1>E WIJSGEERIGE ARTS,



Je n'ai jamais vonlu plaire au Peuple, difait Epiciire, car ce qt» je fcüis n'efi: pas de fon.goüt & ce qui efl de fon goöï Je ne ie fcais pas.



WIJSGERIGE A1TS,
BOOS
M. A .WEICIA1D.
uit liet Hoog"cluitsclL.
II.BIEL.
Te; Dordrecht, Lij DE IEEVW en KIAP .
MBCCXCIII






DE
WIJSGEERIGE ARTS;
VAN 1) ï 11 Z É £~ï-j A ö U 4 |iï
In Italië plagt men dikwerf met de fcorpioenen de volgende proef teneemen. Men maakt eenen kring van brandbaare ftoffen; men plaatst den fcorpioeri in bet midden van denzelven. Men fteekt deri gantfchen kring aan. Dan zoekt de fcorpioeri aan alle kanten van den kring eenen uitgang te vinden; maar overal vindt hij zig met vuur omgeeven; hij loopt, na alle vergeeffche poogingen gedaan te hebben, terug en geeft zig eenen doodlijken (teek. —— Even zoo, denk ik, moet het indedaad juist met den zelfsmoorder toegaan. Men ziet gevaaren of kwaad, die men niet denkt te zullen kunnen overwinnen of indedaad niet overwinnen kan; men beneemt zigzelven dan uit kleinmoedigheid en vertwijfling, of dikwerf wel beraaden, het leven.
Ik heb gemeend dat zig alle gemeene zelfs; A m0or.



ft VAN DEN ZELFS MOORD.
moorders uit vrees of verzaagdheid het leven beneemen. Ik hoop niet dat ik daarmede iets beweerd hebbe, dat tegens de ondervinding drijdt. Men moet flegts onderfcheid maaken, dat 'er kwaaien zijn, welke fchier ondraaglijke kwaaien of ten minden, met betrekking tot de kragten of kloekmoedigheid des lijdenden, als zoodanige te befchouwen zijn; en dat 'er andere omdandigheden gevonden worden, welke ons eene bedorven verbeelding als vreeslijke kwaaien voordek, terwijl zii egter werkKjk zoodanige niet zijn. In het eerde geval bevondt zig de Scorpioen; in hetzelfde bevindt zig de Slaaf, de Wilde, als hij zig uit nood of fmerten het leven beneemt; hij gevoelt, namelijk, flegts zijn tegenswoordig kwaad, zonder een denkbeeld van toekoomende dingen te hebben. In het ander geval is de miltzieke, welke zijne verhitte verbeelding dc fchriklijkde beelden fchept.
Ik wil in het algemeen zeggen dat men zig alsdan het leven beneemt, wanneer men kwaad Voor zig ziet, hetwelk men denkt dat het gïnot van het leven of de. bitterheid des doods overweegt. Men durft geene genoegzaame hoop voe» den en wil zig daarom Üever geheel vernietigen. De Wilde, de verdandelooze zal hier niet lang vergelijkingen of lluitredenen maaken. Hij deekt zig zonder overleg dood, zoo dra hij zig van verfchrikkende kwaaien, gevaaren, of pijnen omringd ziet. De Wilde, de ruuwe Amerikaan, zegt de ïaü, toont altoos eene nuttelooze en fchande-
lijkq



y. a w a, e m zhfsioor o». 5;
ïijke vertwijfeling. Hij laat zig van honger derven ; hij vergiftigt zig, hij verhangt zig aan eenen boom, of verwurgt zig op de graflieden zijner Overften, enkel omdat hij te zwak of te kleinmoedig is om dè gevaaren en moeijelijkheden van zijn leven te dulden. De ongemeen vreesachtige en kleinmoedige Negers neigen meer dan alle andere volkeren tot den zelfsmoord. Een klein verdriet beweegt hen om zig te verdrinken,of te vergeeven, of, als zij hiertoe geene gelegenheid hebben, zig door inhouding van hunnen adem te verdikken. Men heeft waargenoomen dat op de fiaaven- fchepen niets hen zoo zeer van den zelfsmoord kan afhouden als de muzijk, waardoor zij opgewakkerd worden en hun verdriet zoo wel als hunne lust tot zelfsmoord vergeeten.
De andere fooit van meer denkende Zelfsmoorders is in graaden onderfcheiden. Een Christen Wijsgeer kan door droefheid en vervolgingen lust krijgen om zig te verdelgen. Hij overweegt zijne ongelukkige omdandigheden; hij maakt zig bewijzen en tegenbewijzen. Eindiijk houdt de hoop op betere omdandigheden of de vrees voor eenen toekoomenden daat zijnen arm terug. Hamlet kan, in de volgende onvergelijklijke alleenfpraak, een voorbeeld van deze droefgeestigheid zijn:
A a
» Ta



# f. AM DEH ZELFSMOOÏt.
«, Te zijn of niet te zijn is hier de vraag !
Is 't ed'ler in de ziel 't weêrbarftig lot,
De fmerten onzer rampen te weêrftaan
Dan tegens al het heir des ongeluks
Te ftrijden en al ftrijdend' te vergaan?
'T is derven — flaapen — en niets meer — een flaap,
Die ons van 't grievend harte-wee verlost,
Van duizenden van fchokkeu, die het vleesch
Geftaag ontroeren; — 't is der vroomen wensch!
Te fterven! — flaapen! — droomen ook mïsfcnién?;i
Maar, ach! hier ligt de knoop; want elke droom,
Die in dim rlnnH-flsnp onsc 7\sl bckrtiijJt j
Als eens dit fterflijk kleed is afgefchud,
Moet ons een poos van al ons leed ontdaan.
Dit is 't dat lang ons lot ons doet weêrftaan;
Want wie leedt tog dien geesfel langen tijd,
Des onderdrukkers jok, in armoe fchand',
Verftooten liefde, of uitftel van ons recht,
Der Groeten trotschheid en den bitt'ren tpói'4
Dien fteeds verdienfte van de boozen lijdt,
Kon men zigzelven met een' enk'len dolk
De rust verfchaften ? Waar was dan de dwaas,
Die onder 't pak des levens ging gebukt,
En fteeds dit jok al zugtencF, morrend' droeg? —
Daii, ach! de vrees voor 't geen den dood vervangt.;
Dat land, van waar nooit reiziger terug
In 't levert kwam, ontwapend onzen moed;
Wij lijden liever hier een' zeek're kwaal
Dan in een' onbekenden ftaat te vliên;
Dus maakt 't geWisfe ons alle blode en bang;
Dus wordt de eigen kleur van 't grootsch befluit
Verbleekt met doods-kleur van diep overleg;
£n d'ed'le daad verdwijnt en is niet meer."
4 . Wg*



VAN DEN' ZELFSMOORD» 4
Wijs geerige Zelfsmoorders mogen wel hunne daad zoo heen en weder overweegen; maarzij zijn onbekommerd over het toekoomende, of hebben 'er andere begrippen van (0). Eene te vreezen fchande, ftraf, vervolging, droefgeestigheid en diergelijke koomt hun dan ook gewigtiger voor dan alles wat men voor het behoud van het leven tegenwerpen kan. De Gymnofophisten verbrandden zigzelve, zoo haast zij oud en zieklijk wierden. Zij wilden de fmaad ontwijken van zig door ouderdom , ziekte o£ be&himpiiig te laaten onderdrukken. Scipio dooriïak zig en ftortte zig ia zee, om niet in de handen van ces ar te vallen. Ces ar wilde zig ook eens ombrengen, toen hij vreesde overwonnen te zullen worden. Nerq wilde zig meer dan eens om opftand des volks en des Raads dooden; de vrees voor fmert wederhieldt hem meermaalen ; eindelijk waagde hij het zig in den hals te wonden, waaraan hij ook geftorven is. Otho, julius vindex en anderehebben zig na de nederlaag het leven benoosnen. Zoo doodden Koning juba en afraïjius eikanderen. Caxo en seneca doodeden
zig
00 Mors omnium M.oTum ejl folutio & finis, ultra quam male. noflra non exeum, qua in illam (ranütiUUtotem, in quaK amequay 'aasceremur, jecvimus, reponit.



VAN DEN Z E L. F £ Jt .0 O K. D.;
zig uit vrees. Cleofatsa ftelt proeven te werk om den minst pijnlijken dood uittevinden»
Miltzieken fchijnt alles vreeslijker dan het werklijk is. Dikwerf ftelt hunne verbeelding hun afwezende dingen voor als of zij tegenswoordig waren. Men vindt menigvuldige diergelijke gevalïetjens aangetekend. Nog onlangs geloefde een zoodanige zieke dat hij iets zonderlings ter waereld gebragt en eerst langen tijd in het lijf gëdraagen hadt, toen men hem eene bonte muts in den Jiamer - doel worp. G.efteld nu dat zulke lieden zig onverwinnelijke zwaarigheden inbeelden, zoo zullen zij in vertwijfeling geraaken s zij .dpqden zig. Men kan hen bij eenen cassitjs ver-; gelijken, die,, toen hij yi: end en - benden door ■deftof en nevel miskende en voor vijanden Jrieldt? Zig van zijnen knegt dooden liet % of zij zijn dien man gelijk, die van hongerftorf, omdat hij vreesde door vergift yergeyen te zuljen worden. ■ De misleide verbeeldirgskragt van zulke raenfehen ïkan hen van eene kleinigheid een monfter doen maaken. Zwaar, dik bloed kan eene phyfieke aanleiding tot zwaarmoedigheid geeven, Degroote aandoenlijkheid der vezelen maakt dat zij van alle kleinigheden in al te groote onrust gebragt worden. Zoo was het bij dien, welke van het gonfen eener vlieg, door het fterk aanfpreeken van een kind van fchrik beefde. Heeft men geeïie fchoolvosfen gezien, die-om een fchool-gefchil grijae hairen bekwamen? Wanneer nu diergelijke «jenfthen denkeu onoverwinnelijke kwaaien of
ram-



VAN DEN Z*LF5M00RD.
rampen te gernoet te zien, of wanneer zij door dat fchijnbaar kwaad meer dan door vrees voor den dood en eeuwigheid ontrust worden, zoo geraaken zij voorzeeker in vertwijfeling en benee* men zigzelven het leven. Men heeft deeze foort van Zelfsmoord als eene ziekte befchouv|d. Of nu bedorven vogten of vezelen 'er de oorzaak van zijn, het is iets dat de inbeeldingskragt van zulke menfchen bedorven heeft. Bij den Engelschman zal misfchien de fterkte, bij den Franschman de levendigheid der inbeeldingskragt overdrevene voorftellingen voortbrengen. Bij beiden zal egter misfchien de werking der lugtftreek en de levenswijs oorfpronglijk den meesten invloed daarin hebben.
Het is dan meest een gebrek aan kloekmoedig, heid, eene verzaagdheid, die de menfchen tot zulke gewelddaadige befluiten brengt. Men moest die kleinmoedigheid dier ongelukkige beklaagen en hen door phyficke en zedenlijke middelen zoeken te vervrolijken of te geneezen. De Zwarte vergeet door de muzijk zijne lust tot Zelfsmoord. Miltzieken kan de wijn de nodige kloekmoedigheid geeven; ik kan naauwlijks gelooven dat nog iemand zig omgebragt hebbe na hij door den wijn opgewakkerd ware, tenzij dat fomtijds de wijn eene tegengeftelde werking deede, en in plaats van kloekmoedigheid, llerkte en vrolijkheid, niet als verzaagdheid en treurigheid veroorzaakte , gelijk men mij van een meisjen verhaald heeft, dat elke reis bij de hoogfte wellus.
A 4 bit-



£ A W DÉN ZELFSMOORD/
bittere traanen ftortte; of, gelijk ik eenen traagen phlegmatieken gekend heb, welken de muzijk verdrietig en droefgeestig maakte. Ligchaamsoefeningen en gezelfchap kunnen het gemoed opgeruimdheid, de vedelen behoorlijke flerkte, de vogten beweeging of verdunning verfchaffen. Ik was met miltziekte bezet. Ik had aanvallen van beevingen, hartkloppingen, benauwdheid, verdikking, angst, zwaarmoedigheid. Ik beminde de eenzaamheid en hadde den gantfchen dag kunnen weenen. Alles was mij haatlijk en aanftootlijk. Het leven fcheen mij de zwaarfte last te wezen. Een nog erger graad tier ziekte zou.eindelijk mijne inbeelding op even zulke overdrevene voortellingen hebben kunnen brengen. Ik gebruikte rhubarber, zuure druppelen. Ik gaf mij zeiven beweeging en menigvuldiger uitfpanningen. Ik wierd geneezen en begon weder fmaak in het leven en gezelfchap te krijgen. Dus ziet men hoe phyfieke middelen bok op de ziekten des gemoeds werken kunnen.
Ik weet de wjjsgeerige bewijzen der miltzugtigen. Ik ben, zeggen zij, met mijn zwak of ziek ïigchaam, of in mijnen armoedigen ftaat voor mij zeiven en het gemeenebest onnut. Ik bevrij dan den Staat van eenen bezwaarlijken last. Het leven is een gefchenk. Mag men, zeggen zij, een gefchenk niet weder terug geeven, als het ons tot een last is ? Gezonde Zedekundigen en Wijsgeeren moeten daar tegens eene zedenlijke geneezing aanwenden. Daar wordt meer ftandvastigheid
ge-



¥an den zelfs moord. g
gevorderd, zegt montaigne, om zig in dé keten, welke ons gebonden houdt, te fchikken dan om die te verbreeken, en men ontdekt meer blijken van fterkte en ftandvastigheid bij regülus dan bij c ato. Onze dood, zegt maiheS tot zijnen Engelschman, is of nabij of verre af» Is hij nabij, dan is het ook de moeite niet waard denzei ven nog te verhaasten. Is hij verre af, dan hebben wij nog tijd genoeg om het eind van onzen ramp aftewagten. Het leven, zegt hij, is het edelfte gefchenk, dat ons de Natuur gegeeven heeft. Het is ondankbaarheid, als meri van dit gefchenk weder zoo ligtvaerdig afftand wil doen. En hoe dikwerf bevindt men zig in eeneil toeftand, dat men geheel overtuigd is dat men niets beters doen kan dan zig uit de waereld te helpen. Men laate een jaar of flegts eenen zekeren tijd verftrijken, zoo zal men zelf over de verlegenheid, waarin men te vooren geweest is, lagchen. Men zal erkennen dat het gekheid geweest zoude zijn zig toen het leven te beneemen. Meer dan eens heb ik mij in dat geval hevorïden.
Rebus in adverjïs facile cjl co?itcmnere yitam ; iFortius iïïe facit, qui mifer ej/e potest.
mar xialis.
Een foldaat, die van het flagveld naar eens ftille plaats vlugt, bezit minder kloekmoedigheid dan die, welke zig den vijand grootmoedig tegenftelt. Is het met die, welke zig het levea A g b*'



f O » A S -DES reiF!«OOKBj
fceneemen om de tegenswoordige ellenden te on?> gaan, niet eveneens gelegen? Niets verfehafp hier zulk een kragtig middel als de wijsbegeerte der Stoïcijnen.
Ik herinnere mij ergens geleezen te hebben, dat men den heden zoo geliefden ongehuuwdea ftaat als 'eene hoofdoorzaak des Zeifsmoords befrViouwt, Ik laat dit in zoo verre gelden dat een kleinmoedige, als hij de gronden voor en tegens den Zelfsmoord tegens eikanderen over ftelt, minder gronden tegens denzelven vindt, sis hij in eenen ongehuwden, dan als hij in eenen gehuuwden ftajt is, en dat hij dus ook eerder tot deeze daad befluiten zal; even gelijk wijsgeerige ■mannen in ziekte of doodsgevaar enkel daardoor verontrust worden, als zij overdenken dat het niet om hen alleen, maar ook om eene ongelukkige vrouw en kinderen te doen is; even zoo kan ook deeze beweeggrond het tegens de gronden voor den Zelfsmoord meermaalen overhaalen.
De meeste handelingen en bemoeijingen der menfchen zijn eene aaneenfchakeling van ftrijdigheden. Men wil van regtswegen den man op het fcherpfte beftraffen, die zig vermoord heeft, en men gedoogt ondertusfchen dat kwakzalvers door verkeerde geneesmiddelen, of weetnieten in de heilzaame geneeskonst of baardlooze of onverftandige rechters met het leven der menfchen naar willekeur handelen. Hoe veele duizenden uitgeleezene menfchen-kinderen worden pietaaa de ijdele rüernzugt of liebzugt eenes
Vorstf



VAN DEN ZELFS MOOR. IJ» I5fc |
Vorsts of eenesheerschzugtigerr Staatsdienaars opgeofferd, daar meE ondertusfchen die daad zoohard beftraft, als een 'bijzonder perfoon over zijn eigen leven befchikt! Is het zoo ftrafwaerdig zigaelven of eenen anderen om het leven te brengen, waarom vervolgt men dan in enige landen op dezelfde wijze de geene, die eenen !evendigen mensch op de been brengt? —— Heeft de Vader zig het leven benoomen, waarom wiï men zijnen kinderen en -nabeftaanden dan daarom '
Via juris hun vermogen door gerechtskosten OHt*
neemen, en hen met eene fehandelijke begrave-nis ftraffen, daar de misdaad niet door- hunnevfchuld gepleegd is? — Het ware nog wat anders, als een boos wijf haaren man door kijven en twisten tot vertwijfling en tot zelfsmoord bragte, daar konde de vilder het huis der affchuwelijke weduwe bctreeden — of haar tot een algemeen fchouwfpet' het "lijk- fermoen prediken. Heeft de mensch zig ontlijfd, dan is
het naar de leer der godgeleerdheid door zijnen boozen wil gefchied; zijn wil was zijne ziel; die heeft nu het lighaam leed gedaan, en het van zijne toekoomende lust om te leeven beroofd. Nu wil de Overigheid haaren toorn aan het lighaam
koelen; gaat dat aan? De fchuldige ziel
is weg naar de eeuwigheid — verneemt veelligt geen woord van de uitfpraak der regeering; en het lighaam, dat zij mishandeld heeft, zal daarvoor geftraft worden: het zal tot allergrootfte iefchimping op de vilplaats van. raaven en ander



UH VAN BEN ZELFSMOORD.
-der gevogelte en niet in de aarde enkel door wormen en verrotting verdelgd worden! Meq zou fchier denken dat de rechters geenen godsdienst hadden, of wel in het geheel niet aan eene ziel geloofden en alle verrigtingen en werkingen,der menschlijke ziele enkel van het lighaam afleidden. Voorzigtige nakoomelingen iunnen, wel is waar, dikwijls, zoo als de menfchen zeggen, den ijver van ftrafzugtige Schout ten weêrhouden. Zij doen, zegt een onchristelijke wijsgeer, gelijk ene as bij Het blaffen van Cerberus deedtj hij wierp het boos dier wat aas in den muiL
VAN



VAN DE PHANTASIE OF INBEELDINGSKRAGT.
ÏLen zagterS)f ruuwer voorwerp roert de toppen mijner vingeren, of enig ander gevoelig deel mijns ligchaams; terftond ontftaat op deeze aanroering in de zenuw-vezelen van mijne vingeren of van mijne huid eene zekere beweeging of trilling, welke men het gevoel, of de gewaarwording noemt. JDeeze beweeging der zenuw-vezelen verbreidt zig tot in de vezelen van het brein, en deelt dus ook daar de vezelen eene verandering, of beweeging mede, welke wij de vooritelling, het begrip of het beeld van het ligchaam, dat wij gevoeld hebben, noemen. Gefteld nu dat diezelfde beweeging of verandering der breinvezelen, gelijk zij eens door een gevoeld lighaam door de bewoogen zenuw-vezelen het brein medegedeeld wierden, op een gegeeven teken, of door de eene of andere oorzaak wederom vernieuwd of gaande gemaakt worde, zoo heeft men dat wat men geheugen noemt.
Ik kan dan van niets eene voortelling, een beeld, of eene herinnering hebben, van hetwelk ik niet reeds te voren eene gewaarwording gehad heb, zij mag dan door deezen of geenen zin verWekt zijn, De blindgeborene kan zig nimmer eene
voor*
.'*3



f* -VAN DE EItANTASIB
voorftelling van de roode of geele kleur maaken, omdat hij nooit de gewaarwording van rood of geel in de zenuw-vezelen zijner oogen gehad heeft. De doofgeborene is nooit den toon der fluit gewaar gewerden, én zal ook geene voorftelling van dezelve hebben kunnen. Daar is dan niets in het geheugen dat niet eerst in de zinnen was.
Hoe duidlijker en uitgeftrekfer nu de gewaarWordingskragt van een zintuig is, hoe klaarer
VOOrftellingen wij van het voorwerp , dat Wij ge-
wföf geworden zijn, hebben kunnen. Het oog heeft hier voor den reuk en het gehoor den voorrang. Door het oog verkrijg ik eene gewaarwording van de kleur, grootte, gedaante, ftand en verdere omdandigheden mijns voorwerps; ik kari dan eene klaarer voorïtelling hebben van hetgeen ik gezien heb. Gewaarwordingen door het gehoor of door den reuk zijn minder duidlijk of omftandig. Gevoelde dingen wordt men weder duidlijker gewaar.
Dikwijls moet de eene zin den anderen helpen, Het gevoel vergoedt tamelijk wel het gebrek der ocgen. Ölinden hebben zelfs door een fijn gevoel over het.oriderfcheid der kleuren kunnen oordeelen Dóór befchrijvingen, welke men
hoort,
Qa) De fclirijver zou juister gezegd hebben : „ Blinden hebben l, door een fijn gevoel de kleuren kunnen onderfeheiden;" want



O 9 ÏNBEELDtNCfSSRAGT. i$
hoort, kan men zig enigermaate voorftellingen Van dingen maaken, welke men niet gezien heeft, doch zoo, dat zulks niet zonder voorafgegaane andere gewaarwordingen der zinnen gefchiedt. Ik heb nooit eenen reus gezien. Ik heb egter menfchen en groote dingen gezien, en dus kan ik mij een begrip van eenen mensch, die groot is, maaken.
Nu zeg ik, wij hebben eene bekwaamheid om de door de zinnen ontvangene gewaarwordingen en de daardooi in het troin voortgebragte beelden -of voorftellingen te vereenigen, te fcheiden, of op allerleie wijzen te veranderen en dus ons brein met zulke als nieuwgevormde beelden levendig bezig te houden, en dit noem ik Phantafie, of Inbcéldingsliragt. Dan worden in onze brein-vezelen zekere beweegingen na de modellen, die eens op de gewaarwordingen der zinnen zijn ingedrukt geworden, op nieuws verwekt, met vacrdigheid vereenigd of veranderd, waardoor dan wonderlijke voorftellingen ontftaan kunnen. De vreesachtige ftelt zig den Duivel metpaerdenhoeven, met eenen ftaert, en met hoornen voor en fchrikt voor hem. Men baart Chimeren - Cen* tawen, hekfen- gefchiedenisfen, romans, vertelzels van Tovergodinnen en andere hersfen-
fchira-
U'sn da: wat men kleur heet kan een blindgeborene nooit oordcelcn.
VERTAALER.



jfip VAN D R *■ H A N T A~S I jL
fchimmen, welke tegenswoordig onder de gewaande verlichte Cdat is, die het gezond menfchen - verftand verloren hebben) zoo zeer in de mode zijrji
lk heb eene roos. gevoeld; ik heb eene voorHelling van haare weeke en ronde gedaante verkregen. Ik heb haar gezien en verkreeg, naar de gewaarwording mijner oogen, het beeld eener xoodverwige roos. Ik rook aan haar en kreeg in# mijne reuk- zenuwen de bijzondere gewaarwording van eenen rooze reuk, van welken rle voorftelling zig aan mijn brein heeft medegedeeld. ISfu ftelle ik mij te gelijk die welriekende roode roos voor aan den boezem van een meisjen; tusfchen twee gewelfde borstjens ftelle ik haar mij voor; ik zie hoe die zulk eenen aangenaamften reuk van zig geevende roos met den ademenden boezem op en neder geheven wordt. Ik wenschte misfchien, uit aandacht op de nabuurfchap, zelf eene roos .te zijn — en dus heb ik eene werking mijner iribeeldingskragt. Daar zijn, namelijk, verfchei. dene, meest door de werking der gevoel-zenu.wen tot in het brein verbreide beweegingen der hersfen-vezelen, te gelijk opgewekt en als met eikanderen vereenigd geworden.
Wanneer diergelijke beweegingen in de vezelen van het brein door aanleiding van de eene of andere uit- of inwendige oorzaak bij den flaapenden verwekt worden, dan ontftaan 'er phantafiè'n, welke men droomen heet. Deze droomen fchikken zig naar de gefteldheid des ligchaams
fi!3



X> F INBEELD! NG3KR.AGÏ". W
en der omdandigheden, door welke zij geteeld worden. De verliefde droomt een iiedjen voor zijn meisjen,.de zwaarmoedige wordt met fchnfcj beelden gekweld (V).
Werkingen der inbeeldingskragt, die met op mogelijkheid en waarheid, op tijd en omdandigheden gegrond zijn, worden gekheden en krankzinnigheid genaamd. Dweepers hebben verrukkingen, verfchijningen; zij zien droomen voor werklijke omdandigheden eii inbeeldingskragt voor propheeten-geest aan; zij zijn bereid zigzelve of andere uit liefde tot God te dooden.
De Egijptifche Jooden, flaat 'er ergens (T), vervielen, onder de vervolgingen van cleop atra, in eene dweepige aandacht. Zij floegen hunne wooningen in de woedijn op, lazen den Bijbel, en maakten 'er de wonderlijkde uitleggingen over. Zij hadden verfchijningen en vonden het grof verdigtzel van het goud maaken uit. Uit hun ontdonden de Therapeuten, Allegoristen, Enthifïasten, Asceten, waarop de Anachoreten volgden, welke ten deele Christenen waren. De meeste zogten den philofophifchen deen door geheimzinnige woorden en plegtigheden, of zij
had-
00 ScriUt amatori meretrix, dat aiultera tnunltS» In noctis /patio miferornm yulnera duraiit.
iV) Récherches fur lts Egypüem s? lts Chinois f. ï. Setl. V,
U. Deel. fi



H VAN DE ?HANTASl*
hadden andere grillen en verfchijningen. juist zoo als thans' in onze verlichte tijden gefchied. Het is wonderlijk dat in Europa en Afia inbeeldingskragt en eenzaame ledigheid dezelfde werkingen hervoortgebragt hebben («>
Ik heb gezegd dat de werkingen der inbeeldïngskragt altoos uit voorafgegaane gewaarwordingen der zinnen en uit in het brein daarop gevolgde voorftellingen ontftaan zijn. Zelfs de afgetrokkenfte inbeeldingen laaten zig niet zonder vooraf vcrkregcne gewaarwordingen en voorftel' lingen denken. De inbeeldingskragt der Mooren houdt zig met mooije zwarte meisjens bezig, die der Europeaanen met blanke. De Moor zou zelfs niet eens van een blank meisjen droomen kunnen, als hij niet van een blank meisjen gehoord, ofgeene witte kleur gezien hadde.
Als
00 Qtielques Bramines yivent éloignés de la fociétê & ce font. des imbecilles ou des enthufiastes üvrés a Voifiveté, ï la fuperjliHou, oii delire de la Mètaphyfque. On retrouve dans leurs dispules les mémts idéés, gut dans nos plus fameux Metaphyficiens, la fuiflance, Vaccident, la prUrité, la posterité, Vimmutabiliti, Tindivifibllité, i'amt vitale 9 fenfitr/c} ayec cette diference aan ges belles decouyertes font trés anciens dans TInie & qu'il n'y a. qnefort peu de tems que pierrb lombard, saint thom*s, leibnïtz, iiallebranche étonmient l'Europey fat la fécondité de leur génie, è treuyer toutes ces r/yeries,Hifloirc phüofophiqne & politique des Etablisfemens & du Coa> weree des Européens dans les deux Indes. T. I. L. A



OF lUBtEtïiNGSRS AG Té <ï>
Als ik een fijner gevoel dan eert ander hebbe; als ik fcherper dan een ander ruik, als ik fterker hoore, zoo zal ik in deeze zinnen fterkere gewaarwordingen en in het brein fterker voorftellingen hebben. Dus zal ook de inbeeldingskragt levendigere voorftellingen kunnen bijeen brengen ; zij zal fterker zijn. Hierin ligt de eerfte grond der verfcheidenheid van de inbeeldingskragt. De ruuwe boer kan het . fijne van het fluweel niet zoo wel door het gevoel gewaar worden als de tedere' juffer; deeze aal de aangenaamheid der roos eerder door den reuk gewaar worden; zij zal dan ook van de fijnheid van het fluweel ert van den reuk van de roos duidlijker voorftellingen hebben dan de hoerden deeze voorftellingen zullen zig levendiger in haare verbeelding daar Hellen kunnen. De tedere gevoel-zenuwen der juffer liggen beweeglijker onder een weeker vel, èn de vezelen van haar brein zijn insgelijks ligter in beweeging of trilling te brengen dan. die des boers. Hierin ligt een grond der levendigere inbeeldingskragt der vrouwen. Ik beklaag de non, als haare inbeeldingskragt op aangenaame voorwerpen valt, die zij in het klooster ontbeeren moet. Hoe levendig zal zij het aangenaame vafl genoeglijke voorftellingen gevoelen! Ik beklaag haar met des te meer medelijden hoe meer voorftellingen zij tot verlevendiging haarer inbeeldingskragt uit voorheen verkregen zinnelijke gewaarwordingen in voorraad heeft. Ik beklaag haar even zoo als het gevoelige meisjen, dat



JuS VAN DE H * S T A S |ff
lelijk is, en bij welk dikwijls de inbeeldingskragt des te werkzaamer en onrustiger is, hoe meer het lighaam van zinnelijke gewaarwordingen verilooken blijft.
Een fijner gehoor is de oorzaak waarom wij zagter toonen beminnen. Traagere gehoor-werktuigen maaken dat men liever fterklüidende muzijkmag hooren. Die nu van de geboorte af aan, of door arbeid en opvoeding, hardgevoelige of ftompere zinnen verkrijgt, dier), ontbreeken ook
' fijnere gewaarwordingen, en gevolglijk ook fijnere voorftellingen, fijnere phamafiën. Vandaar is arbeid en lighaams - kragt de inbeeldingskragt meest nadeelig, maar de rust en eenzaamheid dezelve altijd zoo behulpzaam geweest. De Oosterfche volkeren hebben bijna alle, wegens deheldere en drooge lugt, zwakke oogen; zoo ook de' Noordfche volkeren, in welker landen in den winter aanhoudende fneeuw, en in den zomer heldere dagen en nagten zijn. Daarvandaan worden zij de zwakke kleuren naauwlijks gewaar en - worden alleen door een licht en verhoogd koloriet geroerd. Een fijn Europisch fchilderftuk van olie-verwen zien de Oosterlingen als eene verflenste of door rook bedorven fchilderij aan. Zoo als nu de oogen zijn, zoo is ook hunne inbeeldingskragt. Hunne fchilders vervaerdigen
. enkel fterk gekleurde en verlichte beelden; zelden geeven zij die een halflicht. Schaduwen, fijnere fmeltingen, of diepzels in de fchilderwerken zijn hun onbekend. In Rusland heeft men
fmaak



OF INBEELDINGSKRAGT. 21
fmaak in verguldzei, roode, lichte of roozeö. kleuren.
Daar wij nu weeten dat niets dan denkbeelden, die eerst door de zinnen verkregen zijn, bij de werkingen der Inbeeldingskragt dus of zoo gebruikt worden, zoo zal ook het veld der Inbeeldingskragt des te uitgeftrekter zijn, naar maate 'er meerder door de zinnen verkregen beelden in voorraad zijn. Die fchilder is best bekwaam om tevinden, die veele fchildcrjjctt cnveele gefchiedenisfen gezien en geleezen heeft. Een gedicht wordt rijker in tafereelen, als de dichter veel gezien , • geleezen , gehoord en waargenoomen heeft. Het meisjen heeft wellustiger inbeeldingen, als het reeds veelerleie foorten van zinnelijke geneugten ondervonden ; of van dezelve gehoord of geleezen heeft. Hoe dikwerf zal wél de eenzaame, tot bevrediging der onrust zijner Inbeeldingskragt, wenfehen dat hij liever in het geheel geene, dan menigerleie zinnelijke lusten genoten hadde ?
Eene andere oorzaak eener fterker of zwakker Inbeeldingskragt moet zelfs in het maakzel def hersfenen liggen. Eene Genie, een mensch van eene verhevene verbeeldingskragt moet beweeglijker hersfen-vezelen dan een ander hebben. De vezelen moeten fpoediger en ligter bewoogen worden, zoo dat'er levendige en menigvuldige denkbeelden ontftaan kunnen. De mensch heëft, onder alle dieren, de meeste hersfenen, en na hem de Aap. Eenen mensch, welken de hoofdschedel afgenomen ware , zoude men in eene B 3 föort



22 - VAN DE PHANTAS I-Ë»
. foort van flaapzugt en ongevoeligheid kunnen brengen, zegt lapeironie, als men de hersfenen met de hand drukte. Krankzinnige, verftandlooze hebben een klein of hard brein gehad. De verfcheidenheid der Inbeeldingskragt zal dan hoofdzaaklijkophetmaakzel van het brein rusten. Men heeft waargenoomen dat menfchen, die eenen fcherperen reuk hebben, ook eenefterkereInbeeldingskragt bezitten. Hier zullen misfchien de aandoenlijkei reuk-zenuwen een teken eenergrootere prikkelbaarheid der hersfen vezelen geweest zijn.
Dikwerf wordt aan de vezelen eerst door den invloed eener ziekte deeze beweeglijkheid bijgezet. Men kent de werkingen der koorts-hitte, waardoor de Inbeeldingskragt zoo zeer aangezet wordt. Een zeker mensch, die affchuwelijk door fcheurbuik aangeftooken was, was tot de fchoonfte en verhevenfle denkbeelden en zielskragten bekwaam,zegtzimmermanniijpechlin. Een ongezonde, door wormen en vraatlust gekwelde jongen hadt, geduurende zijne langduurige ziekte, een buitengemeen geheugen en meer dan middelmaatig vernuft; maar hij verloor beiden weêr, toen hij wederom tot gezondheid kwam. Somtijds bemerkt men bij lieden, die op fterven liggen, bijzonderlijk bij lieden van middelmaatigen ouderdom of jonge jaaren, eene ongemeen verheven verbeeldingskragt; dikwijls hebben zij het uur van hunnen dood vooruit kunnen zeggen. De oorzaak daarvan kan men in de voorgaande verhandelingen vinden. Kinderen, die verftandi-
ger



Of 1NBEELDI NGSGRAGT. 2J
ger, veel aanvalliger en rijper dan andere,zijn, worden gemeenlijk vroegtijdig oud of vroeg een prooi des doods! De dierlijke gisting heeft bij hen vroegtijdig de overhand gekregen , zou brinkmann zeggen. Zij hebben misfchien vroeger kroeze en drooge vezelen, of verfijnd phlogiston gehad.
Eene grootere hoeveelheid phlogiston, of een vlugtiger, meer verfijnd of drooger phlogiston, benevens een tot eene ligte trilling gefchikt maakzel der vezelen zal hier misfchien wederom het hoofdzaaklijkfte zijn. Daarvandaan vermeerdert wijn en hitte de verbeeldingskragt. Ik bragt ééns enige nagten flaaploos door; eindelijk zag ik, al waakende, als ik flegts de oogen wilde fluiten of niet geheel opmerkzaam was, de wonderlijkfte verfchijningen van a'llerleie gezigten voor mij. Welke inbeeldige misleidingen zwee* ven den koortfigen voor oogen! De eenzaamleevenden in heete landen, die men altijd nog duizenden vinden kan, hebben, na lang waaken en diep denken, de wonderlijkfte verfchijningen.
In heete lugtftreeken is de verbeeldingskragt gemeenlijk al te levendig, buitenfpoorig of onnatuurlijk. De pau meent de oorzaak daarvan best ontdekt te hebben (a). De zonderlingfte en tot hier toe minst bekende werking eener aan-
hou-
00 RStherchtrs fur lis Egyptiens & Ut CMnois i". I. f. 304* B4



TAV DE PHANTASIE
houdende hitte in brandende lugtftreeken is deeze». dat de menfchen minder flaapen dan in gemaatigde ftreeken, en veel minder dan in de Noordlijke landen. Bij de inwooneren van Noordlijke landen fcbijnt, zegt hij, de levens-warmte meer omtrent het hert en de maag zaamgepakt te Zijn, waarvandaan het dan ook koomt dat de Groenlanders en Esquimaux altijd langer dan andere flaapen. Boerhave, zegt hij verder, heeft reeds waargenoomen dat de flaap bij alle ■warmbloedige dieren waarfchijnlijk minder wordt naar maate de zwakheid van de maag vermeerdert; want in heete lugtftieeken zou de zwakheid van de maag zoo groot zijn, dat fchier niemand lang, zonder ziek te worden, zoude kunjien verteeren, wanneer de Natuur daar niet door menigvuldige fterke fpeeerijachtige planten, welke zij overvloedig gebruiken, voor de menfchen gezorgd hadde. Uit dit alles trekt nu de yAlJ het gevolg, dat de bewooners van zulke flreeken ongemeen verfijnde zenuwgeesten, phlogiston , beweeglijke vezelen, of wat het dan zij, hebben moeten, wijl zij minder rust of flaap daia andere hebben, wijl niets dan de natuurlijke of* kundige, door geneesmiddelen verwekte, flaap de levensgeesten of het werkzaam verfijnd phlogiston bezig houden kan. Het geen men bij onzo dichteren enthufimmus of geestdrift noemt is bij her. eene geweldige verrukking; de buitenfpoorigfte uitdrukkingen koomen hem nog niet fterk genoeg voor om dat geen, aftefchilderen, dat zij
soes?



at ÏNBERKDÏNGS K~ft A G T. '
ineenen te zien of te gevoelen, zoo, dat de verzen van pindarus bij de hunne nog flegts kruipend profa fchijnen. Daarvandaan ontflaan die buitenfpoorige leenfpreuken, zinfpeelingen, die hersfenfchimmige fchilderingen van de Oosterfche konftenaars.
In de heete landen zi*n dan ook de droomerijen en verfchijningen zoo zeer in zwang geraakt, dat men naauwlijks eene gebeurtenis verhaalen zal zonder 'er He eene of andere verfchijning in te mengen. Deeze fmaak hadt zig ook eens tot onder de Grieken en verder verbreid. De kragt der meeste kruiden, de uitkomst der meeste gebeurtenisfen waren altoos den Koningen in den droom of door verfchijningen geopenbaard geworden. Alexander hadt, volgens het verhaal van d i oHoRUSjin eenen godlijken droom, door eene verfchijning, een tegengift tegens de pijlen der Indiaanen leeren kennen. Zejfs pena in Frankrijk gaf voor dat hem de kragt van de klisfen wortel door den hemel in een gezigt ware geopenbaard geworden.
Ligt beweegbaare, enigzints weeke vezelen, gelijk de bloedrijke heeft, of gelijk de juffers die meest hebben zullen, benevens warme, vloeibaare, ligt beweeglijke vogten zijn goed voor fneile, aangenaame verbeeldingen; het zijn vrolijke, goedhartige lieden, doch die gaerne van verandering houden.
Vezelen, die wat drooger zijn, een werkzaam , veelligt enigzints droog phlogiston, wat dikkere warme vogten zijn goed voor hevige en aanhouB 5 de&-



dende inbeeldingen. Zulke lieden brengen da meesterftukken van geest voort. Het zijn Genieën* vuurige koppen.
Vezelen, die droog en prikkelbaar zijn, waarbij eene zwaarmoedige of belemmerde beweeging der vogten is, daar zig in beiden weinig hitte en levendigheid vertoond, zijn de zwarte inbeeldingskragt eigen. Men droomt niets dan fchrikbeelden. De Engelschman doodt zig uitfpleen, de Franschman als hij vapeurs heeft; gebrek aan lighaarnlijke bezigheden maakt ons over treuxige omftandigheden nadenkende en ons leven moede. Creech fchreef eene verklaaring over xucretius; hij zettede op zijn handfchrift: NB. Als ik deeze verklaaring zal geëindigd hebben tnott ik mij 'verhangen. Hij heeft zig ook werklijk, naar het voorbeeld van zijnen fchrijver, uit verveeling omgebragt. Men hadde hun, zegt een Wijsgeer, ovidius ter verklaaring moeten geeven. Daar zijn geheele geflagten geweest die zelfsmoorders waren, even gelijk 'er geflagten met twee of zes vingeren, met hoornachtige uitwasfen, of zoo als "er voortgeplante domkoppen geweest zijn. Wie zou dan hier het phyfieke des zelfsraoords of het treurige 'van de Verbeeldingskragt in het maakzel van het brein en in de gevleidheid der vogten en .vezelen miskennen ?
Het is niet mogelijk dat in de zinnen eene gewaarwording, noch in het brein eene voorftelling of handeling omgaa, zonder dat een zeker getal hersfen.' of zenuw-vezelen bewoogen of in
haa-



O? ÏNBBELDINGSKK.AGÏ 91f
iaare ftemming of Helling veranderd worde. Ik heb bij fpieren en zenuwen eenerleie foort van werking gefteld. De vezelen van beiden hebben haare prikkelbaarheid, uit welke, naar de verfcheidenheid van haar maakzel, bij elke eene eigene werkzaamheid fpruiten moet. De werking van de fpier is zigtbaarer dan die der aller? tederfte vezelen der hersfenen of der zenuwen en egter vermoede ik eene gelijkheid tusfchen die beiden. Het is dan waarfchijnlijk dat, bij de bezigheden der hersfenen ■> derzelver vezelen ge» prikkeld, in trilling gebragt, gedwongen, gefpannen, ontfpannen, onder eikanderen bewoo» gen, namelijk op deeze of geene wijze anders gefteld worden, dan wanneer de ziele zig ledig houdt. Nu weeten wij dat de fpier- vezelen door oefening geprikkeld, tot flingerende of trillende beweegingen gereder gemaakt, uitgezet, gelpannen, droog of opgezwollen worden, doch dat zij weder ontfpannen of verllapt worden, wanneer zij in rust zijn: waarom zou men niet in het brein en in de zenuwen even zulke veranderin* gen mogen vermoeden? Verfcheiden waarneemingen fchijnen mij deeze gistingen waarfchijnlijk te maaken.
Door herhaalde oefeningen kan de neiging tot trillen, deflingeringenin de vezelen van het brein ongemeen vermeerderd worden. Daaruit ontttaat eene zeer fnelle en levendige Verbeeldingskragt. Daardoor wordt onze verbeelding meer en meer werkzaam, hoe meer zij geoefend is geworden»
De



58
VAN BE ftfANÏAS1Ï
De Juffer, welke fijne en aandoenlijke zinneif heeft, bij welke de hersfen - vezelen eene gefchikte beweeglijkheid hebben, zal eene levendigere verbeelding verkrijgen, hoe meer zij dezelve door het leezen en door opmerkzaamheids geoefend heeft. Nu zal zij zig, naar de neiging van haar temperament en haars ouderdoms, met aangenaame of treurige beelden op het levendigst bezig houden. Met welke beelden vol van het vuurigfte verlangen zal dan de levendigheid der verbeeldingskragt eene jungc weduwe martelen? Veelligt ligt hief in eene van de oorzaaken, waarom men meest van de vrouwen, die beleezenheid en daardoor' eene geoefende verbeeldingskragt hebben, met opzigt tot de huwelijks-trouw, juist niet veel goeds fpreekt. Of de man bevindt zig ten minften meermaalen in het geval van vreemde Vlammen te moeten blusfchen, daar haare verbeeldingskragt zig niet eigenlijk zoo zeer met die omftandigheden vermaakt, welke het lighaam ondervindt. Haare levendige en beluste verbeeld ding zal haar altoos vreemde fpijs fmaaklijker dan de gewoonlijke afmaaien. Hierdoor verklaare ik waarom vroedvrouwen, welker verbeelding aanhoudend door het werk van haar beroep met menigvuldige voorftellingen gaande gehouden wordt, zoo gaerne, al zijn zij reeds bejaarde weduwen, wederom jonge rustige mannen trouwen.
Een gefchikte aanleg der hersfen-vezelen tot levendige of overdreven beelden en oefeningen veroorzaakt menigmaalen zulk eene vaerdigheid
m



91 INBEELDINGSKRAGT.
In de bezigheden der verbeeldingskragt* dat de verhevenfte denkbeelden zig zoo ligt als de dage» lijkfe vertoonen. Corneille zoude ziine verhevene en pragcige gedagten met meer gemakkelijkheid dan racine zijne ligte en natuurlijk -vloeiende werken nedergefchreven hebben. Den Spanjaard, den Oosterfchen dichter zullen veel■ ligt zijne verhevene buitenfpoorigheden zoo ligt • als den natuurlijken gellert zijne fabelen geweest zijn. De verheven metaphylifehe grillen van eenen m alle er anciie en eenen des CARTEs,hunne diepzinnigfte befpiegelingen,of de werkingen1 eener llerke verbeeldingskragt zullen hun misfchien, door oefening en hun daartoe gefchikt maakzel van vezelen zoo ligt geworden zijn als eenen anderen de ligtfte natuurkundige nafpeuringen. Zij waren groote mannen, zegt men, van welke men weinige waarheden leert Want, om het in het voorbijgaan te zeggen, de metaphyfifche grillen zijn gefchikter om aanhangers onder verhitte koppen te verwekken dan om waarheden te ontdekken (è).
Ds
00 Le Sièclt <fe lou is XIV. T. III. 1773 p. 266. (V) Ce rfeft pas de la mam du Metephyjicien, que fuut partis ft* gratids coups que VAtheïsme a rcgu. Les meditations fubl'uHcs de.
mallebranche & dt descartes étaiettt moitll ptOptSf
ii ibranler le Matérialisme, qu'ttne obftryathti de malpighi. —-
Ca
1



%t> V A N T5E FHAfJTASIE '
De Heerén Geleerden, die hunne verbeeldingskragt in oefening houden, en daardoor eene Merkte en vaerdigheid van dezelve verkregen hebben, bezitten deeze voordeden dikwerf niet zonder -onrust. Tegenfpoeden doen hen dubbel lijden. Wellustige voorftellingen zijn bij den eenzaameri geleerden veel levendiger dan bij andere menfchen. Daarvandaan koomt het dat bij den eenzaamen geleerden de theoretifche wil dikwerf beter is dan wanneer het tot de daad zelve koomen moet. Hij reist, als hij enigen tijd afwezig geweest is, vol levendige voorftellingen en aandoeningen naar huis; hij denkt nu in zekere voorneemens een Hercules te zijn, terwijl daarna deeze begeerte afneemt, als hij zijn wezenlijk voorwerp voor zig heeft, welke begeerte dan, helaas! dikwerf flegts met zeer weinig bevredigd wordt. Daarentegens worden ruuwe, aan den arbeid gewoone menfchen, welker verbeeldingskragt door leezen of denken minst geoefend
is,
Ce n'ejl que dans les ouy rages de newton, de musschen-
broek, de hartzoeker & de nieqwentyd qu'on a
trouvé des preuves, fatisfaifantss de l'exifence ffun Etre fouyerai■ vement intelligent, Graces aux travaux de ces grands hommes, le Monde n'ejl plus un Dieu : c'efi une machine, qui a fes roues, fes cordes, fes poulies t fes rejforis & fes foids. V. Penfëés Pliif Jcirophio,ues,^.gö.



