze Kaftelenij beboert tegenwoordig. Itas Frankrijk,. ' .



VLAANDEREN. ïiq
maakende , doch hetzelve is daarvan afgezonderd, waardoor dit diftrict nu alleenlijk beftaat uit de ftad brugge cn het daar om liggend klein gebied.
In eene der capellen aldaar wordt bloed bewaard, dat joseph van Arimathea, van het bleek beftorvea lichaam van den Vcrlosfer ,roet ecu fpongie zou afgewischt hebben.
In de Maria-kerk is bezienswaardig het praalgraf van Hertog kak.ei> oen stouten van Bourgendiën.
HET DISTRICT VAN IJPER.EN.
Behalven de hoofd- en naam-flad jjperen, wordt dit diftricl verdeeld in
DE KASTELENIJ IJPEREN. HET DORP COMINES.
HET STEEDJEN VVAERTE OP WARNETON.
Van deeze deelen kan niets bijzonders aangetekend worden.
Het fteedjen Wameton is een eigendom van het huis van Oranje*
HET V R IJ E.
In dit gedeelte liggen verfcheidene forten, aanzienlijke vlekkeiv en heerlijkheden: wij merken daarin alleenlijk, aan de voU geude voornaame
steden.
Middelburg, Oftende, Dixmuijdin,,
Veuriie, Nieutvj>oort.
U 4



HET GRAAFSCHAP
HENEGOUWEN,
Belucht in dit Graaffchap is gemaatigd, en de grond vruchtbaar : men vindt er ook iteenkoolen , ijzer , fchoon marmer teen, en anoere goede bruiibaare fteenen.
Het wapenfehild van dit Graaffchap is in vier quartieren verdeeld, e» *)?vat even zo veele leeuwen op goudene velden,
De yoornaatrifte-
EIVIEREN,
gehelde, Sapibre, Dender-.
Oostenrijk bezit in dit Graa/fchap de volgende
STEDE N,
Mont, of Bergen, Röeulx, Soignies, Ghishin, Ah, Chievre, Leufe, Les/mes, Enghien, Hal',
Btaine Ie cotnpte-, Binche Fontaine l'Evesque, Beaumont.
Behalven deeze fteden, en eenige aanmerkelijke plaatfen, J»cft Qutenrijk in Henegouwen de
HUT HERTOGDOM, Havré MAR Or ISA ATEN, Isieres, oïJijfeaux, San. VORSTENDOMMEN , Ligne, Barbalen, Rebecque, Bram
Ie Chateau.
PAIR1F-N, Uns, Rebaix, Sillij.
SARONJÉN , Jmomg, Beüoeil, BousJiè, Brifeul, Fontaine, HamaAde, Montignies, St. Chrijlophe, Perwezt Fil!e, FMlers.



HET GRAAFSCHAP
NAMEN, op, NAMUR.
rfltDit Graaffchap is zeer berg - en bosch-achtlg: de voornaamftg rijkdom des lands beftaat in ijzer en fiaal ; er valt ook koper, loot en fteenkoolen, ook veel marmer, en andere fleenen, goed tot gebruik : de effene landsdouwen zijn vruchtbaar in graanen van allerhande foorten.
Het wapen van dit Graaffchap beftaat urt een zwarten leeuw op ee» goud veld, met eenen over het gantfche fchild getrokken dwarsbalk.
Pe volgende twee zijn de voornaamfte
R. I V I £ R £ N.
Menz, Sambre. Pit Graaffchap bevat de volgende Oostenrijkfche
STEDEN.
Namur, of Namen, Charleroi, TValcourt, Bouvignc.
Behalven deeze fteden nog 29 aanmerkelijke plaatfen , zo floten als abtdijen , ftiften, aanzienlijke dorpen, en voords nog twaalf heerlijkheden.
aanhangzel.
]30)eeze onze opgegeevene verdeeling is de nieuwst gewoone} doch joseph de tweede, die op alles acht gegeeven heeft, fceeft ook daarin eenige verandering gemaakt j blijkens de vol. Hf



122 AANHANGZEL.
gende brieven, desaangaande in den jaare 1787, vandaar "-efchreeven, en dus luidende:
Brusfel den 5 April. De gewigtige verandering omtrent de verdeeling en het befhmr der Ooflenrijkfcbe Nederlanden, reeds voorleeden jaar aangekondigd , is thans volkomcnlijk , en zonder eenige de minfte tegenkantig of beweeging tot ftand gebragt; waardoor de oude form van beduur , welke bijna onveranderlijk , federt den tijd van Keizer karei, pek vijfden , aldaar heeft plaats gegreepen , geheel van gedaante veranderd, en ( mogt de ondervinding dit leeren!) verbeterd is.
Antwerpen den 9 April. Den 5 deezer is alhier van de puije van 'tftadhuis afgekondigd het Edict van den Keizer, in dato ia Maart 1787, nopens de nieuwe verdeeling cn inrichting der Ooflenrijkfcbe Nederlanden , waarbij dezelven in negen Kreifen verdeeld worden, elk onder 't beftnur van een Intendant en twee Comraisfarisfen , voor zover 'tpoliticqne betreft, blijvende het Jutitieele daarvan afgezonderd- terwijl tevens alle de bijzondere amptcn van Hoog - Bailluwen , Kasteleinen, enz., die mi door deeze generaale Intendantiè'n vervangen worden, voorbehouden» ieders recht van vergoeding, worden af'efehaft
de voorn, nieuwe verdecling is, als volgt:
KREIS VAN BRUSSEL.
Begrijpt de Quartieren van Brusfel ,van Leuven ,vmTbienen mTFalscbBraband — Diftricten van den Kreis van brussel : Brnsfel, Nijvel Lemen , Tbiensn , Biest.
KREIS VAN ANTWERPEN.
Begrijpt de zeven Quartieren van Antwerpen, en de Heerlijkheid van Stechelen — Diftricten van den Kreis van Antwerpen: Antwerpen, edelen, Turnhout.
KREIS VAN GEND.
Begrijpt de Kaftelenijen van den Audenburg en Oudenaarde , het Land van Aalst , van (faas , van d.endermonde, en de Ambachten van Asfeuede en Bouchante — Diftricten van den Kreis van cend : ,Ge*d, Oudenaarde, Aalst, St. Nicolaas.
KREIS VAN BRUGGE.
Begrijpt den Vrijen van Brugge, Oftende, Nieupoort, Dixmuijden, Tenrbout , Tbiel, en de Kaftelenije van Veurn» Diftriéten van de,a ■&ïeis van brugge : Brugge, Middelburg, Oftende, Nieupoort.



AANHANGZEL.
123
KREIS VAN DOORNICK.
Begrijpt Doornik en 'tDoornikJche , de Kaftelenijen Cortrijk en Ipeven, de Roede van Meenen en Roulsrs — Diftricten van den Kreis van bookmick: Doornick, Cortrijk, Meenen, I/eren.
KREIS VAN BERGEN.
Begrijpt geheel Henegouwen — Diftrict van den Kreis van eergeh , Bergen , Astb , Chimeij , Soiguies.
KREIS VAN NAAMEN.
Begrijpt het Graaffchap van Naamen, Charleroi; , de Prevootfchappen v<m Marche, la Roche , Durbuij, Houffalize en Orchimont; het Graaffckap Agimont, het Land van St. Huijbrecht , cn andere aankleevcnde Heerlijkheden — Diftricten van deezen Kreis: Naamen, Charleroi), Marche , St. Huijbrecht.
KREIS VAN LUXEMBURG.
Begrijpt het geheel Duittch Qjtartier der Provoostfchappen van Cbi~ nij , van Virton, van Etal, van Neufcbateau , en dc aankleevende Heerlijkheden — Diftricten van deeze Kreis : Luxemburg, Bitburg, St.Vith, Bastogne, Neufcbateau, Arlou.
KREIS VAM LIMBURG.
Begrijpt het Hertogdom van Limburg , het Land van Overmaas, en CeUeiland — Diftricten van den Kreis van Limburg: Herve, Rolditc , Jiuremonde.
In de Provincie Limburg w erden in den jaare i~88, niet minder als Ï500 werklieden geteld , die zig bezig hielden met linnen te weeven voor de buitenlanders, en maandlijks voor 60,000 guldens verwerkten.



HET HOOG - STIFT
M U N S T E R.
jD)it ftift is het eerfte gedeelte, 'twelk ons voorkomt in de Westphaalfche Kreis, waarvan wij thans moeten fpreeken.
De Munfterfche grond is vlak en effen, heeft hier en daar wel aangenaame hoogten , doch geene hooge bergen ; men vindt er wijduitgeftrekte heiden , welken zeer dienftig zijn tot de vee-, vooral tot de febaapen-fokkerij : Munfter heeft ook vruchtbaare' landerijen, en fchoon houtgewas ; 't heeft ook turf, fteen»roe. ven, en vischrijke rivieren.
Het wapen van dit Bisdom is een balk op een blaauw veld.
De rijksfehatting van den Bisfchop van Munfter is 30 man te voet, eu 118 te paard, of 832 florijnen maandlijks ; doch hij heeft ook nog andere lasten te draagen.
De volgende zijn de voomaamfle
RIVIEREN.
Eems, of, Embs, Werje, Hes/el, Bef er, Aa, Hafi, ■ hippe, Veeht, Berkel, Dummerfee.
In d» rivier de Lippe zijn veele beevers.
In den zomer van den jaare 1783 viel in een gedeelte van dit ftift Wilk eenen fchadelijken nevel, dat daardoor veele ziekten veroorzaakt .werden} dezelve had tevens eene zeer nadeelige uitwerking op de plan-



MUNSTER. -25
■%en en aardgewasfen; langs den over van de £ems, werd het geboomte, des avonds te vooren nog met een aangenaam groen bedekt zijnde in éénen nacht van al deszelfs fchoon aanzien beroofd, vertoonende niet dan half verdorde bladen , als of het reeds ver in de herfst geweest ware; de landlieden waren niet weinig voor hun vee bezorgd, en baden 6 0 D derhalven om eenen weldoenden regen.
Munfter wordt verdeeld in vier Quartieren, waarvan de eerfte is
HET WOLLBECKISCHE, of DREINS CHE QUARTIER.
In dit Quartier liggen de volgende
A H P T EK
Wollbecky [Munfter, Beclum,A}ilen,Telget,Sendenhrft^) £ Sasfenberg, [iVarendorf, { g
Stormberg.
De plaats en overblijffelen fan de citadel , de Bril genaamd , welke te Munfler gevonden worden , doet den Nederlandfcben reiziger denken aan den oorlogszuchtigen Bisfchop van Munfter , barend van galen, (eigenlijk genaamd christopfi bernhard , Vrijheer van Galen,) welke in zijn leven, (hij ftierf in den jaare 1678,) de Republiek van Nederland vrij wat moeite veroorzaakt heeft ; de gezegde oorlogsman heeft gemelde citadel aangelegd — in 17S4 is dezelve geflecht.
De ftad Munfter, beroemd door den vrede, in 1648 aldaar gefloten , waarbij wij Nederlanders voor een vrij volk verklaard werden, was weleer een Rijksftad , doch de gemelde geestlijke foldaat bernharo heeft dezelve onder zijne magt weetcn te brengen r
„ De Roomscheutbe.ijbe," dus leezen wij in de Staat van alle Volken, „ is de vastgefceWs Godsdienst; fchoon de Proteftanten hier kort ,, na de kerkhervorming zeer talrijk waren , tot dat eenige geestdrijvers „ en bijgeloovigcn deeze leerc , door haar buitenfpoorig gedrag en
opftand tegen de Regeering, in verachting bragten : van deeze ge. ,, fchiedenis geeft Dr. nicholson het navolgende bericht: het hoofd „ van deze bijgelovige ijveraars , zegt hij, was ehrnard rotiiam,
een Luthers Prediker, die de kerk van St, Maurice in de voorftedea „ bediende, en zig, door zijn uitvaaren tegen de bijgeloovige dwaas„ heden en nieuwigheden van de kerk van Romen , uitneemend aange„ naam bij 't volk maakte: bij deeze voegde zig een wever, te Leiden „ in Holland geboren , jan bokelszoon geheeten ; hij was in der We„ dtrdeoferen leere onderweezen , en «eer we,l daarin geoefend , bij



126 MUNSTER.
,S was front en heerschzuchtig van aart, een man van goéde bekwaam» „ beden; door een omzichtig gebruik van deeze bekwaamheden, kreeg „ hij met der tijd zo veel aanzicns , dat hij kotham overhaalde ,"' die „ te vooren de leere van luther had ftaande gehouden ; en mét hem „ wierden alle de Proteftanten van de plaats Wederdoopers: hun aan„ hang groeide zodanig aan , dat zij de Regecring in verlegenheid hielp, „ en de Raad trachtte vergeefsch de hoofden bij den kop te vanen; hun „ getal werd zo geducht , dat zij de Overheden dwongen hen te ver„ dragen; vervolgends begon jan van Leiden, en de mindere bewinds„ heden , Goddelijke inblaazingen voortegceveu ; vergaderende het „ gepeupel op de ftraat rondom zig , verklaarden zij, dat zij onmidde„ lijk uit den Hemel bevel hadden ontvangen, om zig te bekecren, eri » te worden herdoopt: als het meeftc gedeelte van de ftad hen toeviel, maakten zij zig meester van het ftadhuis en voorraadhuizen , en irooi, digden het volk van de nabij gelegene fteden en dorpen , om zig bij „ hen te voegen; als zij' de ftad dus met Wederdoopers vervuld hadden, * zettedcn zij Paapfche Magiftraten af, en alle anderen, die weiger>> den zig bij hen te voegen , vervullende hunne plaatfen met zulke, f ?e vau hunne Part'j waare» : ^«op bragt de Bisfchop een deel krijgs„ voJk op de been , en belegerde de flad in 't jaar 1534; maar hij „ werdt genoodzaakt de belegering optebreken , 't geen hunnen grooi, ten geleider , jan van Leiden , zo opgeblaazen maakte , dat hij zig „ voor Koning deed uitroepen ; hij maakte eene zijner bijzitten Konin» gm; als deeze eenige van zijne bnitenfpoorigc ontwerpen tcgenfprak, „ lloeg hij haar naderhand het hoofd af : als de Bisfchop , 's jaars daar " aan volgende, 153 5, van den Keurvorst van Keulen, en den Land» graaf van Hes/en, onderftand van krijgsvolk kreeg, werd hij door een » krijgslist meefter van de ftad, cn kreeg den Koning der Wederdooperen » gevangen ; als deeze na eenige Hoven der Duitfche Vorsten ten fpoc » was omgevoerd , werd hem het volgende jaar met gloejende nijptan/, gen 'tvleesch afgeneepen, en zijne beenén in eene ijzerene kooi, aan 9 de top van den toren , ten fpiegel van anderen opgehangen."
HET WERNJSCHE, of STEVERSCHE QUARTIER* A M P T E N,
IVerner , [Weme, _
Duftnan, [Dulman, Hakeren, \ s T E D E flï
Lliddinghaufen, [Lmüinghaujen, J



MUNSTER. 127
HET BRAEMSCHE QUARTIER. A M P T E N. 'AbaUiZ (*), \_Ahausz, Barken, Fr eden, Stadt-hen, ~\ « Horsimar, [Horstmar, Caesfeld, Bülerbeeck,Metelen, 1 « Rheine (f), \_Rheine, Bevergern,
BöCbolt, [Bocholt, Weerdt, J a
Behalven deeze fteden , Jiggen irl dit Quartier, gelijk ook in de anderen, nog eenige kerspelen , kloosters, vlekken, dorpen, enz., van alle welken echter niets bijzonders valt aantetekenen.
HET EMBSLANDER QUARTIER,
Dit beftaat uit de volgende
A M P T E N.
Erribüand, [Meppen, Hafelunen,
Vecbta, [vechta, V s t e d e n.
Cioppenhurg, [Frijfoijta, *J
In het amt Vecbta, zijn weleer veele urnen en fteenen ftrijdhamers «it den grond gegraaven.
(*) Hiertoe behoort het ampt Op den Braem; zij maakten voor deezen tvoee ampteu uit.
(f) Dit maakt thans nut Bevergern één ampt uit; eertijds maren bet mtde twee ampten.



HET HERTOGDOM KLEEF.
Ü^dCen houdt de lucht van dit Hertogdom, een eigendom vatl het huis van Brandenburg, voor zeer gezond; het heeft doorgaan JS hoog land, met Jaage plaatfen tusfchen beiden ; het hooge land is zo wel mét' graanakkers, als houtgeWasfen en bosch voorzien: Kleef levert overvloedig veel graan , ooft en allerleie gewasfen' uit; men vindt er zeer vetté weiden , alwaarom de aanfokking van paarden en hoornvee aldaar zeer voordeelig is: wild voor den disch is er in allerleie foorten.
De Kleevenaars zijn bekend voor liefhebbers van de vrijheid en deii koophandel, waarom de koophandel op den Rhijn en Maas, fterk voordgezet wordt.
„ Van het Kleeffche wapen" zegt bussc hing, „ zijn verfchillend» „ gevoelens; eenige houden het voor waarfchijnlijkst, dat hetzelve agt ,, Koningiijke fchepters verbeeldt, die in een klein fchild te zamen k»-; ,, men, waarin een ring is ; het veld zou purperverwig weezen."
Door dit Hertogdom ftroomen de volgende
RIVIEREN.
Rhijn, Rhur, Emfer, Lippe, Maas, Niers, Yspe,
Alle de rivieren zijn redelijk vischrijk; inzonderheid zijn de rhijtï» 2almen , fnoeken ea karpers , zeer geacht bij de liefhebbers van eenlekkeren tafel,
K14



KLEEF. I29
Klief wordt voegelijkst verdeeld in de volgende
LANDGERICHTE N. VKleef, Calcar,Griethaufen,-y 3 r K'f ' _ b
C Gocft, Grift. J -z CtWe'*' G,wi» ( £
Jtfperden, Griet. "» "
In de ftad >erd in I7S5 eene zijde fabriek aangelegd: nabij de «ad ts een gezondbron, in de koningiijke diergaarde f een halfuuAan alwaÏe^n'f/" "T""'* b°Sch > «« « ^ genaamd wordt,
volden wo^' *" ""^ fted^'^ van ^ is geweest, gt-
In de aangetekende ampten, zo ook in die welken wij in de volgende Landgerichte,, aangetekend hebben, liggen verfcheideee kerspelen en adeiijke goederen.
rXanten, Sousbeck. ~S % C Xante^Sousbe^win-") >. Jianten t<\ Ktrvendinik,Bederich, V g c»*«W«»f*, A»™»-C 5
^ J 2 / » Hudericb, ( 3
*■* " Mirmter, Bislicb. ?
Wefel was welfer flechts een dorp, doch is wegens deszelfs bèkwaa. «ie ligging tot den koophandel, van tijd tot tijd, vergroot, en eindelijk tot eene ftad verheven — eenige onzer hedendaagfche Patriotten hebben ondervonden dat er een Wefel in de werald is.
Ditisla- $D™laken,Orfeij,m) § C Dinshke», G,ltirs*,ic-~} je kefj / Holt, Ruhrort, S § \ kerb*m, Holten, Buk , V 5 * C. J) ^ / »" Sterkradt, ( ?
KONINGLIJKE RECHTSAMPTEN, Duisburg, [Duisburg, een stad, an drie Kerspelen.
1



ï§fl KLEEF.
hefrflbê$l. een steedjen, en éénKerspei*.
Rees, 1f*'»» \„ iitwf, /fef/fr, \
lYsfelfarg fPmW'. \criettrbmcb, Gro!n,J ******
Emmeticb, i^nmerich, een stad; voords vier Boerfchap.
pen, en één Kerspel. fievenaer, [Sevenaer, een steedjen; voords één Kerspel. liuisfen {Huhfm> een steedjen; verders twee Boerderijen, enz.
Behalven deeze deelen liggen in het Hertogdom Kleef nog eemge Junsdifliën , bevattende eenige Gerichtsbanrien, Kerspe. Jen, Heerlijkheden, enz., van alle welken echter niets bijzonders valt aantetckenen.



HET GRAAFSCHAP
M A R m
lD)it Graaffchap heeft een vrucbtbaareri grond, die tarwe, rogge, gerst, haver, boekwijt, erweten, wikken, linzen , boonen, raap- cn kool zaad', vlas en hennep , in zt;lk eene menigte voordbrengt, dat de nabuurige landen daarvan voorzien Worden; men heeft er ooft van allerle;e foorten , goede moeskruiden, fchoone weiden cn velden ; eene'goede veefokking, allerhande wild voor de keuken; goede houtgewasfen, en aangenaame bergen; ook bergwerken, uitleverende overvloed van fteenkoolen, veel ijzer, ook loot, koper- en zilver-ertz, en goede fteeii, groeven.
Het wapen van dit Graaffchap is een uit drie rooden en zilveren gefahakecrde dwarsbalken beftaand fchild.
Hét Graaffchap Mark wordt verdeeld in de volgende zés LA NDGERICHTEN. Hammf \_Hamm, een stad; voords 8 Kerspelen. llnna i Vnnafamen^diwn*,') % C 7 3
Unna, -{Hoerde, Lmenr S g yfa^^fa ^ 3
1,2



13? MAR g,
Altena, ^'YT *rI°»\
* \ Nienrade, f Til». \ Nienrade, ƒSTEDE^
v , f" Ludenfcheid, Hulfchsde, ") mC ~) lAiaeil- 1 Breckerfeld Meinerzhagen, C g < LudenJ-ebeid, / 3
». , f Bockum "\ | Bockum, •%
JiOckum, -{Blankenftem,\&u?™- ^//«^ >■«»■».
Behalven deeze ampten, gerichten en fteden, liggen in deeze Landgerichten nog zeer veele kerspelen, te veel zelfs voor ons bellek om ze mét, naamen aantetekenen, doch er valt niets bijzonders van te zeggen.
De overige hoofddeelen van het Graaffchap Mark, zijn dq volgende
KQNINGLJJKE GERICHTEN,
$chwelm, [Schwelm, ? Plettenberg, [Plettenberg, £s T E D E N«
In den omtrek van de ftad Plettenberg bedient men zig, ter verbeteringe van de bergachtige akkers , van het volgende middel; men legt naamlijk takkebosfchen , twee voeten hoog, en vier breed op het veld en bedekt die met aarde, of kluiten van turf; dan fteekt men het hout' aan , laat het zamen verbranden , en de overgeblevene asfche wordt qver;. het land gefpreid, waarna die grond zeer fchoone rogge voordbrengt.
Behalven deeze Koningiijke Gerichten , tekent men onder de gezegde hoofddoelen nog aan eenige >
ADELTJKE GERICHTEN.
DE SOETSCHE BJERDE, [Soest, een stad.
HET GRAAFSCHAP LUNBURG,
DE STAD LIPPE. NB. Hier van breeder als wij"van he*
Graaffchap van dien naam gullen
handelen.
fiftnlurg is een Leen van het Graaffchap Matk^



H Ë T GRAAFSCHAP
HAVENSBE R Öé
Voor een gedeelte is dé grónd van dit Graaffchap zandachtig, op andere plaatfen echter veel beter, en brengt, gedeeltelijk/' zo veel graanen voord, als de inwooners tot nooddruft gebruiken , en gedeeltelijk vlasch en hennip; de weiden zijn er zeer' goed; de bostenen bekwaam tot de jagt, voornaamlijk die, wel. ken aan de edellieden en onderdaanen behooren; de landsheerlijj ke bosfchen zijn minder: de hooge bergen welken in dit Graaf" tehap zijn , bevatten goede mineraalen, ook zijn er voorhaarhé fteengroeveni
Het wapen van dit Graaffchap bevat drie roode fparren bri eeö zilveren veld;
R t V I E H B N.
We/er, Werre, Aa, M,
Warmenaü, Hes/el, Lutterback
Het Graaffchap wordt verdeeld ih dé
ONMIDDELBAARE STEDEN;
Bielefeld, Herford.
te rivier Lutterbacb loopt tusfchèn de oude en nieuwe ftad BUhfcH door; men telt in deeze ftad 800 woonhuizen, en verfcheidene openbaare ftadsgeftichten ; voord, ,s Bi,UfM zeer beroemd wegens de lij. waaten die aldaar geWeevcn eh gebleekt worden
Jlerford bevat 807 burgerhuizen; echter vindt men ook, binnen de kuur en, veele afgebrande plaatfen, wijd uitgeftrekte hoven cn tuinen, we>den, cn een klein veld , dat mét graa8W bezaaid wordt,-
I 3



134 RAVENSBERG.
Behalven de gemelde onmiddelbaare fteden wordt Ravensberg verdeeld in de volgende ampten.
DISTRICTEN. SPAREN- > 'tBrackwediJche,HeepifcheWerterJche[r^ertbcr^ g BERG, £ Schildfche, Engerfclie, (|
RAVE NS- S V^U' \
BERG, ( Borghohhaiczen, VOOGDIJEN ; ieder heeft
{Bunde eene AMmTAD van den-
Oldendèndorp, \ Ze!fden naam ' behaIvefl
viotho tmh0> ' mh'ilÜWh
NLmm^Wehrendorp, j
In ieder diftrict en voogdij merkt men verder voornaamlijk aan eenige kerspelen, doch van het geheeie Graaffchap valt niet veel bijzonders aantetekenen.
In dit Graaffchap , (wij meenen te Herford,') is een edel Nonnenklooster, welks Abtdis eene Rijksvorstin is, die ftein in de Rijksvergadering heeft r ééne dier Abtdisfcn , federt de kerkhervorming, wasPrinfes elisabeth , Nicht van Koning karei, den eersten; zij was het wonder van haare kunne , en heeft briefwisfeling gehouden met den, beroemden Wijsgeer descartes.
De Non,nen te Herford hebben-mede op den top van eenen berg'nog eene kerk gcfticht; zij verkoozen dien berg daartoe op hoog bevel van de Maagd maria ; deeze verfcheen een armen fchaapherder, in de gedaante van eene duive , die op den Homp van een' boom zat , en beval hem de Nonnen te verklaaren , dat zij haar voorneemen op dengemelden berg ter uitvoer moesten brengen; de zusters echter geloofden den boodfchapper niet terflond, maar wilden dat hij, ter bevestïginge van zijne boodfchap , eerst een gloejcnd ijzer iu zijn bloote hand zon houden, en naderhand blootsvoets over eenige gloejende ploegijzers gaan : toen de herder beide deeze proeven ongelet had doorgeftaan , was het wonderwerk beweezen , en de kerk werd gebouwd daar zij nog ftaat
zie daar eene zuivere hodgduitfche vertelling tij den altaar , in
de bedoelde berg- en mirakel-kerk , vertoont men nog den voorgetneldeu boomftomp , waarop maria , in eene duif getransformeerd, ój» haare pootjens is neêrgeftreeken.



HET HERTOGDOM G Ü L I K.
Jöe grond van dit Hertogdom verfchilt niet veel met diën vari Ravensberg, ook zijn er de lijnwaatweeverijen niet weiniger iri getal.
De Gulikfche Landftanden hebben zig , inio'a3 en 1635, met die van het Hertogdom Berg verbonden , tot onderhouding van hunne privilegiën ; deeze Standen beftaan uit de Ridderfchap van beide de lan.' den, en de vier hoofdlieden van ieder Hertogdom.
Het wapen van dit Hertogdom is een zwarten leeuw op een goud veld, maar het wapen van het Hertogdom Berg is een roodc leeuw, mee éen blaauwe kroon , op een zilveren veld.
Tót de rijksaanflagen moet wegens Gulik 630 flor. 54 kr., én wétens Berg 184 flor. betaald worden; voords draagenzijnog4en.bezwaar van omtrent 700 rijkstalers wegens het Karaergericht,
De volgende zijn deszelfs
RIVIEREN.
Maas, Rhijn, Roer, of Rfiur, Dente, Inda, of Ingi| Worm, Schwalm, Erft, Niers, Ahr^
Gulik wordt verdeeld in de volgende AMf TEN.
Gulik, Aldenhoven, Linnich, Boszlar, Geilenkircbén --
Gulik (j*), Aldenhoven, Linnich, Geilenkirchen,
(*) Dt naamen die met een kleiner lettertjen gedrukt zijn , zijn ïjê der fteden in itdtr ampt gelegen,
u



*3Ö GULIK.
Mille», Sittart, Born, Randerat, Heinsberg,
' Smart en Sttsteren, Randerat, Heinsberg,
JVasfenberg, Dalen, Bruggen,(ofX!'Gladbeck,
Wasfenberg, Dalen, ^Duiken, Gladbeck,
Juichen, Caster, Grevenbroich, Bergheim,
Caster, Grevenbroich, Bergheim,
Norvenich, Duren, Eschweiler, Wilhelmflein,
Vuren, Eschweiler,
Monjoij, Nidecken, Heimbach , Euskirchen,
Monm, Nidecken, Euskirchen,
Munster-Eijff el, Ionberg, Sinzig,
Munster-Eijffel, 5?»^
Rheinmagen, Cozlar. Rheinmagen,
B;balven deeze ampten telt men onder de deelen vanGaMnog
Pijr en Merken, Dingftuhlen.
Schönfordt, eene 'Voogdij.
Nivenaary of Neuenar, een GraafTchap.
De heerlijkheden, vlekken en dorpen, die in de ampten gele» gen zijn, laaten wij verder ongenoemd, als te ruimen plaats ver. eifchende, en ook tot ons oogmerk niet behoorende — van ee* en ander is niets aanmerkelijks te zeggen.



HET HERTOGDOM
BERG.
it Hertogdom heeft zeer bergachtig land, maar heeft ecto» ter vruchtbaare gronderi, goede weiden en beemden.
RIVIEREN.
Rhijn, Sieg, Agger, Wipper, Rhur,
Dit Hertogdom wordt verdeeld in de volgende AMPTEN.
Dusfeldorf, Angermund, Landsberg, Medntan g
Dusfeldorf, Rattingen,
Solingen, Burg, Monbeun, Mifeloe , Porz;
Solingen, Mulheim, Lulstorf, Blankenburg, Lsuenberg, Windeck
Lulstorf, Blankenburg en Siegbergen, heufcheid,
Steinbachf Bornefeld, Huckeswagen, Barmenj
hennep, Wipperfurt,
Beijenburg, Elv&rfeld.
Elverfeld en Ransdorf, eene nieuvtf aangelegde ftad.
De reizende Schilder kan in Huifeliorp , op het Vorstlijke flot , dat aan den Rbijn ligt, fchoone fchilderijen zien van de beroemde kunstenaars rubens, van dijk , van der werf, raf-hacl , juxius roua.
Nut , titiaan en anderen.
Behalven de gemelde ampten, liggen in dit Hertogdom nog de Heerlijkheden
Brueh, Linnep, Zwn-Jleme,
is



HËT tt O & G - S T I r T
paderborm
Voor het grootfte gedeelte is 'dit land zeer vruchtbaar en heeft mzonderheid een fchoone veeteelt: men vindf e. goede' vergroeven, zoutbronnen, gezondbronnen, en vischrjke v^ers!
coo™t?G?oiSd°m ^^^ftichtzouweezen, uuur karei den GRooTEN:en hiertoe 7m, J„„, ,
«eJU, , want Likende «^^^Z?^^
en om water voor hetzelve verleoen ziinde „„f ncdei teilaan ,
«erflaan van de eerfte tent een XjS^S
de Keizer de hoofdkerk deed bouwen. P
* few, s tsstfi^jp sss: °p rrooa veH 5
- 34 « voet, of, maandlijlt/in «**
Men ontmoet in dit Hoog-ftift de volgende
RIVIEREN.
Wefer, Dmel Bever (*), Nette, Emmer, Hee Lippe, Alme,\ Bader., Gum?,'
Jfe B''Sll0m w°rdt door bergen , welken de fihe AJtnSi des ftaat ons weder eerst te fpreeken van het
VOORWALDIS CHE-DISTRICT.
Hierin liggen de volgende



P A DER B 0< R n. 139
AMPTEN. _T , rPaderbom, "1
Neuhaus, {;Mzkment Delbruck,
Bocke, ^STEDEN.
Licht enau, [Lichenau,^ Wunnenberg, {jVunnenberg, j Wevehburg,
DE HEERLIJKHEID BUREN j daarin ligt het fteedjen van ' dien naam.
in de domkerk te Paderborn , hebben in vroegere tijden de beeldeHisfen der twaalf Apostelen van goud geftaan, doch Hertog christiaan van brunswijk heeft dezelven in 't jaar 1621 , nevens den zark van den Heiligen hbokic! weggenomen , en rijksdaalders daarvan doen flaan, met dit opfchrift: Gettes freund, der Pfaffei: feind} de tegenwoordige zark van den Heilige liborius , die van fijne zilverene hartzdalers gemaakt, zwaar verguld, en bij de twee ellen lang is, hebben de familié'n van Niefen en fTestpbalen doen maaken , hebbende dit opfchrift: Dufe Arnet beffe ik hans krako , Goitfmit topt Dringenbergen , maket van luter Dalers, ofe bi bi lagtfiet. Ao. i5;s; toen 1-36, het negende jubelfeest wegens het gevondene gebeente va« den gemelden Heiligen gevierd werd , beeft Bisfchop ciemens AUSVÏ® den fchat der kerke op eene aanzienlijke wijze vermeerderd.
OBERWALDISCHE DISTRICT.
Hierin liggen de volgende deelen: ü f '* Rentampt j Dringenberg, Garden, ~); w i Dringenberg, \Kleinmberg, Wübasfen,
§5 I 't Gow.Graaffchap f„r t
Ü Warburg, \Varburg, Kalenberg,
g ! 't Gow - graaffch ap Brakel, [Srakel, * & De Landvoogdij Peckelfen, [Peckelshdm t J> »
| De Richteri] Borgend ijk, iBorgemrijk, I*
Rorgholz, \_Borghote, 1 '
O 1 Neheim, [_Nehim,
^ lDe Voogdij Drijburg, [Driflvrg,



VO MÖEJBOÏfj.
T AMPT STEINHEIM, [Steinheim, Voerden ^
BEVERUNGEN, [Bevermgen, ' i STEDE^
— LUGDE , ILugde, J
NB. De volgende ampten bezit het Hoog-fiift met den Graaf van der lippe in gemeenfchap,
OLDENBURG, STAPELBERG, SWALENBERG,
Onder de Gerichtsdwang van het domcapitcel ftaan cLippspring, « IBredenborn, \ s*ed*n-
Het Gericht Holzhaufen en Erwitzen behoort aan de VrijbeereH van der berg - Iets zonderlings kunnen wij van het Hoog-lt.Tt Paderbornmet aantekenen, derhalven kunnen wij tot een volgende gedeelte van het Duitfche Rijk overgaan.



HET H OOG-STIFT. LUIK.
3D)e moejelijkheden waarin dit Bisdom , thans, bij de alge. meene wereidberoertc , deelt, zijn mede te zeer bekend, dan dat wij ons voor den tegenwoordigen druk van deezen onzen Atlas, daarmede zouden behoeven optehouden.
Het zuidergedeelte van Luik, heeft een zeer goeden grond, vruchtbaar in het voordbrengen van graanen en wijnen; men vindt er ook bergen en bosfchen , koper, loot, en fteenkoolmijnen, ook veele goede (leengroeven , en onder dezelven die marmer voordbrengen; ook zijn er beroemde mineraale wateren.
Het wapen van Luik is een zilveren zuil , op een zilveren voeifluk , met een gouden kran» op een rood veld ; wegens Btuilhn waarvan de Bisfchop Hertog is, een zilveren dwarsbalk op een rood veld ; wegens Franchimont , een Marquifaaf van den Bisfchop, drie leeuwen op een zilveren veld, en wegens Looz, waarvan de Bisfcaoa firaaf is, »ier roode dwarsbalken op een goud veld.
Het wordt bewaterd door de volgende voornaame
rivieren.
Maas, Sambre, Demer, Rupel.
Behalven de hoofdftad lbik , wordt dit Vorftendom ver» deeld in



142 LUI K.
Het geweezen GRAAFSCHAP J „ .. •> HASBAIN, Flfel>
!Looz, Tongeren, Bil/en, Hasfelt. Hcrk,Peer,Bree, Hamont, Mqfeijk, Stochem, ™ 'T RIJKSGRAAFSCHAP HOORN, [ment, ' M
•TMARQUISAAT FRANCHIMONT, V'ervie", Spa- °
t de,oïSpa, "
Her LAND CONDROZ, IHui, Chineij, Dinant, ' ?' Het LAND TUSSCHENi CwV«, Florenhes, THuin,
DE SAMBRE EN < Fontainel'Eveque, Chatelet,
DE MAAS, £ Fw/e,
Even buiten de ftads wallen van iort ontmoet men het graf van •W beroemden Erigelfcben Reiziger, john mandbvile : toen hij de •■eeste groote fteden van de wereld bezichtigd had, verkoos hij' Liiit boven allen, en in gevolge daarvan verfteet hij aldaar het laatfte gedeelte van zijn leven; bij zijn graf zijn geplaatst zijn zadel, fpoo.ren cn mes , met het volgende opfchrift in de Luiker - waalfcbe taal te wceten : Vos ii paffits for mi, pour l'amour Deix proies por mi; dat is: Gij die mij voorbij gaat, om Gods wil, bid voor mij.
' wij kunnen niet nalaatcn hier bijtevoegen eene befchrijving van de flad Spa ; met betrekking tot derzclvcr minera al e wateren , die volgends de Wonveaux amtifemeus des eatix de Spa, aan het land jaarlijks i 7i'8i5 franken opbrehgen , de kleine artijkels niet mede gerekend; gemelde befchrijving luidt als volgt:
, ,f sVa, °? eeu grond gelegen rondom van bergen omringd, én aan ,, het noorden aan de voet van fteüe bergen ; ligt 14 Engelfche mij,, len zuid-oost van Luik, en zeven zuid-west van Limburg: het is nu ,, berucht wegens zijse mineraale waters, gelijk het in oude tijden ook ,, was : het bericht dat plinius daar van gaf, was, dat het na ijzer „ fmaakta, en buikzuiverende was ; dat het genas de anderendaagfche koortfen cn den fteen ; dat het , gekookt , onklaar wordt, en op 't laatfte rood van kleur: hedendaagfehe reizigers verhalen, dat er ,, vijf mineraale fonteinen , zo in als bij deeze plaats , in groote achting zijn ; de c'crffe wordt genaamd de Gironfter , en is in 't midden van ,, een digt woud, twee Engelfche mijlen van Spa gelegen; deeze wordt 'het best onderhouden, en is van fteen gebouwd, niet een vcrwulfjeis daar over, dat van vier fteenen pilaaren wordt onderfteund; daar ftaae tt een ongeflooten gebouw bij van twee vertrekkea boven elkander»



LUIK.
J3 waarin de zieken zig kunnen warmen en wandelen, en dat zijn u-tr j,, zicht heeft op de fontein 5 deeze fontein heeft een fterke zwavclachtige fmaak , gelijkende die van de Akenfebe wateren; zij doel fommigen braken; maar in anderen werkt zij voornaamlijk door het wa„ termaken , gelijk de overige doen : 't is aanmerkelijk in het kilkoude „ water van deeze bron , dat men door de verkouwenheid, fchor en hees , van de koude der andere wateren geworden, in eenen dag, „ met dezelfde te drinken, zig daarvan onfeilbaar kan herftellen, gelijk ,, ik bij meer dan eene eigen ondervinding weet: het water van deeze s, fontein mogt 1718 niet verzonden worden: de tweede fontein, de Savonire genaamd, legt ver beoosten Spa; zijne wateren zijn zo „ fterk niet als de eerfte; men heeft daar een gebouw bij, voor lijfberj, gmg, maar op verre na zo groot noch fraai niet, als bij de eerfte , „ als bij welke men zo veele drinkers niet vindt; noch minder komen z, er aan de Ouatros, aan een boschje gelegen, rondom met een muur „ omringd, waarom er ook geen ander gebouw bij is; deeze fontein, „ zagt men, wordt voor huidkwalen gebruikt: van de Savonniere gaan„ de, is deeze omtrent midden tusfchen dezelfde, en de vierde , de „ Tonuelet genaamd, die in eene weide, zo ver van Spa als de voor„ gaande, ontfpringt ; hierin is meer faipetcr dan in de andere, maar „ zij is zeer koud in de mond en maag : zij ligt wat noordelijker, ca „ wordt minst bezogt , en meer om te borueeren dan te mediciueereti;
echter wil dit water niet wel met rhijnfche- of moefel - wijn opgaan, „ maar met bourgonje - wijn gaat het zeer wel op ; de vijfde deezer „ fonteinen wordt de Pottbon genaamd , en legt in 't midden van de „ plaats, wanf Spa is maar een open vlek , maar met ziet aan de zuid,, kant nog de puinhoopen van een ringmuur ; deeze geeft het meeste „ waser dat buiten 's lands gezonden wordt, altoos de Gironfter plagt ,, niet te mogen werden verzonden; zij is voorzien van een fteenen ge,, bouw dat daar bij gebeuwd js , tot een wandelplaats voor medicinee,, rende; boven deeze ftaat een opfchrift, welker inhoud medebrengt, ,, dat deeze waters de verftoppingen openen , harde gezwellen ontbiu,, den, de overvloedige vochtigheden opdrogen, zwakke leden verfterken, zo zij volgends den raad van de Geleerde worden gedronken; f, veel water wordt er na vreemde landen van Europa verzouden ; de „ tijd, wanneer men de flesfehen vult, is, of in 't heetfte der zomer, „ als het zeer droog is, of in de hardlle vorst des winters; men merkt „ aan, dat wanneet de wind uit den noorden waait, het water in 'tal, gemeen gestigst en krachtigst is; men tekent aan, dat dit water twee greinen op de drie oneen zwaarder weegt, dan dat van Tunbridge , en „ vier greinen zwaarder dan dat van Isl/ngton , en echter zo zwaar .niet t' 0p eei"Se Ereinei' na het gemeen water ; dit zal mogelijk den le,, zer verwonderen , zo 't zeker is, dat eik zegt, dat dit water van mineraalen zwanger gaat , die gewis zwaarder zijn dan het gemeene ,, water; maar dit geheim zal haast ontdekt worden , als ik zal gezegd hebben, dat dit water gewis var, zeer veel luchts en vluchtige deele*



