01 1817 8722 UB AMSTERDAM  VERHANDELING OVER DE VOORNAAMSTE DIE DEN SCHEEPS-HEELMEE STÈREN o p 's LANDS SCHEPEN vak OORLOG KUNNEN VOORKOMEN, DOOR GEVALLEN DIENAANGAANDE GESTERKT; MITSGADERS OVER HET niet OF al AFZETTEN der LEDEN. DOOR G: TEN H A A F F, CW Premier Cbirurgyn by 's Landt Leger-Hospitalen, Stads en Scbielands Cbirurgyn, Examinator by de Oost-Indifcbe Compagnie te Rotterdam, Operateur van den Steen te Delft, Lid van de Unllandfche Mtatfhappy der [Vetenfcbappen te Haarlem, van bet Bataafscb Cenootfcbap der Proefondervindelyke Wysbegeerte te Plot ter dam , en van bet Provinciaals Cenootfcbap der Konjien en fVetenfcbappen te Utrecht. Te ROTTERDAM, By reinier arrenberg, 1781.'  Factie eft inventis addere.  AAN 9! EDELMOGENDE HEEREN GECOMMITTEERDE RADEN v TER ADMIRALITEIT OP DE M JL Z Mo WORD DEZE VERHANDELING OP II KT OOTMOEDIGSTE OPGEDRAGEN, DOOR DERZELVER ALLERGËHOORSAAMSTE E N BEREIDWILLIGSTE DIE NAAR G: TEN HAAF &  L Y S T DER NOODIGE INSTRUMENTEN, voor eenën ter ZEE VARENDEN C H'IRURGYN. Een Tas of Koker met de bekende Zak-Inftrurnjenien; die_alte goed in foort moeten zyn. Een Koker mee zes of meer Lancetren'. Twee besre welfnydende Scheermesfen. Alle de Werktuigen, die tot den Trepaan behooren en hier by een dik. Scheermes met een vast hegt De Inftrumenten, die tot het afzetten der leden yereischt wordt ; dan alle de fnydende moeten verdubbeld , en c kromme Mesfen kleinder dan de gewoone in foort zyn; met a of 3 Tourniquets van Petit, onderfcheiden in grootte; Twaalf kromme .Naalden , in foort; een welgemaakte , dat is geen te dikke Arterietang, die eenen ronden bek heeft'een klein Zaagje met twee of drie bladen van eea Horologieveer, die af en aan kunnen gefchroefc worden. Een Fragmenttang. Een groote en kleiner Catbeter. Twee TröisqÜaris, onderfcheiden in grootte of een met een ronde en een met een platte buis. De Inftrumenten, tot de Breukfnyding dienftig De Inftrumenten, om Tanden en Kiezen te trekken Een lange baleine Sonde , daar aan het einde een lpongie zeer wel is vast gemaakt. Zilvere of ivoore Spuitjes enz. Om de Inftrumenten voor roest te bewaren moeten dezelve , volgens den ondervindelvken raad van eenen voornaamen Scheeps Heelkundigen alleenlyk van tyd tot tyd met eenen zeer droogen linnen lap afgeveegc worden. IN-  Éladz. t I H L £ I 13 I N G> BEVATTENDE EENIGE ALGEMEENE ZA AKEN5 TOT DEEZE VERHANDELING BETREKKING HEBBENDE. Dat de Zeelieden een voornaam deel der mcnfchelykeMaatfchappye uitmaken, cn tot den welvaart en bloei van het Gemeenebest zeer veel toebrengen, zal niemand, die eenig denkbeeld van de Zeevaart en Koophandel heeft, kunnen ontkennen; maar wanneer wy overwegen de gevaaren en toevallen, waar aan de gemelde lieden, door de onbeftendigheid van het dobber . :de Element, waar op zy verkeeren, zyn bic ot gefield, en vooral wanneerze geroepen worden, om hun Vaderland tegen den aanval der vyanden te befchermen , en den Roveren der Scheepen aan te vallen of het hoofd te bieden enz:, (dit immers gefchied niet dan door wederzydfche hevige aanvallen of gevegten , waar door de dapperfte en roemwaardigfte voor hun Vaderland flrydende Mannen vceltyds gevaarlyk jafomwylen dodelyk gewond worden) Zo is het van de hoogfte noodzakelykheid, dat de Zeelieden van kundige en ervarene Heelmeesters vergezeld worden, ten einde zy zich onbefchroomd in de gevegten kunnen inlaaten, én in de hoope verkeeren van gelukkig en fpoedig van hunne kwetfuren te zullen geneezen' worden, en wederom in ftaat te geraken van A an-  2 Inleiding. andermaal met vernieuwden moed en dapperheid den vyand het hoofd te kunnen bieden. De Heelmeesters moeten ten dien einde den ftaat en aart van het gebrek, met eenen opflag van het oog weten te kennen en te onder, fcheiden; dwaalen zy hier in, dan zal de genezing meer van het blinde geluk, dan van de Regelen der Kunst afhangen. — Nooit moet hy Operatiën van eenig gewigt ondernemen, ten zy hy van de hooge noodzakelykheid overreed zy, dat de Lyders langs genen anderen weg te redden zyn; hy moet dan ook niet dralen, maar dezelve fpoedig ter uitvoer brengen ; echter door verhaasting nimmer van 't echte fpoor der genezing afwyken. — De toevallen, die op gewigtige heelkundige bewerkingen kunnen volgen, moet hy op de bedagtfaamfte wyze en door de zagtfte en allergepaste middelen tragten voor te komen, of, zo ze onverhoeds waren opgekomen, wegnemen. Verder regeld hy de genezing naar de beste gronden, en door de beproeffte hulpmiddelen. Dus doende zal hy aan het oogmerk der Heelkonst, die aan gekwetite en elendige Lyders genezing belooft, op de zekerfte wyze voldoen. Dan om dat rer misfchien thans weinige of geene gevonden worden onder de Heelmeesters, die op 'sLands Scheepen dienen, welke gewigtige Zeeflagen, waar door zy als in een ogenblik eene groote menigte zwaar gewonden , die hunne hulpe vorderen , krygen, hebben bygewoond , zo kan men van hun die nodige handigheid, oordeelkunde, bedaardheid, vaardigheid van geest, die ter behandeling .  inleiding. 3 Ilrig ëri behoudenis van zwaar gewondenè vereischt word , niet verwagten. — Hierom is het, dat ik deze Verhandeling, welke ik hoop dat hun, en vooral den jongen Heelkundigen, in netelige gevallen voor een raadsman ver. {trekken mag, gclchrcveh heb. — Ik vond my hier toe te meer opgewekt, om dat ik meen, dat in hulpvorderende tydsomftandigheden het een ieder zyn pligt is, in zyn post het zyne, tot welzyn van het Gemeenebest, toe te brengen. Het is eene beweezene zaak in de" Heelkunde, dat het éérfte verband van eenen zwaar gewonden zeer groten invloéd op de geheele genezing maakt , ja vceltyds de dood of het leven ten gevolge hebben kan: by voorbeeld; I. Een Lyder zwaar gewond zynde, met gevolg van eene hevige bloedftorting, maar het geopende vat onder het bereik van den Heelmeester zynde, zal deeze door een gepast verband de bloeding, die anderzints dodelyk zyn zoude, niet alleen fluiten; maar hy zal door dat zelve verband den invloed van bloed, 't welk ter voeding en onderhouding van het leven vereischt word, dermaten weten te matigen, dat het deel maar zo veel invloed heeft aan den eenen kant, dat het niet verfterve, en aan den anderen kant niet zo veel, dat 'er een nieuwe bloedftorting kan veroorzaakt worden, en aldus kan zo een gewonden gelukkig genezen worden. 2. Een beenbreuk, met eene wonde, fterke verplettering, uitftorting van bloed enz., kan, wanneer het bloed door infnydingen ontlast word enz., door tyd en rust gelukkig genezen worden, zo als ik door veele voorbeelden zouden kunnen bevestigen; A 2 maar  4 Inleiding- maar het bloed niet ontlast, losfè fplintefs niet weggenomen, en de breuk kwalyk gezet, zo dat de fcherpe beenpunten in het beenvlies en het naburig vleesch fteken , en een te vast verband aangelegt zynde enz:, zullen 'er fpoedig hevige toevallen, als pyn , koorts, zwelling , ontfteking , verfterving enz:, die. de dood veroorzaken kunnen, volgen. Dus zal een eerfle verband aan het gewenschte oogmerk , ter redding dezer noodlydende en fpoedig htflpvorderende Lyders, voldoen, moet het zelve vaardig, en in de juiste order , naar den aart der kwetfing en met de gepaste middelen enz: aangelegt worden want dus doende zal men de toevallen, die te' vrezen zyn, voorkomen. — De kundigheden, die hier toe vereischt worden, kunnen alleenJyk door goed onderwys, naarfiigheid, oordeelkunde en ervaring verkregen worden. Zo dra, of alvorens men befpeurd, dat men {laags geraken zal, moet men den Heelmeesterért eene veilige plaats, om zelve niet gekwetst te kunnen worden, aanwyzen, alwaar zy ongeftoord, met overleg en oordeel, hunne verbanden en operatiën kunnen ter uitvoer brengen. Dan waar deze veilige plaats best te maken is, laat ik aan het oordcel der Officieren en Heelmeesters zelve ter beoordeling over. — De plaats befïemd en klaar gemaakt zynde, moet'er, zo veel mogelyk, alles wat tot gemak voor de Lyders in het verbinden, als bekwaame zitting, gemakkelyke ligging enz. dienftig is, in gereedheid gebracht worden. — Verder de hulpmiddelen en alles wat tot het verband behoord; potten of emmers met zuiver water, waar in fpongiën gelegt zyn; een pot met  Inleiding. 5 met warm water, waar in Salpeter gefmolten is; een of meer flesfen met Azyn, Brandewyn, Campher-Brandewyn ; de Balf: Sapon. , Balf: Opodeltoch, de Balf: vitce exier.: de Spir: 1herebint: de Sol Amman: de Spir: Setl: Amman: de Snir: Carminativ: Spir: Citri; het Liq: mineral.: de Tin&: myrrh: Tintt: Succ: witte Wyn enz. Voorders Agaricus, Bovist, ftukjes fyne fpons, fommige kegelwys gefneden , ronde balletjes van fyn plukfel, wieken van plukfel en van werk in foorten , met eene groote hoeveelheid plukfel en werk ; compresfen van oud linnen in foort , zwagtels onderfcheiden in lengte en breedte, boek- of agttienhoofdige verbanden , fervetten tot hoofddekfelen en borstverbanden , Engelfche Iedere fpalken, of, by gebrek derzelve , lange bordpapier* fpalken, die van de knie tot de enkelen reiken , ook zeer breeds en ftyve bordpapiere fpalken, naar het figuur der dye, om dezelve als een koker te kunnen omvatten, ftrooarmen, oude dekens, kusfens, haarfnoerlind enz. Verder worden de nodige inftrumenten, als welfnydcnde fchaaren , fcheermesfen , bistouries in foort, lancetten enz., klaar gelegt. — Alle de inftrumenten tot de Trepaan behorende worden nagezien en klaar gemaakt. — Verder de werktuigen, om afzettingen van armen of benen te verrigten, worden in de juiste ordre in gereedheid gelegt. — Dan men behoord meer dan eene Tourniquet in gereedheid te 'hebben ; dewyl men gclyktydig aan onderfcheidene Lyders dezelve kan nodig hebben, intusfchen dat men aan andere operatien verricht. — Men diend ook meer dan een krom mes te' hebben, moetende met zes- of agtkante hefA 3 ten,  3 Inleiding. ten, om wel vast te houden, voorzien zyn. -—■ De arterietang moet niet dik of breed van bek zyn, om dat zulks hinderdom den mond van het vat wel te vatten. — Die in plaats der tang kromme naaldens gebruiken, moeten zich van eene groote hoeveelheid derzelver voorzien. — Ik melde deze dingen, op dat ieder Chirurgyn, by het aankopen der inftrumenten, zich daar na zoude gedragen, ten einde hy zich by voorkomende gelegenheid van dezelve nodig te hebben, in geene ongelegenheid zoude bevinden. Dewyl de gevechten gewoonlyk op eenen tamelyken afftand gefchieden, immers hunnen aanvang nemen , en men de gewoonte heeft elkanders wand te befchieten , ten einde de fcheepen reddeloos te maken , zo moet het gebeuren, dat door het neervallen van gedeeltens van het wand, door het affpringen van ftukken houts, zo van de mast als van elders, zwaare kneuzingen, met of zonder wonden, vooral aan het hoofd , moeten toegebracht worden. — Dewyl deze , fchoon - fomwylen in den aanvang gering fchynende kwetfuuren, de zwaarfte toevallen ja den dood zelve verporzaken kunnen, moet men den aart en uitgebreidheid van dezelve met alle vereischte nauwkeurigheid gadeflaan, ten einde voor het aanleggen van het eerfte verband verzekerd te zyn, of alleenlyk de houdende dan of ook de gehoudene delen enz. gekwetst zyn: want door deze zo zeer nodige kennisfe en oplettendheid kan hy veeltyds de toevallen, die dusdanige zwaar gewonden dreigen, voorkomen. Een oordeelkundig Heelmeester, die den aart en de werking van het beledigde deel kent,  Inleiding. 7 kent, kan uit de wyze van kwetfing, uit het geweld , uit het kwetfende inftrument enz., oordeelen , of de kwetfing min of meer gevaarlyk is 5 of zal worden enz. Bloedende wonden in de vleeschachtige delen , daar vliesachtige uitfpantfels zyn , als op 't hoofd, aan de flaapfpier, in den vouw van den arm en hand, aan de dye, kuit, voet enz., moet men de bloeding niet terftond tegengaan; want de bloeding is in dezen, en vooral in volbloedige, het heilzaamfte middel om de toevallen voor te komen; hierom legt men liever een met water doorweekte fpons op de wond, om het bloed naar zich te halen, welke dan van tyd töt tyd veranderd kan worden. Geringe wonden of kneuzingen worden met een kompres, in Oxycraat gedoopt zynde, gedekt , het geen door de Onderheelmeesters, op ordre van den Opperheelmeester, gefchieden kan, die zich terwyl met hec verbinden van gewigtiger wonden , die meer gevaar in zich bevatten , en zoo als wy ilraks verhandelen zullen, bezig houd. Door deze fchikking kan in eenen zeer geringen tyd, aan een groot aantal van Lyders het eerfte verband, met hoope van eene gelukkige genezing, toegediend worden, zo als uit de behandeling van de Gebreken nader blyken zal. Zeldfaam moet men deze Lyders geestrykc middelen geven; want hier door zoude de levensbeweging te fterk opgewekt en toevallen veroorzaakt kunnen worden. — A 4 EER-  EERSTE HOOFDSTUK. VAN DE KNEUZINGEN, Eene kneuzing is eene verbreking van vaste delen op vèrfcheidene punten, met uitftorting van vogten tusfchen de vaten, fpiereri, zenuwen, vetrok, vliezen enz. doch zonder dat de huid open is.