9 f ÏNBÉSLBINGSKRAGf. §t
fs, minder wellustig dan andere die 'denken, maar zij zullen in ftaat zijn bij gelegenheid te toonen wat men van fterke mannen verwagteii
kan. De jaloerfe kan hieruit afneemen welk
eene vrouw voor hem de gefchiktfte zij. —»■ Maar wie zou in onzen tijd nog jaloers mogen Wezen ?
De door oefening verkregen beweeglijkheid of geneigdheid der hersfen-vezelen tot trillende flingeringen kan dikmaal zoo verre koomen, dat men veele nagten flaaploos louter in inbeeldingen doorbrengt. Men vervalt eindelijk tot zinneloosheid, tot dolheid, en wel des te eerder, hoe zwaklijker en beweeglijker het maakzel der hersfenen is. „ De Muzijkkundigen en Schilders," zegt ziMMERMAN, „ waren in alle tijden tot „ hun eind bewijzen der buitenfpoorigheden, tot „ welke eene al te fterk verhitte verbeeldings4, kragt de menfchen brengt. Renoncini," zegt hij, „ wilde in Dresden vliegen; hij fteekt „ af uit een venfter van de derde verdieping, „ viel, gelijk het behoorde, op de ftraat, en j, brak beiden de beenen
Zoo kunnen ook zekere verwijtingen van gruwelijke wandaaden de inbeelding zoo levendig onderhouden en in onrustige beweegingen zetten, dat men eindelijk werklijk dingen voor zig ziet,
die
C«) Von ür Erfahring. ff, T!i. JF. £. 12



pk TAN DE PtJANTASIE
die 'er niet zijn. Theodoricus zng in den kop van eenen visch, die op zijne tafel opgezet wierdt, het hoofd van den, door hem op eene ©nrechtvaerdige wijze ter dood gebragte , simmachus. Eene vrouw wierdt befchuldigd van haaren man vermoord te hebben; zij loochende het; men toonde haar den rok van den vermoorden. Haare verfchrikte verbeelding ftelde haar het beeld van haaren man voor; zij werpt zig aan zijne voeten, en wil hem kusfen; zij zegt den rechteren , dat zij haaren man gezien heeft.
-De vreesachtige zal bij nagt overal zwarte of vuurige.mannen zien; de geheim-kramer ruikt overal geheimen. Eene verllapping en daaruit fpruitendö traage
: -werkloosheid kan in de vezelen van het brein
- zoo goed als in die der fpieren mogelijk zijn. Slappe vezelen zijn niet vermogend tot de behoorlijke beweegingen; zij zijn minst prikkelbaar. Men gevoelt eene traage matheid in het denken,
,eene ongefchiktheid van het brein, welke dik»werf door wijn en prikkelende dingen weder werkzaam gemaakt wordt. Hoe veele zijn eerst op liet gebruiken van wijn of koflij weder tot werkingen der verbeeldingskragt opgewekt geworden? Bij den fterkften graad van deeze verllapping vervalt men in eene gedagtenlooze onverfchilligheid, in een onvermogen tot denken en handelen, gelijk reeds menig een geleerde ondervonden heeft. Es opus heeft met recht de kragten des geests bij eenen gefpannen boog verge»



• f inbeeldins1kra6f.
33
geleken. Wordt de boog te lang ofte derk gefpannën, zoo zal hij eindelijk verflappen of breeken; dan is hij in des jagers hand een onnut tuig geworden. Men heeft onnozele en andere dik. wijls, kort voor hunnen dood, verdandiger zien worden en juist daar uit hunnen dood voorzegd, tot bewijs dat de fchranderheid der ftervende uit eene hitte, aandrijving der vogten en opwakkering der hersfen - vezelen ohtftaat.
Het kan ook zijn dat de vezelen van het brein in de aangenoomene beweeging bijna dram blijven liaan, even als eene fpier, die in haare zaamentrekkingblijft, zonder op den behoorlijken tijd weder te ontfpannen. Hier moet eene foort vaa verukking ontdaan. Men vergeet zigzdven ; men hoort en ziet niet meer; men is geheel ge! dagte of verbeeldingskragt. In deezen toedand mogen zig de hersfen - vezelen van archimedes bevonden hebben, toen hij van eenen hem verrasfchenden foldaat vermoord wierdt, of toen hij naakt uit het bad fprong.
Daar kan ook eene droogheid, eene dijfheid, of hardheid, even als in de fpieren, in het brein voortgebragt worden. Mn.ton was door de flerke fpanning van zijne verbeeldingskragt den gantfchen zomer buiten daat om te denken. Door rust en een vogtiger jaargetijde moest deeze' droogheid, weder verminderd worden. Deeze droogheid en dramheid kan eene natuurlijke werking des ouderdoms zijn, die door derke fpannmgen vroeger verkregen wordt, Dit is het ge. . 11 ■ D«l' C v val



3*
VAN DE 9'U A N"T A'S'I 8
val van veele Geleerden, die, na fterk denken, eene hitte, droogheid, fpanning in het hoofd, vuufvónken en diergelijke ondervinden en eerst, na rust genoten te hebben, weder tot behoorlijke verftandskragten koomen. Hier zouden verhittende dingen kwaad gedaan hebben. Eene bevogtigende zagte leefregel en rust des gemoeds zouden de beste werking doen. Ik heb eens zelf ondervinding van het tegendeel gehad. Ik had veel geftudeerd. Ik wierd verdrietig en dagt nagt en dag over mijne zaaken in hitte en rustloosheid. Ik maakte daarbij nog een fterk misbruik van verhittende wijnen, om mijne grillen te verdrijven. Eindelijk gevoelde ik eene droogheid van hersfenen. Ik zag veele vuurvonken; dikwijls verloor ik onder het vertellen, het geheugen. Mijn voorhoofd was fchraal en droog. Door flaap , rust en eene betere leefregel verdweenen deeze toevallen na enige dagen weder. Eene volkoomen hardheid der hersfen-vezelen maakt verftandloosheid, ftompheid. Daarvandaan is bij diergelijke menfchen door moagagen andere het brein meestentijds verhard gevonden geworden.
Wij hebben hier voor reeds van eene zekere harmonie, of zaamenftemming onder de vezelen der zenuwen en van het brein gefprooken. Men heeft daaruit verfchoidene werkingen van de verwanrfchap der denkbeelden gezogt te verklaaren. Deeze harmonie of fijmpathie fchijnt bijzonderlijk bij de werkingen der Inbeeldingslaagt waarge.
U0O-



O F INBEEKDINGSKRACT. 3$
Hoornen te worden. Men ontdekt die onder de vezelen van het brein, zoo dat veele vezelen deel aan eene fpanning, trilling, of beweeging neemen, als enige levendig met zekere denkbeelden bezig gehouden worden. Men neemt ook tusfchen de vezelen van het brein en de vezelen der overige beweegings- of gewaarwordings-zenuwen fijmpathie of zaamenftemming waar. Van daar gevoelt men fpoedig eene fpanning, of meermaalen eene verzwakking, ontfpanning, of werkloosheid dec meefte vezelen of zenuwen van het overige van het lighaam, als men diep in de befchouwing van een eenig voorwerp verzonken is. Uit dit zaamengevoel der overige zenuwen koomt hec voort dat dikwerf de zinnelijke gewaarwordingen; haare kragt verliezen. De denker gevoelt niet dat hem eene ftoutmoedige vlieg over den neus omwandelt; hij hoort niet, hij ziet niet, hij gevoelt honger noch dorst. Men vergeet zigzelven bij diepzinniger inbeeldingen ; fchier als of andere zenuwen behoorlijker wijze haare kragt, haare werkzaamheid ook nog die zenuwen, welke bij deeze inbeelding bezig zijn, tot hulp toebrengen moeten, naar de anders zoo algemeene regel in de dierlijke huishouding; daar prikkeling is, is toevloed. Van de zaamenltemming der zenuwen koomt het dat de pijn of de treurigheid de borst te zaamentrekt en dat zij bij het vergenoegen vrijer en ruimer wordt, Men heeft altoos de wonderlijkfte voorbeelden van de werkingen der Inbeeldingskragt op het lighaam verhaalt.
Ca De



$6 van de ïhantasis
De ftomme zoon van cresus zou door fterke inbeelding de fpraak gekregen hebben. Uit de werkingen der Inbeeldingskragt willen de Wijsgeeren veele gewaande wonderen , verfchijningen en betoveringen verklaaren. Maar s l i n i u s zal het ons niet kwalijk neemen , als wij, tot troost aller bruiden en bruidegoms, niet gelooven willen't geen hij van lucius cos sitiüs verhaalt dat hij hem door eene hevige werking der Inbeeldingskragt op zijnen bruiloftsdag van eene vrouw in eenen man hebbe zien veranderen. Daar zou eens een Treurfpel - fpeeler door eene al te levendige voorftelling zijner rol op het toneel geftorven zijn.
Het is dan ook waar dat de kragt van gewaar te worden, voorftellingen of inbeeldingen te verwekken met de kragt der fpieren , of met de kragt van het hart in een zeer naauw verband ftaat. Men kan aanneemen dat dezelfde prikkeling in de brein-vezelen eene voorftelling, en in de fpier-vezelen eene beweeging van eenen diergelijken aart, en dus enkel wegens de verfcheidenheid in de vezelen der fpier en des breins, eene verfchillende werking voortbrenge. Dit ontdekt men aan droomende en waakende. Men laate de inbeelding bij beiden met het beeld van een fchoon meisjen verhit worden, zoo zal 'er ook in den omloop van het bloed en in de teeldeelen eene zaamenftemmende beweeging zijn, en zoo ook in het omgekeerd geval, daar wij dooide prikkeling van fcherp of ziedend zaadvogt wel.
lus.



of inbeeldingskb.aot. j£
lustige verbeeldingen zien ontdaan. Men weet, zegt sulzer, dat een Grieksch Toneelfpee'.er in toorn, waarin hem eene verdiclv.e rol gebragt hadt, zijnen bedienden doodde. Tk lees of denk; jets aangenaams; ik ontdek eene nieuwe waarheid ; ik heb mijn verdand met nieuwe en aangenaame beelden verrijkt; dan gaa ik vruiijk san mijnen lesfenaar zitten; ik ben opgeruimd en lugiig van lijf; ik zing, ik adem en verteer beter. Doch als ik zinneluuze drooge dingen hoor, cf lees, zoo gevoel ik verveeling; ik word traag, bleek en kragtloos. Ik gevoel winden; ik gaap; ik word flaperig. Een rechtsgeleerd Betoo^tchrift, een onverdandig gezelfchap en een Cuiicilium medieum zouden hier meermaalen op mij eene gelijke werking doen. Men gevoelt aangenaame gewaarwordingen bij het nadenken, als ons onze onderzoekingen gelukken. Daaremcgens heeft men eenen gr>nJ tot droefgeestigheid bij Geleerden daarvan afgéleid , als zij droefgeestig van boeken of van navorfchingen gefcheiden > ijn , die zij niet verdaan , of uit welke zij geen duidlijker begrip der dingen verkregen hebben. Elke verveeling, elke neêiflagtigheid of verdrietigheid geeft mij duizelingen, winden, beangstheid, een zeker angdig onvermogen van te flikken, of zij geeft mij dat men vapeurs heet, mijne maag raag dan ledig of met fpijzen gevuld zijn. Deeze toevallen beginnen , na het loozen van enige winden raar boven , weder te verminderen. Winderigheid of het oprispen van winden is eene terugC 3 trek-



2* VAN DE PHANTASIE
trekkende beweeging van de maag en der darmen, welke,bij zwakke, ligt prikkelbaare maagen, van het eeten van verfcheiden dingen, of ook enkel door krampachtige trekkingen der maagzenuweri, die dikwijls op de geringde ongefteldheid des gemoeds volgen kunnen, veroorzaakt wordt. Van daar ontftaat in eens het oprispen van menigvuldige winden, of de drukking in de benaauwdheid van opgehouden winden in de maag, van welke men kort te vooren geen fpoor gevoelde. Daarvandaan kan men door aanhoudend nederdrukken de winden weder naar onderen op de behoorlijke wegen brengen.
Eene verflapping en daaruit ontftaande traage . ■werking der hersfen-vezelen zal ook met eene flappigheid der vezelen van de maag , van het hart en andere fpieren verzeld zijn. In dit geval zal zig tissot bevonden hebben , toen zijn hoofd onbekwaam om te denken, zijne maag pngefchikt tot de fpijsverteering en zijn lighaam kragtloos was,
Ik herinnere mij dat ik eens aan tafel zat en mij zeer diep aan zekere inbeeldingen overgaf; het waren aangenaame voorftellingen, die ik maar al te levendig gevoelde. Ik befpeurde in eens eene oogenbliklijke verrukking; ik gevoelde een plotslijk onvermogen van te flikken, te fpreeken, mij te beweegen. Ik kon op dat oogenblik niet naar het glas wijn reiken, waarmede ik mij helpen wilde. Doch deeze verrukking was, gelijk; ik gezegd heb, zeer kort en voorbijgaande.
Het



01? INBEELDINGSKRAGT.
SS*
Het koomt mij voor dat hier het geval heeft plaats gehad dat de vezelen in haare beweeging of (tand fchier verftijfd zijn ftaan gebleven en andere vezelen der fpieren in eene zaamenflcmmen» de verftijving medegefleept hebben. Dit oog. bliklijk toeval is mij naderhand nog meermaalen wedervaaren. Ik was niet in onmagt, of gel eel van mijzelven geraakt, wijl de vezelen, tut Ievensbeweeging nodig, misfchien niet genoeg mede zaamgcltemd hebben ; doch dit koomt mij voor het geval bij eene onmagt te zijn. Mij dunkt een zeker voorbeeld zou mij hierin tot tewijs kunnen dienen. Een jong mensch, die kloekmoedig, tamelijk fterk en van een choierïesch temperament was, die zig nu ijverig aan het denken gewende, zat bij voornaame lieden aan tal L Het gefprek viel op het adeiiaaten ; men fprak van het onderfcheid van den fnepper en het ncet; daar wierden voorbeelden van mislukkingen bijgebragt, waarin de flagader was gekwetst ge. worden. Een van het gezelfchap, die voorheen in Italip geweest was, verhaalde van de o ekwaamheid der heelmeesters aldaar, bij welkt net iets gewoons was vier of vijf maal mis te liaan en daar, volgens de algemeenegewoonte, de adergelaatene te bed gaan leggen en zig fchier ter dood bereiden moest. Over het algemeen hadt dit ge* fprek over het aderiaaten, gelijk het menigmaa. len met gefprekken aan tafel gaat, wat lang geduurd. In eens hoorde men van den voorgemel. den perfoon eene fterke fnorking (eene diepe C 4 uit-



f« VAN" DE PHANTASIE
uitademing). Hij ftrekte zijn hoofd agterover, liet het wit van verdraaide oogen zien, en zonk geheel onmagtig in flaauwte. Ailes verfchrikte over deeze ónvenvagte omftandigheid, van welke niemand de oorzaak wist. Men fprong toe en fleepte den ohmagtigen om ; de een fpattede hem ■water in het aangézigt; een ander greep eenewaferflesch en goot hem water over de kruin. Hij kwam weder tot zigzeïvën en vroeg wat men met hem voor hadde; het was hem even als of hij geflaapen hadde en als of men hem uit jokkernij hadde willen nat gieten. Hij kwam weder geheel bij en verhaalde toen dat z:jne gahtfcL'e onmagt yan het gefprek over het aderlaaten gekoomen was Dit was hem reeds enige reizen, fchoon niet in zoo groot eenen graad . overgekoomen. Hij hadt zig nooit eene ader iaaten openen; hij kon zien hangen en onthoofden? hij kon gewonden in hunne wonden pezigtigen ; hij kon het bloed van iemand, die adergelaaten was zonder fiddering aanzien; doch alleen de werktuigen van het aderlaaten of de behandeling derzelve kon hem van zigzelven brengen. Hij voegde 'er bij dat hij zig reeds lang tegens den invloed van het gefprek door het opzoeken van andere denkbeelden verzet hadt; dat hij enige maaien gewenscht hadt van tafel te zijn, dewijl hij zig yoorgefteld hadr dat hij het gefprek misfchien niet zoude kunden uitftaan. Enige reizen hadt het gefchenen , zeide hij, als of men van iets anders zoude hebpen gaan fpreëken, waarover hij zeer verblijd gé-
yveest



OF INBEELDINGSKRAGT. ft
weest was; maar in eens was het lancetten- gefprek weder veel heviger geworden; nu hadt hij zig eindelijk geheel aan de gedagte van het aderlaaten en het kwetzen van de fiag-ader overgejgeeven. Zijne inbeelding was hier mede op het jevendigst bezig gehouden en in de ukerde beweeging gezet geworden. Daarop , vervolgde hij, hadt hij iets zuurs uets van den wijn, dien hij gedronken hadt) in den mond gekregen; zijn brein was hem als met eene wolk overtogen geworden en nu hadt hij gewenscht uit de kamer te wezen, waarop dan de onmagt met de verhaalde omdandigheden gevolgd was.
Dat bij eene flaauwte eene zekere uitzetting uitdrekking, of verdij ving van de tot beweeging van het hart en de ademhaaling benodigde vezelen aanwezig zijn kan, fchijnt mij toe uit deezen grond niet geheel onwaarfchijnüjk te zijn , wijl een jong mensch, die misfchien nog in zijnen wasdom was, onvoorziens, zonder bewustheid van zigzelven, van eenen doel in onmagt Viel, terwijl hij op denzelven dondt en zig naar een zeker voorwerp in de hoogte uitrekte.
Eene door eene heviger werking der Inbeeldingskragt te weeg gebragte grootere prikkelbaarheid, of trillende beweeglijkheid der hersfenvezelen kan in de overige vezelen van het lighaam denzelfden toedand voortbrengen. Daarvandaan koomt het dat Geleerden doorgaans zoo gevoelig zijn. Darmen, maag, fpieren, alles is prikkelbaarer bij hen dan bij andere, als niet C § reeds



(J3 VAÜf DE PHANTASIE
reeds zekere deelen tot eene geheele verflapping, of tot eenen lamachtigen toeftand gerakt zijn. De donr de voorftelling der liefde geheel verhitte cf overfp inde inbeelding bragt bij den geestrijken RAi'HAtL ook andere deelen in zulke heftige zaamenitemmende beweegingm, dat hij zig in eenen nagt dood geliefd heeft. Eene mi.itieke liefde ■> kluizenaars befpiegelingen kunnen even zoo den geest en het lighaam bederven. Lkden, welker inbeelding altoos levendig werkzaam is^ ♦eeren uit, als zij zig geene verftrooijirgen maaken en meester van hunne hartstogten zijn.
Ik heb eens waargenoomen hoe walglijke voorftellingen, welker oorfpronglijke beweeging in de hersfenen was, in am-ere deelen eene even zulke afkeerige werking te weeg bragten. Een Vroedmeester van eenen jeugdigen ouderdom moest eene kraamvrouw verlosfen. De kraamvrouw was zoo lelijk, en alle de overige cmftandigheden zoo morsfig en walglijk, dat het brein van den Vroedmeester met niets dan walglijke en lelijke beelden aangevogten wierdt, welke hij met den grootften tegenzin moest van zig werpen. Deeze onderdrukkende werkzaamheid van zijne verbeelding hadt misfchien op zekere deelen haaie meefte zaamenftemmende werking gedaan. Hij kon, tegens zijne gewoonte, in agt dagen niet dat veelligt menige wakkere vrouw alle avonden wenscht.
De beweeging of eene bijzondere ftemming der hersfen-vezelen kan dan in de overige vezelen



OF INBEELDINGSKRAGT |J
!en der zenuwen en fpieren eene overeenftemmen. de beweeging veroorzaaken, gelijk men ook integendeel van het verband der uitwendige zenuwen met de hersfen - vezelen en met andere inwendige zenuwen daaglijks overtuigd wordt. Zonder dat verband zouden veele verfchijnzelen van de gevoeligheid bij de menfchen niet te verklaaren zijn. Ik zie twee paerden tegens eikanderen rennen , of ik zie twee menfchen met drift en hevigheid worftelen ; ik word driftig , ik befpeur eene inwendige beweeging in mij, ik neem aandeel aan den wedloop en arbeide in mijne ziel en lighaam met de worftelende. De gevoelige Juffer ziet lieden vegten, of ziet gewonde en zinkt in onmagt. Men hoort muzijk, dat ons treurig, of weenend maakt; van ander muzijk worden wij vrolijk en levendiger, of ligter in alle on. ze fpieren; van menig worden de tanden ftomp. Men kittele mij aan de voetzooien en alle zenuwen en fpieren willen in ftuiptrekkingen geraaken. Men verhaalt van zekere visfehen dat hen een zeker digt over het water gefpeeld muzijk zoodanig zoude bezig houden, dat zij zig zonder moeite laaten vangen. Quintilianus heeft reeds lieden , welke eene treurige rol op den fchouwburg fpeelden, weenende van het toneel zien gaan.
Van de zaamenftemming der hersfen- en zenuw-vezelen koomt het ook dat lieden, die door onmagt, door fchrik, of enige andere oorzaak in flaauwte .gevallen zijn, eerst weder bijzigzelven
koo»



4A VAK DE PHANTASIE
koomen, als zij bij hunnen naam geroepen worden. De gewaarwording van het geluid, dat bij de uitroeping van den naam in het oor ondervonden wordt, doet de met hetzelve in verband ftaande vezelen van het brein fterker trillen dan andere gewaarwordingen van den reuk of van het gevoel. De bij de voorftelling van den naam, welke gehoord is, in trilling gebragte vezelen brengen nog andere daarmede zaamenftemmende vezelen mede in beweeging, waardoor verfcheiden vermaagfehapte denkbeelden opgewekt worden. De mensch herinnert zig de plaats daar hij is, het gezelfchap en eindelijk zigzelven, namelijk, hij gevoelt weder dat zijn lighaam een van andere onderfcheiden lighaam is, of hij wordt zigzelven bewust.
Men heeft in ziekten verfcheidene en dikwerf wonderlijke bewijzen van de zaamenflemming der hersfen-vezelen met andere gevoel vezelen aangetekend. Lek tin verhaalt in zijne WaarneeBringen van iemand, die in de jeuk ziekte de vraatzugt hadt. Hij ijlde en andwoordde op alles met moeite en verward, behalven wanneer men van fpijzen fprak, wanneer hij dezelve behoorlijk vraagen kon. De gewaarwording van den honger in de maag zal misfchien zekere vezelen in de hersfenen tot eene ligtere. beweeging te regt geftemd hebben. Het noemen van de fpjzen bragt dan fpoediger eene behoorlijke voorftelling en een verlangen voort dan door het noemen van andere dingen gefchieden konde. £ij eenen an»



er I « ! £ U D I S I i I U-0 T. «ij
deren nam men de duidlijkfte werking der ha?» monifche zaamenftemming , bij eene beweegmg der voorftellings ■ vezelen, op de beweeging der fpieren waar. Een jongen, die den geeuwhonger hadt, en die niet gaan kon, kwam egter de lengte eener kamer voort, om bij befchuit te koornen, zegt lentin O), daar hem anders niets tot gaan konde brengen. In het eerfte geval wierdr, op de gewaarwording van het gehoor bij het noemen van de fpijzen, in het ander op de gewaarwording van het gezigt bij het zien van de befchuit, in de hersfen-vezelen eene beweeging',of voorftelling, en dan in het laatfte geval nog eene kragt,of beweeging in de fpier-vezelen voortgebragt. Ik heb een meisjen gekend, dat uit liefde gek geworden was. liet fprak verftandig en redenlijk zoo dra het geliefd voorwerp tegenswoordig was; en het verviel weder tot gekheid, als haar geliefde haar uit het gezigt week.
Het verband, of de zaamenftemming eniger vezelen is altoos fterker en duidlijker dan bij andere , even gelijk ook de gewaarwordings- vezelen in de zintuigen niet dezelfde werking op de voorftellings- of herinnerings-vezelen van het brein maaken. Hier zal misfchien in de verfcheidenheid van maak zei, gelijkheid, verwijdering, verbinding en diergelijke eene oorzaak liggen.
De
£*) Btobachtungen, #-109.



4» VA» DE PHANTASIÉ
De nabijheid, of een gelijk maakzel van de zenuw -vezelen in het oog met die in het brein zal misfchien ook , benevens de door het zien duidlijker en uitgeftrekter gewaarwordingen des voorwerps, daartoe medewerken, dat de gewaarwording van een voorwerp, dat men gezien heeft, eenen duidlijker indruk in het brein, en dus eene duidlijker beweeging in enige vezelen van hetzelve maakt dan de gewaarwording van hetgeen men geroken heeft. Deeze duidlijker of fterker indruk geeft daarna ook weder aanleiding tot eene gezwinder en levendiger herinnering en inbecldingsk ragt. ,, Eenen toon," zegt sulzer (u) „herinnert men zig ligter dan ,, eenen reuk, en denfmaakvan eene zekere vrugt
ligter dan eene gewaarwording van het gevoel.
In de zonne-hitte is het zeer zwaar zig den „ winter-vorst flegts met enige levendigheid te „ herinneren, en het onderfcheid tusfchen het
denkbeeld van vriezen en werklijke vorst, is 0, bijna oneindig groot."
Het kan gefchieden dat, door middel van het verband der zenuwen, bijna alle vezelen des lighaams door zaamenftemming geroerd worden. Zulks kan door de werking der Inbeeldingskragt op het overige des lighaams, of door uitwendige gewaarwordingen veroorzaakt worden. Men zegt
dan,
Vermischtt PUI. Sebtiftfn, S. 63.



of 1 n b ë e l 0 i ngs gragt. 4/
dan, het loopt mij door mijn gantfche lijf. Men noemt het huivering, ijzing, horror, als het eene treurige, meelijdende, of walglijke gewaarwording, of voorftelling is. Men heeft hier door meermaalen flaauwten en buitengewoone werkingen waargenoomen. Julia, de gemalin van pomp'■ jus , ftorf van ijzing, toen zij den met bloed bevlekten rok van haaren echtgenoot zag. Doch wanneer alle zenuwen des lighaams door eene aangenaame voorftelling, of gewaarwording zagt geroerd worden, zoo verklaart zig de aangcnasmfte toeftand der ziel, welke men z-jete weemoedigheid noemt. Alle vezelen fchijnen hier in eens door de zoetfte kragt en door eene zagte wellust electriesch geroerd te worden.
Men kan de werkingen deezer zaamenftemming der vezelen van het brein en der zenuwen bi} flaapende zo wel als bij waakende waarneemen. Door de eene of andere gewaarwording van eene harde ligging, kwaade fpijsverteering, fcherpte» aanroering, of wat het dan zij, waarvan reeds hier voor melding gemaakt is, dus op de eene of andere uit- of inwendige gewaarwording wordt in zekere vezelen van het brein eene zamenftemmende bevveeging verwekt; veele in verband ftaande vezelen worden in zaamenftemming getrokken , daar ontrtaan inbeeldingen , welke wij droomen heeten. Wanneer nu deeze beweegingen der hersfen- vezelen , waardoor de inbeeldingen ontftonden, bij den droomenden weder zekere andere Ipiervezelen ia even zulke of ** oyer-



4< VAM » ï PHANTASIÈ
overeenftemmende beweegingen brengen , zod ziet men beweegingen der fpieren, nachtwandelaaren. In bet lighaam gevoelt men wakkerheid, wellustige opwekkingen , zoete weemoedigheid, of matte neêrflagtigheid, naar het oBderfcheidder droomen, even zoo als het geval van eenen waakenden denker is. Men ontwaakt met een kloppend hart na eenen fchriklijken droom; men gevoelt eene ligtheid des lighaams, eenen wak. keren bloeds-omloop, zoo dra men iets aangenaams gedroomd heeft; en de verliefde heeft eenen voor de gezondheid der ziel en des lig, haams heilzaamen wensch geuit, als hij zijn meisjen , in gevalle 'er tog gedroomd moet worden, bij het avond-affcheid wenscht dat zij wat genoeglijks droomen mag.
Even door deeze overeenflemming der hersfenen zenuw-beweegingen, zal men verklaarcn kunnen waarom het denken de zenuwen verzwakt en het lighaam zoo zeer vermoeit. Het is veel ligter gewaar te worden dan voorftellingen in het brein te verkrijgen; gevoelen is dan ligter dan denken. De prikkeling, welke zig tot in de hersfen-vezelen uitbreidt, is op veire na zoo fterk niet als die , welke op de uitwendige zinnen , of op de gevoel-zenuwen werkt. Eene fnaar, die door eene mindere beroering in beweeging gebragt wordt, moet fijner en beweeglijker zijn dan die, waartoe eene fterkere beroering vereischt wordt. Zoo ook ftaat de vezel Van het brein omtrent in betrekking tot die van
het



O r INBEELD 1N6SKUGT, 4$
het gevoel. Vezelen, welke 'door eene geringere prikkeling bewoogen worden, onderftellen dan eene grooterë fijnheid of beweeglijkheid, die door Oefening, door temperament en levenswijs verkregen wordt, en zonder welke de huiwe arbeider Onbekwaam tot dënkeh is. Uit gebrek aan deeze beweeglijkheid zijn daarom ook weinige menfchen Voor verftandlijk vergenoegen vatbaar , térwijl daarentegens de zinnelijke ge. neugten in zekere evenredigheid elks gading zijn: Deeze fijnheid en beweeglijkheid, of misfchien deeze bijzondere gefleldheid van het phlogiston in het brein van hem, die eene ligtere en fcherpere denkingskragt heeft, zal zig Ook tot die vezelen der fpieren en ingewanden, welke met dezelve ih overeenkomst ftaan, uitbreiden en tot eene zwakheid voorbereiden. Zwakke medegevoelende vezelen zullen ons dra eene mat, heid of kragtloosheid des lighaams doen gevoelen. Bij denkende kan misfchien het phlogiston meer verfijnd, losgemaakt, of ongeregelder bewoogen worden dan bij andere bezigheden. De arbeider kan dan integendeel de vezelen zijneé breins ftijver en minder prikkelbaat maaken, gelijk dé vezelen van zijn lighaam worden; zijne vogten worden digter, vaster en in beteren omJoop rondgevoerd, daar integendeel diedes den. kenden eer tot bederf, tot ftremming en tot tragere beweeging neigen. Bij den arbeider zijn de leden weder in rust, 200 dra hij uitgefcheiden is met werken. De denker daarentegens be« /ƒ. Deel. ï) hoirdt



■
gO TAN DE PHANTAS3E
houdt de onrust zijner in beweeging gebragte vézelen aan tafel, en neemt die met zig naar bed.
Wanneer de hersfen-vezelen flegts maatig beweeglijk, of zeldzaamer geoefend zijn, dan bemerkt men dat de werkingen der Inbeeldingskragt zig fneller en heviger vertonnen, wanneer door uitwendige zinnelijke gewaarwordingen daar toe gelegenheid gegeeven wordt, dan wanneer zij door nadenken ontftaan moeten. Daarvandaan koomt het dat het toeroepen en de gebaarden eenes dweepers terftond gantfche hoopen tot dweepachtige inbeeldingen en handelingen verhitten kunnen 0> Daarvandaan kunnen geziene of gevoelde dingen middelmaatige koppen eer tot inbeelding aanleiding geeven. De prikkeling, die de zinnen beroert, is fterker en brengt levendiger beweegingen in de zenuwen voort; deeze kunnen zig alsdan ligter over de hersfen. vezelen verbreiden, en daar meer of minder aanhoudend werken, dan wanneer deeze brein-vezelen, zonder deeze uitwendige hulp, op dezelfde wijze bewoogen hadden zullen worden.
Uit
(«) Je les ai vos les conyulfwvakes ; je les ai rus tordre fears membres £? ieumer. Jls criaient, il feut du fang. J!s font parvenu s a faire asfcsfmer leur Rot par un laquais; & ils ent f nipt» 5W erier qut contre les philofophcs. Quest. f«r ''Encyclopédie,/ 3P. VI.- a. Fanstjsraej



OF INBEELDINGSKRAGT,
Uit de gefchiedenis der Inbeeldingskragt kart men ook afneemeh dat lieden van eene fijnere Inbeeldingskragt eene bron van vergenoegingen , of kwellingen meer hebben dan andere menfchen. i Volkeren , welke eene ruuwe levenswijs, eene ruuwe opvoeding en daardoor grove, min beweeglijke en ongeoefende vezelen van het brein èn der zenuwen hebben, zijn onvatbaar voor yerftaridlijke genoegens en kwellingen, daarom hebben zij ook ruuwe zeden, en hebben geeii denkbeeld van hun eigen ongeluk. „ De Groen-, landers,"zegt sülzer(«), „ het ellendigite „ volk op den aardbodem, dat aanhoudend met ,, de gruwelijkfte kwaaien te ftrijden heeft, kan „ óns alleen toonen welke hinderpaalen de onge„ voeligheid der verbetering des menschlijkeü „ gefiagts in den weg legt. Dit arm onbefchaafd „ volk gevoelt het onderfcheid tusfchen hunne ellende en den welftand der Europecè'rs zo© „ weinig, dat zij niet eens de onnozelfte gewoon„ ten aanheemen,die hunnen toeftand verbeteren „ zouden." De konst van tegenswoordige örriftandigheden levendig te befchouwen, en voorledene weder in de verbeelding te rug te roepen maakt dat men den afkeer van het tegenwoordige door aangenaame beelden van het voorledene verminderen kan. En als wij bij de herinnering van verloren genoegens door de treurige
voor-
£ö s. 135;



JS VAN DB PHANTASIE
voorftelling van tegenswoordige ongenoegens gekweld worden, zoo kan een vindingrijk vernuft dit alles bestwegneemen. Het vernietigt dat,hetwelk het tot kwelling is, daar mede dat het zaaken, welke het wenscht, eene foort van beften geeft. Op deeze wijs,-zegt mainvilliers (tf),heeft mij de voorftelling van mijne Julia mij menigmaalen uit mijne verveeling geholpen. • Tot het ze denlijk gevoel, waardoor men deel aan het geluk of ongeluk zijner medemenfchen neemt, wordt insgelijks' eene zekere beweeglijkheid en oefening der gewaarwordings- en voorftellingsvezelen vereischt. Daarvandaan zijn domme ruuwe menfchen altoos onbarmhertiger en wreeder dan andere; hunne Inbeeldingskragt wordt niet door de voorftelling van het ongeluk of der fmerten van hunnen evenmensch in levendige beweeging, noch de overige vezelen inharmonifche overeenftemminggebragt. Men behoefthier flegts de handelingen van befchaafde en onbefchaafde menfchen in vergelijking te brengen. Zeekerlijk zullen hier, door eigen ervaaring, de voorafgegaane zinnelijke gewaarwordingen de Inbeeldingskragt ongemeene huip verkenen. De Officier, <Jie eens zelf gelegenheid gehad heeft van vijftig ftokflagen te ontvangen, zal zig deeze ftraf duidlijker kunnen voorftellen dan die, welke nooit
eenen
(«3 Le PttifSiaUrt fhilofophe T. I. p. fü



OF INBEELDINGSKRAGT. 53
eenen flag gekregen heeft. Het zedenlijk gevoel wordt dan , als er ook een behoorlijk maakzel der vezelen plaats heeft, ook veel vermeerderd, als men met menfchen geleefd, hunne ellende, hun geluk of ongeluk gevoeld, gezien of zelf ondervonden heeft. Deeze omgang met het menschlijk geflagt, deeze voorafgegaan zijnde gewaarwordingen kunnen onze inbeeldingskragt een duidlijker tafereel van het lot onzer medemenfchen geeven; zij wekken dan dat gevoel van menfchenliefde op , wij gevoelen medelijden of blijdfchap, als het onzen medeburgeren wel of kwalijk gaat. Met recht zegt dan ook sulzer, „ dat het genot van het zedenlijk ,, vergenoegen de grootst mogelijke verbinding met het menschlijk geflagt vooronderftelt, en menfchenhaat ea kluizenaarfchap hetzelve ten „ hoogden beperken C/0-"
Het leezen van goede redenaars, dichters, roman-fchrijveren, welke hunne fabelen of gefchiedenisfen met konst en levendigheid weeten te fchildcren, zal hier dikwijls het gebrek aan eigen ondervinding of van den omgang met menfchen kunnen vergoeden. Men heeft dikwijls gevoelige zielen, even zoo wel bij een Treurfpel of bij de voorleezing van eene aan. doenlijke gefchiedenis , meedogend zien zugten
of
60 s. 9*
D3



J|4 VAN DE OPHANTASIE
of fchreijen, als of het werklijke gebeurtenisfen geweest waren.
Als men nu alles te zaamen trekt wat van het ontftaan, het verfijnen en van den invloed der inbeeldingskragt gezegd is , zal mén ligt kunnen afneemen dat dezelve door de opvoeding en door de levenswijs kan vermeerderd of verminderd worden, dat zij ons tot deugdzaame of dweepzugtige handelingen verleiden kan. Uit eene levendige verbeeldingskragt fpruit hetgeen men levendigheid, fijnheid en vaerdigheid van geest noemt.
Eene verhitte verbeeldingskragt, die eene zekere hevigheid, hitte of kooking in ons verwekt,, wordt Enthufiasmus geheten. Hartstogten, partijzugt en hitte fchijnen hiertoe bijzonder gunftig te wezen. Het Enthufiasmus gelijkt den wijn (a) i hij kan zoo veele zieding in de bloedvaten en zulke hevige beroeringen in de zenuwen maaken, dat het verftand gantsch en al vernietigd wordt; maar hij kan ook flegts ligte fchokken of beweegingen veroorzaaken, uit welke flegts een weinig meer levendigheid ia de hersfenen ontltaat, gelijk in de hevige beweegingen der redenkonst en bijzonder in verheven dichtwerken gefchiedt(£_).
Pm-
Cs) Queftiotis fur TEncychpédie T.V. p.210.
( h~) C: /ju'on nomme VEntlmupasmt n'ej! qWune accéliration d»
faiig



D F INBEELDINGSKRAGT.
65'
Phipias wist de fterkte of het Enthufiasmus zijner Inbeeldingskragt aan marmer en ijvoir kenbaar te maaken. De majefteit en grootheid, welke hij zijnen Olympifchen jupiter gaf, was zoo goed een meesterftuk eener verhevene in. beeldingskragt, als het de verhevenfte dichtftukken van homerus of pindarus geweest zijn. „ Over 't algemeen," ftaat 'er ergens (a), „ is het temperament tot eene verheven Inbeel. „ dingskragt een heet temperament. Daarvan. „ daan koomt het dat zinnelooze en raazende lie„ den , welke aan heete ziekten onderworpen „ zijn, menigmaalen in de werken der Inbeel„ dingskragt goede vorderingen maaken , als „ in de dichtkonst, de waarzeggerkonst; daar„ vandaan denkt men in de jeugd het vuurigfte , „ daarom hebben dichters en waarzeggers meest „ in deezen ouderdom gebloeid."
Het voornaamfte bij de werkingen der Inbeeldingskragt is, wanneer dezelve of het werkende
Enthu-
fang quifeporte yers la tét:- les fayants difent que le fang leur
stoute a la tête, lorsqu'ils redoubleitt d" application Les
bons & les mauvais poëtes font plus fujets a ce mal que les autres gens de lettres, qui s'enthoufiasment moins en combofunt.
DE P A 17.
Cc) /lnalyfe rai/amn'e de U Sagssfe $ir charron p. i.
*>4



5f VAN D Ë f H A fl T I S 1 ï
Enthufiasmus altoos met het verftand en de waar.heid verknogt is; wanneer men, namelijk, altoos de dingen ziet gelijk zij werklijk zijn. Overdrevene Inbeeldingskragt is de dronkenfehap gelijk, waarin men de voorwerpen dubbeld of in beweeging ziet. Maar al te dikwijls overfchreidt eene te fterk geoefende Inbeeldingskragt deeze paaien. Dan ontftaat 'er 'in de fchrijfwijze onnatuurlijke, zwelling, galimathias; in de daadeij vertooneu Zig dwaasheid en ongeregeldheden, die menigmaalen eindelijk tot eene gewoonte of ziekte worden. De Toskaanfche Schilder sp;inijllo hadt Lucifer .zoo gruwelijk gemaald , dat hij daarna in zijn gantfche leven altoos geloofde denDuivel voor zig te zi^n, die hem verwijtingen deedt dat hij hem zulk eene haatlijke geftalte gegeeven hadt. De jonge Fakir (a) , die in het bidden naar den tip van zijnen neus ziet, verhit zijne verbeelding langzaamerhand tot zulk eene hoogte, dat hij eindelijk denkt dat het Opperwe» zen het hem zeer veel dank zal wijten, als hij zig met vijftig ponden ketenen belaadt. Hij valt' i'n flaap terwijl zijne inbeelding vol. yan zijnen brama is , die hem dan in den droom verschijnt. Somwijlen, hetgeen bij verhitten denkers ook niet zeldzaam is, fpringen hem zelfs, ^erwijl hij half wakker en halfflaapende is, vuur-
von-
(?) Qj'rf- T. v.



OF ÏNBÏELDINGSKIAOT. £r
vonken uit de oogen , en dan zweert hij dat hij zijnen bram a ftraalende van licht gezien heeft. Jurieu, wiens inbeelding altoos met godgeleerde en anderegefchillen verhit was, leidde zijne menigvuldige kolijk-pijnen van geene andere oorzaak af, dan uit zeven ruiters, in zijne ingewanden beflooten, die altoos aan het vegten waren. Dit en andere voorbeelden kan men bij TISSOT over de ziekten der Geleerden leezen.
Een kind , welks Inbeeldingskragt men verfijnen wil, geeve of behoude men fijne zintuigen; men verfchaffe het door leezen, vertellen, reizen, door omgang met menfchen, of op andere wijzen, menigvuldige beelden of voorftellingen, en verwekke hierdoor bij hetzelve eene wakkere opmerkzaamheid; men helpe het aan rust van lighaam en ziel, men zoeke het door eene vocglijke levenswijze, mogelijk best door vlugge, verhittende fpijs en drank, eene behoorlijke levendigheid der vezelen en eene zekere warmte te verfchaffen. Gebreken van het temperament moet men door voeglijke geneesmiddelen zoeken te Verbeteren. Dan heeft men eenen phyfieken invloed op de kragten zijner inbeelding, op zijne genie gemaakt Gelukt het nu nog dén wijs-
gee-
(<0 Ptut-ftrele génie, enfant de Vimagination qui crie, ap-, panient-i! aux pays eliaeds, féconds en proivMions, e» fpeStacl.es K D 5 en.



5$ VAN DE PHANTASl$ • ■
geerigen zedenleeraar den jongeling menschlievende neigingen inteboezemen, heeft men in hem door omgang met menfchen en door eigene ondervinding een zedenlijk gevoel opgewekt ; is zijne inbeelding met liefde tot de deugd en het menschlijk geflagt verhit geworden, zoo zal men een nuttig vernuft, eenen deugdzaamen held aangekweekt hebben. Uit zijne fchriften, redenen en handelingen zal men bewijzen van rechtfehapenheid en menschlievendheid leezen kunnen. Doch wordt de Inbeelding door eene verkeerde opvoeding kwalijk geftemd, zoo ontdaan 'er dwaasheden en buitenfpoorigheden van allerhande foort. Zulke wanorden der Inbeelding zijn dan des te gevaarlijker, daar het aan fijner verbeelding ontbrooken heeft, en daar een grover
<rs éycncnsens mcrycillcux qui enfiamment V' entlwufiasme; tandis qu,& Is "out qui choifit £? moifonne dans les cliamps, ou le génie a fémè, fimble conyetür d'ayantage a des peuples fobres, doux, modérés, qni yivent fous uu ciel heureufement lempéré. Peut-étre auffi cememe goüt, qui ne peut étre que le fruit (Tune raifon epurée siürie par le temps, demands t-il une certaine jtabilili dans le gouvernement, mélie d'une certaine libsrté dans les esprits, un progrèt infenfible de lumières, qui donnant une plus grande itendue au génie, lui fait faipr des rapports plus jujles entre les objets £? une flus hmreufe combinaifon de ces fenfations ttüxtes, qui font les deHees Aes emes delkates. Hift. Phil. & Polit. des deux Ind's. T.L L.III.



OP INBEELDINGSKRAGT.
yer maakzel van vezelen door het gedruis, tabaksrook of den geest van kuiperijen in hitte gebragt is geworden Op zulk eene wijs zou het met den aanval van de Catholocismus - koorts bij zekere dikvezelige Duitfchen ook jaarlijks kunnen gefteld zijn. Zoo predikte eens pieter. de Heremiet den ondergang der waereld om het ontwerp van de kruisvaart te bevorderen; en dus prediken thands bekende Schrijvertjens, die zelve geenen godsdienst hebben, den ondergang van den Proteftantfchen godsdienst, enkel omi alle zwakke hoofden tegens de CathoÜjken, of; Veeleer tegens Catholijke Vorften vrees inteboemen.
Eene tegenftrijdige opvoeding, ruuwer voedZel, arbeid, verkoelende of bevogtigende fpijzen en dergelijke zullen daarentegens eene al te, groote levendigheid der Inbeeldingskragt kunnen verminderen. De Chineezen houden hunne gedagten altijd bezig met het leeren hunner zwaars taal, met het waarneemen van ontelbaare plegtigheden en godsdienftige gebruiken; zij zijn al te zeer op het nuttige bedagt en hebben te veel' eerbied voor de oudheid. Daarvandaan dat zij in het rijk der Verbeeldingskragt geene buitengewoone fprongen waagen, dat hun de geest van uitvinding ontbreekt. Daar kan ook door eene verkeerde zedenleer en dwaalende gevoelens , door valfche begrippen van deugd en waarheid , aanleiding tot dweeperijen gegeeven worden. De Verbeelding wordt onnatuurlijk bij eenzaame en
bij



(fö VANDE-PHANTASIB
Bij buitenfpoorige denkers, die weinig omgang met het menschdom hebben en weinig met natuurlijke kragten en werkingen bekend zijn 5 zij gelijkt alsdan meest naar de handelingen van ie. mand, die dronken is, of van iemand, die in eène heete koorts ligt. Eene al te verhitte In« beèldingskragt is veelmaalen de oorzaak dat men zonder overleg de ftoutfte gevoelens waagt en meermaalen onbezonnen tot de grootfte dwaalingen vervalt. Alsdan hebben eenzaamleevende groote Aapen voor Satijrs , Duivels of andere Geesten gehouden Qa).
Ik wil egter juist niet beweeren dat men noodwendig bij eiken mensch op eene verheffing van de Inbeeldingskragt denken moet. Diegeen , die flegts de hulp van zijn geheugen nodig heeft, Zóu nadeel lijden zoo dra zijne Inbeeldingskragt veel verhit wierdt. De warmte en de levendige beweeglijkheid der hersfen-vezelen, die bij eene fterkere Verbeeldingskragt vereischt worden, zouden het geheugen nadeelig worden,dat,namelijk, in eene zekere vogtigheid en geringere warmte fchijnt te beftaam Allerbekgchelijkst is het als men eene hoog vliegende Verbeeldingskragt , waartoe men in het geheel geenen aanleg heeft, veinzen wil. Bij de werkingen van het verftand fchijnt eer eene zekere droogheid of ftijfheid dei;
ve-
(<0 Keèlurches fur les Amtrkalns T.Il, Sefi,IL



Ö F INBEELÖINGSKB.AGT. Si..
Vezelen nodig te zijn, daar dan de bij de Inbeel» dingskragt nodige beweeglijkheid weder hinderlijk konde wezen. Daar zijn konften en weetenfchappen, die enkel op de fterkte des verftands rusten, andere gronden zig op de geduurzaaraheid van het geheugen, andere zijn werkingen der Inbeeldingskragt. Hu art heeft reed* overlang hiervan enige melding gemaakt.
VAM



i i . _ i I' 'r 1 . i ■ i ,
cbfitrVi:-; sob SJfe&V.-b «o Isjla9,0&- ^nasfoi
V A ?! BS HARTSTÓGtEN;
Ü£ÏA • 'Ji!')"/ n'[!S 9Ï3Ó1I5! liafisg.JSli fK7 bisrf
min iemand leezen kan eer hij de letteren heeft leeren kennen, even zoo weinig laaten zig denkbeelden of inbeeldingen bevatten, eer men gewaarwordingen vooraf gefteld heeft. Doch men ontdekt in het vermogen van gewaar te worden éene phyfifche en zedenlijke verfcheidenheid. Eene fijner huid, fcherper zinnen, een behoorlijke ouderdom, een goed temperament, en iri het algemeen eene fijnere bewerktuiging maakt dat wij fneller, naauwkeuriger en levendiger dari andere kunnen gewaar worden. Opvoeding, oefening, ondervinding, opmerkzaamheid, verkregen vaerdigheid enz. veroorzaaken wederom èehè verfcheidenheid in de gewaarwordingen. Dé muzijk-konftenaar wordt eer het harde of fijne in de toonen gewaar, de fchilder merkt eerder de veranderingen en trekken in fchilderijen op ; door maatige oefeningen kunnen de gewaarwordingen in alle zinnen verfijnd worden. Dan hebben blinden op het gevoel kleuren leeren onderfchei. den.
Nü zullen wij even zoo in de Inbeeldingskragt éene dubbelde, eene phyfifche en eene zedenlijke , verfcheidenheid kunnen vermoeden, daar wij weeten dat de denkbeelden met de voorafgegaane



VAN DE HARTSTOGTEN.
gaane gewaarwordingen iri een naauw verband ftaan, of daar voorftellingen in de vezelen dét hersfenen omtrent dat zijn, wat gewaarwordingen in de zenuw ■ vezelen der zinnen zijn. Dit kan men,op goede gronden, door proeven en door de ondervinding ftaaven. De bewerktuiging , het onderfcheid in het maakzel der vezelen, in vogten, in ouderdom, in temperament, gelijk ook het onderfcheid in opvoeding, in ondervinding, oefeningen, vooroordeelen, belangen enz. maakt dat naauwlijks een mensch den anderen in fterkté of in wijze van inbeelding gelijkt. Ik kan even zoo weinig begeeren dat de Inbeeldingskragt van mijnen evenmensch juist zoo zoude gefteld zijn als de mijne, als ik van hem vorderen kan dat zijn gang, of zijn dans even zoo als de mijne zoude wezen. Kromme beenen, ftijve geledingen, een zwaar, traag, of uitgeteerd lighaam, een phlegmatiek temperament, een tedere ouderdom 5 en daarbij nog een onkundig meester, gebrek aan de nodige oefening, een tegenzin tegens de mifzijk enz. zijn bij den dansfenden dat wat bij de Werkingen der zinnen of der Verbeeldingskragt ftijve of onbeweeglijke vezelen, traage, koudé vogten, flegt phlogifton , levenswijs en opvoeding zijn.
De Inbeeldingskragt kan dus, na de verfcheidenheid der omftandigheden , welke invloed op dezelve hebben, bij den eenen mensch fneller, levendiger, tritgeftrekter, traager, aanhoudender en meer beperkt zijn dan bij eenen anderen, gelijk



<$4 VAN D E HART» T O C T E f\
lijk ook in de gewaarwordingen door diergelijks ©mftandigheden een onderfcheid waargenoomen wordt. Maar wij weeten uit de voorgaande Verhandeling dat de vezelen der hersfenen onder elkanderen, en zoo in het geheel lighaam, menigvuldig in eene foort van vermaagfchapping of iri eenen zamenhang liaan, dat zekere beweegingen der inbeeldings- vezelen zig tót de levens- en beweegings-vezelen der zenuwen en fpieren verbreiden kunnen, zoo dat men door zekere inbeeldingen dikwerf het gantfche iighaam of deelen van hetzelve mede ziet lijden. Èn op deezen enigzints iterkeren fympathetifchen invloed der Inbeeldingskragt op andere beweegingen zou men,dunkt mij, best het oritftaan der hartstogten gronden kunnem Wanneer, nameiijk, bij inbeeldingen,de zaamenftemmende .beweegingen zig in andere vezelen duidlijker dan anderzints vertoonen; wanneer zij, éindelijk, bijna tot eene gewoonte en dikwijls met eene ongemeene vaerdigheid verrigt worden, zoo zal men die uitberftingen der hartstogten heeten.
Door het onderfcheid in mijn gevoel, in mijnen ouderdom, in mijn temperament, mijne opvoeding, oefening, of wat hét zij, kan het zijn dat mij zekere gewaarwordingen aangenaamer of onaangenaamer voorkoomen , dat ik die gaerné wenschte langer te genieten, of dat ik van dezelve begeer bevrijd te zijn. Daar ontftaat in mij een fterker of geringer graad van begeerte of aft. Iteer. Uit aangenaamere of onaangenaamere gé.
waar-;



Y A Ti D £ HARTSTOBTENi
Waarwördingefc ontdaan in liet brein diergelijke voorftellingen en dan Wederom zulke inbeeldingen of phahtafieën. Eene door bovengemelde omftan* digneden levendiger gewordene hevigere of aanhoudender Inbeeldingskragt brengt eindelijk in het overige des lighaams diergelijke fympathetifche beweegingen voort, welke ik, als zij fterker, menigvuldiger en aanhoudender worden, hartstogten genoemd heb. Het zijn bijna aange" wende hevige inbeeldingen met de uit dezelve ontftaande werkingen. Dus zal eene trilling, of welke foört van beweegingen het dan in de gewaarwordings-vezelen ook zij, die ons aangenaam ware, wederom even diergelijke aangenaime trillingen in de vezelen van het brein veroorzaaken; aan de beweeging deezer vezelen zullen wederom andere vezelen der hersfenen, der zenii~ wen, der fpieren een diergelijk zaamenftemmehd aandeel neemen, dat eindelijk overal tot eene oefening of gewoonheid worden zal. En omtrent óp deeze wijs zou men zig eert begrip van het ptiy» fifche der hartstogten kunnen vormen.
Deeze werking op andere deelen zal eindelijk,', als zij dikwerf herhaald wordt, zoo tot eene oefening of vaerdigheid worden, dat de uitbarfting eener hartstogt zig alsdan plotslijk in de anders op' de gewoonlijke wijze medelijdende deelen zal yértoonen: van daar koomt het dat men gemeenlijk den aanval eener hartstogt zoö weinig verbergen kan. Men ontdekt aan de oogen of in het gelaat zekere vertrekkingen, en men ziet ons toorn, tfeuli. Dcek jg rjW



6$ van de hartstogten;
righeid, liefde en blijdfchap aan het gelaat eli dikwijls aan alle onze handelingen aan. De verliefde of de verwonderde trekt het voorhoofd, de oogen en de oogleden op (a)$ de nieuwsgierige toehoorer fpalkt mond en neus op. In toorn en haat wordt de onderlip over den bovenlip vooruit geftooken , het voorhoofd is gekronkeld en neêrgezakt enz. Zelfs voorbijzijnde hartstogten laaten nog fpooren na. De bedroefde penelope wilde in de zaal bij haare voornaame minnaajen verfchijnen; doch men kon uit haar gezigt het voorgaaud verdriet en de treurigheid leezen. „ Gaa dog eerst in het bad" zeide eurynoma tot haar, ,, en geef uw gelaat door blanketzel „ den glans weder, dien het verdriet heeft afgewischt." Dit wilde zij niet doen en Minerva deedt haar in flaap vallen en blankettede haar toen met het onfterflijk blanketzel, van welk zig de onvergelijklijke Citherea bediende, als zij tot haare Gratieën ten dans ging. Voor het overige laaten de meermaalen herhaalde indrukzelen of vertrekkingen der gelaatsdeelen eindelijk altoos enige merktekenen, zoo dat men de gemoedsneigingen uit het gelaat kan opmaaken. Men kent den toornigen, den hoogmoedigen. frederik nicolai ziet het den luiden aan de oogen als zij goed Katholijk zijn Qb) en Je-
fui-
Aib. van haller Elem. Pliyf. T.F. f.596» \t~) Zie zijne ReSstefcUrijving.