844
LUIK.
„ zwanger gaat, welke zo veel ligter zijn dan het water, dat de lucht, „ in 't water kan ontbonden worden, zal niemand ontbennen , na dat „ de Hellanifcbe hippokraat , de geleerde boerhaven, en anderen, „ dit door ondervindicgen beweezen hebben; altoos, dat het met deeze „ wateren zo zijn moet, geloof ik door eigen ondervinding, als die dit water met een glas uit de fontein fcheppende , en het terftond drin„ kende, een fcherpheid daarin gewaar werdt, welke men in bottelbier a, vindt; deeze grootfle fcherpheid verliest dit water binnen korten tijd „ na het fcheppen ; want, als er met een kan gefchept werd, was er «, een groot onderfeheid in deeze fcherpheid op mijne tong, tusfchen « 't eerfte en 'tderde glaasje, dat daar uit gefchonken werdt; waarom » ik altijd weigerde het derde glaasje te nemen, dat mij de oppasfer v wilde infehenken; 't is ook aanmerkelijk, dat dit water, eene nacht 3, voor de lucht bloot geftaan hebbende, met een vliesje betrekt, waarai in men veelerleie kleuren ziet: mogelijk zalmen vragen, waarvan »> daan deeze wateren van bergftof verzaad worden? wanneer ik daar n zijnde , die zelfde vraag deed , liet ik mijne aanmerking over de « roode ftoffe gaan, die men in de riolen der fonteinen vond, en met « een, dat Spg, inzonderheid aan *t noorden, van onderen van een « rots omringd was , welker fteenen, ais zij eeuigen tijd aan de lucht »> en regen waren bloot geweest , de zelfde kleur kregen; en tevens »> dat ik ook zo een rode ftof tusfchen de reten en lagen der gefchalijn de , of getafelde rotzen vond j waar uit ik dan befloot, dat deze ». waters hare mineraalen , ten Buutten ten deele, aan deeze rotze « fchuldig waren."
HET



HËT itÖOÖ-STIFT ÖSÜABRÜ&
uim dé helft van dit Hoog-ffrTt beftaat u't heiland, doch
ivaarvan veelvoudige gejeeltei.s naar turf aarten of veengrond bevat, waarvan men zig tot meeting van de goede aarde bedient: dit land brengt zö véél rogge' voord, als, de inwooners tot hurï géb'rU'k en voor 500 ketels tot hét ftookén vanbrandpvv'jn , rjoddig hebben : de aamoKk'ng van vee gaat er maar middenmaatig.
Het wapen vari dit Bisdom is een rood rad, met zes fpeekerig •p een zilver veld;
,, De inwooners," zegt bossching , ,, 2ijn vlijtig eri arbeidzaam,
,, de landlieden ziet men zelden in de kachelkamers zitten', -iraar gewoonlijk aan den haart bij het vuur, daar zij hunnen voornaamflea ,, arbeid, het fpinneh , vcrriciten : van de huurelingen, welken de nabuu,, rige- of bij-huizen der boeren bewoonen , gaan er jaarlijks óm,, trent 6000 na Holland , om gras ie maajen, te fpitteu, mrf te ,, tteeken , eh ander werk voor geld te verrichten, de geringlle van. ,, hun brengt 20 , doch de beste arbeider wel 70 florijnen terug,' f, zo dat men het enkel geld, dat zij in het land brengen, wel oji y 200,000 floreineft mag begrootên."
Men vindt in Osmbrug deeze' twéé
UI VIS REN»
Hafe, Hunu.
Behalven de ftad osnabrug, tekent men in dit Hc-cg-ftift xny de volgende ampten:
K



I4<5 OSNABRUG.
IBURG, hierin liggen 16 Kerspelen, en 19 adeiijke goederen. FURS/TENAU, bevattende 15 Kerspelen, SFurjlenau, ?ste^en 12 Landdags gerechtlijke goederen. <-Quackenburg^Dm.
VORDEN, hierin liggen 6 Kerspelen, en 7 Landdags gerechtelijke goederen.
HUNTEBERG, bevattende 3 Kerspelen, en 11 Landdags gerechtelijke goederen.
WITLAGE, bevattende 3 Kerspelen, en 5 Landdags gerechtelijke goederen.
GRÖNENBERG, waarin 9 Kerspelen, en 8 Landdags gerechtelijke goederen.
RECKENBERG, bevattende 3 Kerspelen J . ' ?een en 2 Landdags gerechtelijke goederen. Lw^^Tuch, 5 stad
Die de ftad Osnabrug gaat bezichtigen, vcrgeete niet op het raadhuis *e gaan, en aldaar te vraagen na de afbeeldingen van de Osnabrugfcbs JiisJcBöfpen, door oeorg beroer met de penne getekend.
In de domkerk van st. Meter, worden verfcheidene reliquien bekaaid, .„zonderheid van den Heiligen e*»PiHus , en crISPrNIANos, die onder zilverene zarken liggen.
' Niet ver van Osmbrug, vindt men twee hoopen van groote fteenen, de eene beftaande uit ö, en de andere uit 5 fteenen, fchijnende heidenfche begraafplaatfcn te weezen.
In het ampt Ibnrg, in het Kerspel Wallenbvrst, ir een heuvel, IMn genaamd , waarop , tusfchen oude hoornen, een in vieren gefpleeten fteen gevonden wordt , zijnde 33 voeten lang, van 10 tot 1 ff voeten breed, en 2 en een half voet dik; men houdt denzelven voor een oude, heidenfche altaar.



tl Ë f V ÖR-STENDOM
M 1 N D 13 ft
H3e grond van dit Vorstendom is, voör het grootfte gedeelté, goed voor den koornbouw; dezelve levert ook zo veel uii.datde nabuurige landen daarvan voorzien worden: de' weiden zijn er inede zeer goed ,• waarom dë veefokking ook een vcorliaame tak van het beftaan der bewooheren uitmaakt.
De rivier de Wezer doorloopt het Land Cn is zeer voördeèlig aan deszei fs koophandel
M.nden wordt verdeeld in de volgende twee
ONMIDDELBAARE STEDEN.
Minden, Lubbeckt.
In Lubhecie zijn oratrèftt 260' woonhuizen — in dé nabüuffch'ap Aüi £ad, op eenen berg, die in pitde tijden Ronceval genoemd werd, vind* toen nog Overblijfzelen , zo van net oude Dot Reimbirg , als van dö ffridekindsburg ; en Babihhie , welke floten aan widekïnd den oroosten hebben toebehoord.
Behalven de gemelde lieden vindt men in Minden nog de Volgende'
AMPT E N.
flausherge,- Petershagen, . , Reineberg,
Rhadén ,• Schlusfélburg,
Ieder van deezo ampten' zijit verder verdeeld rh voogdijen 5 fteden I'ggen er' niet meer in ; wel ontmoet men er twee £ drie olaatlen , d'é (hdssjercchtigbedeh verkreegon hebben , ea ook ih eénigc' z'aaken gékend worden; doch z;jn evenwel geene lieden te noemen — in het geneele Vorflendom liegen i •fteden, gelijk 'wij gezien hebben, 1 vlek, 121 dorpen 'vb bcer•fehappen , 4<5 adeiijke goederen en burgzetels, en j ramthurifc Ka



HET VORSTENDOM V E R D E N.
YY
JUt\t Vorftendom beftaat voornaamlijk uit heiden, dor land, en veele hout gevvasfen. Men kent in hetzelve de volgende
rivieren.
Wefer, Aller, Wamme. Fmtau, Veerfe, Wiedau, ^ Rodau, Wiste.
In dit Land ligt de ftad verden ; voords de volgende
AMPTEN.
Verden, Rotenburg.
In ieder ampt vindt men weder eenige mindere deelen, onder den naam van Kerspelen, Amptsvoogdijen, enz., doch van geen van allen is iets aanmerkelijks te zeggen.
DE ABTDIJ, CORVEIJ.
JD)eeze Abtdij is omtrent 3 mijlen lang en 2 mijlen breed'; er zijp goede koornlanden; men vindt er veele houtgewas/en; doch andere oorden zijn bergachr'g. Het wordt doorfneeden door de volgende
r i v i e- r k n.
Wefer, Neete, Grove, Sch lps, Sattmer,
Behalven eenige dorpen, enz. ligt in deeze Abtdij niet anders lis de ftad hoxter , of hoxar.
DE ABTDIJEV, STABLO en MALMEDIJ.
113e Abt Iv'er van is een Rijksvorst, en moet tot de Rijks, lasten opbrengen , 2 ruiters, en 22 voetknechten, of maand, iijks 112 florijnen: verder vajt hieromtrent niets aantetekenen.



NOG EENIGE
A B T D IJ E N.
Als,
Werden, St. Cornelis Munfter,
Werden (,*),
Es/en, fjgj 7tor«, i/erfW.
Hier bij moeren w;j voegen het Landsaandeel van de jongere Ottofche link , die tot de Westphaalfche Kreis behoort, en jaarlijks 3so,coo guldens opbrengt •, de gemelde Ottofche linie beftaat thans in Vorst willem den vijfden, Prins van Otanje, en Erfftadhouder der vereenigde Nederlanden : dat Lands aandeel maakt dan uit
AMPTEN. _, . ,T - ^Dietz, [_Dietz,
Bet eigenlijke Nasfau- Hanpttm, Dietjche aandeel, of ■{ Kirchberg, '/ Graaffchap Dietz, Camberg,
[^Nasfau, [Nasfau,
fSiegen, [_Siegen,
IOber netphe, Neder-netphe,
lenfehc aandeel, j»***;
I l emdorf,
' Freudenberg,
>- That-heiszlingen ,
(*) De kleine letters betekenen neder de fteden , in de Abtdij ,ixsarbij pitn dezelven vindt, gelegen,
K 3



f#9 4 8 T D IJ E N.
f Dillenburg, f PilUnbarg ^
t Haijger , [_Haijger, 1 Herborn , [Herbcrn, tt jl -kt /» I Burbach,
tiet gewezen Nasfau? j, mêdorf, [prMorf, pillenburgfche aandeel- , Mengmktr ■>
Ichen, en ZsiJar, i kircbar, Tringenftein, I Ebersbachj \Webrhevn\t
Het gewezen Nasfau- ^ fJaddamarfche aandeel. - Hadamar.,
i
Verders is hiervan niets bijzonders aantetekénen.



HET VORSTENDOM OOSTFRIESLAND.
XDit Vorstendom heeft een vochtige en dikke lucht, doch die door de zeewinden veel gezuiverd Wordt; het land is doorgaands effen en laag, waarom het ook door kostbaare dijken tegen den inbraak van zeevloeden bewaard wordt; de veefokking is er voordeelig, ter oorzaake van de vette weiden die er voorhanden zijn ; dikwijls krijgt men aldaar van een' koe 20 tot 24 kannen melk. waardoor de boter en kaas er pok overvloedig zijn; gevogelte en wild voor de keuken wordt er ook gevonden ; en men heeft er ganzen die meer dan 24 ponden weegen. De volgende zijn de voornaamfte
RIVIEREN.
Ems, of, Embs, Leda, of, Forts, Dollart,
De Dollart is eigenlijk een zeeboezem , alwaar ter plaatfe een aanzienlijke ftreek lands door de zee verwonden i! ; want in 1*77, brak het water met een geweldigen vloed, het eerst hier in; en dewijl men (tetzelvê geen genoegzsamen tegenftand bood, en de hooge vloeden, in de navolgende jaaren , voornaamlijk in 1187, weder begonn n te woeden, zo i* cüiaiuit, van tijd tot tijd, dien zeeboezem onrlaan.
Het Vorstendom Oostfriesland beftaat hedendaagsch uit 3 fteden en 9 ampten, die eertijds heerlijkheden zijn geweest, d«ch nu even als de fteden, erf en eigene goederen van de Landsvorsten zijn; en uit adeiijke Heerlijkheden-, ciie haare eigene Erf heeren hebben, doch welken onder de Landsheerlijke oppermagt van den Vorst ftaan.
Wij kunnen gemelde deelen beknopt in de volgende orde opgeeven.
AMPTEN. Aurich, Nor den, Embden, Berum, Gretfifhl,
Aurkh, Norden, Embden,
Pewjim, Leer, Sticibaufen, Fritdburg. K4'



P0STPRIES LA
Teder ampt heeft een:ge voogdijen $ doch van een en ande? is niec b:jzondcrs te meiden.
De :idel;jke Heerlijkheden, welken vervolgends als voornaams deelen vap het Vorstendom Oostfriesland opgegeeven worden p]n zeven in getal. ' ' '
fe/B. De Vorsten "an Oostfriesland bezitten als een Leen van het Hertogdom Qelder , het Harlwgerland, gelegen aan deNoordzee; hetzelve wordt verdeeld in de volgende twe#
AMPTEN,
Bfem, fVittmunó)
Ejens.
# E T VORSTENDOM ME ü H S.
Dit gedeeelte van het Duitfche Rijk, is niet meer als twee mijlen l*ng en breed: het heeft overvloed van graanen, vee pn wild voor de keuken, en wordt door verfcheidene'kleine ïivieren en beeken doorfnëden. •
Het wapen van dit Graaffchap is ee« zwarte balk op een g.nd veld,
la hetzelve liggen de
STEDEN.
Ueurs, Crefeld^ Voords eenige weinige Kerspelen.



Tegeii over Ëladzj tp»
RÏJKSGRAAFS CHAPPENj, IN DE WESTPHAALSCHE KREIS.
^0)ewijl deezen zamen ais een afzonderlijk gedeelte van het 'Duitfche Rijk aangemerkt worden , zullen wij niet ieder een afzohdërlijkeii tijtel geeven, maar dazèlxen plansvvijze vffordraa|enop het voorbeeld van andere .plannen, hier na volgende,.ejn welken ons door een geacht kunstvriend ter*hand gefteld zijn, waarover wij hem bij deezen openlijk hartlijk dankzeggen.
5''t Opper Graaffchap, of WIED-RUNKEL, J ^««^;^ne Heerlijkheid , WIED, < * \Dierdorf, een Oppmrfipt,.[ Dto&r/, \ s t eden,
v*t Onder Graaffchap, of NEU - WIED, tNeu-wiedif), I
> f Altenkirchen, [Altenkirchen, een staü.
f'T M ARKGRA AFLIJK BRANDENBURG- ONOLBACHBCHE AANDEEL, % \ Freusburg, SAIJN, ),TSAI1N HACHENöURGISCHEAANDEEL, [KacheUurg* een stad, w \Friedewald, [Friedewald, een stAd.
<- J ? \_Bendorf,
f- > f'Stadthagen, [stadhhagènQ),,*j g
'T HOOG - GRAAFLIJK SCHAUENBURG-LIW1SCHE AANDEEL, 3 4^^^' ^8tfaB>w»»- ?
SCHAÜENBURG, 1 " " * ' ? *
1- g ySchauenburg, loTdlndorf, \ 3
'T HÖQÖVORSTLIJK HESSENCASSELSCHE AANDEEL, , \Obemkirchen, J» §
i «■ { Rottenberg , [Rodenberg, I §
. ?\Sachfenhagen, ySacJifénhógen,}
fOldenburg, de stad.
IOldenburg, de Landvoogdij (§). Neuenburg, een Landvoogdij. ' " * OLDENliUKLr, <{ ^are/, een Ampt, of edele Heerfchappij, 1 Schveij, een Amptgericht. I Övelgönne, een Landgericht. IjtLand en Ampt Wurden.
t „„ cDelmenlnrst, de siArj-
DELMENHOK.» 1 , lDeimenhont, een Lanorvóogoij. CDetmold, Lemgo,
■ Blomberg, Hom, { 5 Deezen, benevens nog 8 Ampten, bezit hét regeerendë huis alleen.
ISalz-uflen, C? • ' Tr
Lipjie, . 1 : ~* Deeze flad bezit het gemelde huis met den Koning van Pruisfen , als Graaf van der Mar*, daarom is dezelve ook onder het Graaffchap van dien naam reeds aangehaald; en het
LIPPE, <
geen 'tregeerend huis niet het Hoög-ftift Paderborn bezit»is op bladz. 14b reeds opgegeeven.
1 Blomberg, \AHPTEN; deezen bezit de Schauenburg-lippifche linié. t * Schieder, j
1 ^Sternberg, een Graaffchap, zijnde in 1732 met de Landshoogheid vergund aan Keur - B'amsv/ijk - Lunenbutg; f C Schut tor f, ~] fSchuttorf, ~)
J 'T OPPERGRAAFSGHAP; < Northorn , \> , ^ 3 LFmbLicheim ,u <j r" §
BENTHEIM, «I r,;. , ff ,< ] ?
5 \ SSienhuS, g ^-Nienhus, J
I 'T NEDER GRAAFSCHAP,^ „ } ?
(_ (JJlJen. J
STEINFURT, [Steinfurt, een stad, ofBurgt.
f Tecklenburg,
TECKLENBURG, < Lengerich, S steden, en behalven deezen 7 Kerspelen,; {^Cappeln, j)
rTNEDERGRAAFSCHAP,{^' ^
LINGEN* < ,T oppERGRAAFSCHAP, l Ibbenbnhren, <g *• DE HEERLIJKHEID RHEDA, [ Rheda, J ?
T't Adelijk ftift Rasfum, I \Stjcke* Steijerberg, "1 ^
1'T OPPERGRAAFSCHAP ,4 EhrenburgySiedenburg, 1 I j Stolzenau, Bahrenhurg , j ^
J ^Di^penazi, Harpfiedt, j g
HOIJA, 4 pDc stad Meiar^ ,'
I[Nieburg, Westen, ] *
'T NEDERGRAAFSCHAP,^ Hoija',Thedmghaufen, t I | Liebenau,Jlt brucbhau> » « (_ L/^«, Neu-bruchhaufen. j ^
VIRNENBURG, Tot dit Graaffchap behoort Hechts één Slot en 5 Dorpen.
SPIEGELBERG, Hiertoe behooren 5 dorpen» één vlek, en één adel ijk goed. RIETBERG, [Rietberg, een steedjen, voords 3 dorpen, en één adelijk goedV
^ATrn c'T NEDERDEEL, [ Neufiadt - Pijrmont, een stad,
PIJRMONT (**;, OPPERDEEL bevat s dorpcn>
GRONSVELD,
RECKHEIM, [Reckheim, of Rscto», een steedjen.
' CO />e Hernhutters hebben alhier een aanzienlijk vUrhant , beflaande uit verfcheidene woningen, en de Had wordt van ttjd tot ttjd, met . nteuve gebodwen
^etfA-XdemalLlAtril dZiZstZZTitan,fih^f men van daarliet volgende „ Oh den eerflen der voortga mand,, dcm«wfbo*ie Evan-
r ad fche' T merf dl t^[^r nel vet Uchü^^ ouder een groote totyloed\an hoorderen, zo van deeze als andere rezmlhe en n.mv^-hoezce
^ur^tln'tZZ^rlr kit > ' / *'»'? ^0c/" *^
Ct) D/> M geboorteplaats van den vermaarden B u s c ") " GV „ . ,, „ . . ,.. ,. . wVr(>v. ,/,r laatstgemclde, Hatten genaamd, bchovri
ooi & JZ«ci . Der Oftnberg , W / 1 / I • wortó «og benard
beroemden Oldenburgfchen Hpu.n « , -° Si / n < **» Denemarken.
>» «fe kunstkamer te Coppcnhageti; w<r;« & R/jttrjrMj;■>,"en.iemioisr ' ,„., ,„ /•„,„ „„_ „_-v, rüksdaaUers , waarop de
CO Zfe frolU, ?» rf/r G;^7/yZ*4 geleegen, zijn domme bekend, en erengen met wetmgtpe, lol een fom van Oo,„oo njmamers , f jaarlijkfche Landsheerlijke inhmstcn gerekend worde;',.



r ij k s h e e r l ij k h e d e n,
VAN DE WESTPHAALSCHE KREIS.
ANHOLD, * ^ "
WlNNENBURG,
BEILSTEIN, . ï •
HOL ZAP FEL, § , i LHolzapfel
WITTEM, £
eijsz, {.o
w
SCHLENACKEN, ? BLANKEN HE IM, ! l • ^lankenheim, GEROLSTEIN, . . - [Cm/M*. j
gehmen, I
GIMBORN, en NEÜSTADT, . c*rM. J,
WICKERAD.
MIJLENDONK.
REICHENSTEIN.
KERPEN en LOMMERSUM*
SCHLEIDEN.
HALLERMUNDr
RIJKSSTEDEN,
KEULEN. AKEN.
DORTMUND,
JÜ^eulen ligt aan den Rhijn , in de gedaante van een halve cirkel, en is een van de oudfte en grootfte fleden van Duitschland; doch volgends de aloude wijze verfterlct, en flecht bewoond: zij is in haar begin docr de Romeinen bewoond geworden.
Veel aanmerkelijks is er van deeze Rijksdad niet te zeggen ; wij kunnen er alleenlijk van aantekenen , dat de domkerk van st. pieter, welke aldaar is, zeer prachtig zou zijn , indien dezelve volbonwd ware: in dezelve is eene capel , waarin men voorgeeft dat de ligcksainen, der zogenaamde Heilige drie Koningen bewaard zouden worden.
Dat de flad weleer door de Romeinen bewoond is geworden , zo als „ü boven zeiden , is nog in onze dagen gebleeken, blijkens het volgende fehrijven van daar, dato 19 Ocïober 1,88, dus Uudende :
Onder verfeheiden zeer zeldzaame Roomfche oudheden, welken men federt kott langs den Rhijn , » ^eze gewesten, ontdekt heeft, " vindt men een altaar, Qara ,~) door deszelfs zonderling opfchrift on" derfcheiden ; deeze altaar is aan eponë, (Godinne der ftallen,) toegewijd; men ziet er het volgend opfchrift op :
EPONiE SACR CACIV OPTAÏ MV..., V...
Dit opfchrift is misfchien het eerde en eenige in zijre foort, het welk ooit in onze Provinciën van Neder-Duitschland ontdekt is: " dit gedenkftuk der Roomfche oudheid, die men er gevonden heeft, „ is gezonden in het kabinet van den Heer Baron Hurseu alhier."
AKEN.
Deeze flad, in Jt Latijn Aqucé genoemd, heeft waarfchijnelijk dien naam , en door verbastering van denzelven , haa. ren Hollandfchen naam , Aken , ontleend, van derzelver warme baden , die van 0ude tijden af beroemd zijn — men meent dat in deeze ftad de krooning van den Roomsch Koning of Keizer moet gefehieden.
In de Maria-Heffe worden ook bewaard de Rijkskleinodiën , welken bij de gemelde króoning gemeenlijk gebruikt worden; naamlijk een zwaard van Keizer karei, den grooten, een Euangelie-boek, en een met edele geftee»teu bezet goud kapzel, daarin een gedeelte der aarde, waarop het bloed van den Heiligen stei'HANüs , toen hij geftenigd werd , voor een gedeelte gevloeid , en daarin getrokken , behouden zou weezen, die aan (ien gekroonden Koning, op zijn begeerte, alsdan getoond worden; deeze zogenaamde kleine reliquiën laat men nog al eens zien, maar de grooten , bedaande uit een rok van de Maagd maria , de windelen va» CHristus , een ftuk lijnwaad, waarop het bloedige hoofd van johannes den dooper, bij zijne onthalzing, zou gevallen zijn, en een linnen doek, waarmede delendenen van christus omwonden zijn gefeest ; deeze groote reliquiën worden flechts alle 7 jaaren openlijk ten toon gefteld , of op het verzoek van groote Heerea van den eerden rang, dan worden zij in tegenwoordigheid van den geheele» grooten Raad , en alle de Geestlijkneid van het Stift, uit de bewaarplaats genomen , en weder weggefloten.
De tegenwoordige voortreffelijke warme baden, komen voord uit j bronnen, die 7 badhuizen , en in dezelven 3a gewoone baden , en J damp-baden veroorzaaken , bovendien is er nog een badhuis voor de armen.
DORTMUND. Deeze flad is redelijk groot, maar mede flecht bebouwd.



'VAN de
NEDER- of KEUR - RHIJN S C HE KREIS.
Te plaatfen achter 3e Rijksgraaffckappen in de Westphaalfche Kreis.
tf IfMeaeZ, in de Trad, ..... TMentz C*S "ï CO 7» den 1752, «to*o 8 Januari}., . f
1 k,,:. . . , ', l'Hraw j fciirccf men van daar hel voigen.de: ... • l JI„iiJ ? Bonn " I
I buiten de flad, .... [Öwflf, , [ ;Seezkr, dagen heeft de Keurvotst nieam ' - I * £ „" ' y
n »»Hochst l 3 ordonnantiën doen uitvaardigt», raaiende ', I tieipnmertjen, I
tiOCP-f» . . . .. < .' f g de commercie in zijn Keurvorjlendom,_en j » Meckeilheim, » 1 Meckenheim, |
, \Hoflieim, Jf rakende twee jaarmarkten, of mtsfen, die- j *■ Rh'mbach I "
KfOnenoerjgy . . . , [Kronenberg voortaan Uier gehouden zullen worden, > Komgmitlter, ^Koni<r,«,h,nr-- i. 8
Qi/ffl * L^'onenoerg, J „aamlijk op den n Maart, en qp den n ■ 0 g | • & ' .RmigSwinmr , f»
' Augttfttts, cn welke ieder \i\ dagen zullen -t> ^ l •• . ' • ÏM"f i
. . -1iU.ir>vnrj fV\ tElfeld, ■» daar en : de ordonnantie, rakende jaar- g u <( ~ ' * llJnkel,
(X) ïn dh mwt h in den jaare v&l, \ Ab.tnbOU-tf) . .. .. < r ., 7 . . '» 2° artikelen t nchcl* K « , |§ " j . ' f^f,
«en ijzer - en tin-mijn ontdekt . we™ » \Getjenlteimt [ -zende 't volgende: : • . w \ Andematb. .' > ''"c''lae"'
tiok zilver gevonden wordt-, ah mede zeer I JLotinjlem} % Y T ohnilem > H ■> De '•■opbiicden zullen alhier dezelve »{> i ss j _ -/(««X (bj J
-veele jleenkoolsn, welken bevonden ziya zo \ Sleitlbeint ' '? J ' a „privilegiën genieten als elders , zo al? > \KonlgSfeld.
goed te weezen , als die men in 't Slijt I , . > • • • . [Steinheim, 3 „ ooi tolvrijheid van hunne koopgoederen ï .24 I Arhvnni'** r . , / *
WrittI Dieburg. , • h ■ £ glduurende * **» eerfte jaren;.zij zul- $ XArlnveuer, .. lArlwe'üer, tg
Fr eiser icht ' Luiemë> J U„ geen meerder inpast betalen, dan te • \ Aldenühr t . . ïAldewhr, (S
rj ör ■» .„ Frankfort ; daar zullen commisfarisfer. ■ 'H ■ I * •* *
aaUSjeti, aatigeJleU wordeit . om alle beletzelen ; v- Jg ^AldenüU.
. „ daaromtrent te helpen verhinderen; het £j ,
r Ajchaffenburg, ~) „ tolhuis alhier is van de noodige maga. > , ' Het GraafT. ■Rcifferfilheid* [Reifferfcheid , -\
/•rA,nfh „TL \ Alhier éJadt I H „ zijnen voorzien , tot het bewaaren der -. , J 1
AJcbajJ-eftburg - . .„ . }MmgJM, • g ;,* kLpmanfehappen ; ie ingezetenen-zuU > f7.,.., .JZ«ip«cft, ol; „
tObertlburg, j ^ „ len, gedimrende de misfen, .alle de pas- , A,UlplC/J, . £ j,^/; j 8
_ ^Stokjiadt, )' „ fègiers mogen huisvesten , en ter tafel ^ \ Lenhenich \~ T ^hJirh ^ 1
Cl'nsenbertr *meemca > ett daar benevens ts een tax en £ ^■ï^egoent.co, . \_Leghemtli, ■ ?
6 ö> „ reglement gemaakt, len opzigte der her. <s . ■z \ Britel t\\ Kofligsdoff. [ Bruel ' I
2 Miltenbertr iMiltenberg, \ erz- m logementen ;>geen der koop. [Built? f n .. }
^ lUUteiWgy . .; if J "e'ö» l5TE .„lieden cn negotiantcn, hier ter jaarmarkt K_UUl]lZ, . |_Dz«j52, J
\Prodzelten, ƒDEN- „ komende, zullen mogen worden gemotes. .v- cBraUWeiler.
' _ I .•<-.,, -\ ,, #«•</ (■ '' buiten de poorten aangehoad&i -1.1 n j; n _
- W \ Amorbach, } ^ morden ; geen koopmanfehappei zullen Jiedbutg, j [öedfcKrg, 1,»,
? I AmOfhacbf .. J Buchen, \ „ mogen worden .gearrefleerd of opgehou- g - ffZwiï, I g
'1 W«r», ; » ^ , onder voofWetMvM eenige* O ' ^ow> 'S IjVering, > 3
I » „ ders gemaakte jdmh.cn: icn opzigte -fi I ut.. _ . ° I ~
i'KEUUMENTSISCHE I .L^"rto» w &r **/ *^r« «« ; i > iV«//x, .. [Ar;#, J
T ATVTTM>XT ? rvr, , C Bisfchoffsheim, » ^Maling jnar.lt: gep^en-worcen ede V > S Liedberg.
LAN D.E iN. RiefrlicitJcl.rlm » r-" . „. „ ife tratikfoncr-taiife; de waarde der t , . „ ~>
LU msJCbOjfsoetmy . i Koningshaffen, , ,', gi,yy?m-ft! ,T«»« «UmMv» %] KaijfersiVerth. . [Kaijferswerth, } -
/ Kuhlsheim, ,, derhevig weezen; de voorvallende proces- ,H ' „ , XOrdineer. , «
• , . «T, , . „fen zuilen zonder onkosten of uitjlel in f I B Ordinpen i r > 8
Craatbeim, . Jtrautheim, „ KeurvorjleUjH rentenkameruitgewee. c« | ? . w- .ö » ^Lwne, j 'f
\iVj«<feTO7;oö, " &n worden, in de tegenwoordigheid van H j ivettlpCll, .. [Kempen, J
»- jj , . 13 .,, okpartijdige kooplieden; op de-beurizal- 'il > Fiurblirp
ïtnrhn^U,»* S. tieppenliem, \™ „len gezworene makelaars, ten elictijle der \ _
Oiarkenburg, ... . C Bensheim, t Z „ hoplieden, worden gevonden,.geduuren: j Rbettlberfr SRltembCTg, I
, . / Hirtrhlmm I d< de misfen zullen de gecnen , die geld • L &» ' <■ Alben, i 3
\iernsheim . %^n.rsciltW)n, I .. oHneemen willen, in 4e bank rem Isemng IW-.C~A*e» - - ..._ . . U r* S
; ' ' •• iGemsheim, » alle dazen kannen-te rechtkomen ; tot L Hec GiaarTchap ReciJ^ t Bectlmg/tau/hn, , |
LinU'OaUmOerg, ., r^,, , I » *r kooplieden zullen/druilen heen btlufisfl, \Dor/teï, I *
^ .. T L^-r^erg, I » «» w<ferv«««oy«r<feMain,Vfl»ArciwF. ^ r ^ . , „
Amoneburg, . 'SAmineburg, | „ fenburg, rra Lobr,ya» Seltgcnftadt, ?° f T ^Mpt Oestinghaufen.
(■Neuftadt, \ » van Gemsheim-, ,de wegen zullen, daar \ S l Gowaraaflchat) Kriaitpn
prit,Jpv -cFritzler » ^nlks noodig is , gerepareerd, en van AARTSSTIFT p v.uwgr^ncnap
,in.Zler, . , J ™f / . „ gidfen-vootzien-worden, -zo als 1 ftARtsauri l Ml •- 'Gefeken, [GeMen ~t
W Na bij deeze ftad is in de Rhijn eene 'V HoOZe Dtïmra-hltttl Bonmghem, I ,, ooA patrouilles e» Waei>. KEULEN f**). . Sf Wtóm / »
'gevaarlijke plaats voor de fchep-eu ; zij " ilw*> djomcaplttel, , \ Binden (%') \ » de kooplieden zuUen genieten-1 recht > > • gj — - . »t 7 ^ Klniaen, » »
»o«ft JtoiBingcr - \oüi genaamd: men zegt De HoOge DombTOnstrlii tö i-^-t. van conventiotieele hijpotheek ,'-met den . 6] t\uuae?l, <Warften , r g
dat de reizigers aan. den oever bezweerders ° c' wt*tj, _ In het oiltncl „ voorrang van betaling voor andere fchuld- I V ftad Kmhn bekoort, volgends » l Kaldenhart ! *
vinden, die hen voor geld den cvertoge ge- r.f..^ J vln deeze flad „ eifchers ; de Keuryorjtelijke- commïsfa. ™ Hftt van hetRijlt, tot ie Westphaal- ''2 I De Heerliith^JH Fritrh/tr J *
fcttfr belooven « «Mi» «frtw»- *VBrt' < ligt het fteedjen » ^ ^ 0„. «*f Kre,s C^/é »•;>• «fcwft,* <&«r- S "eerilJUieid VTllZbar*
van deeze ftad, ftaat, midden in den Rhijn, , / Sömmerda. » derdaanen van -zijne Keurv. Doorl. den ander geplaatst hebben,) fchoon de Keur.' £ I kirchen.
de muizen-toren, waarop Bisfchop hat- : r~ . ... C HeiU<rmHaJt ~s » kooplieden alle mogelijk gemak , enz., ™w> NcUerrbijalchen H [ —— —. Melrirh
tö de tweede, voor d& muizen vlagt» Hft EiSchfeU j Opper - Etschfeld, >*<<W**, ^ » toebrengenen h!t getal der kramers, vmdC' * L HlUriCb. .
ï<, fit tos « wi&fc) tovc/?- [ " < (.Dtait-worbt, L steden. „ vtarsdraagers, enz , zal door de reaee- {'Atensbers ~\
den; doch de toren kon niet beletten dat [JDnder - Eischfeld, [Daderftadt, J » ring worden bepaald, cn geen van dezd. Sl f" I '
*'/ >'«» 2ï>'»« vervolgers verftonden werd; » r«« 2«', op verbeurte van zijne waren, § i 1 J3WKei |
ja zelfs knabbelden zij zijn-naam weg, „ iwtó» & vastgeftclde tijden, dexelyc* _3 !» j ''t 'Graaflèhan -jfreusberir L»«**r£',
overal waar die gerchrceren ;l-,nd — zo » mogen te koop venten, enz.1' , ' H E uraanenap Siremverg, 4 Mefchede I
I Pautiner Proosdij. O »I | j Menden, t g*£ ]
fSarbaxg, , [sarburg, STAD. 'g f*l? , f?! 1
J Grunberg. O ï* r v>n ■ LBalve, j
Scbtmtdburg. . eg \^<\cr6att,ur** * fortówg, s
Himold. ■' < ^m! § t Waldenburg, in 't Gericht C0"^'?»'» ;„
i Baldenau. S ^11 1 Alten dom, ... ) ^ s
1 1> te^» t^^O" S P|l -»TVrUeGra^fr.^^.C^~'
OPPERAadto I ™ IVitthch, , Wfyttieh, f , Mïl „, 7 .
STIP? ^ Ü) Walsehbülig. [WalscimiUg, \ 3 j C De Heerii^ ^^«.
-3 ' Kijlburg. . [Kijlburg, J..S 1 r f^rtóo SA>&«, .
P Scbönecken, [SchUnecken, j« " ^ .w , > iEversberg, f
•z Scbönberg, [SèMberg, \' , ?; 1 p J ^.Medebach, }
Hillesheim, [Hillesheim r J S O • Medcbach, $ J-^aftórfosg, ]„
Dahun. • \ §j TNallenberg * ,3
Mandersbeim. ' %\ ïS3S?',of ?
. £//»«, ^.Statmëfg^fMarsbèrg. i'^'
1 Coc^w, . [cocfew, ^| > c Volkmarfen, . [mv.m«^ƒ™,,
Jj iZtf//, . [ZellimHamm, jl 2 De -Heeritjkheid "Capfiêti. ±
L lüaldenecL f\~^ZlZ2%tenf' « - I 'T Vrije Graaffchap Dudinghaufcn.
fs \Ehrenbreinflein, : [Coblenz, J_3 1 v-
? ne Heerlijkheid^//^. M^fe^,00' 1 J^^rX^^
Een gedeelw van het üraaiicnap I&ta. a^t^- //^.V^K.
rGrenfau. \ "«-*«««oeig, •. ' iVecW' ««..w ft» w Art Paiejf;"het houd
I nersvuea. . . | Wiszioch, omtrent 50 trappen tot op deszelfs-b0ord,
I Hammerflein. ' « ' j Dilstteta waarop men kan wandelen; ook vindt
rMaijen, v Ladenburst, W V . *"V''7 • op'ow"
. * ,-nrrc »t •• . j „,•' 1 uaaenouig, . fLorfenterg, er *//s »»Heidebew^rifw.
NEDER-AARTS- J Mot]en9 ! < Motilreal, L « te vaten, doch geenen zo groot; -fis
STIPT. ^ {.Kaijferfesch, ■ ! ' ' geMè[enlijk\geVald, zo dat de reiziger er
; Munjler-meinfeld, [Munfter-mi»fel*, 1 Mosbach. , J ^
Welmicb, . [Wehnkh, \* i „ , i^tó",
4 #tyè/, i D*^a. of, Obir-wefel, l Boxberg. s ^«fo^,
Montabaur '.  [M>Htafca«rt r-Bretten,
I Limburg (Y), # [limiwg, Br et len, , i-ffritotiW*,
I Camberg, k tGwaSerg j • o / Weinganm,
l XjVerheim. J S ^Eppingm, \ «
p . Germersnetm, j a
DE PALTZ AAN DEN > Hagenbach, "
——— — — R H IT N* 1 ^_ i Germersbcim, i S Se£,
(a) /« <»#ï , ««fcf yWr«fe* van ^ Niederfeltcrs, iV, i» *^»»<»", <fe bertemde zuurbron, wier water rijklijk opgevoerd wordt, se AW/Jvi*
«?a#, £dp /»«»«toer ondervinding weet, wt ^ wr«V A<* »a Oostindiën , w««fer tóraff fmcrtf; <ff# *ro» w nuu&en verpacht gevcat, eerst ' C J '
j?«tórf yoor 5000, «toeft naderhand voor boe,:-, rijksdaalders; ta t jaar 1755, tonmtf 18000 rijksdaalders pacht daarvoor aangeboden hellen', doch zij wordt T\7.t,/i»j+ J Waclienhem ,
tegenwoordig iatr een Keur«tncrUMen bcwuidsmtn befluurd, ' ^ iveujladt, | r^ershim
^•Lambsheim, f Alzeij , I Qdcrnheim,
| Arnshim, Alzeij, f ëjpfedeksheim,
IlVoesthoven, Fïeinslieim, [jrankenthal, LinJenfels, 4 [LmdenfeU,
Utzberg. J Umjladt, . [Umftadt,
Oppenheim, -, S'Oppenheim, .
A c ÖKf- ingelkeim , ! j
t> 7 7 5 BacJiaracli, f » ^
L5^^» * iCató, Het Vorflcndorn AREMBERG . , 1 Arembertr a
De Vorst van THURN es TAXIS. ^' een stad.
De Ordenbaüj CO 15LENS; deeze beftaat uit ? Commanderijen. De Heerlijkheid BEILSTEIN, . J. F^fe&fle* po»
Het Graaffchap NED ERISENBURG. u 7 ' e" S'MD'
^^i^L!ii[ig'^^jLigiNECK- ' • • [«efafet, een STAD.
(b) Wtó/y /Fi»«j?0» /f merkwaardig de Eoning^iöesl, bejlaande uit een van gehouwen fteen gebouwd gewelf dat nfi * ff,ZZ —' '
^^^^^^ »» Y««a-aV« /?a«? V fct « 8| «to Aeog-, «^/f 40 «fes ;« omtrek , en meer dan I2 middenti hl JiS V,jfee,,e" zmlen rust, waarvan er een
^ % «tor Keurvorsten, voorzien; men klimt er na toe langs een fteenen trap van 28 nS^wvH?' ^ - 7 Z"rft' "« *e/ ««"»«»«*-
tader anderen, weieer de Kenryorftea, eepen tijd lang voorloopige beradingen ghottden, wegens dè verkies: furen:* °P de':zc" eerPod