—Alle ftompe werktuigen, door een hevig geweld aangevoerd ,' kunnen de gezegde uitwerking hervoortbrengen. De gevolgen zyn gewoonlyk eene uitftorting pf buitengevaat bloed, Ecchymofis, onder dè huid. Verdere toevallen moeten naar den aart der beledigde delen afgeleid worden. — Een Slagader, dus verplettert zynde, word'ër een valfche flagaderbreuk geboren. — Pezen en Zenuwen gekneusd zynde, brengen hevige pyn, ontfteking, koorts, ftuipen, lammigheid, ongevoeligheid, uitdroging des deels enz. teweeg. De Randen derGewrigten verplettert zynde, gaan veeltyds ter béderving over. De Vetrok en het celleweeffel- tusfchen de fpieren verplettert zynde, brengen hevige verettering, affcheiding en verfterving te weeg; waar op fistels, voor'al in de Dye, kunnen volgen, die bezwaarlyk te genezen zyn, dan ech-  Van de Kneuzingen. 9 echter niet altyd voor ongeneeslyk moeten gehouden worden. De Klieren verplettert zynde, veroorzaken aanhoudende lekking , knoestagtige verhardingen en kankers, die door geene kunst te genezen zyn. Verplettering der Beenderen of vernieling der celagtigezelfftandigheid, brengd ontaarting in het merg voort, waar uit rottige zweeren, teenbederving , fistels ftyfheid der gewngten enz. geboren word. Het Ruggemerg gekneusd zynde, worden de ondergelegene delen lam en ongevoelig, waar op yerftervingen en de dood kan volgen. Wanneer de uitgeflorte vogten by verpletteringen ter bederving overgaan en in het bloed opgenomen worden, kunnenze rotkoortsen , hevige buikontlastingen, ontfteking en verzwering in andere delen, hoest, tering en de dood te weeg brengen. Inwendige delen gekneusd zynde , flepen doorgaans zeer droevige gevolgen naar zich, byzonder aan het hoofd, hals, borst, buik enz. Elk dier delen brengd zyne byzondere toevallen hervoort. By voorbeeld, de herfenen en vooral derzelver vliezen gekneusd zynde, veroorzaken beroertens, lammigheden enz. zo als in de Verhandeling der Hoofdwonden blyken zal. Kneuzingen van de Borst, met verbreking van Ribben en 't Borstbeen, veroorzaaken A 5 ont-  !<* Van de Kneuzingen. ontfteking in de long en het borstvlies met al derzelver gevolgen. De Lever gekneusd zynde , verwekt geelzugt, verrotte afgangen, verhardingen enz. De Maag gekneusd zynde, verwekt braking; de Darmen het darmkolyk, waar by de vuiligheden ter keel uitgeworpen worden, gepaard met benauwdheden enz, De Ballen gekneusd zynde, worden 'er veeltyds vleeschbreuken hervoortgebragt. De Endeldarm gekneusd, geeft oorzaak tot verzwering, fistels enz. De Blaas en hals derzeive gekneusd zynde, verwekt druppelpis, opftopping, koorts, ftuipen enz. In zware kneuzingen, door het voorbygaan en op een pakken der lugt van kanonkogels, waar door, gelyk als door den donder , de delen zwart worden , gaat alles fpoedig ter verfterving over. Zwaare kneuzingen op de geleding van het Heupebeen veroorzaken veeltyds hevige pyn, die van ontfteking, verzwering, fistels, uitzetting van het gewrigt, lammigheid enz. gevolgt worden. Alle deze onheilen kunnen by een Zeegevegt den Matroos of Soldaat enz. toegebragt worden, en vorderen deswegens eene gegronde kennis ter fpoedige genezing. Om  Van de Kneuzingen. ii Om de kneuzingen te genezen , moet het oogmerk zyn om de Refolutie van het buitengevaate vogt te bevorderen , en de verpletterde delen in hunne veerkragt te herftellen; zo zulks niet mooglyk is, ontlasting aan het buitengevaate vogt te geven , en zo 'er ontfteking by is , die niet gerefolveert kan worden , de verettering te bevorderen, en altoos tragten de verfterving of verharding van 't befchadigde deel tegen te gaan. Om een gekneusd oog te genezen, moet men terftond ruime aderlatingen in het werk ftellen, op het oog yskoude en zeer verkoelende middelen aanwenden en die telkens ververfchen, als Aq. Frigida Nitrofa, Samb., Acet. Vin. Sal Ammoniac enz. of de Cerat Defenf. Coerul, vet gefmeert enz., hier door komt men dc vcrettering van den oogbal voor, die anderzints zeer ligt zoude opkomen en eene volkomene blindheid tot haar gevolg zoude hebben. De Refolutie van alle kneuzingen bevorderd men voorders door het uitgeftorte vloeibaar te maken, en tevens door de ontfteking en verettering tegen te gaan, de vaten zagt te houden, om het vogt te kunnen opnemen, door eene zagte prikkeling de werking der vaten op te wekken, ten einde de opneming te bevorderen, en door ontlastingen te maken, als de ftof opgeflorpt is. Om aan 't gezegde oogmerk te voldoen, moeten 'er ruime aderlatingen in het werk gefteld worden , ten einde daar door ruimte in de vaten te maken , waar door het buitengevatte te ligter word opgenomen; ja dezelv» b moe-  ri Van de Kneuzingen, moeten naar de hevigheid der kneuzing eens of meermalen herhaald worden. — Verders geeft men fterke afgang verwekkende middelen, bv voorbeeld: W.Fol. Senn. Svj. Tamarind. fj. Cryflal tart. -Sal. polych. a s ij. Coq. in aq. f. q. ad. Co. latur. fcj. alle % uur een groote thekop vol, tot dat 'er fterke ontlasting volgd. De Scammon gr. xv. Sach 9 j. M. ƒ. Pulv. in eens gegeven, doet de vogten fmelten en msgelyks veel water dry ven , en is op deSchepen gemaklyk te vervaardigen. Befloten bloed gaat wel niet ligtelyk ter bederving over ; maar kan tevens door inwendige middelen eenigermaten tegen de bederving bewaard en vloeibaar gemaakt worden : by voorbeeld : ^. Rob. Ribefior. Samb. 'an. 5 ij. Sal. 7W M. alle uur twee drachma, met gort water , daar honing en citroenfap in gemengd is, 'er op gedronken. Uitwendig moet men middelen aanwenden, om de vaten zagt te houden, en de werking derzelve eenigermaten op te wekken, ten einde zy de verdeling en opflorping der uitgeftorte vogten des te gemaklyker zouden verrichtenhet aanwenden van yskoud water, telkens vernieuwd, word van fommigen als een fterk ontbindend middel aangeprezen , gelyk ook de bekende Oxycraat met Sal Ammon. Verder zyn de baden, pappen en ftovingen naar vereisch van zaken dienftig; by voorbeeld , i op eene kneuzing, daar tevens eene ontfteking by ik,' £\ Acet  Van de Kneuxingem i£4 Jcet Lith. 3 ij. Sp. Vin. Camph. § 8. Nür. pur. 5 ij. aq. Comthun. pt j. M. En zo 'er geene Ontfteking by is, $1. Balf. opodel. | j & Aq. Ment. tb j. M. De ftof eenigermaten ontbonden zynde, kó. men ligte wryvingen, om de verloorene veerkragt der vaten op te wekken, of ftrykingen met de Balf. opodel. Vit. exter. enz., te ftade. De Lyder moet eene gepaste levenswyze houden , en verkoelende dranken , ligt verterende fpyze gebruiken, en vooral zich onthouden van die dingen , welke ligt ter verrottinge overgaan, als vleesch, vet enz., ook zich onthouden van fterke dranken, om dat de beweging van het bloed hier door word aangezet , en gelegenheid ter bederving van het uitgeftorte gegeven word. Op deze voorfchrevene wyze heb ik de alleraanmerkelykfte kneuzingen door de verdwyning zien genezen; maar is de uitftorting van bloed dermaten veel, of wordze door de lekking uit eene verpletterde flagader onderhouden óf vermeerderd, dan is 'er geene hoop van verdwyning en hierom moet men dan fpoedig aan het buitengevaat bloed door gepaste openingen of inkervingen gelegenheid ter ontlasting geVen. — Indien zulks aan de Dye voorkomt, moet men de Fasgia lata dwers dporfnyden:  tok •• , i Vt ■ 14 Van de Kneuzingen. «£ I 1 ■ • ' 1 • -ï , ■ immers wanneer men hier niet fpoedig hét uitgeftorte bloed doet ontlasten , maar aan het zelve tyd en gelegenheid ter bederving geeft, kunnen hier door de allerflegtfte en ter verrotting hellende verzweringen, die uittermaten lang duuren en nauwlyks te genezen zyn, geboren worden. — Maar aan den anderen kant moet men by het openen en ontlasten van het buitengevaate bloed indachtig zyn , dat het bloedende vat nog niet gefloten zynde 4 eene nieuwe ja fomtyds hevige bloeding kan veroorzaken: veiligst doet men'dan* terftond na het openen en ontlasten van het bloed, naar den mond van het vat te zoeken , en daar tegen de gepaste middelen aan te wenden, of de toebinding in het werk te ftellen4 Wanneer by de gekneusde delen ontfteking komt, en deze tegen het aanwenden der mid^ delen ter verdwyning vermeerderd, moet men trachten de ontfteking ter verettering te brengen ; tot dat einde legt men pappen aan, die verzagtende en tevens huidftoppende en prikkende zyn, om den aandrang tegen het verpletterde zodanig te vermeerderen , dat 'er geene verfterving maar eene verettering plaats hebbe. — De Koortsbast inwendig, vooral in zelfftandigheid, versgeftampt zynde, alle twee uur een half drachma met een weinig wyn toegediend, zal de ettermaking merkelyk bevorderen , en tevens de opneming der rotte gefmoltene vogten der wyze tegenftaan, dat 'er geen vrees voor rotkoorts of verplaatfing van ftof naar elders kan gebooren worden. — Verder worden deze verzweringen op de bekende wyze door de zuiverende en balfemagtige, opdrogende en ver*  Van de Kneuzingen. 15 verfterken.de middelen ter genezing gebracht: alleenlyk merk ik aan, dat vermits deze nablyvende zweeren fomtyds moeilyk te genezen zyn , vooral zo de Lyders aan het fcheurbuik of andere ongefteldheid in de vogten onderhevig zyn, en men door de langduurigheid fponsagtig vleesch in de zweeren krygt, waar door de genezing betwist word, zulks voorgekomen word door dagelyks een weinig poeder uit Alum. Crud. en Myrrh. in de wond te ftrooijen, en eene verfterkende ftoving uit den Cort. Perm, met by voeging van Sp. Vini en Acetum, en welfluitende verbanden aan te leggen. — Dan het deel, vooral op de gewrigten, derwyze verpletterd zynde , dat 'er verfterving op volgd, zal men best doen het zelve fpoedig af te zetten. Dan hier over zal in het vervolg nader gefproken worden. TWEE-  TWEEDE HOOFDSTUK. VAN DE GESCHOTENE WONDEN, Een wonde, door een kogel toegebracht, maakt wel eene fcheiding des geheels , die yersch en bloedig is, maar dezelve is met aanmerkelyke kneuzing vergezeld. —- Men brengd tot de gefchotene wonden niet alleen die, welke door kogels zyn toegebracht, maar die alle, welke door ftömpe ligchamen, als ftukken yzer, fteen, hout enz., op dezelfde wyze door het kanon, mortieren enz. zyn veroorzaakt: waiit deze vreemde ligchamen doen alle dezelfde uitwerking. Tot deze wonden kan men ook betrekkelyk maken de wind van een kanonkogel, dewylmen meermalen gezien heeft, datvleesch en been hier door verplettert is; ja het hart geborsten gevonden. De gefchotene wonden verfchillen van dé kneuzingen alleenlyk hier in , dat de uitgeftorte vogten by de laatstgemelde, agter eene geheele huit blyven zitten, daar in de eerfte de uitgeftorte vogten eenigermate zig ontlasten kunnen : kanonkogels nemen niet alleen de vleeschdelen , maar fomwylen geheele leden weg, met verfcheuring van pezen en banden, of verbryzelen dezelve geheel. 0c  Van de gefchotene Wondén. 17 De toevallen der gefchotene wonden hebben met die der kneuzingen veel overeenkomst; want zeldfaam neemt men by deze wonden, ten waare 'er aanmerkelyke vaten geraakt waaren, bloedftortingen waar: de ingang der wonde is doorgaans zeer nauw , om dat de huid gerekt zynde naar binnen gedreven word; maar de uitgang is wyder, door dien de kogel vccltyds onderfcheidene ligchamen ter wonde uitdryft , ja zy is fomtyds zeer groot, als 'er Hukken beens doorheen geflagen zyn , waar door de huid aanmerkelyk gefcheurd word. De Lyders worden veeltyds eene fchudding en krampachtige beweging in 't deel, dat gewondis, gewaar, het geen door de verfcheuring van de fpiervezelen en zenuwen veroorzaakt word, en dus is het geen wonder, dat deze 'tegennatuurlyke bewegingen en fchuddingenzich van wegen de gcmeenfchap der zenuwen door het geheele lichaam verfpreiden.— Vcele Lyders worden eene zwaarte over het geheele ligchaam gewaar, gevolgt van droefgeestigheid, uit hoofde dat de doorltraling van geesten belemmerd is: hoe zenuwachtiger het gekwetfte deel is , hoe zulks gevoeliger word waargenomen , ja zelfs worden hier uit kramptrekkingen , öpfpringen der pezen , flaauwtens, hik enz., geboren. De wond , na datze eenige uuren is toegebracht geweest, ftaat droog en is bezet met eene drooge korst, die de ontlasting der beflotene vogten betwist en fomwylèn de geheele wonde vervuld , en welke door de geplettcrde verftorvene vaten en vezelen , die aan de* B le-  i8 Van de gefchotene Wonden. levende vast zitten, gevormt is: wanneer deze korst by den een vroeger dan by den ander los raakt , volgd 'er iomwylen eene hevige bloeding, en de zenuwdelen bloot geraakt zynde, ontflaat 'er pyn enz. — Een kogel door een vleeschaclitig deel gegaan zynde, zonder verdere vreemde ligchaamen met zich te flepen, word de wond door de zwelling, die 'er op volgt, dermaten toegezogen , dat men 'er nauwlyks een ftüet in krygen kan: hier van daan worden 'er uit verzuim van behoorlyke infnydingen fomwylen fpoedige verftervingen geboren. — Somwylen heeft de kogel op eene aanmerkelyke wyze beenderen verplettert, of is door geledingen en holligheden des ïigchaams heengegaan , en hee£t aldaar aanmerkelyke kwetzingen en verwoestingen 'dier delen veroor-< zaakt. — Somwylen blyft de kogel aan de tegenoverige zyde, tegen het vel of in den vetrok, zitten, alwaarze door eene geringe infnyding kan uitgehaald worden, en zo zulks verzuimd word, kanze van daar zo fpoedig en merkelyk verzakken, datze daar na nauwlyks te vinden zy. —Kogels van yzer, die met loot overdekt zyn, en tegen het gebeente aanflaan, laten het loot vallen, de kogel word gevonden en uitgehaald, maar het loot blyft zitten en verwekt daar na hevige toevallen. ■— Somwylen flepen' cfe kogels lappen van kleeren met zich, die in de wond blyvende hangen , fchoon de kogel uitgehaald is , daar na merkelyke toevallen veroorzaken kunnen. Met veele voorbeelden zoude ik dit gezegde kunnen bevestigen; de volgende dienen voor een ftaal. — Een kogel, ëe linker Dye doorborende, ging door in den Balzaky en zat in nen en op de borst, buikloop enz., veroorzaken. Het zelfde kan ook in de gefchotene wonden gebeuren , wanneer de doode korst te lang in de wonde blyft zitten enz. De gefchotene wonden moeten, in het gemeen aangemerkt, niet zeer ligt geacht worden; dan derzei ver gevaar moet voornamenlyk afgeleid worden naar de uitgebreidheid der kwetfing, ofze in holligheden is doorgegaan, en of 'er inwendige delen gekwetst zyn enz. Verbryzeiingen der beenderen, en vooral die der gewrigten , kunnen niet dan met verlies van het deel gered worden. — Wanneer de vreemde lichamen lang verholen blyven , of zitten ter plaatfe, daar menze niet kan of mag uithalen, kunnenze zeer gevaarlyke toevallen te weeg brengen ; want hier door ontftaan fonv  Van de gefchotene Wonden. 