1 A « DS HARTSTOGT* W. $
luiten ruikt hij door tien muuren heenen. Zoo karakteriftiek zag en rook nog geen ftervelingï Daar zouden ook menfchen zijn , die het een meisjen uit het gezigt leezen kunnen , als het boeleert.
Men behoeft nu flegts enig wijsgeerig inzigt <en menfchenkennis te hebben, zoo zal men zig van de phyfifche en zedenlijke oorzaaken eener verfcheidenheid in gewaarwordingen, inbeeldin» gen en daaruit ontflaande hartstogten ligrlMk een begrip maaken kunnen. In de bijziendheid, door al te veel zonnelicht veroorzaakt, is de phyfieke grond geiegen, waarom de Indiaan flegts de fterke en heldere kleuren in fchilderijen bemint, en daarentegens fchaduwen en halve kleuren niet lijden mag. Zijne aangenaame gewaarwordingen* inbeeldingen en hartstogten zullen dan flegts door heldere en niet door zwakke kleuren opgewekt worden. De Noord-Amerikaan O) wierdt voorheen onder eene allerongezondfie vogtige lugtftreek met een koud flap lighaam ter waereld gebragt; hij was vol flijmige en waterige vogten en hadt melk in de borden ; hij kreeg geenen baard, was in alle ouderdommen met wormen gekweld en hadt eene zoete gal; hij hadt eenen traagen bloeds-omloop, kwam tot eenen hoogen ouderdom, wijl zijne vegtige deelen laater uitdroog¬
te) Ketncrch. fur lts Amcrkains. T.l. P.I. p.42—5»,
£ 2



fi° van » e hartstogten,
droogden en" verloor zelden zijne frairen. Deézfi koude zwakke Amerikaan was in de liefde een cnmagtige held; zijne flappe zenuwen waren oorzaak dat de wellustige trillingen hem niet zulk eene elektriefche aangenaamheid verfchaften als eenen levendigeren mensch; daarom fchepte hij ook uit de verkeering met het ander geflagt geene zulke aangenaame gewaarwordingen, voorftellingen, inbeeldingen en raakte zijne vrouw niet meer aan, zoo dra zij zwanger was. Daarom is ook' bij hem de neiging tot de vrouwen niet, gelijk bij den Italiaan, de heerfchende drift. Verhittende, geestrijke en dronken maakende dranken , die zijne vogten in eene aangenaame zie* ding bragten, konden hem op het hevigst prikkelen. Hier voege men nu nog bij hoe nadeelig de ruuwe wilde levenswijs, de zorg voor zijn daaglijks onderhoud, het gebrek aan befchaafd <jf aangenaam gezelfchap bij den ruuwen Amerikaan voor de neiging tot liefde geweest is. Men weet ook dat de vrouwen der Wilden minder aanprikkeling dan de onze hebben. Hoe wilder het volk is, hoe meer de vrouwen den mannen in gedaante gelijken. Men weet het ook bij ons dat de ruuwfte vrouwen de meest manachtige gezigten hebben en dan houden zij al veel op her fchoone geflagt te zijn. De ongezonde Kakkerlak of witte Neger is onvrugtbaar en geheel van de hartstogt der liefde vrij.
Bij eener. wakkeren Europifchen jongeling',' êie warme zilten vogten, eenen vluggen bloeds-
ers»



TAN DE HARTSTOGTEN, 6$
omloop en aandoenlijke zenuwen heeft, die niets te doen heeft dan met lieve meisjens te fchertfen, die door het leezen en de ondervinding het hoofd vol alieraangenaamfte voorftellingen heeft, bij zulk een^n elektrjeken jongeling, zeg ik, moet het hier mede voorzeeker gantsch anders gelegen zijn. In deeze omftandigheid mag zig quartilla en haar kamer-meisjen bij petronius bevonden hebben, „ juno ftraffe mij," zeide quARTii, la, „ als ik mij nog herinnere „ maagd geweest te zijn, als kind fpeelde ik met „ kinderen , als meisjen met jongens, en zoo „ voort tot mijnen tegenswoordigen ouderdom.
Het fprütt uit eenen phyfieken aanleg dat de cholerieke tot eerzugt en toorn, de melancholifche tot treurige droefgeestigheid en tot geldzugt geneigd is. Opvoeding, regeeringsvorrn, gewoonte enz. kunnen hun zulke voorftellingen altijd nog aangenaamer of onaangenaamer maaken en dezelve eindelijk tot hartstogten doen aangroeijen. Uit zulkeoorzaaken fpruithet dat bijna elke natie, elke ouderdom, elk temperament en bijna elke ftand zijne eigene hartstogten heeft. Hetgeen flegts eene zwakheid bij den jongen alcibiades in Griekenland was, zal eene affchuwelijke misdaad bij eenen Holtandfchen matroos of Rusfifchen marketenter zijn, heeft voltaire gelegd. De lugtftreek en de levenswijs mogen de oorzaak geweest zijn dat weleer in Rome. onnatuurlijke en andere ontucht zoo algemeen heerschten. Dat de Spanjaard zijne vrouw niet bij eenen E S oa-



TAS D K HARTSTOGTEN;
ouden, gewonden, murwen Officier, maar eer bij ,eenen jongen, gezonden Franciskaaner alleen durft laaten (ö), dat de Italiaan, uit ijver en zorg voor zijne vrouw, haar eenen Cicisbeo kiest, die het recht heeft alle uuren van den dag bij haar te koomen en haar vertrouwde te zijn, dit mag beiden wel eene werking van de lugtftreek en der gewoonte of opvoeding zijn. „ Ten tij, „ de van plütarchüs " zegt montes-quieu, „ maakten de plaatfen, daar men naakt „kampte, de jeugd losbandig; zij verleidden „ haar tot eene fchandelijke liefde en maakten „ haar flegts tot ballet dansfers., Maar in epa„ minondas tijd maakte de oefening van het „ worftelen dat de Thebaners de:i flag bij Leuc-? „ tra wonnen."
Landswijze, landseer is een overoud eerwaerdig fpreekwoord. Wij begrijpen het niet waarom de Hottentot zijn jongsleen eenen bal laat uitfnijden. Veelligt verwondert zig de Hottentot dat wij 'er twee kunnen behouden. De Patagoniers, Irokeefcn, Samojeden, Tungufen en onafhanglijke Tartaaren zijn ten uitenten op de roode kleur verliefd. In veele landen in het Oosten is het een der groctfte voorrechten, als men lange nagelen aan de vingeren heeft. De een verlangt naar wijn, de ander naar opium.
In
lettres perfaxes.



tAJ» 'de hartstogten. fi
In Mexico ziet men menfchen , die fchoengespen van diamanten hebben en des avonds op ftro liggen. In Rome zijn Abbali, die pragtig in zijden klederen gaan en in het een gasthuis 'smiddags en in het ander 's avonds gaan eeten. Daarom is het landswtjze, landseer. In elk land berijdt men zijn eigen ftok-paerdjen, men heeft zijne eigene grillen en hartstogten. Van allo zouden misfchien phyfifche.of zedenlijke oorzaa* ken optegeeven zijn.
„ Ieder," zegt tristram, ■>■> heeft zijnen „ eigen' fmaak. Vondt niet Doctor kunastrokius, die groote man, in zijne ledige uuren» ,, zijn grootst vergenoegen in ezels-ftaerten te „ ftrengelen, en de doöde hairen met de tanden „ uittetrekken, fchoon hij een hair-tangetjen irr
„ zijnen zak hadt? Laat elk tog op zijn ei.
„ gen ftok-paerdjen door alle groote ftraaten in. „ rust en vrede rijden, als hij maar niet wil dat ,, wij agterop zullen zitten."
Een traage bloeds-omloop , dikke vogten, ftrammer vezelen , of wat het zij, maakt dat de oude en melancholiefche altoos een liegt toekoomende vreezen, waar tegens zij zig menigmaal verzeekerd waanen, als zij eenen voorraad aan fchatten bezitten. Het voorbeeld van veele ongelukkige armen, de hoogachting, die men den rijken bewijst, en diergelijke ondervindingen, maaken dat de oude of de melancholiefche zij* nen hoop gelds geduurig met meer vergenoegen befchouwt. Eindelijk wordt zijne inbeelding bij.' Ë4



VAN- DE HARTSTOGTEN»
«a met niets anders bezig gehouden dan met het ftreèven naar rijkdom : de drift van gierigheid begint zig bij hem te vertoonen, die hem nu geheel overmeestert, en bij veele eene bron van. affchuwelijke daaden wordt, terwijl de gierigaart, even gelijk ieder, die zig enkel aan eene -< haytstogt geheel overgeeft, voor alle andere gewaarwordingen en voorftellingen geheel gevoelloos fchijnt te worden.
Met de eerzugt, met het haaken naar veroveringen is het naauwlijks anders gefteld. Men, ftelle eënen gefchikten aanleg van temperament, gelijk de cholerieke omtrent heeft; alsdan werkt de vleiende gewaarwording en voorftelling van zig geëerd, aangezien, geprezen , en boven andere verheven te zien, een aanzienlijk gevolg agter zigj en aan duizenden te beveelen te hebben ; dan werkt de afkeer van ilavernij, van vernedering en diergelijke. En zoo ontftaat het ftreèven naar eer, naar voorrang, veroveringen; *er' ontftaat de hartstogt der eerzugt. Daar ftaan Cromwel'en °P» ^e Koningen en duizenden laaten vermoorden, om tot het doel hunner eerzugt te geraaken. Semiramis is nog niet voldaan, als zij haaren ninus ombrengt , zig Medie, Perfie, Lybie en Ethiopië onderwerpt; zij. wil ook nog de eer hebben de natuur zelve als, overwonnen te hebben. Zij effent bergen, zij leidt den loop der rivieren naar haare willekeur af en rigt gedenkftukken van haaren dwaaT ' '' zen



-VAN DE HARTSTOGTEN. J$
zen hoogmoed op, die fchier tot aan den heme}
reiken
Men weet dat in heete lugtftreeken, van Italie en Spanje af tot in het Oosten de jaloezij da heerfchenJe hartstogt is, even gelijk daarentegens de koude Laplander of Groenlander in dit ftuk de befcheidenlle man van de wacreld is. Warmer vogten, beweeglijker vezelen, fijner phlogiston en diergelijke maaken den bewooner van warme landen gevoelig, en doen hem heviger beminnen. Hoe inniger men nu een goed bemint, des te meer wenscht men het alleen te genieten. Daarvandaan is men ten uiterften onrustig, als men denkt dat 'er ergens fchuimers zijn. Bij menigen Egijptenaar fteeg deeze argwaan dikwijls zoo hoog, dat hij zelfs den geenen niet vertrouwde, die het lijk van zijne overleden vrouw balfemen moest. In de vrouwentirnmers in het Oosten valt het ten uiterften zwaar als eene zieke vrouw, zelfs met alle mogelijke behoedzaamheid , een geneesheer toegedaan zal worden. In het Chineefche bondt men fomwijien wel eenen zijden draad om den voorarm der lij. deres, waarvan de geneesmeester het einde in de hand kreeg, die dan uit de ilingeringen deezes draads over den ftaat van de pols oordeele» moest. In den haram in Perfie mogen flegts oude
CO St la ftlicité fifdïqut. T.J. Ch.1. p.Aj £ 5.



jft TAN » * H A R. T S T O G T E &'
cie vrouwen , die noch leezen noch fchrijven kunnen, de geneeskonst oefenen, zedert de zeventigjaarige geneesheer ibrahim den toegang tot de-vrouwen van den Sophi, welke hem toegedaan was, zoude misbruikt hebben. De oorfprong en het doel van het zoogenaamd Italiaansch flot is genoeg bekend. Alle deeze gebruiken zijn gevolgen der jaloezij, die in den echtgenoot, die warm van-temperament is, reeds eenen ,phyfieken grond heeft. Nu brengen nog de opvoeding , de gewoonte , de befpotting, waarmede men eenen hoorn - draager bejegent, en het af. fchuwelijke van zig door eene vrouw veracht en .eenen anderen aan zig voorgetrokken te zien, gelijk ook godsdienst en levenswijs het hunne toe. Het in de heete landen gebruiklijk opfluiten en verbergen der meisjens en vrouwen, de menigte van huis,flaaven, welke men dikwijls om veiligheids wille ontmannen laat, het eigendunklijk gezag van den echtgenoot en nog andexe gebruiken, voorbeelden en oorzaaken gewen, nen reeds den Oosterling aan de wantrouwende behandeling zijner vrouwen.
Op eene bijna diergelijke wijzeis het met.het ontdaan der overige hartstogten gelegen. Men zal altoos gedeeltelijk eene phyfifche en zedenlijke oorfprong aan dezelve ontdekken kunnen. Bewerktuiging, temperament, levenswijs, omgang, lugtdreek, gewoonte, het onderfcheid en d£ menigte van behoeften zullen allerwegen voor de voorafgaande oorzaaken te houden zijn.
Het



VAN DE' HARTSTOGT» ft. v jrtj
Het lighaam des Laplanders, zegt de pau, ivordt zoodanig aan zijne koude ruuwe lugtftreek gewoon dat hij zig overal kwalijk bevindt en landziek wordt, terwijl hem een warme dampkring tot de ademhaaling niet deugt. Zijn dik fcorbutiek bloed maakt hem tot droefgeedigheid geneigd; het gevoel zijner zwakheid maakt hem bloodaartig en wreed, als hij 'er gelegenheid toe heeft. Het geïtadig zorgen voor zijn bedaan in een allerbarst land gewent hem altoos bezig te zijn, zoo dat hem de Deenfche Zendelingen zijn tijdsverzuim betaalen moesten, zou, hij hunne predikatieè'n koomen hooren. Hij brandde van godsdienstijver en vroomheid, zoo lang men hem levensmiddelen en brandewijn gaf; hij; vloog weder naar zijn fchuitjen , jaagde de Wal. visfehen na en fpotte met den Catechismus» dien hij niet verdaan hadt, als men hem deeze belooningen weigeren wilde.
Hoe wilder de ftand is, in welke de menfchen leeven , hoe onbefchaafder en geringer hunne maatfehappij is, des te minder aangenaame of onaangenaame gewaarwordingen, voorftellingen» hartstogten hebben zij, Een eenzaam Ieevend mensch , of misfchien een paar menfchen zou naar datgeene tragten, het welk den dorst en den honger dillen, hetwelk hen misfchien voor de onguurheden van het weder befchutten en de drift tot voortteeling bevredigen kan. Eergierigheid, hoogmoed, ha^t, nijd en diergelijke zoude*



gjg VAN DE HARTSTOGTEN.
den hier onbekende en overbodige hartstogten ■zijn.
. Over het algemeen is het dan waar dat de gemoedsaandoeningen , welke wij hartstogten noemen, altoos van de gewaarwording en voorftelling van aangenaame dingen , die wij verlangen en wenfchen, of van de gewaarwording en voorftelling van onaangenaame dingen, van welke wij eenen afkeer hebben , en van welke wij ons gaerne bevrijden wilden, haare eerfte oorfprong hebben. De gewoonte of oefening veroorzaakt hier wel dikwijls eene fnelheid, of daar ontftaat eindelijk zulk eene hevigheid, die ons bijna onbegrijplijk voorkoomt. Men gaa de verfchillende foorten van hartstogten een voor een na, om zig van deeze waarheden beter te kunnen overtuigen.
Als ik eens eene aangenaame gewaarwording gehad heb, of wanneer ik door eene aangenaamheid, welke ik reeds gevoeld heb, in ftaat ben mij eene andere diergelijke voorteftellen en eene zoodanige in hettoekoomende verwagt, zoo heb, ik de hoop, de geringde en zwakfte onder alle gemoedsaandoeningen , Jgelijk de Heer van h aller zig uitdrukt O).
Men noemt het over het algemeen de hartstogt der liefde, wanneer men, naar zeer aangenaame
ge-.



VlSÏ »eHAR.TST06TENÏ -ff
gewaarwordingen i welke men eens is deelachtig geworden, of welke men zig uit de analogie met andere gewaarwordingen weet voorteftellen, een Vuurig verlangen heefr. Doch daar men het genot van het ander geflagt bijna overal onder de zoetfte gewaarwordingen den voorrang geeft, 200 is eindelijk de liefde enkel tot dit verlangen bepaald geworden. Anders konde men ook het ftreeven naar eer, naar rijkdom en diergelijke in deeze klasfe brengen.
Als het mij aan eene afwisfeling van aangenaame gewaarwordingen of inbeeldingen ontbreekt, zoo vind ik mij in eene zekere verlegenheid, die mij onaangenaam is; ik gevoel verveeling ; maar heb ik de gewaarwording of voorftelling vaneen wezenlijk of ingebeeld maatig kwaad, die lang aanhoudt, zoo worde ik treurig; ik gevoel, namelijk, iets onaangenaams , waarvan ik eenen afkeer heb. Menigmaalen krijg ik ijlings eene allerfterkfte gewaarwording of voorftelling van een kwaad, en 'er ontftaat eene allerhevigfte gemoedsaandoening in mij, die men fchrik noemt. Als ik mij, door voorafgegaane ondervindingen, uit wezenlijke omftandigheden, of uit een gebrek in mijn temperament, zeker kwaad voorftelle of wezenlijk gevoele, welk ik mij niet in ftaat achte aftewenden, dan Jijde ik vrees. Doch als ik te gelijk ijverige poogingen doe om zulk kwaad met alle kragten aftekeeren, dan noemt men mij lotrnig. En zoo is het verder met de
an#>



v k * bb k a r t s t o g t e i».
andere hartstogten gelegen, van welke bij andere Schrijveren reeds veel te leezen is. 1 Ik vinde nu overal voorafgegaane gewaarwordingen en daarop volgende "voorfte lingen; ik vinde, namelijk, dat voorheen de gewaarwortüngszenuwen door het zelfde of door een diergelijk aangenaam of onaangenaam voorwerp beloerd, in trilling gebragt, of bewoogen zijn geworden , dat door den zaamenhang of dooide overeenftemming der vezelen in het oveïige des lighaams, of in deelen van hetzelve zekere overeenftemmende beweegingen ontdaan eijn, en dat overal door oefening en gewoonte eene zekere fnelheid of vaerdigheid gekoomen is.
De hartstogten , wordt 'er bij home en andere gezegd, moet men in twee klasfen deelen. Enige maaken ons werkzaam en wekken ons tot onderneemingen op ; andere maaken ons werkloos, zij flaan ons neder en weerhouden ons van alle beweegingen. Tot de eerde behooren toorn, verontwaerdiging, moed, verlangen, liefde enz.; onder de andere rekent men vrees, tfchrik, treurigheid, vertwijfling. Ik heb waar* genoomen dat hier overal hetzelfde plaats heeft , wat van het ontdaan der Inbeeldingskragt en van derzelver werking is gezegd geworden.
Opwekkende hartstogten vereifchen misfchien prikkelbaare, beweeglijke, doch niet al te flappe vezelen, eene zekere warmte der vogten. misfchien een fijn phlogiston. Daar orttftaan in de hersfen-vezelen levendige, min of meer hevige
tril-



VAM DE ÏARIlfOOtElf,
79
trillingen der vezelen, die zig dan in de vezelen van het overig gedeelte des lighaams op eene zaamenftemmende wijs verbreiden. Daarvandaan neemt men bij deeze kragt en wakkerheid des lig» haams, ligte beweeging, offtijvezaamentrekking der fpieren, eenen fnellen bloeds• omloop, dunne vogten, bevorderde affcheidingen waar; zulke affcheidingen zijn fomwijlen buitengemeen hevig en kunnen eensklaps den dood veroorzaaken.
Menneeme de werking des toorns hier tot een voorbeeld. In den toorn wordt dikwijls het bloed met zulk eene hevigheid in alle de vaten en vooral in die der hersfenen gedreven, dat 'er bloedftortingen ontftaan; hij werkt op de vezelen der galblaas en veroorzaakt eene hevige uitpersfing der gal, die dan in de darmen, in de maag, of in het bloed haare werking doet. Alle fpieren zijn gefpannen, de zenuwen worden geroerd , getrokken, dat 'er ftuiptrekkingen, verlammingen ontdaan; de mensch is buitengemeen fïerk ;' maar hij kan ook in heete en andere doodlijke ziekten vervallen. Hier fchijnt het het geval van een fnel en hevig werkend phlogiston, of van gefpannen of wel met heftigheid verftijfde of zaamengetrokken hersfen - vezelen te zijn, die in andere vezelen eene diergelijke beweeging verwekken. Het geval moet nu des te bedenklijker zijn, als vezelen, die tot de levensverrigtingen behooren, meest tot medegevoel gebragt worden. Vandaar is men in deu ujterften graad van toorn dikwijls
bij-



«O TAN D E H ARTS T O G T E Np-
bijna buiten zig'zeiven j en voor alle andere-gé. waarwordingen en voorftellingen ongevoelig. ■Men is fpraakloos, flijf en ademloos.
In de hoop, blijdfchap en liefde fchijnen de hersfen - vezelen ligter en zagter flingeringen, of welke beroeringen het dan ook zijn, te lijden en dezelve aan andere vezelen medetedeelen. Daarvandaan zijn de beweegingen fnel en aangenaam. Men gevoelt menigmaalen het zagte, het aangenaame door alle ledenmaaten loopen. Men kan egter ook menigvuldige voorbeelden vinden van plotslingfe fterfgevallen door al te groote blijdfchap veroorzaakt. Men vindt menigvuldige voorbeelden van buitengewoone werkingen der hevige hartstogten, in de wijsgeerige en geneeskundige fchriften eenes zimmerm ans Plotslingfe oplosfingen en uitvloeijingen van het bloed, veelligt een geheel los geworden of bijna weggevloeid phlogiston, eene doodlijke ontzenuwing, verflapping , verlamming , verflijving . der tot de levensbeweeging nodige vezelen, verpoppingen der vogten, en diergelijke oorzaaken kunnen de aanleiding tot zulk eenen fnellen dood zijn.
Eene maatige blijdfchap maakt eenen ligteh bloedsomloop; zij maakt de uitwaafeming meiiigvuldiger en gunftiger, zij maakt ons aian het
ganV
(-«) Fan gtr-Erfahrung II Th. IF M. h Cnp!



V A I» Dï litTJf D«tifi »t
gantfche lighaam frisch en ligt. De liefde ge* heest droefgeestigheid en zwaarmoedigheid; zij zoude dikwerf het eenigst werkzaam middel tegens de bleeke ziekte, of de zoogenaamde vrij. Her-ziekte zijn, als zij niet onbevredigd blijft, gelijk ergens ftaat:
La fitte, qui caiife mes pfeurs,
Est morte de pdks couleurs, J}u plus bel age de fa vie.
Paüvrt fitte, que je te plains
De mourïr cTune r,:aladie, Lmt il est tant de Medecins!
ó. i,
Het meisjen, om wier dood ik treur * Stierf aan de bleeke vrijster-kleur,
in t beste van haar1 jónge janren : Ó arme meid, die ik beklaag Dat gij moest fterven van een' plaag,-
Waartoe zoo veel' geneezers waren!
De werking der nederflaande hartstogten is het tegengeftelde van die der opwekkende hartstogten. De bloeds-omloop is dan langzaam, of ftremmend. Alle vezelen zijn traag, werkloos, of kragtloos. De kragten zijn nedergeflaagen. Men is zwaarmoedig, magtloos en de ledenmaa. ten zijn dikwijls zoo zwaar als lood. Vrees ,
//. Deel, F droe£:



£2 van de hartstogten.
droefheid, verdriet, jaloezij, (of verdriet over den ontrouw van een geliefd voorwerp) en diergelijke , geeven aanleiding tot verftoppingen in het onderlijf en elders, tot hypochondrieke en hyfterieke toevallen. De yapcurs der Stadjuffers, haare bleeke kleur, en eene zeer algemeene ziekte, welke een Geneesheer bij de Parijfche vrouwen aan het gebruik van room toefchreef, den witten vloed, zal men meest uit deeze oorzaak afleiden kunnen, en daar is in zulke ziekten nog geen geneesmiddel zoo kragtig bevonden als rust des gemoeds, veranderingen en bezigheden. De ftervelingen , zegt penelope bij homerus, worden in fmerten of kommer zeer fchielijk oud. Die eene groote begeerte heeft, welke onbevredigd blijft, zegt iemand, veroudert in eenen dag. Uit haat en jaloezij, zegt geoffroi O; ontftaan hevige hoofdpijnen, ijlingen. Eene onbevredigde liefde veroorzaakt flaaploosheid , vrijfler- ziekte , of bleeke ziekte, verftoppingen, uitteering, leden verftij. ving {Catalepfis.-) Men leeze in het algemeen wat°Artfen van de werking der hartstogten gefchreven hebben.
Ik ben van gedagten dat ik bij nederflaande hartstogten meermaalen het beftaan van verflapte .vezelen, van een werkloos, onderdrukt, of misfchien
(<0 Hygidnc fiyt ars famtaiem conferyandi. Poëma.



VAN DE ÏTARTST06TÉJ?» fj
fchien vervlogen phlogiston, van een gebrek aan warmte , van eene werklooze verftramming of zaamentrekking, van matte of wanordelijke, te weinig vuurige flingeringen en diergelijke in de Vezelen kan aanneemen. Men moet hierbij aan. merken dat menigwerf alleeH de vezelen van een zwak deel des lighaams mede gevoelen. Daarvandaan valt verdriet en treurigheid den geenen meer op de maag , die aan eene zwakke maag lijden. Eene onaangenaame tijding, maakt eene loslijvigheid bij den geenen, wiens darmen zwak, gevoelig en ligt tot loslijvigheid geneigd zijn»
Schrikken en buitengemeene vrees zullen meest eene foort van verftijving in de vezelen te weeg brengen. Dan houden alle beweegingen op; da» heeft men meermaalen in deelen, of in het gantfche lighaam eene leden.verftijving zien ontftaarn De mensch valt dood op den grond, wanneer bijgeval de vezelen, die beftemd zijn tot de vertigtingen, welke tot het leven noodzaaklijk zijn, eene doodlijke verftramming, verlamming, Veelligt een plotfelijk verlies, of eene vernietiging van het phlogiston geleden hebben. Daar kan een plotslijke dood ontftaan, als het hart zig bijna fluit, of voor het toevloeijend bloed ongevoelig en onbeweeglijk is. Bij treurigheid en mindere vrees,bij vertwijfling mag eer eene verflapping der vezelen, eene traagheid,of werkloosheid des phlogistons, benevens een zwaarmoedige bloeds». emloop aanwezig zijn. Daar vertoont zig ook in de zedenlijke wetkinF a gen



$4 VAN DE HAUTSTOSTSN.
gen der hartstogten eene zeer groote verfcheidenheid. Een Wijsgeer zegt: O) „ Haat, nijd» „ gierigheid en hoogmoed zijn koude en eenzaa„ me hartstogten. Eene uitgelaaten eigenliefde „ heeft haar aanwezen gegeeven, Ik gevoel dat „ de liefde, de vriendfchap, de erkentenis, de
edele eerzugt werkzaame en grootmoedige ei„ genfchappen zijn , welke de ziel met een le„ vendiger vuur verwarmen en tot zulk eene „ hoogte verheffen, dat zij tot de heldenaartig„ fte deugden opzweeft."
Ik heb liefst nagelaaten van den invloed der hartstogten op de gezondheid des menfchen veel te zeggen, daar 'er reeds zoo vee'erleihier over gefchreven is. Doch het koomt mij egter altijd ten uiterflen gewigtig voor, de phyfifche werkingen der hartstogten wel te begrijpen ; dan zal men ook van dezelve het best gebruik weeten te maaken. Men zal beoordeelen kunnen of men hartstogten verwekken of dempen moet. Zoo kunnen , bij voorbeeld, driftige verhitte menfchen , bij welke vogten en vezelen in eene al te hevige beweeging, of fpanning zijn, doornederflaande hartstogten in toom gehouden worden. Kleinmoedige , traage , of zwakke menfchen bevinden zig beter bij maatig opwekkende hartstogten. Men kent de groote werking
der
C«) Du TMétre oh imvtl Esfai fiir 'tart dramatiout, 1773.



VAN DE HARTSTOGTEN.
der hoop, blijdfchap, vrees of verzaagdheid in heete ziekten. Over het algemeen kunnen dikwerf herhaalde of aanhoudende hartstogten ook enkel door de onrust, waarmede zij verzeld zijn, het lighaam nadeelig worden, „ Enkel de on„ rust der ziel bij eenen mensch," zegt lang. hans O), ,, al is zij met geene zeer verdrie „ tige zorgen , toorn , fchrik , of treurigheid „ verzeld, is reeds in ftaat om alle onze vog,, ten in wanorde te brengen, die te bederven , ., de vezelen te verzwakken en daardoor ons le,, ven merklijk te verkorten , als zij lang aan„ houdt." De eetlust, de fpijsverteering lijdt; men is met mislijkheid , winden en flijm gekweld. Bij gebrek van flaap wordt het bloedl verhit, ontftooken, de inbeelding bedorven.
Uit de verfcheidenheid van het maakzel der vezelen, of uit de verfcheidenheid van het phlogiston zullen ook de verfcheidene uitberftin* gen der hartstogten, even gelijk de verfcheidene werkingen der Inbeeldingskragt phyliesch verklaard kunnen worden, hetzij dan dat deeze verfcheidenheid oorfpronglijk, of door oefening, gewoonte, of opvoeding ontftaan zij. Dus geloof' ik dat kroefe, weeke en ligt beweeglijke vezelen, daar een leenig, vlug phlogiston, warme
vloei»
f>) Vonden Laftern, die ftch an dtr gefundkeit der atnfslitn, ftltst raclitn. f. 243.
F 3



t£ TAN BE SAÏTSIMTtK,
vloeibaare vogten aanwezig' zijn, eenen phyfi'* fchen aanleg tot wellustige en vrolijke hartstogten zijn. Deeze mag misfchien de gefteldheid des bloedrijken wezen. Hij bemint den dans , de meisjens, de vreugd en vrolijkheid. De ligte beweeglijkheid der vezelen maakt dat bij zulke menfchen wel fpoedig eene hartstogt opgewekt wordt; maar zij kan ook even zoo fnel weder voorbijgaan. Daarom lijden zulke luiden minder van de langzaame of nederflaande hartstogten, waartoe aanhoudender beweegingen, of ftijfheid der vezelen vereischt worden.
Een droog, werkzaam phlogiston, droogere wat fterkere en egter prikkelbaare vezelen, wat dikker, heete en tog nog fnel bewoogen wordende vogten mogen tot de hevigfte uitberftingen van opwekkende hartstogten voorbereiden. De beweegingen der hersfen-vezelen zijn hier aanhoudender en heviger. Men ontdekt hier de onfcefchrijflijke werkingen des toorns, der wraakzugt, der eergierigheid. Ook de traagere hartstogten kunnen hier levendiger werken. Verdriet, onrust, droefheid kunnen geheel buiten maate fterk zijn. Zulke menfchen zouden bijna van onrust berften.
Sterke, ruuwe vezelen, dikkere vogten maaken dat de hartstogten wat laater uitbreeken, maar des te langer aanhouden. Daarvandaan blijft de baat van ruuwe volkeren in geheele geflagten ingeworteld. Daarvandaan kunnen in weede gebragte raens-chlijke werktuigen dikwijls eerst na
\Z3r



V, A N DE HARTSTOGTEN.
langen tijd van hunne boosheid en hunne onzinnigheid tot zigzelve koomen. Wanneer nu de vogten traag, (tollend, zwaarmoedig zijn, wanneer in het lighaam weinig warmte, of een gebrek aan , of een onwerkzaam phlogiston is, zoo vertoonen zig niets dan nederflaande hartstogten, vrees, beangstheid, gierigheid, verdriet, vertwijfeling. Wijn, muzijk, of andere verhittende of vervrolijkende dingen , welke veelligt het phlogiston vergoeden of werkzaam maaken ert de vogten en vezelen in eene levendigere beweeging of prikkelbaarheid brengen , zouden hier menigmaal tot de tegenovergefteide hartstogten kunnen aanvuuren. Daarvandaan worden menfchen haaters ook menigmaal verliefd. Daarvandaan kan de droefgeeftige fomwijlen door den wijn buitenfpoorig vrolijk worden.
Dikwijls is het ook het geval dat de vezelen kroes en zeer prikkelbaar zijn , dat misfchien het phlogiston in geringere hoeveelheid aanwezig, dat het vlug, maar minder vuurig is, dat het over het algemeen aan warmte , fterkte en hevigheid, of vastigheid der vezelen en vogten ontbreekt. Bij zulke menfchen werken de hartstogten ongemeen fnel. Men neemt, het is waar, bij zulke lieden in 't gemeen zeldzaamerhevigwerkende hartstogten waar; zij lijden meer buitengewoone en nederflaande onrust en gemoedsbeweegingen. Men fchrikt op elk gedruis , van het gebrom eener vlieg. Men beeft, men fiddert, men valt in onmagt, zoo haast ons het F 4 ge-



$1 *" VAN DE HAB.TSTDGTEM.
geringde onaangenaame onder de oogen koomt. Geleerden, hypochondrifche en hyderieke menfchen hebben zig dikwerf in deeze omdandigheden bevonden. Arbeid, lighaams-oefeningen, yzer - middelen, koude baden, vitriool - zuuren, wrijven, en alles wat de vezelen en vogten dikker, vaster en derker maakt zou hier dikwerf het diendigde tegenmiddel zijn.
Grove, dikke vezelen kunnen ook week en breiachtig; het phlogiston en de overige vogten waterig of flijmig zijn. Hier ontdaan de be. weegingen der hartstogten juist niet zoo fnel • doch ook niet al te laat; maar zij zijn juistniet van langen duur. Men mag deeze anders de phlegmatieke noemen; het zijn gemeenlijk groote of dikke lieden. Enige hebben diezelfde weeke en grovere vezelen; maar zij zijn egter wat prikkelbaarer; het phlogiston en de vogten zijn wat warmer, vlugger; daar ontdaan dikwerf tamelijk fnelle uitberdingen van hartstogten , maar zij zijn ook weder fchielijk voorbij. Deeze kunnen de bloedrijke- phlegmatieke zijn. Men neemt waar dat menfchen van deeze foort meest goede, weltevredeneen gemaklijke lieden zijn en minder kloekmoedigheid bezitten dan die, welke drooge en vuurige vogten en vezelen hebben,
Wanneer men nu over het algemeen in de phyfieke getleldheid der vezelen en vogten ee. ne al tederke neiging tot deeze of geene hartstogt met grond vermoedde , zoo zouden daarte-
■gens



VAN BE HARTSTOGTEN/ ff
gens ook phyfifche middelen aangewend moeten worden. Men weet dat de hevig fte hartstogten alleen in ftedenen onder ledigloopende menfchen heerfchen. De eenvoudige ruuwe levenswijs , de geftadige arbeid des boers verdikt zijne vogten, beneemt hem de vlugge warmte en fcherp. te; zij maakt de vezelen vast en vermindert derzelver prikkelbaarheid } het phlogiston wordt minder door prikkelende fpijzen, of door nadenken verfijnd. Daarvandaan koomt het dat hij inde oefeningen der liefde koudbloediger dan de ftadjonker is, dat hem het droevige en het vrolijke laater, en niet zoo buitengemeen dan de gevoelige ftedelingen in ontroering brengt. Gebrek aan warmte of beweeglijkheid moet vergoed en derzelver overvloed geminderd worden.
Men moet zig voor het overige ook toeleggen om van den invloed van zedenlijke oorzaakeu regt gebruik te maaken , als men in den aanleg tot hartstogten eene verandering wil te weeg brengen. Opvoeding, oefening, lediggang, onrust, gewoonte, levenswijs, alles moet hier in aanmerking koomen. De verkoelende melk, de Jlgnus Castus of iets dat nog beter ware, zoude den te hevig beminnenden jongeling zonder werking gegeeven worden, als men hem toeliete daaglijks met vrolijke meisjens dartel te fchertfen of verliefde liedjens te leezen. Bij den koudhloedigen daarentegens zoude deeze onderhouding, benevens verhittende en prikkelende geneesmiddelen goeden dienst doen. De Stincus if 5 Éi**



<J3 VAN DE HARTSTOGTEN.
marinus zou zonder uitwerking zijn, als men den man eene affchuuwelijke oude vrouw tot bedgenoote, en niets dan verdrietig en treurig onderhoud tot tijdverdrijf gave.
Het is geheel baarblijklijk dat de mensch zonder hartstogten het onnutfte wezen op aarde is. Zulks verraadt bij hem een gebrek aan aandoenlijkheid, een gebrek aan voorftellingen en aan inbeeldingskragt, enveelligt in het algemeen eene ruuwe of traage bewerktuiging. Het is een teken datzijne vezelen niet behoorlijk prikkelbaar, zijne vogten traag in het beweegen, of flegt gefteld zijn, in kort, dat hij een ruuwe aarde klomp is, en een traag dier gelijk, gelijk men diergelijke ruuwe ongevoelige menfchen.dieren in Noord. Amerika en elders gevonden heeft. Zonder eerzugt en veroverings-geest zal geen Koning tot een held gevormd worden; zonder nieuwsgierigheid en geldzugt zal geen koopman een fchip uitzenden; zonder het gevoel van medelijden zouden de fchoone daaden van menfchenliefde eene zeldzaamheid zijn. Zelfs toorn en wraakzugt hebben meermaalen gediend om booswigten te ftraffen. De vrees houdt den ondeugenden in toom. De liefde houdt het menschlijk geflagt in ftand. Eens zeide een Koning der Lacedemoniers, als men de goedheid van zijnen amptgenoot charillüs prees: hoe zou hij goed zijn kunnen, ah hij den boosmgten niet ten fchrik wses té zijn ?
Men kan over het algemeen waarneemen dat
dee-



V A ff DE ÏIARTSTOGTEN.
5
deeze de ruuwfte, werkloosfte, onweetendfte en armfte voikeren zijn , daar de hartstogten zeldzaamst zi.n , of meest door eene willekeurige regeering onderdrukt worden. Deeze zijn die ftaaten, van welke gefchreven ftaat («). ,, Eene algemeene moedeloosheid deedt langzaamerhand „ alle de driifvederen der verbetering ftil liaan, „ de genie wierdt in het kiemtjen verflikt, de „ naarfligheid afgefchrikt, en de plaats der harts. „ togten, door welker bezielenden adem de na. „ tuur de menfchen ontwikkelt , en tot werk„ tuigen van haare groote doeleinden maakt, na„ men verteerend hartfeer en verdoovende ver„ twijfeling in." Heldendaaden , edele onderneemingen zullen onder zulke lieden de zeldzaamfle verfchijnzelen zijn. „ De eer," ftaat 'er bij hudibras, „ wordt, gelijk eene we„ duwe , met; ftoutmoedige aanvallen en aan,, houdendheid, met manlijk 'er voor uit te koo„ men en het voorttezetten, niet met langzaame „ aannaderingen , als eene vrijfter gewonnen." Tot kloekmoedige aanvallen nu zijn levendige gemoedsbeweegingen bevorderlijk.
Daar moeten dan noodwendig hartstogten zijn., en het grootfte konstftuk tot meerdere volmaaking van het menschlijk geflagt zou daarin beftaan, dezelve naar goede doeleinden, tot nut va»
het
Cs) Dar goldene Spiegel I Th, ƒ. gf*



VAN Dl H A R. T S 7 O G 7 E NS
het menschdom, te leiden, en haar, als zij buitenfpoorig zijn, door phyfieke en zedenlijke middelen te maatigen. „ Het vuur onzer hartstog-. „ ten {a) is de oorzaak niet van onze buitenlpoo„ righeden. Datj heet, toomloos paerd , dat onder de hand eenes flegten ruiters fteigert, „ zijnen man afwerpt en vertrapt, datzelfde ,, moedig paerd zou onder het beftuur van eenen bekwaamen ruiter den toom gehoorzaamd hebben; veelligt hadde men het in het wedloopen „ den prijs zien winnen. De zwakheid onzer „ hartstogten verraadt ons onvermogen of onze „ armoede." Het overwigt van nederflaande hartstogten kan edele handelingen even zoo nadeelig ais gebrek aan dezelve zijn. Racine was een zwakke Janfenist geworden, en ftorf van verdriet, omdat een in de galerij hem voorbijgaand mensch hem niet aangezien hadt.
Twee andere tegenitrijdiger hartstogten kunnen menigmaal eene maatiging in onze handelingen te weeg brengen. De vrees maatigt den toorn des wraakzugtigen. Eene edele eergierigheid of eene angflige zorg voor de gezondheid maakt dat wij de uitfpattingen der liefde, even gelijk de affchuwelijke werkingen der gierigheid, vermijden. De begeerte naar rijkdom, maakt dat men de gevaaren en de vrees voor den dood veracht. Het
is
( «) Het Jaar tyes duizend Vier tevderi e» i eer tig,



VAN 81 HARTSTOGTEN. 93
is bekend hoe men woedende gekken behandelt. Men brengt hen op eene duistere plaats , tapt hun bloed af en geeft hun verkoelende of andere middelen. Hierbij zoekt men hunne wilde onverfchrokkenheid door het aanjaagen van vrees en menigmaal door fchrikken te verminderen. De hovaerdige wordt best door verachting en geringachting gedemoedigd.
Wijsgeerige onverfchilligheid nu is hetgeen naar het welk zoo veele;(treeven, en dat dikwijls met zoo veel moeite verkregen wordt. De helden , welke den dood , verachting en de vervolgingen zoo onverfchülig dulden , zijn zeldzaame verfchijnzelen. Waar zijn altijd die socratessen , die de hoonende klugten eenes aristophanes, de onrechtvaerdigheden en vervolgingen des volks en den dooi met eene even groote koelbloedigheid draagen? Men bedriegt zig, als men denkt dat deeze koelbloedigheid in eene dierlijke ongevoeligheid of in een gebrek aan gewaarwordingen en hartstogten bedaat. Het onderfcheid is flegts dit, dat de Wijsgeer zig niet enkel van eene hans. togt alleen laat wegfJeepen, gelijk 'er ruuwe Wilden zijn, die niettemin volkoomen van eene hartstogt overmeesterd zijn. De konst des Wïjsgeers beftaat daarin, dat hij zig toelegt om omtrent alles even aandoenlijk, even gevoelig te zijn. Hij moet deeze of geene aangenaamheid, en ook dit of dat onaangenaame te gelijk kunnen gevoelen, of zig te gelijk kunnen voordellen. Alsdan zal 'er
ia



j£ VAN Dl MAR.TSTOCTËN»
in zijn gemoed een derde ftaat van onverfchilligheid, of van wijsgeerige koelbloedigheid ont» ftaan. De Wijsgeer wordt vervolgd, hij wordt van domme booswigten uit het land gedreven. Hij is gevoelig genoeg over deeze onrechtvaerdigheden. In hem zouden ook de hartstogten van toorn, van misnoegen, van verdriet ten ui« terften werken, wanneer bij hem niet weder andere hartstogten, die de Wijsgeer te gelijk in zijne ziel gevoelt, het evenwigt hielden» Hij denkt: wie vervolgt u? Geftudeerd of ongeltudeerd gemeen, nagtuilen , die hei licht fchuu* wen. Waarom vervolgen zij u ? Omdat gij der menschheid dienst hebt willen doen; omdat gij in de duisternis een licht hebtontftooken; omdat gij zoo vrij waart van het u gefchonken verftand een eigen gebruik te maaken. Hier ontftaat in hem een edele hoogmoed, eene verachting van laage zielen, de voldoening van iets goeds voorgenoomen te hebben, en dus worden toorn, verdriet en misnoegen gemaatigd. De Wijsgeer gaat koelzinnig uit het land, dat hem miskend heeft. Hij weet reeds uit ondervinding dat degeene , die den gebaanden weg bewandelen, altijd naar dengeenen fmijten, die eenen nieuwen weg wij. zen wil. Hij zal misfchien met mendelszchn uitroepen. „ O waarheid, waarheid! die op u
verlieven zijn de geplaagdfte fchepzelen. Met „ fteenen moet men u nafmijten, als men verge„ noegd wil Ieeven.''
Democritüs laat het zoo, als de Abderiten
hem



Tif) Dl HAR.TST0GTEW.
hem voor eenen gek verklaaren, omdat hij juist niet zulke gekheden gelooven en vertellen wilde, als zij in het hoofd hadden. Een zekere hoogmoed op de kennis, welke hij door zijne reizen en onderneemingen verkregen hadt, de vleiende hoop op den bijvSl van buitenlandfche waare geleerden, de hoop op:hoogachting van eene betere nakoomlingfchap, of andere diergelijke gemoedsopbeulingen deeden hem de onnozele Abderiten grootmoedig verachten.
Even zoo maakt ook het gevoel van de bezwaarlijkheden des levens , van de vervolging en dwaasheden der waereld, van de ondankbaarheid, de hoop op roem bij eene betere nakoomlingfchap, de eerzugt en diergelijke, dat de Wijsgeer den dood zoo koelzinnig onder de oogen ziet, als of hij uit zijn huis in een ander verhuisde. In alle wederwaerdigheden heeft de Wijsgeer weder andere gewaarwordingen , voorftellingen of hartstogten, die hem koelzinnigheid en fterkte geeven , die andere nederflaande of opwellende hartstogten verdringen, of in evenwigt houden kunnen.
VAN