P L A N
van de OPPER - RHIJNS CHE KREIS.
THOOGSTIFT f ^in, Horcbheim,. Birmflein, ^u-lemngen, <T VO^ Fralfee\
W OII AT S ^ ampts-kellbrijen d Neu ■ leit.Mg.r., HLRSFELD, 1 , v ^«f»CA., jsjki»" b ?)Prn,TAR
' (_ { Neilbaufen, een amptsfchaffcnerij. V rKEURPALTZisCHE Jöeelen,[[Liggendein het Overampt CreU'tznOCh, [Crsutznctcn,een s>»1B'
aam df OOST- Sructfa. Ober gronbach, T GRAAFSCHAP L \ 3 \Naumburg, Sprendhngtn,
'THOOGSTIFT ZijDE van1 f Rotbenburg, Pbilipsbtirg, Gerspacb, SPONHEIM, < ' f£ i'Traihacb ^ {Tmbach. Cafielaun [Mun. DM, Winterburg,
SP ERSr* I .3 iff^J Ger^h' A^RGRAaF. Birkenfeld AlleUaob,
onuivo w, j i JVeiOjtad. schappen. j
(*) 7«^2fïï^EjgÊ aan de west- f a t Kirnveiler, Deiidesbeim, Marientraut, ^ MARKGRAAFSCHAP Mrvxroivm ZQgermmde Lrovtr-rÈlch-
MIJN. [| lDevS^ «W^ff. 1 GEV0RST£D GRAAFSCHAP SALM, een stad , en de flad Ballier totf Mfhfe„bere
THOOGSTIFT f * fOberkircbj • f~ ƒ _ f GRAAFSCHAP Nassau, (f **»^.
S^A^^CJ), [Il&Ct)C°^ )i DE NASSAU WE J M""""' Gleib&rg.
C§) foor zo veel dt rijksftad StMa>burg f- C tèMrlnii een Abtdij. BURGS LANDENfb M VLEK REICHELSHEIM. nr .,norn.,
«««Frankrijk is gekomn { liane de Sis. f l„„h-,r rZ „ o f/,» L ^ NS. D,,.„ c-T KÏ7RSPW KIRDORF. T GRAAFSCHAP SAARWERDEN. DE VOOGDIJ
fckop aan geene zWe yan Rbijn r Munfter * Gr<eto een Proostdij. P • gg»f* j KHERBlTZHEiM. WALSTE1N. 'T AMPT ALSEfsZ. "
ger dat Ryii doch wegens de ampten, door UrfitZi eet) Proostdij m de stad van dien naam. I "ee'W'>'«, £ nLMU^ni.
»»f opg«?««» . ««» deeze zijde van den ffi~ JrtMlis -een BroederfchaD LDE HEERLIJKHEID K1RCHEIM EN STAbl'i'. rr/ .. „„
«fc»" ** 11 f * GRAAFSCHAP NASSAU.USft.CE.». C*W» t^. p*.
„^apcTTïïT i SS De Ridderi'chsp, waartoc tien famiilen behooren. C %C ld/tem, [wyï«-B. , burg-jco'■ »
'T HOOGSTIFT , ^§g^ Het een Dorp. DE NASSAU. SAAR- De HEERLIJKHEID IDSTEIN, J S< ' Mu^-JikM.
BAbtiL »| D^, ^fBBftwt, &.ürjfi»i Lauffeuy 3>te»2k. BRUCK USINGSCHE j ^(^JLtrcbberg. gedceltely^
CD Wiigeeven hier Jlcchts een gedeelte^ g 1 overamp* J Dckperg, BfUtltrUt. Zwïngetl, LANDEN, De HEERLIJKHEID WISBADEN, Wisbaden, een STAD.
TeffWtfw'^ 9>\ ten. \ Sfr/w*, Pfeffingen. NB. öeew „. rT AMPT WERHEIM. 't KERSPEL KIRDORF. 'T AMPT NASSAU.
heli van het Duhi^ Rift « ?= »-r„VA :R^*,VWS c f^O D»"^ deeWii 1 'T TVVEEHEERSCHE GEBIED. 't VJERHEERSCHE GEBiED.
a/ff *// het Zwkftrfchc Eedgcuootlcuap^- D& l reijen het ge { ), 5jrramuemont, een steedjen. ^ « 1 De HrrB, „rnrm r aHB ^Lahr een
t l eenOppervoogdij, i tergte, vaarop LUe HEERLl|KHEID LAHR» ^anr, een stad.
, r r;»^, Salzscblirf, Grosz-luder., Burghaun, Zn'lfiZ DF NASSAU SA \R- ^et ^aafschapsaarbrück, W«,d,S.>, de heerlijkh. ottweiler, [G»v
FuU Burghaun, J.Jg gTMfl P|> T TPIf q \\P J 'T GRaafSCHAP gaarwerden, [Hartkirchen. de voocd1j iierbiïzheim.
> Furjireneck, Geijsz, M%*f™eel> BRUCKS LANDEN »'t ampt homburg, de gemeenschap woeste.*.
,' 2 " Geijsz, nunyaa, • ' ( het ampt tugeniieim. DE KELLEREIj rosentiial.
"T nnor eTlFT ' Kio^^cn, fn*p™* M**of, Mone», ^~ *— r- ^ r Eifenberg, Aroljtn .Eilbaa ■
rUT r> A ^ wl Brucktnau, Hamelburg, Saleck, Salmanfter, 'T r^AAFSCMAP \ ï \CtrlwKü,medtTv^ Landait en .
i' UEUA, Bruckenau, Hamelburg, Salmmjler, isrAr RFK ^ g «I R7»<i«»j, Saclfenberg, Landau, Freienhagen, Waldek, Zujchen, ï m <^ ^ettenburg, Waldek, WU-
Herbpein. . WALUi.iv. F«rjï^, ^^», l? [dungen. Licbtenfels.
1 Hetbjlein, L L
Blankenau cn Proostdij. r De Stad hanau.
*T JOHANNITER MEESTERSCHAP, OF 'T VORSTENDOM HEITERSHEIM, r^i*^ ^ff^' 5o^? Z)0r^, oS^'
El RIJkIpROOST^ , OF HET ADELIJK RIDDERSTIFT BRUCHSAL. T GRAAFSCHAP I | $^*nSl^™> Brondenftein, Schvarfenfeh, Blebergrund en Lobrbaupten,
T: VORSTENDOM [ll^Xt fc'j4™^ IÏANAUMU 1 ?] J^.^ass^T^ Fry: gericht. Baden Munzenberg.
SI A/IMF RN irfi^ViT/f^* LAW ö' { Rabenhaufen, Munzmberg.
SIMiVILR.N, ^LZJ0^/W, J ^ Steden JsjcnMmi Reiner, Gelnhaujen, gcdeeltelyk.
T VORSTENDOM ,§ DF HF F RL HANAU- Uichunau, mifiadt, twee ampten, cm). -
LAUTERN, \| ^Nöf Behalven deeze ampten liggen in dit VWendom nog agt LICHTENBERG, i ^lleijrootfle gedeelte van deeze Heerlijkheid beltoon aan Frankryk, v scen wyiaaryaa opgeeven ligt flechis of
^ ( PenCn** ^Vj- 't grootste deel van het f & I BraUnfcls , G ^
T VORSTENDOM f S a IVddenz, tautereck, [Lautereck, een stad. I g eige.nl. graafsch. solms, \ ;1 \Greifenftein, [n..,**.^
V ' f-' r - ,T»^to, 1; S^J ra J Hangen, L&mgen fp0tfertbeim, [mftrsheim.,
. TïWB^aggtf, - • t»«; il • > ! heerJmunzenberg, 2 VGambasco,
- g ^ Vi/ofc J? g| ^ Gedeeltelijk de Geneedap ^switfrg, waarin het
£ Neucastel, Guldenberg, Lichtenberg, \_ steedjen van dien Paa£
T VORSTENDOM {|^«-^C5», SftS DE LANDEN VAN ag (een aandeel aan «t eigenlijk r Hohen-Mm }T . _ . ml<T„.
TWEE BRUG GE. g rMnfinhem, -) « ov,,-^ • HFT VORSTLDK EN |r graafs. solms , l 1 Am . . r,.t S> U» t D«i, een steedjen.
, ? Meifenbeim, * <tZbach \ H ^^ GRAAFLIJK HUIS <1 gS^ een aandeel aan de geweze- < |\^> ■>«. ^ steedjen.
L lotïljchei, J? SOLMS, |gl ne heerl. munzenberg, \h ƒ Nieden^L
r r f Casfel, de hoofdstad. S» • t ^ | • Laubacb, [r.fl»Z»«c», een "staö,
f> {Lichtenau, Spangenberg, Melungen. . m y\\\TU*ia
't landschap aÏlN DE FUMDA, I ^ ] 'Liehtenouj : Melfuvgl, SOLMS-LAUBACH, *y *-Utpbe,
i p (_ Fridewald, Rotenburg. CEen aandeel aan de Gemeenfehap MUnzenoerg.
m ' , fz$\Facb. Allendorf, cnT A1<J „nr.Pl HF1M, J s (Ródelbeim,
h aan de werRA, |g a | ^ƒ ^SOLMS-RODËLHEIM, \^\Asfenheim, {AJenMm, een stad.
> f r^*^&Grrf«^,igSgSi,l3 i0 rKEURMENTZISCHE AANDEEL, [Kömngftdn, Obertirfel. ' I g ' 1 . » h 'T GRAAFSCHAP I ,T st0LBERGSCHE S ^-g-g^to, bezit weinig n^erdan^dor& {Ut-, I Helm*"ba«fe»> Uarlshaven, J ' KÖNiGSTElN, 1 AANDEEL. ^5/0^.r^, jSg^^^o^^o,,.
r E aan de dimel, s 3Frendelburg, Hoféeismar, Zurenberg, i > : : . / ™ö'r Wr'ie.rj,nr„
<v 1 fim/tón^: flbjleinwr, Zfcr«K, > f „senburgF^RICh- J Retcbenbacb, Wentngs, Icings. Wolferborn. gedeekclijlc .
> S| Wolfhagen, birstein, ) ten. l^etbcdd. Langen,diebacb.
^ ^ ^ [_ Wolfhagen, V-Het Overampt Ojfenbach, [ftjyn 2«r Dreijeichen, een steedjes, v-
5 I f| [Felsberg. Gudemberg, ] g 'T CRAAFSCHAP ^ I iJSenbürg büdingeN, ^ gericht . BudiJtgm[iWBigw. Dudehbeim, Mockftatt.
Z\ ' Felsberg, Homberg, [Homberg, \\ . ftPPimiI/^NBURG 4 §! I \tonw-yffacbtenboeb^iVaehteM. Spielberg,
3 ? i Ober-aula, Borktn, [Berken, j' 01 I LiUj-LlNbUKU , j ijsenbürg WACHTERSBACII, S T£'N. pf^otferboxg, jlsjenheiiii,
Ei aan den r^g««^»7«, Scbdnflétr, Slöt ^aeburg.
< sciiwalmstroom. i^^^^Jj 3 J ZW«y». (+D I ijsenburg meerholz , ^ GERicuTEtf. Mcei'bolz} Geundau, Eckardsbaufn.
j z { Neuktrcben, > ? ';,„.„ „','.„ ( g G-aajjcaap lig- L r 't GEvoai'fED graapschap salm, Z'e de vcrdcclinsr daai-van hier bovci;.
K l°e touwENSTEiNseiiE grond, zijnoe een flreek hesfen, o»- ' \Voords hier en daar no- een deel van een ambt.
8 Lands waarop verfcheidene adeiijke huizen gevonden *r vvuu' " . uw"1 Vd" tul dinPr*
Sg l L worden. ^ riJTral?Ar„,rTlE i *T Graaffchap Mangrofenftein. De Heetlijkhoid Wildenburg.
| ^ ■ f> fAforW» WILD- en RHIJN- Ijte.^ ? ^ Voords van het- een en ander een gedeelte.
^ of „n..„., ..v^ptat™ stroom i § J Marturg, Kirchayn, GRAAVEN. 1 2 r 'T Wildgraaflchap Draun. >-p Hoog-gericht Rbaunen, gedeeltelijk.
£ | ^ndsciia? aan de lahn-stroom, < ^ W^rg(+t;> /^r, draunisciie, VTIngeriehts-ampt Hausfen. De s^n jr/m, voor de belft!
92 hJ V Rmtfchmberg, Wettter, rek weleer tot ljbo%.een vierde van <Jp.Heerljtheid 'Omringen „en wdnig'meer.
m S j f Rofentbal. Germunde, Frankenberg. • ut Graaffchap 1
5 11 bijzondere ampten. ^ Rofenthal, Germunde, Frankenberg, J " 'T GRAAFSCHAP \ Qrunftadt, de helft /an Neidsinungen. De Heerlijkheid li esterburg, [Westerburg.
|l L LEININGEN (§§§) (> yerJeiU tllSfihc„ de christoueUchcw de GeorgiTche linie.
HESSEN. \ moo - r fiN het landschap C-t ampt Rotbenberg,
j g Hij . aan de fulda. I Rotbenberg, . MUNZFELDEN, een onmiddellijk Slot en Dorp.
t'x'it f rSontra.TrefurtA^JFanfriéd, »T GRAAFSCHAP WITGESTEIN, dit is verdeeld onder de Graaflijke huizen Saijn-wtgenftüa teWitgenjlein,
gwgg Het zogenaamde N ^.^^ Treffurt, ^-s Wanfried, ^f) Deezen enSaijn-witgen/ïein te Beflebürg
^0^^^ I inaaendew^rra.P"> I i ' ' 'T GRAAFSCHAP FALKENSTEIN, hier in ligt fleches één St.eojen, naamlijk
oo^H I ? [ Neuen-gleichen, DE HEERLIJKHEID REIPOLTSKIRCHEN.
O^o>'- L L De Heerlijkheid /'«/i. 'T GRAAFSCHAP KIRCHINGEN, hierin ligt een steedjen van dien naam. 'T GRAAFSCHAP WARTENBERG4
gpO^| ,T TORGRAAFSCHAP (| r^«V;/^, gö^m, ?s™. DE HEERLIJKHEDEN Brentzenheim, Dachftul en 0//W.
3^|p KATZENELLENBOGEN. [| ^Re/^ea^rg, Hubenflein. DE RIJKSSTEDEN Wbrms m Speijer, Frank/art an Main (J), Friedberg, Wetzlar.
j|r \Giefen, [Giejen, Stauffenberg. Alendorf, [Jlenderf.
I Grbnberg, [Gmnberg. Burgemunde. m .„.. ■
H ' J Homburg an de Ohm, [Homburg an de Ohm.
££3 | Alesfeld, ,[Alkeld , Kirdörf, Romrod 00 /» <fe<» /«ar« 17?Ó , op 14 Maart, maakten eenige Kuipers van deeze Stad, op de toegevrozene Moezel, een vat, om het ten aandenken
2> - § J <}rehexau , [Grebenan , Lmerbaeh._ Ubichflein. W^XÖ,W«» ™ Weenen,^, 9 >'y, ^ „ Haeds oo den 5den December i7H, *eeft het zijne Keizerlijke Ma-
°> I 1 Scholten, [Schatten. Aidda, [Nidda. Stormfels, jefteil behaagd, om aan eiken eerstgebooren Lleaeerenlc Vorst. « Nasfau-Weiiburg, Nasfim - UGngtn, en Nwlim - Saarbruk, den Tt,telvan Door-
|§ Onder de regeering «n « 1 ? JL»^. 'Bingenheim. Peterweil. "TA$*^1e\2?e>t. Ê ï, TaTt^TekZ ' , " , r t v , 1 e , ' ,
SSC=3 GIESSEN «**;• Rohlbach, [Obtr-rohshach. Butzbacb , [Butzbach. Z Keulen,' als aan den Rifks-'kanreUer, en aan het Keizerlijk Kamergerecht afgevaardigd, op 'dat de voornoemd, f laan gemelde rorjlen , en der-
■ J LvanLtodLm ' Meeberg. Huttenberg. Köinngsberg, lKMngsherg. ' ' ' „ f, lÜi^tXïh^^
w ^ ! heeft twee■ "ïVh»c* 7 de eene te l.Blanken'jhln. Liedenkopj■, [Biedcnkopf. zeiver Generaal-Feldmdrfchalk , Forst georg frbdkik van waldek; hetzelve is 'van marmer en dhastetfeen zamengejleld, en beftaat de eene ztj-
%>< Ö*^' « * 'andh h Dum<Ld' De Grond Breidenbach. >T Ampt Battenberg , [Eattenberg, HatzjeU, * $ ^Znïeliïur ohderfcheidinge van Frahkfun an den Odar ft <fea ,«87, ^ de Raad der ftad het verzoek der beide Gerefbr-
i * De Heerl. Itter, [Thal-Itter. Verfcheidene adeiijke goederen, enz. meerde Gemeenten', wellen aldaar zijn. en anders haare vergaderingen te Bockcnheim, in 't Graaffchap Hanau • Munzenberg, motsten houden, t»«
gjjjl lDe stad en het ampt Homburg VOfl der tiohe. gewilligd, et, haar zonder de minfte bczwaaring toegeftaan, binnen ie ftads «muren twee bedehuizen u bouwen.
>S| f fDarm/lad, [Darmftad. Kelfterbach.
£^ i | J Rüsfelsheim, [Freijimt, Gros-gerau,_ Domberg.
Sg Onder de regeering van ' U] fjbgersburg Zivingenberg, [Zwingenberg. >b DARMSTAD. 1 ? ^Lichtenberg, [Rheinheim.
p^i I-De Genieenfchap Untffadt, [Gros-umftadt. Een gedeelte van de Heerlijk» ^^^^^^^^^^^^
. . |^ heid Epfeln, [Fpjlcin. "' t xjj'u. l ■• b, ■^^^^^^^^^^^^^M^^M



DE ZWABISCHE KREIS.
^Gtet Land Zwaben , 't welk zijnen naam bekomen beeft. van de oude Suevsn of Suevis (*), is niet liet zelfde met de Zwabifche Kreis, welke echter een groot deel daarvan bevat. In Zwaben heeft men de volgende
bergen.
Alpen, Schvsarzwald, of Zwart woud.
Aan den voet van het Schtvarzwald ontlpringen de vijf eerften van deeze
rivieren. Nickar, Donau, Enz, Nageld, flinzig, Brenz, Rems, Lanter, Lauchart, Aach.
In 1789 woedde de eemgemelde deezcr rivieren op eene allerfchrikbaarendfte wijt , zelfs dreigde zij eenen geheel nieuwen loop te neemen, het geen niet weinig verlegenheid maakte; want men berekende vel ƒ 100,000 guldens te zullen noodig hebben om die rivier te be» f aaien.
Deeze Kreis wordt verdeeld als volgt;
fConftanS, [_Mersburg, Markdarf,! stedenj en, behalven die, drie Heerlijkh., enz. g f f DilUngen, [palingen. '
o Alijslingen Ji 'estendörf
q en Killentbal am Le* b,
v?J > Zusmershaufen, Pfaf-
Aügslurgi (f) , %\fenbau/en, Schöneck, H g ■ Bobingen, Sxvabmun-
5 ' gen, hucbloe, Leeder,
V, Ober dor f , Nejel-
wang, [Fusfen. SouSL \J>ojen.
(*) Aldus gemend naar hunne lange batten, die Zij, als een Schweif ff koerd te Zanten gevlocbten, droegen.
(f) fan dit Hoogftifs geheven veele Duitfchers , helaas ! nog ,
dat er nttit retten #ƒ muizen votrdgetield werden, «jet alleen %



Ï54 DE ZWABISCHE KREIS.
t [FMw ngen, [Ellwangen. Jaxt' DE PROOSTDIJ)| J teil.N'-uier, Röthle.n JannenELLWANGEN, ')i * berg IFa fr afin gen , Abtsge-
*- ? \jnund, Kocbenb., Heuch mgen. De ABTDI! KEMPTEN, hierin liggen geene andere stkoen als Kempten, de naamftad.
^ f rSiuttgard ,\Waltenbwg. rantftadt, Waiblin •
►r I gen , nbornaorf \ Leonberg, Göppingen,
N Urach, Munfingen Nurtitigen [Gmz;ngen.
I Backnang , Marpach, l eilllèin , Neuffen,
• j Ctf/ty, [Zavelftein. W.libad. l^emnbutg, Ro-
I fenfe d, Brackenh.im, Dornftetttft, Wit-
£ ^ j menden, Gu tingen , (höningen Vri.hin-
H 2 \ëent [Öher riexingen. Tubmgen, ilerrenberg,
£^ " . höbl'ngentlsitidfeldingen Heubach, Laujfen,
ta g ' ' otwar , Tuttlmgen , Dornhau , Na-
j S g#A£, [Heitersbach, Eömgm Uornbeg, [Schil-
O ,? éorcA. Kircheim. [Owm, PföilheM. Murhard ,
\n 71" ahlingen l-ietigbeim, Hildbeig, [Bulack.
^ Blvubeuren, Sulz, Pfullingen, Pi"einsbetg 3
jS Liecbten/lein '§ , Neuflaat , Meckmuhl,
O I Maulbronny^jBefigheim, Mundelsbeim, in dit
j£j ampt ligt geen .stad. Freudenjiadt, Alten fieig,
yj*!^ { L.iebenzell, Sacbfenheim, Ludtvigsburg.
'.naar tok dat de geenen, die ef been gebragt •worden, terjlond moeten Jlervcn : deeze weldaad beiben zij te danken avn den Heiligen v D 4 }Ric, rf*V vijftig jaaren lang, van 023 tot 973, Bi.fcbop van Augs* burg geweest is — ja, ze//} verzekeren zij, zekerlijk op bet woord van bun veil geloof, dat als men van bet graf van deezen heiligen man fiecbts een band vol aarde neemt , en die, eek buiten bet grond-, gebied van Augsburg , t« 111 flrooit , dat er dan nooit rot in komt, of zij pakt te viervoet haare biezen.
(*) ƒ« rfc» /«gfi 17 54 , «W« m'n in dit Hertogdom 477IIS j ï&? en op - gezeten.
(f} Bij ieder deezer ampten is een jlad van denzelfden naam , nok hij die waarbij een tweede jlad van een anderen naam aangetekend ftaat: die van bet ampt Groningen wordt Marggröningea gentsmd,
(§) Dit is tea Kkgsterampt vimrtie geene ftad Meert»



DE ZWABISCHE KREIS. QTf
Te Stuttgardt is een lusthuis het welk door den vreemdeling met bewondering befchouwd wordt; het i» van gehouwen ft.-er.en opgetrokken, twee verdiepingen hoog ; het Heeft even zo veele zaaien , waarvan de opperde aoo voeten lang, 71 breed en 51 hoog i», gedekt met eeu gewelf dat op geene pijlaareft rust: deeze zaal is gefthikt tot een opera- kuis.
Op een hoogen en fteilen berg, nabij Uracb, is de beroemde zogepaamde Holzrutfcbe; hetzelve beftaat uit e™ kanaal van dik ijzer, dat omtrent drie voeten breed , op de beide zijden twi.e voeten hoog , en meer dan 900 voeten Ung is 5 hetzelve begint boven aan den berg, loopt ftijl af tot in het dal toe, en eindigt nabij de ftad in e fe rivier: boven in den wijden mond yin dat kanaal wordt geworpen al het brandhout dat op de Alpen gekapt wordt ; hetzelve valt dan met groote fnelheid in de rivier , van wajr het voords langs dezelve vervoerd Wordt ; op die wijze wordt jaarlijks, omtrént paafchen , 9000 vademen fiouts 7»n de Alpen na Stuttgardt gebragt.
§ f Behalven' de gèmeldé ampten en Heden l;ggen in deeze ^ j Hertogdommen nog,
% De Heerlijkheid Heïden ' eim, [Hei}denheim,ZQT st»d. H De ve$ing Hokentweil, gelegen op een rots; evenwel is ^ op denzelven een wjnberg van 4& morgen groot.
PJq De Heerlijkheid Steuszlingen.
De zogenaamde Hoogvorstlijke Kanier-befchrijf. j^r^*! goederen, [Gochslietm , Heiwsheim, ffendl.tigm, W ^ Qchfenberg.
S Elf Kloosters.
H Onder de zogenaamde Uïtlandfche pfaatfën , dat is
§ aiwaar het Vorsüijk huis Wurtemberg zeKeie rechten en
to inkomen heeft, of waarvan z;j leenen zijn, telt men
P het Graaffchap LSvrtnfiein , waarin het steedjen van dien,
<*i naanl.



t§5 DE ZWABISCHE KREIS,
s a «
.SS «s -Sa
* a* £
^1° - - •
i> „ ij ■* Q ~>
^ <i ë .3
,8 - a ** ft Q ig. "
^ -3 8 tir. 9 h
t« ^ ^ MÖyg
\ v ' 5 L^O^ o s g 0 M
AMPTPN, J AMPTEN, w | ^ „ J
W ^ > O « 1 ; « to i-J es ~
0, « » c u - Z M £
9* n *> p J «> a
« < *S „ B f < a
§ fc 3 § .'«.g1 5 o ^ <
^ g ïï13 IP £ JÖ ^ • ^ .
§9 c^jy sa j? „ t i
1, g-g-Ö -S 1 E I « S
s eeu C m e j ffi
b XXO ' ^ ffi G ffi Q
^j—■ ' 1 hifi 11 ■■■< 1 1 1 ui »y■ « .
Bezitting, van de Markgr. Van BADEN - DURLACH. van BA DEN-BADEN.
I W HET MARKGRAAFSCHAP BADEN.



DE ZWABISGÖE KREIS. 157
Wij kunnen niet nalaaten hier intelasren den volgenden merkwaardiger! brief, waarbij onze Leezer tevens bericht bekomt van éen e nog merk» waardiger gebeurtenis, Ao. 1783, iu het Markgraaffchap Baden vooi' gevallen ; dus luidt dezelve :
,, Onze Badenfcbe nabuuren zijn niet weinig verheugd over de wel„ daaiHgheid van hunnen Vorst, die, in de maand julij deezes jaars, „ in het gsntfCÉe Land het lijfeigendom, Waar uit de Finantiekamer ,, jaarlijiisch een inkomen van 40,000 guldens trok, roet opoffering dees, zer voordeden afgefchaft hee't: de Vrijheer van Drais heeft deeze. „ gebeurtenis in dicht opgezongen ; doch niets is zielroerender als de „ bijzondere gedagtcn Van den Mnfkgfaaf, ter gelegenheid van de dank„ betuiging zijner gezameilijke onderdaanen : zie hier eenige van de„ zeiven - Hij, (de Heer Markgraaf,) verdere geenen dank voor „ het geene hij als een* Vorstenpugt aanmerkt: hij ziet den ganfebea „ Staat voor één huisgezin aan , waarin ieder voor zijn hoofd het zijne h toe te brengen heeft tot aller welzijn ; des hebben de Vors' en alle
de Standen des Lands maar één hoofdbelang: vrijheid in de burger„ maatfcliappij is het onbelemmerd genot des eigendoms , onder de be,, fcherming der wetten ; de vrijheid valt den btaaven alleen te beurt, „ want de booswigt houd op vrij te handelen : uit vrijheid fpruir njk,, dom voord, deeze beftaat in het winnen der eerfte nauiur-produclen: „ hier heeft elk een , van den Landvorst af tot den Veehoeder toe, ,, het zelfde belang ; iedere ftand moet den anderen onderfchraa„ gen; de rijke drukke de armen niet; de arme benijde de rijke» niet; ,, braave armoede ftrekt tot grootere eere dan onrechtvaardig verkregen» „ rijkdom: ftedelingen ! zoekt den landman zijne producten , die hij in ,, het zweet zijns aanfchijns gewonnen heeft, tot een lagen prijs niec ,, aftenerfen: overvloed eu geringe waarde is geen rijkdom; fchaarshcid j, en duurt? is rampfpoed ; ove. vloed en hoogen prijs is gemeen wet* „ zijn: gij handeldrijvenden ! zoekt de neering en koophandel uwer me„ deburgers niet door uitfluitende voorrechten te beperken: weg met ,, alle wangunst, met eigenbaat, die anderen dat geene wil onthouden, „ het welk zij voor zig zeiven nuttig oordeelt: Heden van allerleien ., rang iu den Staat, vrienden, landslieden, patriotten, vrije Duitfche „ mannen! verééiiigt u met mij tot het algemeen welzijn; zijt liever „ deugdzaam en arm, dan ondeugend en rijt ; dat deeze leering de» „ grootftcn Zedenmeesters u ter bctrachtinge ftrekke : Al wat gij wilt, „ dat de' menfehen u doen, doet zulks aan hun, enz.: bedienaaren van' „ 's Heeren woord ! fielt at uw vermogen m het werk om het goede te „ bewerken; de waare eer is het getuigenis onzes gewretens , dat wij „ edele daad'en uit edele beweegredenen verrichtten ; de goedkeuring
van het publiek is maar in zo verre eene eer, als zij overeenftemc „ met het getuigenis onzes geweetens : mogt deugd, Godsdienst en eer
ons tot eea vrij, gegoed, deugdlievead ea Christelijk volk fteeds



0: DE ZWABISCHE KREIS.
„ meer en meer doeu aanwaefst)} dit Af nvijne begeerte; deeze zijn JBïj„ ne wenfehen.
5j Carlsrube den 19 September 1783;
„ KAREL FREDERIK, Markgraaf van Baden."
ff f"Bezitting van HO (~'T Gevorst. Graaff. rHeeldagen,o? HENZO! LEN - <| HohetlzoLem, <J een stad. f§1§ HECHItNGEN. |_ [_
t/ltriiM f'T Graaff. ftgsw-
MARINGEN. | De Heerlijkh. • 1_ gerlocb, [Haigtrhch.
De Gevorftecte Abtdij l u n d a*f'.
euchau jStraszberg, inde Heerlijkheid
' \ van dien naam'.
Graaffchap then gen, [Thengen, een stad.
r h Graaff. Heiligenberg (jf) j De Landen van her huis De Heer. Jl/xunau . " EURSTENBERG (Vl 5 Jur'f"au »
^ brochtet'fingen iFrochtelfmgen,
f o fOettingen, [Oettingen.
x J ^chneidbeim, Aui kireb, •De Landen der Vorsten |l m- . . n, Graav.vanOETliNGEN.j f .^W^J?.^^^<
I [_SpielbergenSanimenbeim.I, Het Ba.juwfchap Doi nflait.
(*) vvapen van dtf Landgraafiijk buis beftaat in een gotid febild aan welks randen van zilver en blaauw gewerkte jieraadjen zijn; in let midden daarvan vertoont zig den Farstenbergfchen rooden Adelaar, Vtet een hluauivcn bek en pooten , op de borst een gequartierd fchild, en in deszelfs eerfte en vierde quiirtier , cp een rood veld, een driemaal gefp'tjle kerkbanier, met zilverene fitraadjen , in bet tweede en derSe quartier, »p een zilveren veld, een hoekig getrokken zwarte rechts fcbraagbalk.
(f) In dit Graaff hap ligt, op een hoogen rots, een flot, van denZelfden naam , en welke naam zijne geboorte verfcbuldigd is aan de everhlijfzelen 'van eenige Heiligen, die aldaar begraaven zonden vieezen,'



DE ZWAÜISCHE KREIS. !5£>.
Het gevorfted Landgraaff, klkttoau, [Th&igen, een stad. 'T Vorstlijk huis lichtenstein ; dit beftaat uit de nnmid* delbaare Rijksgraaffchap er Heerlijkheid fadutz en Schellenberg,
COMMANDERIJEN VAN DE DUITSCHE ORDENSBA-
r Alschhaufen, Robr. fValaflet»
LIJ ELSAS EN BUR \ ... r
GUNDIËN. \ M5Wöa
C Beuggen, Fteijburg,
f'T Landeraaffchap f„ ,,.
Het Furftenbergfche Land ! **UO iHe"; \ graaff. SrUHLINGEN. "j De Heerl tteben ,\Engen.
1 Het Opper voogdij-
L ampt Neuftad.
Het Furftenbergfche CFurJlenberg. Elumberg, Hufingen § Landgraaffchap <[ Lojfingen, Fehrenbach, Geijingen, > g BR'AR (*). l_ MSringen. J ?
De Heerlijkheid wiesensteig, rJ4 iejenfteig, een stad.
f J Haufen, Haszlach ,
I'URSTENnER osche j Hau/èn, c H'olffach,
heerlijkheden. j r«. ,. .
1 '^Maszktrcb, _Afezfa>c/;.
De Heerlijkheden der Graaven ^Tet'nang, [jettnang. van MONTFORT. -^Argen ,
De Landen van het Graaf f Eenige kleine ampten enz. waarlijk huis OETTINGEN- ^ in alleenlijk het steedjen NeWaLLERSTEIN. (_ resheim.
Het Graaflijk huis oetttngen-Bat, dern, bezit in het Graaffchap Oettingen, flechts vier ampten.
(*) Dit Graaffchap fcbijnt deszelfs naam ontleend te hebben van het woord Baar , (naakt. bloot,) om dat hetzelve, in vergelijking van iet daaraan gelegent zwarte - w_ou4 f Heet en effen, en van zwaar boitt gel/tel tntbltit is.



■>m DE ZWABISCHE K R E I s>
ha
O
& § . ..
1 fclïll
»j .2 « -5s 'S: §
T3 'S 72
^ £ -3 £ ^ 3* bÉ ■•= eri 3"
8 ~ -3 ^ g S ó-S u 3
^ ê S? b; - •§ S -° Q a a .
«^^^^^•«^^«•^ oS go
53 Ja •£ -g **« 73 >• y -S * •= <
£•3 fa a3 ï t, 'ï£ 5 -S ,P G S EB w~.<yrtajC:.2 ——v——r
ü -v-* £ d T O <w
o fi ba ^> U~^-w' -v-* £2<rJ
_ ^3 3 ^ <i> K.N ^ ^
£ g ■ * ? 4. g3 hw2
I ; t^ I - -I £2§
^ $ h ^ 3 s n|> i ' r: ' gQ 4
linien. w |
..DË GRAAFSCHAPP. ENHFERLfJKH. VAN DE % RIJKS- EN ERF- TRUCHSESSEN C) VON Ö WALDBURG.
Dé



DE ZWABISCïIE KREIS. ié>
De Heerlijkheden mindelheim en schwabeck, [Mindelheim.
^ f ^almansweijler ■ Weingarten , Ocbfenbaufen $ w Elcbingen, Trfel(*), Urfperg» Kaijfersbeim i Roggenburg, Roth $ IVeisfenau, ScBasfetirfèd, •ff 1 Marcktbal, Peter sbaufen , IVètt'enbaufen éeri _j Proostdij. Zwifalten, Gengenbdcb, tleggbacb , * ^Gutenzeïï, Rothmünfter, Èainds.
CO De kerkvoogd van deeze Abtdij, bevond zig in den jaare 1788, fj Salszburg , f«« Aarts/lift in Beijerfcbe Kreis. gelegen', om, bij de Utiiyerfiteit aldaar , met zijne Medekerkvoogden de gewpone driejaarige yiftlaticn te doen: deeze goedhartige man, dié door zijn fpreeken veele Hovelingen gcfticht,' eh dikwijls gelach veroorzaakt had, nimmer voór= heen te Salszburg geweest zijnde , noodigde hem de Forst Aartsbisfchop uit, om nog wat langer aldaar te vertoeven; dart, de Heer Rijksprelaat antwoordde hem zeer koeltjens, dat hem een grooter en giwigtiger werk na huis riep ; te weeten het heiligyerklaarend geding van zuster cResckntia van Kauf beïjrn,: waarin hij , als Apöftolifche Gemagtigde, het gevórderd bewijs voor de wonderwerken door , of ten haareti behóève irel wrocht,moest aanvoeren. Komen, meer omzichtig dan voorheen, in het erkennen der mirakelen, vorderde de ftiptfte bewijzen voor dezelven, die inzonderheid met opzicht op, twee gevallen vrij wat moeite zouden kisten: hei eerfte betrof, een Crucili.t, dat,even als weleer met den Keizer FER.dinand , mei de vrobmc CREstaNTiA zoude geredenkuvetd hebbin f ten blijke daarvan houdt het nog heden len dage den mond open : de advokaat van den Duivel , ( dus wordt de perjoon gelteeten die id het gebruikelijk proces van eanonnifatie eens heiligen, het pleit tegen den verweerder van deeze voert,) had lust om te gelowen, dat het Crucid Bi reedt uit de hand des kunjlenaars met eei.eh openen mond gekonren was— het tweede wonder betrof den H. Geest, die aan de vroomedienstmaagd, zo als zij verzekerde , ih de gedaante eens jchodnen j'ongellhgs virfcheen ; daar onder tusfchen zulke eene gedaan teyermsfeling van den Godlijken Geest eene ongehoorde zaak was, bevonden zig de Roomfche Godgeleerden niet weinig in verlegenheid daaromtrent ; en de loflijke advokaat des Duivels was airede in verzoeking om de gehecle verfchijning optekening ccner zinlijk gefpannene inbeelding lij de vróuwe zuster CrkscënTIa te /lellen de Heer Rijltspreidat gevoelde de kracht der tegenwerping maar al te veel, en wenschte van harten dat de Theologifche Majorum Gentium (_van den ouden trens,") in het nabuurig Duitschland Sin Roomfclien in de hand moglen werken , en iets uitvoerigs fchrjjyeit ever de vraag: „ Of de II. Geest aan eene khosterdochier , in de gei'
daante eens fchoonen jongelings kati yerfchijnenV' (Algeni. tïtXj Zeitung.)
*



t6i DE ZWABISCHE KREIS.
Ieder van deeze Abtdijen heeft verfcheidene goederen , aft Heerlijkheden, Ampten, enz., cn waarin zeer veele dorpen liggen , doch van alle dezelven is niets merkwaardigs aantetekenen.
De Furftenbergfche Heerlijkheid gundelfingen, waarin een stab van dien naam.
'T Graaffchap eberstein, [Grenspach, een stad.
f j~MAR.X-FUGGER.SCHE, bezit in Schwaben weing meer a dan de Heerlijkh. Norndorf.
£üj § ~) ïaier van
£| O HANS-FUG- f $ [Kirchheimfche, deeze telgrj ' J GER.sCHE. < £< Muckhanfenfche, gen bezit 0>l bH ^Glottifche, [móeSchwa-
fiO 5 f5 r„, , „, maarweini.
•tj- w JACOB-FUG-J ™ J B abenhaufifche, o-e en aeene <~s< f GERSCHE. jj 1 Wollenburgjche, aanmerkcl.
V-."3 L L " J goederen.
(*) De Graaven van Fngger ftamnten af van johan fugger , eene inwooner van bet niet verre van Angsburg gelegen dorp Grnben , die in 1370 na Augsburg trok , en het burgerrecht aldaar door tromvea verkreeg.
De Fuggers waren in de dertiende eeuw weevers , maar naderhand dreevin zij koophandel, en de zoonen van de bier boven genoemden tqhannes, (anbreas en jacob ,) verkreegen daardoor aanzienlyke rijkdommen.
Van des laatjlens zoonen (georg en jacob) is voornaamlijk aantemerken , dat de koophandel en bergwerken van jacob fugger door god nitneemend gezegend werden, zo dat bij door zijn groot geld verfchei ■ tlcne Graaffcbappen en Heerlijkbeden konde koopen, die bij, dewijl hij zelf geen kinderen had , aan de zoonen van zijii1 broeder georg , ah een familie-flichting, bij niterjlen wille maakte.
Keizer maximiljaan verhief hem en bet gantfche gejlacbt van fugger tot den adeljland.
Wegens de zoonen van georg valt er, ïmbraijmond en aktoki, voornaamlijk , dit aantemerken : dewijl zij twee hoofdliniSn jliehtten , hebben zij de geërfde fidei - commisfaire Heerlijkheden en goederen zo verre vermeerderd, dat karei, de vijfde huu di Vrijheerlijke en Graaflijke viaar.dighiid gefchtmken heeft.



t>Ë ZWABISCIIE KREIS. irjj
Het GRAAFSCHAP HOHENEMBSi De HEERLIJKHEID JU.ST. NGEN. Het GRAAFSCHAP BONDORF. De HEÈR1IJKHEID EGLOF.
Het GRAAFSCHAP, Of", de HEERLIJKHEID TAUNHAUSEN. Het GRAAFSCHAP HOHEN - GüROLDSECKi De HEERLIJKHEID EGLINGEN.
Van alle deeze kleine gedeelten van de Schwabifche Kries kan niets aanmerkelijks gezegd worden , gelijk zij ook op verre nat geene aanmerkelijke deelen van het Duitfche Rijk zijn derhalven kunnen wij op de aantekening van gemelde kleine-gedeelten onmiddelijk laaten volgen de
V R IJ É RIJKSSTEDEN,
Augsbiitg, Ulm, Esz'ingen, Reutlingen 9 Nordlingen, Schwabisch Hall, Ueberlingen, Rothweil, Heillbron, Gmund, Memmingen^ Lindau, Dinkelsbuhl, Biberach, Ravemburg9 Kempten, Kauffbeuren, PVeil, Wangen t
Imi, Leutkircb, Wimpffen, G lengen * Pfu'letidorf, Buchhorn, Aaien, Bopfingettj Buchau, Offenburg^ Gengenhach ±
Zell-am - Hommersbach.
In 175 5 werd de ftad Atigsburg , airede zeer voortreffelijk in haare' foort , cn overbezienswaardig, mét eene Keizerlijke Franciscaner aciiemie vau vrije kunsten verrijkt : het raadhuis te Angsburg is een overheerclijk gebouw; deszelfs grootfte fieraad is eene voortreffelijke ,■ eri met i'raai fchilderwerk voorziene zaal, in drie verdiepingen, die 5a voeten hoog, 58 voeten breed, en 110 voeten lang is, rnstende op' geene pijlaaren ; op beide zijden met de vier zogenaamde Furjlen Stuben , of Vorstlijke vertrekken omringd , die uitmuntend fraai befchildcrd zijn — van de rijkdom der fuggers, waarvan wij boven fpraken, ( zie bladz. 162 in nota,) draagt deeze ftad ook getuigenis.; de Graaven van dien naam hebben er niet alleen een aanzienlijk huis, maar ook is et éene Függerij ,in den jaare 1 519 , door de Gebroeders ulrich , georg en jacob gedicht, om daarin arme burgers en inwooners voor een zeer ga-
L a



JÖ4 DE ZWABISCHE KREIS.
ringe huur te laaten woonen. Het geen bovenal verdient dat Atigsburg door den reiziger bezocht worde, is de waterkunst, welke het water' zodanig door de ftad heeft weeten te leiden , dat niet alleen vijf groote en fchoone fonteinen, en andere openbaare bronnen, maar ook bijna alle. huizen daardoor van levendig water voorzien worden : men fchat het getal der inwooneren op 6000: de eene helft van de ftad is Lü~tberscb en de andere helft Rooittsch Catboliek.
Onder het gebied der ftad Ulm, ligt het fteedjen Geiszlingen, daarom bezoekenswaardig, om dat het in eene verfchrikkelijke diepte ligt, zijnde hetzelve rondsom met hooge en fteenachtige bergen omgeeven.
In-het midden van de ftad Ravensburg , ftaat, zegt men, een waaktoren, waarop een opfchrift, het welk verhaalt, dat de oude toren, door een' dwarlwind omgewaaid , doch de waker die daarboven op ftond, om door een trompet den tijd van den dag of den nacht, van drie tot drie, of van vier tot vier uuren , bekend te maaken , dat die goede man niet befchadigd werd door den val, fchoon zijn wijf en zoon beiden dood bleeven.
In de Schwabifche Kreis, liggen nog de navolgende onmiddel, baare Rijkslanden, die echter geene Rijksftanden zijn.
De Abtdij ottobeuren.
De Abtdij van st. ulrich en st. afri en augsburg. De dorpen van het carthuizer klooster buxheim. De Heerlijkheid neu - ravensburg. Het dorp munster.