21 fomwylcn aanmcrkelyke opzwellingen , , verz weringen, verrottingen, aanhoudende koorts. — Somwylen blyven 'er ongeneeslyke fistels over, by voorbeeld, als 'er groote verbryzeling en verlies van zelfstandigheid omtrent de Sinus Frontalis plaats heeft, latende deze fistel zelf iugt door. —In heete fomers en volbloedige lichaamen enz., vercisfehen deeze wonden verdubbelde aandagt van den Heelmeester. — In kwaadfappige, venerique, of door fterke dranken bedorvene lichaamen, zyn de gefchotene wonden doorgaans zeer gevaarlyk. In de genezing der gefchotene wonden geeft men acht om al het vreemde uit de wonde, dat 'er met geweld is ingedreven , zo veel mooglyk is, als mede al het geen door de kogel verplettert is, weg te nemen en uit te halen. — Somwylen word een kogel tot in een beenholte ingedreven en blyft aldaar onbeweeglyk zitten, zy moet 'er, zo het mooglyk is, met de verbryzelde beenlagen uitgehaald worden : aldus heb ik kogels in de Sinus Frontali< , in het Stemum , Os Ilium, Sacrum enz. ingeflagen zynde, gelukkig zien uithalen en zelf uitgehaald.—Wanneer een kogel tegen een been, by voorbeeld het fcheenbeen, dermaten is aangeflagen, dat het beenvlies verplettert en vogten achter het zelve zyn uitgeftort, kunnen 'er aanmerkelyke toevallen , als koorts , pyn , kramp , ftuipen ja de dood geboren worden. Om deze onheilen voor te komeri moet men het beenvlies ltoutmocdig , zelfs op meer dan eene plaats, met een dik welfnydend fcheermes zo doorfnyden, dat 'er ftrepen in het fcheenbeen B 3 Se-  22 Van de gefchotene Wonden. gezien worden. Deze infhydingen zyn niet alleen noodzakelyk om de voorgemelde toevallen voor te komen, maar dienen tevens om het beenbederf te beletten, dat men als een zeker gevolg op deze verplettering te wagten heeft. Wanneer een kogel tot in de hoofden der beenderen is ingedrongen, aldaar vast zit, moetze door een fret of tang uit dezelve gehaald worden; dan is zulks niet mooglyk, doet men best het lid terflond weg te nemen; want wagt men tot dat de pyn, zwelling, koorts, kramp , fluipen enz. zich openbaren, dan is het geen tyd meer om met goed gevolg de Amputatie te ondernemen. — In verbryzelingen der geledingen, of met verfcheuiïngen of ontwrigtingen vergezeld, moet men de afzetting insgélyks terftond onderneemen. — Kneuzingen der zagte delen , offchoon al vry aanmerkelyk, worden door refolventia, aderlaten en purgeermiddelen fomwylen volkomen geneezen. — Maar is de verplettering zo groot, dat de aangedaane delen in dode kortten verkeert zyn , moet men dezelve door affcheiding bevorderende middelen, inkervingen van de randen enz., tragten te genezen. — Indien 'er groot verlies van zelfftandigheid plaats heeft, moet men zagte balfemagtige middelen aanwenden, om de vleeschvezelen uit te lokken, te verlengen en dus ingekrompene lidtekenea voor te komen. — Door de kanonkogels worden fomwylen geheele leden weggeflagen, dan zeldfaam zyn zy zo glad afgeflagen, dat men 'er eene goede genezing op verwagten kan; meest vind men alles zo ongelyk afgefcheurt, en dikwyls met fcheuring van het been tot in de geleding toe, dat men meermalen verpligt is ge-  Van de gefchotene Wonden. 23 geweest dusdanig een deel boven de geleding af te zetten. Om eenen algeraeenen regel, ter genezing van genoegfaam alle gefchotene wonden, te hebben , moet men dus , op het vcetfpoor van Paree, Ledran enz., te werk gaan, dat men de wonden terftond verwydere, dat is, men moet van eene nauwe, ronde, eene langwerpige wonde maken: hier door bekomt men toegang tot de vreemde lichaamen , die dan met den vinger doorgaans gemaklyker als met eenig ander werktuig, kunnen uitgehaald worden : ve der worden door deze inlhy ding , vooral zo de kogel door viicsagtigc uitfpanzels is heengedrongen , aanmerkelyke toevallen, als zwelling, pyn, koorts, ontfteking met aile deszelfs gevolgen , voorgekomen; verder word hier door gelegenheid verfchaft om de gepaste middelen, ter bevordering van de affcheiding der doode korften, en losmaking der vreemde lichaamen, ter vereischte plaats te kunnen brengen. — Vervolgens tragt men door verzagtende en etterverwekkende middelen de korften te doen fcheiden, als het Ung:Auretmy BafiLicum, Altlnece Comp:, Balf: Arceer, vooral door een vers atgefiipmt Vitei: ovi en Theretint: «bereid, waar by in vervolg het Uns:: de Styrac-e^ Tiniïk: Myrrhw enz. kan gevoegt worden. Deze middelen moeten met geene fteekwieken, maar plat en eenigzints tusfchen de lippen der wonde zo gelegt worden, dat zich het dunne ftinkende vogt gemaklyk ontlasten kan; want dit befloten gehouden wordende,'zoude van zeer kwaade gevolgen kunnen zyn.—Het deel word met cornpresfen, in eene gepaste ftoving doorvogtigd B 4 of  24- Ven de gefchotene Wonden. of pap naar vereisen overdekt. — Voor eene algemeene ftoving kan- dienen rje Balf:- vit: exti r. §j, aq. Commun: §xij M.: of een afkookfel van Cliamomiü:, met by voeging van eene gepaste hoeveelheid Azyn en Brandewyn: hier door word de levensbeweging eenigermaten in het deel opgewekt , het geen ter aficheiding en bevordering der ettermaking dienftig is. — Altoos moet men trachten de verfterving voor te komen. Maar zyn 'er ongelukkig de beginfelen reeds tegenwoordig, dan moet men den Cort: Peruvianus by de Chamomül: voegen, en denzelven ook inwendig toedienen. Wanneer by eene gefchotene wonde een voornaam vat gekwetst is, en zulks aan een der ledemaaten ' voorkomt, moet men terftond een Tourniquet aanleggen, vervolgens de wonde op de voorgemelde wyze verwyderen, en naar den mond van het vat zoeken, op het zelve den vinger zetten, vervolgens dienftige middelen, als een prop van plukfel in heete Sp: Terebint: doorvogtigd, of Agaricus, Bovist enz. 'er op zetten, of des noods het vat onderfcheppen en toebinden. —- Men wagte zich hier van flerk drukkende trapswyze compresfie en welfluitende verbanden , die in andere kwetfingen en bloedftortingen anderszints zeer heilzaam ^yn , aan te leggen , uit vrees van verfterving, die hier door zoude kunnen veroorzaakt worden. — Wanneer men uit de plaats en aart der wonde, digt by een groote flagader zynde, zich verzekert houd, dat 'er een aanmerkelyk van gekwetst kan zyn, kan men na het aanleggen van het eerfte verband, offchoon 'er ep dien tyd geene bloedftorting tegenwoordig waare, uit voorhehoeding boven de wond een Tour»  Van de gefchotene Wonden. *5 Tourniquet, om 'er in tyd van nood gebruik van te kunnen maken, aanleggen. Wanneer de korften afgevallen en de zweeren gezuivert zyn , verminderd men de zagte Baifamka Ünguenta, om geen fponsagtig vleesch in de wonde te krygen: men gebruikt dan het Aq: Phaoad:, Tinct: Myrrh:, Tintt: Cort:, het Ungi de Lapide Calamin: enz:, in één woord, men incarneert en cicatrifeert op de bekende wyze. Omtrent de levenswyze en inwendige middelen dicnd nog aangemerkt, dat het. aderlaten, by volbloedigen en die door de wonden weinig of niet gebloed hebben, allernoodzakelykst is, om de toevallen van pyn, koorts, zwelling enz: voor te komen ; maar in tegendeel, zo 'er eene verflapte veerkragt der vaste deelen plaats heeft, moet de Koortsbast fpoedig toegediend worden, ten einde dit gebrek te verbeteren en de affcheiding en verettering te bevorderen.— Tegen de pyn , ongeduurigheid en flaaploosheid moeten deze Lyders een of meer giften Opium toegediend worden. B 5 DER,  «6 DERDE HOOFDSTUK. VAN DE HOOFDWONDEN. Het Hoofd kan in de houdende , of ge. houdene delen gekwetst worden ; tot de eerite behoren de buitenfte bekleedfelen, {pieren, peescallot, vliezen en bekkeneel 5 tot de laatfte de herzenen, met derzei ver vliezen, Vaten, zenuwen, holligheden enz: De kwetfuuren der uitwendige bekleedfelen zyn kenbaar door het gezicht , gevoel, fondeeren , uit de toevallen, het zien van het werktuig, en de kragt waar mede het zelve is ingedrongen enz. Wonden, die door houwers of fa bels zyn toegebracht, zyn gemaklyk te kennen, dan, als'er haair in de wonde geflagen is, en het zelve zeer vastzit, toondhet aan, dat het in 't bekkeneel is ingeflagen. In oppervlakkige wonden is de vinger hef beste onderzoekïnftrurnent; maar in wonden, daar de vinger niet kan, is een filver ftüet dienftig: voeld men geen weerklank van 't been, is 't een teken, dat het zelve niet beledigd is. Wan-  Fan de Hoofdwonden. tf Wanneer men geene van die toevallen, die gewoonlyk op belediging van 't periofteum en cranium of uitgeftort bloed volgen , als galbraking, ligthoofdigheid, ontlasting van bloed uit neus en ooren, dofheid, geesteloosheid, lamheid, fluipen enz:, gewaar word, dan kan men echter nog met geene volkomene zekerheid befluiten, dat 'er niet dan uitwendige delen beledigt zyn; want de toevallen openbaren zich niet aanftonds ; in tegendeel heb ik in ldaarblyklyké kwetfingen der herfenen de toevallen eerst na verloop van zeven of meer dagen zien volgen: ja heb gevallen gezien, geduurende het Beleg van Bergen op den Zoom in 1747, daar men de wonden voor genezen hield, en daar na opbrekende duidelyk toonden , dat 'er eene kwetfing der herfenen plaats had. Hierom moet men in de bcoordeeling der Hoofdwonden alle omzigtigheid, om gcené verkeerde voorfpellingen te maken, gebruiken. Omtrent het zien van het werktuig, waar mede de kwetfing is gefchied, kan men aanmerken , dat een floot met een degen , bajonet enz:, dikwyls zeer diep kan ingaan en lang daar na gevaarlyke toevallen aanbrengen, zonder dat men van 'buiten aanmerkelyke kwetfing befpeuren kan enz: Wanneer gewonde deelen eene flerke vecrkragt bezitten , en 'er tevens eene kneuzing plaats heeft, kunnen 'er aanmerkelyke toevallen geboren worden: byzonder neemt men dit waar omtrent de flaapfpieren, vooral wanneer derzelver vezelen maar gedeeltelyk en^ dwers afgefneden zyn, ja, op dusdanige won-" dei|  e8 Van de Hoofdwonden. den heb ik het hoofd dermaten zien zwellen, dat de oogen, met paarfe ringen omzet, zich toefloten, en van hevige pyn, die zich dooiden hals en fchouderen uitflxekte, werd gevolgt. Als de uitgeftorte ftof door de kleinheid der wonde zich niet kan ontlasten , is 'er veel grooter vrees voor toevallen, dan wanneer 'er een groote wonde by is: want deze verzamelde ftof zich ophopende maakt zwelling , ontfteking , roos , pyn , kramp , ftuipen , en de lucht in de ceUulofa vallende, maakt luchtgezwellen enz: Het is van groot aanbelang, dat een Heelmeester acht geeft op de toevallen , die op een gekwetst hoofd volgen, of dezelve eensklaps zyn ontilaan, en na het toedienen van gepaste hulpmiddelen, als ruime aderlatingen, diepe infnydingen enz:, blyven voortduuren, of datze verminderen; want de vermindering duid aan, dat 'er maar een fchok of dreun van het hoofd heeft plaats gehad , of dat de belediging zo gering geweest is, dat de Natuur door haar ingefchapene vermogens1 inftaat is -zich zeiven te redden, ja, daar reeds werkelyk mede bezig is. Groote wonden van de uitwendige bekleedfelen worden door hegtplaasters , hegtingen met de naald, gepaste verbanden enz: fpoedig genezen; men geve maar acht, dat de randen der wonde gelyk tegen elkander flaan, en dooide hegting en eene zagte drukking tegen elkander gehouden worden: de Balf: peruv: met zagt pluk-  Van de Hoofdwonden. a$ plukfel, moet in de hoofdwonden als het beste heelmiddel worden gefchat, en het verband moet zeer zeldlaam veranderd worden. In Hoofdwonden, daar groote lappen by hangen, (zelfs met fchilfers van het cranium, zo als men door het houwen met fabels, of neerftorten van harde, fcherpe en zwaare ligchamen op het hoofd, waarneemd) moet de Jap terftond op zyn natuurlyke plaats gelegt, en door hegtingen en een gepast verband op die plaats verzekert worden, en zo 'er tevens een kneuzing plaats heeft, wend men die middelen aan, die ter Refólutiè der kneuzing zyn aangeprezen. Wanneer de flaapflagader op de een of ander wyze mogt gekwetst zyn, het geen door het heevig en hortend uitfpringende bloed kenbaar word, moet men het bloed