VAN HÉLDÉNHOÊDi
Die itoute of ongewoone daaden, tot verwondering en tot verbaazing van andere, onderneemt en daarbij zig tegens zulke zwaarigheden of ge* vaaren onverfchrokken verzet j als waardoor anders de grootfte hoop der menfchen afgefchrikt wordt, dien noemt men kloekmoedig.; hij is een Held.
Daar waren tijden, waarin men zeer veele ofrderneemingen onder het getal der heldendaaden plaatfte; daar zijn andere tijden geweest, waarin men eenen alexander de eer vaneen held te zijn geweigerd heeft. Griekenland kon zig nooit op zoo veele helden beroemen als in zijne kindschheid, wanneer het bijna nog niet anders dan met ftruikroovers en moordenaars bevolkt was. De veroveraar wordt als een held geprezen, als het hem gelukt het menfchen geflagt bij duizenden te verdelgen; zijn heldenmoed eindigt aan de galg, of in kooien, als het hem aan een groot aantal menfchen ontbreekt, waarmede hij menfchen ombrengen kan. Don quixotte zou misfchien zoo goed aanfpraak op den rang van held hebben kunnen maaken als karelXII. In Mefopotamie zouden de Ezels krijgshaftige helden zijn, en men zegt dat mervan,
de



VAN II i l I) e u il O I Di #
de een-en-twintigfteKalif,om zijne dapperheid, den bij naam van de Ezel verkregen heeft.
Het zou dan hier over het algemeen op de waare verklaaring van het begrip, dat men zig van Heldenmoed gevormd heeft, aankoomen. De Wijsgeeren zullen misfchien diegeene flegts voor Helden willen laaten gelden, die zig uit ijver voor het algemeen geluk , voor het welzijn hunner medeburgeren, of uit edele eerzugt grootmoedig in gevaaren ftorten. Zij zouden diegeene flegts voor groote Koningen houden, die ondanks eene veelligt onbehoorlijke opvoeding, duizend hin~ dernisfen te boven koomen, en zig den weg tot de eer enkel door zwaarigheden baanen moeten. Hieronder zou men Hendrik IV, fr kderik en katharina rekenen. De grootfte der Koningen zal altoos die zijn, welken overal en altijd het geluk zijner onderdaanen ter harte gaat. De tijd mag bepaaien welke in deeze opzigte de grooule ware.
Pelopidas, bion, aratus en timoleon, die zig uit groote vaderlandsliefde tegfens tirannen wapenden, en de grootfte gevaaren onder de oogen zagen, waren helden in den.wijsgeerigen zin. Een held van dit flag was brutus, Ceen naam, reeds beroemd door de verdelging der tarquiniussen) toen hij in den Raad kwam om Rome van zijnen Dictator te bevrijden. Een volmaakte held in den wijsgeerigen zin waa in den laatften oorlog een Fransen Kapitein
II. Deel, G d'as-



ijS VAN BlLBIIIlIOHi
d'assas (a), die zig door de vijandlijke bajonetten liet doodfteeken, om de komst van den in den nagt ftil naderenden vijand zijn regiment te kunnen toeroepen.
De groote man in den ftaat, zegt de Patriarch van Ferney, is die, van weiken men groote, het vaderland nuttige, gedenkftukken ziet agtergelaaten.
Bij de wijsgeeren wordt dan edele eergierigheid en vaderlandsliefde als de drijfveder van ftoutmoedige daaden vereischt. Men zal gevaaren en den dood verachten, om den naroem te hebben, dat men, tot welzijn van het vader, land eene heldendaad ondernoomen heeft. Een ïtaliaansch Schrijver (£) plaatst in den eerften rang van groote menfchen diegeene, welker doel was het algemeen geluk te bevorderen; in den tweeden rang brengt hij helden, die door eerzugt geleid wierden. De grootfte mannen , zegt hij, zullen dan dikwijls zulke geweest zijn, welker naamen ons onbekend zijn gebleven.
Helvetius heeft de verfcheidenheid der. heldendaaden in drie foorten verdeeld. De groote onderneemingen, zegt hij O), wordendoor
va-
O) mat ds louis XV.par vpltaireT. ILpag. 195.
(20 II Caffè T. I. p. 136.
CO Ds l'Uommc T. U, Scii ViWh.Vl. ^ .



van heldenmoed.
Ti»
Vaderlandsliefde, Eerzugt of Dwceperij voorcgebragt.
Ik maak onderfcheid tusïchevL deugd en kloekmoedigheid. Ik neem den Held zoo als hem altoos het grootfte deel der waereld genoomen heeft. Men heeft elke ftoutondernoomenedaad, elketrotfche of onbezonnen verachting van gevaar Kloekmoedig, heid en Heldenmoed genaamd. In deezen zin zou dan de kloekmoedigheid eene gelukkige eigenfchap zijn , waaraan de ondeugende zoo wel als de deugdzaame deel hebben kan, en in deezen zin zou ik den aanleg tot heldenmoed of deszelfs drijfvederen zoeken te ontleeden. Zulk eenen heldenmoed bezaten de Spamanen, die, gelijk Koning ag is zeide, nooit vraagden hoe fterk de vijanden waren , maar waar zij ftonden ? Het zou van daag een onvergelijklijke fchoone dag om te vcgten zijn, zeide eens in vredestijd Generaal sobouroff tot de Keizerin, die van het koel weder fprak. Wanneer wilt gij dan vegten? zeide de Keizerin lagchende. -dis gij het beveelt, zeide de dappere man op eenen haastigen toon. '
Men behoeft flegts op de daaden der menfchen enigzints oplettend te zijn, dan kan men ligt ontdekken dat de neiging tot heldendaaden , uit phyfifche en zedenlijke oorzaaken, zeer verfcheiden onder de menfchen is. Daar zijn vuurige helden, die met of zonder overleg tegens de gevaaren indruisfehen. Enige worden door roem na hunnen dood,of beloonjng in deeze waereld, andeie door beloften in eene andere waereld tot G a bui-



100
t A n B I l B £ » M 8 i
buitengewoone onderneemingen aangevuurd. Bij veele neemt men groote, maar geene goede eigenfchappen waar; zij kunnen met even zoo veel moed tot eene ondeugende als tot eene goede daad befluiten. Maar daar zijn ook ruuwe menfchen, die van hettoekoomenden noch van gevaaten geene de geringde gewaarwording hebben; zij worden als moordende werktuigen of als ijzeren gewapende mannen door het roeren van de trom of door andere drijfvederen regts of links tot moorden bewoogen. Daar zijn andere, die ons door onderneemingen tot verbaasdheid wekken, welke egter uit vertwijfeling of kleinmoedigheid fchijnen voort te fpruiten ; zij gelijken degeenen, van welke de jonge plinius fchrijft: uit vrees voor den dood hebben zij naaiden dood gewenscht. Bij deeze kan men nog die «eene voegen, welker heldenmoed lijdend is , welke, namelijk, de grootfte pijnen en den dood met koelen bloede of onverfchrokkenheid ondergaan hebben.
Men zal dan bij zulke verfchillende foorten van heldenmoed , zoo wel in de gefteldheid des lighaams als in het onderfcheid der begrippen of gezindheden , de eigenlijke oorzaak te zoeken hebben. En de bloodaartigheid zal ook hieruit haare phyfifche en zedenlijke oorfproiig neemen. Warme drank , die alle vezelen zwakker maakt, welke de in ledigheid leevende vrouwen rot zwakheid van zenuwen, miskraamen en zwakke kinderen voorbereidt, die zelfde thee-drank,
van



v a"n helden moed, tot
van welken de pau de onvrugtbaarheid en het gemaklijk baaren bij de Chineezen afleidt, veroorzaakt ook eene verandering in hunne zenuwen, die de phylieke grond van hunne verzaagdheid en blohartigheid is. Nooit zult gij, zegt vottaire (<z), eene krijgsbende van Laplanders en Samojeden kunnen bijeenbrengen. Een arme Darier, Kakkerlak of Albinos zal nooit een grenadier kunnen maaken. Hun lighaam en dus ook hunne kloekmoedigheid is van de uiterfte zwakheid. Nero zou zig beklaagd hebben dat de leer van de onfterflijkheid der ziel, bij zijne foldaaten, de vermetele kloekmoedigheid vermin* derde.
Eene levendiger begrijpenskragt of vatbaarheid der hersfenen of prikkelbaare gewaarwordings-vezelen zijn tot levendiger voorftellingen bekwaam. Dus kan ook een levendiger gevoel van eer, deugd, vaderlandsliefde en diergelijke tot ftouter befluiten verleiden. Men ftelle nog dat zig hier bij eene wakkere beweeging in het warmer bloed vertoone, dat de fpier-vezelen prikkelbaarer en de daarin loopende zenuwen ligter in beweeging te brengen zijn, zoo zal men fneile, kloekmoedige befluiten bij zulke menfchen waarneemen kunnen ; men zal vuurige en onverfchrokken helden zien. Het is waar, dikwijls maakt ook d«eze levendiger beweeglijkheid der
ve-
00 Qjiestlons filr VEtteydopedie T. VU. £>. 99.
G3



;02
VAN HELDENMOED.
vezelen al te (helle en overijlde werkingen. Men gunt zig niet lang tijd om de omdandigheden en gevaaren tegens eikanderen te vergelijken. Men vliegt ijlings tot voltrekking van fnel genoomen belluiten.
Onder de heldendaaden van levendig gevoel -ekene ik die van horatius cocles, van cloelia, en de lijdende dapperheid van mutius scevola. Het fterk gevoel van vaderlandsliefde , veelligt ook eene derkere werking van haat tegens den vijand, mag zulke onver» fchrokken onderneemingen voortgebragt hebben. Want
's,Ha*t geeft den kleinften moed, maakt nakende vermetel."
LICHTWER.
Even zoo heeft ook menigmaal de hartstogt der liefde onder verliefde de heidenaartigfte befluiten verwekt. Ieder wil voor den anderen derven. Penelope was zoo wel eene heldin in getrouwheid als ulyses een held in eer en fïérkte was. Den jongen orestes brengt de vaderliefde tot het kloekmoedig befluit om zig aan den moorder zijns vaders i gxstus te waagen en hem te dooden.
Zoo lang nu de warmte Van het bloed, de beweeglijkheid der zenuwen , der fpieren enz_ door eene edele aandrift, door een gevoel van jnenfchenliefde, van deugd, van braafheid, zoo lang zij 5 namelijk, door verheven voordellingen
ia



VAN HELDENMOED. ÏOJ
in buitengewoone werkzaamheid gebragt worden; zoo lang, zeg ik, door eene edele opvoedirg of eene gelukkige vorming van het zedenlijk karakter , de prikkelbaare gewaarwordings-vezelen van het brein alleen aan het gevoel van deugdzaame en edele denkbeelden gewoon zijn, en flegts hoofdzaakliik door deeze in beweeging en werkzaamheid gebragt worden , zoo vertoont zig allerwegen dat, hetwelk men daaden cencr fchou. ne en groote ziel {grandeur d'ame') noemt. Dan befluit combabüs eene der aangenaamfle ledenmaaten aftefnijden, om niet in verzoeking of gevaar te geraaken tegens zijnen Koning , die hem eene jonge gemalin op eene lange reis toevertrouwde , eene ongetrouwheid te begaan. Panthea beveelt haaren geliefdden arab. dates, uit dankbaarheid jegens haaren deugdzaamen redder, den Koning cyrus, zijn leven voor denzelven te waagen, en liever met eer in het veld te fterven dan zonder eer terug te koomen. Die dappere Romeinin getroost zig de tijding van den dood haares zoons , zoo dra zij verneemt dat men over de vijanden des vaderlands gezegepraald heeft. En epaminonda s trekt zig eerst bij eene diergelijke tijding het daal uit de borst en derft wel te vreden.
Ik heb zoo veel gevoel voor de daaden van fchoone zielen, dat ik mij niet onthouden kan hier nog enige derzelve optehaalen. Ik wenschte over het algemeen eene wijsgeerige Legende van die daaden in elks handen te zien. Uit zulke G 4 voor-



IO4 VAN HELDENMOED.
voorbeelden moest men zig modellen tot ftig« ting en navolging vormen. De kluizenaars-gefchiedenisfen laaten wij voor de klooster- cellen over.
PtiNius heeft ons eene fchoone ziel in zijne Brieven gefchilderd. Petus, een aanhanger van scribonianus, wierdt, na den dood van deezen, met andere als gevangene in een fchip gelaaden en naar Rome gefleept. Gij zult egter, fprak arria, zijne gemalin, tot de foldaaten van CLAupius, gij zult petus, als eenen man van burgemeesterlijke waerdjgheid , enige bedienden geeven, die hem fpijzen brengen, die hem zijne fchoenen en klederen aantrekken, Ik bid u, zeide zij, laat mij met hem reizen; alle deeze kleine dienden zal ik alleen verrigten ; doch dit verzoek wierdt haar afgeflaagen. Zij huurde daarop een visfchers-fchuitjen en volgde het groote oorlogfchip op het fpoor na.
Het waren daaden van fchoone zielen welke van cyrus, van tigranes, zijnen Hofmeefter en zijne gemalin uit xenophon verhaald worden Welk voorbeeld van getrouwheid
is edeler dan dat, hetwelk wij van eenen flaaf van piso, Onderburgemeester van Afrika, leezen. Daar kwamen lieden om zijnen heer te dooden. Ifaar is piso, riepen zij? Ik ben het zelfy
and-
CO Riuisch. iVtrï. 1774, V. B. ÏU St, S, 313.



VAN HELDENMOED» lOff
óndwoordde de flaaf en wierd op de plaats vermoord.
Eene groote ziel wordt aan zig zelve een held. Men legt kroonen af. Men houdt zig in het midden der overwinning terug. Ontziet de Franfclienl riep hendrik IV, toen zijne overwinnende benden de overwonnene grimmig verfcheurden.
Het Merk gevoel van deugd en braafheid doet ons over de buitenfpoorige opwellingen onzer hartstogten, over wraakzugt, over haat en liefde zegepraalen. Men vertoont het kenmerk van een groot hart, daar men grooter in ongeluk dan in gelukkige omftandigheden is. Men vergeeft grootmoedig aan zijne vijanden en doet hen weldaaden genieten. Zoo deedt helvetius, de door zijne fchriften en milddaadigheid jegens het menschlijk geflagt weldaadige helvetius. Men vervolgde hem van alle kanten in Frankrijk om de uitgave van zijn werk van den Geest. De Jefuiten, zegt zijn gefchiedfchrijver 0),fchaamden zig dat zij bij deeze gelegenheid nog geene kuiperij hadden aangelegd. Een van hun verworf zig het vertrouwen des Wijsgeers, misbruikte het, en bragt hem in de ongenade der Koningin. Helvetius kwam, na zig enigen tijd verwijderd te hebben, in Frankrijk terug. De Jefuiten • orde was aldaar vernietigd, en zijn
ver-
(.(0 Poëitn [ut li honheur.



loS VAN ÏELDEIfHO E D.
raarier was in zijnen ouderdom armoedig. Wijsgeer zondt hem door eenen derden vijftig goude louifen: Breng hem dat geld, zeide hij , maar zeg niet dat het van mij koomt. De man heeft mij beledigd en hij zou zig fchaamen onder-
ft and van mij te ontvangen. • Een voorbeeld,
dat misfchien in eeuwen niet van eenen Theologant jegens eenen Philofooph was te wagten \
Titus en augustus wisten zig tegens den fmaad en de ongeregeldheden van rustlooze onderdaanen intebinden. De zaamenzweering van cinna wist de laatfte door grootmoedigheid te wreeken. Camillus vergaf misdaad de van ondankbaare burgeren.
Ik heb bij de eerfte foort van heldenmoed in gevoelvolle harten, gelijk ook bij de handelingen van fchoone zielen, eene zekere beweeglijkheid of ontvangbaarheid der vezelen met eenen warmer bloedsomloop vooraf gefield. Doch menigmaal fchijnt bij deeze prikkelbaarheid der vezelen nog iets aan de nodige warmte te ontbreeken, en alsdan vertoont zig eerst de heldenmoed, als de warmte en de omloop der vogten door verhittende dingen aan het zieden , of de vezelen misfchien in eene nodige werkzaamheid, fpanning, wakkerheid of fterkte gebragt worden; of ^Is misfchien het elektrieke of het phlogiston Verfijnd, werkzaamer of vrijer gemaakt wordt, in geval de grond der prikkelbaarheid op het phlogiston zoude rusten. Zoo ziet men menfchen die door den wijn tot heldendaaden aangevuurd
vWer-



VAN HELtENMOED. 'JÖJ*
worden. Als de oorlogslieden door verhittende geestrijke dranken aangevuurd waren, zongen zij de liederen der Barden met allerhevigfte verrukking. Zoo kunnen verhittende hartstogten, toorn en liefde en opgewekte eerzugt hetzelfde werken ; zij kunnen ons tot daaden aanwakkeren, die , als zij gelukken, onder de daaden der helden geteld worden; want deeze onderneemingen hangen flegts van de gefteldheid van ons hart, dat is, van onze gewaarwordings- en beweegingsvezelen , en van de warmte van ons bloed af; de uitvoering derzelve wordt dikwerf enkel door het geluk beflist.
Onderdedingen, die tot heldenmoed aanvuuren , behooren ook de daarmede verbonden belooningen. Zij verwekken eene zekere hoop of een zeker verlangen, waardoor 'er eene hevige beweeging in de vaste en vloeibaare deelen ontftaat, die in heldendaaden uitbreekt. Hier zou de mensch nu best aan zijne zwakfte zijde te gebruiken zijn; mengaa zijne neigingen en hartstogten naauwkeurig na; met zette die aan of maatige die, en leide die tot een nuttig en loflijk doel. Op zulk eene wijze zal men van de hartstogten der menfchen verheven vrugten zien (»:
Door
(Vz) 11 n'y a que les pispons & les grandes pasfions qui puisfentilcyer Taae aux grandes chofes. Sans elles, plus de fulltime, Jbie 'flans les nmeurs, foit dans les ouvrages ; les beaux arts retouritent *n enfanu 4? la yertu diyienl minutietife. PerRes Philos. I.



lofSf »ifJ HIlBEJfMOiï.
Door belooningen en eer, door wijn en meisjens» zal men helden kunnen aanvuuren.
Men heeft reeds meermaalen op zulk eene wijze helden weeten aantevuuren en te beloonen. De dapperheid van ac hilles wierdt met het bezit van de fchoone br.iseïs door de Grieken beloond. De Saxen, Scijthen, Celten, Sarnniten en Arabiers beloonden hunne helden, dan met eene fchoone vrouw, dan met een heerlijk gastmaal. Op het eiland Rimini mag niemand huuwen, of hij moet eenen vijand gedood en zijnen kop gebragt hebben. Die twee of vijf koppen levert, heeft ook het recht even zo veele vrouwen tot zijn genot te hebben.
De Galliërs waren reeds vijf maal te vergeefsch in Italië gevallen. Brennus wilde dat hem zijne landslieden voor de zesde maal over de AJpen velgen zouden. Hij zondt hun Italiaanfchen wijn; proeft deezen wijn, fchreefhij, en, als hij u fmaakt, zoo gaat met mij mede om het land te veroveren, daar hij gewasfen is.
Men weet genoeg wat eer orden, goude penningen en andere belooningen in den krijg nog altijd vermogen.
Ook de nood^n behoefte zijn drijfvederen tot heldenmoed geweest. De honger maakte de Noordfche dwaalende volkeren tot helden. Dusdanige waren de Deenen en Noormannen in de negende en tiende eeuwen.
Wanneer men nu door eene verkeerde opvoeding , of door gewoonte, door dwaalende begrip
pen



VAN HELDIN MOE Dy
130
pen zig de ondeugd , of eene dwaasheid als deugd voorftelt; wanneer de grooter beweeglijkheid der gewaarwordings- vezelen door valfche voorftellingen bewoogen en in werkzaamheid gebragt wordt, zoo ontftaat 'er uitgelaaten onbezonnenheid, raazende dweeperij en diergelijke. De gevoeligheid der ziel, zegt iiarmontïl, moet bezigheid hebben; als zij geene werklijke of waare voorwerpen heeft, dan verdicht zij zig fchijnbaare. Don sylvio, die zijne inbeeldingskragt door fpreukjens van tovergodinnen bedorven heeft, ziet den boomkikvorsch voor eene toveres en het kapelletjen voor eene prinfes aan, en een Don quixotte wil wind-molens als reuzen bevegten. Dan vermoordt een Leekenbroeder, trots alle gevaaren, zijnen Koning hendrvk IV, wijl hij met deeze onmenschlijke daad het denkbeeld van eene deugd of heldendaad verbindt. De dweeper beftormt de altaaren der Heidenen, om als martelaar te kunnen lierven. De verhitte Theokgxnt zou wel alles, met gevaar van zijn eigen leven, willen helpen vermoorden , wat niet van zijn gevoelen is. De dweeperij, zegt een Wijsgeer, is den bijgeloovigen dat, wat de koorts-hitte den zieken, of wat dolheid voor den toornigen is. De dweeper beweert zijne onzinnigheid door moorden. Icarus misbruikte de hem tot zijn heil gefchonken vleugelen tot zijn-ongeluk: de dweeper wijdt aan zijne onzinnigheid alle zijne kragten en bekwaamheden.
Mw



van heldenmoed»
Men heeft dweepzugtige theologifche Studenten gezien, die in de kerken van andere gezintheden of in de fynagogen der Jooden drongen, óm bekeeringen te bewerken. De ijver van bekeerlingen te maaken is, zegt men, van deEgijptenaaren tot de Jooden , en van deeze tot de Mahomedaanen en Christenen overgegaan en is dikwerf in dweeperij ontaart. Men liep Hagen en alle gevaaren in cTen mond om bekeerlingen te winnen. Even zoo is ook bij de eerfte Christenen de ijver om als martelaaren te fterven dikwijls overdreven geworden, zoo dat men geboden en maatregelen daartegens moest laaten uitgaan. Ieder wilde de eer hebben eenen Heidenfchen Afgod verbrijzeld en daarmede de martel-kroon verdiend te hebben.
Ephefens wonderwerk verbrandt een herostraat En acht d'onfterfiijkheid gewonnen door die daad.
Fanatici, waardoor wij thans Dweepers verflaan, waren bij de Ouden diegeene, welke hunnen tijd in de tempelen doorbragten en uit Enthufiasmus den kop fchuddeden, hun lighaam opfcheurden, en andere wilde en zeldzaame gebaerden maakten. Juvenalis fchrijft van de dweepers van den tempel van bellona:
♦ . - • ut Fanaticus oeflro
Pertusfusy Bellona, tm
Prü-



TAN HELDENMOS.». *lt
Prudentius fchildert hen af zoo als zij hunne armen met mesfen opfneeden:
Votivus cum membra detriment doler Cidtrum in iaeeftk aperit Fanaticus.
Bij dweepzugtige heldendaaden, die uit kwalijk begrepen godsdienst-ijver gefchieden, heeft men meest eene toekoomende belooning in eene •andere waereld ten doel. Bij heldendaaden» daar eer, deugd en vaderlandsliefde de drijfveders zijn, hoopt men zijne kroon in deeze waereld te erlangen , al zoude zij flegts in de voldoening beftaan van iets nuttigs voor het menschlijk geflagt verrigt te hebben. Tot de eerde foort van heldendaaden vindt men werktuigen onder de laagde klasfe van het gemeen, of onder allerleie foorten van menfchen ; tot de andere, bijzonderlijk tot daaden van eerzugt, zijn flegts lieden van rang , of van betere opvoeding bekwaam, zegt helvetius.
Andere dweepzugtige helden lijden enkel aan een gebrek in hunne verbeelding. Zij ftellen zig droomen als tegenswoordige dingen voor; zij befchouwen kleinigheden als zaaken van het grootde gewigt; of eene gekke hartstogt heeft zig van hun verdand meester gemaakt. Men kan van elke foort menigvuldige voorbeelden vinden.
Dunstan wierdt door enige onaangenaamheden , die hem aan het hof wedervoeren •
ver.



Iï% VAN HELDENMOED,
leid om zig geheel van de waereld af te zonderen. Ondertusfchen wierdt hem in zijne kleine cel, waarin hij niet regtop Haan noch uitgeftrekt liggen kon, zijn brein, met den tijd, bij zijne eenzaamebezigheden, zoodanig verrukt, dat hij een hersfenfchimmige held geworden is. Hij beeldde zig in dat de Duivel, die hem zoo dikwijls bezogt, hem eens op eenen dag meer met verzoekingen gedrongen hadde , dan voor een' eerlijken man te dulden ware. Dunstan geraakte eindelijk over deeze onbefcheidenheid in eenen helden-ijver ; hij greep den Duivel, die juist in zijne cel zat, met eene vuurtang bij den neus en hieldt hem zoo lang zegepraalend vast, tot eindelijk het heilloos dier de buurt met een zoo klaaglijk gehuil vervulde , dat het te erbarmen was. Deeze helden-» daad heeft duns tan bij het volk in eenen grooten naam gebragt, die tot bij de nakoom. lingfchap is ftaande gebleven
De dweepachtige of geveinsde waarzeggingen en voorfpellingen van de Maagd van Orleans maakten de Franfchen tot helden en doodden den moed der Britten. Paus al exander zogt de Noormannen tot helden te maaken, toen hij willem, hunnen Hertog en Aanvoerer een gewijd vaendel en eenen ring, waarin een
hair
{*)Davi»hume, Cefibkdems van Engeland. I. D.



VAN HELDENMOED. lij
hair van den Heiligen petr us was, overzondt. Een met de overblijfzelen van den Heiligen valort gedaane omgang om goed weder te beioomen, waarbij gelukkig op den avond van den Heiligen michiel, den Noormanfchen Befchermlieiligen, de wind omliep, gaf, benevens nog enige na hunne dweeperij gefchikte kunstgreepen van den aanvoerer , de voorheen bij tegenwind op zee verzaagde en oproerige benden weder moed en helden-ijver.
Eene onbuigzaame hardnekkigheid, of halftarrige en trotfche twistgierigheid of eigenzinnigheid, welke tot buitengewoone onderneemingen verleidt, kan ook onder eene foort van dweeperij gerekend worden. Mijn Koning , zeide de Engelfche Gezant van Hendrik I zal, inhet gefchil wegens het recht over de Bisfchoppen, niet toegeeven , al zoude het hem zijne kroon kosten. En ik, zeide Paus pascal, geef niet toe, al zou het mijnen kop kosten, Hendrik VIII, die, gelijk toen ter tijd meer regeerers, het ongeluk hadt een Theologant te zijn, hadt eens ordentlijk met eenen zekeren lambert geredent wist. De ftrijd wierdt zoo hevig, dat de Koning zijnen tegenpartijder de keus gaf om of van zijn gevoelen te zijn, of zig op te laaten hangen. Beiden, de Koning en zijn tegenpartijder zullen veelligt in theologifche krakeelingen het grootfte konstftuk van het menschlijk verftand gefteld hebben. Lamb e r t hadt dan ook den moed en de halftarrigheid van den iïrop //. Dtd. H ta



J14 VAN HELDENMOED.
te kiezen en hendrik was monfter genoeg om hem dien om den hals te laaten leggen.
Even zoo heeft ook meefmaalen eene al te levendige voorftelling van de zoetigheid der wraak booswigtén tot de dolfteonderneemingen verleid. De voorftelling van voldoening door wraak werkte veel heviger 00 hen, dan die van het gevaar, of de ftraf, die zij te vreezen hadden. De tweegevegten , welke nog altijd met gevaar van leven, van eer , van goederen ondernoomen worden , zijn bewijzen hiervan. Richard I. liet goudron voor zig koomen , die hem eene wond hadt toegebragt, waaraan hij fterven moest: , Ellendige," zeide de Koning, „ wat heb ik 11 u ooit gedaan dat gij mij zoo naar het leven
„ ftond? Wat gij mij gedaan hebt?" and-
vvoordde de gevangene koelzinnig, „ Gij hebt met eigen hand mijnen vader en mijne twee " broeders gedood en mij wilde gij laaten ophan", gen: nu ben ik in uwe toagt; gij kunt u wree' ken en mij de grootfte folteringen doen lijden; , maar ik zal die alle met genoegen ondergaan, nu ik den troost heb dat ik de waereld van ee„ nen zoo fchadelijken mensch met eigen hand „ verlost heb" O)»
De opvoeding kan voornamelijk eenen aanleg tot heldenijver maaken. De mensch verfchijnt
op
( H u M E Gefchieienis van Engeland X Hiofdfi.



VAN HELDENMOED. iï£
op de waereld zonder enige aangeboren begrippen eri gronddellingen , gelijk ik reeds in de voorgaande verhandelingen héb aangetoond. De Natuuf heeft hem alle vatbaarheid gegeeven , welke toereikende is om tot verdand te koomen, dat is, om te kunnen onderfcheiden, vergelijken, zaamendellen,en dierhalven door zijne verkregen kennis zig van de dieren te kunnen onderfcheiden. Doch déeze verfijning of vermeerdering van bekwaamheden is het werk der opvoeding. De eerde beelden, welke hem in den eerden ouderdom aankoomen, zijn hem volkoomen nieuw en onbekend; dus wortelen zij in zijne nog ledige of onbewerkte gewaarwordingswerktuigen als de eerde indrukzelen in, en vormen zijn karakter of inborst. Even als de eerde reuk, zegt horatius, die in een nieuw aarden vat indringt , lang de overhand behoudt, zoo kunnen ook de eerde begrippen, dè eerde gronddellingen en voorbeelden in eenen tederen ouderdom inwortelen en de menfchen tot in het graf begeleiden Zoo kan dan ook de opvoeding den helden-ijver in het kind vormen. Door haar Worden de menfchen van de jeugd af aan gewoon zekere gevaaren te verachten, of zekere handelingen als de gewigtigde te befchouwen. De ontvangbaarheid der gewaarwordings-zenuwen wordt dan naar de verfcheidenheid der opvoeding zoo of anders gedemd; zij wordt door deeze of geene voordelling meest opgewekt, waarop dan betreklijke handelingen volgen. Toen door het H a leest*



il6 VAN HELDENMOED.
leenroerig ftelzel, zegt hüme, de landen iit veele kleine vorftendommen en baronnijen verdeeld waren, hadt zig. door gantsch Europa een oorlogszugtige geest .verbreid. Elke grondheer wenschte zijnen roem tot buiten zijne laudftreek te verbreiden ;en andere in moed en kragt te overtreffen; zij ondernamen, zegthij, met graagte de gevaarlijkfte verrigtingen , en wijl zij van hunne kindsheid af aan niets anders gehoord hadden dan vertellingen van het geluk, dat op oorlogen en veldflagen volgt, zoo werden zij van eene natuurlijke eerzugt gedreven om die avontuuren nate bootten, die zoo zeer geroemd en door de ligtgeloovigheid der tijden zoo zeer overdreven wierden. Vandaar hunne lust tot de Ridderfchap; van daar ftondt hun rust en vrede zoo tegen, en daarom waren zij zoo bereid om alle ftoute onderneemingen te waagen, hoe weinig belang zij'er dan ook bij hadden, of zij mislukken dan wel gelukkig uitvallen zouden.
Hetgeen hier van de opvoeding is gezegd geworden kan ook bijzonderlijk op de aangenoomen godsdienftige grondilellingen toegepast worden. Men zegt vankarjïe XII. en van peter den Grooten dat beiden in hunnen heldenmoed daardoor geftijfd zijn geworden, dat zij beiden de valfche grondilellingen hadden dat ons niets gebeuren konde, waartoe wij niet door de Voorzienigheid volftrekt voorbeftemd waren. Men weet van diergelijke verachtingen van gevaaren hij volkeren, die vast overtuigd zijn dat zij ter.
ftond



van heldenmoed. ïi/
ftond na bunnen dood in eenen beteren ftaat weder opftaan zullen. Lucantjs heeft den heldenmoed der Scandinaviers uit een diergelijk onder hen algemeen heerfchend geloof afgeleid* Daaruit, zegt hij, fpruit het ook meest dat de mannen der Noordfche volkeren zoo bereidwillig in den ftrijd en den dood te gemoete loopen.
Eene bedaarde verachting des doods is het kenmerk van den held. Doch men weet dat de meefte vrees voor den dood op de onzeekerheid van het toekoomende gegrond is. Men zou zig liever als een cato of brutus dooden,dan zig als brand en struensee, en zoo veele andere in den kerker laaten opfluiten en op een openlijk fchavot ten toon ftellen, als ons niet de onzeekerheid van het tiekoomende in verlegenheid hieldt Nu geeft elke godsdienst zijne ei» gen leerftellingen, op welke wijze men veiligst tot eenen gelukkigen toekoomenden ftaat geraaken kan. De zaak betreft eene eeuwige gelukzaligheid of ongelukzaligheid, en is dus veel te gewigtig dan dat zij niet den fterkften indruk op de menfchen maaken zoude. Men befchouwt elk als eenen vijand of booswigt, die ons op onze reis naar een gelukkig toekomende hinderen of terughouden wil; en zoo beoordeelt men ook de geene , die ons nieuwe godsdienstige Hellingen Of veranderingen willen opdringen. Nu heeft men , tot ongeluk voor het menschdom , altijd hairkloverijen en kleinigheden voor de gewigtig. fte ftukken van godsdienst gehouden, offchoGa H 3 zij



'ïïS VAN HELDENMOED.
zij'niets minder waren dan dat.- Daar zijn dart ook zeer dikwijls om kleinigheden of onvcrftaanbaare hairkloverijen ' onrust, vervolgingen en Bartholomeus nagten ontdaan, die men altoos voor verdienstlijk hieldt, wijl zij om den gods dienst fcheenen te gefchieden. Om de nietswaerdigfte grillen heeft men als held, ter eere Gods verwoest, en gemoord. Het volk geloofde dat men zijnen godsdienst gefchonden , of het zijne reis naar de gelukzalige,eeuwigheid bezwaarlijker gemaakt hadde , als de feestdagen verminderd wierden. Het zou regenten en bezettingen gedood en alles verwoest hebben, om zig over de kwetfing van zijnen godsdienst te wreeken, als zijne Geestlijken, op welke het in alle godsdienst-zaaken al zijn vertrouwen ftelt, zijnen moed flegts aangevuurd hadden, of hadden durven onderftaan dien aantevuurem Noch gevaaren , noch doodsftraffen zou het gefchuuwd hebben, daar het in den dollen waan was dat het dit alles weder in de andere eeuwige waereld dubbeld zoude vergoed worden. Men herinnere zig de onrust over het nieuw gezangboek in Ber« lijn.
De kruisvaarders veroverden, onder aanvoering Van GODOFRIED VAN BOUEOGNE Je-
rufalemj zij vogten als leeuwen, en doodden, als raazende tijgers, kinderen, moeders en oude lieden. Alles wat in de ftad leven ontvangen hadt moest over de kling fpringen. Een valsch begrip van godsdienst hadt hen tot zulke helden gemaakt,



Van heldenmoed» xv>
maakt. Nu kwamen zij aan het heilige graf , wierpen de bloedige fabels neder, ontblooteden hunne hoofden en hunne voeten; zij vloeiden ais boetelingen, in traan.en weg over oude zonden en fcheenen nu de tederfte gewaarwordingen te hebben. Zoo kon eene dubbelde godsdienftige dweeperij hen in een fuik tot woedende onmenfchen en in een ander tot weemoedige lammet* jens maaken!
Ik heb gezegd dat in de foort van heldenmoed, welke ik tot hier toe ontleed heb , gemeenlijk eene grootere prikkelbaarheid der gewaarwordings-vezelen, eene levendigere beweeging van warmere vogten en kragtiger zenuwen en fpieren aanwezig zijn.' Doch het gaat egter niet door dat altoos de gevoeligheid der brein- vezelen met de prikkelbaarheid , of werkzaamheid der beweegings-vezelen, of met de warmte en vloeibaarheid der vogten in gelijke betrekking ftaat. De ondervinding toont dikwerf het tegendeel. De miltzieke kan koude dikke vogten, zwaarmoedige en traage beweeging der vaste en vloeibaare deelen hebben , en evenwel grootere gevoeligheid, vatbaarheid of levendigere voorftellingen in zijn brein dan de ligte en warme bloedrijke bezitten. In dit geval ziet men heldendaaden van eene andere foort. De mensch heeft het levendigst gevoel van eer, van fchande, van den dood, van het toekoomende, van kwaad enz.; maar de zwaarmoedige gefteldheid zijner vaste en vloeibaare deelen verleidt hem tot vertwijfelde onderH 4 nee-



*5® VAN HELDENMOED»
neemingen Het overdreven gevoel zijns ver. driets, of de al te fterke voorftellingen van toekoomende kwaaien overweegt b;j deezen verre de zoetigheid des levens, den voorrang van eerampten, de vrees voor den dood. Hij kan zigzelven met koelbloedigheid of met lust de borst doorfteeken. Hier vertoont zig de eerfte en edelfte foort van lijdenden heldenmoed. Dan wil pan the a niet zonder haaren arabdates leeven;zij doorfteekt zig en beveelt dat men haar met hem in eenzelfde kleed zal winden. Arria, de gemalin van caecinna petus , ftreedt lang tegens de fmert over den dood haares zoons ; eindlijk ftiet zij zig den doodlijken doik door de borst; zij trok hem weder uit en riep haaren gemaal : Petus, fprak zij, het doet geene fmert O). Eene omftandigheid in het temperament , eene werking der jaaren , lang aanhoudend verdriet zullen misfchien de oorzaak van gebrek aan warmte,
(<0 De Schrijver ftelt deeze gebeurtenis voor als of arria benevens haar man, zig doorftoofan hebben om den dood hunnes zoons: bij fchijnt den veertien ien briefin het derde boek van plinii Epi/iol. onoplettend geleezen te hebben. Ariua hadtde ftandvastigheid van den dood haares zoons voor haaren man die doodlijk ziek lag, te verbergen, fchoon zij zelve bitterlijk be<kotfd was; maar zij doodde zig en vermaande haaren man zig sok te dooden, oio dat deez* veroordeeld was.
Vertaaler.



Van heldenmoed» »2-
te, of van de langzaame beweeging van dikke vogten, en daaruit fpruitende zwaarmoedigheid geweest zijn. Een verliefde, welken het leven zonder het bijzijn van zijne te vergeefsch gewenschte geliefde onverdraaglijk fcheen, zou de ftigter van de onmenschlijke orde d la Trappa geworden zijn.
In Japan,daar alle bergen en holle boomen van monnikken krielen, daar men den dood zoo grootmoedig ziet verachten, zal juist deeze zelfde zwaarmoedige foort van heldenmoed plaats heb. ben. Men is gevoelig voor de minlte belediging. De zwaarmoedige toedand der vaste en vloeibaa. re deelen zal dan altoos tot treurige befluiten verleiden. De Japanees, als hij door eenen anderen meent beledigd te zijn, wreekt zig daardoor dat hij zig in deszelfs tegenwoordigheid den buik opfnijdt en trots den anderen fterft. Doet « hetzelfde, zegt hij tot zijnen tegenpartijder, als gij een man van moed zijt. Kampfer verhaalt van eene jonge Japaneefche Juffer, dat haar, terwijl zij aan eenen maaltijd de hand naar eenen fchotel uititrekte, onverhoeds een klinkende wind ontvloog. Zij brandde van fchaamte en befloot in deeze verwarring tot eene onderneeming, waartoe een welgemaakt meisjen niet weder befluiten zal. Zij werkte haare borften tot haaren mond op, verfcheurde die met de tanden en ftierf. Dus teelen in Japan vertvvijffeling en wraak eene droevige foort van lijdenden moed; van diergelijke akelige befluiten kunnen een H 5 zwaar-



-.122 VAN H E L D E -N- W O E ».
zwaarmoedig temperament, opvoeding en godsdienftige ftellingen , die misfchien weder een zaak van temperament zijn, oorzaak zijn. De Japannees denkt dat het voor de altoos in vergenoegen baadende Godheid eene wanvoeglijkheid zoude zijn, als men haar in droefheid zoude aanroepen. Hij heeft dan ook in droefheid niet die verligting van hart, welke diegeene gevoelt, die zijn hart zijnen God opent. De Japanees zoekt reeds zijnen kinderen eene verachting des doods en de liefde tot zelfmoord inteplanten. De kinderen krijgen niet dan liederen, waarin de daaden van hunne voorvaderen verheerlijkt worden. In deeze wordt de zelfsmoord als de grootfte heldendaad geprezen, en eene geringachting van het leven geleerd.
Gezelfchap, bezigheden, reizen, veranderingen, wijn en liefde kunnen menigmaalen de treurige foorten van heldenmoed, waarvan ik zoo even fprak, wêerhouden; zij houden de inbeelding met andere voorwerpen bezig; zij vervrolijken en zullen dus de menfchen van zwaarmoedig nadenken en van akelige beiluiten kunnen afwenden. De geest wordt meestal des te werkzaamer, hoe minder het lighaam geoefend wordt. Door arbeid en lighaamsoefeningen vermindert men de gevoeligheid of beweeglijkheid der vezelen. Diep nadenken , zwaarmoedigheid , vertwijffeling zijn dan meer de eigendom der ftedelingen; daarom zijn ook hevige hartstogten, geb voe-



VAN HELPEN MOED.
122
voeiigheid en zelfsmoord zeldzaamer op dorpen dan in fteden waargenoomen geworden.
Ik heb gezegd dat dikwerf wijn en liefde den zwaarmoedigen heldenmoed verhinderen kunnen. Wijn kan de warmte en beweeging der traage vogten vermeerderen ; daardoor wordt dan een phyfifche aanleg tot treurige voorftellingen weggenoomen. Eene liefde, die met hoop vermengd is, houdt de Inbeeldingskragt met eene andere foort van veroveringen bezig; zij doet den traagen omloop verfnellen, en gewent de menfchen aan aangenaame en zagter gewaarwordingen. Daarom heeft men ook menigmaal waargenoomen dat de liefde ook wilde helden gedwee heeft gemaakt. Men denkt met grond dat karel XII. Europa niet in rep en roer zou gebragt hebben * als deeze Vorst, die reeds in zijn zevende jaar dorst waagen een wild paerd te berijden, wat meer in gezelfchap van de fchoone kunne verkeerd hadde; de omgang met zagtmoedige fchoonen zou zijne wilde dapperheid hebben kunnen verzagten. AIshendrik IV., zegt bayle, de eerde maal dat hij eene vrouw of meisjen misbruikte, gelijk abelard, aan de bij het liefdewerk nodigde ledenmaaten verminkt ware geworden, dan zou hij bekwaam hebben kunnen worden om gantsch Europa te veroveren; hij zon den roem van alexander en cesar hebben kunnen verduisteren. Maar hercules fpon voor zijne omphale, en hendrik IV. droeg , als boer, eene bos dro op zijnen fchou-
der



VAN -HELDENMOED»
der om bij zijne fchoone gabriellè d'b. TREés te koomen.
Menfchen, bij welke de gevoeligheid van het brein, de beweegbaarheid der zenuwen en de warmte of fnelheid van den bloedsomloop tamelijk gemaatigd zijn, worden egter meermaalea als helden gezien. Deeze zijn meest lieden, welke zig op hunne fterkte van lighaam verlaaten kunnen, of zij zijn met dé gevaaren reeds te zeer bekend geworden, of zij worden door eene tamelijk fterke prikkeling in beweeging gebragt. Hunne brein-vezelen fchijnen tamelijk vast, of uit eene andere oorzaak juist niet ligt beweeglijk te zijn; zij behouden ondertusfchen ook lang den indruk, dien zij eenmaal ontvangen hebben; gelijk wij integendeel weeten, dat dikwijls gevoelige menfchen, bij voorbeeld jongelingen, de ontvangen indrukzelen weder ten eerden verliezen. Zoo haat de Noorweeger, welken men juist geene groote gevoeligheid, noch eenen warmen bloedsomloop toefchrijven kan, de Zweeden, de Katholijken en den Duivel omtrend in gelijken graad. Deeze indruk is hem van jongs af ingeprent. Gedeld nu dat de Noorweeger van eenen Katholijken of Zweed op nieuw door eene blijkbaare belediging opgewekt wordt, zoo zou hij, trots alle gevaaren en draffen, onbezonnen tegens hem woeden. De Noormannen zijn de beste kae« reis, zeide mij iemand; maar als zij eens door •al te derke of menigvuldige beledigingen uit
hun-



van heldenmoed. fs5
hunne koudbloedigheid in drift gebragt worden» dan is hunne dolle woede naauwlijks weder te ftillen; dan verachten zij gevaar, dood en alle bedreigingen. Men kan hunne gevegten naauwlijks ftuiten. Hunne vaste, of juist niet ligt beweegbaare vezelen en vogten zijn nu in eens in eene zekere rigting in hevige beroering gebragt geworden, en het is zoo. hgt niet hun wederom andere indrukzelen of eene andere rig-. ting te geeven. Wraakzugt of beledigingen hebben die in beweeging gebragt, en de voorftellingen van gevaar en ftraffen reiken niet zoo ligt toe om andere indrukzelen of andere bewee» gingen te veroorzaaken.
In deeze klasfe van helden zou ik ook ka rel. XII en nog menige andere brengen. De uit curtius ontvangen voorftelling van eenen veroveraar, hadt zig zoo vast in zijn brein gezet, dat hij bij alle gelegenheden op overwinning en veroveringen dagt. Juist deeze voorftelling zal alle andere voorftellingen van liefde, gevaar, zwaarigheden altoos bij hem overwonnen en verdrongen hebben. De voorftelling van buit, van eenen uitgeloofden prijs en diergelijke, heeft zig dikwerf zoo zeer van het denkvermogen van eenen gemeenen foldaat meester gemaakt, dat hij zig doldriftig in alle gevaaren ftort, om een pauk, eenvaendel, of zoo iets te veroveren. Dit noemt men pandoeren - hart. Ik herinner mij hier eene gefchiedenis, welke voorheen van eenen gemeenen foldaat, die Officier geworden was, verhaald
is.