DE BEIJERSCHE KREIS.
ÜGCet eerfte Hoofdgedeelte, ft welk ons in deeze Kreis voorkomt, is
T AARTSSTIFT SALZBURG.
De grond van dit Aartsftift is overal vol bergen en enge pasfen,- er worden geene graancn gebouwd, waardoor de bewooners hunne benoodigdbeden desaangaande uit Beijeren moeten hebben ; er valt in tegendeel op de bergen zeer goed, zoet en krachtig hooi, zo dat de veefokkerij er fterk gaat; de paarden die er geteeld worden Z'jn fterk en fchoon , zij kunnen met eene bijzondere fnelheid en kracht tegen de bergen oploopen , en die fterkte van fpieren is een bewijs der kracht van 't hooi waarmede zij gevoed worden, want zij krijgen nooit anders te eeten, althans
eeten zij geen haver 't fpreekt van zelf dat het Aartsftift
Salzburg ook op fchoone bergwerken kan roemen; men vindt er fraai marmer, om van andere bergproduóten niet te gewaagen.
De boeren in dit Aartsftift zijn meest gewapend , en oefenen zig van der jeugd af aan in het fchieten na eenig doel, weshalven zij allen zeer bekwaam zijn ter befcherminge en verdedigïnge van hun Land : hubner zegt, dat zij uit de natuur domme , luie dieren, en daarom goede foldaatcn zijn; zij denken dat het zo behoort, zij doen noch hand - noch paarden - dienden , en zijn in zo verre vrije lieden , maar evenwel moeten zij een cijns, ( Gulle genaamd , ) opbrengen, die in 's Lands kasfe geleverd wordt, waarvan hunne Heeren het wedqr vorderen — de Adel was er weleer talrijk , maar zij zijn in het vuur der verdrukkinge gefmolten.
Het Salzburgfche wapen is een gedeeld fchild; in de rechter helft een zwarte leeuw, op een goud veld ; doch de linker helft is gevlamd: van achter het fchild rijst in het midden een kruis, ter rechter zijde een zwaard, en ter linker een Eisfchops ftaf.
I 3



f66 DE BEIJERSCHE KREIS, Voornaam (le
bergen.
Imberg, Slotberg, Monnikenberg.
Van deeze drie bergen wordt de ftad Salzburg omringd.
Behalven verfcheidene landzeen of meiren, zijn hier de volgende voornaame
rivieren.
Salza, of Salzach , Saai, Gaftein, Ens, Meurs.
Het Aartsftift bevat 6 fteden en 25 Marktvlekken: de volgenden zijn de
steden.
Salzburg, Lauffen, Tittmanig, Muldorf, Halkin, Rqdjlatt,
Te Salzburg is epn flot, liet welk altoos voorzien is met voorraad, yoor eenige jaaren, van koorn, gerookt vleesch en mergbeeneu , om, jn tijde van nood, foupe daarvan te kunnen kooken.
De openbaare gebouwen aldaar zijn overbezienswaardig, vooral zeker jmphitheater, dat op een rots gebouwd, en uo voeten lang is.
Van de overige fteden en vijf - en - twintig marktvlekken valt niets bijzonders aantemerken.
Daar de Bisi'chop van dit Stift zig door zijne vervolging in liet ftuk van, den Godsdienst zeer befaamd gemaakt heeft , (want wie heeft niet -yan de verdreevene Salzburgers gehoord!) zullen wij die vervolging ilier met weinige woorden aanftippen.
Reeds vóór de hervorming van [otsh en calvinds, waren te Saizburg lieden die de feilen des Pausdoms tegenfpr.iken; en drie jaaren aa dat ipihbï zig openlijk tegen de Aflaatea verklaarden, werd er iemand gevonden die de Roomfche kerk vinnig beftraf'te, waarvoor 'tvon* -«is van eene eeuwige gevangenis zijn loon was , doch hij werd door de boeren optzet s en zijn roekeloos bedrijf had niet alleen die ongehoorzaamheid ten gevolge, maar ook het plunderen van veele dorpen, en «elft ging de .geest yan oproer zo verre, dat de Aartsbisfchop 14 da;en lang in, de liofftaij belegerd gehouden, werd: de bemiddeling v;uj



T AARTSSTIFT S A.LZBURGL 167
uabuurige Vorsten deed een verdrag, met vergiffenis, geboren worden, mits de wapens nedergclegd werden ; dan dit was zo dra niet gedaan of men verbrak van de andere zijde den eed, en vijftig ongelukkigen werden onthoofd ; hierdoor geraakte het land in verwarring, en veele plaatfen werden verbrand cn geplunderd.
Na dien tijd gcnootea de Lutberfcben vrijheid van vervolging, en hunne boeken werden geleezen ; maar de Aartsbisfchop wolfgang dif.derik, hun de rust misgunnende, gaf hun bij plakaate tijd van wederkceren tot de Roomfche kerk, en bij volharding zouden zij het land moeten verlaaten — de meeste verkoozen deeze partij ; en wat de anderen betreft, daaronder waren veele geveinsden; iu hunne huizen waren zij Lutberscb cn trokken hunne kinderen ook in dat geloof op : de Aartsbisfchop paris kon zulks verdraagen, maar maximiliaan gandorf beval te zweeren, dat uien de mis , profesüë'n en bedevaarten zou bijwoonen, de Paus voor hoofd der kerke, en zijne bevelen voor Godlijk houden, enz. De berglieden op de Tyroifehe grenzen, ( want onder hen waren toen de meeste proteftanten,) verzochten gezamcntlijk daarvan verfchoond te b'ij\en, maar te vergeefsch ; men zond monniken en) paapen , om hen te bekeeren , doch zonder vrucht, waarop de Aartsbisfchop hen gebood, ofte gehoorzaamen , of binnen een maand, anderen ook binnen veertien dagen , het Land te verlaaten ; dit ging echter niet gcmaklijk toe; kinderen yan 15 jaaren, en nog jonger, werden de ouderen vóór hun vertrek afgenomen ; en die , alles verlaatende , met hun kroost ontfnapt waren, werden in Opper - oostenrijk aangehouden, van hunne waardfte panden beroofd , en terug gezonden , om in een akelige,gevangenis geplaagd te worden.
Onder den volgenden Aartsbisfchop , franciscus antonius , viel men de Euangelifcben minder hard , echter moesten zij zig fchuil houden; maar met zijnen dood had ook hunne rust een einde ; want zijn opvolger, die den 3 Octob. 1727 verkoozen werd, door een bijgcloovigen ijver gedrecven, nam voor, heil gantschlijk uitterocjen: hij bediende zig ten dien einde van de Jefuiten ; de p-redikftoclen van deezen begonnen weldra te daveren door vinnige wederleggingen ; zij deeden zelfs huiszoeking, niet zelden met dienaars van het gerecht, omLutberfebe boeken te betrappen ; vond men dezelven, en durfden de kuisgenooteu hunne gevoelens belijden, dan was hun lot een harde gevangenis alwaar zij gebonden , geilagen en wreedlijk gemarteld werden , enz.
Intusfchen nam het getal der verdrukten toe , en zij begonnen , tegen de verdrukking aan , ftoutmoediger te worden , ja zij verbonden zig eindelij» , te Zwartzaeb, bij eede.
Dit deed den vervolger op zachter toon zingen, maar niet langer als tot hij Keizerlijk krijgsvolk in het Land had ontvangen, om hem te befchermen cn te helpen dwingen ; toen verdubbelde de vervolging en wreedheden, e» men droeg op de grenzen, zo veel mogelijk, zorg, dat de ldagteuniet buitenslands gehoord werden; echter Helden de Euunfdffebe Forsten zig tusfchen beiden , maar konden niets goeds ten wege
L 4



JÖ8 ■ DE BEJJ-ERSCHE KREIS.
brengen ; niettemin begon de Aartsbisfchop den tegenftand te vreezen , en gebood, den 31 OcTob. 1731 , op 't alleronverwachtst een algeineepen uittogt, hoopende dat zijne verrasfching dien nittogt onmogelijk zoude maaken, en de wcderfpannigen zoude doen buigen: die geen 150 florijnen bezaten hadden een maand tijds , tot'5 00 florijnen z maanden , en die hooger gegoed waren 3 maanden , dus moesten de armften eerst vertrekken ; deezen hadden weinigst hoop op elders brood te zulJen vinden, daarom hoopte de tyrau dat zij eerst het hoofd in den fchoot zouden liggen en de anderen ten voorbeelde verftrekken -—— er werd van tijd tot tijd geprotefteerd , cn daar' bij den IFestphaalfclen vrede de geener die zouden moeten uittrekken drie jaaren tijds vergund was, hoopte men van tijd tot tijd op goed recht — hoe fpocdig is één maand verloopcn ! zij was verloopen, en niemand was gereed; doch geen genade; de ougclukkigen werden naakten berooid door dragonders lutgedreeven ; die vervolgends zouden moeten gaan werden allerhardst behandeld, en hunne goederen naar willekeur gefchat — de Proteflantfcht forsten van Europa moeiden et zig te vergeefsch mede, en de Ko'ning van Pruisfen ftelde zijn Land voor hen open ; men had penningen Voor hen ingezameld, en onze Republiek ontbood ook eenige honderde famlllen , die zij in 't Land van Kadfand plaats verleende —- zie daar de zeer korte fchèts van eene geloofsvervolging, die de verlichte eeuw, waarin wij leeven , ten eeuwigen fchande zal verih'ekkeu.



HET HERTOGDOM
BEIJEREN en de OPPERPALTZ.
moeten volgends deezen tijtel dit gedeelte Van de Beijerfche Kreis, in twee deelen verdoelen, en eerst fpreeken van
HET HERTOGDOM BEIJEREN,
Hetzelve wordt verdeeld in Opper-beijeren en Neder-beijeren; liet eerfte is gedeeltelijk berg- en boscfi-achtig, gedeeltelijk ook moerasfig , en vol van groote en kleine zeeën ; een ander ge. deelte is vlak, en bekwaam tot de vcehoeding, meer dan tot den akkerbouw Neder beijeren is voor het grootfte'ge¬
deelte effen, en ook vruchtbaarder dan Oper-beijeren : in 't algemeen heeft Beiieren overvloed van graanen, weiden » boomvruchten en houtgewas; de veefokkerij is er aanzienlijk, en wild valt er in overvloed; koper, zilver, lood en marmer valt er ook; men vindt er ook eenige baden en gezondbronnen.
De tijtel van den Keurvorst is : N. N. door Gods genade Hertog van Of per- en Neder - beijeren , als mede in de Opper-paltz , Palsgraaf aan den Rbija , des H. R. Rijks Aarts - Truclifesz , ep Keurvorst, Landgraaf van Leicbeuberg, enz. — het Keurvorstlijk wapen beftaat iM een fchild van 4 velden en een midden-fchild; in het laatfte vertoont zig de goudene rijksappel, op een rood veld, wegens het Rijksrpijsopfchaffers ampt; in het 'jovenfte rechter, en onderfte linker veld, ïij's teerlingen of'ruiten , van blaauw en zilver , wegens het Hertogdom Beijeren ; in het bovenfte linker, en onderfte rechter zwart veld, is een gouden, met rood, gekroonde leeuw, wegens het Paltsgraaffchap aan den Rhijn.
V 5



7 ja
DE BEIJERSCHE KREIS,
De Kenwo-rstlijke krijgsmagt beftaat uit geworvene manfchap en landmilitie; de eerfte bedraagt gewoonlijk, in vredenstijd, 12,000 man, pf daaromtrent, maar in oorlogstijden beeft dezelve van 25 tot 30,000ïnan beloopen — iu 't jaar 1753 maakte de Overfte van eeccof een ontwerp , yolgends het welk de Keurvorst voor de maatige fomme van 860,000 Keizerlijke guldens , 12,000 man reguliEre; troupen , en 10,000 man landmilitie zou kunnen onderhouden, daar er, op den puden voet, 3 millioenen guldens , ter onderhoudinge van deeze manfchap, vereischt werden: zeker zulk een financier is een'Vorst veevaar» MS'
Eerst ftaat ons nu te fpreeken van
OPPER-BEIJEREN,
Hetzelve wordt weder verdeeld in twee Rent-kamers of Regeeringen, als eerst
HET RENTAMPT MUNCHEN. In dit Rentampt komt ons eerst voor de stad Mimchen.
Deeze is eene der fraaifte fteden van Duitschland , niet alleen , maas pelfs van geheel Europa , en dubbel waardig dat de reiziger haar be-, zoeke : men zegt dat deeze ftad door omtrent 40,000 menfehen bewoond wordt.
De aanzienlijke Keurvorstlijke rcfldentie heeft vier hoven ; als het Prinfenhof , dat met veele metaalen ftandbéelden verfierd is ; het Keizershof, (deeze beiden zijn de fchoonften , ) het Keuken- of Kachelhof, dat het grootfte is , en de oude Burgt: de voornaamfte aanmerkelijke zaaken van dit flot zijn , de fchoone en groote Keizerlijke zaal, eene capelle van de Moeder god's, die met kostbaarheden van groote* waarde pronkt ; het Aiitiquarium, waarin niet minder dan 200 marmeren borst- en ftand-beelden van de oude Romeiufche Keizers , en eenige bónderden van andere gedenkftukken , die meest uit Italië» zijn overgebragt ; de Schatkamer , de Kunstkamer en Boekzaal zijn voords beaiens,waardigf
De Baron van folnjtz, drukt er zig op deeze wijze over uit: „ Het a, palcis van den Keurvorst is een der grootfte. gebouwen van Europa;
maar wel verre van daar, dat het zo fchopn zoude weezen, als missoh s; en. anderen hu Uelchrijven : zijne grootte maakt de voornaamfte heer;, rijkheid uit .; de voorgevel komt "aan ec::e vrij enge ftraat uit, en t) verbeeldt eea fraai klooster, tot welke verbeelding het lieve vrou-



'T HERTOGDOM BEIJEREN, enz. 171
wen beeld niet weinig doet , dat boven de poort ftaat : 't geeij „ meest geroemd wordt is des Keizers vertrek; anderen fpreeken veel.
van de jchilderftukken der groote zaal, en fchooifteen , die daarin ., is , en vooral van het beeld van porphijrfteen , dat de deugd verbeeldt: onder den grootvader van den tegenwoorden Keurvorst brand,, de daarvan een deel af; deeze Keurvorst maakte er een fraai vertrek , ,, 't welk dat van den Keizer te boven ging, maar het brandde in hec jaar 1730 af."
kisson, waarvan in de aangehaalde woorden van den Baron polnitz gcfprokeu wordt , tekent aan , dat het Keurvorstlijk paleis van buiten niet kan haaien, bij zijne fchoonheid van binnen; fchoon veeiep yaq da vertrekken zelfs ongeregeld zijn ; want alzo dit groote gebouw il^or vcrfcheidenen op verfcheidene tijden gebouwd is , verfchilt de maakinj* naar de gedachten der perfoonen die daar het befluur over hadden; maar zijn aantekenaar , merkt uit de befchrijving van dit palcis van dei. Markr graaf palavicimo aan, dat er elf opene plaatfen in zijn, twin g 3 00te zaaien, negentien gallereiën , twee duizend zes honderd kruisCpuzijr nen met glas (*), zes capellen , zestien groote keukens, en twaalf groote kelders; veertig groote wooningen aan één , waarin men kan telden drie honderd groote kamers ,• de groente zaal van bet Keizerlijk verblijf is 118 voeten lang, en 52 voeten breed: dit is, najr het zeggen van dien fchrijvcr, een recht heerelijk gebouw, inzonderheid om zijne kundige fchilderijen , die allen ftukken zijn van de gewijde hiftorié'n, aan den eenen kant, en de ongewijde aan den anderen kant; elke gefchiedenis heeft een latijnsch bijfchrift in verzen onder zig.
In een kleine capel tot het vertrek der Keurvorsten behoorende, ziet men niets dan goudene paerlen en juweelen, en onder de heilige overblijfzelen is een ftuk van (NB.) goud moor, dat, volgends de berichten, een ftuk van het kleed der maagd maria was. De zaal der perfpeétiveu, zetrt dezelfde reiziger , is uitmuntend fraai, maar de zaal der oudheden gaat alles te boven , waarvan wij boven reeds iets gezegd hebben , en hier er nog bijvoegen, dat men er twee-en-negentig lijkbusfen en vier honderd andere ftukken, die allen voor keurelijke kunstftukken der oudheid worden gehouden , vindt : 't huisraad van het paleis is kostlijker dan men zig kan verbeelden , cn in de fchatkamer vindt men gantfche fervifen van goud, en eene ongeloovclijke menigte van paerlen , robijnen, diamanten en andere edele gefteenten ; maar de laatfte Keurvorst is, in zijnen grooten nood, geduurende den laatften oorlog, genoodzaakt geweest, van zijne fchat en kostlijkheid te fcheiden, om zig te onderhouden , en de Keizerfcheu hebben zig van nog een grooter gedeelte daarvan meester gemaakt , toen zij Mimcben in handen hadden; maar iiet was bij den laatften vrede bedongen , dat het zoude wedergegeevpn worden zo na als mogelijk was: het gantfche palcis is met marmer bekleed
(*) hubner zegt 2060 3 een of ander kan ligt een emzetting detf (ijfj'crs zijn.



m DE BEIJERSCHE KREIS,
of belegd, of met cement beftreeken, dat daarvan niet is te onderken* nen: missqn verhaalt ook, dat ev galerijen zijn, die dwars door de ftraaten en huizen gaan, waarmede men van het.paleis aan de meeste lerken en kloosters der ftad kan komen: maar hierin , zegt de Heer salmon , is hij waarfchijnelijk bedrogen ; en wij mogen het wel voor toegedaan honden dat hij ze nooit heeft gezien : „ Echter - zegt de fchrijver van de Staat van alle Volken, „verhaalt de Baron 'polnitz," boven reeds aangehaald, „ hetzelfde, zo dat het mij waarfchijnelijk „ is, dat de Heer salmon hier te gereed is , in «t ontkennen van het „ geen waarvan hij geen begrip had."
Op de groote marktplaats, in deeze aanzienlijke ftad ,ftaat een hooge marmeren zuil, met een metaaleu beeld van de Maagd maria , en twee groote fonteinen.
In het jaar i759 is in deeze ftad een academie der weetenfehapp-n gefticht, en door den Keurvorst met voorrechten befchonken geworden, ten einde de nuttige Kunsten en Weetenfcbappen in Beijeren te doea bloejen, '
Behalven de aanzienlijke fad Mmchen, wordt het Rent-ampt van dien naam verdeeld in de volgende
PFLEG-GERICHTEN (*).
Dachau 't\ Cantfperg, pfeffenhoven fj), Mambure neustadt, abensperg en Ahmanlein, Riedenbur*, Köjching, Vokburg, schrobenhausen, ra{n'
donauwerth, we.mbdingen , aicha, FR'EDBERc'
Möringen, landsberg, schongaü, Hohen-fcliwangau, Weilheim, Starenberg, Wolferzhaufen, Folz, Airburg, Aibling, Schwabm, wasserburg, Rofenheim'
MARQUARTSTEIN, TRAUNSTEIN, REICHElvHALL. '
Niet veel bijzonders valt van de meeste deezer Pfleg-gerichten aante .merken, maar geheel zonderling is het geen van de ftad ReicSihball, in het Pfleg-gencht van dien naam , gezegd kan worden : deeze ftad naamlijk
T< r—,
é'5 Dit zegt zo veel als Bailluwfcbafpen, of Landvoogdijen.
«77 P* '",.Z'y"e reiZ' '°' ^ "' gek°me" *"*"» in
dn Pfleg-gencht te vraage» na het Keurvorst/ijk lustjlot Schleisheim
TTT h'> '/"-W". *«n fchildcijen , van Rubens, ooh„ £
dere beroemde Meesters, zal bunnen bezichtigen.
C£Mn die met een eapitaale letter gedrukt zijn , is ook ee„, fl^
denzelfden naam. % J



»T HERTOGDOM "EIJEREN, enz. j?g
heeft rijke zoutbronnen, wier watei' gedeeltelijk aldaar gezoden, gedeeltelijk door middel van groote raderen , van 30 voeten middelijns , op een hoog gebouw gebragc , en door een loden pijp , drie mijlen'verre, over hooge bergen , na Fraunjlein geleid , en aldaar gekookt wordt, wijl die plaats meer houts heeft, en bekwaamer tot de verzending is: op de bergen waarover die buizen loopen zijn hier en daar kleine gebouwen en pompwerken gemaakt, om het water hooger en hooger te drijven: ter afleidinge van een krachtige zoete bron , die men tot het doen gaan van de raderen en pompen gebruikt, en van het overtollige zout water dat men niet verbruiken kan , is voor eenige honderden van jaaren een vierkante , keizelfleencn , opgerichten , en op veele plaatfen met de hardde bergharst overtogene, zeer kostbaare, ongemeen duurzaame en vcrwonderenswaardige waterleiding opgericht gewonden , die eene diepte van 11 vademen langs de ftad , en hierop langs de tuinen en velden, ter lengte van een goed half uur voordloopt, zijnde overwelfd , en vijf voeten breed , wanneer dat water eindelijk in een fnclloopcnde beek zig ontlast: dit water is gemeenlijk drie a vier voeten diep, en loopt zo fnel, dat men in een bekwaatne kaan of vaartuig, bij een brandende kaars, binnen een quartier-uurs , het kanaal ten einde kan vaaren : men klimt tot deeze onderaarufche fcheepvaart door een toren en trappen af, tot den bodem van de bron , wiens overtollig water vijftig fchreden voordloopt , tot dat het zig in een beek van zoet water ontlast: dit kanaal heeft vijf openingen of luchtgaten , die als torens tot in de opene lucht zijn opgehaald , en door eenigen van deeze gaten kan men van de wallen der ftad fpreeken met hnn die in de diepte vaaren.
Tn dit Rentampt Jigt ook nog de'vesting en ftad Ingolfiadt, waarin eene Univerliteit, die in 1743 zeer verbeterd is geworden.
Elders vinden wij aangetekend, dat op deeze Univerliteit, weleer, f Vorsten, 3Ö Graaven , 45 Baronnen en 70 Edellieden te gelijk geftudeerd hebben.
In de groote kerk te Ingo'.ftadt, is een beeld van de Maagd maria, van geflagen goud 5 dit zegt men dat met den arbeid, juweelen en andere fieraadjen , vijftig duizend kroonen gekost zoude hebben ; voor dat beeld ligt een Franscb Koning, van het zelfde metaal, op zijne knieën; hetzelve is evenwel niet zo groot, maar gekleed in een langen purperen mantel, geëmalieerd met geele leliën ; nabij hetzelve ftaat een ander klein beeld , mede van goud , met kostelijk gefteente verfierd, en prachtig geëmalieerd , verbeeldende michaëi., met een weegfchaal ia 4e hand.



Ü4 fiÊBËfjERgpHEKREÏl
HET' RËNTAMPT BÜRKHAÜZEN,
4 Beha!ven de stad Eurkhauzm, wordt dit Rentampt verdeeld
jn de volgeude
PFtEG-gerichten.
NFU-obtting, Marmofen, Craiburg, Cling( Póhmajchau, Irosburg, Wildsha, braunao,
Uttendorf, Julbach, Maurkhchen, Triburg g
Mattiglofm, Ried, schörding.
NEDER-BE IJ EREN.
Erft ander gedeelte van het Hertogdom wordt mede in twéé' Kem-ampten verdeeld, als eerst
HET RENTAMPT LANDSHUT,
voJndT ^ STA° di6n fi3am' e" beMven deeze «
pfleg-gertchten.
aerding , Dorten, Neumarh, Vüs-biburi>,
Geifenhaufm, Feisbach, dingelfingeiv, Reisbach"* Gdnkofen, Eggenfelden, tANDü, Pfarrkirchm, Criesbach, vilshofen, ostekhofen, Naternberg, Kirchberg, Rottenburg, Mosburg,
En behalven deezen neg het onmiddelbaar RijksgraafTchap Bals, en de Heerlijkheid Echnuhl. ««"cnap
HET RENTAMPT STRAÜBING.
De Pfleg-gerichten in dit Rentampt gelegen, worden oude* fehoden m Opper- Middel- en Onder-Pfleg-gerichten: daar dit



'T HERTOGDOM BEIJERËN, enz. i7£
teken, t.voorftaat zijn de eerstgemeiden, daar dit ,4, voorftaatde midden, en de laatstgemelden ftaat niets voor.
pfleg-gericht en.
f keilhkim, t dietfürt, t Abach, f Heidaunt
f stadt am hof, 4 srauburg, 4 Mierterfels, \-Gosferstorf,
4 cham, 4 furt, 4 Kotzting, 4 Neukirchm,
4 Viechtach, Leonsberg, Sehwarzach, Linden,
Zwiesfel, en Weisfenftein, Regen, d-eckf.ndorf,
Hengersberg, tVinzer, Diefenjlem, Bemjiein.
In het laatstgemelde Pfleg-gericht ligt wel een ftad, docfa draagt den naam van het Gericht zelf niet, zij heet Gravenm.
DE OPPER-PALTZ.
Dezelve is zeer bergachtig, doch de bergen zijn gedeeltelijk met bosfchen , gedeeltelijk met gras bedekt ; een gedeelte daarvan wordt bebouwd en levert graanen op : het land kan zig derhalven zeer wel voeden , voornaamlijk door deszelfs veelvuldige lood- en ijzer-mijnen , en door de groote menigte hout en vee: men kent er de volgende als voornaamfte
rivieren.
Donau, Lech, Altlmml, Nab, Regen, Ifer, Vils, hm, Salza,
Er zijn behalven deeze en andere kleinere rivieren, iögroo* fe en 160 kleine landzeeën, zo dat dit Keurvorstendom geea .gebrek aan water heeft.
De Opper -pahz wordt verdeeld in de Zuidelijke en Noordelijke Peltz; derhalven ftaat ons eerst te handelen van



l7<5 HE B ËIJERSCHE KREIS, HET ZUIDELIJKE DEEL.
Daartoe behooreri de volgende
p f l e g - g e r i c h" t e n.
amberg Pfaffenhofen en Hamburg', neumarkt9-
Rieden, Freudenberg, hirschau, nabburg.;
jneuburg, Weterfeld, Brück, retz ,
WALDmujnchen, Murach,- Treswitz , en Tenesberg.
HET NOORDELIJK E DEEL.
eernau „• Waldjasfen en firschenréit ,• kamoat , Waldeck f Pres/at t eschenbach,- gra venwert y Tumdorfg Hohbergi Tumbach, aurbach, Hertenjlein,
Behalven deeze Pfleg-gerichten, telt men in Opper-palz nog onder de aanmerkelijke deelen daarvan de dorpen Salem en Zeitlern , die eeneri bijzonderen Rechter hebben , als mede de Heerlijkheid Rothenberg', waartoe voornaamlijk behoort een bergvesting van dien naam.
om



ÖVÈRIGE DEELÉN VAN HÉ
B E IJ E R S C I-ï Ë K R E I &
ÜE'i deeze overige deélen' komt ons eerst vóór, 'tHOogftifï f" f Freifmgen , een stad.
MPfICINrp,. J bevattende j 'TGraaff. en Amvthntanihg.
IRLIJSINGEN, <! ^orngamüjk'i De Heerl. Burgkrain.
^ ^ WendenjeUi
'T VORSTENDOM NEÜBÜRG,
Dit VoTftehdom Wordt verdeeld in eehige amptcn, zo LanA* fi'chterlijke als Pfleg-ampten; dezëlven liggen zeer verftrooid; erf zijn de volgende: neubürg,- Burkhehri, Graijspacli, Monnlieun, Maurn, hociistatt , lauingén, Gunddfingènj
Conftein> hetjdeck en Hilpohjlein, Aliersberg , hemnau ; Beretzhanfeu, Laber en Luppurg , Regenjlauf, bbroÈengenfbld' ƒ Neuburgi Rennerzhofen, Reichemhofen, velbuug,-
schwandorf.
'T VORSTENDOM SULZBACH.-
Hiertoe behooren ,
*T Landgericht Sulzbach, waarin een fiad van dien naani Het Ampt en Landgericht Parkjlein en Weijden. Het Pfleg-ampt Weijden, waarin het fteedjen WvpeA Hei Ampt Flosz, en h Gericht. VoliènJirausZi
te



r78 BEIJERSCHE K R E I S,
'T Hoogflift REGENS- C De vrije Rijksheerl. Donauflauf,
BURG, bevattende 4 ■ Wenk,
C.' Hohenhurg,
'T Gevorsted Landgraaff. ƒ % j Leuchenberg, psreimbt, LUCHTËNBERG, \%\ Wimberg, Miszbrwm,
'T HOOGSTIFT PASSAU.
Hiertoe behooreii , behalven de stad van dien naam , het Landgericht Oberbausz , en het Richterampt Waldkirchen, de volgende
h e e ii h ij k ii e d e n.
Viecfoenjlein, Hafner of Qbern-zell, Furfteneck, Leeprechting, Wolfflein, Wegfchald, Riedenburg, Obemberg,
'T geen 't Hoogftift behalven deeze deelen bezit, is niet zeer aanmerkelijk.
'T Gevorsted Graaffchap SKeuftadt, of Neujiadl, een
sterstein. I STEEDJEN.
De Gevorstede Proostdij berchtesgaden , welken bui-
tensiands veele goederen bezit. Het Graaffchap haag.
De Gevorstede Abtdij van St. emmerain, in Regensbur". 't Graaffchap ORTENBüRG.
De Gevorstede Abtdij niedermunster, in Regensburg. De Heerlijkheid ehrenfees.
De Gevorstede Abtdij OBERMüNster, in Regensburg. ■ De Heerlijkheden sulzburg, en pijRbaum. De Heerlijkheid hohen-waldeck.
' breiteneck, waarin de stad Freijetiftadè t
Eindelijk behoort tot de Beijerjche Kreis nog de
Vrije rijksstad Regensburg.



BEIJERSCHE KRËIS. ifg
öo fteene brug, die alhier over den Donau ligt, is over bezienswaardig ; zij beftaat uit vijftien groote boogen , door vierkante pijlaareu oiiderfteund; zij is duizend en een - en - negentig voeten lang, en drie-en-' twintig breed, hebbende drie bekwaame torens daarop gebouwd.
Van den ftaat der Weetcnfchappen in deeze vrije Rijksftad is in' Aeè jaare 1788 de volgende fchets opgemaakt, die wij onzen -Leezer niet willen onthouden; dus luidt dezelve:
„ De Heer nicolai merkt, in zijne reisbefcluïjving , omtrent Re;, gemburg aan , dat de ingezetenen deezer ftad in zekere kiasfen .veri, decld kunnen worden, dieniet weinig van clkanderen affteken : men ;, zoude ook dusdanig eene verdeeling , met opzigt op de verftaudelijke.
oefeningen; aldaar kunnen maken : 't geen' tot den rijksdag, zo wel i, als lot het Taxilclie Hof, behoort ; de Stadsregeeringj nevens d« ;, Burgerij; de Vorst Bisfchop met de rijksftifteh, kloosters, beampS, ten en onderhoorigen; maaken met er daad drie hoofdklasfen uit ;, welke wederom verfcheidenc kleinere opleveren 5 het deplomaticij j, corps Houdt zig veelal bezig met het leèzgn en uittrekken der dednc;, ties en fhikken , die bij den rijksdag omlopen, en het opftellen vail
deszelfs berichten.
,, De enge kring van deszelfs geleerde oefeningen, is nogthans eert
weinig vertreed, door de nieuwe verhandelingen over het juftitieweff zen van ?t kamergericht ; flechts weinigen leggen zig toe op de be„ oefening van het Staatsrecht , waarin echter , te Regetisburg, afzoH-
derlijke lesfen gegeeven worden ; ondertusfehen verfchaft de omloop' ,-, der bovengenoemde Staatsllukkcu aan ettelijke vernuften ; zo in als ,-; uit - laiidfche, ccne afzond.-.rlijke bezigheid : de meeste gezantfehap-
pen en eorrespondenten hebben last ; om alle gedrukte papieren, die'
bij de Rijksvergadering omlopen , te kocpen en te verzenden ; dit,' >> gepaard met een doorgar.nd gebrek aan fchrijfftof , bevordert dit let-
terkuiidig vertier niet weinig; wanneer aus flechts hier óf daar ,- in1 ,-, het Duitfcbt Rijk, iets voorvalt, 't geen van eenig belang voor de' j, Rijksvergadering kan weczen , komen er terftond eeri aantal vaii ge-
1'cliicdkundigc verhaalen , ophelderingen , bedenkingen cn voorflagerf j, voor den dag ; men laat ze doorgaands voor eigen rekening drukken ,' ,-, geeft den verkooper eenige hodongene pCt., en ftrijkt den overigen; 3, winst naar zig.'
,,- De ftad , in den meer bepaaldeb zin des woords , heeft zeer goe,-, de en bekwaame lieden i;i haar'kring, maar de bezoldingen zijn 011;, gemeen fober; deeze omflr.ndigheid. , in ftedc y»n fchrandere vernuf!, ten zig te doen toeleggen cp eenige andere geoorloofde middelen $, van beftaan , maakt in v.yendeel deezen' ceirigermaate moedelocs," »"> 't geen eindelijk op onverfehilligheid begint uhteloopen.
;, De Roomschgezinile klasfe is ; over 't geheel, nog meer ten flgteU ren, dan die der ftad; de veue aapten en kerkelijke voordeelcn brca<j gen bij deezen even het zeilde te wege, als de fekraale hrkemiteir
Ma 0



ito
BEIJERSCHE K R E I S.
,,' geénen; het ontbreekt echter ook hier aan geene bekwaame luiden-,' „ fchoon weinigen ijvers genoeg hebben om dóór te ftudeeren.
,, De Ecijerfche gefchiedeiüs , zegt men , is nog de eenigfte ftudie, „ buiten de weetcnfchappen , waarvan zij moeten leven , uaamelijk de „ Godgeleerdheid en de Rechten , waarop zij zig toeleggen.
,, Aan het zogenaamd Euangelisch (of Lntbersch,) Gymnafie , wor„ den de vereischte voorbereidings - weeteul'ckappen , door bekwaame „ mannen , geleerd ; men rekent het getal der fchoolicren op omtrent „ loo burger - kinderen , en de armen kunnen, zonder geld te geeven , ,-, lesfen ontvangen, anderen moeten cr voor betaalen : de Jefuiten heb„ ben een grootcr getal leerlingen ; doch het merendeel is in behoeftige „ omftandighedem : de Vorst Bisfchop heeft voor deeze eenige nieuwe „ gepaste leerboeken ingevoerd , en de faculteiten vermeerderd.
,, Bij die van den Lutherfchen Godsdienst is, over eenige jaaren, „ de duivelbanning, bij den doop, afgelchaft, en een nieuw gezang„ boek, fchoon cch-er niet zonder tegenftribbelingen , ingevoerd; de „ oorbiegt nogthans blijft bij dezelve nog in gebruik ; ouder de Pro„ tefiantfche Geestelijken zijn braave mannen , en eenige zeer goede
predikers.
,, De twee openbaare boekerijen te Regetisburg , konden veel nut „ aanbrengen , bij aldicn er beter gebruik van gemaakt wierde ; die der „ ftad ziet er fraai uit, en is uitgebreider en meer volkomen ten aan„ zien van het vak der gefekiedenis , dan die van 't ïaxifchc hof; dee„ ze bevat daarentegen meer nieuwe , kostbaare en algemeen nuttige „ werken; beiden ftaau ettelijke uuren des namiddags op twee dagen „ van de week open ; men kan ze echter ook op andere tijden bezich„ tigêtfj mits men zig bij de opzichters melde: de Abtdij van st. isme„ rin, en het Schokeuklooster bezitten insgelijks aanmerkelijke Boe>, kerijen.
,, Bij de ftads boekerij is een leesgezelfchap opgericht, beftaaude „ uit in de dertig leden , zo uit het deplomaticq corps , als uit de „ Stadsregeering , nevens eenige Domheeren en een paar kloosterbroe„ ders; ieder lid betaalt jaarlijks 6 guldens, nevens een nieuwejaars„ gifte aan den oppasfer, die de boeken rondbrengt en afhaalt; na
dat de boeken en jowrnaalen de ronde gedaan hebben, behooreu ze „ aan de bibliotheek; men leest er gefèhied- en ftaat-kundige dagfekrif„ ten, ook rtisbefchrijvingen en andere boeken, die opmerking ver•„ dienen, of, naar tijdsomftandigheid, in 't licht komen ; eigenlijke „ belles lettres zijn , zo ver men weet, uitgezonderd j fchriften van f, deezen aart zijn te Regensburg in geene achting.
,, Verfcheidene van de zig aldaar bevindende Gezanten , nevens een „ of twee burgerlieden , bezitten fraaie boekerijen , en leenen er gaar„ ne uit: de verzameling van difputeu, bij den Stadskamcraar diet.„ richs, is zonder weêrgaê; het ontbreekt dus in Regensburg aan geen»
gelegenheid, om zig iu de w-eetenfehappen te oefenen.



BEIJERSCHE KREIS. 181
>5 Een goed tooneel zou ongetwijfeld veel tot verbetering van den fniaakkuuncn toebrengen; doch de twee fchouwburgen , die men er ,, vindt, zijn daar toe niet behoorlijk ingericht; de beste Duitfche ftot„ ken worden er jainmeilijk verhanzcld, cn nog boven dien, door de onbekwaamheid der fpelcren, flecht uitgevoerd ; behoeft men meer, om over den fmaak, zo der tooneelbeflicrdcren als van het gemeen , te oordcclen, dan flechts te melden, dat, in zeker tooneel (ï uk , de aan„ fchouwers onthaald worden op de vertooning van perfoonen die op den pijnbank liggen?
,, De Regensburgfche Schrijvers kan men uit uedieis geleerd „ DnitscbUmd lecreu keuncn ; dcrzc-lver getal is juist niet zeer aanmer„ kelijk: in deezen toeftand van zaaken , kan men geraaklijk begrijpen „ dat het vertier van den eenigften boekwinkel aldaar niet zeer groot „ moet zijn , vooral wanneer men dat der bovengemelde Rijksdagftuk-
ken daar van afzouden.
,, De muziek alleen is, aan het Taxifche hof, in ongemeeuen bloei: ,, de Vorst onderhoud eene talrijke cr.pel van de uitgeleezenfte mecs„ ters ; daarbij ftaat de toegang tot het Vorsdijk concert, 't geen des „ winters alle donderdagen gehouden , cn door den geheelen Adel bij„ gewoond wordt, voor elk welgekleed peffoon open; de andere kuns„ ten maken in Regensburg geen opgang: fchilderijen'en prenten , bijs, zonderlijk de laatfte , en onder deezen bij voorrang de EngelfLhen , vinden eenige liefhebbers: bijkans elk man van aanzien heeft, in zijn „ fpreckkamer , prenten achter glaazen hangen: verzamelingen zijn er
flechts weinigen : .Sfgensburg heeft aan de overledene Asfesfor hart9) nuc veel verlooren; deeze was , zo men verzekert, een der groot„ ite konstkenneren: de ftad heeft zijne voortreffelijke verzamelingen , „ die uit meer dan 1400 Eugclfche , 5990 Franfchc , cn 5805 Italiaau„ fche prenten , cn uit 1850 po'rtraiten., zo van fchilders als konste„ naaren , beftond , verlo.oren ; de gehccle fchat is aan een kuntihande-
laar te Wenen voor aiooo guldens verkogt : het is voor de liefhcb„ beren der kor.st een onherftelbaar verlies-, dat de uitgebreide lijst der
werken van afzonderlijke meesters, in 9 folio banden vervat, waar „ aan de Heer.hah.ti.aub vcelc j'aaren niet vlijt gearbeid, cn welke hij ,ï met veele bondige en nuttige aanmerkingen verrijkt hadde , mede iü „ den koop bedongen werd, daar het van den tegenwoordigen bezitier,
om negotie redenen , niet wel te wagten is, dat hij er iets van ia' „ 't licht zal gecven.
,, liet bcüuit uit deeze korte fclieta valt ligt optemaaken : religie „ vooroordeelen , ruime en fuhraalc bcznldingcn , «mpt-svorrichtingen , ,, die men met flechts middenmaatige kundigheden kan waarnemen, gele-
geilheid tot afleidingen , zwaar eeten en nog hartlij ker drinken —. 5) mogelijk ook eene laakbaare trotsciiheid des adcis , omtrent ieder , „ zelfs den bekwaamficn cn verdienftelijttftén man, die van burger af-
komst is — zijn hinderpaalen en zwaarijheden , welken maar weinige* j» weeten te boven te komen.'1
M 3



PE FRANKISCHE KR EIS,
eeze is een van de kleinfte Kreifen van geheel Duitschland, pn echter op de allerlastigfe wijs verdeeld, gelijk duidelijk zal hlijken : het eerfte d^t ons in dezelve voorkomt, is
HET HOOGSTIFT BAMBERG.
De grond van dit Hoogftift brengt aüerlefe graanen voord, en gpeft ook wijn; laurier, vijgen, citroen- en oranje - boomen wasfen er in overvloed , waarom eenigen dit Hoogftift het p.uitsch Italien noemen ; de veefokking is er van belang , er gijn ook veele goede piantagiën en aanzienlijke ijzermolens.
De yolgenden zijn de voornaamfte
rivieren.
Mdn, Roiqch, Itz, Rednitz., Wijent * Aisch, Rsich, Rauke-eherach, Urach,
Het wapen van dit Hoogftift of Bisdom is een zwarte leeuw op een, goud veld, waarover een züverene rechter fchraagbalk over het gantfche fehild heen loopf.
Het bevat, behalven de hoofdstad Hamberg, oudtijds Ba\-n\. fyrg genaamd, de volgende
A M P T E N,
?f Kaïyieramp, Eckolsheim, Reiffenberg, forchheim (/Ot
fty ft de Ampten , die das met een capitaale letter gedrukt zij», figt weder een Jiad van denzelfden naam : in deeze (Forchheiui^ wil men a C£?5fffr kW'j'.>,") dat ïoktius riLATUs zou geboren zijn.