eenige minuten , vooral zo de Lyder volbloedig is, al was het tot een pond toe , in een bekkèn opvangen; vervolgens de Agaricus, fpons of een dot van plukfel, in heeten Sp: Thereb: doorvogtigt, op den mond van het vat leggen, onderfteund door compresjes , flukjes bordpapier en het knoopverband. Dit verband moet men eenige dagen lang zonder los te maken laten zitten , waar na men de wonden in de flaapflagader doorgaans gefloten , ja volkomen genezen vinden zal : de uitwendige wond word verder als een gemeene wonde ter genezing behandeld; edoch men geeveacht, dat ter plaats der kwetfing geen flagaderbreuk geboren word: door eene geringe drukking voor korten tyd kan men zulks voorkomen. — Dan wan-  cjo Pan de Hoofdwonden. wanneer 'er tevens eene aanmerkelyke kneuzing der nabuurige delen plaats heeft, moeten 'er gepaste Hovingen , ter bevordering der Refolut'e , aangewend worden , zo als in het Hoofdftuk der Kneuzing reeds vermeld zyn. — Indien 'er haastig door de hevige bloeding een aanmerkelyk gezwel of valfche flagaderbreuk werd geboren, die van ogenblik tot ogenblik in groote vermeerderd , en waar uit groote onheilen Haan te vreezen , moet het gezwel terftond geopent of wel kruisgewys doorfneden worden , ten einde aan het opgehoopte bloed ontlasting te geven , de gefpannenheid weg te nemen , en al het geronnen bloed van voor den mond der gekwetfle flaapflagader weg te ruimen, vervolgens op denzei ven de nodige bloedftempende middelen, zo als boven gezegt is, aan te wenden, en de wonde verder naar de konst ter genezing te behandelen. — Maar heeft men vermoeden , dar 'er tevens eene Fractuur in het os Temporum plaats heeft, moet men de infnydingen tot op het been too doen, ja het been zelve ontbloten, om den aart der breuk te kunnen nafpeuren en aan de flof, die veeltyds hier verholen zit, gelegenheid ter ontlasting te geven , en dus voor te komen, datze niet naar binnen wyke. — Aan deze ftoute doch allernoodzaaklykfte konstbcwerkingenmoet de verwagting, om dusdanige Lyders te redden , voornamentlyk toegekend worden (*). Won- \(*) Meermalen heeft my de bevinding fn de Hospitalen geleerd, dat na het ruim doorfnyden van het gefpannén beenvlies, alle de toevallen, als braking, ylhoofdigheid enz:, zo fpoedig weken, dat men van het vdornemen, om de Trepaan 'sanderen daags te ftellen, afzag, en deze Lyders fpoedig genazen.  Van de Hoofdwonden. 31 Wonden van het bekkeneel met ontbloting van het been, zonder merkelyke kneuzing of verbreking , kunnen zonder aficheiding van been genezen: de wond word op het nauwkeurigfte gefloten en met een wiek in 7ï»f$f Myrrh: Maftkh: of Succ: gedekt, en zeer zeldfaam verbonden. — Veele hoofdwonden met aanmerkelyke ontbloting van het cranium heb ik aldus , zonder aficheiding van been , genezen : voornamelyk is dusdanige fpoedige genezing te wagten, wanneer de wond door een fcherp fnydent inftrument, mes of fabel, is toegebracht, en de lucht, door het zeldfaam ver. binden, geweerd word. — Maar wanneer het ontbloote cranium eenigen tyd aan de lucht is blootgefteld , zo dat de vogten in de oppervlakte van het zelve ftollen, dan woi d dezelve oppervlakte droog en gaat ter verfterving over, zo als uit de verandering van de kleur duidelyk blykt, wordende eerst bruin, daar na geel, eindelyk zwart en geheel droog. Ter genezing van deze hoofdwonden , die met ontbloting van 't been gepaart gaan, hefteed de Natuur fomwylen veertig dagen om d? zigtbaare affcheiding daar te ftcllen. — Geestig komt de konst hier de Natuur te hulp, borende met een driekante priem of perforative Trepaan veele gaatjes door de aangedaane beenbladen tot in de levende vaten. — Uit deze gaatjes ziet men reeds den derden of vierden dag vleeschbeuvels te voorfchyn komen, die zich fomwylen onderling zo vereenigen, datzc een nieuw beenvlies over het ontbloote heen weven en dus de affcheiding voorkomen.— Maar indien het been te ver is aangedaan, om. zon-  3Z Van de Hoofdwonden. zonder affcheiding te kunnen genezen worden, zo is dit doorboren echter heilzaam; want door het boren word ontfteking in het levende verwekt, waar op verettering volgt, die, door het uitkomen van de vleeschheuvels, defchobbetjes van het aangedaane been zigtbaar wegftoten , waar na zich het nieuwe beenvlies vormt, en de Lyders , zo als ik meermalen ondervonden heb, binnen weinige dagen genezen, mits men zich van balfemagtige en geene ilerköpdrogende middelen bediend, haastig en zeldfaam verbind, ten einde eene nieuwe opdroging voor te komen. Van meer gewigt is het, wanneer by Hoofdwonden het bekkeneel gefpleten, gefcheurd, verbroken , vermorzelt, ingedrukt, weggehouwen, weggefchoten of weggeflagen is enz. Dan hier ftaat op te merken, dat offchoon men fomwylen uitwendig geene belediging aan de herzenpan befpeurt , 'er echter aan de inwendige zyde of binnenfte tafel eene fplyting of verfcheuring kan plaats hebben, zo als de ondervinding by het openen na de dood van dusdanige Lyders meermalen geleerd heeft. — Ook zyn de fpleten niet altyd op de plaatfeil, alwaar de wond is toegebracht: fomwylen is 'er een ftuk been naar binnen geilagen, en dit in de klem zittende maakt eene breuk van het ergfte foort. Door het nauwkeurig onderzoek der wonde, na dezelve alvorens gezuivert en het haair afgefchoren te hebben, word men de onderfcheidene kwetfingen van het cranium gewaar; maar wanneer deze beledigingen van het cranium  Van de Hoofdwonden. 33 riium plaats hebben by eene kneuzing zonder, wonde, en 'er geene merkelykc toevallen in den aanvang tegenwoordig zyn, die den Heelmeester waarfchouwcn y zo kan hy zich deerlyk bedriegen; want na den zevenden of agtftcn dag, wanneer de gekneusde plaats papachtig en bleek word, beginnen zich fomwylen de toevallen eerst te openbaren, die véele wegliepen. De gevolgen van het door kneuzing beledigt cranium zyn bederving aan het been, het zy aan een of beide de tafelen , verdere doorvretingen tot op de herfenvliezen eh herfenen zelve, met alle der zei ver gevolgen, als draaijingehJn het hoofd, koortiën, flaaploosheid, pngèvöeiigb'eïd ,, ftuipen , onbeweeglykheid, beroerte , lammigheid enz. Door drukking,' prikkeling of rotting kunnen deze netelige gevolgen hcrvoortgebracht worden. De kenmerken, waar uit wy befluiten, dat deze toevallen te vrezen zyn, worden uit den aart der wonde , deszelfs grootheid ,. geweld en aanmerkelyke kneuzing , vervallen aangezicht , traage beweging in de oogén , verwyderden oogappel , zwelling der oogleden, het droogftaan der wonde enz: opgemaakt. — De uitzichten van dusdanige kwetfingen kunnen niet dan zeer bekommerlyk befchouwd worden. Om de ongelukkige uitkomften van een beledigt cranium voor te komen , moet men alles, wat ter genezing dienen kan , nauwkeurig gadeflaan: het haair moet van rondsqmme ruim C vvór-  34- Van de Hoofdwonden. worden afgefchooren , als mede het haair, dat veeltyds in het cranium is ingeflagen, uitgehaald. — Het geronnen bloed word met een fpons met warme Wyn, Brandewyn met Water en Azyn uitgewasfchen, de losfe iplinters weggenomen , en zo de wonde te Klein is, moetze alvorens geopent worden; want de bevinding leerd, dat 'er veele Lyders «erven uit hoofde dat men verzuimt heeft de nodige verwyderingen in tyds te maken. JMpeurd men, dat 'er eene neerdrukking der buitenfte tafel, met uitftorting van vogt in bet diploë, plaats heeft, dan moet men door de perforative boor gelegenheid ter ontlastingaan deze ftof geven, ten einde zy door haar verblyf geene bederving op deze plaats voorbrenge. — Ontdekt men een fpleet, daar zich eemg vogt door ontlast, dan moet men dien lplect door het afraspen verwyderefi, om hier door aan de ftof eenen gemaklyker uitgang te bezorgen. — Dan wanneer deze verwydering met genoegfaam is, en de toevallen aanduiden, dat er waarfchynlyk eene Trepanatie vereischt word, doet men best de infnvdingen zo in te richten dat hier door de weg ter trepanatie gebaand word , altoos acht gevende, dat men de wonde, die 'er reeds is , in zyn voordeel neeme, en naar den aart derzeive, mitsgaders naar den aart der breuk , fpleet enzde figuur der infnyding , het zy kruiswys of als eenen ftompen driehoek enz: maake; altyd acht gevende, dat de beledigde plaats 'er volkomen voor het oog door worde blootlegt. — Het inftrument, dat ik tot deze inmydmg allerdienftigst bevonden heb, is een dik welfnydend fcheermes, dat een vast handvat heeft,  Van de Hoofdwonden. 3 ƒ Beeft, waar mede men vaardig de infnyding verrichten kan; vervolgens ligt men de hoeken der wond op , fcheidze van het cranium af, of men fnydze tevens met het fcheermes weg, vermits dezelve in vervolg geen pyn of belemmering veroorzaken zouden; vind men losfe fplinters, neemd men die terflond weg. De bloeding, die op deze infnyding volgt, Word door droog plukfel of een weinig Spir: Thereb: en een gepast verband gemaklyk gefluit, By het volgende verband moet de gekwetfle plaats met alle nauwkeurigheid onderzogt worden : vind men meer losfe fragmen'en , die fleemt men 'er uit; rriaar de vastzittende laat men door de vercttcring los worden : fomwylen groeien dezelve door de callüs, die de Natuur hier vormt, wederom vast; Indiert 'er een fraEtuur in de holligheden van het voorhoofdsbeen plaats heeft, leerd men die kennen door de ontlasting van bloed, etter enz. uit den neus , flym en lucht uit de wonde, wanneer het ingefpoten vogt in de wonde door den neus uitgaat, en de neus toegehouden zynde de uitblazende lucht ter wonde uitkomt , die fomwylen zo hevig is, dat" ik 'er een kaars heb door zien uitblazen. Nopens de genezing gaat men te werk, zo als van de fratluur, die tot in het tafelfcheidfel (diploe") gant, is gezegt, wel lettende zo min als mooglyk is van het fnotvlies te verliezen, ten einde, zo het mooglyk is, de C % fa,  36 Van de Hoofdwonden. fisteikufe holte, die dikwyls overblyft, voor te komen. De eerfte wiek, die men in deze holligheid ter zuivering of genezing legt , moet aan eenen draad, die op het voorhoofd door een plaaster verzekerd is, gehegt zyn , ten einde dezelve met de inademing niet in den neus kan gefleept worden. — De wonde word door eene welklevende plaaster, en een ftuk blaas, om de lucht te weeren , gefloten , en zeer zeldfaam verbonden. Dan blyft 'er niettegenflaande alle oplettenheid eene opening, tot in de holligheid doorgaande , over , moet men , door de randen rauw te maken en dezelve tegen den ander te voegen , die tragten te fluiten ; maar is 'er wegens het groote verlies van zelfftandigheicl eene ongeneeslyke holte overgebleven, zo als ik in een Officier, die in den vorigen oorlog door een kogel gekwetst was, gezien heb, moet men de opening met een zilver plaatje en welklevende plaaster fluiten, ten einde den ingang der koude lucht te weeren , die anderzints oorzaak van eene geduurige verkoudheid zyn kan. Indien het inwendige gedeelte van de voorhoofdsholte (Jinus frontalis') binnenwaarts gedreven is, zo als ik, door het fpringen van een Bom, in een Officier der Artillerye gezien heb, moet men zo fpoedig , als mooglyk is, het zelve door een Elevatorium opligten, en zo het 'er op. die wyze niet is uit te krygen, moet men ïn de nabuurfchap een of meer 2>e- panen  Van de Hoofdwonden. 3? panen ftellen , ten einde door deze opening het Elevatorium te brengen , en het ftuk 'er uit te ligten , gelyk als ik by den gemelden Officier met goed gevolg van eene volkomene genezing verricht heb , blyvende echter 'er een aanmerkelyk diep ingetrokken lidteken over. Wanneer 'er een ftuk van het bekkeneel by een fraÜuur of fcheur is naar binnen geperst, zo dat echter de uitvloeijing van ftof hier door niet belemmert is , en de Lyder geene toevallen heeft, kan men het werk dergenezing aan de Natuur overlaten, onder het toedienen van gepaste uit- en inwendige middelen , als ruime aderlatingen , verkoelende purgeermiddelen, ftovingcn enz. Maar wanneer door de punten der ingcflagene ftukken de herfenvliezen of herfenen zelve geftoken, geprikkeld en geperst worden , word zulks doorgaans van zeer netelige toevallen gevolgt, als van Pyn , om dat de zo zeer gevoelige herfenvliezen geprikkelt zyn ; Koorts uit die zelfde oorzaak; Ontfteking en Veretttring als gevolgen hier van ; Raaskalling , om dat door de aandoening geene geregelde gcdagten gevormt worden ; onverwagte Stuipen , om dat de geregelde invloed van geesten verhinderd word ; Lammigheden , om dat de zenuwen, die tot de vrywillige beweging dienen, toegedrukt zyn; Beroerte, om dat de uit- en inwendige zintuigen van hunne werking zyn berooft? geworden door den beletten invloed ; Galbraking wegens de gemeenfehap der herfenen met de maag en het middelrif, waar door kramptrekkingen worden verwekt en gal uitC. " ps~  ,38 Fan de Hoofdwonden. geworpen ; want de gal doet ligt het hoofd aan; immers een Braakmiddel, waar door de gal uitgebraakt word in eene hevige Gal, koorts, geneest de Lyder veeltyds van hevige hoofdpyn. — Dan wy moeten door alle brakingen niet verfchrikt worden ; want veele brakingen ontflaan door fchrik, ligt beweeg, lykheid enz:, en hebben niets kwaads ten gevolge. Wanneer de gemelde toevallen, het zy geheel of ten deele , zich terftond na de belediging der herfenen openbaren , en men uitwendig niet veel aanmerkelyks ontdekken kan, moet men befluiten , dat dezelve door eene fchuddinge der herfenen of door verborgene uitflortingen binnen het bekkeneel veroorzaakt worden. — Aldus kan door eenen val op het bekkeneel 'er eene fcheuring, verbreking, uitflorting van bloed en water veroorzaakt, of ook de herfenen zelve flerk gefchud worden, waar op gemeenlvk fpoedig de dood volgt. — Zo liep een Man , die op den hals gevangen zat, met zyn hoofd tegen een muur, dat 'er de dood op volgde. Na voorgaande kwetfmgen of geringe kneuzingen , die niets geacht wierden , maar die echter eene verborgene verzwering binnen het hoofd hadden veroorzaakt, waar van de Lyders op het onverwagtfle florven , daar vonden wy na de dood aanmerkelyke uitflorting van etter binnen het bekkeneel. Dan wanneer de meergemelde toevallen zich trapswyze na den derden, vierden, vyfden, zesden, zevenden en latere dagen openbaren, moet  Van de Hoofdwonden. 