•JjS V' A fJ BEICtNMÖ'I ï.
is. De andere Officiers ftaken den fpot- mét hem. Hij verhaalde dit aan zijnen Kapitein en vroeg hem om raad wat hij hierin te doen hadde? Als u weder een uitlacht, zeide de Kapitein, zoo Jlaa hem terjlond op zijn'' bek. De Officier volgde dit ftiptlijk; den eerfteh , die met hem fpottede, gaf hij eenen heftigen oorvijg. Wat heb ik nu'verder te doen? vraagdè hij andermaal Zijnen Kapitein. Dat zult gij nu ras zien, zeide deeze , gij zult uitgcëischt worden, en dan moet gij u verweeren. Het gefchiedde; de ruuwe Officier vogt als een leeuw. Hij hadt zig eens in het hoofd gezet de pligten van eenen Officier * of misfchien het goeddunken van zijnen Kapitein op een hair te vervullen. Geene andere voorftelling zou hem zoo ligt hebben kunnen doen dwaalen.
Wij verwonderen ons over dé ftoutheid des Jagers tegens het wild , des Noorweegers in het beeren - gevègt; des fchippers op zee. De gewoonte geeft hun enig vertrouwen en vaerdig. heid; zij maakt de indrukzelen der gevaaren onwerkzaam. De oude Kapitein, die reeds in zoo veele veldflagen was, ftaat nu gantsch koelbloedig , als de kogels hem om het hoofd vliegen * daar ondertusfchen den jongen Baron-vaendrig hooren, zien en bewust zijn vergaat.
Bij diergelijke helden voege ik ook die braave kaerels, de halve Goden, gelijk hen ergens hercules fchilderen moet. ,, Zij hadden „ eenen overvloed van kragten, daarom klopten zij
' mal-



TAN HELDENMOED»
„ malkanderen af. En het verftaat zig; een braaf „ man laat zig met geene geringere in , maar al„ leen met zijns gelijken, ook wel met grootere. „ Zij hadden eenen overvloed aan vogten, en 9, maakten de wijven zoo veele kinderen als zij „ begeerden , gelijk ik dan zelf in eenen nagt „ vijftig guiten toegefteld heb." Het tegengeftelde hiervan zou een Darier, Kakkerlak of witte Neger zijn, wiens witte en zeer fijne haireri en wenkbraauwen de zwakheid zijner vezelen laaten gisfen.
Daar zijn nog ruuwer menfchen, welke dikwijls tot de beroemdfte helden-daaden koomen, zonder dat 'er ooit het geringfte fpoor eener groote ziel bij hen waarteneemen is. Noch hunne hersfenen, noch hunne zenuwen, noch fpieren hebben de vereischte beweeglijkheid; ook vertoont de beweeging hunner vogten geene zelfs bij middelmaatigen heldenmoed nodige warmte of levendigheid. Het zijn ruuwe, domme, dan zwakker, dan fterker werktuigen. Uit gebrek aan opvoeding en gevoeligheid hebben zij noch begrippen van de zoetigheid des levens, van het toekoomende, van gevaar, dood, noch van menfchenliefde en diergelijke. Zij rennen in het gevaar als de ftier tot het gevegt. Zulk een mensch wordt 'er in zeker werk O) gezegd, erkent de
men-
00 Lis Moturs. P. II, $, 143,



*2H VAN HELDENMOED.
menfchen niet meer voor zijne gelijken, zoo .dra hij betaald is om hen te dooden. Zijne gedag* ten ftrekken zig niet verder dan het tegenswoordig tijdftip uit, en nooit viel hem in te overdenken , of 'er een onderfcheid ware tusfehen heven en geleefd te hebben. Hij is een gewapend krijgs-tuig, dat zig naar het roeren van de trom beweegt. Zijn heldenmoed grenst aan verftandloosheid. Even zoo ziet men menigmaalen de ruuwfte boeren-lieden bij den dood en bij gevaaren de onverfchilligfte zijn. Even zoo vondt men onder het ruuwfte gedeelte der Amerikaanen daaden en verachting des doods, welke, als zij met overleg of uit eene edele aandrift gefchied waren , helden van de eerfte klasfe eer aan zouden gedaan hebben.
Als de Indiaan onbezonnen eene vertwijfelde daad onderneemen wil, zoo maakt hij zig eerst met opium dronken. Dan gelijkt hij eenen raazeuden. Zijne vogten zijn aan het zieden; tegens voorftellingen van gevaaren en wanvoegüjkheden heeft hij zijne gewaarwordings • vezelen der hersfenen bedwelmd gemaakt. Dan valt hij onbezonnen op alles aan wat hem voorkoomt. Hij zou in fpiesfen en degens loopen. Daarom hebben de Hollanders de inwooneren gemagtigd alle de geene te dooden, die van opium bedwelmd met wapenen over ftraat loopen. Zoo is het ook met. den heldenmoed van krankzinnige en dronke lieden gefteld. Ik heb gezien dat eene overmaatige hitte en toorn zulke lieden in woede bragten. Zij
ken-



Van heldenmoed» iajj
kenden zig zelve niet; zij fcheenen noch te liooren, noch te zien; zij waren dan doof eri ongevoelig voor alle indrukzelen en voorftellingen. Een groote fchrik heeft fomwijlen eene bijna diergelijke werking getoond. Op zulk eene wijze kunnen ook menfchen helden worden, bij welke anders in het geheel geene fpooren van eenen phyfifchen of zedenlijken aanleg tot heldenmoed gevonden worden.
Dus heb ik enige foorten van Heldenmoed in haare phyfieke en zedenlijke verfcheidenheid getoond. Ik herhaale dezelve kortlijk. I. Daar zijn menfchen van levendige vatbaarheid, of van groote beweeglijkheid in de gewaarwordings-vezelen, waarbij ook tegelijk een warmer omloopt van vogten plaats heeft. Deeze worden fchieljjlc en levendig geroerd , in beweeging gebragt en tot heldendaaden aangevuurd. Voorftellingen van eer, roem, haat en liefde zijn toereikende om, als hevige drijfvederen, tot ftoute befluiten te vervoeren. Als bij zulke nu alleen deugd of menschlievendheid als drijfvederen werken dan vertoonen zig daaden van fchoone zitlen*. II. Menigmaal ontbreekt 'er nog iets aan de levendigheid der beweegingen, of aan de misfchien vereischt wordende warmte en fnelheid: alsdan zijnde edele voorftellingen alleen naauwlijks toereikende om tot heldendaaden aantefpooren, offchoon men gevoel genoeg voor dezelve heeft; Wijn en andere aaHprikkelende dingen, aanvuurende hartstogten , belooningen , behoeften of //. Deel, J iwgeri-



13© Tam heldenmoed.'
dweepzugt moeten eerst; de vezelen en vogten des helds verhitten. III. Godsdienst en opvoeding kunnen eenen aanleg tot heldenmoed geeven; zij kunnen waare öf ingebeelde hindernisfen uit den weg ruimen. Hiertoe rekene ik ook vrijheid en vaderlandsliefde. De gantfche heldenmoed van eenen om zijne foldij dienenden folelaat bepaalt zig misfchien daartoe dat hij de eerfteniet zijn wil, die onder het vegten de vlugt Deernt, wijl hij aan het welzijn des vaderlands en aan de eer der overwinning weinig aandeel weet te necfnen. IV*. Somwijlen is eene groote gevoeligheid der hersfenen met eene zwaarmoedige beweeging van traage vogten en fpieren verbonden, hetgeen misfchien het geval bij het droefgeestig temperament is; hier ontdaan droevige werkingen der zwaarmoedigheid, vertwijfeling, zelfsmoord. Verhittende en vervrolijkende dingen, die de vogten haare behoorlijke beweeging en warmte wedergeeven, kunnen dikwijls hier het tegenmiddel zijn. V. Eindelijk koomen deNoordIche helden,: de mi los, de helden met vaste en derke vezelen, misfc'ien ook met veel en dik bloed, gelijk men zulks over het algemeen van 'de Noordfche volkeren beweerd heeft. De indrukzelen werken langzaam op hen, maar hechten zig des te vaster, als zij eens gewerkt hebben. Voordellingen , namelijk, van gevaar en dood'zijn werkloos, of werken te langzaam, als eens voorde Hingen van belooningen, wraakgugi en diergelijke de vezelen in beweeging . , . ge-



VAN HELDENMOED* I^Jf
gezet hebben. VI. Ten laatften befchouw ik de vermetele daaden , die eene vrugt van onaandoenlijkheid zijn, ik bedoel de werktuiglijke verrigtingcn van ruuwe menfchen , welken het aan gevoel en gewaarwordingen ontbreekt , of die naast aan den trap der krankzinnige of woedende grenzen.
Hetgeen nu de aandoenlijkheid der vezelen en de warmte van het bloed vermeerdert,. maakt helden van de eerfte, tweede en in zekere betrekking ook van de derde foort. Hiertoe behooren warmte der lugtftreek, verhittende fpijzen en dranken, fpecerijen , vleesch O), oefeningen in het denken, in fijn gevoel, in gemoeds-aandoeningen en andere oorzaaken, welke in de verhandeling over het maakzel der vezelen aangeroerd zijn. Hier doet ongemeen veel toe als men. fchen tot eene werkzaame fneiheid en kloekmoedigheid opgevoed worden. Eene zittende levenswijs , ongenoegen , verdriet, ftudeeren , peinzen, flegte fpijsverteering, verftoppingen in het onderlijf, verzwakkingen van zenuwen' enz. kunnen tot den treurigen heldenmoed van de vierde foort voorbereiden. Hevige lighaams-oefeningen, eene koude lugtftreek, eene ruuwere
op-
C*0 Vleescheetendc dieren zijn,altoos moediger dan alle anderé, De dierlijke gisting is bij hen hooger geftegen, zou brinkmAWR zeggen» Zie zijne Bijdraegen tot de theorie der ghtixg.
I %



433
t A S HELDENMOED.
opvoeding en levenswijs vormen de helden met ftijve vezelen , die de vijfde looft uitmaakten. De zesde foort is verftandloosheid.
Hindernisfen, welke den edelen heldenmoed in den weg zijn, treft men overal aan. Men bepaale de waare begrippen van eer, roem en deugd vast, zoo zal men meer deugdzaarae helden en fchoone zielen ontdekken. Als ieder aandoenlijk mensch aan het gevoel der deugd gewend wordt, als hij overtuigd is dat zijne handelingen alsdan eerst deugdzaam heeten, wanneer zij tot het geluk van de menschlijke maatfehappij ftrekken , en wanneer hij wederom van dit geluk regte begrippen heeft, zoo zal hij geene dweepachtige dwaasheid, maar fchoone en nuttige daaden verrigten; hij zal niet, als herostratus, eenen naam in dwaaze verwoestingen zoeken. Even zoo zouden waare begrippen van de waarde en betrekking der dingen geene ongerijmde daaden dul« «den. Eriphyle zoude het leven van haaren man niet voor eenen gouden halsband verkoopen. De Wilde zou zig niet door fpeelgoed of brandewijn, gelijk de gek, door tabak en diergelijke tot alle onderneemingen laaten vervoeren. De ♦t'onderbrenging der hartstogten maakt ongevoelig, traag en tot edele daaden onbekwaam, even gelijk de aangevuurde hartstogt bekwsam, vernuftig, onderneemend en kloekmoedig maakt
Men-
{«O Lts fnsJioRS puyenS toet. Jl tl est foint $t pilt üicie,
qut



van heldenmoed. r3j
Menfchen dan, die overal de hartstogten, hoop, eerzugt, begeerte naar rijkdom, liefde enz. geheel willen uitroeijen , in plaats van dezelve naar edele doeleinden, tot welzijn van het algemeen, te rigten, werken tot nadeel des heldenmoeds. Slavernij, dwang vernederen het menschlijk geflagt en verflikken alle edele kloekmoedigheid; zij maaken laaghartig, werkloos, gelijk de ondervinding zulks van alle despotieke regeeringen bewijst. Jupiter, dus zeide eumenes tot ulysses, ontneemt eenen mensch de helft zijner deugd, of dapperheid, van den eerHen dag af als hij hem tot eenen flaaf maak:. Eene andere onderdrukking des heldenmoeds is het, als de deugd onbeloond blijft en als de ondeugd niet geftraft, of veel meer verheven wordt. „ Als de booswigt" zegt salustius, belooningen verkrijgt, dan zal niemand zoo „ ligt om niet deugdzaam zijn." Dan gelijkt de deugd voorwaar wel naar een fchoon meisjen, welks fchoonheid men bewondert, doch welk niemand trouwen wil, wijl het zonder bruidfchzt ïs. Eene traage, werkloozelevenswijs, vogtige, natteen koude wooningen, flegt, ruuw voedzel gn diergelijke kunnen phyfieke hindernisfen tegens
gut fameur ne reedt fpirituellt. Qiie de moiens ne lui fournit-H' faspour trompcr la vigilance defesparens, pour vol' & entretenir fon amant t La plus fotte ett fouvent ahrs la plas inventtos. k e t v e Tiv's ie F Hummel



V A S? KELDENMOÊB.
gens den heldenmoed zijn. Brinkmann leidt eene phyfieke oorzaak van de blodaartigheid af van zuur in de maag. Men bevordere, zegt hij, de dierlijke gisting, door eene dierlijke levensregel, door bittere en loogzoutige dingen, welke de gal verfterken; men geeve ftaal-middelen en raade beweeging aan, zoo heeft men middelen om blodaartige menfchen langzaameihand in kloekmoedige te veranderen («O*
Wanneer in eene wijsgeerige waereld flegts Voor die geenen prijzen en eertijtelen uitgeloofd waren , die het menschlijk geflagt wisten te onderhouden, zouden voorwaar alex ander en cesar, van welke ieder misfchien een millioen menfchen uit de waereld hielp, zonder zelf een eenigen natelaaten, niet in den rang der helden gekomen zijn..
Ik zal nu nog enig gewag moeten maaken vait den lijdenden heldenmoed. Die wreede pijnen of zelfs den dood met eene buitengewecne onyerfchrokkenheid of ftandvastigheid verdraagt , is een held van de lijdende foort. Men vindt egter onder deeze ook weder helden van verfchillende foorten. Ik zal over dezelve kortlijk enige aanmerkingen opgeeven , terwijl men dezelve buiten dat ook voeglijk in de boven opgegeeven klasfen der werkzaame Helden zoude kunnen verdeèlen.
De,
O) Biytrags zur theotii dor GaWHtng. f.74.



VAN H E L D E N M O E B, Ï35
De gevoelige menfchen , welke ftandvastig in lijden zijn, zal ik in eene klasfe te zaanièn neemen. Kunne gevoeligheid en beweeglijkheid der yas^q en yjoeibaare deelen kan atlerlevendigst zijn , of zij wordt eerst door verhittende middelen, of door hevige hartstogten opge.vckt; pf de gewaarwordings-vezelen worden enigzints langzaam in beweeging gebragt, 'en de vogten koomen laat in zieding , maar alles gefchiedt met des te meer hevigheid. Het zij zoo het wil , alle van de vroeger of laater gevoelige foort koomen egter daarin overeen, dat zij juist daarom de wreedfte folteringen verdraagen, omdat zij voor zekere voorftellingen ongemeen ingenoomen zijd» zoo dat nu pijn en dood met de eerde indrukzelen verre na niet in evenwigt zijn. In deeze klasfe plaatfc ik quintus
cecimus, mutius scevola, socrates
en andere. Het zijn gróote zielen , als de voorftellingen, welke hen tot ftandvast'igh.nd beweegen, verheven zijn , als zij uit liefde tot het menschlijk geflagt, of voor de waarheid ontdaan zijn. Doch men'heeft ook dikwijls bobs'wigten in deeze klasfe 'gezien. Door eene verkeerde opvoeding , of andere oorzaaken wierdt hunne inbeeldings - kragt, of het ge waarwordings - vermogen door ondeugende, dweepzugtige,of andere verkeerde indrukzelen fterkst geroerd, zoo dat zij fmerten en dood verachteden. Mén heeft waargenoomen dat vrouwsperfoonen en jooden I 4 de



\36 van heldenmoed»
de pijnbank eerder doorftaan. De vrees, namelijk , voor den dood of voor fchande weegt zvvaarer dan alle andere fmertli ke gewaarwor-ï dingen, welke hun gevoelig lighaam doorftaan moet. Agesilaus zag eenen misdadiger alle pijnen met de grootfte ftandvastigheid verdraagen,. -Ach ! de booswigt ! zeide hij , hoe misIr Hikt hij de deugd der ftandvastigheid! Ik was eens ooggetuige hoe ftandvastig een moordenaar zijnen dood te gemoete ging. Een predikant wilde hem op alle mogelijke wijze tot boete heweegen. -Ach! laat mij met vrede, zeide de moordenaar, uw plaagen is mij onverdraaglijk.
Gij zijt verdoemd, zeide de Predikant, Nu.
goed, Heer Pastoor, hernam de Moorder, als ik in de hel koom, zal ik het allen duivelen vertellen dat gij uwen fchvldigen pligt gedaan hebt. De misdadiger ijlde met ongeduld ter dood om van zijnen Predikant ontllagen te worden. Hij zette zig haaftig in den regten ftand om den zwaerdjflag te ontvangen. Haast u, zeide hij tot den fcherprechter, en doe uw werk als een braaf man. Men zou deeze ftandvastigheid hebben moeten verheften, als niet eene onmenschlijke misdaad zijnen dood veroorzaakt hadde. Fakirs, Bonzen Tamponins mishandelen hunne lighaamen, omdat de fchijn van heiligheid , of de hoop op aelmoezen, of op voorrang in de andere waereld , de hoop, namelijk, op het recht van op andere menfchen als muil ezelen te zullen mogen rijden ,
hun-



VAN HELDENMOED.
hunne inbeeldings- kragt te zeer vertneesterd heeft. Dikwerf is eene overdreven vrees voor den dood, of anderfints gebrek aan kloekmoedig, heid oorzaak dat men wreede pijnigingen uitflaat. Uit vrees voor den dood verdraagt men, zoo veel mogelijk, pijnigingen; men laat de heelmeesters het een lid na het ander affnijden. Uit blohartigheid en vrees voor de overwinnende Deenen duldde kar el, Koning van Frankrijk, en zijne hovelingen den hoon dat een gevolmagtigde Deen, die een leen ontvangen en voor ontvangen goedheden de dankzeggingen zoude afleggen, in plaats van de vernederende leen-verordening van den voet des Konings aan zijnen mond te brengen entekusfen, met denzelven den Koning , in bijzijn van zijn Hof, over hoop wierp f» De voorftelling van het verlies van toekoornende geneugten bragt eens eene burgeres van eene Roomfche plaats tot eene daad, welke eene der fchoonfte zou geweest zijn, als de daad uit eene fchoonere ziel gefproten ware. Den man begonnen, na eene lange ziekte, zegt plinitjs Qj, de geheimfte deelen te zweeren. Hij verzogt zijne vrouw dat zij de befchadigde deelen befchouwen zoude. Zij befchouwde die en wanhoop*
(<0 Home Hijtorievan Engeland UI, Hoofdfi, (&) Epijt. L.Vi. Ep.XXiP.



ïgS VAN H E t D E N M O E Bt
hoopte aan derzelver geneezing; zij raadde haaren man te derven. Om hem des te fterker daartoe te beweegen boodt zij zig aan om met hem. te fterven. Zij bondt zig aan haaren man en zij fprongen beiden uit het venfter in zee, -— Ik zie aan mijne ellende geen eind, en al jionde ik op den hoogjlen berg, zou ik mijne ellende nog met overzien kunnen , zeide mij eens eene over de veertig jaaren oude weduwe, die haaren,man, welken zij met goede hoop getrouwd hadt, daags na de bruiloft geheel onmagtig vcndt. Zij zou misfchien in het water gefprongen zijn , als ik den goeden man niet weder op de been geholpen had.
Daar de bekwaamheden der menfchen met verfijnd of verhoogd zijn, daar begrippen van den dood, van eenen toekoomenden ftaat en van de waarde van het leven ontbreeken, daar ontdekt men dikwijls eene ftandvastigheid, welke eenen held eer aan zoude doen, wanneer niet juist eene foort van domheid , of een bijna beestachtige toeftand de grond van deeze ftandvastigheid waren. De onbefchaafde Wilde, het kind, de ruuwe mensch, de krankzinnige en het vee vertonen hier bijna hetzelfde. De Wilde weet geen ander middel om zig van de fmerten van ziekte te bevrijden, dan door den dood; hij ziet deezen dus, als het eind zijner ellende, wel te vreden te gemoete. Hij toont zig even zoo gelaaten, als men hem op de gerigtsplaats ter dood
voertj



VAM K E L D E N M O £ §, ' fjp
voert. Het gevoel van fchande, van het toekoomende, van eeuwigheid , van bitterheid des doods, van verlies der zijne enz. is bij hem niet zoo lévendig als hét bij eenen Theologant, of bij eene Juffer is. Even zoo weinig wordt het kind, de krankzinnige, of het vee door diergelijke voortellingen verontrust. Over het algemeen, zegt een Wijsgeer C»)* is niets dan de fmert een wezenlijk kwaad. Het overige (den dood en de hoorndragerij 'er onder begrepen) is niets dan inbeelding, welke nergens dan in 'smenfchen hoofd t'huis behoort, die zig onrustig bezig houdt om ellendig te wezen.
Andere menfchen kunnen , uit gebrek aan gevoeligheid, fmerten verdraagen, die ons buiten, gewoon fchijnen. Al te vaste, grove, taaie vezelen zijn ongevoeliger; al te flappe of breiachtige, traage, niet veerkragtige vezelen ontbreekt het weder aan gevoeligheid. Ik weet van eenen mageren, ongemeen grooten en Herken man, die i van de jeugd af, aan harden arbeid gewoon was, de volgende gefchiedenis. Hij wilde een gat door eene plank booren. Hij leide de plank op de fchrijnwerkers werkbank en onder de plank zijnen vinger. Hij verwonderde zig, toen hij de
plank
C<0 divflyfe rmfon»ée èt la fagesfi charron P.21, L.L
e*. ui.



plank opligten wilde, dat hij de plank en zijne», vinger te gelijk doorboord, en met den boor op de werkbank vast geboord hadt. Een ander ruuw mensch verloor onder het werken zijnen vinger zonder het gewaar te worden. „ O! 'v zeide hij , „ deezen vinger kan ik wel misfen.n Hier was het geval van al te grove en vaste vezelen. Even daardoor zou ik het onderfcheid der gevoeligheid tusfchen eenen Franschman en eenen Rus verklaaren. Van de flappe vezelen geeft de pau een ander voorbeeld (*z). De NoordAmerikaanen, zegt hij, laaten zigflaan, verfcheu» ren, verbranden, zonder buitengemeene blijken van fmert, trianen, of zugten aan den dag te leg. gen. De eigenfehap der lugtftreek, de grofheid hunner vogten, zegt hij, de flegte gefteldheid van het bloed , een buitengemeen phlegmatiek temperament kunnen de beweeglijkheid, of de kragt der zenuwen bij deeze menfehen verminderd hebben (b). Wij hebben dus van al
té
Recherchis fur les Amcrica'ins. T.l. P.l. O) Menfehen, die geen rood bloed in hunne aderen hebbejf^ iregt brinkman», zijn blohartig , traag en ongefchikt tof zwnaren arbeid. Hunne dierlijke gisting kan niet zoo hooy Hijgen, als bij hen op dat punt van de reeks der dingen, Warop zij {taan, versischt wierde. Zij behielden om zoo ta zeg-
f01*



VAN HELDEN M 019» ffa
te vaste en van al te weeke vezelen voorbeelden van geringe gevoeligheid. Even uit deeze gronden fpruit het, 't geen men uit de ondervinding meent te weeten, dat ruuwe, arbeidzaame, met fterke en vaste vezelen voorziene , gelijk ook daarentegens ongezonde , zeer phlegmatieke, koude, traage, of bijna flijmachtige vrouwsper* foonen minder ligt te kusfen zijn dan andere.
De Mexikaaners begroeten hunne kinderen , als zij uit den fchoot der moeder op de waereld verfchijnen, op deeze wijze: Kind\ gij zijt op de waereld gekoomen om te lijdet); lijd dan en zwijg. De opvoeding zal dan hier misfchien eene voorbereiding tot lijden zijn.
Een bedwelmde, of dronkene handelt uit zinneloosheid. Hij heeft geene regte voorftellingen of gewaarwordingen. Hij is dan ook in zijne dolheid bereid dc grootfte fmerten en zelfs den dood uitteftaan. In deezen toeftand bevindt zig de Indiaan, als hij zig met opium te drinken, of te rooken bedwelmd heeft O). De van opium of godsdienftige woede bedwelmde Turk laat
zig
gen, een deel eener vegetabilifche nutuur. Men vindt het tegen» oeel bij dieren en mentenen, die zig meest met vleesch vodoen, ?ie Beytrage zu eintr neuen theorie ótr Gahrung S.73., C«) Hijtoire Pbilofophique fif Politljut T. I. L. III.



VAN H E~L D E M SI O E D,
zig dan op het kanon doorlleeken. De vrouwen van de kust van Malabar, die zig met haare over. ledene mannen levendig laaten verbranden, worden insgelijks door eenen bedwelmenden drank tot deeze daad voorbereid.
VAN



VAN HET TWEEGEVEGT EN VAM
Point cThonneur.
Si quiil rcBe fit & honeste, & cim virtute, id bene* ^fieri vere dicitur: & quoi reêium & honestum, £? cm» virtute est, id folum opinor bonum.
«ICER.CU
"\^"eelligt heeft elke zaak in de waereld haarfc goede en kvvaade zijde. Dikwijls (leunt het onderfcheid enkel op tijd, omftandigheden en betrekkingen.
Als deeze de voornaarnfte deugden zijn, welke tot verbinding der menfchen, tot welzijn en tot zeekerheid der maatfchappij (trekken, dan zullen ook die misdaaden de grootfle zijn , welke tegens de rust en het belang der maatfchappij in werken.
Zouden 'er ook wel tijden en betrekkingen zijn* waarin 'er in eenen Staat uit het tweegevegt meer goed dan kwaad voor het algemeene welzijn ontdaan konde? Eene naauwkeuriger onderzoeking der oorfprong, der verfcheidene betrekkingen en werkingen des Tweegevegts kan de zaaken in een.helder licht (lellen,en hierin de nodige voorwaarden en grenzen bepaalen.
Van den oorlog en over het algemeen van alle
Twea-



4jf4 VAN HET TWEEGEYEGÏ
Tweegevegtenzeide eens cicero, dat het ver-* metei was zig in een gevegt intelaaten en met den vijand handgemeen te worden. Hij noemt het iets gruwelijks en den wilden dieren gelijks* Maar, zegt hij, als de tijd en de nood het vereifchen, dan moet 'er dapper gevogten worden» Dan is de dood boven de flavernij, of de fchande te Hellen.
Het Tweegevegt was eigenlijk een oorlog» Ducllum en Bellum betekenden een en hetzelfde. Oorlog en Tweegevegt zijn wel zoo oud als de menfchen. Eindlijk heet het nu alsdan flegts oorlog , wanneer bijeenverzamelde benden van menfchen eikanderen naar regelen dooden, of tragten te dooden; en een Duel, of een Tweegevegt was het, wanneer maar twee menfchen een gefchil door de wapenen beflisten. Toen hong het meest van lighaamskragt, kloekmoedigheid en een weinig bekwaamheids af, wijl men in die tijden nog zoo niet met de punt van den degen op zijn fransch wist te fchermén.
Daar waren tijden , waarin het Ridderwezen bijzonderlijk in zwang was. In Duitschland wisten de Leenheeren goed gebruik van hunne rid« derlijke vafallen te maaken. In Spanje en Portugal gebruikten de Koningen of Veldheeren hen tegens de Mooren, Mufulmannen enz. De Pau« fen maakten bij de Kruisvaarten zig de dweepachtige ridderfchap zeer goed te nutte.
In die tijden van de tiende tot dè dertiende eeuw was het Tweegevegt eene. geheiligde zaak.
Men



EN VAN POINT D'hONNEüR.
H5
Men befliste groote StaatsaangeJegenheden gewigtige gedingen door een plegtig Tweegevegt. Keizers, Koningen, Parlementen,Bifchoppen en Cerigtshoven bevalen, tot bedeling van menig gefchil, het Tweegevegt. Men vertrouwde het zig menigmaal niet eene gewigtige zaak te bellisfen, of men verftondt het niet, of, om alle wijdlopigheid te vermijden, wilde men den kortften weg kiezen. Gaat dan heenen en vegmet malkanderen. Zulke wetten ftammen oorfpronglijk van Duitschland af, of eigenlijk zij waren uitwerkingen, van het leenroerig ftelzel Rob erts on heeft, in de Gcfchiedenis van ka rel V, de oorfprong en het gruwelijk onheil der weleer flegte oorlogen tusfchen bijzondere perfoonen grondig en wijdloopig afgehandeld. Hij toont de menigvuldige bemoeijingen der Vorften om dit fchadelijk kwaad uitteroeijen. De Tweegevegten zijn als ontaartingen deezer voormaalige bijzondere oorlogen te befchouwen.
De belanghebbende partijen nu ftreeden zelve en werden veroordeeld om te vegten, of, als het groote partijen waren, zogt elk zijnen man op; en aan zulke Ridders ontbrak het niet. De fterkte, de moed, of bekwaamheid van deeze moeften de zaak beflegten.
Daar zal denklijk in den grond veel kwakzalverij onder geloopen hebben. Kruid en kogels waren 'er nog niet. De Ridders kleedden zig van top tot teen in het ijzer. De gantfche konst
11 n<* K be-



X\6 VAN HET TWEEGEVEGT
feeftondt daarin, dat men den Ridder met zijn harnas uit den zadel fmeet. Menigmaalen , bijzonderlijk bij enkele openlijke Tweegevegten , verloor wel zulk een werktuig het ademhaalen. Maar men leverde ook groote veldflagen , alle vol Ridders, en op het eind wierdt 'er misfchien maar een gedoodde Ridder vermist. Want daar •was naauwlijks een plekjen aan den geharnasten, daar men hem doodlijk hadde kunnen wonden. Doodgeflaagen te worden in veldflagen is, even gelijk zoo veel ander onheil in deeze beste waereld, dan altijd het lot der onridderlijke geweest. Bij deeze was genoeg bloot om den kaerel ter neder te fabelen.
Eene andere oorzaak waarom men de Tweegevegten van rechtswegen duldde en zelfs beval was ook deeze, omdat men in dien tijd vast overtuigd was dat, of de rechtvaerdige God, of de een of andere heilige Ridder, St. joris, of St. michiel dengeenen bijftaan zoude, welke de rechtvaerdigfte zaak voor hadde. Het Tweegevegt was zoo goed als de vuur-proef.
In Spanje ontflondt, na de Inneeming van Toledo, een godgeleerde twist, of menhet Roomsch of Mofarabisch misboek invoeren zoude. Elk misboek hadt zijne voorflanders; en beiden partijen vereenigden zig daarin, dat men deeze ten uiterften gewigtige zaak door een Tweegevegt afmaaken moest, waartoe dan van elke partij een Ridder uitgezogt en beflemd wierdt. Beiden zouden de goede zaak van het een of ander
mis-



EN VAN P O I N T D'h O N n e V *. t4>
misboek door een ridderlijk Tweegevegt beflegten.
De Heilige lodewijk en philippus ds Sclioone gaven wetten omtrent de Tweegevegten. Lodewijk ftelde de jongelingen 'er van vrij, die onder een en twintig jaaren , en de oude, die boven de zestig waren. Philippus maakte in het Jaar 1306 een behoorlijk wetboek over 'deeze grillen. De vegtende moeiten een crucifix of eenen heiligen Ridder St. joris of mi. chiel tot getuigen roepen enz. Ook in Duitschland gefchiedde het openlijk vegten met vroome plegtigheden. Daar te land was bijzonderlijk de Zwabifche rijkftad Hall daartoe beftemd. Ook wierden dezelfde plegtigheden in de vroome ftad VVirtsburg in Frankenland gantsch heilig in acht genoomen.
De geoorloofde en van rechtswegen bevoolen Tweegevegten wierden eindelijk afgefchaft. Des te menigvuldiger wierden egter toen de ongeoorloofde onder voornaame en bijzondere per* foonen. Een Deensch Gefchiedfchrijver verhaalt dat het zelfs de eer eenes Konings nadeelig geweest is eene uitdaaging , al wierdt zij hem van eener^ onderdaan toegezonden, afteflaan. Keizer hendrik IV was voor den Rijksdag te Wirtsburg aangeklaagd, dat' hij den Hertog van Zwaben en Kernten hadde willen Iaaten vermoorden. Zijn aanklaager was een eenvoudig Edelman; en de Keizer wilde zig aar» Jiera door middel van een Tweegevegt wreeken.
Ka Ds



148 VAN HET TWEEGEVEGT
De dag wierdt bepaald; maar de aanklaager verfcheen niet.
Bij Koningen en Vorften heeft het vegten in eenen tweeftrijd niet regt willen vlotten. Keizer icarel V en Koning fra.ns I eischten eikanderen uit, Scholden eikanderen en vogten niet. Bijna eveneens gong het tusfehen f ierre d'arragon en charles d'akjou, tusfehen eduard 111 en philip van val 01 s.
Tursnne overftroomde de Palts met zijn leger, verwoestede alles te vuur en te zwaerd. Toen nu de Hertog van de Palts hem tot een perfooniijk Tweegevegt uitdaagde , andwoordde hij dat hij flegts vogt als' hij een leger van twintig duizend mannen voor zig hadt, en dat hem zijn Koning tot eenen perfoonlijken ftrijd geen verlof gegeeven hadt. Een Abt van fulda eischte eens, ik geloof te Neuremberg, eenen Hertog van Wurtemberg uit om, een gefchil wegens den rang- Maar zij vogten egter niet.
Onder Ridders vielen 'er nu des te meer Tweegevegten voor. Eene gekwetfte eer, een bewezene of gewaand ongelijk, eene onbeleefdheid, eene belediging, alles wierdt door een Tweegevegt afgemaakt, t^et gong zelfs zoo verre dat, wanneer een Ridder nog na zijnen dood in zijne eer getast wierdt, of wanneer hij voorden afgeraakten tweeftrijd ftierf, zijne nabeftaanden den ftrijd opzigneemen en eindigen moeften, gelijk het weleer bij de gewoonlijke bijzondere oorlogen , waaraan nabeftaanden en vafallen aandeel
na«



T. N VAN P O I N T C'H O N N E Ü R.
namen, de gewoonte was. Elk Vorst hadt een C'imps franco , daar zulke gevegten gehouden wierden.
Weleer deeden de Duitfche en andere Noordfche volkeren hunne meefte gefchillen met den degen af. Zij zoopen en vogten, en waren eerbaare mannen. Hunne eer ontftv.ndt uit hunne fterkte en ftoutheid. fwen verhajit mij dat 'er nog volkeren aan den C.iucafus zijn, bij welke de jeugd tot niets dan tot fier te en ftoutheid wordt opgetrokken, Als een jongèn uit het gezelfchap van andere jongen? t'huis koomt, zonder teken dat hij geplukbaird heeft, wordt hij van ouderen en nabeftaanden met verachting teruggeftooten. Even zoo hebben in oude tijden de Gordonen en Turpijnen met hunne kinderen gehandeld.
Daar ontftonden, wel is waar, ten tijde van de Kruisvaarten, geestlijke Orden van lieden, die half foldaat en half priester waren , en bij welke het over het algemeen nog op eenen geest van Ridd:rfchap aankwam. Maar de overige geestlijkheid zogt zig juist te deezen tijd van het duelleeren , of van de verpligting van op eene aangedaane belediging, of op eene uitdaaging in het veld te verfchijnen , te bevrijden. Een pauslijke Afgezant, wien het juist ook niet om vegten te doen was , reisde in het Jaar 1176. niet eer weg voor hij van zijnen Heer het voorrecht verkregen hadt, K g dat



J59 VAN HET TWEEGEVEGT
dat geen Geestlijke meer verpligt zoude zijn zig in een Tweegevegt intelaaten ; want voorheen vogten zij zoo goed als andere.
De krijgskonst en de wapenen waren eindelijk geheel veranderd. Het kwam nu niet zoo veel op moed en kragten aan. De zwakfte fchoot den fterkften dood. Dus moest zig ook de degen naar tijd en omftandigheden fchikken, waarin dan de lugtige Franfchen onze voorgangers waren. Men verfijnde de konst van lteeken. Men hieuw eikanderen niet meer eenen arm , eenen neus, of een oor af. Daar kwamen degentjens, zoo ligt als penne-fchagten en zoo puntig als naalden. Een oud - duitsch Ridder zou zulk een ding niet in zijne hand hebben willen neemen. Ook kiest een ernftige Engelschman liever de piftoolen dan dat hij zig met zulk eene puntige kling voor den neus laat omflingeren. Daar nu over het algemeen het vegten meer kunst en vaerdigheid dan dapperheid vereischt, zoo fpruit ook hieruit dat, naar het getuigenis van oude Generaalen, in veldflagen gemeenlijk die Officieren de flegtfle foldaaten zijn , die te vooren meest van twisten en vegten hielden.
Daar is bij het Tweegevegt altoos nog iets riddermaatigs gebleven. Daarom wil de Edelman ook nog niet met eenen onadelijken vegten, als hij geen Officier en dus zelf iets riddermaatigs is. Ook gefchieden nog zoo veele uitdaagingen geheel in den geest van den wijdberoemden
Bon



epi van point d'honneür. 151
Don quixotte. Een valsch begrip van het point d-honncur brengt dikwerf eerst den ridderlijken geest in zijne volkoomen hitte.
UlTDAAGING.
„ Gij zult zeekerlijk wel gehoord hebben dat „ ik de man ben, die aanfpraak op alle fchoone „ vrouwen maak. Geev mij dan de fchoone pe„ rinna, welke men zegt dat Gij bezit, ter„ ftond over, of laat mij weeten waar ik haar „ hebben kan; of maak U gereed om met mij te „ vegten."
Andwoord.
„ Gij zijt de man niet om mij met eene uitdaa„ ging bevreesd te maaken. Perinna is „ fchoon en de mijne. Ik zal mij laaten vinden „ en haar mede op het flagveld brengen. Neem „ Gij enige van Uwe Schoonen mede en zet die „ tegens perinna. ' Als ik U overwonnen
heb, zult Gij mijne perinna opwagtenzoo „ lang het U gelieft."
UlTDAAGING.
„ Niet dat ik U om Uwen roem benijde, „ maar enkel uit verlangen om deel aan denzelven te neemen, verzoeke ik U mij het genoeK 4 gen



i.j2 van het tweegevegt
„ gen te geeven van met U te mogen vegten; „ hiermede zult Gij verpligten hem, die de eer „ heeft zig te noemen
„ Uwen gehoorzaamden Dienaar."
ANDWOORD.
„ Zijt zoo goed, Mijn Heer, en koom morgen ,, middag bij mij eeten; dan zal ik de eer heb„ ben U ten vier uuren op het flagveld optewag„ ten."
Welke waakzaame politie zou zulke gekken niet regtflreeks naar het dolhuis zenden? Daar valt mij hier nog een gevalletjen van eenen Franfchen voorvegter in. In het begin der Regeering van lodewijk XIII. kwam een Boheemfche Graaf kinskij, die beroemd in het vegten was, als Keizerlijk Afgezant te Parijs. Een Franschman van een der voornaamfte geflagten , een allerberoemdst vegter, bragt hem op zijne lustplaats, hieldt hem daar tien dagen lang te gast en bragt hem toen in eene groeve, daar omtrent twaalf lijken lagen. Met alle deeze, zeide de Franschman, heb ik gevogten en hen overwonnen. TFilt Gij nu ook niet eens Uwe kragten tegens mij beproeven? De Graaf kinskij befchouwde alle de lijken en bemerkte aan alle dezelfde fteek^ waarin dierhalve de voornaamfte fterkte des
Fransen*



en van point d*h o n n e V r. I5J
Franschmans befraan moest. Hij nam de aanbieding aan en ftak den Franschman dood.
Het Tweegevegt berooft de vrouw van haaren man, het kind van zijnen vader, den Staat van zijnen burger. Het is tegens den Staat, tegens den Godsdienst, tegens den Schepper, zeggen de Godgeleerden. Het is niet geoorloofd eenen anderen om eene lastering om het leven te brengen , zeggen zij.
Men verbande zoo veele menfchen uit hun vaderland; men vermoordde hen bij millioenen, als zij in godsdienst-zaaken niet van ons gevoelen waren. Dus moeiten de Theologanten in het ftuk van het Tweegevegt maai liever in het geheel niets zeggen.
Eenen flaaf wegens eene belediging te dooden is flegts eene eenvoudige zonde, zegt cicero. Maar die het leven eens burgers, eens vaders aantast, begaat veelvuldige zonde en is eene grooter (traf waerdig; want daar geldt het 't leven van hem, die kinderen geteeld heeft , die kinderen opgevoed, die hen onderwezen, die voor hun huis, voor hunne beftemming in den Staat gezorgd heeft.
Goed, lieve cicero, maar juist daarom moest in eenen Staat het een mensch zoo wel als het ander burger en vader zijn; geen hunner moest als flaaf befchouwd en behandeld worden. Omtrent zoo heeft onze voltaire - cicero gedagt. „ Daar is," zegt hij, geen land, n dat waerdig is om door menfchen bewoond te K 5 ,, wor-



|,54 VAN HET TWEECEVEST
„ worden dan dat, daar alle ftanden even ge-
lijk de wetten onderworpen zijn." : Belediging is de menschlijke maatfchappij even zoo onverdraaglijk als kruipende verootmoediging voor de waerdigheid der menschheid fchandelijk en vernederend is.
Gutrager est ttm fou, flatter est d'm esdave.
„ Hoon is het werk eens dwaas, het vleijen 't werk „ van flaaven."
Wanneer men nu, zeggen de verdedigers van het Tweegevegt, van eenen gek , welken de Overigheid niet onder voogdijfchap fielt, of in het dolhuis zet, wanneer men van een flegt opgevoed en boosaartig mensch perfoonlijke beledigingen en onbefchoftheden te dugten heeft, hoe zal men zig dan wraak verfchaffen, of hoe zal ïuen den onbefchoften in toom houden, als juist daardoor dat hij in gevaar is van uitgeëischt te worden.
Zeer dikwijls zou het een heerschzugtige Officier in het hoofd krijgen zijnen ondergefchikten Officier in den dienst op de vernederendfte wijze
te
O) U n'y-aée pays digne tfétre habité par des hommes , $tte iettx, oit toutes les condttions font egalement foamifes aux teix.



ERVAN POINT D'HOKNEUS. 155
te mishandelen, wijl de ondergefchikte Officier zig alles met de grootfte gehoorzaamheid moet laaten welgevallen , zoo lang hij in dienst is; maar de herinnering, zeggen de verdedigers van het Tweegevegt, dat de Officier, na de belediging den dienst verlaaten, en dan, als hij een Edelman is, den trotfchen Overften uitdaagen kan, is een geweldige beweeggrond tot het maatigen van zijnen dwang en tot befchcidenheid.
Als 'er landen zijn daar deeze weg tot wraak enkel den Edelman open (laat en hem, die geen Edelman is, al ware hij Officier, ontzegd is, zoo zijn het zoodanige daar men de ridderlijke Donquixotterie nog zeer in eer houdt, of daar de kragt van het oude leenroerig lielzel nog in liaare heerlijkheid is.
Oe gefchiedems van dien Franfchen Graaf ' welke hij van zigzelven verhaalt, kan tot bewijs dienen hoe behoedzaam dikwerf jonge Heeren door het Tweegevegt kunnen gemaakt worden. De Graaf bevondt zig, nog jong zijnde, met enige Juffers in den Schouwburg. Voor hem ftondt een man , die 'er burgerlijk uitzag, met eene groote paruik. De moedwillige Graaf knipte, om zijne Schoonen te vermaaken , met een fchaartjen de krullen van de paruik, die hem verhinderden regt op het toneel te zien » weg. De oude man wierdt het eindelijk gewaar» keerde zig ernftig om en zeide tot den Graaf: » Gij zult niet heen gaan zonder mij te naar'
„ fekuw



J«tó* VAN HET TWEEGEVEGT
fchuuwenP Toen de Schouwburg geëindigd was, zeide de Oude: Koom nu mede. Hij voerde hem ter zijde en fprak: Mijn Heer Uw vader, die een fatfoenlijk man is, zal U wel hebben laaten leeren vegten en zal U zeeherlijk wel gezegd hebben dot men voor beledigingen voldoening jchuldig is; trek dan van leer. Zij trokken en de jonge Graaf kreeg een goede fteek weg. Neem dit lesjen voor lief., zeide de Oude. De jonge Heer mag nu het geval hier of daar wat belagchelijk verteld hebben; de Oude wierdt het gewaar, kwam weder en, daar deeze eerfte les nog geene vrugt gedaan hadt, moest de Graaf eene tweede ontvangen, die dan ook even als de eerfte afliep. En naardien de jongman geduurig nog niet zoo voorzigtig was als de oude Heer gaern wenschte, moest 'er nog eene derde les gegeeven worden. In kort, de Graaf wierdt dat lesf'en neemen zoo moede, offchoon hij die om niet kreeg, dat hij zig niet meer buitens huis, veel minder in het koffijhuis vertrouwde , en was hartlijk verheugd toen hij door eenen koffijhuis-jongen de tijding kreeg dat zijn lesgeever geftorven was. Maar hij hadt nu egter zoo veel geleerd dat hij niet weder eenen ordentelijken man de krullen van de paruik knipte.
Men voert oorlog, of men moest eigenlijk om geene andere reden oorlog voeren dan om daarna des te veiliger in vrede te leeven. Even zoo moest ook een Tweegevegt nooit met een ander doel gefchieden, dan om voortaan zijne
rust



KM VAN POINT e'h 0 n N ï U Jt. ISJ
rust en zijne eer des te zeekerer tegens nijdige of beosaartige aanvaikn of mishandelingen te beveiligen.
Als men de gefchiedenis van het eigenlijk Duel naauvvkeurig nafpoort, bevindt men dat het zijne oorfprongmet het ontdaan der eerfte Monarchieën genoomen heeft. Het koomt mij waarfchijnlijk voor dat een despotiek rijk, of in het geheel niet, of niet zoo goed en tijdig in eene welingerigte Monarchie kan veranderd worden, als men niet het gebiuik van het Tweegevegt op eene zekere wijze gedoogt, of geheel tot eene foort van noodzaaklijk!ieid maakt.
Veelligt ligt hierin eene reden waarom in die landen, welke tot d? Westerfche Kerk behoorden , het willekeurig gezag minder duuren of inwortelen konde dm in die, over welke zig de Oosterfche Kerk verbreid hadt.
Juist op deezen grond zouden enige kunnen willen beweeren, dat (met verlof van alle Grieken i Armeniërs , Oosterlingen en diegeenen welke van het Oosten afdammen) in de landen der Westerfche Kerk, meer eer, edelmoedigheid, vaderlandsliefde, grootmoedigheid, waare dapperheid, grootheid van ziel, meer trouw en geloof, meer deugd zou waargenoomen worden. In de Westerfche Kerk waren de Tweegevegten gewoon, zelfs eens door verordeningen gewettigd ; in de Oosterfche niet. De Tweegevegten dwongen de Grooten, den Adel, den Soldaatenftaad tot deugd en eerbaarheid: de geringer
ftand



158 VAN HET TWEEGEVEGT*
fland heeft ook altoos het voorbeeld der Grooten gevolgd.
De zaak wordt duidlijker, als men de gebruiken en den toefland van een despotiek barbaarsch land overweegen wil. Men leeze hier hetgeen Wijsgeeren en Gefchiedfchrijvers van de Turkfche zeden, of van de uitwerkingen van het despotismus gefchreven hebben.
In eenen despotieken flaat kan ieder alles worden. Door geld en gunst is de weg van den laagften trap van eer tot den hoogflen zeer ligt. De lakei wordt eindelijk Pacha en Groot Vizir. Ieder, die in de hoogte is, wordt van domme trotschheid opgeblazen en fielt nu zijn gantsch aanzien in zig door vleijers aangebeden te zien, terwijl hij andere, die onder hem zijn, met verachting, onderdrukking en de laagfle vernedering behandelt. En dus drukt en mishandelt altoos trapswijze de een den anderen. De Groot Vizir den Pacha, de Pacha den onderhoorigen, deeze den knegt, de knegt zijnen Ezel.
Maar hoe verbuigt zig de flaafachtige ziel des Grooten, zoo dra hij weder met iemand te doen heeft, die eenen trap hooger is. Dan kromt hij zig, veinst, vleit, kruipt en vernedert zig zoo verachtlijk, dat men hem zou kunnen aanfpuuwen. Zijne geheele grootheid bepaalt zig nu daartoe, dat hem nog de troostende gedagte over blijft weder in zijn huis, of zoo haast hem een geringer in de handen valt, des te meer tijrannieken hoogmoed te kunnen uitoefenen, hce
mees



feM VAN POINT d'hONNEOR. <i$9
sneer hij zig aan het hof of bij Grooteren krom» men moet.
Wie zou nu onder eenen diergelijken hoop menfchen eene edele denkwijze , een waerdig zelfsgevoel, point eFhonneur, eerlijkheid verwagten? Wie zou bij hen op edele vaderlandsliefde, op braafheid en manlijke dapperheid rekenen? — Wreedheden, onbezonnen oproeren, dolle, vermetele onderneemingen, die in het kooken der woede gefchieden, buitenfpoorigheden van allerleien aart laaten zig wel bij gelegenheid onder zulke benden vinden; maar nooit ziet men wijsgeerigen moed, nooit eene beraaden kloekmoedigheid , geene eerlijke en vaderlandlievende burgers ; geene rechtvaerdige belooning en hoogfchatting van verdienden, geene — deugd, Wie 2-fcu daar de verdienden en de deugd eenes anderen waardeeren, die zelf geene deugdzaame neigingen heeft?
De nabuurfchap van eenen krijgskundig in. gerigten Staat brengt het aangrenzende land in de noodzaaklijkheid zig ook eene krijgskundige inrigting te geeven. De nabuurfchap van befchaafde landen brengt een aart. grenzend land in de noodzaaklijkheid het volk ook, te befchaaven en uit hetzelve eenen befchaafden Staat te vormen. Konden, Koophandel en honderd andere dingen vereisfchen het, Nabuurige Staaten, daar verlichting en weetenfchappen aan den gang zijn, maaken even zoo de weetenfchappen en verlichting in de aangrenzenda



l6t> VAN HET TWEEGEVEGT
de landen noodzaaklijk. Dan wordt meest alles in de Kabinetten beflist. Elk Vorst zoekt in tijd van nood de waereld de gerechtigheid zijner zaak door bewijzen aantetoonen. Want in eene befchaafde waereld, daar men verbonden en evenwigt houdt, is hetgeen tijd meer voor onzinnige veroveraaren.
Van daar de onmogelijkheid dat een barbaarsch volk, of een despotiek land in de nabuurfchap van befchaafde Staaten bedaan konne. Van daar de onmogelijkheid dat een onregelmaatig despotiek volk het ooit met eenen befchaafden Staat van eene betreklijke grootte kan opvatten. Van daar de noodzaaklijkheid om het despotismus, en de barbaarschheid door tucht en befchaaving te verdringen.
In onze tijden kan geen Staat gelukkiger güa dan die, daar regent en burger verlicht en deugdzaamzijn, en die Staat is de gelukkigfte, daar verlichting en deugd de volkoomende zijn. Steekt de burger in domheid dan zal hij de wijze wetten van zijnen regent niet erkennen; hij zal bijgeioovig morren, in konden en ambagten niet vooruit koomen. De Regent zal, in de uitvoering van goede ontwerpen, aan alle zijden duiten c»
Maar
(«) Hiervan heeft men een voorbeeld gezien bij de inrigtingen ,Van wijlen Keizer josephus II. in zijne Brabandfche Staaten.
Vertaaler.



EN VAN POINT d'H o N S E V R, ié*
Maar is de burger verlicht en is het gebrek bij den Regent, zoo kan bij een gefchikt volk egter nog alles blijven fteeken of teruggaan. Daar is het, zoo als schlosser zegt: „ Eene regee>, ring kan uit zeer waerdige, zelfs verftandige » mannen beftaan en tog belagchelijk zijn; zod ,, haast, namelijk , ieder niet op zijne regté i, plaats ftaat, wanneer, bij voorbeeld, de Apo„ thecar Opper-Infpefteur der gebouwen , dö „ Hoogleeraar in de Bovennatuurkunde Plaats,, Majoor, de Koopman Crimineele Rechter érl „ de Officier afgevaerdigde van de bank is "
Alleen de dwingland zoekt zijn heil in flaaffche domheid zijner onderdaanen; hij alleen kari uit de verlichting eens volks voor ongehoorzaamheid of kwaad dugten.
De alvermogende Tartaaren, die eens van den Caucafus af eene halve waereld veroverden, dö Tartaaren, welke anders hunnen nabuuren doorverwoestingen, moord en brand zoo verfchriklijfe waren, welker moorden en branden in nieuwere tijden nog een de tott zoo koudbloedig verhaalt en zelfs als heldendaaden opvijzelt; deTar taaren, van welke rousseau voorzeide dat zi] over korten of langen tijd Rusland overftroo-
men en verflinden zouden waar zï z],
nu ? J *
Die alvermogende Turken, die eens Weeneri
m fchnk bragten wie vreest hen nu? Of'
wat zullen zij over vijftig jaaren zijn? —
Maarnuftelle men dat een rauw volk, eert
Ui Deel, t
* de?.