T HOOGSTIFT BA M BERG. 183
Marlofjlein, Sckelmberg, of Neunkirclten, Nadeel, of
ebi'.rmanstadt, Wolfsberg, Warberg, Goszweinjlein,
bottenstein, Leyenfels, weischenfeld, Veldenjtein,
hollfeld, Giech, of scheszlitz, Arenfiein,
Nisten, of weismaïjn » burgkunstadt , kupferberg,
Ludwig-fchorgast, Markt-fchorgast, Leugast, teuchsnitz,
cronach, Furtemberg, lichtenfels, SeltSnbrunn, Doringftadt, Baunacli, Zeil, Ebersberg, Burg-ebrach, Wachenrot, Schlusfelau, Beekhoven, hochstatt, Ober-kochftott, herzogenaurath, Ober-fcheinfeld, vilseck.
Van alle deezen valt niet bijzonders aantetekenen, alleenlijk «ouden wij naauvvkeurigbeidsha.lven kunnen zeggen , dat alle de opgenoemde eigenlijk niet allen ampten zijn , een enkelde1 wordt Pflege, Fmvaltery enz. genoemd.
Staffeljlein, is ook nog een steelij en, dat men in dit Hoogftift vindt.
M 4



HET H OOG-STIFT
W U R Z B U R G.
30)e grond is hier niet minder vruchtbaar dan in het voorg&s Wélde HoogPJft, voords firoomen door dit gedeelte van he| Qmfche Ryk, de volgende
rivieren,
Mam, Saaie, Tauber, Jaxi.
Het wapen van dit Hoogftift is een vliegend vaandeltjen, metroode en zilverene quartieren aan een goudene fpies, op een blaauw veld; achter het wapenfchild komt een Bisfchops ftaf en zwaard te voorfchijiï — de Bisffbop van dit Hoogftift doet ook gewoonlijk een bloot zwaard voor zig heen draagen ; zijne inkomften worden berekend op 4 a 500,003 guldens.
Behalven de hoofdstad Wurzburg , die wegens derzei ver gebouwen zeer aanzienlijk is, vindt men weder in dit Hoogftift de voigende
AMPTEN.
HEIJdingsfeld, Veits -hochheim, karlstadt, Homberg,
k.othenfels, Schonrain, Aura, gemunden.
Trimberg, Aura, een Kelicrij, kiszingen, Ebenhaujen,
Poppenlaur, munnerstadt, jifchach, neustadt,
bischofheim, Hilters, fladungen, melrichstadt,
tpeckerswinkei, königsi-iofen, Sidzfeld, lauringen,
Rotltenjlein, seszlach, ebern, elthnann, haszfurt, Maynberg, Sidzheim, Priilsdorf,
jggROLZHOFEN, Ober -fwarz&chi| schlusselfeld , Markt-bibar$t



WURZBURG. 185
iPHoreN, Groz langfaim, een Kellerij. volkach, JVemeck, Jmflein, Klingenberg, of Schwanfeld,
Profdzheim met Rimpal, d&ttelbach (*.> > kitzingen (f), Runhard, aub, rottingen, jaxtberg,
lauda, grunsfeld, Hartheim, freuoenberg, Homburg om Mayn, Remlingen, gedeeltelijk, Ripperg.
Voords eenige aan de Domproostdij toebehoorende Ampten en Kellerijen, vier plaatfen aan het Domcapittel toebehoorende, en voords eenige kloosters.
(*) Behalven de naamftad ligt in dif Over ampt neg het stespjïN Schwarzach.
(f} In dit ligt nog hit steedjen Siilzfeld,
M 5



de frankisché vorstendommen de; MARKGRAAV. van BRANDENBURG.
eeze Vorftendommen, betraande uit het Vorftendom Culmlach, of Baijreuth, en het Vorftendom Onolzbach, of Ausbach fnaaken het Kurggraaffchap Neurenberg uit -x ons kómt derhal'. ven eerst voor
HET VORSTENDOM CULMBACH, of BAIJREUTH.
Dit Vorftendom is gedeeltelijk bergachtig, gedeeltelijk heeft het eenen zandgrond; het brengt, over 't algemeen, alles voord wat tot het beftaan en onderhoud der ingezetenen vereischt wordt; 't heeft veelerleie foortcn van bergproduQen; men vindt er ook goede zuurbronnen.
Men houdt voor de voornaamfïen der
BERGEN.
Fichtelbmg, Luschbe-rg, of Losz, Cösfein,
De hoge farmleuten, Ochfenkof, Schneebcrg,
Dcezc bergen hebben veele wildernisfen , fteenklippen , rotfcu , maar ook poelen en niocrasfen; onder anderen is op de Scbneeberg , de zecï diepe Fichtelzee, die omtrent 154 fchreden in den omtrekt heeft.
Mep heeft er voords de volgende
RIVIEREN.
Witte main, Rode mam, Nabe, Heijd-mbe, Eger, l Roszlau, Saaie, Pegnitz, Rednitz, Aisclu



CULMBACH, of BA IJ REU TH. 187
'T Vorftendom Cülmbach wordt onderfchcidcn in
HET OVERLAND.
In hetzelve ligt het
Ampts - hoofdmanfchap Baijreuth, [Baijmtth, St.Georgeamfee,
1 Culmbacb, [Culmbacb.
Lands - hoofdmanfchap Hoft [Hof,
Ampts-hoofdmanfchap Wunfiedel, [iVunfiedol, Weisfenjlad. Voords de volgende
OVERAMPTEN, tUCHTENBERG (*) , MUNCHBERG, GEFREES, Ook nog de STEED-
jens Berneck en Golderonach , creusen , fegnitz, Qsterrtö-
he, NEUSTADT AM CULMEN.
HET ONDERLAND.
Hierin ligt
Het Ampts-hoofdmanfchap Erlang, I Erlang, Chistian Er-
\ lang (t).
Het Land-hoofdmanfchap Neuftadt an jNeuftadt an der] der Aisch, \ Asch'
De Overampten Baijersdorf, Hoheneck, Neubof,
(*) Deeze eafitaa/in betekenen als voeren. (|) Dtize wordt eek Neu-ftadt genoemd,



'T HOOGSTIFT
EICHSTETT (*).
]30£etzelve wordt mede gedeeld ia
'T ONDERSTIFT.
Hetzelve bevat, behalven de Bisfchoplijke residentiestad? Eichjiett, of Jkhftadt, de volgende
AMPTEN.
'T Ampt der Landvoogdijen, iBeilngriez, Bcrching, Hirscbberg, \ Gredir.g.
Küpfenberg* Titting-Raitcnbuch, Obertnesfmg,
Dolnftein 3 waarin een fteedjen van dien naam. Nasfenfels.
Van ile ftad Eichjiett is alleenlijk iets aanmerkelijks aantetekenen, daarin beftaande , dat dezelve ook ten getuige verftrekt van de Buitfche bijgeloovigheid : bij de St. Walburg!-'-kerk aldaar, is naamlijk , een Benedictijner Vrouwenklooster , hetzelve 'ligt op een rotsachtjge-n berg ; het altaar in de kerk is zo breed als de kerk zelve , en mogelijk mede wel een rots: tegenover 't altaar is een klein hol, waarvan de frond en zijden met goud beflagen zijn, en van boven is het met een' ilcen gebekt: dezelve wordt de zark genaamd die het borstgebeento van den Heiligen walburg bcfiuit, waaruit, zo men zegt, een olij vloeit, welke zig in droppelen vereenigt, die in een goudene buis, en daarna in een goudene fchaal ontyaugen , in kleine glaazen aan de pelgrims ea
(*) 'T wapen san dit Stift is een zlhtrene Bisfchops ftaf, op een rood veld ; bet febitd wordt door een Bisfchoplijke» mijter gedekt, etj tan ethtir hetzelve kom! een zaaa(d en Bi<Jchoplijke Jluf voord.



EICHSTETT. 189
andere godvruchtigen uitgedeeld , en tot wondertaare geneezinge gebruikt wordt: die heilige vloejing gefehledt tweemaal 'sjaars, naamlijk au het voorjaar en najaar , en wel op het feest van den naamdag , ea het tranflatiefeest van den Heiligen walburg; de vloejing blijft wel eens achter, (misfchien dat het borstbeen Wel capricieus is!) en fomwijlen gefchiedt dezelve ook wel buiten de gezette tijden — wat dieper dan de kerk ligt het brouwhuis, en dat is, ten zelfden tijde als de vochtigheid uit het graf van den Heiligen walburg vloeit , zo vol vaa water, dat men er niet in arbeiden noch verblijven kan ; de damp die men voor de gezegde olij houdt, brandt niet, en zwemt ook niet oy het water, maar vermengt zig ten eenenmaale met hetzelve.
'T OPPERSTIFT.
Bevat de volgende : j
AMPTEN. Landfee* Werenfels-fpalt, benevens Abenberg^
Spalt, Jbenierg,
Abrberg en Obrnhaut Wdhrberg-Herrieden*
OhnÉMi*



HET HERTOGDOM ONOLZBACH of ANSBAC&
3L"n dit grondgebied zijn wel zandachtige en bergachtige landj ftreeken; echter is dit Land, in 't gemeen genomen, beter dan' het Baijreutfche, en vruchtbaar in toorn, fpelt, garst, haver^ aard- en boom-vruchten, als mede tabak; en aan den Mam, Ma beneden toe, wast fmaaklijke wijn; uit hoofde van de goede weiden is de veefokking ook goed: men vindt er veel wild en visch, ook zijn er gezondbronnen; men vindt er ook marmeren ijzer-groeven.
Rednitz, AltmuU , Jagst, of Jaxt, WorniH j Taaber, Main,
Voords wordt het Vorftendom verdeeld in de volgende' AMPTEN.
ONOLZBACH, of ANSBACH (*), SCHVVABACHj CodolzbUrgf
Burgthann, roth, Staujf, Geijern,
günzenhauzen, Hohntrudingen, Wassertrudingejj,-
WIÏVDSBACH, FEUCHTWANG, CREILSMEiM,
Coimberg, creglingen, uffenheim,
Van alle deeze ampten valt niet veel bijzonders aantetekenen t niet anders dan dat de fteden Ansbach, Swabach, enz. zeer aan. zienlijk zijn , zo Wegens haare fabrieken , als openbaare gebouwen.
C*^ D> capitaal» letttrs duiden weder aan als vsoren.



ONOtZBACH, of ANSBACH. xgi
De opgegeevenen zijn voords Overampten , d'e verders weder verdeeld zijn in andere mindere ampten, waarin nog ge* vonden worden de volgende
steden.
Langemm, in het overampt Cadolzburg ,
Merkmdorff, Windsbach,
Leuthershaufen, —— Colmberg ,
Maijnbemheim, 7 tta u •
Brixenjladt, of Priechfmftadt, £ uuenhei^>
En behalven alle deeze deelen ligt in dit Vorftendom nog de vesting Wilzburg of Wulzburg, op een hoogen berg.



VAN D Ë
DUITSCHE RIDDERORDE,
XDeeze Ridderorde wérd ih deri jaai'e iioó in Paleflina^ fticht, en d« leden .daarvan worden genoemd Ridders van dé ■Maagd maria ; of, Broeders van het Duitfche huis van onze lieve vrouw te Jerufalem ; zij moeten ter verdediging van den cliriflelijken Godsdienst en van het Heilige Land, en ten d.enlte der armen en kranken zig verpligten >;.ook Duitfchm, en van goeden adel weezen.
Het wapen en teken van deeZe orde b een ftaa.id zwartkruis, op len zilveren veld, dat Pans ceLestinus de derde aan de orde verleena heeft; daarin is een gond kruis, dat Koning hendek vak jerusaleM gegeeven heeft , en in het midden daarvan is de door »»» tweeden verleende Rijksadelaar , doch aan ieder van de «er hoeken ,s eene goudene linie, waarmede lodewijk de heilige van FrattkrijK dat wapenfchild heeft vermeerderd.
Zo de goederen, die deeze orde in Duitschland heeft, bij elkanderen lagen, zouden zij een aanzienlijk Vorftendom beten: zij beftaan in het algemeen uit het eigenlijk Meestencbap teMgLhem, en uit tiBalijen, waarvan de Balij Franken^ tot de Franhfche Kreis behoort , fehoon dezelve met geheel m die Kreis ligt, gelijk nader zal blijken ; doch wij zullen alle de an deren hier ook opnoemen , om ze bij elkander te hebben.
Eerst komt ons dan voor HET MEESTERSCHAP MERGENTHEIM.
Bevattende de ftad van dien naam , eenige Ampten, Pfiegen» Sloten, als anderzins.



DÜiTSCHE RIDDERORDE. i9i
De Balij Franken, bevattende 15 Commanderijen, waarvan 4 in de Zwabifche , 4 in de Beijerfche , 1 in de Keurrhijnfche en 1 in de öpperrhijnfche Kreis liggen.
De Bal ij Elzas en Burgimdiin^ waarin 15 Commanderijen die ook zeer verfpreid liggen.
De Balij Oostenrijk, bevat 8 Commanderijen.
■ =4- aan der Eifch en aan't gebergte, 5 Commanderijen.
■ Te Coblenz, , 7 ■ . .
Altenbiezen, . -
Westphalen, . 7 .
■ Lothringen, 1 3 .— .
flè{/e» , i . 4 . .
"—'■— Saxen, . . 6 : ___ ,
■f Thuringen, . ; 4 ■ —. .
Utrecht, i . 10 ■
De Balij Utrecht ontleent haaren naam' aan de ftad Utrecht, alwaar' liet Duitfche huis, cn dc zetel van dcu Land - commandeur i» : deeze' wordt door' de Commandeurs, vèrkoozen , eh door de Staateu''s Lands' van Utrecht bevestigd: de Commanderijen deezer Balie liggen te Tbiel^ Maasland, Rbenen , Leijdcu en Katwijk op den Rbijn, Schoten iri Friet., land, Doesburg, Schel/ninen Middelburg cn Schoonhoven;



HET GEVORSTED GRAAFSCHAP
HENNENEER G.
3£n de meeste Landftreeken van dit Gvaaflchap heeft men aanzienlijken akkerbouw, en wordt ook veel tabak gewonnen ; er zijn koper- en zilver-mijnen , enz. De volgende zijn de voornaamïle
rivieren.
Werra, Stfikusz, Schwarda, Felder
Dewijl er verfcheidene deelhebbers aan dit Graaffchap zijn, wordt hetzelve ook daarnaar verdeeld; maaken deïhalven uit, heS aandeel van
'T KEURBUIS SAXEN, ? g $ schleusingen C*j, suhla , bevattende, f,'3 * KuJmdorfr Benshaufen, Voords de Kamergoederen t Vesm en Rehr.
SAXEN-WEIMAR, bevattende de ampten ilmenau en Lick' tenberg.
p>r« meinu.ngen, Maszfeld, S AXEN - 2^4 wasüngen, Sand,
MEINUNGEN. [ §/ Frauenbreitungen, salzungen^ Jltenjlein, romhild.
SAXEN-GOTHA, en %
COBURG-SAALFELD, V bezitten 'tamp themar.
£*) De c/tp'taaien betekenen- hier els veorsn*



ÖËJINENBÈRG.
SAXEN-HrLDBURGHAÜSEN, bezit het ampt Mnmgen.
HESSEN-CASSEL, 't overampt schmalkalden , voords de Voogdijen Herrenbreieungen , Barchfeld , BnUrod, en" het ampt Hellenberg*
HËT GEVORSTÉD GRAAFSCHAP
SCHWARZBERa
^l3evat alleenlijk de Volgende
AMPTEN.
Mark-fchainfeld, Geisfelwmd, Seehausz, Erlach, Mark-breit, Mkhstbacfrj
Ei- is niets bijzonders van aantemerken.



HET VORSTENDOM, eertijds GRAAFSCHAP,
II O H E N L O II E.
B it Vorftendom heeft bergen, dalen en vlakten; de zuidelijke zijden der bergen zijn verfierd met ïèhoone wijngaarden; aan de noordzijde heeft men goede akkers, en bovenop niet minder goed houtgewas, waarin zigveel wild onthoudt ; derhalven zijn deeze bergen ongemeen wel geftoffeerd , en kunnen niet anders dan een heerlijk toonee! voor den befehouwenden reiziger opleveren. Men vindt er de volgende
rivieren.
Kochev, J^t, Tauber, PFernitz,
Het Hohenlohifche huis is thans in liniè'n verdeeld,. waardoor het Vorftendom ook eene verdeeling daarnaar ondergaat: eerst merkt men daarin aan de
GEMEENSCHAPLIJKE PLAATSEN VAN HET GANTSCHE HOHENLOHISCHE HUIS.
Dezelve zijn de stad Oehringen, de Leenparochiè'n Ocüelfingen, en Schupf.
Van de
WALDE NBURGSCHE HOOFDLINIE.
Heeft de
, . f Bamftein, Hirmzimmern, ~i >
Barnfieinfche Unie, <{ sindringen , Sclmeldorf, l %
Predelbachfche linie y [Predelbach, MavnJuwd,



H O H E N L O H E. 15?
Sthillingsfurstijchc linie, bezittende de stad Waldenburg, en eenige dorpen.
NEUENSTE1NSCHE HOOFDLIJMIE.
De
r*"v Oeringen, bovengemeld, geQehringifche linie, < | ^ deekelijk; Neujlein, ForchenC. ? C berg, Niedemhall, Weikersheim. Behalven doezen nog vecle dorpen, enz.
Langenburgfche linie, [Langenburg, een stad.
Ingelfingifche linie, [De ampten ingelfincen en Schntzberg.
De Kirchbergfcbe linie, [Deampt. kirchberg enDottingen.
Men begrijpe echter niet dat de bijzondere bezittingen der opgegeevene linié'n alleenlijk beftaan in de aangetekende ampten en Heden, ieder linie heeft nog vcele dorpen , floten, enz. doch de aantekening van welken buiten ons bellek vallen.
N 3



HET GRAAFSCHAP
C A S T E L
3Cn dit Graaffchap hebben wederom Liniën plaats ; de oudfts graaflijke hoofdlinie naamlijk, die zig weder in twee Liniëfl {leelt, wordt genoemd
CASTELL-REMLINGEN.
En bezit de ampten, Castell en Remlingm. _'j Pe jongfte Graaflijke Hoofdlinie te
CASTELL-RUDENHAUSEN, Bezit alleenlijk het ampt Rudenhaufen.
HET GRAAFSCHAP
W E R T H E I M (*>
3D)e deelen, dit Graaffchap uitmaakende, zijn flechts gedeeltelijk vrije Wenheimfche goederen, de overigen zijn leenen.
Behalven de hoofdstad Wertheim , tekent men daarin aan de Volgende
AMPTEN.
Remlingen, preudenberg, Schwanberg,
Königheim, Lautenbaeh, Kleinheubach,
(*) Bet wapen van dit Graaffchap een zwarte wasfende Mer. iaar, op een goud veld, wegens Wertheiin zelf, en wegens Ereuberg^ etnf, Heerlijkheid, twee roede dwanhalk'.n ep een zilver vtlif



RIENECK. 199
Voords de Heerlijkheid- Breuberg\ zijnde echter mede een ampt , het welk Lowenjiein , Wertheim en Breuberg voor de helft gemeenJchaplijk 'bezitten ; daarin ligt het steedjen NmJladt in der Rojenau.
HET GRAAFSCHAP
R I E N E C IC
it Graaffchap wordt verdeeld in twee aahdeelen , als dat der Graavcn van
Nostitz - Rieneck, bevattende het steedjen Rieneck , en een dorp.
Voords het aandeel van
Het Aartsfüft Mets, betraande in het ampt Lohr , bevattende het steedjen vaji dien naam , cn twee Parochiedorpen.
N 4



HET GRAAFSCHAP
E R B A C £L
]ÜD)e grond van dit Graaffchap is wel bergachtig, doch wordt met veel vlijts bebouwd, waardoor het tamelijk vruchtbaar is} de flechtfte akkers Iaat men van 5 tot 10 jaaren rusten, daarna wordt het kreupelbosch en heide , en alles wat de Natuur alsdan heeft voordgebragt, in de herfst geirjaaid , de wortels van het onkruid uitgetrokken , den opflag of de bovenlfe zoden afgeftoken, op hoopen te zamen gelegd, en als het droog geworden is, in den brand gedoken ; de asfche wordt vervolgends over het land gefpreid, en, dus bereid, wordt de grond
Weder beploegd - er worden jaarlijks omtrent 44000 mud-r
den, aardappelen geteeld.
' Het wapen van dit Graaffchap is een gequartierd fchild ; het eerfte en vierde qnartier is met rood en zilver gefcheidcn , hebbende op het roode twee zilverene Herren, en op het zilver een roode fier, wegens Erbach zelf; het tweede en derde qnartier hebben , op een zilveren veld, twee roode dwarsbalken , wegens de Heerlijkheid Bretiberg, hiervoor bij het Graaffchap Werlheim verhandeld, en waarvan de helft aan dit Graaffchap behoort.
Behalven de gemelde helft van de Heerlijkheid Breuberg worden in dit Graaffchap gevonden de volgende
AMPTEN.
erbach, michelrtadt, Freijetijlein, Furftenau, fieichmperg, Scbönberg, König, rfildenjlehi,



DE HEERLIJKHEID LIMBURG.
eeze Heerlijkheid ligt eigenlijk in Schvabm, doch de daartoe behoorende Speckveld, ligt in Franken; de eerstgemelde bevat het steedjen Gaildorf, benevens eenige dorpen , en Speekveld beftaat uit weinige dorpen en twee marktvlekken.
N $
JOeualven deezen, ontmoet men in de Frankische Kreis nog do volgende
HEERLIJKHEDEN,
Seinsheim, bevattende .drie ampten.
Reichelsberg, eenige dorpen en een Hot,
Wiefsntbeid, eenige dorpen.
Welzheim , een marktvlek,
Ranfen.



RIJKSSTEDEN
eerfte van deeze is
NURNBERG.
Tleeze ftad 1» groot, wèl bebouwd, doch niet volkrijk; het getal tier ftraaten bedraagt 500, en dat der huizen omtrent 8000: wat de gebouwen betreft , daaromtrent vindt men eenige merkwaardigheden; men beeft er onder anderen een groot hospitaal, waarin omtrent 400 menfchen onderhouden worden , daarbij is de kerk van den Heiligen Ceest, alwaar het grootfte en voornaamfte gedeelte van de Rijkskleino» dién bewaard worden , naaralijlt de kroon, fchepter ,'t zwaard en de rijksappel; de daartoe behoorecde heiligdommen , zijn de fpeer, waarmede de zijde van den Heiland doorfloken werd, een doorn uit zijne kroon, en 'een Huk van zijne kribbe ; deezen hangen aan het verwulf van de kerk, in een zilveren kist.
„ Ik zal," zeg« büssching, ,, den grooten roem , die de Neureti' „ bergers, voor langen tijd in de fchilder-en graveer-kunst verworven hebben, niet ophaalcn, maar alleen gedenken de groote menigte^ van kunftenaars en handwerkers , die uit ijvoir , hout en metaalen , ,, ontelbaar kundige ftukken , voor een geringeu prijsvervaardigen, ,, die door de gantfche wereld vervoerd worden , en die ftad , ( hoe,, wel zo veel niel als voor deezen,) nog veel voordeels aanbrengen, „ waarom ze ook een der voornaamfle handeldrijvende Heden van ge3, heel Duitschland is."
In hoe ver het «eggen van bcssching , hoewel zoveel niet els voer deezen, kracht heeft, blijkt uit het volgend fchrijven van daar, in den jaare 1788, dato 12 November, dus luidende;
,, Onze ondergang nadert hoe langer hoe meer 5 eene Had , welker voorpaamfte fleunfel de induftric'der handwerkslieden is, heeft nicta beters te. wagten , wanneer de»ze te zeer verzwakt cn onderdrukt wordt,-gelijk hier; de gevoeligfte fchok , welke zij gekreegen heeft, is zeker het Keizerlijk verbod der watten van hier ; de koopliedea verfpillen te veel gelds met de luxe, dan dat zij den geest van fpeculatie genoegzaam zouden kunnen (onderfteunen en aanmoedigen ; de s, noodzaidclijkfte levensbehoeften ftijgen fteeds in prijs , . zo wel als de s, belastingenj en het gebrek aan bèilaanniiddeU'n wordt grootcr, ve>



RIJKSSTEDEN. 303
., fcheidene gilden hebben reeds geen bcftcld werk meer ; de leden van de fchilder - academie hebben een request geprefenteerd, waarin zij klagen , dat zij van de voorhanden zijnde modellen en boeken, tot
,, hiertoe geen gebruik mogen maken , en geen rekening van de renten
„ van het kapitaal van 3000 florijnen , het welk de academie bezit, kunnen onder het oog krijgen : de patriottifche kunftenaar , die dit request heeft opgcfleld , is de lieer andr. leonardus mögljch,
,, wiens broeder als fchilder te Rome woont.
Hoedanig deeze ftad weleer was , vertellen eenige oude verzen , van deezen inhoud: ,, Leezcr befchouw deeze ftad, die 130 ftraaten heeft; s, de Pegnitz doet haar geen nadeel, dewijl zi} 68 waterraderen doet
omgaan ; men vindt er ia bergen, en 12 fteenen bruggen , groote ,, poorten, een Herken muur en menig bastion ; 383 torens , 1 5 al„ gemeene fonteinen , m putten ; St. Sei/alil en Laurens zijn twee „ fchoon gebouwde werken van groote fterkte ; het tuighuis overtreft ,, vcele anderen; de koopmanfehap klimt in hoogen top ; de burgerij
,, heeft 8 quartieren , waarvan ieder zijn hoofdmanfchap weet" .
het flot van deeze verzen is , onder anderen, zeer complaifant gefield; ,, Die," zegt de Dichter, ,, een fchoon Raadhuis, en eene goede re» }, geringsform wil zien, moet er zelf uatoe reizen."
Onder het gebied van Neurenburg, liggen nog de steden, i Altorf, of Atdorf, Lauf, Herrsbruck, Velden, Petzenjlein, Grafenberg s
ROTHENBURG aan pen TAUBER,
* jO^ezelve ligt op een' berg, en is zeer oud.
De reiziger vergeete niet in oogenfehouw te neemen , hoe deeza I ftad , die , gelijk wij zeiden , op een' berg gelegen ij , haar water uit den Tauher bekomt ; bet gefebiedt naamlijk door middel van een pers» werk, waardoor het na den' berg op^edreeven wordt, moetende aan een toren , de Klingen - toren genoemd, .nlftrekt ftijl recht opklimmtn , van daar ftort het weder na beneden, en doet drie fonteinen in de ftad pntfpringen.
Niets bijzonders valt aantemerken van de overige drie Rijks(leden
WINDSHEIM, SCHWEINFURT en WËISSÈNBURG, -



DE OPPER-SAXISCHE KREIS.
JG^eeze Kreis is zo groot, dat de ka»rt daarvan niet wel op een gewoon kaartevel gebragt beeft kunnen worden, indien men dezelve zo volledig als die van andere Kreifen wilde doen zijn, daarom verdeelt men dezelve in het zuidelijke en noordelijke deel, ieder van welke afzonderlijk verbeeld wordt.
De Saxen zijn ten allen tijden een geducht vólk geweest ; hebbende de meeste kust™ tusfehen Holland en Denemarken , door de menigvuldige zectogtcn die zij deeden , beieeteu : men vindt aangetekend , dat de Romeinen genoodzaakt waren , op de kusten van Brittanjen en Frankrijk, tot aan Spanjen toe, geduurig krijgsvolk, onder zekere hooge bevelhebbers in dienst te houden , om zig tegen de invallen van dat volk te kunnen verzetten: de befchrijving die sidonius van een Saxifchen 'roever geeft, i(, dat hij een vijand was zonder weêrgaê geducht, wieu menigvuldige fchipbreuken meer vermaakten dan affchrikten , als hebbende niet alleen geleerd , maar zijnde gemeenzaam geworden met de gevaaren van den Oceaan.
De lucht die de Saxen tegenwoordig inademen is wel de ruwfte , maar de gezondfte van Duitschland : dit volk is lang van gefialte en fterlc van ligchaam , goed van aart, zachter van ommegang en aangenaanier, dan alle de andere Dnitfchets; „ Maar," zegt zeker fchrijver, „ men „, drinkt er fterk , de adel heeft veel op met het aanzien, dat echter, zonder de deugd , van weinig of liever van geheel geen waarde is."
liet cerfle 't welk ons hierin voorkomt zijn. DE KEURSAXISCHE LANDEN,
Beftaande uit het Hertogdom Saxen , het grootfte gedeelte van het Markgraaffchop Meisfen, een gedeelte van Voigtland, Cn de noordelijke helft van het Landgraa/fchap Tlmringen, be-



KEURSAXISCHE LANDEN. nog
boorende deeze Landen onder de besten in Duüschland, zij brengen niet alleenlijk allcrleie graanen voord, peulvruchten, tuirrgewasfen en ooft, maar ook veelerleie mineraalen, metaalen, edel gefteenten ais anderzins; er zijn zeer vóordeefigebosfchen en men maakt er ook pek: in veele iandfïreekep heeft men een goede aanfokking van hoornvee, paarden en Rbaapen; wild tot de jagt is er overvloedig; heilzaame koude baden , en beroemde gezondbronncn zijn er ook in groote menigte.
Spratên wij in een vroeger gedeelte van dit ons werk, van eene verfchillendheid in de opgave van het getal van lieden , dorpen, enz. in een of ander gedeelte vnn Duitscbland, de Keuvfaxifcbe Landen verftrskken daarvan ten doorflaande voorbedde; ziehier de verfchilleude opgave :
210 Steden, 61 Marktvlekken, 4758 Dorpên.
a = 5 1 — 4^41 — ■
3 Si ; • . • . - 5185
211 —
"4 "
21 j 3 6 Vlekken.
De Keurvorst van Saxen heeft, uit zucht voor de weetenfehappen,in den jaare 17S8 , de fom van 309 rijksdaalders , welke tot dus verre jaarlijks bedeed werd tot vergrooting der Keurvorstlijke boekerij,. tot op-, 3000 rijksdaalders verhoogd , en het der zorgen van de Opperbliptheearis , den Heer Hofraad adell-ng aanbevolen , om deeze kostbaars boekfehat, die reeds .140,000 boekdeelen bevat , tot de ccrlte boekerij van geheel Duitschland te intakes.
In den jaare 17.64. was de geheele I.andfcbuld van Saxen, tof on eene fomraa van 42,742,009 tlil. geklommen-. , Dezelve bellond aan Holïchulden in
th. 6.000.000
Akfijns fchulden ..... 6".ooo 000
Achtcrflallen der armée die in 1767 betaald zijn, 1-457.584.0.11 En in eigenlijke fleoer cap. fchulden . =9-284.424.18.0',
Van de laatllen zijn federt het jaar 1764, tot op 1786 afgelost Geworden, th. 7.643.303.5.11., zulks dezeiveu toen-nog b'èliepen eene fomma van 2 1.641.1 2 1.1 2.71 , gaande de aflosfing nu jaarlijks op twee termijnen van Baafibe» tot Sf Michiel onafgebroken voord, uit een daartoe expres opgericht fonds, onder den naam veJlSteiler-Credit:Casfii> bekend. Op gelijke wijze is er met den jaare 1763 , een tweede fond. vau 300,000 th. , fpruitende uit de Keurvorstlijke domeinen en re^aliën, en onderden naam van Kamer - credit casfu bekend, opgericht, "tot auosfinge der kamer- en acfijns fchuld.
Het een en ander betitelde tret landcredit tot zo verre , dat de zogenaamde Stemfcheiue , de Landipbligatiën en overige fttattlchuldbrieveji,,



aoö OPPER-S AXISCHE KREIS.
van 60 pCt. en daar beneden jnietflechtSj weinigs gevallen uitgezöndertï,, tot bet volle capitaal reezen , maat zelfs 1 en a pCt. opgeld deeden , niettegenftaande zij flechts 3 pCt. jaarlijks interest geeven: dit kunnea wij van ons gered Land nog niet zeggen!
Men heeft in Keurfaxe voornaamlijk de volgendö
RIVIEREN.
Elve, Zwarte Elfen Muldé, Saaie t Unjlrut, Witte Élfer, Pleisfe,
Dit opgegeeven hebbende, moeten wij eerst aantekenen dö
K E U R K R E I S.
Zijnde eigenlijk het Hertogdom Saxen, hetzelve Wordt ver* deeld in de volgende Kreisampten :
WittenjSerg , [Wittenbefg C), Kemberg, Zaknct-, Schniedeberg> crafenhaijnchen , [Grafenhaijnchen. bfxzig, [_Belzig, Bruck^ tJiemech gommern met elbenau , [Gom/mem. sèijda , [Seijda, annAburg , beeft geene Meden, schweinitz , [Schwéinitz * J'es/en, Schonewalde Herzberg, Pretthi; PRETsch, [Pretscht schlieben, [Sclilieben, Baruth. liebenwerda , [Liebemverda f Wahrenbruck, Ubigau. bitterfeld, [Bitterfeld-, Bre/ma*
Te Wittcnberg in de flotkerk, of allerheilige ftifeskerk , is het. graf van Dr. marthinus lutiieros te zien, benevens verfcheidene anders Jnerkwaardigheden , doch het gebouw is door den oorlog zeer verwoest»
Zeker vrolijke geest befchr.ijft de ftad Wittenbefg aidns i Men vindt te Wittenberg gefladig op de ftraaten, Of varkens, boeren en ftudenten, of foldaaten.
THURINGSCHE KREIS.
Deeze bellaat, gelijk gezegd is, uït net noordlijke gedeelte, van het Landgraaffchap Thiringen, en bevat de volgende dertien onmiddelbaare Kreisampten:
Q~) Deeze curcijveu betekenen de ftedm die in de Krcisttmfien- liggen,



KEURSAXlSCHE L ANDER
FBUSTaDT, [Feuflödt. ffokte, fautenburg en trepfurt, hejjben geene (leden.
Weissenfels, [Weijenfels, StSsfen, SkShlen, Mölfen, Teuclien, Frefjburg, [Freijburg, Mucheln, Laucha, Nebra. eckarts* berga, [Eckartsberga, Bibra, Wiehe. sangerhausen , [San. gerhaufen. SACHSENBuaG , heeft geene Heden. weissensee, [Weisfenfee, Kindelbruck, Cölleda. langensalza, [Langenfalza, Thamsbruck. wendelstein en sittichehbach , hebben geene Heden.
Voords liggen in deeze Kreis nog het Vorftendom Querfurth , eh een gedeelte van het Graaffchap Mansfeld.
DE MEISZNISCME KREIS,
Dit is het eerfte gedeelte van 't Marfcgraaffchap Meiszen, in zo verre het tot het Keurhuis Saxen behoort.
In den Staat van alle volken, leest men het volgende over de inbffrelingen van Meisfen, dat zij naamlijk uitdeeken in hunne gastvrijheid en goede opvoeding, hunne gedaante en de netheid hunner dragtj maar, zegt de fchrijver , daar is ook geen land in Duitscbland, alwaar men fterker drinkt j het hof zelf is onverdraagelijk aan die zonde overgegeeven; „ en 't is een geheim voor mij , hoe zij hunne kuisheid be„ waaren, daar .zij zozeer om gepreezen worden; alzo zij naauwlijkï „ vier-en-twintig uuren nuchteren zijn ; maar ik denk dat onze reizi„ gers door kuisheid niet anders verdaan, dan het onthouden van over,, fpel ; want zij verhaalen ten zelfden tijde , dat deeze misdaad mee „ den dood wordt geftraft, naar de Saxifihe wet, en mogelijk zijn zij „ zelden zo betoverd, dat zij den drop om eens anders mans wijf waa„ gen; alzo men vrouwen genoeg kan hebben, zonder dat gevaar t* „ loopen."
In het jaar 1790 was in dit didria een opdand ouder de boeren , die geen hand- en fpan- dienden meer wilden doen, ook geen tiende» •pbrengen — maar er kwamen foldaatea — en zij zweegen.
Deeze Kreis bevat de volgende Kreisampten.
meiszen(*) [Meiszen, Lommatsch. Mtssaw, [Dresder.,Ney^ ftadt bij Dresden , of Ouddresden , Fredriksftad aan Dresden,
(*) Eigenlijk is dit ampt Zamengejield uit.vier ampten, et'len dien zeam voerende doei, onderleiden deer £rfara?t , Precw.tcrampt ,



m O P P ER -SAXISCHÉ K R È I Si
Dippoldiswalda, [Dippoldiswalda, Rabbuu. pirna, [Pkna, Königflein , Dohna, Gottleube., Berggieszhubel, Liebjiadt, Bern. Jiern, Schmiedeberg, Laüenjiein", Neu - geijzling. hohenstein én lommen, [Hohenjlein, Neuftadt, Sebnitz, Schandau, ÏVehlen. stolpen, iBifclwfswerda , Stolpen, Neujalza. radeberg met tAUSNiTZ , [Radeberg. moritzburg^ heeft geene fteden. ■ groszenhaijn, [Haijn, Örtrand, Elstenverda, Radeburg. seuftenberg , [Seuftenberg. finsterwalda , [Finftenvalda. muhLberg, [Muhlberg. torgau, [Torgau , Schilda, Dommitzsch, Belgeni. osciiatz, [OJchatz, Strehla, Dahlen,
Het keurvorstlijke refidentieflot in Dresden is een overbczienswaardig'. gebouw; het heeft prachtige vertrekken, maar vooruaamlijk munt aldaar uit het zogenaamde -grime geivölle , of het groene gewelf , dat, wegens «de verzameling van kostbaarheden, zijns gelijke in Europa niet heeft ; cleeze fchatkamer is in het binnenfte flothof, cn voert den naam van het groene gewelf, om dat die fchatten daarin aanvanglijk bewaard werden , ( deeze reden vinden wij daarvan aangetekend ; maaraanneemelijker is 't , dat die naam ontftaan is uit de groene kamers , die er nog werkelijk gevonden worden:) deeze fchat-vertrekken zijn zeven in getal; in de eerfte vindt men allerhande gipfe modellen van metaalcn ftaud- en borstbeelden; in de tweede een groote menigte kunstflukken, van elpenbeen gemaakt ; in de derde niet dan zilverwerk ; in de vierde vaten van verguld zilver, en kunstftukken van louter goud? in de vijfde louter kostbaare flecnen, en daar van gemaakte kunstwerken ;■ in de zesde de wapens van alle de Saxifchc Landen , de kroon, de fchepter , en rijksap-. pel, welken bij de Kouinglijke krooning in Poolen gebruikt worden, en anderen meer ; in de zevende kamer vindt men uitmuntende kostbaarheden van edele fteenen — in andere gebouwen vindt .men eene kaïnet Biet natitraliën , die geheel Duitscbland tot eer verftrekken ; men hecfa. er ook kamers die heelkundige , ontleedkundige , natuurkundige en wiskundige werktuigen bevatten , zo wel als kopergraveerfels er. andere bezienswaardige zaaken , benevcus eene Koninglijke bibliotheek, zo dat de reiziger zig wel eenigen lijd in Dresden kan vermaaken, met het be- . fchouwen van zeldzaame verzamelingen ; hij vindt er bovendien nog vee^ Je fraaie en trotfche gebouwen, waaronder ook paleizen.
De brug .over de Èïvè , die deeze ftad met Oud Dresden vereenigt, is een van de •beroemdftcn in Duitscbland , zijnde van enkele' fchoone gehouwen fceenen , en zeer groote grondtakken opgebouwd , en ïs door Koning augusti/s den tweeden op de beide zijden met een gemaklijk voetpad 'en rustbanken verwijd geworden : op dezelve ftaat een verguld kruisbeeld , op een k.unfüg gemaakte rots, ftaande daar tegen over twee ftauiibcelden, waarvan het eene h,et Koningrijk Pohn, en-het'
, sio»-:-« ... -» -*n-«:



KEURSAXISCHE LANDEN. 209
andere het Keurvorstendom Saxen verbeeldt, cn tusfehen beiden fraai
het Vorsthjk wapen in Heen uitgehouwen.
Er moet m Dresden ook eene verzameling van fehoone fchilderijen' fjn, want in den jaare 1788 fchreef men uit Leipzig het volgende-
,, Van de drie fch'ildcrijcn , die uit de Keurvor.tttjke galerij in Dres„ den gertolen waren, heeft de klapperman in het Italiaanse!; dorpje» er ,, twee , .„gepakt meteen' brief, aan den Keurvorst wedergezonden , „ ma-ar de magdalena van corregi'o is nog niet terug."
In 't zelfde jaar , omtrent Maart, iiierf te Prohlis , een dorp niet verre van Dresden gelegen, de landman rALtscn, aan eene beroerte, terwijl hü' in rijnen ieuninglloel zat, en zig met ftille overpeinzingen bezig hield* h.J had, door zijne uitgebreide Phïfifchc en Aitronoraifehe kennis, door zijn eigen onvermoeide vlijt verworven, grooten roem verkregen j hij was een man in den ouden Romcinfchen geest , die zijne vaderlijke akkers met eigene handen bebouwde, als een wijsgeer leefde,-en met veeIe talenten en kundigheden, ook menfchenliefde en edele zeden verbond : h,j was een der vlijiigile Atlronomifche waarneemers : in den j ,a re 1783 ontdekte hij een komeet , en werd deswege door de focietcit der weetenfehrfppen te téndon met veel lof. vereerd, gelijk hij tevens ook haar geUadige correspondent was; veele groote geleerden, en veele helden en Vorsten, bezochten hem in zijn Undmuféum , en gaven hém bliikett hunner verwondering eu achting.
Veetcn hebben zig onlangs flerk uitgeiaaten over het leven van den beroemden trenck, voor weinig tijds in 'tNederdalen uitgekomen bij ft. be broijn, als of de levensbefehrijving van dien grooten Duit/cbei' de waarheid beledigde; voornaamlijk heeft men liet geladen op zijne allei-verbazende ontkenning uit zijn böcjens; dan , i„ den jaare i7Sj , heeft men „, het ampt Qroszenbaijn bovengenoemd, een voorbeeld daarvan gehad t welk de levc-nsbefehrijving van trenck alle geloof biizet: merf Heeft het bericht daarvan overgezonden mi Ces/in, een dorp in dat' amn'c gelegen; zie hier hetzelve letterlijk:
„ Coslin dén 12 Jiïnij ; in den voorleden' winter heeft rig , hier „ omflfeeks ten platten lande, een lende roovers opgehouden, door „ welke in verfchéïdeftè lieden cn dorpen zeer veele huisbraken zijn ge,i Plecgd, doch het grootlle gedeelte van dèez'é bende is verftrooidV „ gevangen geworden, eu' men heef, het geluk gehad ook derzelvc'r „ oppernooul mede te vatten, zijnde genaamd daüb'eniiei^ , Voortij; „ öit Zerren, hebbende een zeer goed voorkomen en een gelaat waart, me zijnen ondernemende,, geest te lezen is, om welke reden merf „ hem dan ook zorgvuldig meende te bewaren ; ten dien einde zettede p-en' „ hem 1,1 eene gevangenis , welkers met ijzeren traliën voorzone vens„ te- 7 voeten boven den grond was; beide zijne handen werden ze„ danig geboeid, dat hij dezelve niet bij den anderen koude brengeni „ tu.fchen de beenen maakte men een ijzeren bout en rij* voeterf * 1V"defl '1atl Aic? 11 d-n Fond fl**u blok vastgcflootcii ; d*n, &



210 0 P P E R - S A X I S C H E K R E I S.
fiiettegenftaandc dit alles, heeft hij zijne banden weten los te roaa> ,, ken , maar boe hij zig van zi jne handboejen heeft ontflsgcn is oubegrijpé-
lijk, echter is het gefchied, en met de ijzerene bout een gat in der ., mmir gemaakt hebbende, is hij het door hetzelve ontvlucht.
Met zeer veel moeite heeft.men hem echter den 17 April in het ,, dorp Ilcmlenb.rgea , niet verre van Cnllberg , weder gevat , cn in
hechtenis gebragt , alwaar hij met veel fterkcr ijzerene bouten aan ,, handen e-.i voeten is vastgemaakt, voords met een ijzeren halsband , rin»
gen om 't lijf en ftertten ketens aan het voorgcmpldc blok met Fran,, J'cbe futen, en evenwel heeft hij al dit ijzerwerk, gelijk ook de deu,, ren zijner gevangenis, verbroken, en is het weder ontkomen.
,, Dcczc arbeid moet hij in twee nnren hebben verricht , dewijl hij ' om li uuren gevifieeefd , jen 1 e uuren nog toegeroepen, en ten 1
uur weg geweest is : * dan , zo gelukkig deeze knaap in 't ontvlugten ,, is , zo ongelukkig is hij in zig te verbergen , want zig altoos in ,-, het bosch ophoudende, heeft men hem be'fpied , eu ten derdemaal ,, gegrepen, toen hij des nachts uit Zuren kwam, alwaar hij levëns,, middelen had weezen halen, eu tegenwoordig zijn hem , door middel
van een kruis, cle voeten cn rechterhand in ijzer vastgefmeed , zijn-
de dit kruis wederom met een ketting aan den muur geklonken, en ,, des nachts wordt de linkerhand mede vastgeflooten : toen men hem ,, zodanig vastklonk begon hij tc wecneu , doch lreriïclde zig weder ,, fpoedig, mogelijk zig vleiende van ten derdenmaale los te zullen bre„ ken."
LEiPZiGER KREIS,. MET HET STIFT WURZEN.
Dccv.c beftaat uit dc navolgende Kreisampten , niet derzeivcr fleden:
leipzig , [Leipzig, Tauclia, Rotlrn, Litbettwolkwitz. eeUTf.cH, [DsHtsch, Landsberg. Zörbig , [Zorbig. du[Duben. eilenburg, [Eilenburg. crmma (*), [Grimma, Nav.enhof, Èrandh. mutschen,- [Mutfchen. leiszing en dobelN; [Leiszing, Döbeln. rochlitz, [RocMitz, Gcithaijn , Geringswalde , Ilartha , Waldheim , Mitweijda. coldi'iz, [Colditz, Lnusz'-g. bgrna, [Lorna, Frehburg, Lebsfiadt. pegaü, [Pegau, Groitzsch.
In bet ftits-amp't wurzen liggen bet fteedjen van dien naam» en een ander Mitgeln, of Ncu -mugeln, genaamd.
■ (*) Dit is bet Erf ampt van dien naam ; een ander ook ze gtKMmi, is ei» Schal-ampt, decb daarin liggen geene fleden»'



kéursaxïschë landen. Ui
Óntter alle deeze deden is Leipzig ecu der voörnaamlte van Dtiitscbtuuddezelve is beroemd wegens haare drie voornaame uiisfen , welke aldaar op Puasfcben, St. MicbaU en Nieuwjaarsdag gebonden worden? Leipzig heeft ook een flapelrccht ; uit dien hoofde moeuu alle ftapelmaatigc koopmanfchappen , die in den omtrek van 15 mijlen ingevoerd •worden, ten minden drie dagen lang opgefiagen, en aan de Leipzigerl
te koop, aangeboden worden , eer men dezelven verder mag vervoeren .
liet raadhuis, de beurs en dc kerken zijn bezienswaardig.
Die te Leipzig komt vergeetc niet te vraagen na den beroemden wijrfJtelder, waaruit de bekende Doftor faustus eens op een wijnvat uitgereden is , waarom hij aldaar ook nog in dat postuur afgefchilderd vertoond wordt, met dit bijfchrift:
DoSor faüst, zit dief er frist, Aus Auerbacbs beller geritte» ist, Auf eine fisfe mit wei» gefeb-jsind, IVelcbes gefehen viel menfehen kind: Solcbes dnreb fubtile kunst getban, Vnd der Teufels fobn ewpfing daran.
èrzgëbirgische kreis*
Deeze Kreis j in 't HcL'andsch Êrizbergfchi genoemd j ontvangé haaren naam van de menigvuldige enz welke aldaar gevonden' ivnrdi , en de imvooners voor een gedeelte aan het brood heipt, alzo de landbouw niet ruim genoeg is om cr van ts' loeven.
De Efzgelirgifche Kreis wordt Verdeeld in dé volgende Kreisampien, mét hunne fteden:
freijbéKg, [Freijberg, Haijn;Aen,Saijda. aucustusburg, [Schil. Unberg, Tfchopa, Oederan. CHEMNiTZj [Chemnitz. fran-/ Kénberg, [Frankenberg, ftessÉiM , [Nosjen, SübenMin'j Rosivehi. g ijLLEMit-'rg met tüarand, [Ürijllenbvrgs frau» ènstein, [F'rmlenjtcin. aLTEnberg, [Aiienberg,Glazhutte,At-geijszmg. lauter'stein , [Lauterjlein, Zöblitz. Wc&. kenstlin met bal'enstëin, [Welkenfleln, Mariënlerg, Anna. b£rg , Giiftadt, L'uchholz , Geijer trbtts&otf, Tiiumb. stoi elrg , [Stolberg! grijniiaijn met schlettau, [Grimhaijn, Elterlein, Zwidnitz, Schlettau.- sciuvarze\3erg metCftOTTENOORFj [Schmrzenberg, Schneeberg, Neitfiadfel, EijblfiGa



afa OPPER.SAXISC HE KREIS.
Jlóck , Johan Georgen Jladt, Neuftadt - ober -wiesfentlial, Scheidenberg, Jue, Carlsfeld. wiesenberg, Kirchberg. zwio kau en wesdau, [Zmckau, Werdau,Crimmitzjchau,lVildenJels.
VOIGTLANDISCHE KREIS.
Hiervan heeft, gelijk reeds gezegd is, het Keurhuis Hechts een gedeelte, beftaande dat gedeelte in de volgende drie Ampten enz.
voigtsberg, [Voigtsberg , Oelsnitz. Adorf, Markneukirchen; Schoneck. plauen, [Plauen, Elsterberg, Metschkmi, Meglau Reichenbach, Lengefeld, Freikn, Auerbaeh-, Muhltrof, Gefell. pausa, [Paufa.
Van het fteedjcn Scbeneci is bijzonders aantemerfcen, dat hetzelve; 130 huizen bevat, en dat dezelve niet grooter dan zij zijn, of meer ia getal gebouwd mogen worden : Keizer karei, de vierde , heeft in 1370 dit hem onderdanige fteedjen , met ongemeene voorrechten befchonken , waaronder voornaamelijk deeze is, dat de imvooners aan hunne Landsheeren geeue lasten behoeven te betaalen , maar als de Landsheer aldaar in perfoon komt, dan geeven zij hem éénmaal 's jaars 5 pond bellers in eene houtene beker ; dit voorrecht geniet het fteedjen nog tot op den huldigen dag: toen zij in 1708 , aan hunnen doorreizenden Landvorst en Koning een nieuwe hontene beker met hellers , of penningen , alleronderdanigst aanboden, beftond het getal «Ier penningen in 6063 (tuks, waarvan de waarde op nog gèen 10 rijksdaalders begroot werd.
NEUSTADTISCHE KREIS.
Hierin liggen de volgende Ampten; als,
arnshaug met triptitz , [Neuftadt aan de Orla, Triptitz, Anin» Ranitz. Weida met auldenfurt , [tVeijda, Berga. zj*> genruck, [Ziegenruek.