39 moet men de oorzaak aan eene plaatfelyke belediging, vooral aan eene fteking of prikkeling der herfenvliezen enz: toekennen; wantdezelfflandigheid de herfenen zelve is ongevoelig f zo als de proeven leeren. — Maar als 'er uitwendig geen teken van kwetfing is, hoe zal men dan de plaats ontdekken kunnen? Wanneer een Lyder zich geftadig op de gekwetfte zyde legt, ten einde de drukking der ftof niet tegen de herfenen maar tegen het vaste been zoude werken; verder, al is de Lyder byna ongevoelig, zo tast hy met zyn hand geduurig na de aangedaane plaats, als of hy mét dezelve de zieke ftof van daar wilde wegnemen. — Deze werking gefchied door fpieren, die aan den wil onderworpen zyn , echter weet zodanig een Lyder na de genezing niet, dat hy zulks gedaan heeft. Somwylen is het gelukt, dat na ruime aderlatingen , fterke purgeermiddelen , en prikkelende Hovingen op het hoofd aan te leggen, deze toevallen verdwenen zyn. — Dan of 'er waarlyk eene uitflorting hebbe plaats gehad, is bezwaarlyk om te bepalen. — Maar wanneer men deze middelen te vergeefsch beproeft heeft, of dat de Lyder verergert, moet men terflond tot het flellen der Trepaan overgaan; voornamentlyk moet deze bewerking zonder angstvalligheid in de verkiezing van plaats , als 'er eene kwetfing gepaart met uitflorting van vogten op de herfenen plaats heeft, ter uitvoer gebracht worden, ten einde aan de uitgeflorte flof gelegenheid ter ontlasting te geven; de fplinters, waar door de 'herfenvliezen geprikkeld wordende ontfteking, pyn, koorts enz: veroorzaken, weg te nemen en de genezing door 't aanwenden van gepaste C 4 mid-  4^ Van de Hoofdwonden. middelen te bevorderen. — Dan men geeve, acht om de doorboring zo naarby de beledigde plaats, als mooglyk is, te verrichten; doch zo datze op geen los ftuk verricht worde. — Men tragt de naden , om dat de vaten van het pan vlies ( pericranimn) daar doorgaan tot het harde herfenvlies en weer te rug komen, te vèrmyden;'maar in geval van nood worden zy ook op dezelve gezet. — Indien 'er een fcheur door den pylnaad gaat, zet men de trepaan bever aan beide de zyden, dan op den naad zelve. ^ — Voor het verrichten der Operatie moet 'er, zo het mooglyk is, eene gepaste, matig warme plaats , zo ter verrigting der Operatie als daar na ter ligging, bezorgd worden. — •■ De inftrumenten, en het geen tot het verband yereischt word , legt men in gereedheid.—Men gaat in deze bewerking dus voort: het hoofd word ontbloot, op een veelmalen toegevouwen deken of kusfen gelegt, en aldaar onbeweeglyk gehouden : dan zet de Heelmeester de uitgekozene kroon, met zyn diamant voorzien , op de plaats, die hy voornemens is te doorboren : met de linkerhand houd hy het handvatfel der boor en fteund daar mede tegen het voorhoofd: met de regterhand draaid hy lings om, tot dat 'er eene groef in het l*een gemaakt is, dan neemt hy de diamant uit de kroon; maar alvorens hy "de kroon 'er weer^op zet, maakt hy twee of drie draaijen met de fret in het geboorde gaatje, ten einde daar na het ftukje been 'er gemaklyk te kunnen Uithalen. — De Trepaan zonder diamant op de groef gezet hebbende, draaid hy, na dat dc  pan de Hoofdwonden. 4ï de boor ter deeg gevat heeft, vlug en gelyklyk om, tot dat 'er een bloedig zaagfel te voor* fchyn komt en de boor een doof geluid geeft, ten bewyze dat men in het diploë gekomen is; dan men zy oplettend, om dat men in oude harde hoofden het zelve fomwylen niet vind. — De boor als mede de groef word gezuiverd, en men gaat met boren voort, tot dat men befpeurd, dat het ftukje been eenigermaten begind los te worden, men onderzoekt met een fonde,; waar men de boring het meeste doen moet, ten einde het gelyklyk doorboord worde. — Het beentje genoegfaam los en beweeglyk zynde, draaid men de fret in het zelve en ligt het uit, of bevorderd de uitligting met het Elevatorium. — De fcherpe rand van het geboorde gat word door het Lenticulair mesje afgefehaaft en het boorfel uitgehaald. — Indien 'er losfe ftukjes been zitten , neemt men die weg en geeft gelegenheid ter ontlasting aan het bloed, water , etter enz: , dat hier mogt uitgeftort zyn. De Schryvers zeggen, dat men ten dien einde het herfenvlies moet neerdrukken, dan zulks is ten uiterften fchadelyk ; want hier door worden de vaten van het harde herfenvlies , welke zich op eene aanmerkelyke wyze met het cranium vereenigen, afgefcheurt, waar door eene bloedftorting zoude kunnen worden veroorzaakt, die vcrkeerdclyk aan de eerftc belediging zoude toegefchreven worden. Die getrepaneerde» gezien en de beurtwyze klopping der herfenen heeft opgemerkt, zal ligt bczeffen, dat alle uitgeftortc vogten te dezer plaats liggende door de gezegde werking der herfenen zelve zal uitgedreven worden, zonder dat het harde herfenvlies word neergedrukt. — Vind C 5 men,  4* Van de Hoofdwonden, men, dat 'et een ftuk been is ingeflagen, te groot, om door de opening der Trepaan te kunnen gehaald worden, moet men terftond eene tweede, derde of meer Trepanen ftellen, ten einde eene ruime opening ter uithaling van het ftuk te krygen. Met een uitmuntend gevolg is zulks aan een Officier, die in hét Beleg van Bergen op den Zoom door een Bom het Os Bregmatis was ingeflagen, ter uitvoer gebracht. Befpeurt men, dat zich bloed of bloedig vogt achter het harde herfenvlies verzameld heeft, moet men dat vlies doorfleken of doorfnyden , ten einde aan de verzamelde ftof gelegenheid ter ontlasting te geven. — Vervolgens verbind men de wonde, brengende in den grond, onder den rand van het doorboorde been, een zagt lapje, dat aan eenen draad gevestigt en in Honing van Rofen en Brandewyn doorvogtigt is, verder droog plukfel in de opening , en op de randen der wonde wieken met Balf: Jrcai beftreken, compresfen die in Oxycraat of eene ftoving, naar vereisch van zaken , doorvogtigt zyn, moetende alles door het gepaste hoofdverband onderfteund worden. De toevallen, welke op het gewonde hoofd en na het ftellen der Trepaan kunnen volgen, tragt men tegen te gaan, als 1. De ontfteking en alle derzelver gevolgen, zo in de wond als in de nabuurige deelen, moeten door aderlaten, verkoelende middelen en gepaste levenswyze worden voorgekomen of weggenomen. 2. Ter voorbehoeding der bederving of ver-  Van de Hoofdwonden. 43 verfterving wend men gepaste middelen aan, als de Balf: peruv: Tin£t: Myrrh: Sp: Therebint: enz. 3. Ter voorkoming van fponsagtig vleesch, dat na het aficheiden der Dura mater zich in het geboorde gat ligt opdoet, legt men indrogende middelen aan , en vooral loode plaatjes, welke met gaatjes voorzien zyn; doch ongelukkig door onoplcttenheid , tot buiten het doorboorde gat uitgefpat zynde ; zyn 'er geene middelen , die het vermogen hebben, om het gebrek te doen verdwynen ; veiligst neemt men dezelve door het mes weg. 4. Moet 'er eene levenswyze gehouden worden, die alle ontfteking en rotting in het bloed weerd. — De lucht moet zo veel mooglyk is zuiver en tusfchen de 54 en 64 graden warmte op de Thermometer van Fahrenheit gehouden worden. — Kauwen, hoesten, bla-r zen enz: moeten vermyd worden. — De coïtus moet niet dan na de volkomene genezing toegeftaan worden; want deze, te vroegtydig geoefent zynde, heeft meermalen de dood veroorzaakt. — Sterk geluid is zeer fchadclyk; het fchieten met kanon heeft menig getrepaneerde van het leven beroofd. De verdere behandeling ter genezing ftrookt met het geen te voren reeds gezegt is: namelyk men moet zeldfaam en in een warme lucht, met balfemagtige middelen, verbinden. — De affcheiding van het been , alwaar de Trepaan geraakt heeft, fchcid doorgaans by jonge lieden tusfchen de dertig en veertig dagen, en by de ou-  44 Van de Hoofdwonden. ouden tusfchen de veertig en vyftig dagen: deze _ affcheiding gefchied zynde vormt zich het lidteken, dat fomwylen, als 'er veel fubflantie van been verloren is gegaan, zeer aanmerkelyk groot en zagt is, en hierom is het nodig, dat 'er eene geruimen tyd eene gevoerde kopere of filvere plaat op het zelve word gedragen. VIER-  4* VIERDE HOOFDSTUK. WONDEN VAN HET AANGEZIGT. De wonden van het aangezicht, vooral die der wangen, indien 'er geen verlies van zelfstandigheid plaats heeft , moeten , zo als zulks best gefchieden kan, door hegtingen met de naald, hegtplaasters, of aan het voorhoofd zynde door de vereenigende bandage te zaam gevoegt, en zeer zeldfaam verbonden worden; waar na men de genezing fpoedig zal zien volgen. — Maar wonden van het aangezicht, daar groote verplettering of verlies van zelfItandigheid by tegenwoordig is, moeten door zagte, etterverwekkende, en daar na door balfemagtige middelen, waar door de veiioorene zelfstandigheid word herfteld en de gerimpelde lidtekens voorgekomen, genezen worden. — Wanneer de groote kwylklier gekwetst is en 'er eene lekking overblyft, moet die lekking door opdrogende middelen en drukkende verbanden genezen worden ; maar wanneer de kwylbuis gekwetst is, en hier door een fistel in de wang veroorzaakt word, moet men de wond tragten te genezen , door den natuwlyken weg te behouden : zulks verrigt men door het inbrengen van een fyn zilver ftüetje of hol pypje in de buis te fteken, het zy door den  ^6 Wonden van hei Aangezigi. den mond of door de wonde, latende het doorfchieten door de natuurde opening, die in den mond zigtbaar is: vervolgens word de buis wederom opwaarts gevoert tot voorby de geit wetfte plaats, en door eenen draad, die aan de buis vast is , ter wonde uitkomt, en door een plaaster gevestigt word , op zyne plaats gehouden. — De randen der fistel worden rauw gemaakt, en vervolgens naar de konst Verecnigt en genezen zynde, de buis 'er uitgehaald, op dezelfde wyze, als men een fistel aan den hals der blaas, onder het dragen van een catheter, waar door de pis ontlast word, ter genezing brengt. — Maar wanneer de groote kwylbuis, die het fpeekfel uit de oorklier in den mond brengt, geheel afgefheden is en eene aanhoudende lekking nalaat, moet men de wang op de bekwaamfte plaats doorfieken, en 'er een feton doorbrengen, om dus eenen ruimen weg voor de kwyl in den mond te maken. — Met goed gevolg van genezing heb ik zulks aan de Heer L. B* verricht. VYF-  4? VYFDE HOOFDSTUK. W O N D E N VAN DEN HALS. Aanmerkelyke en diepgaande wonden van den hals, vooral zo 'er tevens hevige verplettering van deelen by is , kunnen uit aanmerking van de hevige zwelling, die 'er te vrezen is, en waar door de Lyders als geworgt worden , als zeer gevaarlyk ja fomwylen als doodelyk befehouwd worden. — En zo 'er tevens eene zwaare bloedftorting uit de uitwendige halsaderen, of uit flagaderen van denzelfden naamby tegenwoordig is, begryptmen ligteiyk , dat het gevaar des te grooter is, dewyl deze bloedftorting door geene fluitende verbanden kan tegengegaan worden. De Agaricus, fyne fpons, dotten plukfel enz: met de top van den vinger eenen geruimen tyd vastgehouden , heeft aan de verwagting van dusdanige gevaarlyke bloedstortingen gelukkig te ftempen fomwylen zeer wel voldaan. Waarna dusdanige wonden verder op de gewoone wyze behandeld gelukkig genezen zyn , vooral als men na het ftempen van het bloed het hoofd in eene goede richting gehouden heeft. — De lugtpyp gekwetst zynde, volgt 'er dikwyls eene aanmerkelyke Emphyzema, die fomwylen het  48 Wonden van den Hals. het geheele ligchaam, doch voorriamehtlyk het hoofd dermaten opblaast, dat men nauwlyks tekenen van den neus of van den mond befpèuren kan. — Inkervingen door de huid tot in den vetrok moeten fpoedig ter ontlasting dier vreemde lucht, die anderzints eene verftikking zal te weeg brengen , in het werk gefield worden. — De wonde moet, zo 'er geen verlies van zelfftandigheid plaats heeft, door hegtingeh, gepaste verbanden, vooroverbuiging van het hoofd , rust en zeldfaam verbinden genezen worden. — En indien 'er eene küg of prikkeling de rust mogt floreri en dus de genezing hinderen, moeten de Zaatmelken en vooral de Opium in eene ruime dofis toegediend worden. Wanneer de tendo van de Musculus Sterno-Mastoidceus word afgefchoten , verkrygt men na de genezing een gerimpeld lidteken, het hoofd ftaat fcheef, en kan niet volkomen regt genezen worden. ZES-  ZESDE HOOFDSTUK. WONDEN van den N Ë U S. <^a ef& ?J?