IÖ3 TAN HET TWEEGEVEGT
despotieke Staat tot eene Monarchie herfchapen Zal worden « dat men van Barbaaren menfchen wil maaken, dat men, in de plaats van zinnelooze flavernij en ruuwe wildheid, vaderlandsliefde, befchaafde werkzaamheid, braafheid , burgerlijke efi krijgs-deugden invoeren wil, zoo koomt het mij altoos voor dat de dulding, of zelfs wei de bevordering van het Tweegevegt tot fpoedige bereiking van dat doel een tamelijk werkzaam middel zij, gelijk wij zulks bij alle opkoomende Monarchiën waargenoomen hebben- Als men overdenkt hoe zwaar het anders vallen zoude in eene flaaffche ziel, die even zeer tot de grootite laagheid en de fchandelijklte vernedering als tot tyrannieken hoogmoed geboren en opgevoed is, edele fierheid en patriotfche deugd in te planten; en als men bedenkt dat, zonder deugdzaame neigingen , en zonder edele point (Thonneur geen waerdig Staatsman, geen gefchikt bnrger, veel minder een dapper Officier te wagten is, zoo zal misfchien eene zulke Helling ophouden al te vreemd voortekoomer!.
Men herinnere zig hier eene heerlijke flelregel, welke men in een boek leest, dergelijke nog' geen Keizer of Koning gefchreven heeft : Dus ftaat 'er, „ als men bevindt dat het nodig is „ groote veranderingen in eene natie te maaken, l tot derzelver welzijn, moet men door wetten , hervormen hetgeen door wetten is vastgefteld " en door gewoonten veranderen hetgeen door * gewoonten is vastgefteld. Het is eene zeer



en van point d'honneur. 163
>>, verkeerde Staatkunde door wetten te willen veranderen hetgeen door gewoonten veranderd >, moet worden (<z)."
Men heeft voorwaar zoo veele andere middelen , waardoor men in Monarchiè'n tot deugd, tot vaderlandsliefde weet aantefpooren. Men helpt door verordeningen; men wakkert de verdienden aan door goedkeuring, belooning en bevordering. Men onderfcheidt den man van verdienden door rang en eertekenen. Zeef
goed! Zulke dingen kunnen bij verlichte en deugdzaamgezinde regeeringen ongemeene uitwerkingen doen. Maar hoe dikwerf doen zij ook in het geheel niet die uitwerking, waartoe zij ingevoerd zijn! Bezit de uitdeeler der eertekenen niet zelf vaderlandsliefde , verlichting deugd , dan flaat hij den koorddansfer tot rid« der, deelt aan copisten de ordensderren uit; de Patriot, de man van waare verdiende daat daar naakt en onbeloond. Vermenigvuldigt de uitdeeler zijne ordenstekenen en belooningen al te zeer en is hij 'er al te mild mede, zoo doen zij wederom
(ö) Ainft, quar.d on trouve qu'il est necesfaire de faire dei grands changement dans une nation, pour fon plus grand Hen , U faut reformer par des loix ce qui est itabli par des loix, & changef far des coutumes ce qui est itabli par des couiumes. C'est une t/is mauyaife politique de voulcir changer par des loix ce qui deit (Irc chaxgé par des cautumes,
L a



16"4 VAH HIT TVTEJtGSVÉGT
om hunne uitwerking niet; zij houden dan op onderfcheidingstekenen van verdienden te zijn; zij verliezen hunnen prikkel, hunne waarde, en men verlaat zig 'er op dat het zeer ligc is 'er iets van te bekoomen. Maar zij zullen de allerminfte uitwerking doen bij een volk , daar nog geene edele eergierigheid , vaderlandsliefde en deugdzaame neigingen de toon zijn , waarnaar men zijne daaden rigt. Dan zal men zig niet fchaamen belooningen en eertekeaen door fnakerijen, door laagheden , kruipende onderwerping, door bedrog, omkoopingen langs de allerfchandelijkfte wegen te zoeken, te verkrijgen en te bekuipen. Maar hoe zal men edele neigingen in onedele harten , bij domme en hoogmoedige flaafschheid kunnen brengen, als de menfchen fchimp en fchandelijke verachting niet even zeer als den dood moeten fchuuwen ; als men hen niet openlijk met fchande brandmerkt, hen uit braaf gezelfchap bant, zoo dra zij iets flegts , of de waerdigheid van eenen eerlijken mensch onteerends begaan hebben; als zij niet eer het leven waagen dan flegts een befchimpend verwijt, of het ondergaan van eene onverdiende onteerende omHandigheid , of bejegening te zullen verdraagen. Zal elk man van eer , die , helaas ! gewoon is, zig bij alle gelegenheden met laagheid te laaten bejegenen, en zig zeiven met de Iaagfte vernedering te gedraagen, zal die zig nu in eens, als het op eer, voordeel, of verdediging des vader-



EN VAN point D'hONNEUR. 1^5
derlands, op deugdzaame en grootmoedige handelingen aankoomt, als een edeldenkend man betoonen? Het ware even als of men begeeren zoude dat een meisjen, dat jaaren lang in het bordeel de kost gewonnen heeft, nu nog bij onkuisch aanzoek fchaamrood worden zoude.
De Edelman moet ophouden Edelman te zijn; de man van rang, de Officier moet uit den dienst gaan; alle moeten uit den omgang van ordentelijke lieden verftooten worden, of zij moeten geene onteerende daaden begaan, en zig ook geene vernederende onbeleefdheid, of verlaagende befchimping laaten welgevallen. ,, Dewaare deugd „ is op de begeerte naar achting en roem en op „ den affchrik van de verachting, die vreeslijker „ dan de dood zelf is, gegrond." (a)
Men denke niet dat waare heldenmoed eene eigenfchap van ruuwe en Uaaffche volkeren zij. Hun moed in het ftrijden, welken zij fomwijlen betoonen, koomt of van het innig gevoel van hunne lighaams- kragten in hunne verharde lighaamen^ of van verhitting door dranken, door onbezonnen woede , gefchreeuw , gewoonte , uit nood en
heb-
C*?) La vraie vertu ets fondée fur le dïfir de Veflisie 6? de la gloire, £? fur Vhorreur du mépris, plus efreiyaut que la mort taïm'e, Hblvetius.



ifitf VAN HET TWEEGEVEGT-
hebzugt, of uit onweetendheid en gebrek aaa voorftelling van het gevaar, uit zorgloosheid jegens het toekoomende en diergelijke ; het is wanorde, dolle vermetelheid, welker plaats wederom zeer dikwijls de fchandeb'jke bloodaartigheid inneemt. Men befchaave nu deezen wilden hoop, men maake denzelven gevoelig, men geeve dien goede zeden, men verlichte hem, zoo zal hij zijnen zinloozen moed verliezen; hij zal in gevaarlijke omftandigheden aan dood, leven, nabeftaanden en vrienden, aan het toekoomende met gevoeligheid denken. Hij zal het gevaar zoeken te ontvlieden en zal uit overleg een bloodaart werden. Het eenigst middel om hem dapper in den krijg te maaken, of liever om hem in eene be* dvvelming in gevaar en dood te voeren , is de krijgskonst, het geduurig werktuiglijk exerceeren, de gewoonte van de ftem van den commandeerenden, of het roeren van de trom, of het ge» druis van het kanon te gehoorzaamen. Dan zwenkt hij regts, links, marcheert, chargeert, dechargeert, doodt en laat zig dooden, fchier zonder te weeten hoe hij daartoe gekoomen zij. Maar wat houdt nu den Officier in toom ? Wat beweegt dien zig in het gevaar te ftorten , zijn leven te waagen, opteofferen? Hier werkt nu bijna alleen het point d'honneur , of de vrees van zig aan eene fchandelijke verachting bloot te Hellen. Dan werken zekerlijk ook nog, gelijk plinius gegt, de aanyoerer, het voorbeeld» en de noodzaak."



en van hint d'h o n n ft u
zaaküjkheid CO- Zoilder edele eergierigheid kan men onder denkende vrije menfchen naauwlijks eene waare dapperheid bedenken. Zeifs ook bij den gemeenen man is point dlionncur nog eene aanwakkering tot dapperheid, offchoon daar zekerlijk meestentijds een glas brandewijn , eene dubbele foldij, of de hoop op buit of goede cier meer werken dan eergierigheid. Want daar is het wel dikwerf, gelijk jlamettrie zegt<» „ voor hem die eenen goeden froaak heeft, is het „ brood eene veel vaster fpijs dan een groote
„ naam." Onder veele krijgsbenden moet
men het bijzonderlijk den Franfchen tot hunnen roem nageeven dat, ondanks de weekheid hunner zeden , niet ligt een ander volk hen in edele dapperheid overtreffen zal, wijl geen volk meec cp eer en edele fierheid gefield is dan juist zij. Zelden laat zig daar een Onderofficier , of een Grenadier aan eene laage blodaartigheid fchuldig vinden. En dikwijls vindt men nog bij hen den braaven foldaat, die zijne wonden geduldig verdraagt , ziine lidtekenen telt, en eindelijk vol
ftee-
(rt) Dux s? Exemplimi & Necesjitas.
(i) Pour qui ü legont ban, le pain est ür. elknentplas filiê
fine la TepntatimK
la mettrie;
1*4



fïf§ VAN HET rWÉEUIViêï
fleeken en kogels zijnen Koning nog bemint," terwijl hij zijnen geest uitblaast f>>
Het is waar, elk vindt geene roeping in zig om zijne eer onder kanonnen en musketten-kogelen pp de vuurproef te Hellen. Veele beminnen, gelijk se neca, eer die deugden, welke zig in rust en vrede laaten uitoefenen dan die, bij welker uitoefening zweet en bloed verloren gaat. Maar ook hier wordt even zoo zeer edele eergierigheid gevorderd, zoo de Staat nuttige en werk2aame burgers bezitten zal. Eeneziel^die aan alle vernederende laagheden, aan fchandelijke onderdrukking, aan haatiijke flavernij gewoon is, een man, die niet liever het leven verliest dan zi°eene openlijke, ontee'rende fchande, verachting en ftraffe waerdig te maaken, zulk een man zou zeekerlijk een flegte dienaar van den Staat zijn. Bedrog, diefftal, ontrouw, verraderij, meineedigheid, hoe ligt zou zulk een man tot alle deeze ondeugden vervallen , daar hij niet door edel eergierigheid en vrees voor fchande in teugel gehouden wordt ? En hoe kan hij befchimping vree-
ze-n
(<0 Schoon deeze geest van dapperheid eene andere wending g&kregcn heeft, is de Franschman nog dezelfde; thans vegt hij 200 dapper voor zijne Vrijheid las weleer voor zijnen Koning.
VERTAAiïR.



EN Tijd POIKT D'H 0 N N E[u R. J6>
zen en edele point dlionneur bezitten, als hij ge. woon is altoos op de onedelfte wijze te handelen, of van zijne Overften , of van zijne gelijken behandeld ce worden ? De Officier, die zig laat kloppen en dan voor den rechter zig 'er met een ftu! geld voor laat hetaalen, zal ook wel om een ftuk geld zijnen Koning verraaden,
D zig ver eenen anderen op het laagst vernedert-, of zig verachtlijk laat behandelen, zondigt regens de waarde der menschheid. Het is gebrek aap veerkragt, het is bewustheid van zij. ne gebreken, eene kruipende denkenswijs, mistrouwen op zijne eigene waardij. Zulk een mensch maakt zig zelf dus de minachting en verachting van eiken anderen waerdig. Zelfs iii de ziel van hem, van welken wij ons op het laagst laaten bejegenen, ontftaat eindelijk voor ons niets anders dan het denkbeeld van onze verachtingswaerdigheid. Hij zal het zig ook laaten gevallen ons geduurig meer en meer te mishandelen, te vernederen en verachtlijk te houden, en hijheeft niet geheel ongelijk, wijl wij het niet anders hebben wilden. Zoo zeide eens ces ar in den Raad, als zig de goede Raadsheeren alle zijne begeerten en uitvallen lieten welgevallen : O homines ad feryitutem natos t „ O menfchen die? ,,-tot flavernij geboren zijt!"
In de onderrigting tot wetgeevende billijkheid telt men onder de aanvallen op leven en vrijheid lt 5 der



I^o VAN HET. TWEEGiVEGff
der burgeren, „ de perfoonlijke beledigingen te„ gens de eer, dat is, die ftrekken om eenen 9, burger dat deel achting te ontneemen, dat hi} „ recht heeft van andere te eisfchen 0>" Naar degrondftellingen der Stoïcynen was dat flegts een "kwaad, dat fchandelijk is. De dood, zeiden zij, is geen kwaad, want daar fteekt niet fchandelijks in. Die dus iets fchandelijks tegens zijne eer dulden moet, lijdt zoo veel, of meer dan wanneer het een aanval op zijn leven geweest ware. En dan bevindt hij zig in het geval van zelfsverdediging.
Daarvoor, zal men mij zeggen, heeft men immers zijne Overigheid, bij welke men klaagen kan, als men denkt in zijne eer beledigd te 2;jn5 . rT Goed ! ik wenschte van harte dat het zoo ligt mogelijk ware voldoening van de Overigheid te verkrijgen als het in zulk eene? menschlijke maatfchappij vereischt wordt; maar juist daar zal de rechtvaerdige, de eerlijke, de beledigde meest te kort fchieten en hulploos ftaan. De belediger, of de man zonder genoegzame eerlijkheid zal alle wegen inflaan om zig
des
(a) Les injures perfomielles contraire: a Thonneur, Cest a dire gu) tendent a enltyer a un citoyen cefte jnjle pnrtion a*eftime ?8<if t droit d'exiger des alttres.



en van point d"h o n n e \j k. tfÊ
den fchijn van de onfchuld te geeven (<*); hij zal zijn uiterfte best doen om den rechter te mis* leiden, of op zijne zijde te brengen ; hij zal liegen , omkoopen , kruipen , weenen , veinzen , dreigen, alles aanwenden wat hij kan. De eerlijke man,ondertusfchen,die zulke bijwegen niet kent, zal zonder hulp en voldoening blijven. Zelfs bij alle verkregene geregtlijke voldoening zal men egter nog in veele gevallen twijfelachtig van zijn point d'honneur, van zijne liefde tot eer en braafheid denken, als hij het niet zelf waagt van zijnen belediger voldoening te vorderen. Men ftelle zig den Officier voor, die hulp bij het geregt zoekt, omdat hem iemand van de trappen gefmeten heeft; of de Edelman, die daar klaagt dat zijn buurman hem voor eenen flegten kaerel gefcholden en hem in het aangezigt gefpo-
gen heeft. En dan : Onbeleefdheden ,
dwingende boerfche hoogmoed , oneerlijkheid , beledigingen, onedele denkwijze zijn louter vrugten eener flegte opvoeding, van valfche grondftellingen en gewoonten, en laaten zig niet zooligt door wettige verordeningen veranderen.
Ik wil niet hoopen dat men denken zal dat ik de voorftander van den doodflag ben. Daar be.
1 waa-
C<0 Totius autem injtiffitia nulla capitalior est quam comm, qui (um maxime fattunt, ii egunt ut yin boni esfe yidcanliir.
CICERO,



VAN SET TWEEGEVEGT
waare mij de hemel voor! Het moet een hard mensen, of veel meer een onmensch zijn, zegt Vader cicero, die veele in gevaar des levens brengen zal. Het koomt 'er hier aan, hoe eerlijkheid, of edele denkwijze algemeener zal worden. En dan is hier ook het geval, dat geen gewigtig ontwerp in de waereld kan doorgezet worden, zonder dat hier of daar de een of ander daar bij phyliesch of zedenlijker wijze bedorven wordt. De Staat is zeekerlijk bij elk Tweegevegt in gevaar van een' burger te verliezen. Maar hij zal daarentegens duizend andere hebben die beter en eerlijker geworden zijn. Over het geheel zal de eer, de rust, het vermogen van zoo veele andere des te veiliger geworden zijn. Eindelijk zal de liefde tot eer, befcheidenheid en redenlijkheid de heerfchende toon worden. Arglistigheid, ongerechtigheid, dwingende boerfche hoogmoed , laaghartigheid, verratierij en alles wat oneerlijk is zal zeldzaamer in den Staat wezen.
Het kan ook gebeuren dat juist de rechtvaerdige en onfchuldige in het gevegt de nederlaag van zijnen vijand krijgt, vooral zedert de heilige Ridders michie.l en joris zig niet meer met onze zaaken bemoeijen. Maar ook dit kan niet vermijd worden en zalegter ook zijne goedevrugten voortbrengen. Het zal altijd op zoo veele menfchen denzelfden indruk maaken , namelijk van in het vervolg befcheidener en eerlijker te aijn. Doch de belediger, die nog daarenboven
zij-



EN VAN POINT o'll O N N * V K.
zijnen tegenpartijder ter neder legt, moet een beest, of een onmcnsch zijn , als hij niet zelf door deeze overwinning ten uiterften in verlegenheid koomt en in het toekoomende veel omzigtiger wordt. De traanen eener ongelukkige weduwe, van arme vaderlooze kinderen en de daarop volgende verachting bij zoo veele braave lieden zullen hem zijne overwinning ten uiterften bitter maaken. Ook moest men hem van rechtswegen dwingen zijn half vermogen met de weduwe of de weezen te deelen. Deeze moest altijd eene wet, of de ftraf voor die geenen zijn, die eenen anderen t'onrechte uitgedaagd, of door tergende belediging tot vegten gedwongen en daarna overwonnen hadt. Hoe zorgvuldig zouden dan zelfs de vrouwen tragten de klingen van haare mannen in de fcheden te houden! Een Kamerheer of Kamerjonker zou dan niet meer den Hofmarfchalk uitdaagen, als bij geval Mevrouw zijne Gemalin niet op het fouper ten Hove verzogt was.
Die eens met recht en in orde uitgeëischt wierdt, moest volftrekt voldoening geeven, voornamelijk als hij de beledigende partij geweest is. Te beledigen en dan niet te verfchijnen moest voor de grootfte fchandelijkheid doorgaan , ten zij iemand door ziekte of andere gewigtige oorzaaken buiten ftaat gefield wierdt. Meest altoos zijn zulke bloodaarts ongefchikte voorwerpen vooi: een gezelfchap van fatfoenlijke lieden. Zeer dikwijls verhaalen zij daarna de zaaken op eene val-
fchen



VAN HET TWEÏGEVEGT
fche wijze, en befchuldigen juist andere eerlijkef mannen met de fchandelijke blodaartigheid, aart welke zij alleen ichuldig waren. Ik heb in mijn leven veele van zulke helden gezien,
Men zal mij tegenwerpen dat het op deeze wijze zoude kunnen gebeuren dat de Lieutenant meende door zijnen Generaal in zijne eer beledigd te zijn. Zal dan de Generaal met zijnen Lieute* nant vegten? — Zeekerlijk, als hij zig zoo verre vergeeten heeft van eenen eerlijken man op eene fchandelijke wijze te beledigen. Doch ik ftaa 'ef borg voor dat dit geval in wel befchaafde llreeken niet, of ten uiterften zelden gebeuren zal. De Generaal, dat verftaat zig, moest even zoo van Vaendrig afdienen,en geduurende zijne loopbaan moest hij het zig reeds aanwennen zig tegens andere braave Officieren befcheiden te gedraagen, of des noods te vegten. Hij heeft dan in eenen dienst, daar de eer in waarde gehouden wordt, reeds lang mores geleerd eer hij tot den. rnng van Generaal gekoomen is. En toen liet hij, als hij in zijne jeugd een ordentelijk Officier v/as, zelf geene befchimping van aangelegenheid aan zig kleeven, en zag ook van andere geene voorbeelden van laaghartigheid. Die nu zijne «ter niet door andere laat kwetfen, zal ook zoo Jlïgt niet in gedagten krijgen dat aan anderen te doen. Maar wanneer de Majoor van zijnen Geaieraal onteerende onbefchoftheden met kruipende «onderdaanigheid opneemt, zoo is ook voorzeeker -daarna weder deeze armzalige Majoor de man,
die



* U VAN POINT d'M O s N E tl Si 175
die hetzelfde aan zijnen Kapitein of Lieutenant beproeft. En zoo zal bij een Regiment, onedele flaafschheid en laaghartigheid trapswijze door alle klasfen gaan. Exempla proflant t
Voorbeelden zijn altoos kragtiger dan andere bewijzen geweest. Toen een Generaal , die van zijnen Koning voor het fpÜS van het leger met den ftok geflaagen wierdt, een piftool m den grond, en met den anderen zig voor den kop fchoot, zeggende : Deeze kogel, Uvf Majefiett , was voor U en deeze is voor mij, zoo mag de Kening wel in lang niet meer lust gehad hebben eenen Generaal voor het front ftokflagen te geeven. Men verhaalt mij dat een Griek in den oorlog van de Rusfen tegens de Turken , verlof gekregeu hadt om als Kaper te kruisfen. Hij wierdt van een Turksch fchip overrompeld; de Turken beklommen zijn fchip en gongen aan het neêrfabe. len. De Griekfche Kapitein ftak de kruid «kamer aan en liet zig met de Turken in de lugt fpringen. In langen tijd waagde het geen Turk meer een Rusfisch fchip aan boord te klampen. De Heer von sacken, die zig in een diergelijk geval tegelijk met een aan boord geklampt Turksch fchip, op de Zwarte Zee, in de lugt liet fpringen, bragt misfehien veel tot de hierop gevolgde Rusfifche overwinning, en tot de verzaagdheid der Turkfche vloot toe. Exempla terrent!
Als men alles in overweeging neemt, dan zal j»en vinden dat or.de* wel befchaafde menfchen
het



irf VAN HET TWEEGEVEGT:
het Tweegevegt onbekend konde en moest zijn, Als ieder rechtvaerdig en eerlijk is , en eene goede opvoeding krijgt „ zoo kan het niet tot eene fchandelijke belediging toornen. Wij zijn met alle volmaakte menfchen en men moet zig gewennen om toegeevendheid met eikanderen te hebben (*> Kleine beledigingen, die niet onteerende zijn, moeten ons niet zoo ligt in beweeging brengen. Te vergeeven is edeler dan zig te wreeken, zoo dra men zonder fchande vergeeven kan. Dan is vergeeven de werking eener verheven ziel en alle edele handelingen der ziel zijn meer te fchatten dan die des ljghaams. Dikwijls is men dan flegts beledigd , als men denkt beledigd te zijn. Belediging uit overijling of onbezonnenheid moest door eene voor eerlijk verklaaring weder goed gemaakt kunnen worden ; hier zoude dan het geval zijn daarverftandige onpartijdige fcheidsmannen nodig zouden wezen; en dan zegt ci ctïr o, die wel niet ge vogten heeft, in wiens tijd ook het vegten nog niet in de mode was, maar die evenwel zeer wel wist wat tot de pligten van de edele menschheid behoort: het koomt, zegt hij, bij elke onbeleefdheid ook veel daarop aan, of zij uit eene haaftige oploopenheid*
die
(«) Paulum deliquh amkus,
Qimi r.ift concedar, nabeurs infuayis acerbus.
HORATIUSa



en van POINT D'h O n n e V r. IJJ
die meest van korten duur is, dan of :zij mee overleg en bedachtzaamheid gefchied zij.
Daarom kwamen 'er eindelijk in alle befchaafde Staaten weder wetten omtrent de tweegevegten, daar het tweegevegt nu eer tot buitenfpoorigheden dan tot goede zeden aanleiding geeven konde. Daarom bekroonde ten tijd Van louewijk XW de Akademie het eerste dichterlijk prijsfehrift, toen bernard de i, a monnoye een fchoon gedicht op de affchaffing van het tweegevegt vervaerdigd hadt.
„ Wij verbieden alle duellen" zou 'er in de Ordonnantie van wijlen frederik II ftaan; „ ondertusfehen zal zig een Officier bij voor-
vallende gelegenheid te alle tijden als een „ braaf Officier gedraagen."
Kaar mijn begrip moest niemand mogen uiteisfchen dan de beledigde en flegts diegeen, wiens geluk en eer op eene nadruklijke wijze gekwetst waren geworden (a). En niemand moest eenen
an-
f>) Het is maar al te waar dat de meeste tweegevegten om beutelingen, om overijlingen gehouden worden; men ziet daar ga.
duurig voorbeelden van. Mij dunkt dat het, zoo men om
gewigtige ledencn in zekere (landen het tweegevegt in enige gevallen zou mcenen te moeten gedoogen, dat ik den Schrijver nog niet volkoomen kan toeftemmen, eene heilzaame verordening zou.' de zijn eene zwaare ftraf te bepaalcn tegens de geene, die elkande-
//. Deel. M m



t J?8 TAN HET TWEEGEVEGT
anderen, tot zijn merklijk nadeel,aan goed cn eer kwetzen kunnen zonder in het geval te geraaken van uitgeeischt te worden. En in zulk een geval moest de uitgedaagde verfchijnen , of van fatfoenlijk gezelfchap hoonend veracht worden. In twijffelachtige gevallen konde de waarde of onwaarde der belediging door eerlijke fcheidsmannen bepaald worden. Ieder andere, die uitdaagde zou voor eenen zekeren tijd onder voogdijfchap gefield worden, of men zou hem van wegens het geregt eenen ader laaten en helleborus ingeeven. Wilde hij hierop zig niet beteren, zoo zou hij voor enige maanden in het dolhuis gebragt worden , eenen pluimwisch krijgen en zou daarmede daaglijks enige uuren lang met eenen gekken moeten vegten. Zijn gewaande heldenmoed is dwaaze hoogmoedkwalijk begrepen roemzugt,of boosaartigheid van hart. De beste tugtiging is dan ook die, waardoor hij belagchelijkst en verachtlijkst wordt.
Ik zoude het bijna als eene regel vastftellen dat men het tweegevegt, daar het reeds zedert eenen
ge¬
ren binnen een korten tijd in liet ve'd bèfcheidderi; zoo de tijd tusfclien de uitdaaging en het gevegt noodwendig altijd zoo lanS '■was, dat de driften tijd hadden om te bekoelen, zouden de meeste tweegevegten, door de bedaaring der partijen, door tusfehenkomst van goede vrienden en fcheidsmanncn en door eene andere gegeeven voldoening voorgekoomen worden. Vertaaler.



EN van POINT d'hONNBÜK. ï?-
geruimen tijd in zwang is, zou zoeken aftefchaf. fen, maar dat men het erger zou laaten worden daar het van ouds zelden of nooit de gewoonte was geweest. Het eerste getuigt van eene Monarchale inrigting, van menfchen, die reeds befchaafdzijn, van heerfchende eerlijkheid, edelmoedigheid en dapperheid; het andere verraadt nog drukkende flaafschheid in het land, bloodaartigheid, laaghartigheid.
Dat braaf is moet algemeene zeden onder be. fchaafde menfchen worden. Oneerlijkheid moet men op alle wijzen uit de menschlijke maatfchappij zoeken uitteroeijen. Hierop moet het waare point eThotmeur gegrond zijn. De vraag is dan. Wat noemt men braafheid honestum, honnêtetót Uit het begrip van braafheid vloeit daarna dat van het punt van eer en van welvoeglijkheid (decorum). Want dat welvoeglijk is of dat betaamt is braaf en dat braaf is betaamt ook, zegt
CICERO.
Konde de in- en uitwendige geftalte van den braaven met oogen gezien worden, heeft plato gezegd, zij zou wonderbaare liefde tot wijsheid verwekken. Zonder wijsheid kan men wei geene braafheid bedenken.
In het boek over de pligten wordt het braave uit vier bronnen afgeleid; of het fpruit uit de regtlte en fcherpzinnigfte erkentenis der waar. heid, welke wijsheid is; of onze braafheid beftaat daarin dat wij met al ons vermogen de maatfchappij zoeken te onderfteunen, ieder het zijne M 3 gee.



Ufo VAN HIT TWEEGEVEGT
geeven en onze verbonden getrouw houden; of zij grondt zig op de grootheid en krngt eener verhevene en onoverwinnelijke ziel; of zij fpruit daaruit dat alle onze gefprekken en daaden met eene zekere orde, met welvoeglijkheid, befcheidenheid en bezadigdheid gefchieden.
Uit de tegenovergeftelde bronnen zal dan het oneerlijke of 'fchandelijke fpruiten. Diegeenzal , namelijk, naar ciceros grondftellingenoneerlijk handelen, die de waarheid in het geheel niet inziet en niet inzien wil; die daarnaar ftreeft om den ftaat of de maatfchappij te ftooren, eenen anderen het zijne beneemt, zijne verbonden niet houdt, die eene bloodaartige dwaaze ziel heeft, die alles met wanorde, wrevel en onbefchofiheid verrigt. In alle onze daaden, niet flegts in gedagten en woorden, moet zig waare deugd- vertoonen; wij moeten ons ten minsten al* toos bevlijtigen om die te doen blijken- „ Het is „ niet in onze magt", zegt bolingbroke, „ de vastgeftelde orde der dingen te veranderen ; " maar het is in onze magt zoo veel grootheid „ van ziel te verkrijgen als wijzen en deugdzaa„ men mannen betaamt." Hij alleen is een menfchen vriend, zegt epictetus, die bemint het geen braaf en welvoeglijk is.
Voor de burgerlijke maatfchappij is het eene hoofdzaak der braafheid dat men geene ongerechtigheid begaat. De deugd fchittert meest uit de gerechtigheid uit, en hij is de deugd.
zaam-



EN VAN POINT t'aoNSIüS, ï8j
zaamfte die de rechtvaerdigfte is (». De onrechtvaerdige kan dan noch deugdzaam, noch braaf genoemd worden. Ook jegens de geringfte menfchen moet men rechtvaerdig zijn. Men kan arbeid van zijne flaaven vorderen; maar men moet hun ook weder wedervaaren laaten het geen regt en billijk is (b).
Het is de eerfte pligt der gerechtigheid, zegt men, dat men niemand nadeel zal toebrengen » als men niet door aangedaane beledigingen daartoe gedwongen wordt. Dingen, die den Staat toebehooren , moet men als den Staat toebehcorende dingen genieten en flegts het zijne als een eigendom. De hoofdgrond aller gerechtigheid is .trouw en geloof, namelijk eene zekere ftandvas. tigheid en waarheid in onze verbonden en woorden. Het moet niet zijn gelijk ennitjs zeide:
Nulla fancta focietas nee fides Kegni est,
Gemeenlijk wordt men onrechtvaerdig jegens
an-
f» Fundamentum enim perpetua commendationis & fam# ts» justitia, fins qua nihil potest esfe laudabih.
(J) Memine/kius autem etiam adverfus infimos juslitiam ssft feryandam. Est autem infima conditio & fortuna feryorum : qui. ius, non male pmcipiunt, qui ita jut ent uti, ut mcrccnariis: ope* ram e.xigexdam, justa prttbenda,
CICERO.
M 5



t8« VAN HIT TWEEGEVEST
andere uit hoogmoed, hebzugt en blohartigheid. Of men wordt onrechtvaerdig, zoodra men tegens de wetten van deugd en braafheid zondigt. Die met eene getrouwe ftandvastigheid die plig. ten vervult, welke het vernuft ons ingeeft, is deugdzaam, zegt toussaint. Welvoeglijk is hergeen met de voortreffelijkheid van den mensch ftrookt in die ftukken, in welke de menschlijke natuur van de overige dieren onderfcheiden is, zegt cicero.
Allen wel befchaafden menfchen betaamt het zig tegens andere welvoeglijk, rechtvaerdig, braaf, en deugdzaam te gedraagen. En alle moeten zig beledigd vinden zoo dra zig een ander tegens hen in deze opzigten groflijk vergrepen heeft. Ondertusfchen -heeft tog nog menige Hand iets eigens, dat hem voornamelijk ter harte gaat, waarin hij het zijnen pligt rekent boven andere uittemunten en zig dus te eer beledigd vindt, als men hem aan dien kant onbefcheiden aanroert. Dit is het aan eiken fland eigen point dlionncur. De koopman zal zig niet laaten befchuldigen dat hij zijne waaren vervalscht of een gefloten koop niet gehouden heeft. De Edelman is hoogmoedig op den rang en den roem zijner voorvaderen , welker glorie hij niet verdonkeren wil; hij kan dus minst k tinachting of verachting verdraa. gen («). Het point d'honneur van den foldaaten-
ftand
daj Daar en tegens kan ook de Edelman bij zekere misdaaden op
eens



t N VAN POINT D'll O N N E V Jt. l$&
fland is hoofdzaaklijk op de ftandvastige en (lipte pligtvervulling, op rechtvaerdigheid en eer, of roemrijke dapperheid gegrond. Die dus in deeze opzigten eenen Officier fchandelijke verwijtingen of hoonende bejegeningen toevoegt, heeft hem aan de gevoeligfle zijde beledigd, of moest alle regtfchapen krijgslieden op het gevoeligst beledigd hebben. En hij, die zulke mishandelingen met vrees of eerbied opneemt, moest niet in het gezelfchap en in dienst van braave Officieren geduld worden. Ik heb reeds hier boven gezegd dat ijverzugt op waare eer in den Officiersfland een der wezenlijklte Hukken is. —— Eer of dood!
Ongelukkig plaatst men zoo dikwijls het point dlionneur in dingen, aan welke het in het geheel niet gehecht moest zijn. Van daar fpruit het meeste misbruik van het tweegevegt; van daar de zeldzaamheid van edele daaden, van daar de bron van zoo veele dwaaze buitenfpoorigheden. Menig
elr
eene zekere wijze ftrafbaarer en verachtlijker dan andere worden Les aêïions ineompattbles ayec le ttom de gentilhomme font la trahifon, le meurtre, le vol de toute espeee, le parjure, le manquement de foi ou parole donne'e, le faux temoignage, la fabrication de faux aiïes on iTécritures femilables. En un mot toute fraude, teute eHion contraire a Vhonneur & furtout, celles qui tmportent le miwis. V. Injtru&ion.
M 4



184. van het tweegevegt'
ellendig raensch zoekt zig daardoor aanzienlijk en gevreesd te maaken, dat hij met de uiterfle onbefchofte fti engheid en opvliegendheid tegens zwakkere en onderhoorige te werk gaat, daar tog zijne ganfche bravoure in den grond niets dan bloodaartigheid van ziel en bewustheid van zijne zwakheid is. Om de bloheid van het hart te wederftaan flaat men tot overijlingen woede over. Men beijvert zig om eenen anderen leed offchade toetebrengen, juist omdat men bevreesd is anders zelf iets onaangenaams te zullen moeten lijden,
Het is een verkeerd begrip van point d'honneur als men het daarin ftelt dat men rijker dan zoo veele andere is, dat men grooter van rang is, dat rnen bij openbaare gelegenheden boven aan zit, dat men pragtige klederen, of zelfs een onverdiend kruisjen aan den hals, of aan het knoopsgat draagt, dat men bij zoo veele fchoonen welkoom is enz. Alle deeze dingen maaken den deugdzaamen man niet uit, en het tegendeel daarvan is geene oneerlijkheid, De daaglijkfche ondervinding leert ons, helaas? dat met alle deeze fchoone dingen zeer dikwijls de grootfte laaghartigheid, het onedelfte karakter en de laagfte flaafschheid beltaanbaar, of ten minsten zoo menigmaal vereenigd is.
Konde men hier veelen tog eene les inprenten, welke bolinghroke gaf. „ Daar is geene M waerdige rang onder de menfchen als die, wel» „ ken wezenlijke verdienste fchenkt. De Vors„ ten der aarde kunnen wel naamen geeven en



EN VAN POINT D'll O N N E U R. ï 85
» plegtigheden inftellen en derzelver viering be« „ vorderen ; zij kunnen gekken en fchurken met >j eereklederen en zinnebeelden der deugd en „ wijsheid behangen; maar geen mensch zal we„ zenlijk grooter dan een ander zijn zonder groo„ ter verdienste; en deeze rang kan ons even „ zoo weinig ontnoomen worden als de verdiens„ te, die ons denzelven fchonk. De hoogde „ magt geeft eene munt eene verdichte en wille„ keurige waarde, die daarom niet even zeer in » alle tijden eu op alle plaatfen geldt; maar de „ wezenlijke waarde blijft onveranderlijk. Zoo „ zal verdienste niet op alle plaatfen dezelfde „ achting verwerven. Maar wat zegt het? De „ aanfpraak op deeze achting is nog dezelfde en „ wordt op gelijke wijze in elke gelegenheid van „ degeene, die wijs en deugdzaam zijn, bevon* den."
Onze kragten en bekwaamheden zijn niet alle gelijk. Maar eik kan in zijnen kring zijnen pligt vervullen en goed doen. En die dat naar zijnen toeftand en naar zijne kragten doet of die flegts eene werkzaame geneigdheid heeft om het te doen, van dien kan men zeggen dat hij een deugdzaam gemoed bezit en aanfpraak op onze achting heeft. Het koomt hier juist niet op grootheid van magt, van rang, van weetenfchappen aan. De vervulling van de maatfchaplijke pligtön is braafheid; fchandeüjk is het die natelaaten.
Het is te beklaagen dat zelfs de verhevenfte zielen, de fchranderfte koppen hierin niet altijd M 5 de



%%6 vam het tweegevegt
de' behoorlijke grenzen in acht neemen. Hoe menigmaalen worden zij buitenfpoorig in eerzugt, hebzugt, hoogmoed, heerschzugt en roemzugt. Iemand, die in eenen hoogen ftand is, wordt het dikwerf even zoo zwaar zijne hartstogten in eene behoorlijke ingetogenheid te houden als het eenen geringeren is zig zoo verre in de hoogte te flingeren.
Zelden is in de onvolmaakte menfchelijke maatfchappij de achting, welke wij anderen menfchen bewijzen, naar hunne verdiensten, of naar hunne deugd afgemeeten. Altoos worden wij door valfchen fchijn verblind, waaruit dan ook allerleie wanorden in het maatfchaplijk leven fpruiten moeten.
Het is wel eene fchoone zaak rijk te zijn ; maar tijkdom alleen brengt geene wijsheid, geene deugd aan. Voor den rijken, zegt epictetus, is het dikwijls even zoo bezwaarlijk wijsheid te verwerven als het den wijzen valt tot rijkdom te koomen. Aristides, epaminondas en i,ycurgus zijn niet de eene de Rechtvaerdige , de andere de Redder, de derde de God genaamd geworden, om dat zij rijk waren en veele flaaven hadden; maar omdat zij , fchoon voor zigzelven arm, Griekenland de vrijheid bezorgd hebben.
Als het 'er op aankwam eenen rijken ,of eenen deugdzaamen vrijer voor eene dogter te hebben, zeide themistocles: Ik wil liever eenen
man



EK VAN ÏOIKT D'll O N N E U R. !??
man hebben, dien het aan geld ontbreekt, dan geld, waarbij geen man is.
Wanneer nu in een land flegts diegeene aangebeden worden , die veele bedienden, veel weelde en rijkdom hebben, zoo zal 'er natuurlijker wijze kleinachting, meenigmaal fpottende verachting en belediging jegens diengeenen ont« ftaan, die zonder pragt en zonder rijkdomis. Wanneer in een land fchier elk, die in dienst is, zijn ordensteken, gelijk zijne ilaaprauts heeft, zoo wordt het in het eind bijna even van zoo weinig waarde met als zonder ordensteken té gaan (0).
Men ziet uit alles hoe veel 'er aan gelegen ligt elke zaak in haare wezenlijke waarde te ver* toonen en de jeugd zulke grondftellingen door on.
der-
fa) Hct gevolg daarvan moet dan ook zijn dat men de dwaasi fceid eindelijk- begint intezien van prijs op deeze dingen te Hellen, gelijk in Frankrijk gefchicd is,; de ecrtijtelen waren in dat Rijk met zulke ruime handen door 'üe laatfle Koningen uitgedeeld, dat iren niet dan Marquifen en Baronnen ontmoeteden en de ordenstckenen zoo gemeen dat men aan geene gemeene tafel kon gaar» fpijzen, daar niet. een of meer Ridders met lintjcns of kruisfer» aanzaten. Thans zijn deeze vernietigd; in de algemeene hervorming van dat Rijk moest dit gefchieden; men moest of den adeldom vernietigen of alle de onderdaanen tot edellieden maaken i beiden bragt hen tot gehjklieti. Vje r t a a e r.



t8S VAN HET TWEEGEVEGT EN VAN POINT D'flONNEUK.^
derrigting, den volwasfenen door gewoonte en voorbeelden in het hart inteplanten. Zonder dat zou in eiken Staat zeer dikwijls de regtfchapen, en braave man in gevaar ftaan op laage wijzen mishandeld te worden , waaruit dan wanorden en wanftemmigheden ontdaan moeten.
Men vorme den Staat tot eene verlichte, wel» denkende, braave en rechtlievende menschlijke maatfchappij en dan zal men ligt alle verordeningen voor en tegens de tweegevegten ontbeeren kunnen. Doch zoo de degen of de piftoolen het kragtigst middel waren om de maatfchappij op den toon van braafheid te brengen, zoo laate men vrij degen en piftoolen werken, zoo lang het de noodzaaklijkheid volftrekt fchijnt te vereisfchen*
VAf!»



I§2
VAN VERVEELING.
^/^oor weinig dagen was ik bij eenen heer vanaanzien en vermogen. De goede dikke man zat op de Canapé met eene pijp tobak in zijnen mond. Voor hem op een tafeltjen waren eene flesch met bier en enige nieuwspapieren. De eerde pligtpleegingcn waren voorbij en wij hadden wederzijds naar elkanderens welftand vernoomen, wanneer 'er eensklaps onder ons de grootfte ftil» zwijgendheid heerschte. Wij kwamen eindelijk tot een gefprek over het nieuws. De'gemalin van Graaf*** johannes den dertienden is in de kraam geftorven, zeide hij, en begon mij met een een zeer uitvoerig geflagtregister van haare ouderen en nabeftaanden te maaken. Hij onder, hieldt mij daarop met nog andere diergelijke gefchiedenisfen. Ik gevoelde bij dit alles aan mijn lighaam zoo iets traags en zwaarmoedigs. Mij dagt dat mijn bloeds * omloop langzaamer wierdt. Ik verlangde zeer fterk naar het eind van zijne koude verhaal en. Ik geeuwde enige reizen en merkte nu t'eenemaal dat ik mij in dien toeftand bevond, dien men verveeling noemt. Ik verwonderde mij dat ik aan den man, bij zijne tobak, bij
zij-



3$6 VAM VERVEEL» N é
zijne bier - flesch en bij zijne onbeduidende nieuwstijdingen eene zekere tevredenheid waar. neemen konde. Deeze dingen, dagt ik, moeten bij hem andere gewaarwordingen, indrukzelen of voorftellingen werken dan zij bij mij veroorzaaken. Ik maakte in den haast enige vlugtige aanmerkingen over de verfcheidenheid der temperamenten, der aandoenlijkheid , der prikkelbaarheid, der opvoeding en was terftond weder over de voorige verveeling verdrietig. De man mag eindelijk zelf eene zekere lustloosheid aan mij waargenoomen hebben. Gaa bij mijne vrouw , zeide hij, ik merk wel dat u de tijd lang begint te vallen. Oogenbliklijk hadt dit beleefd verzoek van den man een gantsch ander gevoel in mij veroorzaakt. Ik maakte mijne pligtpleeging en ging. Ik heb in mijne gedagten de befcheidenheid van deezen rustlievenden man geprezen.
Het eerste gezigt van de Dame liet mij reeds een ander toneel vermoeden. Zij hadt juist eene plaats uit den Mufarion geleezen. Zij was fchoon en levendig. Wij hielden ons voorwaar niet met verftorven Gravinnen en diergelijke nieuwstijdingen bezig. Ik had in lang niet zulk een aangenaam uur doorgebragt als mij bij deeze Dame te beurt viel. Ik gevoelde in mijnen bloeds-omloop en in mijne ledenmaaten eene zekere lugtigheid. Ik bevond mij t'eenemaal anders dan kort te vooren. Ik gong naar huis, en gevoelde nog enige uuren eene zekere wakkerheid, eene zekere vergenoegde tevredenheid. Mijn geest
was'



VAN VERVEELINO* t$l
was meer opgehelderd. Ik had wel willen dansfen of geftadig zingen. Ik nam eindelijk eert werk bij de hand en beken dat ik in lang niet met zulk eene gemaklijkheid gewerkt heb. Hier, dagt ik, gevoel ik wel het onderfcheid tusfchen, verveeling en aangenaam tijdverdrijf. Ik herin, nerde mij dat ik dit onderfcheid bij veele gelegenheden nog duidlijker ondervonden had. Ter. ftond befloot ik des anderen daags eene verhandeling over de verveeling te fchrijven. Ik fchreef die en hadde die fchier geheel uit eigene ondervinding kunnen zaamenftellen. Hier is zij;
Wij weeten dat nieuwe of zeldzaame gewaarwordingen, nieuwe zeldzaame voorflellingen ons meer dan dagelijks voorkoomende beweegen. Van twee gewaarwordingen of voorftellingen van gelijke aangenaamheid of onaangenaamheid zullen wij die het levendigst gevoelen, welke denieuwfte of ongewoonfte is. Daar ontftaat dan eene andere of minder gewoonlijke trilling, ftemming beweeging of wat het zij, die ons opmerkzaamer maakt of die door ons beter waargenoomen en on» derlcheiden wordt. Dingen, welke men alle dagen ziet, gewaar wordt, gevoelt, verliezen eindelijk haaren prikkel; zij worden ons onverfchillig. Dit neemt men bij alle voorvallen van het menschlijk leven waar , toujours perdrix l Haatlijke of aangenaame dingen worden eindelijk minder, naauwlijks in het geheel meer gevoeld, zoo dra men die in dagelijks bezit heefr. Pe nauwlijks nog beroerd wordende gewaarwor-
dings-



VAN VER.VEEI.INO
'dings -vezelen 'brengen geene andere vezelen des lighaams in overeen kom fh'ge zaamenftemmiiig; dus ontftaat 'er in het lighaam eene traage werkloosheid, of een gebrek aan bijzondere beweegingen.
Wanneer ons nu flegts zulke gewaarwordingen of voorftellingen voorkoomen, die bijna in het geheel geene beweeging in de vezelen des lighaams veroorzaaken; of wanneer door het verminderen van zulke gewaarwordingen of voorftellingen voor de vezelen in het geheel geene oorzaak van prikkeling voor handen is, of wanneer wij flegts zulke ijdele, of onverfchillige gewaarwordingen of beroeringen voor ons hebben, van welke wij liever wenschten ontflaagen te zijn, of waarbij wij heimlijk naar betere verlangen, zoo gevoelt men verveeling, men ennuieert zig; men is verdrietig of onopgeruimd.
Men merke hieruit op dat ook de verveeling haaren graad van verfcheidenheid heeft. Ik noem die de gemeene of de geringfte foort, die flegts in eene zekere traagheid of werkloosheid beftaat. Deeze fteunt enkel op een gebrek aan afwisfelende gewaarwordingen of voorftellingen, waarbij zig egter een duidlijke invloed op de kragten van het hart, of van den bloeds-omloop vertoont. Wij gevoelen alsdan niets meer verdrietigs of onaangenaams ; daar ontbreekt ons niets dan eene andere bezigheid; wij zeggen enkel : de tijd valt mij lang.
Hier bemerkt men, naar de gefteldheid der vloeibaare of vaste deelen, der oefening , der
op.



VA» VERVEELINOi «J£
•opvoeding , der jaaren en diergelijke een verfchiliend gedrag of poogen der menfchen om zig uit deeze verveeling te redden. Lieden met eenen straagen bloeds - omloop , met flappe en grove vedelen , bij welke misfchien het phlogiston in taai 41ijm onwerkzaam ligt; lieden, die niet door de ■opvoeding en oefening eenen beeldenrijken, of werkzaamen geest verkregen hebben , zulke werklooze menfchen worden flaperig; zij leggen zig op de Canapé o£in den leuningfloel, zij wen* ïchen naar eene aangenaame fluimering en bevinden zig, zoo zij denken, daarbij het best. Het ontbreekt hun aan eene zekere prikkeling, welke nodig was om hen wakker te houden , even als men over het algemeen in flaap of fluimering. valt, als onze gewaarwordings-ofvoorftellings vezelen ongeprikkeld zijn. Zij gelijken dan die werktuigen, die geen inwendig drijfwerk hebben, die daarom ophouden bewoogen te worden, zoo dra men hun de beweegende oorzaak ontnoomen heeft. De traage Turk kaauwt opium, rookt tabak, drinkt koffij en geniet zijne vrouwen. Gebrek aan gezelfchap, omgang, bele« zenheid, bezigheid enz. is oorzaak dat hij geene betere middelen kent om zig uit de verveeling te redden. Ik ke.n eene bejaarde vroome matrone» die, als zij niets te doen heeft, zig den tijd met genoegen verdrijft met iets, dat misfchien een vuurig, denkend en welleevend meisjen ten uiterften verveelen zoude; zij laat zig uuren lang door haare meid het hoofd kraauwen. De ongeII. Peel. N vo*-



£J4 * A ,N V E R V ï S i I N G,
voèlige ouderdom, gebrek aan betere voorftellingen, onverfchilligheid voor betere geneugten, maaken dat de matrone met de gewaarwording van dit hoofd-kraauwen bevredigd wordt.
Daar zijn andere, bij welke de beweeging der vogten, en dus misfchien van het phlogiston en der overige deelen enigzints levendiger en warmer is ; tot deeze behooren kinderen en volwasfene ; deeze zijn niet zoo wel met fluimerende luiheid gediend < zij wenfehen niet op de Canapé of leuningftoel eenzaam te luieren; zij willen gaerne beweeging, bezigheid, onderhoud hebben ; maar hun geest is niet genoeg verrijkt, geoefend, verfijnd om zig met zigzelven te kun. nert onderhouden. Ondertusfchen veroorzaakt hun egter de begeerte om uit deeze verveeling te geraaken eene zekere onrust. Zij loopen de kamer op en neder en denken aan tijdverdrijf. Zij zien met lust de gasten die koomen moeten, te gemoet. Zij gaan naar de Opera, naar de Comedie, naar het Concert, daar hun de tijd kor. ter valt en daar zij hunnen geest geruster en vrolijker vinden. Bij deeze is de verveeling menigmaalen eene bron van goede of kwaade daaden geworden. Zij baart dikwerf ongenoegen, kra. „ keelingen en rciltziektens in kloosters, afgele„ gen kasteden, kleine ftadjens en eenzaame „ huisgezinnen, wijl de menfchen eikanderen „ meest plaagen, als zij in kleine maatfehappijen „ leeven, flegts zeer we.mg denkbeelden hebben „ en met verveeling gekweld worden, die eene
* af.