HET STIFT MERSEBURG.
Xn dit ftift, mede tot het Hertogdom Saxen of de Keurkreis behborende, is de landbouw zeer goed en vangewigt, het brengt
ook veel hout als anderzins voord . het wordt verdeeld in
de volgende Ampten, en lieden:
merseeurg, [Merfeburg. lutzen, [Lutzen, Mark-ranjladc. zwenkau, [Zwenkau. schkeuditz, [Sctikeuditz. laijchSTü'dt, [Lauchjladt, Scliarfftadt.
HET STIFT NAUMBURG-ZEITZ.
lOCierin liggen de volgende Ampten:
naumeurg, [Kaumburg, Osterfeld. zeitz, [Zeitz, Cwfen , Rsgis. haijnsbuhg, waarin geene fteden liggen.
O 3



HET MARK BRANDENBURG.
üD)it gedeelte vsfi het Duhfche Rijk verkondigt alö-mme de eer van deszelfs overledenen Heer en Koning , fredrik he tweede .• onder zijne regeering , getuigt men, heeft het eene geheel andere daante gekreegen ; dc landbouw, die er vrij algemeen is, is er Zonderling verbeterd; veele heiden en'plaatfen, die geheel woest waren, worden nu bebouwd. en met fchoone bocmen beplant, ook zijn op dezelVen gchcele dorpen aangelegd; men heeft groo* te en diepe moerasfen droog gemaakt, zodanig dat er nu vruchtbaare velden in de plaats gezien worden ; over 't algemeen is ?t Mark geen gering gedeelte van Duitscbland; gemelde Vorst en Wijsgeer heeft, tot bevordering van de fchaaphouderij, rammen
uit Engeland -en Spanjen ontboden 1 men vindt er allerleie
bergftoffenook zijn er gezondbronnen, enz,
Om een recht denkbeeld van het Koninglijk huis van Pruisfen te geöven, zullen wij het volgende uit een zeer geacht Schrijver overneemen:
„ De Koninglijke en Keurvorftlijke tijtel luidt aldus: fredrik , a'«„ ning in Pruis/en , Markgraaf van Brandenburg , des H. R. Rijks
Aarts-kameraar en Keurvorst, Souverain en opperfle Hertog van Scble„ fiën, Souverain Prins van Oranje, Neufcbatel en Valengin, als ook ' van bet Graaffchap Glatz, in Gelder, van Maagdeburg , Cleef, Ga„ lik, Berg, Stettin, Pommeren , der Casfuben en Wenden, Hcrtsg „ 'vtm Meeklenburg en Crosfen; Burggraaf van Neurenberg; Forst var$ „ Mtlberfiat, Minden, Catnin , Wenden , Scbvieriu, RatzeburgOostj, vriesland en Meurs ,- Graaf van Hobenzollern , Ruppin , der Mark, ,, Ravensberg, Hobenfiein, Tecklenburg, Scbveerin, Llngen, Buren en, „ Leerdam S Ueere van Ravenfiein , der Lande Rtjlecl; , Stargard, 5, Lauenburg, Butovi, Arjaij en Breda, enz.
„ Het wapen wegens Pruisfen is een zwarte» gekroonden arend,
met klaverbladsfteelen in de Tien gels , ea als letters F. R. op de



MARK BRANDEN BUR G. 215
borst, op een zilveren veld; wegens het Mark Brandenburg een rooden adelaar met gnldcnc klaauweu en'goude klaverbladen in de vleugels, op een zilveren veld; wegens het Aarts-kamerampt een paalwijs (taande goudene fcheptcr, op een blaauw veld ;"Avegeus hctllertogdoui Genese ecu fchaakbord met vijf goudene eu vier blaauwe velden 5 wegens Oranje een goudene draagband cn een blaauwe jagthoorn ; wegens Ncufchatel een met drie zilverene fparre bezette roode paal, f, op een goud veld; wegens Maagdeburg een mtt rood cn zilver gcdecld fchild ; wegens Cleef agt goudene fchepters, ([andere zeggen 3, lelie -Harren9~y. op een purper ver wig veld , die ia een klein zilveren t, fchild zamcu komen , waarin eene ronde ring is; wegens QuLik een zwarte leeuw op een goud vejd ; vregcus Berg een roode blaauw gekroonde leeuw , op een zilveren veld; wegens Stettin een roode met » goud gekroonde en gewaapende griffioen, op een blaauw veld ; we„ gens Po2simeren een roode Griffioen mee goudene wapenen , op een zilveren veld ; wegens Casfuben eon ter linker zijde gekeerde zwarte Griffioen met goudene wapenen, op een guud veld ; wegens JFcnêcu ,3 een met nood en groen dwars geftreepr.e griffioen, op een zilveren „ veld ; wegens Mecklcnburg een zwarte biuFelskop met zilverene hoo„ rens , een roode kroon cn een zilveren ring door de neus ; wegens „ Crosfen op een goud veld een zwarten arend met uitgebreide vleuge„ len, Haart eu wapenen, en op de borst ecu zilverene halve maan, waar over een zilver kruisje ligt ; wegens fögerndorf een zwarten „ arend mee een zilveren jagthoorn op de borst, op een zilveren veld;
wegens het BurggraafTchap Neurenberg een ten fïrijd gereed flaande „ zwsrtc leeuw met opene kaken, uitfleLende roode tong, klaauwen en kroon, op een gouden veld; wegens lialbtrfiadt een van zilver en Sï rood gedeeld fchild; wegens Minden twee züvereise , als ecu Andréas-kruis gelegde , flcutcls , op een rood veld; wegens Camin een 9) zilveren anker-kruis, op een rood veld ; wegens IVev.den een goude griffioen, op een blaauw veld; wegens Scbwerin een gedeeld fchild J boven een gouden griffioen, op een blaauw veld, het ouderfle deel s» is groen met eene zilverene iuvattiiïg; wegens Ratzeburg een zilveren ,i zweevend kruis, op een rood veld; wegens Oost -vriesland eenegoudene en gekroonde harpije met uitgebreide vleugelen , op een zwart veld, met vier goude Herren in de vier hoeken van het veld; wegens „ Bleurs een zwarte balk op een gouden veld ; wegens Hobenzollern een van zilver en zwart gequartierd fchild; wegens Ruppiu een zilveren „ arend op een rood veld; wegens der Mark een roode en zilvercue gc„ fchaU-erde balk , op een goud veld; wegens Ravsusbug drie roodii „ over elkander geftelde zilverene fparren ; wegens Hohenjïeln een rood en zilver gefchakeerd fchild ; wegens Tccklenburg drie roode herten „ op een rood veld ; wegens Lingên een goud anker op een blaauw „ veld ; wegens Scbiverin een uit eene wolk voortkomende met zilver bekleede arm, die een rii g vast houd, op een rood veld ; wegens. Clettenberg een zwart hert, op een zilvcrea veld; wegens Regentin
O 4 ,



8i 6 OPPER-SAXISGHE KREIS.
een roode hertshoorn op een zilveren veld ; wegens Buren een zilvev
rene rechte balk , niet'kwasten of toppen , die ter wederzijden vér; ,, wisfelen , op een' rood veld; wegens Leerdam twee roode rechte bal; 5, ken met kwasten of hoeken, die aan beide zijden afwisfelen , op een
rood veld 5 wegens het Marquifaat Ter Veer, een zilveren rechte balk i> of ftreep , op een zwart veld ; wegens Rojlocb een op zij llaande rood „ gekroonde buffelslcop met een uitftekende roode tong en zilverene ,, hoorens, öp een goud veld; wegens Stargard een van rood cn goud „ gedeeld fchild ; wegens Breda drie zilverene Andreas - kruisjens: de „, roode Voet van het fchild is wegens de regaliën.
,, De magt van het Koninglijk PruisJ/Jebe en Keurvorstclijk BrandenS) burgsch buis, is onder Koning fredrik den tweeden tot eene hoogte aï geiiegen , die gantsch Europa in verwondering en verbaasthcid houdt i, opgetogen ; dezelve is niet zo zeer op de wijduitgeitrektheid en
grootheid van deszelfs Landen gegrond , want die zijn , in verge„ lijking van verfchcidene andere Europifche Staten , maar middenma-
tig , maar op deszelfs voortreffelijke inwendige gefteldheid , en in „ de naauwkeurige toezigt van deszelfs Regent, in den zamenhang der „ declen tot een Staats - ligchaam , en op zijne eige , wijze cn onver7 si moeide huisvaderlijke befliering en dcclneeming aan dc regeering zij-i 3, ner Staaten.
,, De gezamentlijke Landen en Staaten van dit Koninglijk en Keur9, vorstelijk huis, zo gelijk Koning fredrik de tweede dezelvcn , na „ de vrede van Dresden, van 1745, bezeten heeft, inaaken op het 39 hoogst omtrent 3000 Geographifche quadraat-mijlen uit, en bevatten 5, 529 fteden; in de 6 jaaren van deezen laatften tijd , naamelijk van s, 1750 tot 1756, zijn, (gelijk ik uit een, door een hooggeacht coL-: 39 legie aan mij medegedeeld naricht, met zekerheid weet,) in deeze j, gezamentlijke Landen, een jaar doorliet ander gerekend, 1665Ö7 9, kinderen gedoopt, cn 125348 menfehen geftorven ; dit laatfte getal 3, moet men met 3 8 vermeenigvuldigen , welke het getal van alle de 99 menfehen in die Landen en Staaten zal voordbrengen , makende een 9> getal uit van 4,7(53,224, zeer na 5 milliocnen: men fchat de geza3> mentlijke Koninglijke inkomften jaarlijks op ru.'m 20 millioènen dalers; 99 de lasten , die de onderdaanen draageri zijn eehs voor altoos vastge39 fteld , en men beeft nooit, zelfs in den zwaarftcn oorlog niet , eene j', verhoging van die lasten , noch het opleggen van nieuwe lasten onder3, nomen; na de in 't jaar 1753 té Jlmjlddam gedrukte, verbeterde, 39 befténdige lijst van het Koninglijk PruisCfchc leger, heeft hetzelve 99 toen uit 140,257 man beftaan , die , in vredenstijdc-n, jaarlijks 93 10,932,960 dalers van onderhoud komen te kosten, de montcrings^ d,e remon'terings - qnartier- en werf-kosten ongerekend , die omtrent 99_ een vierde gedeelte van die fomme zullen konnen belopen , zo dat de 93 gantfche fomme der kosten van de krijgsmagt, die de Koning beften-; 11 dig op de been houdt , jaarlijks bijna 14 millioènen dalers bedragen; *> d.e_ tu'gt, ya.n dit, krijgsheir , zo wel als deszelfs vaardigheid in dea



M ARK BRANDENBUR G. a,ï*
j, wapenhandel , is onvergclijklijk , en het wordt altoos voltallig en „ marscln aardig gehouden: tot deszelfs behoef zijn alle de Koninglijke „ en Keurvorstlijke Landen in cantons , of kleine kreifen, onderfchei-t ,, den; en ieder regiment, ieder compagnie , heeft een bijzonder canT ,, ton , waaruit de recruten getrokken worden , zo dat de regimenten ,, altoos in het canton , of ten minften niet verre van de plaatzen lig,, gen , waar uit ze gerecruteerd moeten worden; doch in vredenstijden » Wörden dc meeste recruten buiten 's Lands voor geld aangeworven; ,, cn die gecnen , welke uit de cantons in 't Land aangenomen worden „ bekomen jaarlijks, 9 of 10 maanden lang, verlof, om als burgers
of landlieden hun beroep weder te gaan waarnemen; het bovenge„ noemde krijgahcir heeft uit 10340 curasfiers , 1193S dragonders, „ lol16 httzaren, en 11 3 8 5 6 voetknechten bcftaa'.i ,• hier onder wa,
reu 4453 Opper-officiers, en 10040 Onder-officiers; een curasfier „ regiment heeft 5 , een dragonder regiment 5,(2 uitgenomen als het ,, vorige 10 heeft,) en een regiment huzaren ic csquadror.s ; een es„ quadron van de twee éerfte is 166 man, cn van het laatlle 114 man ,, fterk; een regiment te voet heeft gemeenlijk a, bataiiions , cn ieder „ bataillon 6 compagniën, naamlijk 1 compagnie grenadiers en 5 coraf, paguiën musquettiers ; 2 rcgimcntcH hebben 3 bataillons, naamlijk „ het regiment gardes en het regiment van Anbalt - Desfau , een veld„ bataillpn heeft 864, en een bczcttings;bataillon 720 koppen."
In 1-89 werden de inkomsten enz. der Pruhjlfcbe Menareiijdtrf opgegceven :
De inkomften der Bruitfifito Mmircbij bedragen , volgends opgave 111 een onlangs in druk uitgekomen gefchrift , in 1787, a- railliocn Rthl., de fchattingen daar onder begreepen , of ruim 48i miil. Hot landsch; de armée kost i2i mill. Rtli.; de civieleStaatsiniH. 330 ooo dito; 'sKcnings huis, dat der Koningin en der Prinfen 2 mill.' a 00,000 de penfioenen beliepen 130,000 ; het overige gedeelte der uitgave liet nog jaarlijks een fur-plus der ontvangst van omtrent 3'f mill. Rthl. over*
Men rekent het getal der zijde ftoffen ■ wevers , zo te Berlijn, Potsfa,;,, ais te Frmtfert en K*pmc, op löjoj die echterjaariijks flechts % Van 'C WCrk leVCrC" ' '« Sc™ t!o<"- «n gelijk getal wevers te L,m gemaakt wordt; onder deeze ifi5o wevers telt men omtrent 1200 die taf, gebrocheerde floffen , fluweel enz., werken ; de overigen behopren tot de gaasfabrieken , «lie jaarlijks omtrent 980000 EerJijpfche ellen opleveren; dc uoo ftoffeweevers werken niet meer dan 96-0,000 ellen af, makende dus te famen omtrent 1,940,000 ellén alle de arbeidslieden met elkandercu verwerken omtrent 114,000 pon'deu z.jde: bovendien worden er in Herlijn jaarlijks 28000 paren zijde kousfen gefabriceerd, waaraan omtrent 5000 ponden zijde gaan ; voor jleezc fabriek van kousfen gebruikt men , in de eerfle plaats , de zijde die daar te Lande geteeld wordt, en die met er daad van eene betere o^htett is dah die van de Levant, fchoon men «j de Pruisfifche Staaten O 5



ai8 OPPER-SAXISCHE KREIS.
20 -weinig van de-kunst van twijnen verfiaat, dat de eigen geteelde zijde niet wel voor ftoffen kan gebruikt worden, ondertusfehen, daar deeze inlandfche zijde beterkoop uitkomt en ongemeen fterk is , overtreffen de kousfen, die men er' maakt, die vaniVVww eti Lion, aangezien men zig, in deeze laatRe fteden voor die fabriek van de fiechtfie foort van zijde-bedient.
Laaten wij hier he"t volgende bijvoegen:
In het jaar 1788 heeft men in de gezamentlijke Pruisjifche Landen, Silefien daar onder begrepen , 5061 pond goede zijde gewonnen ; de teelt zou meer dan 1000 pond grooter geweest zijn, zo niet in de maand Junij een fchadelijkc honingdauw op de bladeren der moerbezié'nbomen gevallen ware , waar door een groote menigte zijdewormen geflorven zijn : in het zelfde jaar hadt de coinniisfie tot den inlandfchen zijdeteelt eene fomme van 14854 thalers , zo aan prcemiën als aiulerzins, aan en ten behoeve der zijdekweekers uitgedeeld ; in het jaar 1784 was de^zijde-teelt aldaar van 14,000 pond, behalven de floret-zijde : federt^echter geraakte dezelve zo verre in verval, dat er in het jaar 1787 niet meer dan 3400 pond gewonnen werdt ; thans vleit mèn zig daar met een verder herftcl, te meer, vermits zeer veelen van de geestlijkhcid, (welke het laatfle jaar alleen 2000 pond van het geheel product teelde , ) zig hier op meer en meer begint toetcleggc-r., en er een genoegzaam aantal, zo van bladgeevende moerbezié'nbomen , wier getal op een mille begroot wordt, als van jonge enten, in den Pruisfifchen Staat gevonden wordt, die in den laatflen harden winter weinig of niets geleedcn hebben.
Wij kunnen niet nalaaten het volgende den Leczer ooi nog medetedeelcn , y/ij zijn het der nagedachtenis van den grooten fredrik fchuldig, e« hebben boven te veel gezegd om no£ iets terug te houden ; zie hier dan op welke wijs die Monarch zijne aanzienlijke inkomften gewoon was aanteleggen.
In den jaare 1786 wees hij voorloopig eene fomme van 84,000 thal. aan , om in het rechtsgebied van Freijenvialde eene vaart te graaven en eene (luis aanteieggen, .waardoor het water, dat federt eenige jaaren bij eene .overfirooming van den Oder in die vruchtbaare landflreek overblijft een gemaklijken uitloop vinden , en niet verre van O-derberg in den Oder vloeien zal ,- welk werk voor dc dorpen cn heerlijke weilanden aldaar, van ongemeen grout nut zal zijn.
Van zijne komst tot den troon tot omtrent den jaare 1788, heeft hij de volgf.aue géfchenken gedaan, alle itrekkende tot verbetering van zijn land.
Voer hst gebeele Land,
Kijksd.
Aar. den Groot - kanfelier van kramer, tot vermeerdering van
tiet juftitie-fonds in de jaaren 17 SC cn 1787 . . 43000 Pen Staats - minister Baron van zedehtz , voor eene nieuwe
'School toinmijfi-' ■ '' • • - ? • 1300e



MARK BRANDENBURG. 219
Ter vermeerdering van het UniverCteits-fonds . , 13009 Den Staats - minister van werder, tot behoudenis en verbetering der fabrieken . . , 100000 Tot de aanlegging der Stoeterijen in Pruis/en . 50000 Ten bouw van Kerken en Predikants-woningen op het land . 5000 Voor 20000 fchcpels koren, aan yerfcheidene door overftroo-
ming geruïneerde onderdanen . , i3ooo Bewilligde Stcué'r wegens fouragie-leverantie voor de Kavallerij, 371000 "Voor het onderhoud van het nieuw krijgs - collegie . 70.000 Ter inkomstvermeerdering der Ministers aan bjijtenlandfche hoven , der opper-rekenkamer, van het gezondheids - collegie en andere collegiën . . . 100000 Aan de kasfe yan den Lombard . . , 4000 Ter inkomstvermeerdering van de Franfche Predikanten , 8000
Voor le Keurmat k Brandenburg,
Voor gebouwen en verbeteringen, in Berlin . . tfooooo De armen-fondfen in Berlin , . , , 3ooo Inkomstvermeerdering der Lntherfche en Gereformeerde Predikanten in Berlin , . . , 5 5 00 Aan verfchcidene privaat - perfoonen tot verbeteringen op het
l'1"! • • » . . 40000 Ten bouw van een arm - en werk-huis in Strausberg , afflagsge-
wijze aangewezen . . # 4350Q Ter betaling van verfcheidene gecontraheerde fchulden voor oude Domein - gebouwen • . . 6000» Voor waterwerken op den Havel , . 20000 Ter verbetering der baden in Freijenwalde , , , s0oo Tot ftallingen voor de huzaren van eben , . , soooo
Voor de nieuwe Afcri.
Aan het weeshuis te Ziillicbau, tot afdoening van deszelfs fchulden, 11000 Ter verbetering der etablisfementen op de uitgedroogde Oder-
eu Wartbt-breuken • , . , , 80000
Voer Vomvseren,
Voor de landverbeteringen van eenige private akkerlieden in
Vommeren eu in de Nieuwe Mark . . . aoooeo
Bewilligde hulp voor de dorpen , tot het kapittel van Colberg
behoorende , , _ ' 1000
Veor Oost- en fVett-pruisfen. ■inwilligde hu!P voor de dorpen om Marignburg, die doorover-
ftroemingen geruïneerd zijn , $04»



226 OPPER-SAXISCHE KREIS.
Ter verbetering aan cn voor bet kanaal van Bromberg ■ 33 8000
Voor gebouwen in Koningsbergen . . . 15000
Voor een fchoolhuis in Ctilm, beftemd voor 40 nieuwe Kadetten , 16000
Voor de vesting Graudenz , .' . . 15000
Voor het fort Lok .... jooo
Voor ie Provinciën Magdeburg en Halbcrftad.
Voor nieuwe ftraalWegen . . . 100000
Voor Laudsverbeteringen in beide Provinciën , . 1098000
Voor het fteenkolen bergwerk te Wetten • . • 100000
Voor den vrijen loop der Elbe bij Magdeburg , . 13200
Voor een armhuis te Magdeburg . . • J2000
Aan de Walfche kerk cn het weeshuis aldaar . . 1000
Aan het armhuis te Ilalbcrftad . ... 2000
Idem te IUlle ..... . 1700
Ten bouw ecner kerk te Tbale in het Halberftadfche ,1 240»
Voor de Wettpbaalfcbe Provinciën,
Ticnjaarig avans , vrij van iuteresfeu , aan de kooplieden in Bie-
lefeld, ter uitbreiding van hunnen linnenhandel . 5000»
Aan de ftad Minden , tot afdoening der fchulden door haar in
den oorlog gecontracteerd . . . 7800
Voor Silejietlr
Voorde v&tingbotiwett . . i 150009
Ten bouw ecner artillerij - kaferne in Breslaa . . 215009 Aan de ftad Landshut ten bouw van nieuwe huizen in de ftad,
als mede voor de voorlieden die doorbrandgeledcn hebben , 35000
Tot blusch- toebcreidfclcn in Namslattvj Valkurtz . 6300
Bewilligde hulp voor de fabrieken .... Sooo
Ten bouw der ftraatwegen . , 10000
'Ter verbetering enz. en fchadevergoeding van overftroomiugen , 8310e Ten bouw van eenige kerken en fehoolen , en tot bezoldiging
der Schoolmeesters ..... 18300 De Rijksdaalders tegen 36 Huivers Hollaudsch te rekenen.
In de maand December dos jaars 1790 fchreef men van Berlin het volgende , en met de opgaa,ve daarvan zullen wij van dit onderwerp, afftappen:
,, Zijne Majeftet de Koning heeft in dit jaar drie en een half millip.cn a, thal»rs aan ijet Land prefent gedaan; alleen voor nieuwe gebouwen,



MARK BRANDENBURG. fiit
„ (het (lot alhier en dat te Charlottenbnrg uitgezonderd,) zijn daarvan „ 540000 thalers geëmploijcerd. Uit do Hof-Staats - cdsfa heeft ~Zij„ 11e Majefteit 10000 thalers laten betaalen, om Hoogstdeszelfs veld„ equipagie in den vereischteu ftaat te brengen.
Van Duitschlands hoofd wateren Ioopen er twee floor 't Mark, zijnde de
r i v I e r e n.
Elbe, ' Oder,
Er zijn voords vejfchcidene anderen, ook canaalen , die door meergemelden fredrik den grooten , of aangelegd , of zonderling verbeterd zijn.
Het eerst dat ons nu te befclirijven Maat is
HET OUDE MAR K.
aarin komen ons eerst voot dc volgende zeven
onmiddelsaare steden.
Stendal, Zalsweiel, Gardelegen, Sechaufen, Tangermunde, Osterburg, Werbtn,
landsvorst li/ke ampten.
Salmvedel, Distorf, are.mdsee (*)} Tankermunde, Badingen, Bergftai, Ameburg, Buch.
Behalven deezen bevat Het Oude Mark nog het ampt Dmnbek, en eenige adelijke piaatfen en gerechten , waarin nog gevonden worden de volgende
steden.
Betzendorf, Apenlurg, Kalbe, Bismark:
(*) Deeze capi taaien en kleiner eureijven wijzen weder aan als voeren,



DE PREGNITZ.
Ifj/it Landfchnp is mede niet weinig door den grooten fredrik; Verbeterd, hetzelve wordt verdcid in de volgende Kreifen
De FERLBERGSCHE, [Perlberg, lPit$enberge. PRIZWAE• K1SCHE,- [Prizmlk, Frèienftein, Meienburg, Putlitz KlJ■ RffZISCHE, [Kijritz. HAVELBERGSCHE, [Havelberg.
LENZENSCHE , [Lenzen, WITSTOCKSCHE , \JVnfioth
WlLSNACKSCHE, fVilsnack.
Bchaltefl deeze fteden liggen in ie Prtgnltz nog 24° dorpen , docli Van allen dezelvcn is niets aanmerkelijks te "zeggen ; alleenlijk kunnen wij aantekenen dat liet fteedjen Welsnac},:,■ oudtijds zeer beroemd gewerden is , dewijl men aldaar drie hostiën heeft aangebeden, die ft» j-333 in de afgebrande kerk onbefchadigd waren gcbleeven , en ine» zegt ^ dat op ieder een droppel bloods zou gezien zijn : dervvaards gefchiëdden daarom veele bedevaarten uit de omliggende piaatfen , zijnde oorzaak dat deeze plaats van eeii dorp tot een ftad is geworden: eindelijk werden deezen door liet bijgeloof misbruikte hostiën, door den Luthcrfchen Pre-" dikant J0ACH1M ULEittD , verbrand ; zeker een bewijs dat men die fchuimtjens in 't jaar 1383 belogen had.
HET MIDDDEN MA R K.
JQht wordt verdeeld in de volgende agt Kreii'en : Dc HAVELLANDSCHE , [Brandenburg, Potsdam, Werdcf, Standaü', Natten, Rateno, Oraniënburg, brezerbe. Plauen,C,am. wen, Fehrbellin, Friezack, Rhiuo. NIEDERBaRNIMISCME, [Berlin, Coln aan de Spne, Friedericlmverdcr, Dontha. *tn, oï Neuftadt, Iriderichsftadt, Berm. OBcRBARMMISCHE, [Brhzen, Strauzberg, Neuftadt - Ebenvalde, Biejentha,,Oderberg, Frienwalde, Aken-Landsberg. LEBUS1SCHE, [Frankfurt aan den Oder, MuMife, Munclienberg ,LebiisJurfimwalde; Seelo,Gorüz, Falkenhagen. PBLTOIiCHE , [feite , Koptnick, Treppin, Mittenwalde, Wusterhaufen, Tcupitz, Bucholz-. ZAÜCHJSCHE , [Treuenbritzen , Belitz, Saamund, Werder, liegetar. RUPP'NtSCHE,- [Neu-ruppin, At--uppin , UusinImienyGranfee, Linde, Neuftadt aan de Dosje, Rhinsberg,WH$berg. STURKOISCHE cn BEESKÜiSCHE, [Beesks, Smks.



MARK BRANDENBURG.
223,
Van alle deeze fteden kunnen wij flechts het volgende merkwaardige aantekenen : Brandenburg en Potsdam zijn zekerlijk de aandacht van deo reiziger overwaardig ; Pot.dam meest , om dat het boven al de genegenheid der Pruisjlfcbe Koningen tot zig heeft weeten te trekken , zijnde door dezelven ongemeen vergroot en verfraaid; geen een huis is er zegt men , dat naar het nabuurig huis gelijkt : op de marktplaats is een piramide of grafnaald opgericht , die vier zijden heeft, 75 voeteu hoog is, en z),i:engevocgd uit Silejitcb marmer van allerhande kleuren; op iedere zijde ftaat een marmeren borstbeeld der Pruispfcbt Koningen; de voet is van wit Italiaansch marmer, eu op iederen hoek ftaat een beeld van het zelfde marmer : nabij deeze ftad valt het koninglijk lustflot Sans-fouci, ongemeen fchoon in >t oog: Koning fredrik de tweede, heeft aanftonds, na het aanvaarden der regeering,hetzelve op een woesten berg, van binnen en buiten kunstig, doen aanleggen; de berg is in zes tcrasfen afgedeeld, ieder van twee trappen hoog. en op ieder terras liggen de beste wijnftokken in de muuren beiiotcn , met glazeue deuren; mecsterftukkeu van beeldhouw- en fchilderktmst zijn bier talrijk; in een prachtige cederhouten kamer , is ook eene keurelijke uitgezochte boekfchat; het (lot is met fchooue tuinen omringd: frediuk de grootb heeft eene bijzondere liefde voor dit lustflot gehad, zo groot echter niet, dat die liefde zijne gerechtigheid zoude hebben doen zwijgen; blijkens daarvan de volgende anccdote :
Het verdroot den Koning, dat dc laan , welke op den voornaamften ingang van dit lustflot loopt, niet anders kon aangelegd worden, dan dat dezelve met eenen hoek moest lopen; des Kouïngs gunftejingeh deden verfcheiden voorflagén om zulks te verhelpen — de zwarigheid lag voornaamiijk in de onoverwinlijke liefde van eene vrouw voor een huis , welk een erfgoed was , cn dat zij voor geen' prijs aan den Koning wilde' verkopen: de Generaal Graaf kotiiekdükg beweerde dat de Konin» haar kon dwingen, eene drievoudige vergoeding der waarde, of een veel beter huis daarvoor aantenemen : d'aroehs werd hierover een wc-'nig driftig, en beweerde met levendigheid , dat de Koningen niemand het ziinc raogceu nemen, hoe duur zij het ook wilden betalen; want dat men dan ook wel dra van een huis op de vrouw en dochter van iemand zulke vrijheid kon toepasfen, in welk geval het klaar is dat de meerdere Waarde van geld het verlorene niet vergoed - de Koning zeide : d>auu* beeft gehjx — de laan maakt ook nog tegenwoordig een hoek.
Over den handel en fabrieken vin Potsdam heeft men in denjaajee ,,9. het volgend bericht in openbarren druk laaten uitgaan ; dus luidt het-
Dc U&Jotsdam, aan de Have/ gelegen, trekt ran deeze rivier w U ke difl lang, de ftad benen (Wint, door haare vischviikheid en ft'erken ichecpvaart, ongemeen veele voordeden; aan den eenen kant is zij met de hlbe en de Noordzee, cn aan den anderen kant met de Spree , Oder *" «"««yereenigdj terwijl de gamfche fchcepsvaart van Uambttrg «a Jifeslau, en het overig gedeelte van Silifin, gelijk ook na ir<!t-pr»i ■



224 OPPER-SAXISCHÈ K R E I S.
Jen, door hot Brombergftbe kanaal, deeze rivier pastoeren móet: mc£ 'de regeering van Koning fredrik wilhem den éérsten begon zig Pots' dam eerst in vollen luister te vertonen, makende deeze Vórst met deszelfs uitbreiding en verfraajing ecneu aanvang , 't geen de kroon, van 1717 tot 1787 ,' en dus in 70 jaaren 24 ulillioeneft thalers gekost, heeft, alleen van 1741 tot 1777 zijn er , op Koiiinglijke kosten, 8ï vorstlijke gebouwen , 72 publieke, 103 millitairc Cn 449 burgerhuizen , famèn 705 uitmakende, gebouwd geworden de gehecle ftad,' met derzelver voorlieden ,' bevat thans 1 708 huizen , welken !voór 1,081,725 rijksd. in de braudkasfe aa'ngeflageri zijn; terwijl het getal der inwooneren, in den jare 17S5, 2 3,293 beliep ; zijnde hier echter 5376 weeskinderen en 8 866 krijgslieden onder begreepen : de landbouw is hier van weinig betekenis ; bij de vechocderij is het voederen1 Op de ftallen genoegzaam algemeen ingevoerd: de visfchcrïj is er aanmerklijk, ook de ooft- en moesbonw , welke bijzonderlijk wegens de' menigte van boomkwekerijen, onder welke die van iieijders , fisciiek cn becker. de voornaamften zijn , een aanzienlijken tak van nering uitmaakt: de wijnoogst bedroeg in 17&3, van 372 morgen Wijnbergen i 3 8 6 vaten , waarvan ieder voor 1 8 thalers verkocht werdt : te Grabozv bevinden zig kolonisten , welke men derwaards gelokt heeft, en aan welke het verbouwen der hop is opgelegd geworden; men vindt hier gedeeltelijk christen , gedeeltelijk joodfche kooplieden, die nï 't groot handelen ; de drogist- eir fpecerij - handel op Saxen is ongemeen flerk;' de kooplieden ftaan onder gilden , doch de drogisten maken in Bettih een afzonderlijk gild uit ; de manufaaunreir-en fabrieken maken het voornaamftc gedeelte van den Potsdantfcben handel uit: ouder de vorige rceering lokte men vreemde mannfaéruriers uit Laufits, Silfjien en di Nederlanden , gelijk Ook kolonisten uit Polen, Frankrijk en andere lauden derwaards: allen ftaan zij onder eene coinmisfie tot de fabrieken en manufactuuren , onder het opzicht van den fchattingeaad en het beduur des vijfden departements van het generaal - directorium; hiertoe behoort een fabriek - infpeclor , een medelid der regeering, (de Heer Raad buddens,} nevens een keurmeester der fabrieken: in den jaare 1779, waren te Potsdam 568 weefgetouwen cn 1369 arbeidslieden aan den gang ; de waarde van alle vervaardigde waaren bedroeg 440,490 thalers , waar van voor 3,611,590 thalers binneulandsch , doch voor 78,900 buiten1" landsch verkocht werden ; de daartoe benoodigde meteriaa'lcn kostciï 221,500 thalers.
Wat Berlin, de Köfl'ingïijke réfideüticftad , betreft , dezelve is niet minder dan eenige andere hoofdftad van Duitscbland van vccl'e voornaame gebouwen voorzien; in den jaare 1755 telde men cr 5326 huizen, cn 126661 menfehen : voor de Spandquer poert ftaat het groot en aanzienlijk invaliedenhuis, dat freprik de tweede gebouwd, en in 1748 ingewijd heeft ; het wordt door 600 foldaaten 1 3 officieren met vrouwen.
én-



MARK BRANDENBURG. ^5
* ki,u!eren' Smartende ongeveer 1000 zielen, bewoond , ieder fol daat ontvangt, behalven de monteering , alle , dagen 6 goede grosfer/,
Rabij JÏ,rA» .1 een fraa, Koninglijk lustüot, 't welk in r788 ve4, verbeterd is, toen er ook nieuwe vertrekken aan de «jde van den ' g maakt z.jn: de vertrekken aan die zijde van het Hot zijn waarlrjk K Se" o pracht, fmaak en rijkdom met el
i.a.der0m den voorrang: het vertrek , alwaar de troon ftaat, mnnt inzonde he.d mt ,„ pracht; de zoldering is van k„„5tig beeld- e lle.k verguld ; de wanden zijn met rood fluweel behangen en met riikê
dene ga önnen ; de hemel van den troon is insgelijks van rood fluweel, n pronkt met het Koninglijk PruisfiAbe waj>en , \ ^ ^Jg en boven ziet men eene gondene zon : de fpiegel is 96 duim hoog, ,
./' V?1 ; ' * éé" ftl,k' * ^«ruiten op de gantfche'zijde van het flot zij» allen n.euw, en kosten het ftuk t 8 rijksdaalders : d* andere vertrekken z„n groen, blaauw, rood en mahoni verlakt, allen éven kostbaar: met één woord , het is onmogelijk al de fchoonheden erf pracht deczer vertrekken en derzelver fchilderftukken te befchriiven
In 1789 heeft de Koning in die ftad ook een leerfehool , om in het gencezen der dieren onderweezen te worden , even als te Parijs Winf*.*" Dr."d'n ' lmca 0Pr^l>ten , waartoe zijne Majcfteit één der fraaute tuinen van de ftad, naamlijk die van den Hof- en Post-raad eertram, voor ao.ooo rijksdaalders deed koopen
b 1788 fchreef men van daar bet volgende: „ Op éipres bevél „ des Komngs zullen nu alle de winkelierskraamen , welken tot hiertoe „■ verfcheidene fchoone pleinen en hoofdftraaten , in deeze relidentieftad „ ontiierd hebben , gantschlijk weggeruimd worden; met dc zo^an, „ de Danbcffcbe plaat, zal het begin worden gemaakt, en dat plein zal „ ,n tegendeel met de ftandbeeldeu van vérfcneid'ene groote Generaal. ,, verfierd worden; waaronder dat van den beroemden Generaal v0N ;, T5EN het eerfte zal zijn; ook zal aan de westzijde van dat plein een" » nfcnw wacht- en exercitie-Tiui* voor een batarllon, in den hfeuwfferf
fmaak, opgericht worden."
Vijf jaaren vroeger ia x733 naamlijk, werd op een der torens va* Bcrhn een me taaien flandbeeld geplaatst, weegende 1600 ponden cff verbeeldende de zegenpraal van den Godsdienst
Van eenige andere der veele fteden in de m<Ue,„„ark gelegen, zo«= med veel tot lol kunnen gezegd worden; maar ons bellek laat° niet J fcreeder daarover uitteweiden.
HET IJCKER-MAR K.
Dit wordt verdeeld in de volgende twee Kreifèn , en bev£ •te daarby aangetekende fteden:
l , • P



2 2'5
OPPER-SAXISCHE KREIS.
UCKERMARKSCHE KREIS, [Prenzlo , Templis, Liechén, StrasZburg, Zshdenick, Potzlo, Boijtzenbwg, Friedenwalde, Furjlenverder. STOLPIRISCHE KREIS, [Neu-angermunde, Brusfa, Schwedt, Vieraden, 'Joachimsthal, Stolpe.
HET NEU-MARK.
jlEEet grcotïïe gedeelte van den grond van dit gedeelte van KeurBrandenburg, is zandachtig, fehoon het ook goede landen heeft, die echter thans zo wél niet bebouwd worden , dan weleer ge-
fchieddé ■ het wordt verdeeld in de Had Kujlrin; zeven oor-
fpronglijke 'Kreifen, die in de voorfte en achteifte Kreifen verdeeld worden , en vier ingelijfde Kreisfen.
Van de stad Kuflrin niet veel bijzonders te zeggen hebbende, kunnen wij overgaan tot het opnoemen der Kreiièn; de drie eerften zijn de Voorkreifen; zijnde de,
SOLDINISCHE, [Soldin,Lippehne, Berlincïien. KONINGSB E R GIS C H E, [Koningsberg, Schönflies, Berwalde, Zekden, Neuendamm, Furfcenfelde, Mohrin. LANDSBERGiSCHE, [Landsberg. FRlEDEBËRGISCHE,. [Friedeberg, Briefen, Waldenberg. AREi\SWALD1SCBE, [ArensvtaUe, Bemftein ,Reez , Narenberg , Neuwedel. DRAMBURGISCF1E , [Dramburg, Calies, Falkenburg. SCH1EVELBE1NISCHE, [Scmevelbein. SïERNBERGISCHE , [Dros/en, Sternberg, Reppen, Koningswalde.
Tot deeze Kreis behoort- ook de Balij Brandenburg, welke eenige goederen bezit, en daaronder de steden Lagan en-
Ziei. enzig.
CROSSENSCHE, [Cros/en , Robersberg, Sommerfeld, Molenburg. ZULLICHAUISCHE, [Zullichau. COTBUSlSCHE, [Cotbus, Peitz.