> 8$ £fo V?. Vt* é*3 üfe m V*> In de wonden van den neus, vooral die met. verbreking of verplettering der neusbeenderen gepaard gaan, moet men, zo fpoedig als mooglyk is, de verbrookene beenderen zoeken te herftellen of te vereenigen , en door bekleede penUefchaften in den neus te brengen, dezelve irt de herftelling houden ; de wonde met balfemagtige middelen dekken , zeldfaam Verbinden , en dus tragten te genezen, — De neus zo afgehouwen of afgeflageri zynde, datze maar aan de huid vast zit en over den mond neerhangt, moet echter niet terftond afgefneden worden: in tegendeel dezelve nog Moedig zynde, moet hy op zyne plaats gezet en aldaar door hegtingen met de naald, hegtplaasters en een gepast verband verzekerd worden; want 'er zyn voorbeelden, dat dusdanige afgehouwene neufen wederom genèzen zyn. Ik zelve heb dusdanig eenen gekwetften zyn afgehouwen neus weer aangehegt en volkomen genezen; maar de top derzelve werd in een koude lugt terftond blaauw. D ZE-  5* ZEVENDE HOOFDSTUK, GEWONDE ONDERKAAK. De onderkaak door eenen fchoot, vooral van eenen kanonkogel , geheel of ten deelen verbryzeld , of weggefchoten zynde, maakt een aller deerniswaardigst aanzien ; dan deze kwetfing is niet al tyd dodelyk. Hierom moet men tragten, dusdanige ongelukkige Lyders , alle nodige en fpoedige hulpe ter genezing door zagte uitwendige middelen en gepaste verbanden enz: toe te brengen ; en vooral in den aanvang dunne zagte fpyzen en drank, door middel van eenen tregter, toedienen. — Daar na, als de randen der wonde met vel overdekt zyn, moet 'er eene van zilver of ander metaal gemaakte onderkaak, die agter de ooren word vast gemaakt, aangevoegt worden , zo als aan twee gekwetften, die in vorigen oorlog in onze Hospitalen genezen zyn, gefchied is. AGT'  i ^ AGtSTÈ HOOFDSTUK, WONDEN DER B O R S T. De wonden van de borst, vooral die, welke met aanmerkelyke kneuzingen vergezeld zyn, moeten uit derzelver aart, om datze deelen, die tot den omloop van het bloed en tot de ademhaling dienen ^ beledigen * niet gering geacht worden, — Ën offchoon alleenlyk de uitwendige of houdende deelen der borst mogten beledigt zyn, kunnen echter deze wonden fchuins tusfchen de bekleedfelen heengaan, ver zakkingen van bloed en etter veroorzaken en fisteleufe holtens voortbrengen , die , wanneerze niet tydig geopent worden, veele onheilen , zelfs verzakkingen tot in de borstholte toe> veroorzaken kunnen. — Om dusdanige en andere onheilen voor te komen, moeten de fchuinfche Wónden, die eenen weg tusfchen de bekleedfelen gemaakt hebben, terftond by 't ecrfte verband geopent worden, ten einde aan dé ingeflotene ftof gelegenheid ter ontlasting te geven , waar door de gezegde verzakkingen worden Voorgekomen, als mede dat de Lyders aan geen tweemaal wondkoortzen te krygen zouden onderhevig zyn. Indien deze Lyders van pyn of benauwdheid op de borst klagen, moetenze rykelyfc D a ader-  5 2. Van de Wonden der Borst. adergelaten worden, waar door de gezegde toevallen fpoedig verdwynen, en zo zulks verzuimd word, zal de Lyder wegens de gefpannenheid en pyn bevreest zyn, om zyneia adem behoorlyk in te halen, waar door dan ontftaan kan ophoping van bloed in de long, vrees voor longontsteking , als mede verhindering, dat het bloed uit de herfenen niet naar vereisch zich in het rechter oor van het hart kan ontlasten, waar door verder gelegendheid gegeven word tot ontfteking in de herfenen, beroerte enz. Dus begrypt een ieder, datin borstwonden, vooral met kneuzingen, daar hevige pyn en fpanning gevoeld worden, de aderlatingen de voornaamste middelen ter genezing zyn. — Met veele voorbeelden zoude ik dit verklaarde kunnen bevestigen. Wanneer dé wonde tot in de borstholte is doorgedrongen , het geen men door het befchouwen van het gewonde werktuig ; door den Lyder in die rigting te stellen, als toen hy gewond werd ; door de ontlasting van bloed ; door de uitperfing der lucht ; door de infpuiting , als het vogt te rug blyft; door het fondéren , wanneer het instrument gemaklykin de borst valt; door een Emphyfema, welke zich rondfomme de wond en verder over de borst verfpreid ; door de toevallen , die 'er gewoonlyk op volgen enz:, gewaarword. De toevallen of gevolgen zyn, dat de Lyder niet wel anders dan op de gekwetste zyde lig, gen kan ; benauwde ademhaling, en dat in eené zittende gestalte, om dat het uitgestorte vogt, dat genoegzaam in alle penetrante borstwonden aanwezig is, hier door op het agterfte ge-  Fan de Wonden der Borst. 58 gedeelte van het diaphragma neerzinkt en aldus ruimte aan de long geeft; om dezelfde reden, van geen drukking op 't mediaftinum te veroorzaken , leid de Lyder het gemaklykst op de gekwetfte zyde : wanneer het uitgeftorte vogt aanmerkelyk veel is, voelt hy eene zwaarte als een pak op het diaphragma, om dat het bloed zich daar verzameld: fomwylen word hy by de beweging eene fchommcling gewaar. — 'Er is eene bleekheid van het aangezigt, om dat de omloop des bloeds en de ademhaling belemmert is.— Door de uit- en inademing word 'er een bloedig vogt uitgedreven, dat zeer onderfcheiden is van den etter, die de uitwendige wonde geeft. — Een kleine rasfe pols word 'er befpeurd wegens de aanmerkelyke belemmering van den omloop des bloeds. — Insgelyks hyging of verkorte ademhaling, om dat de long zich niet kan uitzetten. — Om alle deze redenen volgt 'er verval van kragten , de uitgeftorte vogten hellen ter bederving en worden ontbonden, en in het bloed opgenomen zynde , veroorzaakenze koorts, rotkoorts, en naar gerade de opgenome ftof zich elders in het ligchaam neerwerpt, ontftaan 'er verdere onverwagte ca gevaarlyke toevallen en gebreken. Om de genezing te bevorderen, moet de lucht, bloed en andere vogten uit de borst ontlast worden : zulks gefchied door de wonde te vcrwyderen , en wel het best en veiligst op de holle fonde door eene wclfnydende fmalle bis. tourie, en door den Lyder zo te leggen, dat de uitgeftorte vogten gemaklyk naar de wonde lopen. — Door uitzuigen met een zilvcre buis kan zulks met vrugt, als het bloed nog vloeibaar is, gefchieden. — Het bloed geronnen D 3 zynde,  p;4- Van de-Wonden der-Borst, zynde, moet het door infpuitingen van gerfte"water, met honing vermengt, verdunt worden. — Maar indien de toegebragte wonde te hoog is, dat de ftof door dezelve zig niet kan ontlasten, en men vreeze heeft, dat het bloed ter bederving zoude overgaan, moet men hier doen, het geen men in alle verzamelingen van etterftof gewoon is, namentlyk een konftige opening ter plaats der verzameling zelve maken. — in het verrigten dezer bewerking neemt frjën het volgende'in acht. —Men geeft aan den L} der een gepaste plaats in het licht en gepaste hoogte, zo dat de Heelmeester zyne bewerking gemaklyk ter uitvoer brengen kan. — De plaats aan de linkerzyde moet zyn tusfchen de derde en vierde valfche rib, van onderen op gerekent, zes duim van den ruggengraat , ter. plaatfe daar de ribben het wydfte van elkaar ftaan , en het minst met fpieren gedekt zyn 5 — maar aan de regterzyde moet men tusfchen dc vierde en vyfde rib zyn, om dat het diaphragma aan deze zyde, door het opzetten der. lever, hpoger leid. Men gaat dus te werk: de Heelmeester vat de bekleèdfeien aan eene zyde , en de Helper aan de andere zyde, doorihydze naar de lengte des ligchaams , vervolgens doorfnyd hy de breede rugfpicr, tot op de tusfehenribbigefpier ' en borstvlies, het welk hy dan op eene voorzigtige wyze met de punt van de bistourie, volgens den loop der ribben , opend. De long niet vastgegroeit zynde, zal het verzamelde vogt zich fpoedig genoeg door de gemaakte qpening ontlasten, vooral als men aan den Lyder eene gepaste legging geeft. — De door  Fan de Wonden der Berst. 55 door konstgemaakte wonde in de borst word best eenige dagen ter verdere ontlasting opengehouden door een strookje linnen , dat de zagtfle wyze is; men brengt het eene einde in de borst en laat het andere 'er buiten hangen, langs welke zich het vogt geftadig ontlast: of men gebruikt een flaauw geboogene platte canul, door welke men in vervolg ook inspuitingen ter zuivering doen kan; de canul word door draden, die aan dezelve vast zyn, tegen het ligchaarn met plaasters gehouden; men over, dekt den mond derzelve met een vogtige platte fpons of een weinig grof plukfel, en verbind aldus eenige dagen, tot dat 'er geen lucht oi bloed meer uit de wonde komt, en alle toevallen verdwenen zyn, wanneer men de canul uitneemt, en de wonde laat fluiten, onder het beftuur van zeldfaam en fpoedig te verbinden in eene tamelyk warme lucht, en het gebruik van eene goede dieet. Op eene gekwetste arteriaintercoflalis kan men, om de bloeding te ftillen-, een brok Agaricus of een dot plukfel met Sp: Therebini: bevogtigd zetten, deze met meer dotjes aanvullen, en met een dun plat baleintje, daar het eene eind van in de wond steekt en het ander op het plukfel, compresje enz: , door den zwagtel aangezet, alles drukkende ondersteunen; dan men zy indachtig, dat de dot Agaricus of plukfel, die het eerste aangewend word, met een draad voorzien zy, ten einde men hier door voorkome, datze niet in de holte der borst glippen kan. Wanneer na eenen fchoot, flag, of floot op het borstbeen hevige pyn , zwelling , ontD 4 fte-  56 Van de Wonden der Borst. fteking en verettering of verzameling van vogt of etter in de Cellulofa van het Mediastinum volgt, dan moet men zonder te dralen het borstbeen met een Trepaan omzigtig doorboren, ten einde aan deze verzamelde ftof uitgang te verichaffen. — Deze Operatie, tydig en wel uitgevoert wordende, heeft geen gevaar in zich, zo als door voorbeelden kan bevestigd worden. NE-  s? NEGENDE HOOFDSTUK. VAN DE BUIKWONDEN. *3S* *3S# *S8* *3S* De buikwonden treffen alleen de uitwendige of houdende deelen , of zy gaan door tot in de holligheid met of zonder kwetfing der gehoudene deelen. — Het onderfcheid en het gevaar hier van is grootelyks onderfcheiden. — Een wonde, niet tot in de holligheid doorgaande, kend men door den Lyder in het zelfde postuur te ftellen, als toen hy gewond werd, door den vinger, fonde, infpuitingen enz. — Dan wanneer de wonde door eenen fmallen degen is toegebracht, en fchuins door de bekleedfelen heengaat en men het echte postuur niet vinden kan, is het zelfs aan kundigen in het onderzoek mislukt of de wonde doorging, dan niet. — Zo werd een Lyder van onder op naar boven met een mes tot in het hol der buik geftoken: men dagt, dat de wond niet doorging; maar de zwelling van den buik leerde het anders : de Lyder ftierf aan den zevenden dag aan flaauwten, koorts, hik enz: ; men vond den buik met bloed vervuld, dat uit eene wonde in de lever ter zyde de galblaas was uitgelekt enz. Schuinfche wonden , die diep tusfchen de fpieren , fchoon niet in de holligheid van den buik doorgaan , kunnen echter oorzaak tot aanmerkelyke verzakkingen geD 5 ven,  SS Van de Buikwonden. ven , die zich fomwylen eenen weg binnen, w-aarts banen ; want daar de plaats het minfte tegenftand bied, zal het uitgeftorte vogt door zyne eigene zwaarte heenzakken : dit foort van wonden kan van netelige gevolgen zyn, vooral als de peesachtige uitfpanfelen der buikfpiercn tevens zyn gekwetst, namentlyk zwelling, ontfteking, verzwering, ftuipen, hik, malerye enz. — Ter voorkoming dezer onheilen moeten 'er fpoedig gepaste verwyderingen der wonde gemaakt worden, aderlatingen, eene fobere en gepaste levenswyze, en verkoelende middelen worden toegediend; en men geve tevens acht, vooral zo de wond tot op het buikvlies is doorgedrongen, dat hier ter plaatfe geene Hernia Ventralh , zo als de bevinding meermalen geleerd heeft, gebooren word: vooral verdiend zulks oplettenheid, als, de wond onder de navel is; want de dunne darmen het buikvlies voor zich uitperfende en in de wonde geklemt rakende, kan 'er zelfs eene verftropte breuk met alle derzei ver gevolgen gebooren wórden.