VAN V E 8. V E E L I N G» !p<J
„ afwezigheid van aangenaame denkbeelden if is "(<*). Andere kunnen uit onrustigheid door verveeling tot goede voorneemens of daaden verleid worden. Men beüuit van ftonde aan het fchilderen, de rauzijk, de kruidkunde of enige andere aangename of nuttige bezigheid te gaan leeren of den zijnen te laaten leeren. Men' bouwt, men reist, men bemint, men leest, men drijft handel; de Dame knoopt, naait, breidt,, of ziet, als zij niet van de nieuwfte mode is,' enige huislijke dingen na. Dikwijls moet de' minste omftandigheid tot een middel tegens verveeling dienen. Het koomt flegts daarop aan dat het juist geene dagelijkfe reeds al te bekende en gewoone dingen zijn, wijl deeze eindelijk op ons eene al te vermoeiende en fchier onmerkbaare werking doen. Het fchoorfteen-vuur kan deti ledigen aanfchouwer bezig houden; hij onderhoudt zig met het befchouwen van de vlam en met het omkeeren of bijleggen van het hout.
Men kent de gefchiedenis van dien beroemden Werktuigkundigen in Frankrijk. Zijne moeder was eene fijne kwezel; zij biegtede enige reizen in de week en zelfs, gelijk de ordentelijkheid van deeze vroome luidjens fchijnt te eisfcheii, zeer lang. Zij nam altijd haaren jongen mede , die in de voorkamer wagten moest tot de biegt
ge«s
00 2immermann von Erfahrung II Th. f. 482*
N a



féfè X A .n r s r v i b l i « .«.
geëindigd was. De jongen verveelde zig, gelijk over het algemeen kinderen onder de geene behporen, die zoo ligt onrustige verveeling hebben, wanneer het hun aan voorwerpen van bezigheid ontbreekt. De jongen zag niets in de kamer dan een uurwerk, waarmede hij zig onderhoud verfchafren konde. Hij befchouwde dan geduurig aan dat uurwerk het eene deel na het ander , zoo dikwijls hij naar de biegt van zijne moeder wagten moest. Hij ontdekte eindelijk de gefteldheid der raderen en nam de oorzaak van haare beweeging waar. Hij maakte zig t'huis van hout diergelijke raderen na. Hij vergeleek die bij de eerste gelegenheid-met die in het uurwerk. Langzaamerhand bragt hij het zoo verre, dat hij eene foort van houten uurwerken vervaerdigde. De jongen wierdt oplettend op de werktuigkundige beweegingen en wijdde zig geheel aan dee* ze kennis toe. Hij wierdt in vervolg van tijd de grootfle werktuigkundige, dien men ooit in Frankrijk gezien hadt. Zoo kon door verveedng eene genie tot werktuigkunde opgewekt worden!
De verveeling, zegt helvetius , heeft voor deezen waarfchijnlijk groot aandeel aan het tournooien of aan de Ridderfpelen gehad. De Edellieden beviijtigden zig in oude tijden op geene konsten of weetenfcbappen en hunne geboorte verboodt hen het handeldrijven. Wat,
kon-
O) D» l'IIommt. T. II. ƒ. 178.



VA9» VÈRVEELINC. ï$f
konde dan ook een Edelman tegens verveeling doen? Beminnen. Maar, als zijne geliefde hem terftond haar woord gave, zoo zouden zij getrouwd zijn, hadden kinderen geteeld en dat zou alles geweest zijn. Maar een kind is, gelijk helvetius zegt, ras toegefteld. Menzon fcig dan het overige van den dag verveeld hebben. Men moest dan deeze begeerte naar zijn voorwerp langer werkzaam zoeken te houden. De Bruidegom deedt zijn best om zig vooraf op allerhande wijzen zijner minnares waerdig te bewonen ; daartoe moest hij dapper en gefchikt in het tournoi-fpel verfchijnen; hij moest goed bereden en bij uitftek wel gewapend en gekleed zijn. Hij moest blijken zijner- fterkte en bekwaamheid geeven. In deeze Oefeningen bragt de Edelman den tijd zijner jeugd door; hij hadt bezigheden tegens de verveeling. Eindelijk trouwde hij en vergat zijne ridderlijke oefeningen. Nu moest hij misfchien in zijnen ouderdom met huislijke bezigheden, de opvoeding zijner kinderen, met zuipen, met bijgeloovigheid of verveeling het leven flijten.
Daar zijn menfchen, die gevoelige en geoefende vezelen hebben; hun geest is met veele beelden verrijkt; hunne verbeelding kan ligt met veelvuldige voorftellingen bezig gehouden worden ; en egter kunnen zij ook aanvegtingen van verveeling hebben, of zij koomen ten minsten in het geval dat zij hun best moeten doen om verveeling vöörtekoötnen. Bij deeze kan zig nu ligt N i de



p8 van viivJitiNs
tle befchaafde geest met zigzelven bezighouden. Zulke lieden weeten van de eenzaamheid het voordeeligfte gebruik te maaken; zij leezen,zij denken, zij fchrijven, zij houden zig bezig. Niets dan een geheele dwang tot werkloosheid of tot lediggang of een aanhoudend ijdel gezelfchap zoude hun verveeling tot ftervens toe veroorzaaken. Het arbeiden om zig van verveeling te bevrijden geeft bij zulke dikwerf gelegenheid tot geestige of diepzinnige uitvindingen tot meesterftukken. Daar worden konsten verfijnd, ontwerpen gefmeed, of ook valftrikken verzonnen. Want de inbeeldingskragt van zulke lieden is geoefend en heeft in haar geheugen eenen voorraad aan menigvuldige voorftellingen » welke zij levendig gevoelen, vereenigen en fcheiden kan.
Men zal egter overal wederom, ïiaar de ver* fcheidenheid van het maakzel der vezelen, van het temperament, van de opvoeding, verfchil. lende uitwerkingen kunnen waarneemen. De zwaarmoedige zal zijne ellende of zijn toekoomend ongeluk treurig en bang overdenken; hij brengt akelige en metaphyfifche grillen voort. De drooge vuurige Dweeper heeft verfchijningen en onderhoudt zig met duivelen en geesten. Maledr anche wendt zijne gedagten op God. Socrates vindt fomwijlcn zijn genoegen in eenzaam in eene mande te hangen. Diogenes in zijne ton te zitten. De levendige en lugtige bloedrijke zal zig integendeel in zijne verbeelding



V A ft VfJK.vEEr.ING. lp£
'meisjens, liedjcns en vrolijkheden verfchaffen. De door eene flegte opvoeding bedorven boos» wigt denkt op flegte ftreeken en onmenschlijke boosheid. De wellustling, zeggen de biegtvaders, houdt zig tegens de verveeling met onkuifche voorftellingen en daaden bezig; het eenzaam of opgefloten levendig meisjen zal dan met haare vingeren zonde begaan.
Daar is nu nog eene foort van verveeling, 'welke ik de verdrietige noem. Zij zet onzen geest in onrust, of maakt denzelven onvergenoegd. Zij werkt op het hart en het overige des lighaams. Overal veroorzaakt zij zekere onaangenaame of bezwaarlijke beweegingen ; daarom heb ik deeze foort de verdrietige genoemd. Men heeft in het gemeene leven dikwerf het ongeluk aan deeze foort van verveeling, of aan verdrietige lustloosheid blootgefteld te zijn, en wel des te meer hoe fijner en beweeglijker de gewaarwordings-zenuwen der zinnen, hoe prikkelbaarer de vezelen van het brein, hoe levendiger, namelijk, de gewaarwordingen, voorftellingen» of inbeeldingen ziju.
Ik heb waargenoomen dat, bij deeze foort van verdrietige verveeling, in ons of een zeker misnoegen en eene levendige onrust, of eene matte neêrflagtigheid ontftaat. Mij dunkt de eerfte foort van werking, namelijk de levendige onrust, ontftondt flegts dan, wanneer wij nog; een zeker verlangen, eene verwagting of hoop £ebben, waarin, wij ons gehinderd zien. Het N 4 uur



4 ©O VAN VE* VEELING.
uur is gekoomen, waarop ik beloofd heb mijn meisjen te zullen bezoeken; ik wilde met mijne vrouw of met eenen vriend een vertrouwd woord alleen fpreeken ; mijne inbeeldingskragt is met de uitvoering van een zeker ontwerp, dat ik, gaern op wilde fchrijven, verhit, of ik heb een fterk verlangen om mijnen geest door een goed boek nieuw voedzel te geeven: nu zit 'er een ijdele babbelaar bij mij, die mij in het volbrengen van mijne belofte, in mijn voorneemen, in mijne verwagting hindert. De herrinnering aan mijne belofte, of aan mijn voorneemen, het verlangen naar mijne boeken, naar het ter uitvoer brengen van mijn ontwerp, of wat het zij, houdt mijne voorftellings - vezelen zeer levendig bezig, waarbij ook andere beweegings-vezelen in overeenftemmend medegevoel koomen. Door verlangen of vrees van mijnen tijd of mijn meisjen te zullen verliezen word ik onrustiger. Het zot geklap van den talmer, gelijk zijn geheel bijzijn, heeft voor mij niets prikkelends; noch mijne gewaarwordings, noch mijne vooriTellings-vezelen worden in levendige, nieuwe of aangenaame trillingen gebragt en egter wil het de zoogenaamde welvoeglijkheid niet gedoogen dat ik hem wegzende. Hier lijde ik in ftilte ongemeen veel. Geest en lighaam zijn in den verdrietigfien en onrustigfien toeftand van de waereld. Ik flaa op; ik gaa zitten. Ik neem dan dit dan dat in de hand en werp het weder neder. Ik rogehei, ik hoest. Ik zet, eindelijk,
als



YAK YERVEELIKC.
201
als liet een bekende is, de paruik of flaapmuts op en werp die weder af. Ik zie op mijn uur. werk : ik kijk aan het venster. Ik vloek heimlijk alle duivelen uit de hek Ik gevoel iets beangstigends , en eindelijk werklijk winden, opkropping van het bloed in het hoofd, hitte, on^ rustigheid, vapeurs Qa'). Ik andwoord zonder
flot
(a~) Een sevoclig Hypocliondrist, die dikwijls dit lijdt wat de Dames vapeurs noemen, maakt de aanmerking dat hem dit toeval •bijzondei-:',hcvig aankoomt, als hij bij geval met andere in eenen ■zekeren woordenrcrijd geraakt, waarin hij zijne zaak met eene zei kere wederhouding verdedigen moet. Dan zullen 'er misfchien in, hem zulke beweegingen omgaan als men bij de verdrietige vervce. ling heeft. B'.j dcezen ftrijd van levendige waarheidsliefde en weerhoudende inbinding om welltaansbalven gevoelt hij fpanning ia het hoofd, zijne oorlellen worden rood, hij lijdt duizelingen , beangftiging, ongemeene opgeblazenheid enz. De vezelen koomen dan misfchien in eene zekere verwarde beweeging, zonder vrolijfc jefpannen te zijn, of derzei ver pblogiston wordt niet in eene orde. lijke levendige werkzaamheid g^zet, maat aal eer uit de vezelenvervliegen. De weè houding, welke eene foort van vrees is, zal deeze nadeciige en nederuaande uitwerkingen hebben. Want wanneer dezelfde Ilypocbondrieke zijne vezelen of haar phlogiston té vooren door fterken wijn in eene betere beweeging, fpanning, of werkzaamheid gebragt heeft, zoo kan hij dezelfde zaaken bij dezelfde peifoonen zonder vapeurs verdedigen. Dan i* zijn bloed levendiger aan het zieden, zijne vezelen zijn fterker of levendiger •^pannen: jnist daarom lijdt hjj geene vapeurs, als'jelegenlieid
N 5 fce,k



soa
VAN VltVItLINS
Hot en weet dikwijls niet wat ik gefprooken of gehoord hebbe. Dit noem ik de onrustige verveeling en wensch dat elk, die mij of eenen anderen eerlijken man eens zoo mogt vinden , zijns Wegs gaa.
De nederflaande of treurige verveeling heeft enigzints andere uitwerkingen. Men begint bij de eerste en geringfte foort vsn verveeling reeds menigmaal te geeuwen. Dat verraadt eenen traageren omloop des bloeds door de longen, welken men door dit geeuwen en uitrekken bevorderen wil. Dus heeft reeds de voortftuuwende kragt van het hart en der aderen geleden; zij is traager geworden. Als nu eene verveeling langer aanhoudt, als zij fteeds onaangenaamer wordt, als onze inbeelding levendiger of beweeglijker is en deeze verveeling meer fchuuvvt, zoo ontftaat in de voorftellings- vezelen eene onaangenaamer beweeging ; in de vezelen des lighaams ontftaat eene diergelijke. De omloop wordt traag en wanordelijk. Daar ontftaan aanftonds ftremmingen of verzamelingen van het bloed. De vezelen van de maag, van de fpieren lijden eene zekere kragtloos maakende verandering. Men gevoelt
heeft om zig vrij of in maatigen toorn intelaaten. De losgelaaterT ijver tot verdediging zijner zaak of de toorn mag misfchien in zijne vaste en vloeibaarer deelen uitwerkingen doen, welke die van de»' Fijn nabij koomen.



VAN VERVEEL ING. *0J
voelt mattigheid , opblaazingen, zwaarmoedigheid, en dikwijls verdriet in het leven. Men zit aan tafel met andere gantsch ftil. Men moet vooraf onderftellen dat het meest lieden zijn, die ons onaangenaam zijn of tegenftaan. Daar worden onbeduidende , gekke of voor ons geheel geen belang verwekkende gefprekken gehouden. Met welk ongenoegen moet men hier zijne uuren doorbrengen! Eerst geeuwt men, eindelijk gevoelt men t'eenemaal iets moedeloos en neêrflagtigs; de eetlust is verminderd of onbeduidende ; het hait wordt beklemd ; men verteert flegt en is opgeblaazen. Een zeer gevoelig mensch zou in zulk een geval bijna onverdraaglijke vapeurs lijden. Een aangenaam muzijk, een vervrolijkende wijn, de aankomst eniger aangenaame fchoonen, eene gewenschte tijding, nieuwigheid, vertelling enz. zouden misfchien de vezelen en vogten wederom tot eene ordelijke en levendige beweeging kunnen opwekken. Men heeft daarom gemeenlijk de ondervinding dat men aan geest en lighaam opgeruimder en vrolijker is,.als men met weinige aangenaame vrienden of vriendinnen aan tafel zit, ofdatmenvergenoegder is, als men bij een gezelfchap van eenerleien rang en van eenerleie denkwijze is, daar men zig aan geenen dwang of weerhouding behoeft te binden.
De droefgeestige van temperament mag bij deeze foort van verveeling diep in treurige o verden»



dënkingen verzinken, of hij mag zelfs tot zelfsmoord geraaken, gelijk ergens een mogelijk geval van eenen Engelschman voorgefteld wordt. Een droog Schrijver hadt een langdraadig werk óver den zelfsmoord gefchreven. Hij bewees daarin zeer naauwkeurig dat de zelfsmoord tegens God , tegens den godsdienst, tegens den Staat en tegens alle vernuft gekant was. Hem kwam eens een ander Engelschman, geheel in gedagten verzonken, tegen. Men zag hem zijn zwaarmoedig befluit op het gezigt aan. Waar wilt Gij henen, mijn vriend, zeide de Schrijver; ik gaa naar de Tlieems om mij te verzuipen, andwoordde de donkerziende Engelschman. Ei» gaa nog maar deeze reis wéér naar huis, hernam de ander, en lees toch eerst mijn zoo grondig en uitvoerig werk over den zelfsmoord. ——Jawel, hervatte.de Engelschman, juist dat naare leezcn van uw fmaakloos boek heeft mij zoo verveeld cn verdrietig gemaakt, dat ik bejloten heb mij het leven te beneemen. Gelukkig zijn 'er hedendaags zoo veele verveelende gefchriften en zoo weinig ernftige leezers, dat'er van het lee-zen van een laf werk niet weder zulk eene gruu> welijke uitwerking te dugten is.
Deeze beiden foorten van verdrietige verveeling hebben gevoelige, ligt beweeglijke gewaarwordings-en voortlellings -vezelen tot grondflag. Daarom heeft men ook altoos waargenoomen dat ruuwe , ongevoelige vezelen , een langzaam ,
traag»



VANVBK.VBELÏNCB «05
Jraag, zwak of van de natuur verwaarloosd hoofd"^ het beste behoedmiddel tegens deeze gevoelige fonrt van verveeling is.
Het zou juist geene vergeeffche moeite zijn , als men met <te tekenen, oorzaaken en uitwerkingen van verveeling zogt bekend te worden. Als de leeraar aan zijne toehooreren eene traage. onoplettendheid , een geeuwen , of misfchien. zelfs eene zekere verdrietigheid befpeurt, zoo moest hij hen uit hunne verveeling helpen. Een levendiger voordragt, een gezouten inval, of eene belangrijke anecdote, eene bevatlijker verklaaring, zijn gemeenlijk de middelen om dit kwaad aftewenden. Ik heb leeraars gekend, op welker gefnap ik-misfchien geene twee uuren in een gantsch jaar oplettend was, offchoon ik ordes-en welftaanshalven vlijtig bij hunne lesfsn geweest ben. Hunne zwakke uitfpraak, de doodlijke voordragt, de weinig beduidende inhoud waren voor mij ten uiterften verveelende ; en mijne vrolijke inbeeldingskragt was middelerwijl zoo vriendlijk van mij, tot dat het lastig uur verftreeken was, met andere aangenaamere denkbeelden bezig te houden. Allermeest is dit het geval bij die leeraaren, welke flegts hunne gefchreven bladen afieezen, welke ik nergens dulden zoude daar men ernftig wenscht dat kweeklingen iets leeren zullen. Eeu Schrijver, die bij zijne leeraaren eene diergelijke verveeling ontdekt, moest naarftig uitvorfchen of de zwakheid van zijnen fgh.rijf.ftijl? de onbelangrijkheid!
zijiJS



2oö VAN VERVEELIN©-
f-ijns, werks of de onkunde van den Ieezer 'et* de oorzaak van zij. Hij moest dan onbemerkt zijnen ïeezer befpieden en zijne gebaerden waar* neemen kunnen.
- Als ik zoo gelukkig ben van bezoek van een gezelfchap te hebben en dan aan mijne gasten zien kan dat zij beginnen te geeuwen, dat zij traag en lustloos worden , of zelfs eene verdrietige onrust vertoonen, zoo merk ik wel dat zij verveeling gevoelen Dan onderzoek ik eerst of ik hun misfchien te veel of te weinig hebbe toegefprooken, of het gefprek over drooge, of onvoeglijke dingen geloopen zij. Ik doe ver* der mijn best , als het mij zoo goed dunkt, hun door vrolijke voorftellingen, door wijn, door de fchoonen, welke ik bij het gezelfchap verzegt heb, door paerden, door honden, of wat best hunne aandacht of hun behaagen kan opwekken , nieuwere en aangenaamere voorftellingen te bezorgen, voor zoo verre mij, namelijk, daar aan gelegen ligt hen bij mij te houden en uit hunne verveeling te brengen.
In de afwisfeling, menigvuldigheid, of ver. fcheidenheid der gewaarwordingen of voorftellingen, waarmede men zig of andereu de verveeling beneemt, is, gelijk wij weeten, eene voornaame werking der opvoeding waarteneemen. Vezelen, welke op allerhande wijzen geroerd en bewoogen worden , moeten gefchikter worden dan die, welke altoos flegts met eenerlei voorWerpen bezig gehouden worden. Daarin ziet
men



f
VAN VXR.YEII.IIf. O. *öf
men het onderfcheid tusfchen iemand , die de waereld doorreisd heeft, die zijnen geest in gezelfchappen en door het leezen met menigvuldige beelden verrijkt heeft, en eenen anderen, die in eene eenzaame plaats zijn leven met eene eenvoudige bezigheid heeft doorgebragt. Ik heb twee arme echtgenooten gekend, die een kincl geteeld hadden; zij moesten als daglooners de kost winnen. Zij gongen dagelijks naar hun werk en lieten hun kind in de wieg liggen, daar het zijnen tijd doorbragt met zijne handen en voeten te fpeelen. Het kind wierdt grooter. Nu flooten het de ouders in een hoender-hok, daarliet door een gat op den weg zien kon, waarmede het zig den tijd verdreef. Het kind was tot aan zijnen volwasfen ouderdom dom en gek gebleven; het hadt eene flegte uitfpraak en geen verftand. Ik weet dat men den volwasfen kaerel doodlijk verfchrikte, als men hem met eenen bezem dreigde dood te fchieten. Ik weet nog een diergelijk voorbeeld van een kind, dat zig den tijd moest verdrijven, terwijl men het alleen t'huis liet, door met ftro-halmtjens, die men het gaf, te fpeelen. Wat zou van eenen Hottentot kunnen worden, daar hij, om zig van alle zorg en bezigheid te ontheffen , liever alles ontbeert wat flegts een levendig mensch ontbeeren kan? Hoe verre zullen zig de bekwaamheden van eenen Karaïbe uitflrekken, die altoos flegts om den an« deren dag eenige uuren werkt, en den overigen tijd in zijne hangmat met luieren doorbrengt,
dip



SOÏ VAN VEÏ7SUIN9
die misfchien liever honger zou lijden dan, alszijne vrouw niet t'huis is, eene pot aan het kooken te houden?
Over het algemeen zal hij, welke andere van verveeling ontheffen wil, naar verfcheiden punten zijn doel moeten rigten. Hier kan bijna alles in aanmerking koomen wat wij tot hiertoe van de werking van de lugtftreek, der opvoeding enz. beweerd hebben; het mag voor het grootfle deel misfchien eene uitwerking van de lugtftreek: zijn dat de Laplander zijne verveeling verflaapt, de Engelschman zig verhangt, de Duitfcher die wegzuipt en de Franschman die met zingen verdrijft.
Ligte beweeglijke vezelen en vogten worden van ligte, enigzïnts levendige voorwerpen het ligst in beweeging gebragt. Zoo onderhoudt zig het kind met zijne pop, met fpringen, met dansfen en met andere kleine fpelen. Een flijf meester, die het levendig kind enkel drooge waarheden op eene (lijve wijze wil voordraagen, heeft tegens de natuurlijke neiging en aanleg des kinds aangewerkt. Hij zal het kind eene pijnigende verveeling veroorzaaken; hij zal eindelijk ook de wakkerheid van deszelfs omloop, van zijne gewaarwordings - voorftellings-en beweeginsvezeleu traager of moedeloozer maaken; zijn gantsch onderwijs zal gering of langzaam nut doen. Daarentegen zal een beuzelachtigerof vrolijker onderwijzer, die de opmerkzaamheid en weetgierigheid van het kind vrolijk weet te
'OH-



VAN VEKVEELING. 50J
onderhouden, eerder voor de natuurlijke vatbaarheid van het kind gefchikt zijn; hij zal geheel iets anders van zijn kind maaken.
Volwasfene, bloedrijke, vrolijke, of gevoelige menfchen, die eene ligte beweeglijkheid in hunne vaste en vloeibaare deelen hebben, worden weder best door levendige en vrolijke gewaarwordingen of voorftellingen in beweeging gebragt. Ernftige zwaarmoedige grillen zullen hun onverdraaglijk verveelen, Dit is een gebrek , waarin dikwijls de Heeren Geleerden in gezelfchap vervallen. De Rechtsgeleerde zal een meisjen van zijne procesfen, de Arts van zijne curen, de Meetkundige van de afmeeting des cirkels, de Bovennatuurkundige van onverftaanbaare hersfenfchitnmen verhaalen ; men laate mij van liefde, van modes, van dansfen en fledevaarten praaten en dan zullen wij op het eind eens zien, bij wien het meisjen minder gegeeuwd hebbe. De geestige jongeling verlustigt zig met vrolijke gedichten, vertellingen en fchoone konsten % hij verliest zijne vrolijkheid, zoo dra 'er van laf profa, van drooge weetenfchappen gefprooken wordt.
De vuurige denker , wiens vezelen even zoo gevoelig , doch veelligt, zoo wel als zijn phlogis,ton, wat drooger en heviger werkende zijn, gevoelt met een levendig genoegen wijsgeerfge waarheden en ontdekkingen; hij bemint de wer. ken des geests, en geeuwt als men hem van fthool-geleerdheid en drooge protocollen fpreekt,



$10! ' VAN VER.VEELING.
De vrolijke Franschman loopt wandelen, als hij ledig is ; hij bezoekt meisjens en vrouwen en fchertst met haar; zijne ligt beweeglijke vezelen en vogten eisfchen zagte en ligte prikkelingen, terwijl ondertusfchen een ruuwe Noorman grover prikkelingen nodig heeft om uit zijne verveeling tegeraaken; hij drinkt, rookt, arbeidt. De drooge warme Portugees en Spanjaart luiert om de mode te volgen, en, om zijne verveeling te verdrijven, moet de luit, warme liefde, jaloersheid en trotfche eerzugt dienen ; deeze zijn voor zijne bewerktuiging de beste prikkel • middelen. Om de waereld te overtuigen hoe yverig de verliefde Spanjaart itot in den laaten nagt aan het venster van zijne liefde zugt, is het onder hen de mode altoos eene verkoudheid te hebben.
Daar zijn waterige menfchen, die meer of min grove, of wel breiachtige, of minder vuurige vezelen en vogten hebben. Deezen zal een geestig werk onbeduidend en een wijsgeerige geest hersfenfchimmig voorkoomen. Zij zijn aan den langzaamen toon aan de flenter gewoon. Zij kunnen zig, als zij onder de geleerden behooren, de verveeling verdrijven met eene langdraadige ordonnantie, met een fleepend protocol of anders, laf profa te leezen. Zij kunnen zig, dagen agtereen \ met eenen mufche - vleugel onderhouden j of zij zullen zig, als zij geene geleerden zijns hunnen tijd op het rustbed met eene pijp tobak, met wijn, of bier verdrijven. Men zou weinig uitrigten9 als men lieden vaa deeze foort door
ser2



VAN V E R V E E t I n C, ' '^ft
verfwaren van verfijnde konsten, van fcherpzin. mge wijsgeerige waarneemingen, van bekwaam, heden m lighaams-oefeningen enz. uit hunne verveeling wilde brengen. j Menfchen met grove, fterke, langzaam beweeglijke vezelen en vogten , voornamelijk als de opvoeding hen niet zoo veel mogelijk verfijnd heeft, zullen voor zagte tedere prikkelingen ongevoelig zijn. Daar moeten grovere prikkelingen zijn die hunne zenuwen beroeren. Hierin ligt reeds de oorzaak van de verichcidenheid de* tijdkortingen van den Grijsaart en den Jongeling. De frnfte en aangenaams muzijk zal den fterken ruuwen boer verveelen; hij zal zig beter bij zif, 11e zuurkool en klompen bevinden. Hier zal hL fpreekwoord gelden: Wat-weet een boer van fa? fraan ? Liefde en andere fijnere geneugten hacfden voor den ruuwen karel XI1 niets tal naams; het moesten veldflagen en ■ verovering» zijn. De aandoenlijkfte trekken van eene fthil denj die eenen gevoeligen Italiaan zoo 2eer verrukken, zouden op eenen ruuwen-Noormaniii het geheel geene werking doen.
Droefgeestige menfchen , bij welke de vogfen dik. zijn en zwaarmoedig bevvoogen worden, bH welke de vezelen droog, en daarbij meer of *2 der prikkelbaar zijn, .uilen de werken va, ge t* dwaas vinden. Dans, liefde, vrolijkheden S rn hm kinderf^- Me» & ^n beter vermZ ten, a s men hun van rijkdommen, van treu^e voorvalletjens , van bovennatuurkundige duistert 0 - te-



M3 TAB:TïlTEEU"e.
heden en diergelijke weet te verhaalen, wanneet men over de ijdelheid der menfchen kinderen luidkeels fchreeuwt. Maar wil men hen ook eens vrolijk maaken, dan moet hun weinig vuur zeer voorzigtig van langzaamerhand in beweeging gebragt worden.
Nu koomt het nog daarop aan dat men het onderhoud , wanneer men daardoor andere voor verveeling behoeden wil, naar den kring hunner bekwaamheden moet weeten aftemeeten, dat men hun nieuwe, treffende, ofongewoone gewaarwordingen, of voorftellingen weet te geeven. De bekwaamheden worden verfijnd, hoe meer onze gewaarwording - en voorftellings • vezelen geoefend en door verfchillende voorwerpen beroerd worden. Een Wilde kan zig uuren lang in zijne verveeling vergaapen, als hij aan den oever eener beek ligt en derzelverruifchendenloopbefchouwt. Een wanftemmend geluid van luidrugtige fpeeltuigen is voor den onbedreven Wilde een vrolijk muzijk; terwijl daarentegens het misfchien door bewerktuiging en oefening fijner gehoor eens Italiaans oorzaak is'dat hij bij zulk een gedruis op eene onverdraaglijke wijze verdrietige verveeling gevoelt. Hoe hooger een wijsgeerige geest is opgezweefd, hoe onverdraaglijker hem gemeene grappen zullen worden. Een gek galant jonkertjen mag een onbedreven jong meisjen welkoora zijn; hij zal de welleevende dame of de coquettt tot walgens toe verveelen,en van deeze ten hoog. ften den tijtel van eenen verliefden gek ontvan.
gen.



VAM V E It V E E L I tt C., tt*
gen. Als een gelukzoeker in een gezelfchap ge» heel alleen het woord voert, en alle onnozele zielen oplettend op zijne woorden maakt, zoo zit de befcheiden man, die de waereld en gelukzoekers kent, in verveeling, en verlangt naar huis, naar zijnen ftudeerlesfenaar, of naar een ft.il gezelfchap, daar geene gelukzoekers het woord voeren. Ik zou oneindig wijdloopig worden, als ik alle mooglijke gevallen, waarin het onderhoud tegen verveeling naar het onderfcheid der bekwaamheden, der verfijnde volmaakbaar, heid enz. zouden moeten worden afgeraeeten, wilde ophaalen.
Een blinde, die in eens ziende wordt, een doove, die in eens zijn gehoor wederkrijgt, zou zig met elke, hem voorheen onbekende, doch voor ons nu geheel onverfchillige, kleinigheid kunnen onderhouden. Even zoo is het met den mensch, die geene ondervinding! of kennis heeft, gelegen; hij kan zig bij elke kleinigheid ophouden en verwonderen, die ons reeds lang onver, fchillig is geworden. Daarom heeft men reeds van over lang eiken vreemdeling of verwonderaar voor onweetend en onervaaren aangezien.
Maar de gewoonte kan ons ook voor de duid\ lijkfte prikkeling onverfchillig maaken. Wij zien het licht, het groene fieraad der Lente, de pragtigfte meubilen en konstftukken eindelijk met de grootfte onverfchilligheid en kunnen ons nu bij dezelve verveelen. Het nieuwe, zeldzaame, of ongewoone is dan het eigenlijke tegenmiddel bij O- 3 yer#



JSÏ4f • VAN VERVEELING.. .
verveeling. Van daar de onverfchilligheid. onder echtgenooten, die eikanderen tevooren het fterkst bemind hebben, als zij niet zorgen door enige afwezenheid of verwijdering hunne opwekkingen', om zoo te fpreeken, te vernieuwen. Uit deezen grond zal de gewoonte ontftaan zijn dat zig de' man bijna den gantfchen dag van zijne vrouw verwijderd houdt. Als ik mijne vrouw ïeéds 'smorgens bemin', Wat zal ik dan 'savonds doen? Ik zal nïij verveelen, zegt een Ftansch Wijsgeer: van de uitwerking der gewoonte zal het koömefl dat' menig-wellustig man. een zeer middelmaatig fchepzel zijne fchoone.en bevallige vrouw voortrekt, en yice ver/a.
Eene tegengeftelde gewoonte, die in ons niet tot onverichilligheid of tot verdrietigheid werkt, kan daarentegeris ook oorzaak zijn dat wij in dingen genoegen fcheppen, welke ons te vooren geringe prikkelingen verwekten, of geheel onverfchillig waren. Zoo heeft men meermaalen voorbeelden gezien dat menfchen zig de lust tot de Tuinier-konst, tot de Bouwkonst, tot fpeelen, tot zuipen, arbeid, leezen zoo zeer aangewend hebben dat zij nu hierdoor hunne verveeling besr verdrijven konden, offchoon hun te vooren zulke dingen bijna onverfchillig of veelen geheel'onaangenaam waren. „ Den gantfchen „dag aan tafel", zegt een Schrijver, welke cnmaatigheid! „ den gantfchen dag in eenén leu„ iringftoel, welke luiheid! Den gantfchen dag l aan het fpeelen, welke kwelling! Den gant-
„ fchen



VAM VÏRVEELIWO» gkff
„ fchen nagt op het bal, welke dwaasheid! Er» „ ziet, alle menfchen zijn of onmaatig, of lui, M of gekweld, of gekken." Zij zijn het gaerne, om hunne verveeling te verdrijven, daar zij zig eens zulke tijdkortingen aangewend hebben» heer Schrijver over de verblinding.
Vooronderiïeld, gelijk Tristram zegt, dat alle vrouwen-vijanden bastaarden zijn, zoo zal men mij wel willen toeflaan nog eens op het iïuk van liefde te koomen, daar deeze , gelijk bekend is , een der gewoonlijkfle middelen tegens verveeling is («> Wat zal de rijke ledige fladjongeling, foldaat, of hof-man doen om zig uit zijne verveeling te redden? Hij zal op niets eerder vallen dan om naar een voorwerp zijner liefde te zoeken, bijzonderlijk daar hem de aanprikkelingen der Natuur hiertoe op het flerkst aanmaanen. . Hier is dan het begin eener liefde-geschiedenis, die, gelijk helvetius herrinnert, naar de verfcheidenheid van het land, van de mode, van de levenswijs, altoos verfchillende is, offchoon het doel overal hetzelfde blijft. Ieder wenscht eindelijk tot het bezit van zijn ge. Jiefd voorwerp te geraaken; maar de wijze van daar naar te ftreeven is menigvoud. Een mensch van rang,die geheel zonder bezigheden is, heeft tijd en gelegenheid genoeg om dagelijks ver-
fchei-
(<0 V. de mommt T. II. Sect. VUL cb, VIII, Di, J£, O 4



feflf VAN r I1V I E U S <i
fcheiden uuren bij zijne geliefde te zugten. Voor hem is de coquette gefchapen, welker doel-is altoos 'aangebeden te worden en zig van minnaars wat aardigs te laaten zeggen ; en voor de coquette is het ledig galant-jonkertjen geboren. In deeze klasfe vindt men meest-in de Heden hovelingen, foldaaten in vredes-tijd en andere diergelijke ledigloopers, enige vrolijke Abten niet uitgefloten. Lieden van deeze klasfen verwekken ook meest door hunne menigvuldige aardigheden bij de vrouwen bij ons de drift van jaloezij. Ik heb waargenoomen dat zulke lieden fpoedig van verveeling fterven zouden , zoo dra zij in een gezelfchap of in een verblijf waren, daar geene vrouwen gevonden wierden.
De Geleerde , die veel met zijne boeken te doen heeft, de Koopman, die om zijne briefwisfeling en waaren moet denken, de Staatsman, die in de Kabinetten moet arbeiden, de Held in tijden van oorlog hebben zoo weinig tijd tot wijdloopige liefde-gefchiedenisfen als de nijvere arbeidsman. C e s ar. kan zig niet met zijne minnaresfen ophouden, als hij veldflagen winnen wil. Ondertusfchen kunnen tog deeze alle gevoelige en veelligt heviger dan andere beminnende menfchen zijn; hen kan zonder de liefde, eindelijk, bij hunne bezigheden de verdrietige foort van verveeling overvallen. Socrates en P ericles mogen eikanderen uit dit inzigt, gelijk thomas zegt, bij aspasia ontmoet hebben,even als fomtijds coNoé en st. evre-
mont



van VHVlEtiKfl, Bt-f
mont bij ninon te zaamen kwamen. Hunne liefde - gefchiedenis moet; dan ook korter zijn. Daarom moesten de vrouwen, zegt een Wijsgeer, ook altijd haaren wederftand afmeeten naar den ledigen tijd, dien haar minnaar heeft. Veele hebben niet langer tijd, zegt hij, dan om te koomen, te zien en te overwinnen. ,, Laat „ in Frankrijk zelfs een Staats-minister zig met „ Vrouwen ophouden; men zal het goed vinden; „ maar zoo dra hij bij haar zijnen tijd verkwist, „• fpot men 'er mede. Men wil wel dat hij » tot zijn oogmerk koome, maar niet dat hij naar „ hetzelve lang loope zugten. De dames wor„ den dan verzogt zig wat naar den droevigert » toeftand des Staats.ministers te [fchikken en „ hun wat minder dan anderen wederftand te „ bieden CO«" Misfchien zou het niet ondien. ftig zijn hier insgelijks, uit naam der Geleerden met een allerbeleefdst verzoek-fchrift bij de Dames te koomen dat zij tog ook omtrent deeze foort van menfchen, die ook veel te doen heb. ben, in dit ftuk enige infchiklijkheid wilden gebruiken, bijzonder daar hun gemeenlijk nog boven dat de bekwaamheid ontbreekt om hunne kwelling op eene goede wijze te kennen te geeven.
Bijna even zoo is het in dit ftuk gelegen met den Wilden, die door de vischvangst, of door de
jagt
O) De l'ffommt T. II. p. 180.
05



VAN VERVEE LINO.
jagt zijne kost moet zoeken, of met den arbeï. der in een bar land, cLar het brood met zuuren arbeid verdiend moet worden. Beiden zijn tegei het ledig loopen en de verveeling door arbeid befchut. Hunne vrijerijen of liefde-gevallen zullen dan ock zoo kort als mogelijk zijnEen bij zijne kudde op eene vette weide ledig zittende Celadon heeft meer tijd om door duizend aardige kunstjens en door gedienftigheid de gunst zijner herderin te winnen. Misfchien zou hij zonder deeze bezigheden in verveeling kwijnen. ' . . , Uit alles nu ,wat ik tot hiertoe van de oorzaaken en uitwerkingen der verveeling en van derzélver tegenmiddelen gezegd heb , bevindt men altoos dat eigenlijk de ledigheid de voornaamfte bron van verveeling en dus van alle de daaruit fpruitende daaden is. Daarvandaan heeft de Rijke ook altoos meest over verveeling geklaagd. Men houde de menfchen bezig met voor hun beftaan te zorgen en andere merklijke bezigheden, zoo zal hun de tijd tot ledigloopen en de daaruit ontftaande verveeling benoomen zijn.
•In Indie, zegt een Wijsgeer, daar de aarde,, zónder bebouwd te worden, rijklijk zoo veel voortbrengt als waarmede zig een lui volk behelpen kan, moeten zelfs de-,menigerleie godsdienstplegtigheden en oefeningen daartoe dienen ora het volk uit zijne verveeling te redden. De bijo'eloovige Indiaan mo/.t, volgens zijnen godsdienst, bijna alle oogenbükken in eene andere
zon-



VAN VERVEELltfC. %19
zonde vervallen, waarvoor hij altoos weder te boeten, zig te reinigen er met zijnen priester te handelen heeft. In Europa, ftaat 'er wijders, als de ledige vrouwen tot zekere jaaren koomen, waarin zij de minnaars, den opfchik endefchouwburgen verlaaten, vervallen zij in eene onverdraaglijke verveeling en worden fijne kwezels om den tijd te verdrijven : Van daar zijn deeze fijnen op het land en onder andere menfchen, die fteeds met de zorg voor hun onderhoud bezig gehouden worden, zeldzaamst te vinden. In de Ukraine, daar het veld -niet nodig heeft gemest te worden en zelfs niet moet gemest worden, en dus met zeer weinig arbeids den boer genoeg» zaamen oogst verfchaft, vervalt de boer in traagheid, heeft verveeling, verzuipt zig in brandewijn , en wordt zoo ftom als zijn os.
Rochefoucault heeft de onvergenoegde huwelijken onder lieden van rang voornamelijk van het ledigloopen en de daaruit ipruitende verveeling afgeleid: „ zijn 'er", zegt hij bi) helve nus, ,, geene hartlijke huwelijken on„ der de lieden van rang in Frankrijk, zoo „ koomt zulks daarvan daan dat de vrouw van „ rang niet weet waarmede zij zig den tijd ver„ drijven zal. De verveeling volgt haar overal „ na. Zij wil zig daarvan bevrijden, laat zig „.dus van eenen minnaar liefkoozen, en maakt B fchulden. De man wordt daarover geftoord, „ maar men luistert niet naar hena. De echtgen nooten beginnen zig eindelijk tegens elkande-
» rea



VAN VERVEELING.
w ren te verbitteren en elkaèr te verwenfchen, „ wijl zij ledig, uit verveeling verdrietig en on„ gelukkig zijn. Met de vrouw van den arbeider w is het gantsch anders gelegen. De echtgenoo-
ten van deezen ftand beminnen eikanderen, „ omdat zij bezigheid hebben en eikanderen „ onderling behulpzaam en nuttig zijn. De vrouw „ zorgt voor het huishouden terwijl de man aan „ den arbeid is."
Hierbij heb ik nu nog deeze aanmerking te voegen dat de ledige eene fijner huid, ligter te beweegen zenuwen en vezelen, fijner, vlugger, misfchien fcherper vogten heeft dan de arbeidsman. Hieruit fpruit dan ook dat hij aandoenlijker voor wellustige of aangenaame gewaarwordingen en voorftellingen is, dat zijne verbeelding eerder met deeze of geene onrustige grillen bezig gehouden wordt dat dus hij of zij eerder voor zigzelven eene bron van buitenfpoorigheden of onvergenoegdheid kan worden. ■ Ik heb, eindelijk, nog eene bron van verveeling onder de menfchen-kinderen waargenoomen, welke ik tog ook niet onaangeroerd wil laaten. Het is die, welke uit overdreven eigenliefde en uit hoogmoed voortkoomt en gemeen, lijk onder de foort van verdrietige verveeling behoort. Als ons fomwijlen een opperfte of een ander zedenmeester eene lange reden over den eenen of anderen misftap, dien wij begaan hebben, of over de verbetering onzer zedeu houdt, is het geen wonder dat wij eene verdrietige vervee-



VAN niHCLIJIO. *H
veeling gevoelen. Ik heb U om ;eene aelmoes gevraagd en om geene predikatie, zeide die Spaanfche bedelaar, toen hij verdrietig wierdt over de reden, die een Reiziger hem over de onvoegzaamheid van het bedelen hieldt. Deeze is egter nog niet de eigenlijke bron der verdrietige verveeling, welke ik heb willen aanwijzen. Ik zal ook niet van die fpreeken , welke eene foort van nijd wordt, bij voorbeeld , wanneer een meisjen andere meisjens beter gekleed of meer geliefkoosd ziet, als wij andere hooren prijzen enz. Daar zijn lieden, die door hunne wezenlijke of ingebeelde bekwaamheid en door de goedkeuring van andere hoogmoedig geworden zrn. Zij hebben eene zekere wezenlijke of ingebeelde welfpreekendheid en behaagen zigzelVen best, als zij in een gezelfchap aan het fpreeken koomen. Zij willen alleen gehoord en bewonderd worden. Daar behoeft flegts een ander verftandig mensen t'eniger tijd het woord opteneemen, wanneer de eerfte terftond zal beginnen zig te verveelen; het zal hem des te verdrietlijker worden hoe langer het duurt, tot hij weder.om aan het vertellen koomen kan. Hij zal zig, eindelijk, enkel uit verdrietigheid uit het gezelfchap wegmaaken. Ik heb zelfs eens waargenoomen dat zulk een onbefcheiden fpreeker verveeling leedt en eindelijk verdrietig en onverduldig wierdt, dat hem eene fchoone welfpreekende Dame menigmaal in zijne zwetfende verhaalen ftoorde, om zig ook van het gezelfchap
te



£2>' .VAN VElTEELlNC,
te laaten hooren. Mij ondertusfchen was eeneeenige beweeging der fchoonfte lippen aange.naamer dan duizend woorden en zinnen des trntfchen zwetfers. Ik moet egter bekennen dat ik ook Dames gezien hebbe, aan welke men ook deeze overdreven eigenliefde, welke haar menigmaal verveeling veroorzaakte, te berispen hadt. Veelligt heeft egter ook fomwijlen enkel eene praatzugt, welke men veele vrouwen te last leggen wil, de verveeling veroorzaakt, als zijniet tot werkzaamheid koomen konde. Ik heb reeds ergens gezegd dat bejaarde Geleerden meest ten uiterften praatziek zijn. Laat men nu zulk eenen braaven man in een gezelfchap ook door de gewigtigfte gefprekken niet toe het woord op te vatten , zoo zal de ingebeelde Oude bij dit alles niets dan kwellende verveeling gevoelen.
Deeze foort van eigenliefde was het dan, welke ik nog tot befluit, als eene aanleiding tot verveeling, heb willen aanroeren. „ Somtijds zegt een Schrijver, „ klaagt men over eenen die „ lang agter eikanderen fpreekt, omdat men hem, „ om het genoegen van in zijne plaats te zijn , „ nijdig is."
VAN



VAN DEN WIJSGEBRIGEN GEEST.
fCen Wijsgeer is een man, die de wijsheid bemint en de waarheid zoekt. De waarheid, zegt baco, vertoont zig door ontdekkingen, gelijkheden, of vergelijkingen. Eene- konst, welke ons verftand opleidt om nafpeuriBgen tot de ontdekking der waarheid te doen, welke het leert de door de zinnen verkregen gewaarwordingen en begrippen behoorlijk te verbinden, te vergelijken, te regelen, aantewenden, zal de Wijsbegeerte, de Philofophie genaamd worden. De:. Geest, die den, uit de natuurlijke enzedenlijke waereld verzamelden voorraad aan begrippen, kundigheden, konsten met 1'cherpzigtige oogen, doorzoekt en ten voordeele der waarheid monstert en ten nutte aanwendt; de Geest, die ons met haat tegens onwaarheden , vooroordeelen. en bijgeloovigheuen, met eenen weikzaamen yveK voor de eer der waarheid en wijsheid en voou het grootfte geluk van het grootst aantal menfchen bezielt, deez.e zou nu, dat zijn, wat wi*
4upr



VAN DEN WIJSGEER.IGEN GEEST.
dnnr den Wijsgeerigen Geest wilden verdaan hebben (a ).
De oorfprong of vorming des wijsgeerigen geests in het algemeen en in het bijzonder is door de Wijsgeeren, welke zig met de gefchiedenis der menschheid bekend gemaakt hebben, uitvoerig en naauwkeurig befchreven geworden C b > Men heeft waargenoomen dat de aanwas van 'smenfchen geest tot de zuivere Wijsbegeerte altoos zeer langzaam en trapswijze gevorderd is. Eene wijsgeerige doorbladering der Gefchiedenis of eene opmerkzaame waarneeming van onze medemenfchen zal ons hiervan ten vollen overtuigen.
Het begin van de vorming van 'smenfchen geest of deszelfs kindsheid beftaat in de invoering
(<0 Wanneer zig nu in onze tijden Mesmeriaanen, Goudmaakers, Jefuiten - ruikers, en Onverdraagzaamheid - predikers , piychologifche Dweepers en allerhande foorten van Gekken voor Wijsgeeren uitgeeven en de waereld zoeken te verblinden , valt mij altoos in dat fontbnelle zeide: „ De kleine gekken zitten. M flegts in het dolhuis; maar de groote loopen los" -— II a que les pethes folies, qui foient mix petltes maifons & les plut grandes font en pleine lil/erté. —— Politie • gebreken in het lieve Duitschland!
(£) F. de la felicilé puUique. T. I. p. 31, 3'. II. p. 82. &c. U Discours préliminaire de rEncyclopédie,