HÉT VORSTENDOM W E I M A R,
Ïn ƒ t gedeelte van Het Duitfche Rijk ontmoet men de vol-
STEDEN.
Wehnar Buitjïaii, Becka, Tannrode, Butteljlett, Sulzd, Domburg, Burgel, Neumatk, Appoüeda.
%m Vorftendom is wel in ampten afgedeeld, doch in wei-
dorpen , doch van een en ander is niets bijzonders aanteteketen; waarom wij kunnen overgaan tot
HÉT VORSTENDOM ÉISÈNACH.
Ïl)it is mede, volgends Duitschlands gewoonte, fa arn»téh af gcueeldj doih om dezelfdp rprfen k„ ampcen at-
tij daarvan alicenlij de ' b°vcn > noemer*
S T E D' Ê N.'
'Èifenoch, Kreutzberg, Èecka aan de Werra, Jendi Lobeda, Remda, Alftett.
fena is eeriè vermaarde univerfiteiu-ftad - ■
zienlijke gebouwen gevonden worden' ' " Verfcheidene **
HET VORSTENDOM CÖBURG,
B ft land heeft een vruchrh-j-iiw. ~~ j ■
voo™aae ' de 2*> *
P 3



223 OPPER-S AXISCIIE KREIS.
r i v i e r e n.
ïiztV. 'Grimpe, Röte, Lauter, Rodach, Steinach, Werra.
Cohurg wordt verdee'd naar de bezittingen welke de onderfebeidene liniën van het huis Gotha, daarvan werkelijk hebben; deeze liniën zijn de volgende.
Saxen - Cohurg - Saalfeld, [Coburg, Rodach, Neuftadt
aan der Heide. Saxen - Meinungen, \Schalkau, Sonneberg. Saxen • Gotha, bezit een zeer gering gedeelte.
Saxen - Hildburghaufen , [_Hildburghaufen, Eiszfeld, Hüdburg, Ummerftadt, Konigsberg.
Te Coburg werd eertijds liet vertrek getoond, waarin iuthei, 1530, eenige maanden gevangen gezeten heeft, om dat hij verachtelijk van zijne Overheden gêfproken had : in- dit vertrek wierp hij ook zijn intkoker na den Duivel, waarvan men de fpatteu toonde; maar federt het vernieuwen van de kamer, kan men niets meer toonen —■ men had er evenwel gemaklijk weder inkt kunnen opfmeeren; 't geloof zou wel' gevolgd hebben ; want immers was het tooneel in 't land der geloo-, vigeu !
HET VORSTENDOM GOTHA ^OCieriii ontfpringen de volgende
rivieren.
Leine, Jpfelftadt, Gera, Nèsfe.
Oflchoon in twaalf ainpten verdeeld zijnde , bevat het echter Hechts de volgende zeven
steden.
Gotha, Waltershanftn,. Friderkhro.de, Blafii-zella, Icfc ■ tershaufen, Krankhfeld, gedeeltelijk; Ohfdruf, in het Graaffchap- Giekhen.



HET VORSTENDOM ALTENBURG. 229 Van geen van allen is iets bijzonders aantetekenen. HET VORSTENDOM ALTENBURG.
¥>
-iWit wordt mede in ampten verdeeld, doch waarvan fommigen ongemeen klein zijn, en deeze ampten worden weder on, derfcheiden naar derzelver drie onderfcheidene bezitteren, (drie broederen, welken dezelven dus bij erfverdceling ten beune vielen ,) doch bij den dood van den middenften broeder is zijne bezitting aan den oudften gekomen, des zijn er nu maar tvveederlei, als de
Gothafche, [Altenburg, Lvcca, Schmöllen, Ronrteburg, Ei- '
fenberg, Camburg, Orlmimunda, Kahla Coburg-Saalfeldfihe, [Saalfild , Posneck , Grafènthal,
Lehjlcn.
De voorgemelde , bij de Gotbafcbe ampten ingetrokken , waren de »W«N»«*o» de middenfte der drie broederen bovengemeld.
Tot de befchrijving van de Landen der Hertogen van Saxen behoort die van de Landen der Vorsten van Hatzfeld befh™' dc m een gedeelte van het Graaffchap Gleichèh, van de Neder" heerlijkheid Cranïchfeld, en de Heerlijkheid Blankenham ■ men" vindt in alle deeze bezitten geene andere fteden dan Bhnkenlmgen.
HET VORSTENDOM QUERFURT.
D) ■
AUJl vier ampten waaruit dit Vorftendom beftaat liggen niet bij elkander, en draagen dezelfde naamen als de fteden'die daarin gevonden worden; zijnde de volgende
steden. Querfurt, Heldnmgen, Juterbock, Dahme.
P 3



HET HERTOGDOM
PQMMEREN.
• 30it Hertogdom is, over het algemeen genomen, vlak, want het heeft maar zeer weinige bergen de grond is voords op eeni» ge plaatzen wel zeer zandig, doch op de meesten vrij vast en goed; de inwooners kunnen jaarlijks zo veele graanen inoogften ais zij niet alleen tot eigen nooddruft noodig hebben , maar kunnen ook een goed gedeelte daarvan nog na elders vervoeren : daar de grond niet vast genoeg is om te bebouwen, wordt ze aangelegd tot weiden, dip zeer goed voor het hoornvee zijn de
Pommerfche ganzen zijn wegens derzelver grootte ongemeen beroemd ; de hammen, worsten en zalmen, welken men van daar beeft, zijn bij de liefhebbers van een fmaaklijken disch ook in geen gering aanzien. Men heeft er de volgende
RIVIEREN.
Qder, Reckenivz, Ucker, Ihna, Rega% Per/ante, Wipper, Stolpe,, Lupo, Lebe.
Het Hertogdom wordt voords verdeeld in Voor- en Achterpmmeren: derhalven ftaat ons thans eerst te fpreeken van
VOOR-PO M MEREN
Daar dit gedeelte van <t Hertogdom aan Zweden, zo wel als aan Pruis/en behoort, kunnen wij hetzelve verdeelen in het
3 f <T Vorftendom Kugen, [Bergen.
| 'T Land van ^traalzund, [Straalzund.
g 'T Vorftendom li gr tb, [Barth, Damgard, Tribfees, ^ i Grim, Fransburg.
| 'T Graaffchap Gytzko, [Gutzko,Loüz,GreifJialde^ |j Lasfan.
g V. 'T Land ffo/gpst, [migast.



P O MM E R E N. 231
Behalven deeze (leden liggen in dit gedeelte van Voor-pommeren , nog verfcheidene aanzienlijke Eilanden, half-Eilanden, Kerspelen, enz. , doch waarvan niets zeer bijzonders aangetekend kan worden des kunnen wij nu overgaan tot het
PRUISSISCH AANDEEL.
Dit wordt bij fommigen in Kreifen afgedeeld , en daarin komen ons eerst voor deeze
ONMIDDELBAABE STEDEN.
Stettin (*), Awlam, Uckermunde, Pnfemkk, Demmin, , Trepto, Garz,
Tot de ftad Stettin bchooren nog eenige Koninglijke ampten, Waarin, onder anderen, gevonden worden de sfiaütfm Neur 'tvarp, J-'armen en Penkwn.
Voords liggen in dit Pruisjisch aandeel,
Het Eiland Ufedom, [üfedom. f • Wollin, [Wollin.
ACHTER-POMMEREN.
Dit behoort geheel aan de Kroon van Pruisfen, en beat voor eerst de navolgende
ONMIDDELBAARE STEDEN.
Greiffsnhagen, Damm, Babi, Piritz, Stargard, Golno, Greiffenberg, Trepto, Cammin, Bdgard, Neu-ftcu'n Rugenwalde, Zano, Schlawe, Stoipe, Lauenburg, in de Heerlijkheid van dien naam; Buto, in dezelfde ' Heerlijkheid gelegen.
Voords ontmoet men er, in eenige Koninglijke ampten ftricfen, enz , nog de volgende
STEDEN.
Fiddicho, Jakobshagen, Zachan, Masfo, Steppenitz, TrnpeUntt* Frienwald, Daber, Regemvalde, Strammehl, Labes, WancS:* rin, Plat, Palzin, Palm, Rumenelsburg. ' Ö"
(*) Hiertoe beboert bet Jleeii/cit PoLitz,
P 4



HET VORSTEN DOM C A M M I N.
30c plaatzen, hiertoe behoorende, liggen verfirooid, waarom zij op de Landkaarten niet wel aangeweezen kunnen worden ; zij bevatten geene anderen dan de volgende
STEDEN.
Colberg, Coszlin, Corlin, Naugardten.
Van Coszlin zouden wij nog kunnen aantekenen , dat hetzelve , na in 1718 door het vuur bijna geheel verwoest te zijn geworden, weder en' yeel prachtiger is opgebouwd: inzonderheid is dc groote markt aanzienlijk, dewijl alle de huizen aan de vier zijden, twee verdiepingen hoog, onder een zelfd dak ftaan , en op 't midden van de markt is, 1724, ter jsere van fredrik willem , deszelfs becldcnis door de ftad opgericht geworden, met een opfchrift, tot eene dankbaare gedachtenisfe voor den Koninglijken bijftand tot herbouwing van de flad verleend.
HET VORSTENDOM ANHA.LT,
10it Vorftendom is weder in aandeélen verdeeld, waarom wij, h geen ons plan vordert daarvan te zeggen , dus zullen vpordraagen:
Desfailfche aandeel, \_DesJau, Oraniënhawn, pagyn, Jesnitz, Worlitz, Gropzigk.
Bemburgfche aandeel % [Bernbuxg, Ballenfca.it, Hatzgerode, Gunterberg, Haijm, Gerunde.
Aanmerkelijk van de ftad Hatzgerode is het, dat dc muuren derzelve, f\i die der huizen, van bont marnierfteen gebouwd zijn , welke ftcen iiï £ie contrjj veel valt.
Cötenfche aandeel, [cöthen, Mënburg, Güsten. %efb(Ier aandeel, [Zerbst, Lmdau, Rozeau, Ceswki.



SCHWARZBÜRG. 233
Dö Abdij QUEDLKfBURG , (een volgend gedeelte van het Duitfche Rijk,) bevat eene ftad van dien naam, en een menigte overblijfzelen van dorpen, alle welken door den oorlog vernield zijn.
Het Stift WALKENRIED, heeft geheel geene fteden , en is ook maar zeer klein,
HET VORSTENDOM
SCHWARZBÜRG.
3En dit Vorftendom hebben twee Vorstlijke hoofdiiniën plaats, die zig in den jaare J713, bij een eeuwig verdrag met elkander verbonden hebben, waarbij de afdeeüng van het Vorstlijke huis in twee hoofdiiniën, naamlijk in de Sonderhaufijche , en de Ru dplfladfche bekrachtigd , de onverbreekelijke bijéénhouding van hunne landen cn lieden beflooten, het recht der eerstgeboorte ingevoerd , en andere huislijke belangen bepaald zijn : volgends deeze eeuwige overéénkomst, zijn er dan tweedcrleie landen, en eerst de
SCHWARZBÜRG - SONDER- SAmfiadt, Pinnen, SondevhanHAUSISCHE, \ Jen, Greusfen, Ehrich.
ld de ftad Sonderbaafen , in liet tuighuis, is de Pustricb, een afgodsbeeld van de Wenden , te zien , dat van zwart blinkend metaal gegooten, en inwendig hol is; het heeft een dik onder- en opper-lijf, dat i$ el in den omtrek heeft, kunnende de buik een emmer waters bevatten, ook een ronden dikken kop, waarin een klein rond gaatjen .in de plaats van den mond; een dergelijk gaatjen is er ook op het hoofd: de reehterhand ligt op het hoofd, dc linker arm is afgehouwen, debeenen zijn verminkt, en het rechterbeen is gebogen.
C Rudolliadt, Feichel, BlankenSCHWARZBÜRG-RUDOL- > burg, KonigJee,Leutenbelg, STADSCHI, ) Hm, Frankenhaufen, Eeerin-
gm, KölbrQ,
• Pï



234 OPPER-SAXISCHE KREIS.
Behalven deeze fteden behooren aan de Schwarzburg - rudolJladfche Landen nog verfcheidene dorpen, flooten, enz. ; doch van het een of het andere is niets van aanbelang te zeggen; derhalven kunnen wij weder tof een ander gedeelte van het Duitfche Rijk overgaan.
HET GRAAFSCHAP
MANSFELD,
JP^e gronci van dit Graaffchap is wel zeer bergachtig, docji heeft ook goede bouwlanden, veele aanzienlijke bosfohen, fehoo, ne grasweiden, wijnbergen , goede wiJdbaanen en visfcherijen, eene zoutziederij , en eene in drie deelen onderfcheidene mijn , die eene foort van lei oplevert, waaruit koper gefmolten wordt; honderd ponden van de beste leiè'n , leveren, doch zelden, volkomen , 5 ponden, en honderd ponden van de fiechtfte lei maar
2 ponden gezuiverd fijn koper uit in dien kifteen ziet men
niet zelden de afbeeldingen van aflerfeie dieren, voornaamlijk die van visfehen, ingedrukt.
Dit Graaffchap is gedeeltelijk Maagdenburgsch, en gedeeltelijk Keur■ faxisch Leen; ieder is wel in verfcheidene ampten pnz, afcieeki, doch daar dezelve , voor een groot gedeelte, zeer cn» beperkt zijn, tekenen wij alleenlijk aan de
STEDEN.
I.) Eiszleben (*), i.~)Hettsftadt, i.)Wippra, i.)A-tern, Mansfeld, Gerbftadt, Schraplau, Leunbach.
'T Graaffchap STOLBERG, dat nu in orde van befchrijving volgt, heeft alleenlijk één fteedjen, den zelf. den naam draagende, gelijk in
- (*) De fleitii mei i.) getekend, beboeren tet iet MaagdenbiirgfplÏ!»



M A N S P E L D.
'T Graaffchap WERNIGERODE geene andere ftad als do
naanjlïad ligt; het zelfde zij gezegd van 'T Graaffchap BARBIJ.
DE HEERLIJKHEDEN DER GR AA VEN VAN REUSSEN.
JCDeezen bchooren aan onderfcbeidere liniën, doch wij zuil i flechts met haarc fteden opnoemen , het geen voor ons pla volflaan : zij zijn dc volgenden: r
De Heerlijkheid greitz, [Greipz, Zmlenrodu,
gera, [Gera, Ltmgenberg, Saaiburg.
I ~~ sciileitz, [ScMeitz, Fanna.
lobenstein, {Labtnftein , Hirschberg.
DE HEERLIJKHEDEN DER GRAAVEN VAN SCHÖNBURG.
S Hoofdlf"rön k"™en deeze Heerlijkheden in twee hoofdverdeelmgen afgedeeld worden; wij zullen ze, aïdelZZ
£. hUnnC ftede" fleChtS * **** volgen,
ü^e Heer^jkhercI waldenburg, [Waldenburg. T GtofTchap hartenstein, [HartenMn. DeHeerl ij kheid s te t n , [Losnitz.
" ' — lichtenstein, [Calenberg.
glauchau, [Glaucliau, Merena, Emstthal
— ■ '— remissau.
■ penig, [Penig.
' hociisburg, [Lunzenau, Btirgfladt.
~ ■ Wechselbürg, [Wechjelburg.
HET GRAAFSCHAP HOHNSTEIN,
met de heerlijkheden
LORA en KLET TEN BERG. hotllmaQ *****
steden.
Muftadt, mticforoic, ^rish, Sachfi, Bennekenjlein.



DE NEDER-SAXISCHE KREIS.
et eerst dat ons in deeze Kreis voorkomt is HET HERTOGDOM MAAGDENBURG.
Men vindt in hetzelve goede weilanden, er wordt ook graan gewonnen,- doch het ontbreekt hier en daar aan hout; zoutbronneu zijn er zo rijk, dat zij een goed deel van Duitschland van zout kunnen voorzien; er is ook een goede kopermijn : in i?8p is aldaar een zilver - en lood - ader ontdekt.
Om de gemelde overvloed van zout, welke hier gewonnen wordt, is ieder huisvader verpligt voor zig zeiven, voor zijne vrouw, en zijne kinderen, als ook voor zijn overig huisgezin en vee , eene zekere meniite zout te koopen en te betaalen ; naamlijk, iedere perfoon die over de 9 jaaren oud is, wordt op 4 metzen, (eene zekere maat,) aangeflagen ; voor iedere bevruchte of zogende koe, a- metzen, en voor 10 zogende fchaapen ook twee metzen ; en het fchepel zout wordt betaald, op het platte land, met 16 goede grosfen, en in de accijnsbaare fteden. met J 3 zulke grosfen ; de daaruit ontftaande Koninglijke inkomften, zijn aanzienlijk.
Men heeft in Maagdenburg de volgende
RIVIEREN.
Elve, Saaie, Havel, Aller, Ohre, Elfter, Bode.
Maagdenburg is voords verdeeld in 4 Kreifen , waarvan de
^eifte is de
H 0 h Z K R E I S,



MAAGDENBURG. $fi
Hierin komen ons eerst voor de volgende
ONM IDDELBAARE STEDE IV.
Atftad, Maagdenburg, Calben, Egeln, Grosz-Salze, Wanzleben, Neu ■ haldensleben.
Maagdenburg is eene zeer aanzienlijke ftad , die ftad alwaar de beruchte martelaar trenck tien jaaren gevangen gezeten heeft, waarom het den reiziger zeer aanteraaden is, bij zijne komst aldaar, eens na de gevangenis van dien grooten man te verneemen ; zulk eene gevangenis te zien is zekerlijk de geheele reis na Maagdenburg waardig : in den jaare iff3i trof deeze ftad het allerjammerlijkst lot; want door de Keizerlijken ingenomen zijnde, werd zij geplunderd , in den brand geftoken en tot op den dom, een vrouwenklooster, met eenige huizen daaromtrent, en 139 geringe huizen aan den visfehersoever na, geheel in de asfche gelegd, waarbij ook zeer veele menfehen omkwamen, wiep getal op 20,000 gefchat werd ; er waren maar omtrent 400 burgers overgebleeven.
Men telt vervolgends in dit Hertogdom i8 Koninglijke ampten , voords 2 ampten die de Graaven van Hes/en Homburg toebehooren, en eenige Prelaatengoederen: in alle gemelde ampten worden gevonden de volgende
STEDEN.
Neuftadt Maagdenburg, Sudenburg, Stasfurt, Wohnir[iad, Schonebeck, Acken, Olbsfeld, Hadmerslebern,
JERICHOISCHE KREIS. In deeze liggen de volgende
ONMIDDELBAARE STEDEN.
Burg, Sandau.
In de overige Koninglijke ampten, Prelaatengoederen en'Riddergoederen , in deeze Kreis liggende, ontmoet men nog de volgende
STEDEN.
Gentin, Loburg, Möckern, Gbïzke.



238 NËDER-SAXISCHE K R È 1 S.
SAALKREIS.
Deeze Kreis heeft een voortreftelijkeri akkerbouw, ook eenigë mijnen, en in 't zand van de Saak, langs Welke rivier dezelve ligt, en van welke zij haaren naam ontleent, vindt men hier ter plaatfe eenig goud: de volgende is in deeze Kreis de
GNMlfifiELBAARE STAD.
Halle.
In deeze zeer aanzienlijke ftad is de beroemde Preiriks Üniverjiteit, aiwaar van den dag haarer inwijdinge, tot in den jaare 1744, dat is ia den omtrek van 50 jaaren; geftudeerd hebben 2 Prinfen , reo Graaven; Ï 2 53 Vrijheeren en Edellieden; 12,178 Studenten iri de theologie, 12,628 in de rechtsgeleerdheid,- en 1941 in de medieijnen; dus samen 29,2.2.
In de overige Koninglijke ampten en verdere goederen* ia dee* ze Kreis gelegen, zijn nog de volgende
STEDEN-
Neumarki, Glauche, Lobegim, Cöunern, Gubiechenjïein, Asleben.
De reiziger, die t)uitschlatii tot dus verre bezoekt, vcrgeete niet té Clauche het wereldberoemd weeshuis te gaan bezichtigen; ons beftefc laat niet toe er breeder over te fprecken, maar dat kunnen wij met korte woorden verzekeren , dat ieder die denkt, deszelfs inrichting eja Werking zal bewonderen.
LUCKENWALDISCHE KREIS.
Deeze belfoat flechts uii eenige dorpen, een gewezen klooster, «enige Riddergoederen, en het steedjen Luckenwalde,



LANDEN VAN HET KEÜRHÜIS
BRUNSWIJK LUNENBURG.
In *t algemeen genomen bezitten deeze Landen alles wat tof onderhoud des levens behoort; daarin worden aiierJele Jaanen overvloed.gnjfc geteeld, als mede allerJefe tuingewSn ooorn vruchten en tabak : men heeft er ook een goede Joor aad vTn" hout; er wordt pek en teer bereid; honig e„ wasch vaert
den de fokkmg van paarden, hoornvee en fcWnii, «,1 gew!gt; de rivieren, beeken en ffillïaande vv SnTe 44 I" en veelerlete viseh op; men heeft er verfcheidene SSSS*
s^rdeeze - ^»
gend ziJver paard op een raod veld: in ee'nZZ^mZ ™ ^ meesters ampt. ""-gi-ns net Aarts -fcltat-
Heteerftenu dat ons in de Landen «n >»r-j. . • Imafetfg voorkomt is het KeUrhU,S W^
HERTOGDOM BREMEN.
30c grond van dit Hertogdom is yondnr
doonheeden door de volgende gGn ' e" wordt
I 1 V I H S R
^tc, Lefumt Mmt DreiU.



Ma NEDER-SAXISCHE K R Ê 1 &
De befchrijving van dit Hertogdom laat zig in vier Hoofddeelen afdeelen, zijnde daarvan 't eerfte deel de
steden.
Stade, Buxteltudé.
Van deezen is niets bijzonders aantemerken dari
volgen de
Koningrijke ampten, districten, borden CO gériciiten,
ampten en domkerken in de rijkssteden bremen en
hamborg; geslotens adelijke goederen.
I„ alle deezen ligt niet ééne ftad , en 't geen er van aangetekerd zou kunnen worden, valt meer onder het vak van uitgebreidere befchrijvïngen dan de onze het zelfde z,j gezegd
van het volgend gedeelte der Landen waarover wij thans handelen, naamlijk
DE STAD EN HET AMPT W1LDESHAUSEN»
HET VORSTENDOM LUNENBURG, of CELLE.
De gëwóone verdeeling van dit Vorftendom volgende, moei ten wij eerst opgeeven de
groote steden, Zijnde dezulken die zitting en ftem op de Landsdagen hek ben, naamlijk
Lunenbarg, Uelzen,- Celle-,
De zoutfabrieken te Luneniwg zijn de aandacht van een opmerkend reiziger waardig: de Sulze maakt aldaar een afzonderlijk gedeelte dej
(*) Dit betekent ze veel «is kleinere D'ifiMi7en.



BRTJNSWIJK LUNENBURG, *¥
fa<1 n!t> dat met een bijzondoren munr omringd ;t »„ a
Rijken magiitaut geregeerd wordi : dtd efbe4 " ZnTn "
wen, d in de - zijnj ;n JTjö&SS
g ote looden pannen dié alle maanden nieuw groten moete Cr , en waann men het gefmoltene zont giet, dat in de panner nL
deeld het zout behoort aan hun die een pan , of eenig aandeel daaraan w» e.gendom of i„ huur bezitten, en die noemt J zoutmelter» '
k ti é i m k steden (*).
Haarburg, Dannenberg, Lucho.
Voords ontmoet men !„ het Hertogdom Lunenburg nog i fftfc Jjke ftiften 6 vrouwenkloosters, en 27 Konihghfke ampten , die elk weder ,n eenige voogdijen afgedeeld zijn, in deeze ampten liggen' nog de volgende P
stéden,
Win/en aan de Luï,e, Bkkedr, HitZacker, Wufiw, Burgdorf, Rethem, Walérode,
Het eigenlijke ampt, of de Grootvoogdij wordt als eer! ander en het laatfte gedeelte van bet Vorftendom Lunenburg b* ■ fehouwd, en hetzelve wordt in J2 mindere Amptsvoógdiienver, deeld, waaronder de voordeden voor de ftad Cells geteld worden; men vmdt voords in deeze nog het steedjen Soltau
Eindelijk behooren tot Lunenburg nog vier adelijke zo-enoem-
tekS gGridKen 5 d°Ch Cr' '1S m$ bi]Z°"derS Va" aame"
HET VORSTENDOM GRÜBËNHAGEN.-
Dit Land is éen deel van liet Hertogdom Brunswijk; doch l» is een b,jzonder Vorftendom geworden, toen het aan Hertog
Q



Ü42 NE DER-SAXISCHE KREIS.
HENDRIK DEN WONDERLIJKEN , ZOOI! Van HértOg ALBRECIIT BEflï
crooten, ten deele viel. In hetzelve liggen de twee volgende
kanselarijmaatige steden.
Einbeck, Osterode.
Voords nog agt kamerampten, waarin de stad Elbingerode. Een derde gedeelte van dit Vorftendom is het gelloten adclnli gericht Rudigershaujen, en een vierde
DE II ARS Z.
Deeze wordt verdeeld in Opper - en Neder - harsz , en bevat de volgende
steden.
Clausthal, Altenau, St. Andreasberg, CdlerfeU, Grtmd, Wildenau, Lauthenthal,
T 'geen van <1it gedeelte des Vorftendoms Grnlenhagen is aantemerten , beftaat daarin , dat de bergwerken aldaar zo menigvuldig ea voordeelig behandeld worden , dat de winst daarvan voor den Landvors* alleen, in 1724, omtrent ijöooo rijksdaalders bedroeg.
HET VORSTENDOM CALENEERG.
JD)it Vorftendom wordt In vier quartieren verdeeld, waarvan
het eerftc is
'T HANOVERSCHE QUART1ER.
Hetzelve bevat 8 fteden, 3 vlekken, 2 ftiften, 6 kloosters, 81 Landdags-gerechtelijke adelijke goederen, en 21 dorpen j. dtf,; volgende zijn de
steden.
Altftadt Hanover, Neuftadt Hanover, Munder, WimftorfP Pattenfen, Eldagfen, Neuftad aan den Rubenberg.



BRÜNSWIjK LUNENBURG, ^
Heide gemelde fteden lf„^, zijn de aandacht ^ giengre.z.ger ovenvaardig , gelijk er hier en daar i„ dit qnartier ook ,o* eenige merkwaardigheden Van gedenkzuilen alS anderzin' te befeho^
In den jaare ffii was men ernftig bedacht om den bloei van de ftad Ilan^r zo veel mogelijk te verbeteren; ten dien einde werd JZ Taardigd het volgend ediét: " 8
„ O Dat alle negotianten , manufacturiers of ambachtslieden At
» Z'g h'er ZalU" k0,nen ctablis*— , op de gunftigfte wyze 4
„ zullen ontvangen worden, en geduurende den tijd van t o'achter en „ volgende jaaren van alle land- en ftads-lasten bevrijd zullen 2 1 i, mede van de biljetteering der foldaaten. J ' '
,, ».) Dj.t de geenen, die geld benoodigd hebben om hunne fabrie>, ken voord te kunnen zetten, zulks zullen kunnen krijgen , mita d I
wegen behoorlijke zekerheid (tellende.
3« Dr dl:,;reemdcli»gen ni« »»een tot het bnrgerfehap en toé S, hoofden der gilden zullen worden toegelaaten , .maar ook ampte„t >, de regeermge, na maate hunner bekwaamheid zullen kunnen erLgen 40 Dat zo iemand eenige handeldrijving of fabriek, die hier J „ land als nog niet gepradtifeerd werd, wilde oprichten, het ontwerl », daarvan aan den geheimen Raad zal hebben overteleveren dewelk* „ na bevind van zaken, voordeden, overeenkomende met de vruchtert die men daarvan geniet; zal vergunnen.
die5,',?,^! 1'ij.zonde^/00jrre<;!'te» *«lle„ worden toegeftaan aan dendM t t ^ ' 2' ComPaS«-^hap ofte 't bijzonder,
1, kostwinnirgen zullen weeten uittevinden ; en ten ' j .• 'i '
„ 6.) Dat bij aldien iemand zig met er woon elders wilde1 beseeven ,
„ zu ks gerustlijk zal mogen doen, offchoon hij al zijn capitaal hTet
„ te land had gewonnen,- enz."
HET HAMËLSCHE EN LAUEMAUISCHE QUARTIER.
Hierin liggen 10 vlekken, ï ftifr, 128 doroen ito i „Jk <». gereehtlijke adelijke goederen, e„ dè volgendedrtó 4 ^
STEDEN.
Hatneln, Eodenwerder, Spring?. HET GOTTINGSCHE QUARTIER.
Bevattende 8 freden, g kloosters, 15 Koninglijke ampteftVrt «Xkttoe genanten, 4 vlekken, x79 dorpCfl,7n 48 ffldi
9 3



244 NEDER-S AXI SC HE KREIS.
gerechtiijke adelijke goederen; de volgende zijn de agt
STEDEN.
Gottingen, Nordheim, Manden, Dransfeld, Moringen, Uslar, Hardegfsn, Hedemunden,
Deeze allen lijn bloeiende fteden , doch bijzonderheden zijn cr niet van' aantemerken : intusfehen is bet gantfche Vorftendom zodanig vermaaklijk gelegen, dat de reiziger zig den togt derwaards niet zal beklaagen.
HET VORSTENDOM WOLFFENBUTTEL.
10it Vorftendom, 't welk mede een gedeelte van bet Hertogdom Brunswijk is, bevat 10 fteden , 8 vlekken , 38Ó dorpen, benevens 17 ftiften en kloosters; hetzelve is mede in vier diftriclen verdeeld, die wij hier, ieder met zijne fteden, laaten volgen ^
'T WOLFENBUTTELSCHE, [Brunswijk, Wolffenbutiel,
Scheppenflert.
'T SCHENINGISCHE , \Helmfledt , Scheningen , Ka.
ningflutter.
'T HARSZ-DISTRICT, [Gandersheim, Seefen. 'T WESER-DISTRICT, [Hoizemunden, Oldendorf.
Wij kunnen niet voorbij den reiziger, die tot (FoljFcnbnttcl gekomen is , aanteraaden het dorp Salzdalum , een uur vandaar gelegen % te gaan bezoeken; aldaar zal hem een vors tlijk lustflot vertoond worden , 'twelk hem zekerlijk zal verbaazen : wij zullen geen gewag maaken van deszelfs Ceraadjen , fchoone en zeer vermaaklijke tuinen , maar alleenlijk aantekenen dat de groote gaanderij, van dat flor, cuoo voeten lang, 50 breed en 40 hoog is, bevattende een fchat van meer dan 1000 kundige fchilderijen , allen van de beroemdfte meesters; aan 't einde van die gaanderij, ter rechter hand, is een cabiuet , waarin meer dan dat getal kostbaar gefchilderde en geëmalieerde vaten ,' fchotels , bouïailles en zoutvaten , van busciiaez,. , uïuno en andere voortreffelijke kunstenaaren j tegen over dat cabinet is een groot porcekein-cabinet, dat over de Soo» ftuks groote koppen, fchotels, enz., allen in eene fchoone orde, bevat — aan de gaanderij zijn nog zes cabinetten gevoegd , die met allerleie zeldzaamheden van de Natuur en kuust zijn opgevuld ; alles t£* ioogften bewonderenswaardig.



HET VORSTENDOM HALBERSTAD.
Be grond van dit Vorftendom is ongemeen vruchtbaar in al- Icrhandc graanen en vias ; heeft veelvuldige en fchoone weiden, daar en tegen neemen de wouden en bosfehen meer en meer af, en het gebrek aan hout wordt grooter, waarom de gemecne men.chen aldaar reeds turf uit de zeelanderijen, ook ftroenftoppelen van het uitgedorschte graan, branden: de volgende zijn dc voornaamlte '
RIVIEREN.
Bode, oïBude, Selke, Holzemme, Tlfe, Aller, Wipper, Eine,
tiet Vorftendom wordt verdeeld in de volgende vijf
K R E I S E N.
Halberftadfibe , [Halberjtadt, Gruningen, Kroppenftadt, RochJiedt, Wegelebun, Schwanebeck.
NB. Tot deeze Kreis wordt ook gerekend het GraafTchap Regenftein, waarin geene fteden liggen.
Atherdebifche en Ermslebifche, [iWfa)fai(k Qcherdebifche en Weferlingifche, [0cIierskben OfterwkkifcheenHornburgifche, [0iUrwkk, Dardesfm>
Homburg.
Derenburg, eene Heerlijkheid-, [Derenburg.
Q 3



i46 NEDER-SAXISCHE KREIS,
Onder alle de fteden van Duitscbland) eenige univerfiteits - piaatfen uitgezonderd, zal er mogelijk geene gevonden worden, die , na evenredigheid van haaren omtrek, op een grooter aantal geleerdheid- en letterminnaaren zig kan beroemen , ah Halberftad — de Koninglijke collegiën aldaar, de vcclerhande ftichtingen enfchooïen, benevens afzon-derlijke mannen , die de weetenfchap cn' den fmaak bevorderen , brengen elk het zijne daaraan toe : onder de laatften mag men wel, in de eerfte plaatfe, den beroemden cleim tellen, den oiulften der nog in leven zijnde Duitfche Dichtêren , wiens fchcrtfende liederen, inden jaare 1733, en des thans reeds eene halve eeuw geleden, het eAfte licht zagen ; gelijk hij bijna van dien tijd af zig met er woon in Halberflad onthield — men vindt er eene openbaare boekerij , die, wel is 'waar, van meer belang voor oudheidszoekeren is, doch door bijvoeging van algemcener nut kor.de gemaakt worden , zo als trouwens reeds nu en dan is voorgeflagen; verfcheidene particulieren echter bezitten afzonderlijke kostbaare bibliotkeekcn ; ook gelden goede boeken nergens lieer dan daar, alwaar men gemeenlijk, bij de opvciling, ook zelfs do banden betaalt; bovendien telt men er ettelijke leesgezelschappen , waarvan pén reeds over aü jaaren beftond; het voornaamfte inftitut echte» Hoor de liefhebbers der wetenfchappïn aldaar, is het Letterkundig Gciiootfchap , 't welk in den jaare 1785 werd opgericht, en dat thans reeds uit 59 leden, waarvan nogthans 14- buitenlanders zijn, beftaatj ^it Genoetfchap houdt allp'namiddagen van 4 tot 7 uuren bijéénkomst, waarin het eerfte en derde uur voor vrije gefprekken ,' maar het middenfte tot het voorleczen van eigen gemaakte opftellcn , gefchikt is : ver^ feheidene van dpCze verhandelingen , die, of eenige letterkundige ftoffen , of iets de gefchiedenis, bijzonderlijk die van het vaderland, de Rlgemeene nuttige wijsgcerte, natuurkunde en dergelijke meer betreffende, ten onderwerp heeft, zijn reeds in druk; en men maakt ftaat, dat >et Cenoötichap met den tijd deszelfs eigene gedenkfehrifteu zal uitgeeyen; het Genootfchap houdt jaarlijks twee vaste vierdagen, een op deszelfs vet jaardag, cn den anderen op 's Konings geboortedag-: door vrijwillige giften der leden, is meh,zed'ert 1785., begonnen eene boekerij pptpricVcn , die reeds in eenige honderden van boekdeelen beftaat— het genootfchap heeft ook, met Mei 1785 , een weekblad.beginnen uitteyeeven , ender den tijtel van lïalber/iadtifcbc gemein nutzige biuttïr, .( Halberftadfche algemeen nuttige bladen,) 't g'eèn zo wel daar als elders met graagte geleezen wordt ; doch dat eerlang onder een nieuwen -fijtel ftaat in 't licht te komen , waarbij het vfo-ordj/albajlüdlifcbe , als Itij verfcheidene buitenlcezereri aanfloot gegeevcn hebbende, zal weggelaten worden; voords hebben de leden, ten einde de algemecne iuduftrie te bevorderen, eene eigene fpinuerij aangelegd ,. die onder het opzicht ,1»H twee - yjd'friandlievii'hde Dames, aan der gang gehouden, wordt.