— Deze zeg ik, dat men moet tragten voor te komen. — Eene hegting. met den naald, diep genoeg door de fpieren heengaande , gepaste ligging, dat is na de overzyde, drukkende bandagie, diepe rust , ver'myding van gistende fpyze en drank, het zetten van zagte afgangver wekkende klisteren enz: zyn tot dat einde dienftig. F De doorgaande buikwonden worden gekenE 'i. doordien de. fonde pf 't proefwerkfuig onverhinderd tot in de holte dér buik voortgaat, 2. door de uitvloeifels der ftof, 3. door ■de uitzakking der deelen, 4. door de infpui'- tiri-  Fan de Buikwonden, S9 tingen , 5. uit de befchouvving van 't werktuig , 6. voornamelyk uit den aart der wonde enz, Drieërlei foort van doorgaande buikwonden zyn 'er: r. Eenvoudige , daar geene kwetfing nog uitzakking van deelen by is. 2. Die eene uitzakking van darm of net of van beide ten gevolge hebben, 3. Daar eene kwetfing der houdende deelen, met uitvloeifels van de ftof, die zy bevatten, plaats heeft. De kenmerken, dat 'er by een door. gaande buikwonde niets gekwetst is , kunnen opgemaakt worden, als de Lyder weinig of geen pyn heeft , geene ontfteking nog koorts tegenwoordig is, geene opfpanningen, en geene tegennatuurlyke uitvloeifels ontdekt worden enz. Dan men geve by dit foort van wonden byzonder acht, of 'er ook lucht in de holligheid der buik is ingeflopen ; want deze, zich uitzettende, zoude den buik aanmer-. kelyk doen opblazen, en de deelen, die natuurIyk met dauw overdekt zyn, droog maken enz. Óm dezelve uit den buik te laten, drukt en perst men dezelve naar de wonde toe, intus- fchen dat men den adem fterk doed inhalen. Door zuigen met den mond of lugtpompen kan ze ook uitgehaald worden. De wond word best vereenigt door de hegting, op  :6'o 'Van de Buikwonden. op den vinger verricht, en door de draden op rolletjes vastgemaakt. — Verder word de wonde plat verbonden door een wiek met verfche digeJiif, en eene welklevende plaaster, met eene Hoving tegen de ontfteking, met coropresfen en eenen gepasten ronden band of fervet en fchapulair aangelegd, acht geevende om zeldfaam te verbinden, gemaklyke ligging aan 'tligchaam te geven, en eene gepaste fobere diëet enz: voor te fchryven. — Dan zo dra men befpeurd, dat de wond vereenigt is, haald men eerst de bovenfte, daar na de onderfte draden uit. Wanneer het net door de wond is uitgezakt, zal het zelve door de ademhaling meer en meer uitgeperst worden, ja eindelyk geheel buiten den buik raken: het zelve kan dan verdroogen, in de klem geraken, verfterven enz: ; dan zo lang het net alleen ïydende is , openbaren zich zeldfaam hevige toevallen; maar dewyl het zelve aan den maag, milt en karteldarm gehegt is, en hier van daan zyne vaten heeft, is het geen wonder, dat deze deelen , eindelyk mede aangedaan wordende, hevige toevallen, als braking, hik, hevige pynen, koorts, stuiptrekkingen enz: veroorzaken; en hier uit eene zekere dood, ten zy de oorzaak worde weggenomen, volge. Hierom moet het net, indien het niet yskoud of van kleur veranderd is, zo fpoedig als mooglyk is , in den buik te rug gebracht worden; zit het in de klem, moet de rand der wonde ingefneden worden, dat met de bistourie op eene holle fonde, of gevleugelde fonde, of met de hemiotome van Ledran veiligst gefchieden kan. — Dan wanneer het net droog, koud, bruin, of te lang uit geweest zynde verftorven is, moet het zelve een weinig uitgehaald en in twee, drie  Van de Buikwonden» ffi drie of . meer gedeeltens in 't levende gebonden en afgefheden worden ; of men laat het zelve nj de wonde geklemd zynde van zelve affciieiden, dat het veiligfte is, waar na men de wonde met inkrimpende middelen en drukkende verbanden geneest. — Op gelyke wyze handeld men met eenen uitgezakten darm, dat is men brengt denzelven, zo fpoedig doenlyk is, te rug; want de beste ftoving is de natuurlyke waasfem in de holligheid van den buik; maar dezelve geklemt zynde, moet alvorens de wond verwyderd worden. — Dan wanneer de darm door het kwetfend werktuig , het zy zabel, degen of bajonet, zelve gekwetst is, en men zulks door het uitlopen der fpyze of drekftof enz: gewaar word , moet dezelve , best volgens de wyze van Ledran, gehegt, en in den buik gebracht worden, zo dat de gekwetfte plaats door de hegtdraden tegen den buik gehaald worde. De Lyder word verder ter' genezing behandeld, zo als voorens gezegt is. — De maag gekwetst zynde, word men zulks gewaar door de lucht, fpys en drank, die uit de wonde vloeit, met bykoming van pyn, ontfteking enz. Het meer of minder gevaar word naar de plaats, die gewond is, en naar de gedaante , die de maag ten tyde der kwetfing had, afgeleid; want de wonden in haar onderfte gedeelte zyn doodelyk , om datze doorlaat, het geen tot onderhoud des levens vereischt word enz:; daar zy in tegendeel, in het opperfte gedeelte gekwetst zynde, terwyl dezelve vol was, geneesbaar is, om dat de maag ledig geworden zynde, de wonde toevalt en aldus onder een fobere levenswyze en rust genezen kan, zo als door voorbeelden word bewezen. Ze-  V 02 Van de Buikwonden. Zeker perzoon, de maag vol bier hebbende^ werd met een mes in de maag gestoken, zo das; liet bier, met bloed en lucht vermengt, ter wonde uitkwam : na alles zo door de wond als bi-aken ontlast was, deed men hem achterover leggen , hegte de wond van buiten en gaf weinig voedfel, en in zeventien dagen was hy genezen. Wanneer rïa eene doorgaande wonde in den buik koorts, pyn, stuiptrekkingen enz: volgen , toond zulks aan, dat 'er vlies- en zenuwachtige deelen gekwetst zyn. Zo heeft men na een gekwetst mefenterium, dat zenuw-* ryk is, den derden dag de dood zien volgen. Verder beoordeeld men de gekwetfte deelen naar den aart der vogten, die uit de wonde vloeijen. — Aldus geven groote vaten veel bloed ; de galbuis en galblaas veel gal ; de nieren, pisleiders of blaas pis enz: uit. Eindelyk kan het kwetfende werktuig naar dat het smal, breed, fnydend of ftekend is, ligt byzetten. —Wanneer dusdanige gekwetfte o'ngeduurig worden, in flaauwtens vervallen, bleek en kortademig worden, dert hik en een kleine en radde pols met koud zweet, en ligte malerye krygen , dan ftaat de dood voor de deur; niet om dat de gekwetfte deelen volstrekt tot het leven behoren, maar om datze de levensdeelen, door medelyden, hebben aangedaan enz. Wonden in den pisweg of aan den hals der blaas door fchieten met fchroot , of fteken met  Van de Buikwonden. 43 mét den degen of bajonet aangebracht, laten veeltyds eene fistuleujiteit na, waar door fomwylen meer pis dan door den gewoonen weg geloost word. — Om deze lastige fistels te genezen, moet 'er eene buigfaame catheter, of eene gewoone catheter , die als een S is gebogen , in de blaas gebracht worden; vervolgens moeten de calleufe randen der fistel weggenomen, of rauw gemaakt worden, waar na dezelve nauwkeurig tegen den ander moeten aangevoegt, door hegtplaasters en gepast verband aldus vereenigt gehouden, en de wonde zeldfaam verbonden worden. — Om de nattigheid in het bed voor te komen, fluit men den mond der catheter met een kurkje, en laat den Lyder om de drie of vier uuren, na de meer of mindere aanpers, zyn water maken. Met een uitmuntend gevolg heb ik op deze wyze aanmerkelyke fistels, uit gemelde oorzaken geboren , en die voor ongeneeslyk gehouden wierden, fpoedig genezen. TIEN.  $4 Van de Wonden TIENDE HOOFDSTUK. VAN DE WONDEN, daar hevige BLOEDSTORTING by is. In geringe wonden trekken zich de gewonde vaten te rug, en verbergen zich tusfchen het vet en de andere deelen en fluiten dus zich zeiven: het uitgeftorte bloed, dat in de wond verzameld is, rond te zamen en plakt de monden der vaten verder toe. — Maar in de kwetfing van aanmerkelyke flagaderen , die zich beurtelings op- en toetrekken, word het bloed met kragt uitgedreven zo lang, als de flagaders met bloed vervuld zyn ; de fchoone roode kleur en het horten en floten, waar mede het te voorfchyn komt, toonen klaar genoeg, dat 'er een flagader gewond is ; dan wanneer de ontlasting hevig en aanhoudende is geweest, en de hoeveelheid van bloed dermaten verminderd is, dat 'er 'fhuwtens volgen, dan verminderd de beurtwyze beweging in de flagaderen zodanig, datze niet meer kunnen uitgezet worden, en het hoofd, geen bloed meer ontfangende, worden 'er geene geesten afgefcheiden, waar door de beweeging van het hart onderhouden word: twee vereischtens worden 'er dus gemist, die ter onderhouding van het leven allernoodzakelykst zyn : op dezen tyd voelt  daar hevige Bloèdftörting by is. 6$ Voelt men geen pols meer , de Lyder begind koud te worden en fchynd den geest te geven; dan de Natuur door haar ingefehapen vermogen brengt in dat deel, dat het eerfte leeft en het laatfte fterft, namelyk het hart, wederom eenige beweging, waar door de ftilftaande werkingen op nieuw worden Opgewekt , en de menseh als herleeft. Wat ftaat 'er nü te doen? Moet het vernieuwde levensbegintfcl, door wyn of andere geestryke middelen toe te dienen, verder aan den gang gebracht worden ? Dit word door fommigen aangeraden; maar naar myn oordeel gansch verkeerd; want de geestryke middelen zullen de veerkragt dér ledige vaten terftond dermaten aandoen, en den omloop des bloeds zodanig verfnellert, dat 'er eene nieuwe bloedftorting , die van de zekere dood kan agtervolgt worden, op volgen zal. Best zal men doen , om de ledige vaten met Gerftewater, Zaatmelken enz: te vervulleh. Deze herhaalde bloedstortingen zyn voornamentlyk te vreezen, als een flagader gekwetst, doch niet geheel afgefneden of afgeftoken is; Want dan trekken zig de doorfnedene Vezelen alleenlyk te rug, waar door de wond in dezelve vergroot en geduurig opengehouden, en dus gelegenheid tot eene aanhoudende bloedftorting gegeven word ; of zo 'er door zaamrunnende middelen al eens een Tromhus in dé wonde word gevormt, die voor eenigen tyd het bloed doet Itaan, en de bykomendc flaauwte daar toe mede helpt, zal zulks maar voor korten tyd zyrj. Aan den dei'den, vierden en E vyf-  66 Van de Wonden vyfden. dag heb ik by dusdanige gekwetften nieuwe bloedstortingen zien geboren worden, die echter door het verwyderen der wonde en het onderfcheppen van de vaten gelukkig zyn genezen, zo als ik met voorbeelden van kwetfingen in deArteria Tibialis, Arteria Radicea enz: zoude kunnen bevestigen. De gevolgen van kwetilngen of affnydingen van een voornaam vat zyn gebrek van voeding; want alle deelen ontfangen door affcheiding van het flagaderlyk bloed, het geenze tot het leven, groeijing, warmte enz: nodig hebben. — Alle deze uitwerkfelen houden op; hierom zal men dusdanig een deel zien vermageren, of ongevoelig zien versterven, ten waare 'er boven de kwetfing uit de flagader takken mogten ontfpringen , die beneden de kwetfing zich wederom in dezelfde flagader inmonden , en langs dezen weg het deel zyn voedfel erlangde. Dat zulks meermalen gelukkig gebeurd is, zoude met voorbeelden kunnen aangetoond worden. Zoo heeft men na de Operatie op de Aneurysma in de vouw van den arm, op de gewoone plaats, daar men de pols voeld, geen klopping kunnen ontwaar worden, die echter na verloop van eenige dagen zich trapswyze wederom openbaarde , ten bewyze , dat de invloed van bloed als vorens begon zynen gang te gaan. Dan alle Lyders zyn zo gelukkig niet, by velen gaat het gekwetfte deel langfaam ter verfterving over, om dat de vogten, in het zelve ver-  daar hevige Bloedftorting hy isi 6f vervat < niet meer bewogen wordende zich trapswyze ter bederving fchikken, zonder dat zich uitwendig eenige ontfteking openbaart: de koude en ongevoeligheid van het deel ge* ven zulks klaarlyk te kennen, Een jongeling, die met een mes in de dyeflagader, een handbreed onder de lies, gekwetst was , en het geen in den aanvang voor eene gemeene wond gehouden en zo verbonden Was geworden, werd door telkens weeromkomende bloedstortingen zo aanmerkelyk verzwak, dat ik den vierden dag de pols nauwlyks voelen konde: de oogen waren flets en ingevallen; het been was tot de t'eenen toe aanmerkelyk gezwollen, door het bloed dat zich door den vetrok had verfpreid, en zeer koud en ongevoelig. — Ik was van oordeel $ dat het deel, indien 'er geen gevoel of warmte door eene gepaste ftoving en bandage, die van de teenen tot boven de wond opklom , kon ingebracht worden, boven de wond moest afgezet worden ; dan de levenslamp werd den volgenden dag , als een gevolg van de herhaalde bloeding en daar op gevolgde verfterving , zagtkens uitgeblazen. — Deze verfterving is dus van die, Welke op een Phlegmone volgt, zeer te onderfcheiden, Om de ongelukkige gevolgen, die op het te veel verlies van bloed gewoonlyk volgen, voor te komen, moet men tragten de bloeding tegenstand te bieden. — Zulks kan gefchieden, als het aan de ledemaaten is: T. Door den invloed naar de wond door het tourniquet te beteugelen. E i %. Door  6$ Van dé Wonden. 2. Door geestryke middelen, die op de vaste en vloeibare deelen tevens hunne uitwerking doen; namentlyk door de eerste te doen inkrimpen en de laatste te verdikken. Doorproeven zoude dit gezegde kunnen bewezen worden; immers wie is 'er onder de ervarene Heelkundigen, die den Sp: Therebint: den Sp: Vin: ReÜificat. , en Alcohol Vin: niet met de allerheilzaamste uitwerkingen beproeft heeft, wanneer dezelve met een dot plukfel tegen het bloedende vat worden aangebracht, eenige minuten aldaar' gehouden en door een gepast verband ondersteund? —Maar de Lyders worden door de nabuurige zenuwdeelèn fomwylen een brandend gevoel gewaar ; dan het zelve gaat fpoedig voorby. 3. Door de eiken zwam , die eene bloedstelpende kragt bezit, zo als insgelyks door proeven en aanmerkelyke genezingen zoude kunnen bewezen worden : boven dien verdiendze om derzelver zagtheid, ftrelenden aart, aangenaamheid voor de zenuwen te meer verheft te worden, en bovenal om datze geene de minste verandering in de wonde aanbrengt. 4. De bovist moet insgelyks als een voortreffelyk bloedstelpend middel aangemerkt worden : want dat dezelve als een zagt te zaamtrekkend middel moet worden befchouwt, kan uit den aart derzelve , uit de menigvuldige genomene proeven, en uit derzelver uitmuntende uitwerkingen ten klaarften blyken, ja, door den beroemden Le Cat is de bovist boven de zwam ver lieven. 