VAN DEN WIJSGEERIGEN GEEST. 2*J
ring der fchoone konsten. Het verftaat zig van zelf dat men vooraf een maatfchaplijk leven, genoegzaam onderhoud, landbouw, koophandel of enigen overvloed bij een volk, dat zig tot meer* der volmaaktheid zoekt te verfijnen, tot grond leggen moet. Dan verbetert men vooraf zijne taal, of men leert de taal van die, welke men navolgen wil. Men ftudeert de Humaniora. Een ledig mensch, welken het nog aan de overige kundigheden ontbreekt, zal eerst eene werkzaame inbeeldingskragt hebben; hij zal opmerkzaamer op de gewaarwordingen zijner zinnen zijn en eindelijk zal zijne verbeelding met levendige voorftellingen bezig gehouden worden. Hij zal dan den eerften aanleg tot de Dichtkonst hebben, waartoe hem de rijkdom of de fchoonheid der taal ongemeen behulpzaam is. dan brengt men liederen, fabelen, gedichten voort, waartoe dikwijls anders ruuwe volkeren bekwaam waren. Homerus was 'er lang eer socra» tes en plato kwamen. Ik onderftelle dat hier lugtftreek, opvoeding en levenswijs veel aandeel aan de verfcheidenheid van de werkingen der Inbeeldingskragt hebben.
In den aanvang van de verfijning van 'smenfchen geest worden 'er Goden, Helden en fabelachtige oorfprongen der volkeren verzonnen, die, eindelijk, met den godsdienst, de regeering en met de gefchiedenis verbonden worden. Welke eene menigte Goden en welk eene menig-
11. Deel. P te



"92<S VAK Dïf** WIJSGÈERtGEN GEE5T.
te van feesten heeft niet homerus onder du Grieken geweeten intevoeren ? Welke Goden en plegtigheden hebben nog boven die de Grieken van de Egijptenaaren leeren kennen ? Van de reizen eens orpheus, amphions, eumolpus, solons en lycurous heeft men niets dan Egyptifche vrugten kunnen verwagten. Toen leerde men den Afgoden-dienst van neitha en het lampenfeest te Athenen vieren. Intusfchen gaven de Afgoden-dienst en de gewoone feesten gelegenheid tot de Bouwkunde, tot de Schilderkonst enz. Men vondt fpelen en lighaams-oefeningen uit, die deels met den godsdienst, deels met de ftaatkundige inrigting in verband ftonden, of misfchien een middel tegens de verveeling waren. Hierbij moest men zig op de gebaerden en gefchiktheid des lighaams toeleggen en nakend verfchijnen. Hier konden nu de Schilders en Beeldhouwers de beste modellen en aanmoediging tot uitvinding en volmaaking hunner konsten krijgen.
Andere geeven zig moeite om hunne gedagten met eenen zekeren glans voorttebrengen ; zij willen hunne konsten, wetgeeving, ^godsdienstgebruiken enz. met enige overtuiging voordellen i en dan ontftaat de Redeneerkonst, die, naar gelang van het vuur der Inbeeldingskragt meer of minder bloemrijk en zinfpeelende wordt. Deeze heeft men ook wederom bij de Grieken en Egyptenaaren met den Godsdienst en de Regeering
ver-



VAN DEN WIJ.QEER.IGEN GEEST. S2?
verbonden gezien. De Redenaars zijn Regenten; geweest.
Zoodra nu de fchoone konsten de kindsheid van 'smenfchen geest bijna gevormd hebben, zoo worden 'er geduuriglijk wederom enige fchreden voorwaarts gedaan. Het zou niet toereikende zijn dat men verdichten , fchrijven en redeneeren konde. Men zag rondom zig de menigvuldigheid van natuurlijke lighaamen en verfchijnzelen, welker oorzaaken men gaerne doorgronden wilde. De behoeften en gemakken van het menschlijk leven maakten ons verfcheiden werktuigen onontbeerlijk en zoo moest geduurig de eene konst, de eene uitvinding na de andere ontftaan. De Natuurkunde en alle daartoe behoorende deelen en uitvindingen zijn eindelijk uit deeze oorzaak moeten voortkoomen. Het zijn maar zeer middelmaatige verftanden geweest, die de ons thans onontbeerlijkite konsten, de konst van het buskruid te maaken en de druk» konst uitgevonden hebben.
Eindelijk fchijnt ons de voorraad aan konsten en noodwendigheden reeds groot genoeg en nu krijgt men fmaak in eene foort van navorfchingen of onderzoekingen. Men wil de oorzaaken van verfchijningen doorgronden; men wil ftelzelen bouwen. Hierbij fluipen fpitsvindigheid, gefchil. zugt en woorden-twist (Iogomachie) in. Men twist om hersfenfehimmen. Daar koomt foplusterij, metaphijfifch onverftand. De geheele wijsbegeerte is gekheid en bijgelovigheid. Men f ft geeft



Sfio* VA N DEN WJJSGEËÏIIGEN GEEST.
geeft van natuurlijke verfchijnzelen de belagchelijkfte verklaaringen. Daar koomen hexen-omgangen, droomen-uitleggers, teken-verklaarers en nog andere bijgeloovigheden van allerleie kleuren en foorten. Men wil niets voor waarheid laaten gelden dat niet in eenen afgemeeten volzin voorgedraagen wordt, of dat niet in eenen fyllogismus, of ineen aangenoomen ftelzel kan gefchikt worden. Men is daarentegens kinderachtig verblijd, als men eenen fyllogismus, of eene andere niets beduidende fpitsvindigheid kan te pas brengen. Men brengt ontijdig logica en fchoolfche geleerdheid te voorfchijn. Men vergenoegt zig met zig door eenen fchijnbaaren voordragt van anderen te laaten hooren , in plaatfe dat men zijne leerlingen of zigzelven waarlijk zoude zoeken te onderrigten. Men blijft aan dubbelzinnigheden en woord-verdraaijingen hangen, waaruit dan fecten-geest en kettermaakerij ontdaan moeten. Zulke gekheden kunnen dikwijls voor de geesten van onkundige zoo befmettende worden als voorheen de melaatsheid voor de lighaamen der morslige was. Tot deezen graad van geoefendheid van geest waren misfchien die monnikken van een Klooster te Oxford gekoomen, welke ons de Heer hearne uit wood befchrijft. Zij verzogten eene deur in den ftads muur, om in het veld te kunnen uitgaan. Ziet hier hun fpitsvindig gefprek met den Koning.
Ma-



VAN DEN WIJSGEERIGEN GEEST. Ü2f
Magistri. Infignijfime Domine Rex!
Rex. Quinam est is ■ os?
Magtstri. Nos fumus de Magistris vestris*
Rex. De quibus Magistris?
Magistri. De Magistris venerabilis Domus aongregationis.
Rex. Qtutnam est illa Domus venerabilis con~ gregationisf
Mag. Infignisftme Domine Rex! ft respicias materiam ex qua, ex cesmento & lapidibus: fi rcs. picias materiam circa quam ,- circa gratias concedendas; fi respicias materiam in qua, in carneterh beata Maria Virginis.
Rex. Duid vult is Magistri?
Magister primus. Infignisftme Domine Rex! volumus ostium factum.
Mag. II. Infignisftme Domine Rex! nolumus ostium factum , fic enim injurabimus proximos, fed volumus ostium fieri.
Mag. III. Nolumus ostium fieri; nam fic nunquam habebimus ostium; fed volumus ostium in faeto esfe.
R ex. Egregii Magistri! discedite & inter vos concordate , & turn demum habebitis ostium.
Langzaamerhand wierdt het 's menfchen geest moede zig met onzin en kinderachtigheden optehouden; hij wierdt het moede altoos in on. zeekerheid en duisternis te zweeven. De krakeelingen der gewaande Geleerden hebben hem overtuigd dat de een zoo veel gelijk,heeft als de p 3 aru



*3* TAK DEN WIJSGEERIGEN GEEST.
ander. Het is, zegt lucianus, als of men! in eene koets zate, waarin men met den kop dan gintsch dan herwaarts knikt. Men moet of altoos als die Advokaat van Venetië andwoorden, of men moet aan de waarheid van het vonnis der Raadsheeren twijfelen: 11 mefe pasfato, zegt de Advokaat, le yostre Excellenze hanno judicato cofi, & questo tncfe nella medefima caufa hanno judicato tutt'il contrario, & fcmpre ben'': d i. „ In de n voorgaande maand hebben uwe Excellentieën zoo gevonnisd en in deeze maand, in juist eene s, zelfde zaak, een geheel tegenftrijdig vonnis ,, geftreeken en altoos goed." Eindelijk begint men omtrent wel hergebragte meeningen , Hellingen en leertïelzels onverfchillig te worden en aan voorgegeeven waarheden te twijfelen. Een geest, die over deeze onzeekerheid verdrietig en ftoutmoedig is, dwingt zig over de hem in de jeugd ingeprente ftelzelen, vertellingen, vooroordeelen en gevoelens henen en wandelt zelf jnet vrijheid en onpartijdigheid den weg der on-dervinding. Hij maakt zig de waarneemingen, proeven en ontdekkingen, welke reeds in voorraad zijn, te nutte ; maar alle moeten hem dienen om den eenvoudigen weg der waarheid uittevinden. In kort, hier vertoont zig de mjsgeerige geest; hier verheft zig die zuivere en laatfte wijsbegeerte, welke wederom over het gebruik en de uitoefening van alle konsten en weetenfehappen haar nut verbreidt. Zij leert den regenten en volkeren hunne rechten enplig-
ten



VAN DEN WIJSGEERIGBW GEEST. »3t
«en, zij waarfchuuwt tegens buitenfpoorigheden en predikt befcheidenheid; zij maakt overal verbeteringen , zonder onnodige veranderingen te onderneemen. Alles moet eindelijk daartoe medewerken om de ongekunftelde waarheid in haar licht te ftellen en het geluk der menfchen te bevorderen.
Uit de gefchiedenis der Wijsbegeerte kan men haar dagelijks lot begrijpen. Zij zal, namelijk, des te meer van de Adams- kinderen miskend en gehaat worden, hoe verder deeze nog van den laatften trap van befchaaving des menschlijkeu geests verwijderd zijn. Als men nog enkel aan beuzelingen en kinderfpel blijft hangen; als men zig nog enkel met anagrammatifchen geest, met fpitsvindigheden , en fophistifche gefchillen in verachtenden hoogmoed opblaast; hoe zou men dan hem niet haaten s die alle deeze gekheden befpot en aan eenen gantsch anderen kant, door angltig twijfelen, of door hardgeloovigheid en voorzigtig herhaalde waarneemingen en proeven den weg der waarheid zoekt? Deeze nu is de Wijsgeer, welken daarom de grootfte hoop nog in de laatfte jaaren verachten en vervolgen zal. Men bejegent de Wijsgeeren gelijk het eens met galileus te Padua ging. Hij ontdekte de vier wagters van Jupiter. Men wederfprak hem, maar verwaerdigde zig niet door zijiaen verrekijker te zien. Protagoras wierdt uit het land gejaagd en anaxagoras in de gevangenis geworpen, omdat zij aangetoond hadden dat
v 4. da



VAN DEN WIJSGEERIGEN GEEST.
de Maan door de Zon verlicht en door de fchaduw der Aarde verduisterd wordt. Dit wierdt te Athene voor eene met den godsdienst ftrijdige leer gehouden, wijl het tegens de tot nu toe gewoonlijk aangenoomen bijgeloovige gevoelens ftreedt. Het begin der wijsheid is zeekerlijk altoos de kennis der Natuur, of natuurlijke kragten en verfchijnzelen. Door deeze wordt eerst de wijsgeerige geest tot verdere uitbreiding gefchikt gemaakt. De Sterrenkunde leert hem van maanverfchijningen, verfchijningen van komeeten, zonne verduisteringen en diergelijke verftandig te oordeelen en bijgeloovige meeningen te verwerpen. De uitvinding van het kompas verbetert de fcheepvaart, den koophandel , welken nu de wijsgeer verder te nutte maakt om zijn verltand te verrijken en om het menschdom nut aantebrengen. De waarneemingen van de verfchijnzelen der elektriciteit laaten tot eene gelijkheid tusfchen hetzelve en den blikzem belluiten. Het vergrootglas ontdekt ons dingen, welke wij voorheen niet'gezien hadden. De leer van de Gezigtkunde verklaart ons de werking van het licht, het bedrog der oogen. Men weet nu dat de regenboog niets bovennatuurlijks is en dat bij denzelven geene gouden fchoteltjens uit den , hemel vallen. In kort, alle konsten en kundigheden kunnen medewerken om 's menfchen geest te vormen en te verrijken.
Een dus uitgebreide Wijsgeerige Geest is als dan ook bekwaam om weder over alle konsten en
wee-



VAN DE« WIJSGEERIGEN GEEST. S33"
weetenfchappen licht te verfpreiden. Hij weet overal de regte waarneemingen cn proeven te doen; hij weet van alles beter gebruik te maaken. Hoe zeer zijn Wijsgeerige Reisbefchrijvingen van die eenes bijgeloovigen en onweetenden onderlcheiden? De wijsgeerige held zal het menfchen - bloed niet nutloos zoeken te verfpillen ; hij zal eer gevangene dan dooden van zijne foldaaten begeeren. De Wijsbegeerte is het beste behoedmiddel dat de meeningen niet in bijgeloovigheid en de godsdienst niet tot afgoderij ontaarten. Het veelgodendom is daarom altoos de godsdienst van het gemeen volk geweest. Wijsgeeren en verftandige Heidenen waren ?er vrij van. Onder de beheerfching der Wijsbegeerte zal de Democratie minder uitgelaaten, de Aristocratie minder opgeblaazen, en de Monarchie minder eerzugtig zijn, zonder wreed te wezen: de inwooner eener heete landftreek zal levendig en vuurig zijn, zonder buitenfpoorig en dweepachtig te worden ; de Dichtkonst zal de waarheid der wijsbegeerte bevalliger maaken ; zij zal haar op het toneel brengen; de muzijk zal onze hartstogten leiden. Pergolese, met metastasio vereenigd, doen hartlijke traa4 uen vlieten.
Als nu de Natuurkunde en alle Konsten dus tot uitbreiding des wijsgeerigen geests het haare hebben toegebragt en wanneer wederom over haar door hem een nieuw licht is verfpreid P 5 ge-



Jg4 VAN DEN WIJSGBERI6EN GEEST.
geworden , zoo verkrijgt de geest altoos wederom andere en gewigtiger kundigheden; namelijk de Zoölogie of de kennis van enkele dieren en derzelver fóorten. Het voornaamfte deel derzelve is dan de Antropologie, de kennis van den Mensch. De Wijsgeer zal einde* lijk op het zedenlijk en natuurlijk behoud van den mensch denken en dan noemen wij hem den Wijsgeerigen ^rts; hij zal eindelijk wetten vastftellen , welke op de kragten, bekwaamheden en neigingen der menfchen gegrond zijn en de gelukzaligheid van enkele menschen ten doel hebben, en wij zullen hem dan den Wijsgeerigen Regent noemen. Men ziet dus dat de wijsgeerige zedenkunde flegts een deel der wijsgeerige geneeskunde is en dat ook deeze, gelijk ook de Staatkunde, of de Wetgeeving op de kennis der Natuur, bijzonderlijk op die van den mensch gegrond is.
Een Burger zou dan , in den wijsgeerigen zin , diegeen zijn, die zig bijzonderlijk met het welzijn zijns naasten bezig houdt. Hij zoekt het menschdom door de Zedenkunde , door de Staatkunde, of door zijne handelingen, voorbeelden, of fchriften nuttig te worden. Vervclgingsgeest, geest van kuiperijen hebben nooit tot het rijk der Wijsbegeerte be. hoord. Doch haar rijk is ook van ouds onein. dig klein geweest.
Nu weet Gij, mijne Heeren Scholastieken ,
Ma-



VAN DEN WIJSGEERIGE*» GEEST. *J$
Mataphyfieken, of wie Gij ook zijt of zijn moogt, wat eigenlijk Wijsbegeertê, Wijsgeerige Geest, Wijsgeerige Jlrts enz. in de waereld te beduiden heeft. Nu heb ik nog enige aanmer. kingen over het eigenlijke temperament van den Wijsgeer te maaken.
VAN



j3«
VAN DWÏEPE RIJ EN VERLICHTING.
Ais het waar is dat de Heer sommering denkt bewezen te hebben, dat de Moor het fcaast aan het aapen -geflagt, de blanke mensch hierop naast aan den Moor grenst, zoo zoude men wel met grond over het algemeen kunnen zeggen: de menfchen zijn als de Aapen. De Heer sommering heeft gepoogd het natuurlijke hiervan aan de hersfen - fchaalen te bewijzen; het zedenlijke ligt in aap-achtige daaden; altoos onrustig, altoos nabootfend , altoos onderneemende en grappig.
Ik wil de zaak hier wat befcheidener neemen en herhaal nu hetgeen ik reeds eens beweerd heb, namelijk, de waereld blijft eeuwig een kind. Duizendmaalen valt zij in dwaalingen, dweeperijen, in onverftand, zij erkent het en vervalt 'er in kort wederom toe.
Men behoeft hier flegts de gefchiedenis, de menigvuldige omwentelingen in elke eeuw in overweeging te neemen, zoo zal men zig zeer ligt van de waarheid van hetgeen ik beweer©
kun.



VAN DWBBfBRlJ EN VERLICHTING. *3/
kunnen overtuigen. Maar een fcherpzinnig waar* neemer zal ligtlijk kunnen ontdekken dat onze dwaasheden, zoo wel als onze groote daaden, altoos op eene verfchillende wijze gewijzigd worden, even als de natuurlijke of zedenlijke aanleg bij het rnenschlijk geflagt verfchillende is. Even gelijk elk enkel mensch zijne bezigheden meest naar de gefteldheid van zijn temperament gewoon is te verkiezen. ,
Het is altoos bij den mensch eene eeuwige aandrift tot onrust, tot werkzaamheid, dikwijls enkel a-apen-vernuft; waarom dan ook een naauw bepaald verfland zig met even zoo veel drift aan gantsch kinderachtige en onnutte bezigheden toewijdt, als de fcherpzinnige zijne aandrift tot werkzaamheid enkel aan verheven of gewigtige voorwerpen vertoont. De domkop befchouwt zijne kleinfte daaden, die dikwerf .enkel in knegtsbezigheden beftaan, als dingen van het grootfte gewigt. De Fat, dat is de van zijne reizen zoo even uit Parijs aangekoomen zot, kent op de waereld niets gewigtigers dan de talenten van zijnen kapper, fnijder en waschvrouw. Overal ligt, namelijk, eene aangeboren aandrift tot werkzaamheid, maar altoos bij eiken in eene betreklijke verfcheidenheid.
Doch niet alleen bij enkele menfchen, maar ook bij geheele volkeren vertoont zig deeze ver* fcheidenheid van menschlijke werkzaamheid en altoos zijn daartoe bij elk menfchen • geflagt phyüfche of zedenlijke gronden.
Ge-



S*,8 VAN DWBBPERIJ EN VBRLICHTIXS.
Gefield dat een ruuw wild volk door het ge. voel van zijne natuurlijke lighaams - kragten tot werkzaamheid opgewekt worde. Het zal zijne tiabuuren overvallen, afrosfen, dóodflaan, pionderen. Hier werkt de natuurlijke aandrift van den fterkeren tegens den zwakkeren en zij wordt aangeprikkeld door zekere voordeden, welke jnen van zulke overwinningen verwagt. Zulke tijdperken zijn 'er bijna onder alle natieën in haare eerfle ruuwheid geweest. Vandaar die bekende verhuizingen van geheele volkeren, om van vreemde landen, als zij hun beter voorkwamen, bezit te neemen.
Doch nu gefield dat men de zedenlijke zijde van zulk een flerk, vermetel en onderneemend volk door valfche grondflellingen bedorven en verhit hebbe , dat men nationaalen haat, godsdienftigen haat, vervolgïngs-geest inde harten deezer menfchen hebbe ingeplant, dan zal 'er geen eind aan het verwoesten en moorden zijn. Ook aan zulke tijdperken heeft het naauwlijks bij eene natie ontbrooken, zoo dra onredenlijke Priesters of andere Dweepers een volkoomen invloed op de gemoederen hadden en kunne bijgeloovigheid en vervolgings - geest na. druklijk wisten inteprenten.
Daar zijn tijden geweest, waarin zekere begrippen van eer en heldenmoed den Herken tot een tweegevegt aanzetteden. De Geest der Rid. «lerfchap wierdt algemeen. Overal zag men dooien-



VAN DWEEPERÏJ EN VERLICHTING. 33J
lende Ridders heldendaaden en avontuuren opzoeken.
Doch nu willen wij ftellen dat bij fterke menfchen door'opweding en levenswijs de fterkte en fpanning der vezelen reeds enigzints verminderd zij; dat de zwaarte en warmte van het manhafte bloed reeds wat veranderd zij; dat de mensch reeds minder tot wilde werkzaamheid gefchikt zij; wij willen nog ftellen dat zulk een mensch door behoefte, opvoeding,of voorbeeld tot ftudeeren zij aangelegd, zoo zal eene natie van zulke menfchen zig zeer waarfchijnlijk tot moeilijken arbeid van den geest, tot diepe en aanhoudende befpiegelingen en onderzoekingen aanzetten. De heerfchende fmaak zal zig alsdan bepaalen om zig op nodige en nuttige weeten. fchappen en onderzoekingen toeteieggen, of hunne duurzaame werkzaamheid zal tot onmaa» tigheid ontaarten om meer te weeten dan voor eenen verftandigen mensch nodig is. Zij zullen dan met moeite hunne poogingen aanwenden om dingen te doorgronden, welke men liever zoude willen vergeeten , als men dezelve doorgrond hadde.
Men moet hier opmerken dat, hoe meer nu de kragt der vezelen en des bloeds verminderd wordt, hoe tederer en beweeglijker de vezelen en hoe levendiger en ligter de omloop eens dun bloeds wordt, des te minder is men tot aanhoudende infpanning opgelegd. Dan zullen, in de glaats van zwaarmoedige diepe onderzoekingen,
op-



«4» VAN DWEEPERIJ EN VERLICHTING.
oppervlakkige geleerdheid enkel tot vertooning, geestige beuzelingen, geleerde aardigheden koomen. Nu neigt men tot onbeftendigheid, tot vermaaklijkheden, tot grappen en dwaalingen, naar de opvoeding of de fmaak der tijden invloed op onze natuurlijke en zedenlijke zijde gehad hebbe.
Hiervan daanishetnu gekomen dat Geleerdheid, Geheimnis-kramerij, Theologie, Natuurkunde, Dichtkonst, Kwakzalverij, Dans, Toneelkonst, Potfenmaakerij, Dweeperij, Heldenmoed, Blodaartigheid, Zwelgerij en Eerbaarheid, dat alles bijna beurtelings zijne tijdperken gehad heeft.
In onze tijden, daar de natuurlijke gefield, heid des menschlijken lighaams minder vast en tederer geworden is , daar de neigingen der menfchen zagter en gevoeliger geworden zijn, daar de onverftandige vervolgings - geest op zijne haatlijke zijde ontmaskerd is; in die tijden, zeg ik, ziet men geene invallen van wilde volkeren, geene ruazende veroveraars meer;daar zijn geene godsdienftige partijfchappen meer, die eikanderen, ter eere van haaren God, onzinnig vermoorden.
Maar dit is egter waar, de neiging der menfchen ftrekt tot onrustige werkzaamheid; zij zoeken zig te vermaaken, zij zoeken boven eikanderen uittefteeken, zig te doen gelden. Waarop is dan thans hunne keuze gevallen? Waarmede houdt zig hoofdzaaklijk dat gedeelte bezig, dat zig voor het verlichte houdt ? —
Nogmaals is men, tot bewijs dat de waereld
ceu-



VAN DWEEPERIJ EN VERLICHTING. S*jf
eeuwig kinderachtig! blijft, op beuzelingen vervallen, op beuzelachtige dweeperijen, die dikwerf zoo fnel wederom vervliegen als zij de hoofden verhit hebben. Onbefchaafdere koppen houden zig ondertusfchen op met fchoolgefchillen en diergelijke grillen. Wederom andere vermaaken het algemeen met bovennatuurlijke droomen, of zij fchrijven fysthematifche boeken» zoo klaar als brandewijn, op den toon van den Martinisten - koran, des erreurs fi? de la verité en diergelijke. Gewigtige zwaare onderneemingen, nadruklijke dweeperijen, en fchielijke omwentelingen zijn in zulke tijden niet te dugten , omdat zij dan niet gefchikt zijn voor de natuurlijke en zedenlijke gefteldheid der menfchen. En wel kan zoo iets hevigs des te minder bij eene natie ontitaan, hoe meer zij naar den toon van de hedendaagfche verlichting gevormd is.
Hiervandaan bemoeit men zig zoo algemeen, omdat men zoo algemeen verlichte werkzaamheid toonen wil, met het ftigten van geheime Orden, maatfchappijen of broederfchappen ! men wil nog alles van het weleer even zoo dweepzugtig Oosten afleiden: men bedrijft vrije metfelaarij op allerhande wijzen. Men is Rofenkruisfer, Martinist, Illuminaat. Men wijdt zig aan de Alchymie en aan alles wat maar won. tïerbaar of geheimnis fchijnt te zijn. Men ziet fpooken, fpreekt zelfs ook wel met hun. Men magnetifeert, desorganifeert, alles naar de nieuwite Parijfche en Duitfche mode; in kort men is
11. Deel. Q dat,



$4* VAN DWEEPERIJ EN V'ER tICHTIN G.
dat, waartoe de natuurlijke en zedenlijke aanleg thms het lief werkzaam menschlijk geflagt, volgens den 'natuurlijken loop der dingen , heeft moeien brengen.
Dat 'er weder poleraieke en orthodoxe fchreeuwers zijn, welker werkzaamheid daarin beftaat oraoveral geheime zamenzweeringen en gezelfchappen, overal van gevaar voor hunnen godsdienst, en zendelingen van de tegenpartij te droomen en dus weder regt met luider ftemme den vervolging-geest te prediken, waaraan zig tog geen verftandig man ftoort: ook dit onverwagt verfchijnzel onder menfchen, die zoo gantsch overluid aanfpraak op verlichting maaken mogen, heeft zijnen grond in den hedendaagfchen natuurlijken, zedenlijken en ftaatkundigen toeftand van zulke menfchen • kinderen. Het is maar eene andere wijziging van het ftok- paerdjen. Vader hardouin erkende zelfs , in viruilius Heldendicht, den Heere jesus Christus in ene as, en de Christlijke Kerke in horatius minnares; hij vondt eenen Atheist in eiken verftandigen man, die niet van zijnen dweepzugtigen aanhang was. Ongelukkig egter heeft elke godsdienst zijne hardouins. Ook noemt men in eiken godsdienst de werkzaamheid van hem, die 'er op uit is om de herten der menfchen te beheerfchen en die zig tot dat oogmerk van zekere kabaaien en kuiperijen bedient, welke diegeené zelfs vervolgt, die niet van zijnen aanhang zijn cn uit de beguicheling zijner bekeerlingen zijn
ei-



VAN DWEEPERIJ EN VERLICHTING. fl^jjf
eigen voordeel of het voordeel van zijne partij , ten doei heeft; zulke onredenlijke werkzaamheid •heet men in onpartijdige ftreeken Jefuiten geest of men houdt haar voor dat, hetwelk men tot hiertoe door Jefuiterij heeft willen betekenen. Voor het overige mag zulk een held voor of tegens de Lojolisten fchreeuwen, zoo veel hij wil; hii is en blijft altoos de eigenlijke Jefuit in den echten zin.
Laaten wij nu tot de oorzaaken koomen waar om in onze tijden, waarin men overal zoo over. luid van verlichting fchreeuwt, het gezond menfchen - verftand fchijnt verloren gegaan te zijn, waarom hedendaags de waereld met zulk eene dolheid op grillen valt en van de eene dweeperij geheel overijld in de andere (lort?
Om het kort te maaken, zoo zegge ik dat de hedendaags gewoonlijke ziele-onpaslijkheid, of, om het nog duidlijker te noemen, dat de ftamva. der van ons flokpaardjen niet anders is dan eene zedenlijke hijsterie, die de overhand gekregen heeft. Het is eene zwaklijke ongefteldheid der zenuwen van het lighaam en van de ziel, zielevapeurs zijn het, mijne Heeren en Dames, en anders ter waereld niet.
Het zou zelfs zoo moeijelijk niet 'zijn gantsch waarfchijnlijk te maaken dat de grond van het kwaad hoofdzaaklijk op onze opvoeding rust. Door haar wordt de natuurlijke en zedenlijke zijde der hedendaagfche menfchen reeds zoo voorbereid, dat bij de geringde gelegenheids-oorzaaken zulke Q a dwaas.



•4* YAN DWEEPER IJ EN VERLICHTING.
dwaasheden, ik wil zeggen, zedenlijke ziekten, gelijk zij nu in zwang zijn , in haare gantfche kragt uitbreeken kunnen; dat men bij dat alles nog van de grootfte verlichting droomt en geheel en al gelooven mag, bij eene volkoomene zieleonpaslijkheid , zig onvergelijkelijk wel en veel beter dan andere onbezogte menfchen te bevinden, juist zoo als in zekere huizen, daar de grootfte gek altijd denkt dat hij de verftandigfte is.
l Ik neem hier het woord opvoeding in den uirgeftrektften zin. Daartoe rekene ik geboorte, levenswijs, leefregel, wijze van verlichting, welke wij ontvangen, en hetgeen waarop wij ons toeleggen. In kort, ik verftaa door opvoeding bijna alles wat op onze natuurlijke gefteldheid en zedenljjke neigingen enigen invloed hebben kan.
Het zoude wel 'overtollig zijn de menigvuldige oorzaaken te ontleeden, welke medegewerkt hebben om het phyfieke van ons lighaam zwakker te maaken, namelijk om de vastigheid en kragt der fpier-vezelen en om de manlijke zwaarte en dikte van ons bloed te verminderen De ongefteldheden onzer ouderen , de weekheid van onze levenswijs, de ophooping van menfchen in groote .fteden, het gebrek aan lighaamlijken arbeid, de angftige keuze van weeke fpijzen en zoo veele andere oorzaaken hebben de fterke vaste lighaamen van "onze voorvaderen bij hunne, nakoomlingen in tedere, ligt beweeglijke,
aan-



VAN DWEEPERIJ EN V f R L ICH TI NG.
aandoenlijke lighaamtjens veranderd. Over het algemeen is het tog waar dat, hoe meer de geest bearbeid wordt, hoe meer de kragten van het lighaam terug blijven.
Andere hebben ook reeds aangemerkt welke verandering in het Èuropisch menfchen geflagt door den handel in Indien en door de ontdekking van Amerika gekoomen is. De fpecerijen, de thee, de kofBj, en in het algemeen alles wat tot de weelde behoort, het kaartfpel , dat de menfchen gezellig maakt en de hevigere hartstog. ten ontftemt, de boekdrukkerij en de daaruit ontflaane dolheid om te leezen en te fchiijven, de noodzaaklijkheid van volkeren te befchaaven, te verlichten konden den mensch noch in den phyfifchen, noch in den zedenhjken toeftand laaten, waarin zijne voorvaderen geweest zijn.
Dus zijn eensdeels de phyfifche ontzenuwing van den mensch, anderdeels de door kwalijk begrepen verlichting veroorzaakte zedenlijke zwakheid de waare grondflagen van onze gemelde ziekte; zij zijn de grondflag van die ziele- va* peurs, die ons zoo dikwijls ontroeren en zoo zeer verontrusten. Maar zij zijn ook de gunftigfteomflandigheid voor eiken dweeper of bedrieger, die zijne konstftukjens aan ons te werk wil ftellen. Bij ruwere, vastere en koudbloediger menfchen zouden alle Gasfneriaanfche en Mesmeriaanfche kunstgreepen zonder gevolg geweest zijn. Daar behooren zwaklijke menfchen, prikkelbaare inbeeldingskragt, in kort hijsterieke gefteldheid Q 3 de*



94*5 VAN DWEEPERIJ EN VÉR. LICII TIN 9.
der ziele toe , wanneer elk , die lust 'er toe heeft, of daartoe beroeping gevoelt, zijn proefftukjen naar welgevallen aan ons doen zal. Even zoo is het ook in het phyfieke onze hyfterieke tijden gelegen. De Geneeskundigen weeten het hoe ligt het hun thans valt gevoelige of zenuwzieke lijders gezond of ziek te redeneeren.
Die nu wil kan ligt inzien dat hedendaagsch bij onze oefeningen dat ernftige, nadrukiijke , manlijke niet meer plaats grijpt. Ongelukkiglijk wordt het gewigtige in de weetenfchappen tamelijk verwaarloosd of men ziet voor gewigtig aan wat enkel grappen werk is. Men wil over alles leezen, van alles weeten en legt zig op kleinigheden toe, welke het beter ware niet te weeten. Men gewent zig aan eene overmaat van gevoel, aan het fentimenteele en wordt voornamelijk door het leezen van romans en diergelijke beuzelingen daartoe verhit. Men beftudeert de waare grondftellingen der Natuurkunde over de eigenfchappen en kragten der lighaamen niet; maar inen vermaakt zig met elektriefche of andere in het oog loopende proeven als met fpeelwerk tot tijdverdrijf. Dus is men ook niet in ftaat van verblindende of in het oog loopende verfchijnzelen naar echte natuurkundige gronden te redeneeren. Dus zijn diergelijke gebreken in onze foort van verlichting oorzaak dat onze zedenlijke zijde even zoo zwak, zoo prikkelbaar, zoo hyileriek geworden is als reeds de phyfifche door levensWijs en opvoeding was. OBgeltadigheid, ligtzin-
nig-



VAN DWEEPERIJ EN VERLICHTING. SA]
nigheid, beguicheling, dweeperijen zijn 'er het gevolg van.
Eene vergelijking tusfchen eene Juffer , die phyfiek hyiterisch is, en tusfchen onze dweepers of diegeene, welke aan ziele vapeurs lijden, zal de van mij beweerde overeenkomst best voor oogen (lellen. De hyllerieke Dame lijdt ellendig enkel bij het zien of ruiken van een onaangenaam voorwerp; eene onverwagte flegte tijding veroorzaakt haar verfchriklijke toevallen; dikwijls verwekt eene enkele gril de hevigfle zenuw, trekkingen , vapeurs, die de omflanders doen fidderen ; terwijl daaitegens een gehard man van een vast zenuw-geftel bij hetzelfde gezigt, bij denzelfden reuk, bij dezelfde treffende tijding zonder gevoeligheid of ontroering bij zig zeiven bedaard blijft. Nu brengt even zoo elke fchijn van geheimzinnigheid , van het wonderbaare, elke dweepachtige toeroeping onze zoogenaamde verlichte koppen in de uitterfle hitte of trilling, waarbij een aan lijf en ziel vaste, koudbloedige overlegger of twijfelaar gantsch onbewoogen in zijnen natuurlijken toefland blijft. Dat bij de hyflerifche Dame teêrheid der vezelen, zwakheid van maag en der ingewanden of fcherpte in de vogten te weeg brengt, dat wordt bij den verlichten , behaiven de lighaamlijke zwakheid, door het fentimenteele, door het Iee« zen-, al te oppervlakkige gronden in phyCfche of natuurlijke kennis, door vrouwlijke weekheid des karakters veroorzaakt.
Q 4 Ook



«4? VAN DWEEPERIJ EN VERLICHTING.
Ook heeft bij de geneeswijze der phyfifche en zedenlijke hyfterie de grootfte gelijkheid plaats. Als bij eene Dame de phyfieke hyfterie tot eenen hoogen graad gekoomen is, moet de ziekte waarlijk niet terftond met zeer kragtige verfterkende middelen behandeld worden. De piikke'baare lijderes beeft in het koud bad, is als of zij (likken zal en kan in lang niet weder tot zig zelve koomen. De ftaal-middelen zijn haar zwatr in de maag en veroorzaaken angftigheid. De koorts-bast bezwaart of gaat onverteerd door. De vlugge prikkelende middelen verwekken dikwerf krampen, fidderen en beeven. Dus moe. ten ook de maag en zenuwen van langzaamerhand verfterkt worden. Even zoo zal men de zie'e vapeurs der verlichten in den hoogden graad verbitteren, als men hun in eens het voor hunne oogen onverdraaglijk helder licht der eenvoudige waarheid voor het gezigt wil houden; als men hun terftend hunne geliefde boeken, plegtigheden, vermaaklijkheden uit de handen wringt, als men hen zoo in eens vergen wil geene dwee-> pers , of geene bedroogene meer te zijn. De kinderen weeten het meest ook wel dat de haas de eieren niet legt eu egter laaten zij zig alle jaa, ren zoo gaerne weder van den haas eieren leg-.
gen00' Het
(a) Voor den Kederlirdfchen' Leezer eischt dit eene opheldert Even gelijk men in ons Vaderland neg de gekheid heeft
va»



VAN DWEEPERIJ EN VERLICHTING. 2Xf
Het is eene algemeene waarneeming dat eene hyfterieke Dame met de jaaren beter wordt naar maate door de jaaren haare zenuwen vaster en beweeglijk werden en naar maate zij zig zelve meer aan haar lijden gewend heeft. Even zoo zeeker is de waarneeming, dat in onze tijden geene verblinding, geene dweeperij van duur is. Dikwijls verloopen 'er flegts weinige jaaren of men heeft de in het begin zoo gewigtige zaaken bijna reeds weder, op den naam na, vergeeten. De broeders bejegenen zig nu, zien elkandere» en lagchen, gelijk weleer in Rome de Wigchelaars. Alle dweepachtige hitte is opgehouden; huizen, huisraad, ordenstuig, aphotheeken, drukkerijen worden aan den meestbiedenden verkogt; of de een of andere flimme broeder heeft die reeds na zig genoomen en tot zijn voordeel geweeten te gebruiken.
Even zoo verdampt ook van zelf weder de hitte der Polemieken of Orthodoxen. Palliative zijn best voor hun, gelijk voor de Italiaanfche Dames als zij, ergernis ontvangen hebbende, in
ftuip-
van den kinderen wijs te maaken dat *.en St.. Nicolaas lekkernijen brengt, zoo maakt men in Duitscbland den kinderen wijs dat de haas de fraai geverwde eieren op Paaschdag koomt leggen, waartoe men hen nestjens in den hof laat maaken, waarin zij nedergelegd en door de kinderen gevonden worden, Vestaalss,
Q5



S5» VAN DWEEPERIJ EN VERLICHTING*
ftuiptrekkingen vallen. Men geeft haar enige maaien zoo veel als op de punt van een mes liggen kan van poeder van kreefts-oogen, en een glas water, bij diergelijke voorvallen, heeft mij eens- een ervaren Italiaan gezegd.
Men zal mij veelligt eene tegenwerping uit de gefchiedenis vandenhedendaagfchen oproer-geest maaken, en dien als een voorbeeld van manlijke kragt en vasten moed bijbrengen. Voor mij bewijst zij egter juist het tegendeel. Volkeren, die nu over geluk en ongeluk hebben leeren redeneeren , die j gevoeliger voor druk, armoede en dwinglandij geworden zijn, of ook uit onbezonnenheid dat voor dwinglandij kunnen houden dat in den grond geene dwinglandij is. Volkeren, die door den ftaatkundigen invloed van vreemde Hoven of eigen, baatige Graoten, op hun ongeluk oplettend en tot opftand aangevuurd zijn geworden, gelijk het geval met onze nabuuren , de Franfchen, kan geweest zijn, kunnen mij nog geen blijk van een kragtig menfchen geflacht geeven. De Franfche werkzaamheid is opbruisfching, oploopendheid, die dan ook even zoo fnel weder bedaaren zal als of men haar met kreefts-oogen-poeder en koud water hadde nedergeploft. De Duitfche werkzaamheid is navolgingsgeest van alles •wat Fransch is, waartoe ons, helaas! tot nog toe onze groote en kleine heeren zelve op alle wijzen voorbereid hebben. Alles fpruit uit groo-
ter



VAN DWEEPERIJ EN VERLICHTING. 2$t
ter prikkelbaarheid, uit fpoediger terugwerking of uit dat, hetwelk ik hyfterie genaamd heb.
Nog eens: onze Dames zouden zeekerlijk niet zoo met hyfterieke kwaaiengefukkeld hebben, als zij van fterke ouderen geboren en haar lighaam en geest niet van de jeugd af aan door koesteren bedorven waren geworden. Even zoo zouden onder de verlichte het teêre, ligtzinnige, dweepachtige , beuzelachtige , veel zeldzaamer worden, wanneer zoo wel geest als lighaam door eene manlijke opvoeding vaster en koudbloediger gevormd waren.
In geval ik nu eenen zoon op te voeden hadde , zoo zoude mijne eerfte zorg zijn hem aan lijf en ziel hard te maaken. Het is gemaklijker eene nog tedere ziel naar willekeur te vormen; maar het is ten uiterften moeijelijk het aangenoomen en eens ingeworteld karakter weder te veranderen. Daar nu niets gefchikter is om ons tot braafheid te gewennen en onze hartstogten te bedwingen dan het voorbeelden de omgang, zoo zou ik mijn uitterfte best doen om mijnen zoon zelf het voorbeeld en zulken omgang te verfchaffen, waar naar ik Wenschte dat hij ge. vormd werde. De enkele omgang met eenen deugdzaamen mensch zal altoos kragtiger op het hart werken dan alle regelen.
Dan zoude ik mijnen zoon zeggen: Wees niet onrechtvaerdig : doe niemand kwaad; maar word ook maar zelden tot de werkzaamfte goedheid, tot deelneemend medelijden, en tot goedkeuring
weg-



ïJS VAN BWEEPERIJ EN VERLICHTING.
weggevoerd; twijfel aan alles wat men u voorpraat en dat niet op natuurlijke wetten gevormd is. Stel alle die overwijze droomerijen der Geleerden, die gij niet begrijpen kunt en welke ook geen verftandig man voor u begrijplijk kan maaken, als onzin terzijde. Wijsheid moet klaar en eenvoudig zijn. Dan zult gij zeekerlijk niet voor een diep Bovennatuurkundige doorgaan, maar ook voor geen Myftieke, Dweeper, of Gek gehouden worden. Gewen u, zou ik verder zeggen, zoo veel het mogelijk is, niets in de hitte uwer hartstogten te doen; dan zult gij veel zeldener over eene uwer daaden berouw behoeven te hebben. Ik zou u flaan, zeide s ocrates tot zijnen flaaf, als ik niet in toorn was. Twist niet met eenen onweetenden; dring hem uwe onderrigting niet op; die niet iets geleerd heeft, wil ook niet iets leeren. Men liegt om andere te bedriegen of omdat men van andere is bedrogen geworden; lieg niet, mijn zoon; maar wees op uwe hoede om u van geenen leuge. naar te laaten mislei Jen.
Niets dan eene wijsgeerige koelheid en ingetogenheidkan ons, in onzen tijd, gelukkig maaken en tegens overijling beveiligen. Harding van de ziel en van het hghaam zou dan de eerfte grondflag zijn, waarop de opvoeding van mij« neh zoon gegrond zoude wezen. Alle de groote verdrietigheden, welke ik in mijn leven ondervonden heb, fprooten uit eene overmaat van goedheid, toegeevendheid,weldaadigheiden vertrouw*



VAN DWEEPERIJ EN VERLICHTING.
trouwlijkheid. Alle de beguichelingen, waaraan ik blootgefteld was, ontftonden daaruit dat ik, in de eerde hitte, de menfchen voor beter of grooter hield dan zij wezenlijk waren, dat ik onverftaridigè grollen als iets geleerds of fcherpzinnigs befchnuwde, dat ik te ligt op de vertellingen van andere vertrouwd heb.
Mijn zoon! laat altons het rigtfnoer van uwe handelingen de eer of fchande zijn die uit dezelve ontftaan moet. Ik moet u bekennen dat mij de daad van dien Lacedemonifchen jongen zeer behaagJ heeft: Neen! riep hij, toen men hem gevangen nam , ik zal in het geheel geen flaaf worden. Hij hieldt zijn woord. Bij de eerde flaaffche en vernederende daad, welke men hem opleide, liep hij met zijn hoofd tegens den muur. Ook mishaagde mij de daad van eenen grecinus julius niet, als hem fabiüs persicus tot zijne behoeften eene fom gelds ten gefchenk boodt. Hij iloeg het af en zeide tot zijne vrienden: Zou ik weldaaden van eenen man aanncemen* met welken ik niet aan tafel zoude mogen zittenr Een wijze duldt gevaar, we-
derwaerdigheden, maar hij zoekt die niet. Als gij de bedreigingen van andere, de voorvallen van fchriklijke wederwaerdigheden met koele bloede onder de oogen ziet, zoo zal alle gevaar meer dan de helft verminderen. De vrees moet niet in uw hart woonen. Hetgeen daar men uit vrees toe befloot, was zelden wel gedaan.
Zoo ik u naar groote (leden of vreemde landen zond, zoude het alleen zijn om u gelegenheid te geeven van andere menfchen, van welke
ft



*54 ▼•*-N DWREPERIJ EN VERLICHTING.
gij nu overgroote gedagten hebt, in grootere menigte en in hunne regte waarde en onwaarde te leeren kennen, zoo het nog anders gelukt is u zoo verre te brengen, dat gij nu met koele bloede beoordeelen kunt. Wij hebben altijd des te grooter of wonderlijker denkbeelden van de dingen, hoe verder wij van dezelve verwijderd zijn. Wij zijn groote kinderen, zegt seneca, bijna in alles den kleinen gelijk. Kleine kinderen vreezen voor hunne nabeftaanden, bekenden, makkers, zoo dra deeze gemaskerd zijn. Men leere doch elke zaak en eiken perfoon het masker afligten , dezelve onder hunne natuurlijke trekken te befchouwen, en wij zullen vinden dat zij niets verfchriküjks bezitten dan de vrees, welke dezelve voorgaat.
Veel leezen vermaakt, maar aanhoudend leezen maakt geleerd. De dolligheid van alles te willen leezen is nog eene voornaame bron om het lighaam, zoo wel als de ziel, ziek en zwak te maaken. Ik zou mijnen zoon het leezen van bijna alle romans en alle diergelijke fentimenteele boekjens verbieden ; maar de beroemde werken, welker waarde in eeuwigheid zal blijven, de werken van eenen cicero, hora-
TIUS, SENECA, H O B JJ E S , LOCKE, M O N" TAIGNE, VOLTAIRE, ROUSStAU, GIBbon, ROBERTSON, gellert, LESSING,
en diergelijke meesterftukken, zouden, buiten de gefchriften, die tot zijn beroep behoorden, zijn ernftigst leeswerk uitmaaken. In de natuurkundige kennis moest hij geheel vaste grondflagen leggen. En dan ftaa ik 'er voor in dat hij
zig



tan dweeperij en verlichting,
=55
zig niet ligt door de eene of andere dweeperij zou laaten verrasfchen.
En dan, mijn Zoon! zie de dwaasheden van andere menfchen-kinderen lagchende aan. Gewen u niet de dwaasheden van den grooten hoop met onvoeglijkheid, met ergernis, of aan haare donkerite zijde te befchouwen; maar kies liever daarvan het be'agcheliike; wantik wenschte dat gij, zoo veel mogelijk, gerust, vergenoegd en gelukkig zoud leeven. En dan is het beter de voetftappen van e<.nen democriet, dan die van eenen heracliet te drukken, heeft wederom Vader s ene ca gezegd.
Ik moet hier nog een voornaam punt aanroeren, dat de vorming van jonge lieden betreft. Dit is de in Duitschland zoo menigvuldige Univerfiteiten, van welke ik voorheen geheel anders geoordeeld hebbe dan ik het thans bevinde. Ik heb ergens op enige gronden beweerd dat Univerfiteiten niet in Refidentie- plaatfen en voornaame fteden voegden; doch ik heb nu genoegzaame reden gevonden om mij geheel van het tegendeel te overtuigen. Ik zie den jongeling, die in eene groote ftad is opgevoed, als een veel bruikbaarer fchepfel voor het geheel aan, voor welk hij tog gemeenlijk als geftudeerd perfoon beftemd is. Want van den Student wil men nog eens eenen nuttigen Burger , Zielzorger, Rechter of Staatsman maaken. Up de eenzaame Univerfiteiten heeft men dikwerf van de gemeende dingen, die tot het Hof- of Stadleven of tot de groote waereld behooren, in het geheel geen begrip. De jongeling leert in eene groote ftad in-
te-



•tgS VAN DWEEPERIJ EN VERLICHT IN f?i
tegendeel zulke dingen reeds door oefening en omgang kennen. Hij zal zig befchaafder zeden, aangenaamer levenswijs door voorbeelden aanwennen, geliik hij zig opeenzaame Univerfiteiten onder onbefchofte medgezellen aanruuwheid en dikwerf aan onbefchaafdheid pleegt te gewennen. In groote fteden zal hij die wilde fchuuwheid bij Grooten afwennen, daar niets fchuuw maakt dan de nieuwheid of ongewoonheid der voorwerpen. Dan gaapt hij niet elke monteering, elk ordenslint, niet elke vergulde zaai met open mond aan. De menigvuldigheid van voomaamere en geringere menfchen maakt dat hij eerder de menfchen op haare egte waarde weet te fchatten.
Ook voor de Heeren Profesforen zou veelligt niets zoo heilzaam zijn als het woonen in groote fteden ; dan verliezen zij hunnen gewoonen boerfchen hoogmoed, hunne haatlijke 'pedanterie, hunne laage twistzugt. Zij zullen buigzaamer en voor het beoefenend gedeelte hunner ftudiè'n bruikbaarer worden. In eene groote ftad valt eene Profesfors-kabaal geheel oneindig in het kleine. Ook zou het Mevrouw, en Mejuffrouw de Profesfors dogter, zeer moeilijk vallen eene rol te fpeelen en de magt te krijgen om eenen eerlijken man, eenen gefchikten Hoogleeraar te kwellen of geheel zijn brood en eer te beneemen. Het doet mij leed dat men zulke voorbeelden van beroemde Duitfche Univerfiteiten verhaalt en ik geloof dat men ook dezen hedendaagfchen Univerfiteitstoon als een toeval van de heerfchende ziele hyfterie , of als eene telg van de hedendaagfche verlichting te befchouwen heeft.
ElNJDE VAN HET TWEEDE DEEL»