HET HERTOGDOM
MECKLENBURG SCHWERIN, en MECKLENB URG- GUSTRO.
Be grond van dit Hertogdom is ongemeen vruchtbaar, het land is vol vcrmaaklijke heuvels, verlustigende en aanzienlijke houtgcwasfen ; aan fruitboomen is er mede geen gebrek ; de zeè'n, meiren en rivieren zijn zeer ViscbrijJc , inzonderheid in aal en kreeften, waaruit veel voordecis ontltaat.
In de beide Hertogdommen zijn 46. groote en kleine fteden, 3 kloosters, en 594 adelijke goederen: in 't jaar 1628 heeft men 1001 Landvorstelijke, 727 adelijke en 768 kloosterlijke hoeven of boerderijen geteld.
Dc Hertogdommen worden in Kreifen afgedeeld , die hier volgen.
ME.CKLENBURGSCHE K R E l S. Tot deeze behooren de volgende
STEDEN.
Pmclmn.,- Gadebusch, Rhsne, Grevesmulücn, Buh, KrSpelien, Bruel, Krienitz, Stemberg, Banzko, Wktenbuig, Boitzenburg, Bageno, Dönitz, Grabo, Neuftadt, Lubz.
W E N D I S H E . K R E I S. Hiertoe behooren de volgende
Q 4



84p NEDER-SAXISCHE KREIS.
STEDEN.
Gustro, Krako, Goldberg, Plan, Malcho, Wahren, RSbel, Penzlien, Stavenhagen, Mdlchkn, Tetero, Neukaldeti, Gnogen, Suite, Marlo, Ribbenitz, Teszien, Laage, Schwan,
Tot deeze Kreis behoort ook de stad Rpjlock, met derzelver diftriS'
In 17G0 zijn de gefchillen tusfchcn den Hertog van Scbweri», en de Jylagiftraat der ftad Rofioch , over de univerliteit aldaar , die aanleiding Eegeeven hadden, zeden den jaare 1760, ter oprichting van eenemeuWe en tweede hooge fchool, te Buzouw, welke geheel door den Landseer bekostigd wcrdt, gelukkig bijgelegd, zijnde deeze laatfte acadejnie, met haare boekerij, kabinet van natuurlijke zeldzaamheden , en 't geen. verder aan dezelve verleend is, voor zo veel daar omtrent, door plaatslijke omflandigheid van Rojlock , niet veranderd of anders ingericht werd, weder derwaards verplaatst geworden ; zo nogthans, dat ïij geene nieuwe , maar de oude, in het jaar 1419 geftichte, univer, fiteit Weef,
Pe Hertog behield alleen 't Landsheerlijk oppergezag en toeverzicht, be. pevens de Bisfchoplijke- en Kanfelarij-gerecbtigheden aan zig ; de ftad , daar eri tegen bet inedcpatroonfcbap, en betaalde voor de vcrleggmgskos ten 2000 Tijksdaalders'. „ Van wederzijden," fchreef men desaangaandc van'daar, .worden 9 Profesforen beroepen en bekostigd ; doch het zal vrijftaan, in »t vervolg ook meerderen aanteftcllen : de Profesforen van ftadswegen , in de Godgeleerdheid en Wijsbegeerte, moeten tegelijk het predikampt waarnemen, mits zij dagelijks 3 of 4 uuren collegie houden; ook zal die der Rechten, bij haar aangefteld,het Syndicfchap'van heteerfte qnartier der flembebbende burgerij , en die in de Geneeskunde het ftadsdoftoraat mogen behouden ; het reaoraat is voor een geheel jaar: de Reftor Zweert, als voorheen , niet flechts aan den Hertog en de univerliteit, paar ook aan den raad en ftad : den raad wordt verbleeven de aeadeSÜfche wetten te handhaven , dezelven naar best inziende verbeteren, en in de Hoogduitfche tale bekend te maken 5 het recht van academifcly: wetgeeving blijft, in 't vervolg, alleen tot het perfooneele, de discipline, het officieele bepaald, en is, in gevalle het tot achterdeel der ftad of van den raad mogte ftrekken , aan deszelfs toeftemming onderworpen, op ftrafTe van onwaarde; de beide voorbanden zijnde academiekasfen zullen, zo als zij zig thans bevinden, in één gefmolten worden, om daar uit de gemeenfchaplijke uitgaven, de bepaalde jaarwedden der profesforen uitgezonderd , te doen: 'de jaarlijkfchc renten tegen 5 pCt. Van deeze en geene vordering der ftad oj> de domeinkaraer,



MECKLENB. SCHWERIN en MECKLENB. GUSTRO. 249
nevens het ovcrfchot vin elke vierde landsloterij, ftaan hier nog bijgevoegd te worden."
„Alle 5 jaaren doet de Hertog eene vifitatie der univerliteit,welke de Raad, door gemagtigden ftaat bijtewonen : de in diervoegen he'rftelde academie zal voortaan de éénige in het geheele Land zijn , en voor altoos in Rojiack blijven; voor zo verre de Landsheer, door inbreuken aan de zijde des raads, of ftorenisfen in het genot zijner voorrechten, niet genoodzaakt wordt, haar, langs den weg van rechten, weder wcgtenemen; behoudende, in zodanige gevallen, de ftad alle de academifche gebouwen, nevens de ftad» tegenwoordige univerfiteitskasfe, gelijk de Hertog die van de tegenwoordige Bnzouwfche academie; en zullende de gemeenfchaplijke aanwinsten gedeeld worden ; de overbrenging ftaat tegen Paasfehen dos volgenden jaars i?8p te gofchieden."
STARGARDISCHE KREIS.
Zijnde een deel van het Hertogdom Gustro, cn bevat de vol. gende agt
6 t e D e n.
Neu-brandenburg, Friedland, Woldegge, Stargard, SireÜtz, Furjlenberg, Wefcnberg, Miro.
ZWEEDSCHE PLAATSEN en DISTRICTEN.
Deezen hebben eertijds tot het Hertogdom Mecklenburg-Strelitz behoort, doch zijn bij den Westphaaljchen Freden aan Zweden afgedaan.
Wismar, een ftad. Het Eiland en ampt Poel. Het ampt Neuklosters. Eenige dorpen.
Q s



HET HERTOGDOM
HOLSTE IN,
met de HEERLIJKHEID
PINNEBERG en de STAD ALTONA*
gelegenheid van dit gedeelte des Duitjehen Rijks vinden wij dus befchreeven: er zijn gewoonlijk veele en fterke winden, die de lucht wel reinigen, doch ook in de diftriöe.n, welken aan de Noordzee, Elbe, en rivieren liggen, de hooge, fterke, zeer kostbaare dijken noodzaakiijk maaken , waardoor men zig voor de fchadelijke en gevaarlijke overftroomingen zoekt te beveiligen, die men door de hooge vloeden, en door de ftorm windenbewo. gene baaren te duchten heeft: ondertusfehen beftaan deeze zo veel gevaars onderworpene diftriéten uit voortreffelijke braaklanden, die zeer vruchtbar zijn in tarw, garst, boonen, erwetcn, en inzonderheid raapzaad', ook zeer goed gras voordbrengen, waarom er de veehouding voortreffelijk is ; het vee aldaar is veel fterker en grooter dan op andere Janden, cn een koe, ats zij des zomers allerrijkst van melk is, geeft 'sdaags van 10 tot 12 kannen melk, waaruit goede bijter en vette kaas gemaakt wordt: van de middenfte landftrceken valt niet veel te roemen, wamzj belhan voor het grootfte gedeelte uit heide en zand , qoch zijn goed om fchaapen daarop te weiden, en het afgemaaide kruid der 'heiden wordt gebruikt om des winters in dc ftalicn onder het vee te llroojen: in 't algemeen wast er in Holftein graan in overvloed, ook heeft men er veeie en goede tuinvruchten : het eiken - en keuken-hout neemt grootlijks af, daarom brandt men er veel turf: de Edellieden verpachten hunne koejen meerendeels aan Kogenaamde Hollanders, welke pachtgelden bijna de helft van de fckomften der goederen plagien uittemaaken 5 want men heeft, er



H O L S T -E I N. 2jr
hoofdhoeven, hebbende ieder 300 tot 40a en nog meer koeien en op de daartoe behoorende Meierhoeven, zijn nog wel 100 k 150 ftuks : de zogenaamde Hollander betaalt jaarlijks voor ieder koe, van 6 tot 10 rijksdaalders pacht, doch zo, dat de eigenaar des zomers de weiden, en des winters het noodige hooi en ftro daartoe geefc; het vleesch is er goed cn welfmaakende: de goede ftöeterijen worden er zeldzaamer dan ze voorheen geweest zijn; ondertusfchen vallen er in Hol/tem nog fchoone paarden, en onder dezelvcn ccnigcn, waarvoor 200 , 300 ja no°- meer rijksdaalders betaald- wordt-; het gevogelte is er in overvloed; men heelt er ook allerhande wild ; de rivieren en landzeeën leveren allerhande foorten van fmaaklijke visch uit: men heeft er eene bijzondere foort van visch vijvers, die van twee tot drie jaaren lang met karpers, kleine fnoeken en baarzen bezet zijn; doch in het derde of vierde jaar uitgevischt, de visfchen verkocht, de vijvers droog geloopen, dan dezelvcn eenige jaaren lang met haver bezaaid , ook tot weiden gebruikt, en alsdan weder onder water gezet, en met visfchen voorzien worden, waaruit een aanzien-, lijke winst ontftaat.
Irl dit Hertogdom zijn geene bergen van aanbelang, en de volgende zijn de voornaamlle
rivieren.
Eijder, Star, Trave, Schwartau, Schwentin, Pinnrn^ -
De verdceiing van het Hertogdom vereisclrt dat het op do volgende wijze voorgedraagen worde:
HET KONINGLIJKE AANDEEL.
Hierin komt weder eerst voor
'T OUD KONINGLIJKE AANDEEL, Daarin liggen de volgende
s t e r> é n.
Gluckfiadt, Krempe, Wilfter, Itzehoe, Rendsburg; ócgeberg, Qldejloe, Lutjenhirg,. IMigenhafen.



a52 : NEDER-SAXIS'CHE KREIS.
Voords liggen in dit aandeel nog eenige ampten, welken meest in kerspelvoogdijcn verdeeld , doch waarin geene Heden gelegen zijn.
VOORMAALIG HERTOGELIJK - PLOENISCHE AANDEEL.
: Dit is verdeeld in 5 ampten, en het adeüjk Goed Stockfes —— in de ampten ligt alleen de stad Pioen.
'T RUSCH - KEIZERLIJK AANDEEL.
Hierin komen voor de volgende
! STEDEN.
Kiel, Oldenburg, Neuftadt. Voords eenige weinige ampten en Landfchappen.
DE ONDER GEMEENSCHAPLIJKE REGEERING STAANDE ADELIJKE KLOOSTERS EN GOEDEREN.
Dezelve befiaan uit drie adelijke Euangeh'lche JufTerenkloostere,en vier diftriéten. waarin de adelijke goederen verdeeld zijn.
DE HEERLIJKHEID PINNEBERG.
Bevat de Landdrostdij van -dien naam, en de stad Altona.
Deeze ftad beftaat nit 3000 buizen, en 30,000 inwooners, die alle bedenkelijke vrijheid van Godsdienst genieten; de Jooden, die er veele zijn, en jaarlijks aooo ducaaten belchcrmgeld betaalen, hebben
er eene groote. i'ynagoge in vroegere dagen was !het vermaarde
jiltona flechts een dorp.



HET BISDOM
H I L D E S H E I M.
Het grootfte gedeelte van dit Land is goed en bekwaam tot den akkerbouw, waarom aldaar veeierleie graanen gewonen worden; men teelt er ook niet weinig vlas en a"cS7
zr doT7en; f zuidc,ijke
aontig, doch alle de bergen zijn met zwaare wouden bew f fen: de volgende zijn de voornaamfie WuS*
K I V I E R E N.
Leine, Innerste, Fi/ff, 0cfer. berS^ hCt Z°genaamde kldne e» * ,-oote fi*
STEDEN.
Hüdesheim, Peina, Alfeld, Elze, -Bakenen.
deVv0oigdendrt!IWCt ^ f ^ -pten „og
■S«r/2«fc, ÖWtó»; Da:fcl. goeSe'el0^ ^ V00rdS n0? «° ^aantal adelijke HET HERTOGDOM SAXEN-LALTENBURG.



654 N Ë D E R - S A X I S C H E KREIS:
27 adelijke goederen, (waarvan echter maar 23 ftem ten landdage hebben,) en 5 Landvorstlijke ampten de volgen¬
de zijn de drie
■ steden.
Ratzebarg, Lauenburg, Mollen.
Wij kunnen niet verzwijgen dat de reiziger , ais hij zig in de laatst-' «emeide ftad bevindt, moet vraagen na de gedenktekens van den beroemden Tinjr. uitENSPiEGEi. , want men meent aldaar dezelven te ba* sitten, ook wordt er zijn graf aangeweezen.
'T LAND HADELN.
Dit Land behoort wel niet tot het Hertogdom Saxen - Laueti. hirg, bovengemeld , doch die Hertogen hebben het voormaals bezeten, en nog tegenwoordig wordt er van het Oppergericht deezes Lands aan de Lauenburgfche 'Regeering geappelleerd, waarom Hadeln als een aanhangzel aan 'c gemelde-Hertogdom wordt gerangfehikt.
Hadeln bevat geene andere stad als Ottemdorf, waarin 4C0 haardfteden zijn.
'T Hoogftift lobek bevat [Éutin.
'T Vorftendom schwerin, [Butzo, Walmen, Schelffe,
m ratzeburg, zijnde ontdaan' uit een voormaa-
lig Bisdom van dien naam, in de ftad Ratzshurg, (hiervoor gemeld4) weieer gefticht.
. . blankenburg, [Blankenburg, Hasjefelds,
'T Graaffchap ranzau, bevattende2 vlekken en 26'dorpen*
(*) Eene nieuwe uitvoerige druk , in twee tleelen, (uit het Hoog.duitsch vertaald,") van het leven deezes critifchen fpothoefs, is.hij -de* éitgecver deezes van de pers gekomen: zijnde dit vrolijke vilksbeeè' <eerjierd piet een fraai Jle! koperene plaatets.



VRIJE RIJKSSTEDEN.
Lubek(*), Goszlar, Muhlhaufen, Noordhaufen Hamburg, Bre.men.
Alle deeze aanzienlijke (leden zijn de aandacht eens waarneemenden 'reizigers overwaardig, zo wel met betrekking tot derzelver openbaare gebouwen welke daarin gevonden worden , als wegens de daarin voor. handen zijnde fchlkking en verordeningen, welke nog van tijd tot tijd verbeterd worden : voor nog geen twintig jaaren geleden, werd te Hamburg de brandfchikking gemaakt, dat eenige van de militie met brandemmers voorzien moeten zijn , en anderen op zekere piaatfen tot referve zig gereed moeten houden : er moeten zekere daartoe aangenomens 'lieden, die, even als alle de fpuitgasten, met groote vuurhoeden., zo wel in de wintermaanden als in den zomertijd, als er een ftorfl, Waan, of als er door den aanhoudenden oostenwind , eene droogte og gebrek aan water in de grachten veroorzaakt wordt, den gantfehen nachs in de ftad patrouilleeren: zij zijn tevens gehouden met de in nnnne han'den draagende ijzerene ftaven,een geruchtop de fteenen te maaken :.en dewijl tot verdere verzekerdheid ook de nachtwacht rondloopt , zo heeft die ■hoofdzaaklijk te letten, of zij ook eenig begin van, of aanleiding tot brand ontdekken, waardoor veele eerfte boginfclen van brand in het begin gebluscht worden.
liet volgende voegen wij, wegens de ftad Hamburg, hier bij, en te gereder, om dat onze Leezers hetzelve te vergeefsch elders in de Geograplufche befchnjvingen van Duitscbland zouden zoeken.
Een edelman , en iemand die tijtels heeft, hebben in Hamburg in 't geel gcenen rang; zij zijn zelfs , fchoon zij uit de oudfte Hainburgfche famihen atllamden, vreemdelingen, die geen burgerlijk ampt mogen bekleedeu : i„ Hamburg zijn de vooruaamfte burgerlijke ampten moeizaam en worden bijna met de edelfte bezolding, met aanzien en eer beloond' zelfs de bezoldiging van een' Raadsheer is uaauwlijks toereikende ïïjne equ.pagie en leverei te onderhouden; deswege bemint de Patrioden rijkdom , want zonder vermogen kan hij den Staat niet dienen — deswege verliest een man de hoogachting deezer edele voorftanders van een vrijen ftaat, die zig eenen tijtel, of een van , ( in Hambur, de eenige verachte koopmanfeiap,) koopt, om niet te behoeven"den Staat te dienen.
Het i. waar, dus voert men elders con'Hamburger fpreekende in wij zijn niet voorkomende omtrent vreemdelingen, welke niemand van • ons kent; maar wij zouden dwaas zijn, als wij dit wilden «jhi'W as een onophoudelijke toevloed van menfehen uit ,11e gewesten van Eurepa , en w:j weeten , dat niet allen met een prijswaardig oogmerk bii °" k°men} wie raet verdienften, of met aanprijzingen van on-
C) '^f iet geiled der Jiad Lubsk , beheert bet Jieedjea Travsmunèe.



2S6 NEDER-SAXISCHE KREIS*
*e buitenlandfche vrienden bij ons komt, die zal over ons met kiaagctfJ in Hamburg, in Leipzig, in elke ftad, die van vreemdelingen krielt,,i» «istvrijheid, omtrent reizigers en onbekenden, zekerlijk geen deugd, en tegen alle regelen .der wijsheid ; in kleine fteden , en voor lieden bi] wien zelden eens een vreemdeling komt, is dat eene andere zaak — onze festijnen en familie-maaltijden zijn langwijlig, dat gevoelen wij zeiven ; maar zij zijn niet, en zullen ook niet onze uitfpanningen zijn; en hoe aangenaamer is dan wel een bofgala, een eerde, een asfemblee. — een man die denkt, een menfehenkenner zal aan de ftijffte van onze maaltijden den voorrang geeven ; hij ziet ten minften menfehen, die fpreeken durven wat zij denken — caracters, die zig durven vertoonen zo alf zij zijn — wij fpeelen ons Pbombre fpel gaarne hoog , dat 19 niet te ontkennen noch te prijzen ; maar mogelijk ftelt men zig ons fpel hoe-er voor, dan het waarlijk is ; in de rijkfte huizen fpeelt men zelden hooger, dan een halveu gulden inzet; zekerlijk is dit het gewoone, maar men ziet tog ook in zeer goede huizen mccnigmaal tafels, alwaar .Hechts half zo hoog gefpeeld wordt ; ter verontfchuldiging zou men altoos nog kunnen zeggen, dat ons fpel naauwlijks met onze overige verteering in vergelijking komt; maar gewonnen geld is altoos verachtelijk , en verfpceld geld altoos verkwist, en voor menig een, die gelooft dat hij eershalven zulk een partij niet kan weigeren , zijn de eenige honderd markC*), welke hij verfpeelt, mceiiigmaal een waar verlies ; en des keur ik deeze berisping goed - even zo mild ben ik ten opzichte van iommige onzer gewoonten. , die zekerlijk eeneu buitenlander vreemd .moeten voorkomen ; bij voorbeeld, het gebruik om aan de dienstbode,, van het huis , alwaar wij ter maaltijd geweest zijn , drinkgeld te gee~ ven; de zogenaamde kraambezoeken (f); het onfchiklijke , on. b,j fterfgevallen alle dienstboden, zo wel manlijke als vrouwlijke, ccn paar (aaren in het zwart te kleeden , dat zo menigmaal den laatften penning der weduwen opëet, terwijl het onlochenbaar beter ware , dat ei den diepften rouw, met zwart floers om den hoed en om den arm, voleinde _ vervolgcnds den biechtftoel , dit haatelijk overblijfsel van het Roomfche zuurdeeg, e» fommige andere dingen meer, Welke ik gewilliïtoefta: het zijn oude gebruiken, die gemaklijker berispt dan afgefchaft kunnen worden, den biechtftoel uitgezonderd, die in den grootften Staat gemaklijker afgefchaft is, dan hij van een tenig privaat man
(*) Een zilveren, munt van 15 Hollandfehe ftuivers, of daaromtrent.
(+) Dat beet eene ceremonie bij eene haammum afleggen, en bij Ut weggaan de baker een ditcaat, of ten minften een driegulden ,n U band teken - eene ceremonie, waarvan men bij nabeftaanden en goede vrienden door niets cr.tflagen wordt : men zendt zijne daeaat , *f men zelf niet komen kan of wil.



V R IJ E RIJKSSTEDEN a#
in veele Staaten mag berispt worden maar y, ben zo toegeevend'
niet, als men van ons tot een verwijt zegt, dat weinige lieden hier den ton der antichambre hebben; god bewaare ons nog langen tijd voor eene kruipende, flaaffehe, tweetongige politesfe 1 de vrije Hamburger, redelijk eu oprecht , en openhartig, eu zonder valsheid , zegt zijne meening vrij uit, en verfchanst zig niet met buigingen en laage vleierij • hij veracht den toon Van het hof, want hij veracht alle valsheid ; hij gaat niet, even als de kat, rondom deheete brij ; men weet hoe men met nem ffMt : het is waar, dat hier en daar een oud man leeft, die ia zijnen omgang nog een weinig nabij het onbefchaafde grenst, en bijkans te veel natuur in zijne diS.on , ( fpreekwijze , ) heeft; maar men vindt zulke uitzonderingen zelfs aan 't hof: eer wij het laatfte derde deel van deeze eeuw beleeveri , zal zo iets onder de aanmerkelijkfte zeldzaamheden behooren , zo zeer wordt alles — bijna zou ik zeggen, helaas ! — algefleepen: dus, om dat geene, wat ik gezegd heb , kortlijk te herhaald,, wij buigen ons Hechts voor den man van verdienden^ en niet voor tijtel, en eenen blooten fehijn; wij houden niets van eene adelijke geboorte, om dat zij een werk van het geval is, en wij geenen edelman gebruiken kunnen: veelen onder ons houden eenen grooten ftaat, maar zij kunnen denzelven volhouden - zo de winkelier hierin den koopman wil navolgen,, dan is dat zekerlijk zo belagchelijk en halsbrekende, als of de jonker voor Koning fpeelen , en de dwerg den last van eenen reus draagen wilde ; maar den vreemdeling kan immers onze ftaar. fle zo mm tot een last zijn als onze biechtftoel , of onze kraamvifiteui en onze rouw der dienstboden? wij dringen ons den vreemdeling niet op, maar wij ontvangen hem zeer wèl , als hij adresfen aan ons heeften als hit een braaf man is , dan bewijzen wij hem alle beleefdheid e« eer, en dat van gantfeher harten, want wij zijn bet gewoon, braave mannen te eérêit: wie onze l'bombre, of een' whistpartij , Jjêt pHnt een ducaat , voor zig te hoog vindt,, die heeft de vrijheid om niet mede te fpeelen; elk moet zijne vrijheid hebben, de rijke van niet klein, en de arme van niet hoog, te moeten fpeelen — eu een reiziger moet eigenlijk in het geheel niet fpeelen. Hamburg is des niet onvriendelijk; men moet flechts niet Vin vrije marinerf , vin den vrijftèn Diitfcher, onderwerping eisfehen; en wie bij ons, alwaar pracht -a overvloed, alwaar fmaak cn rijkdom, alwaar natuur en kunjt; alwiurf talèfif en grootmoedigheid om ftrijd twisten, alwaar men in alle takken" mannen vindt- , dat geene natie dczclveh grootcr en edeler kao ten voorfchijn brengén, alwaar MM'fótheèké'n en groote boekhandelaars1 zijn, ïfl waar men onderwijs en' vermaak aantreft , alwaar de ècne vreugde t»s andefê de hand biedt j alwaar m'en voor zijn gèld bij dag ka.'I hebbetff wat men des nachts droomt, alwaar men het vrijftt? wezen o'Jde- d, zoiï kan zijn , zo lang men de edele gefteldheid van de ftad eerbiedigt èd ie vrijheid van anderen niet fcheUSÜ i alwaar men onder de belchuttiritf tan de uitmuntendfte wetten zo veilig is, als een kind onder het hare van zijn» moeder — wie, zeg ik, bij ons niet te vrede is, dit fitVft



25S NEDER-SAXISCHE Ü*R E I &,
zeer bezwaarlijk te vrede gefield kunnen worden, en wien bij ons den
tijd te lang valt , die moet de reden in zig zeiven zoeken wij
ftaan zeer gaarne toe , dat bij ons alles zijne gebreken heeft , om dat geen menscb en geene zaak in de geheele wereld volmaakt'is; doch wij durven ons vleien , dat onze betere zijde niet beneden die van anderen is , en wenfehen van harte, dat men even zo veel goeds van elke andere; ftaatsgefteldheid , cn van elk ander volk , met dezelfde waarheid zeggen l;an waar is een Staat die zo veel voor zijne armen doet? mannen die des kundig zijn , hebben mij verzekerd, dat enkel de fondfen voor openlijke gebouwen meer dan ecuc milliocn daalders banco (*)bedraagen; eene onmeetelijke fom in zulk eenen engbeperkten Staat; .oordeel daaruit van dc overige fchikkingen ter verzorging'der armen (f) , cn van de mildaadighcid van een publiek, welks caraftcr over het algemeen
zo zeer tot goedhartigheid geneigt is ! mogelijk is het juist deeze
zig zo verre uitftrekkende goedheid, welke de menigte van zo veele
bedelaars veroorzaakt van onverdraagzaamheid kan men deeze ftad
niet met grond befchuldigen : het is waar, de een of ander Predikant is op den predikftoel en in zijne fchriftcn wel een weinig meer tot fchelden en vooroordeclen genegen, dan billijk is , en heeft dus invloed op deh geroecnen man, maar de Staat is tolerant; lieden van de verfchillendfte geloofsbelijdenisfen , Gereformeerden ; Roomscbgezinden , Mennoniten , enz., woouen hier gerust en ongeftoord nevens elkauder, en worden rijk j Jooden van alle fecten leevcn hier vreemdzaam ; geen menseh wordt van wegens zijn geloof verontrust, zo lang hij ftil is : wat willen zij, die geene Lntheraanen zijn, meer? mogelijk den Lutherfchcn Godsdienst verdrijven! op andere piaatfen is dat gefchied ; dat weet
men hier , en men fpiegclt zig aan het voorbeeldIn den jaare 1789 is, in deeze ftad, in de St. Miciie.s kerk, een monument voor den beroemde componist ïh. e. ba-ch opgericht.
f*) Dat maakt bijna driemaal honderd duizend gouden L'ouïzen.
(■+) Wat zou onze Schrijver niet gezegd hebben , als hij thans in Hamburg ware geweest? niets kan voorbeeldiger zijn, en niets is tevens z* zonder voorbeeld, dan de voortreffelijke fchikking , omtrent het bejluur der armen, welke in het jaar 17 SS in zwang gsbragt is, uit kracht van welke aldaar geen bedelaar meer is , elk arme zijn brood verdient ,t „Is bij eenigzins kan arbeiden, en flechts de geene , die voor den ar. beid geheel onbekwaam is, onderhouden wordt: of deeze edele fehtkksug navolgers vinden zal?



VËKSCHEIDËNE ONMIDDELBAAR^ RIJKSLANDEN,
WELKE NIET BEHOOREN TOT EEN DER GEMELDE KREISEN.
Het gevorsted Graaffchsp mumpelgard,IMumpelgaM. De Heerfchappij asch, [Jsch. NDe Proostdij caPpenberg*
Het Stift -ÉLter.
De Heerlijkheid rhéda, [Rltea-tu
' wildenburg.
Het (lift eürscheidt; De Heerfchappij je ver. De Heerlijkheid kniphausén,-
dijck.
* • ' MECitERNICtl,'
- — schonau.-
- WIJ LR Ë.
• RICflOLD.
- dreijsz.
"* LANDskron.
■ RHADÉ.
'T Graaffchap homburg.
R 2



aSo NEDER-SAX1SCHE KREIS. De Heerlijkheid saffenburg.
____ " schaumburg.
. oberstein, [Oberftein. .
De Heerlijkheid holzhatjsen. Pe Rijksheerlijkheid schauen.
Behalven deeze Rijkslanden, liggen op Duitfclien Bodem nog drie Kreifen van de onmiddelbaare Rijksridderlchap, als in
SCHWABEN, FRANKEN en AAN DEN RHIJN.
Daartoe behooren eene menigte Heerfchappijen of Heerlijkheden, marktvlekken, dorpen en diftriöen.



EENIGE GEMEEN-
erf-schaplijke plaatsen.
SrelZt ZU,ker,Wf en,Z,'g "iet aan de R^ridderfchap wo den ^ 1 verf^eidene MKfti in gemeenfchap bezeteS worden; de voornaamften daarvan zijn de volgenden :
De Burgt friedberg.
Het Gemeen-erffchap staden in de witteraü De Burgt gelnhausen.
De schoppergrond.
onmiddelbaaee r ijk , „ b, , , „,
De voornaamften van deezen zijn.
De vrije Lieden op de leutkir cher heide in schffa.
ben.
Het vrije Rijksdorp alschhausen.
" gochsheim.
" sennefeld.
" « sulzbach.
" — soden.
«3



HET ZWITZERSCHE
EEDGENOOTSCHAP,
C^m dit laatiïe gedeelte van onze opgenomene moejelijke taak zo kort mogelijk te behandelen, behoudens de vereischte duidelijkheid , moeten wij voor eerst een kleine befchrijving gecven van de gelegenheid des Lands : van deszelfs regeeringsform valt Zekerlijk veel te zeggen, doch tot dat gedeplte hebben wij ons, door geheel ons werkjen heen, niet bepaald, en kunnen er derhalven ook nu van zwijgen; dat het ZmtferfcheEedgtmotfchapeen gevolg van eenen onbluschbaaren ijver voor de edele vrijheid iss is eene genoeg bekende waarheid, om dezelve ook met ftilzwijgen te kunnen voorbij gaan.
" Zwitfet-land is dan, zo niet het hoogde, ten minfte één der hoogftc landen van Europa: het grootfie gedeelte daarvan beflaat uit nevens elkander, of op eikander tornde bergen, en tnsfehen die bergen liggende engs dalen: veele der bergen zijn ongeregelde rotsklompen, welke twee, vier, ja fommigen zes maal hoog pp, elkander liggen, en wel ter hoogte van 4000 tot iocoo voeten ; men wil dat één der fpitfen 10,500 franfche voeten hoog is: aan den voet der bergen zijn veele zwaare dikbewasfene bosfchen, en ook velden, die lang en goed gras hebben; in de mid?üenhoogte ontmoet men veelerleie welriekende kruiden; de derde oord zijn rotfen., ja bijna onbeklimbaare rotfen, welke meest altijd met fneeuvv bedekt zijn ; deeze zonderlinge voordbrengzelen der Natuur leveren de ailerverbaazendlle natuurlijke yeri'chijnzelen op, zodanig dat geen vreemdeling Zmtzetlaml kan bezocht hebben, en zig de reis beklaagen.
Dg mineraalen of bergftoffen , die men in dat Land vindt, #jn SSff aanmerkelijk; in de dalen en vlakten wasfen wel grna.



HET ZWITZERSCHE EEDGENOOTSCHAP. 263
ncn, maar niet genoeg om er dc inwooners mede te voeden; er wordt ook wijn gewonnen ; voords heeft men er veele [bonen
van goede boomvruchten . de veeteelt is het voornaamlle
imddel van beftaan der ingezetenen er valt ook verfcheï-
den wild. De volgende zijn de voornaamfïe
BERGEN.
St. Goithard, Furka, Crispalt, Luckmanier, St. Bern. hardsberg, St. Gotthardsberg, De Lepontifche alpen, De Rhatijche alpen.
Men heeft er voords deeze voornaamc
RIVIEREN.
Mijn, Rensz, Emmat, Aar, Sancn, Rhodan, Fejin.
De kleine zeeën, of meiren zijn ontelbaar, cn bekalven deezen
zijn er ook nog veele landzeeën.
Het Eedgcnootfchapüjk Gemeencbest beftaat eigenlijk uit dertien bijzondere Gemeenebesten, of vrije Staaten of Standen: met dezelvcn, of met eenige van dezelven, zijn nog eenige andere vrije Zwitzerfdm Gemeenebesten verbonden , die bijgevoegde piaatfen, of Cantons, of Zwitzerfche bondgenooten genaamd worden.
Wij moeten dan eerst belchrijven
DE DERTIEN STEDEN en CANTONS.
Onder deezen komt eerst voor
DE STAD EN 'T CANTON ZURICH.
Hiertoe behooren agttien zogenaamde binnenfte oppervoogdijen, en even zo veele buiten- land- en opper-voogdijen, waarin gevonden worden de volgende
R 4



É#| HET ZWITZERSCHE EEDGENOOTSCHAP,
steden.
Bulach, Regensberg, Eglisau, Grieffenjee, Gruningen.
Het wapen der ftad Zuricb, is een van zilver en blaauw fchraagrecht gedeeld fchild.
Het Canton is na Bern 't grootfte , men houdt het daarvoor dat het, ponder aan den landbouw fchade te veroprzaaken, 50000 ftrijdbaac» wannen te velde kan brengen.
Onder de Opperheerlijkheid van 'Zurich ftaan nog dé volgende twee
vrije steden.
Stein aan den Rliijn, Winterthuu DE STAD EN. HET CANTON BERN.
Dit Landfchap is wèl bebouwd en bewoond; hetzelve bevat 3Q groote en kleine fteden , en meer dan 1300 vlekken en dorben ; men fchat het getal der inwooneren op meer dan 400,000,
Het wapen van Bern, is een rood fchild met een zwarten beer, die pp' een geheel rechten dwarsbalk loopt.
Behalven de ftad Bern wordt dit Landfchap verdeeld in vier Landgerichten, uitmaaken.de het om de ftad gelegen Landfchap; y'oórds de Duitfcke Landen, zijnde dat gedeelte alwaar de Hoogduitfche taal géfproken wordt; dc^l/e/;e Landen, betraande in dat gedeelte van Bern, alwaar Franse!) géfproken wordt; in allen worden gevonuen de volgende
steden,
gieberftein, Arburg, Wietliesbach, Wangen, Buren, Nidau, Erlach, Arberg, Burgdorf, Stuttweill, Laupen, Thun, Mulinn, Laujanne, St. Saphorin, Cyillij, Lustrij^ Cosfonaij, Neuws, Coppet, lijenen, Les Clées, Muiden, La Serra, Wifflesburg, Crudreim, Qrandcour,Petterlingen,Romainmontier.



HET ZWITZERSCHE EEDGENOOTSCHAP. =ös Men vindt liier voords nog de volgende vier
VRIJE STEDEN.
Brugg, Lenzburg, Jrau, Zoffingen.
Ten deezen jaare C'79 0 zijn in dit Canton verfcheidene gefchillen ontdaan, tusfehen eenige Gemeenfchappen, met hunne Landheeren , over Leenrechten ; men klaagt dat er leenhoven ingefteld worden, welken dé boeren veelal veroordeelen, 't geen deezen niet aanftaat: wijders zijn door eenige fteden klagten gedaan, in Welker voorspraak zij zi* in deeze vrijhcidstaal uitlaaten ;
,, Hoog Mogende Souveraine Heerenl „ Eene blinde onderwerping der volken aan de beduiten der Re»ee„ ring is geen bewijs hunner trouwe : de rechten der onderdaanen zijn ,, de banden, die hen aan den Souverain vereenigen ; het belang dat „ hij delt in de daatkundige voordeden, waarvan hij geniet is de „ maat der vaderlandsliefde van het volk: zo dc rechten eene'r natie „ aangerand worden, en zij zwijgt, is het of eene verlaagde natie, of „ vrij zwak aan den Souverain verbonden : de beijvering van een 'volk ,, om zijne rechten interocpen , is een bewijs van zijne verkleefdheid „ aan den Staat, van zijne liefde tot het vaderland, van zijne trouw„ en van zijn vertrouwen i„ zijne„ Souverain: dusdanig zijn de gezind'
" ,7 r,? MCdC"; 'T6 rCC!.ltCn Zij" haar 20 dierbaar «I» derzelver ,, verkleefdheid aan den Staat onfehendbaar u ■• ,.„,
, ' ' v°ords doen zit'
zien dat alle haare voorrechten, gewoonten, enz. zijn gefchopden worden , en verzetten zig tegen het fijftema, door de Regeering ^ecT gekeurd, dat er gevallen zijn, waarin zij de wetten kan doen zwitcn " cn dat de beiiordecling der pmftandigheden aan haar ftaa.t. '
DE STAD EN HET CANTON LUCERN.
Dit Canton is geheel Roomsch Catholijcq , en is onder zijne foort het voornaamfte.
Het wapenfehild van de dad L„cer» is een, in de lenrte, afgedeeld fchild van zilver en blaauw.
In dit Canton zijn, behalven Lueem zelve, flechts de volgende drie
STEDEN.
Willijau, Sempach, Surfte, R 3



s55 HET ZWITZERSCHE EEDGENOOTSCHAP,
De twee laatften van deeze drie zijn vrije (leden.
HET CANTON URJ.
Dit Canton beftaat gehce! uit hooge bergen , wier toppen altoos met meeuw en ijs bedekt zijn ; het heeft geheel geene fteden, maar alleen vlekken, dorpen en verftrooide huizen.
Het wapen is een voorwaards gekeerde zwarte ftierenkop, inet een ïooden ring door den neus, op een goud veld.
Dit Canton, met de twee eerstvolgenden Sweiz en Untsrwalde», hebben moediglijk getoond getrouwe voorflandcrs van de vrijheid, en vijsinden van eene vernedering , die de menschlijkheid onteert,te weezen : zij Honden weleer als vrije liexleu , onmiddelbaar onder het Duitfthe Rijk, en deszelfs Opperhoofd; doch zij ontvingen van denzelven Landvoogden : toen nu Keizer albrecht de eerste een harden Landvoogd over hen (telde, die hen begon te onderdrukken, werden zij onverdul* dig: deeze Landvoogd, genaamd geszler, deed , te Altorf, een'hoed op een' paal ftellen, en beval dat men daaraan dezelfde eerbewijzing zoude doen , die men aan zijn perfoon deed; doch de beroemde wilum tex.i. wilde zig aan deeze flaavernij niet onderwerpen , waarom de Landvoogd hem ffrenslU'1 wildo flraffen , doch bij ontkwam deszelfs vervolginge door de vlugt, en dit gaf aanleiding tot een verbond tusfchen de bovengemelde Cantons.
HET CANTON SC II WEI Z.
Hierin liggen geene fteden.
Deszelfs wapen is een rood fchild, meteen wit klein kmis in deo linker bovenilcn hoek.
HET CANTON UNTERWALDEN.
Ia hetzelve liggen ook geene fteden.
Het wapen is een met rood en zilver dwars gedeeld fchild, waarin een dubbelde, in zilver en rood gedeelde, recht op ftaande, ent?) taiddeu door de beide deeleu van he:t fchild rijkende flentel is.



HET ZWITZERSCHE EEDGENOOTSCHAP. 2Ó? HET CANTON ZUG,
Hierin ligt alleenlijk de ftad van dien naam , voor het overig beltaat het uit vlekken en dorpen. 'ö
Het wapen is ecu zilveren balk , of een zilver™ m«j t blaauw veis. zilveren buidzel op ecu
HET CANTON G L A R U S.
Dit beftaat mede voornaamlijk uit vlekken en dorpen , er liet maar een fteedjen in, naamlijk Werdenberg.
Het wapen van dit Land is ce„ i„ het zwart fMteipl PeI -m een' itat, op een rood veld.
DE STAD EN HET CANTON BAS EL,
Dit Land beftaat uit de stad Bafel zelve, en voords het se. b.ed der_ ftad het welk * LanajcMp mfil g^,™ ^ hetzelve ,s verdeeld m zeven Oppervoogdijen, waring den worden de volgende twee ëcvon-
steden.
liechjlal, Wallenburg.
Het wapen van de ftad Bafel is een zilver fchild , meteen zwart, figuur, d.e eenigen voor het beflag van een pelgrirnsftaf, anderen voor een .jzerep v.schangcl, en andereu voor nog iets anders houden.
DE STAD EN CANTON PRE1JBURG.
tZZXzr* **** »«** • Ee**,;*



ztfl? HET ZWITZERSCHE EEDGENOOTSCHAP.
Behalven de ftad Freijburg zelve, liggen in het gebied der ftad, het welk in Landvoogdijen afgedeeld is, de volgende zeven
STEDEN.
Wippingen, Staffis, Romont, Ruw, Boll, Griers.
DE STAD EN CANTON SOLOTHURN.
In dit Canton zijn flechts twee fteden en vier vlekken, de volgende zijn de
STEDEN.
Solothum, Oeten.
Het wapen der ftad Solothum ïs een gefpleten fchild, welks oppeffte helft rood, en de onderfte helft van zilver is.
DE STAD EN HET CANTON SCHAFHAUSEN.
In dit Canton zijn geene hooge bergen, maar alleenlijk vruchtbaare heuvels.
Het wapen der ftad Schtifhaufen is een fpriugende zwarte ram , die met goud gekroond is, op een wit of zilveren veld/
_ Men ontmoet hier de volgende twee
STEDEN.
Schafhaufen, Neukirch.
HET CANTON APPENZELL.
Dit geheele Canton beftaat uit flechts agt vlekken en dorpen, benevens eenige verftrooide huizen.
Het wapen des Lands is een opftaande zwarte beer , met roode poëten, op eeu wit veld.



LANDVOOGD IJ EN
E N
N VRIJE STANDEN,
DIE DOOR ZEKERE CANTONS, ALS GEMEENSCHAP LIJKE OPPERHEEREN, BEZETEN WORDEN eeze Landvoogdijen met haare lieden zijn de volgende:
Thurgaü, [FrautnfeU, Arbon, Bifchofzell,Rhina, St.Galkn. toftanz.
rheinthal, [Altjietten, Rheineck. bar gans, [Sargans, Walknfiadt.
gaster.
utznach, [Utznack
6AMBS.
r a p p e r s c H w e i l; dit is een (lad, en wordt met derzei ver gebied ba Den, Baden, KUngna^rjllT' ^
de opper-VRIjE ampten. de onder-vrije ampten.
"bsemgarten, een ilad. mellingen, een Aid.
schwarzenburg.
murten, \ Murten. grandsojn, [Grandfon.
eschalens.
bellenz, IBelknz. -j Deeze zeven Landvoogdijen faï
b o l lej/z' ' P°LESE- P ***** ^inwoo^S t a n t f ! ,°0k Italiaa^ch; de drie eer,
i v go a r t;s % eh001e" aa" de Cant0»s U".
meiinthaÏi 1 SchwiZ en u«™<Men ; maar dé
ÏÏnd us V16r 0Ver'#en aan alle de Canton»
M E i- J zamen, Appenzell uitgezonderd.
DE TWEE VRIJE STANDEN.
Deezen zijn
HET STIFT ENGELBERG, En, HET VLEK GERSAU.



m GEASSOCIEERDE CANTONS,
JOcezc Worden altoos op de dagzittingen van het Eedgenootfchap geroepen, en hebben aldaar zitting en ftetm Dezelven zijn, met hunne fteden, de volgenden:
'T STIFT VAN St. GALLEN, [.Wijl, Liclitenpig* DE STAD St. GALLEN. DE STAD BIELL.
^ïQ)e overige geasfocieerde Cantons zijn
DE DRIE BUNDEN DER GRAUBUNDERS.
Drie Bunden, zijn drie verbondene Landfchappen, en men wiï dat z;j den toenaam van Graauw ontvangen hebben , om dat de1 Ünwooners aldaar eertijds kleederen van graauw laken droegen; doch anderen willen dat zij de oudheid van hunne afkomst daarmede te kennen hebben willen geeven ieder van deeze'
drie Bunden beftaat uit een aantal van geheele en halve Hooggerichten, en ieder Hoog - gericht weder uit Gerichten, of Gemeenten , welken uit Nabuurfchappen, die op eenige piaatfen ook Sclmitzen genaamd worden, zamen gefield zijn.-
ïn het befchrijven van deeze geasfocieerde Cantons komen eerst voor de drie Bunden zeiven, daarna de Gemeenfchaplijke onderdaanen , en ten laatften de onder de befcherming van dff drie Bunden ftaande vrije Heerlijkheid Haldenjiein,
De drie Blinden zijn dan
De OPPER- OF GRAUEN-BUN», [Ilar.Z, eCtl STAD. fiOTTËSHAUS - BUND.
JjJiT BUND der TIEN gerichten, [Md]'$7lJ'eld, eefl STATS,



DE ONDERDAANEN DER GRAUBUNDERS.
JQceze beftaan uit de drie eerstvolgende Landfcbappen, welken omtrent 12000 ilrijdbaare mannen bevatten; en zijn eerst
HET LANDSCHAP VELTIN.
Dit is een ongemeen vruchtbaar dal , en wordt onderfcheiden in het Opperfte, het Middenfle, en het Onderjle deel; doch. het bevat geene lieden.
HET LANDSCHAP WORMS.
Dft Landfehap maakt flechts vijf Gemeinten of Nabuurfchap. pen int, bevattende i4coo bewoonden doch er ligt geen eene
HET LANDSCHAP CLEVEN.
m Het wordt in twee zogenaamde Gerichtjlaben afgedeeld, doch m geen van beiden ligt eene ftad.
DE VRIJE HEERLIJKHEID HALDENSTEIN.
De laatfie geasfocieerde Cantons zijn
HET WALLISERLAND; hetzelve heefr maar ééne stad, naamlijk Sitten.
Walliferland wordt verdeeld in de Republiek Wallis , of Oö- fer-wallis, en De onderdaanen dier Republiek.
Het wapenfchiM van het Ccaeenebest m.„h , i, vïn eene <loor het nmldenpunt gaande perpeniicnUire liniebaar, in twee helften gedeeld,
1171 ? :u Twitce helft; in iedere heIft -j"
ten, cn op de perpendiculaire lijn ftaat er ook eo».



2?2 HET ZWITZERSCHE EEDGENOOTSCHAP, DE STAD MULHAUSEN.
HET VORSTENDOM NEUENBURG , daarin liggen de s«-
den Neuenburg, Lunderen, Boudrij. DE STAD GENEVE; deeze maakt eer) Wij Gemeeriebest uit*
EEN DEEL VAN HET WERELDLIJK GEBIED DES BISSCHOPS VAN BASEL.
Hiertoe behooren dc
steden.
Biel (*), Neuenftadt.
Voords de Heerlijkheid erguel.
. illfingen.
En de zogenaamde thessenber
(*) Deeze Jlad, die wel den Bisfcbep van Bafel voor baaren Öpftf* leer erkent , maar tevens eene geasfocieerde plaats van bet Eedgenootfchap Is, ja, op deszelfs dagzitting ftem en zitting heeft j >s, em die reden, reeds voorbeen gemeld geworden, zie bladz. a/O.






























Kaartje van het
Markgraafschap
Mo RAVI E K
JNcL de, St&llutcf 7'an- Jen, CMIer GrXXIL.. J3E L'IsLE cvi. Ut tjeye >v/t
te AMSTERDAM,
y I.B.EJ/VVK 83). M. LAKOiVKLuj
















































r
























































































































I»



■









1






























































































































■
































































































•












I