5- De  daar hevige Bloedftorting hy is.' 69 5. De fyne fpons diend vooral onder de middelen, die het vermogen hebben, om het bloed te ftempen, geteld te worden; want de fprekende ondervinding heeft meermalen geleerd, dat wanneer veele bloedftempende middelen vrugteloos waren toegediend, de hevigfte ja dooddreigende bloedstortingen door de drooge fpons terftond zyn tegengeftaan : jammer is het maar, datze zich fomwylen aan de afgefnedene vaten en vezelen dermaten vast aanhegt, datze in vervolg 'er bezwaarlyk is van af te krygen, dan dit bezwaar komt men voor, als men dezelve, voor het toedienen, een weinig met den Balf: Arceei befmeerd. 6. Door de wonde in eene gekwetfte flagader zelve door de omgewonde hegting te vereenigen , en als eene verfche wond te genezen; dan de flagader diend in dit geval voor het oog alvorens bloot gelegt te worden. 7. Het bloeden word ook geftempt door een half doorgefnedene flagader geheel door te fnyden , ten einde de monden zich zouden te rug kunnen trekken , en de voorgemelde middelen dan met vrugt toegediend worden. 8. Door den mond van het vat met de tang te vatten, of met de naald te onderfcheppen, en toe te binden, dat de allerzekerste wyze is. Ten flot, men neeme in 't gemeen in aanmerking , dat zonder wel aangelegde verbanden, en konftige drukkingen, vooral die het gantfche beledigde deel met alle nauwkcurigE 3 heid  2o Fan de Wonden daar hevige Bloedftorting by is. heid omvatten , de voorgemelde bloed/tempende, ja, alle geheime middelen van geringe uitwerking zullen zyn. Zy derhalven , die de gepaste middelen met konftige drukkingen en wel aangelegde verbanden weten te zaam te paren, kunnen de heilzaamfte uitwerkingen verwagten. ELF-  ft ELFDE HOOFDSTUK. VAN DE GEBRAND HEID. Door onkunde, onoplettenheid by het behandelen van buskruid, door het kwalyk uitveegen van het kanon, daar pas uitgefchoten is enz: , heb ik zeer zwaare verbrandheden, aan onderfcheidene Lyders gelyktydig, zien aanbrengen. Naar maate dat de graad der hitte is , verfchild de gebrandheid in trappen , brengende of roodheid gepaart met pyn te weeg; of de opperhuid word door uitflorting van vogt van de huid door bladders afgelcheiden; of 'er word eene paarsachtige ontfteking voortgebracht ; of 'er word eene doode korst op de plaats der verbranding gevormt; of eindelyk het geheele gebrande deel word levenloos en gaat ter verfterving over. — Dus komen de graden der verbrandheid met die der uitwendige ontfteking genoegfaam overeen ; verfchillende echter hier in , dat de eerfte als in een ogenblik word te weeg gebracht ; daar de laatfte gewoonlyk van een gering begintfel tot den hoogften graad opklimt. —• Naar maate dat de verbranding van het buskruid hevig is, of lang aanhoudende werkt, zal de E 4 eene  7^ Van de Gehrandheid, eene Lyder 'er meer dan de andere door aangegre» pen zyn, ja ik heb na ééne verbranding van buskruidgenoegfaam alle de graden van de gebrandheid in vyf Lyders, die tevens gebrand waren, waargenomen. —Hetgeen men fomwylen in de gebrandheid gering acht, word dikwyls een aanmerkelyk gebrek, om dat de deelen, die half dood gebrand zyn, veeltyds verder verfterven, en in 't vervolg aanmerkelyke affcheidingen voortbrengen, die eenen geruimen tyd ter genezing vereifchen. — Naar den graad der gebrandheid en naar de uitgestrektheid van dezelve, mitsgaders naar het deel, dat gebrand is enz:, is 'er meer of min gevaar voor het deel en het leven te vreezen. De cerfte graad der gebrandheid kan door verkoelende en ontbindende middelen , als koud water, water met een vierde azyn, en vooral door het bekende Ung: Nutrit., vet op het gebrande deel geftreken zynde , genezen worden, In den tweeden graad, als 'er bladders vol water, ontftokene huid, hevige pyn enz: tegenwoordig zyn, zullen de verzagtende en etter, verwekkende middelen , na dat de bladders eerst doorfneden, maarniet weggenomen zyn, van de beste uitwerking bevonden worden, -j. Het Ung: Althcece, vet op linnen gefmeert, warm opgelegt, en dikwyls vernieuwt, moet als de beste brandzalf befqhouwd worden, dewylze de affcheiding van het verbrande, genocgfaam zónder pyn te veroorzaken, zal te weeg brengen, ^ De affcheiding gefchied zynde, word het zelfde middel met het Ung: ' Alk  Van de Gebrandheid. 73 Alb: Camph vermengt, en fpaarfaam opgeftre. ken: de laatfte plaaster laat men lang liggen, om een fraai lidteeken te vormen. Om den derden graad te genezen, zyn niet alleen de voorgemelde zagte zalven , maar tevens, gepaste ftovingen, pappen, fchervingen enz:, om het doode van het levende fpoediger te doen affcheiden , dienftig. — De affcheiding gefchied zynde, moet de genezing zo als omtrent den tweeden graad gezegd is, in het werk gefield worden, De vierde graad, die aan het koude vuur gclyk ftaat, vereischt eene behandeling overeenkomftig dat gebrek. — Is een der ledematen, dusdanig door de verbranding aangegrepen , moet de afzetting hoe eerder hoe beter in het werk gefield worden. — Of men kan het doode, zo naby het levende, als doenlyk is, wegnemen, en dan de verdere affcheiding aan de natuur, onder het toedienen van gepaste middelen, overlaten. Het oog en oogleden door verbranding aangegrepen zynde, moet men terftond de allerverzagtenfte middelen, als gerftewater, flym van kweepitten , in de oogen , zo dezelve kunnen geopent worden, brengen, en de oogleden met de voorgemelde Althceazalve overdekken; wel acht gevende, dat de oogleden voor te zaamgroeijing worden bewaard , en het onderfte voor omkrulling befchermt. Het geheele aangezicht gebrand zynde, moet het zelve met de zagte zalve, op fyn linnen E $ als  74" Pm* de Gebrandheid. als een masker gefneden, overdekt, en verder by aanhoudenheid met de zagtfte middelen, om gerimpelde lidtekens of naden voor te komen, ter genezing behandeld worden. De hals gebrand zynde, moet men zorgen, dat dezelve door de pyn geen fcheeve houding aanneemt. — Door het rechthoudende verband, tydig aangewend , met de zagtfte uitwendige middelen, kan men zulks voorkomen. De vingers en teenen gebrand zynde, moetenze ieder op hun zeiven verbonden , en vervolgens op een ftuk bordpapier uitgeftrekt tot de volle genezing toe dus gehouden worden. Indien de gebrandheid uit aanmerking van derzelver uitgebreidheid, hevigheid, gevoeligheid der deelen enz: van pyn , koorts enz: word agtervolgt , moeten 'er terftond aderlatingen , zelfs by herhaling , gepaard met verkoelende en ontlastende middelen, toegediend worden , ten einde de gezegde toévallen te doen verminderen, en het half dood gebrand zynde voor verdere verfterving te behoeden. TWAALF-  75 TWAALFDE HOOFDSTUK, VAN DE BEENBREUREN. Onder de uitwendige gebreken , die den Scheeps-Heelmeesteren ook in een zeegevegt kunnen voorkomen, moeten de beenbreuken niet uitgefloten worden, en hierom is het nodig, datze zich op de genezing derzelve wel toeleggen ; want veeltyds worden de beenbreuken van hevige toevallen, als pyn, koorts , ylhoofdigheid, ftuiptrekkingen enz: vergezeld, die alle eene byzondere genezingswyze vorderen. Wy zullen alleenlyk eenige aanmerkingen nopens de eenvoudige maken, hebbende by de Verhandeling der gefchotene Wonden reeds het een en ander der te faamgeftelde gezegt. De tegennatuurlyke gedaante van een deel, die byzonder kenbaar is door de vergelyking met het gezonde; de gekende oorzaak of hevigheid van het geweld ; de opvolgende pyn; kraking; onvermogen ter beweging; ongelykheid ter plaats der breuk enz:, zyn de zekere kenmerken, dat het deel eenvoudig gebrooken is. On-  76 Van de Beenbreuken. Onze eerfte aanmerking is, dat men by eenvoudige breuken de herftelling , zo fpoedig als mooglyk is, moet betrachten , ten einde de toevallen , reeds vermeld, worden voorgekomen; hierom, is het nodig, dat 'er altoos in de kist of verbanddoos eenige verbanden, onderfcheiden in grootte, en vooral het veelhoofdige, in gereedheid zyn. Het gebrokene deel moet met alle omzigtigheid opgeligt, in eenen rustenden, maar geen-, zints uitgeflrektcn ftaat worden gehouden; want door de kragt der gefpannene fpieren zoude de gemakkelyke herftellinge betwist, worden. — Verder neemt men in overweging, of het gebrokene deel moet uitgerekt worden dan niet; want alle beenbreuken , die men tracht te herftellen, vorderen geene uitrekking. —In de dwerfe breuken, daar de gebrokene eindens genoegfame fteunpunten aan den ander hebben, zal de uitrekking meer fchadelyk dan nuttig zyn; daar in tegendeel in de fchuinfche breuken veeltyds eene aanmerkelyke voorbyfehuiving plaats heeft: voornamentlyk neerrid men zulks in de dye waar , alwaar de uitrekking met eene verdubbelde kragt gefchieden moet. — Indien by gebrokene beenders reeds hevige zwelling , ontfteking , pyn , of een zwaare kneuzing plaats had, moeten 'er geene uitrekkingen gefchieden ; maar men moet terftond aan het beledigde deel eene gepaste en gc-maklyke ligging geven , den Lyder, aderlaten en verdere zo uit- als inwendige middelen , om de gemelde toevallen te genezen, toedienen;' waar na men de nodige uitrekkingen zonder gevaar kan in het werk ftellen; want onxydige- uit-  Van de Beenbreuken. 77* uitrekkingen hebben meermalen de hevigste toevallen hervoortgebracht. — Dan voorondersteld zynde, dat de uitrekking gefchieden moet, laat men door twee helpers, die het deel , zo als boven gezegt is , zo onder als boven de breuk gevat hebben met gelyke krachten de uitrekking, verrichten, zo ver als nodig is, om de gebrokene eindens gemaklyk tegen den ander te kunnen plaatfen. — Na dusdanige gepaste uitrekking word het deel regts en links bewogen, ten einde de gebrookene stukken hunne natuurlyke plaatsing zouden innemen, en zulks word door de handen des Heelmeesters verder bestuurd en geholpen. — Deze bewerking wel geflaagt zynde, word de Lyder eenige uuren daar na geen pyn meer gewaar. Onze tweede aanmerking is, om het herstelde deel in dien ftaat te bewaaren, en waar toe, myns oordeels, het vselhoofdig verband beter, dan de bekende gewoone omzwagteling, dienstig is. — Het veelhoofdig verband word dus vervaardigd: men neeme 10 a 12 stroken linnen, van omtrent twee duimen breed, in de lengte van tien tot twintig duimen vermeerderende, en een halven duim over elkander leggende. — Deeze stroken moeten door een reep linnen aan de buitenzyde aan den ander gehegt zyn, zo dat de breedte van het verband gelyk zy aan de lengte van het been. Wanneer men zich van dit verband bediend, word het zelve, op een kusfen uitgebreid, onder het been gelegt, en vervolgens met eenig vogt  18 Van de Beenbreuken. vogt befproeit. — De ingefnedene coiripreë eerst om de breuk gelegt hebbende, laat men het been op het kusfen neerdalen en uitgeftrekt houden ; dan begint men van den enklaauw af alle de hoofden van het verband tot aan de knie toe over elkander te leggen, doende dezelve zeer nauwkeurig fluiten. — Vervolgens legt men twee met werk of compresfen welgevulde fpalken, die van de enkelen tot aan de knie reiken, aan, die met linten op hun plaats verzekerd worden: vervolgens moet aan den Lyder eene zeer gemaklyke ligging bezorgd worden, waar toe eene ruime welgevulde kooi allerdienfligst is , dewyl hy dan van de be* wegingen en flingeringen van het fchip weinig verhindering hebben zal: gemaklykst zal hy op de zyde der breuk leggen, met de dyen en kniën voorwaarts gebogen. — Deeze ligging is zeker de beste en natuurlykfte , om dat door dezelve alle de fpieren ontfpannen en in eenen rustenden ftaat gehouden worden. ±- Dan men geve nauwkeurig acht, dat de voet en de knie eene even gelyke fchuynfche ligging ondergaan; want zo men hier in mist, zullen de gebrokene eindens op eene heimelyke wyze van elkander wyken, en oorzaak geven, dat dezelve niet kunnen vereenigen, en zulks zal te meer plaats hebben, wanneer het een fchuinfche breuk is. —De te verre fchuinfche ligging geeft ook oorzaak, dat de voet, wanneer de Lyders beginnen te gaart, te veel buitenwaarts ftaat. — Het een en ander kan voorgekomen worden, zo als de bevinding my geleerd heeft, door het deel eenigermaten fchuins te leggen; maar het zelve niet geheel en al aan de fchuinfche neiging over te laten. My-  Fan de Beenbreuken* 79 Myne derde aanmerking betreft het zeldfaam verbinden, dewyl 'er niets voor de genezing fchadelyker is, dan het dikwyls veranderen van het verband ; hierom, moet het eerfte verband met die nauwkeurigheid aan-, gelegt worden, dat hetzelve tien, twaalf, of veertien dagen lang kan blyven zitten , ten waare 'er toevallen opkwamen, die eene fpoediger verandering van het verband vorderden. Vervolgens zyn een of twee verbanden genoegfaam, om de geheele genezing te volbrengen , zo als ik met voorbeelden , zelfs van een eenig verband, kan ftaven; want de genezing gefchied meer door de werking der natuur, dan door de vermogens der konst. — De natuur vereenigt de gebrokene beeneindens door eene ftof, welke zy uit de afgebrokene vaten hervoortbrengt , en welke men callus noemd, zynde een foort van foudeer, dat in den aanvang zagt en buigfaam is, vervolgers vaster en kraakbeenig word, ja eindelyk in eene beenachtige zelfftandigheid overgaat, wanneer de gebrookene beenderen hunne vorige vastigheid erlangen. Dan wanneer 'er te veel van deze ftof word aangevoerd , of dat dezelve niet naar vereisch bepaald word, gefchied 'er eene ongelyke vereeniging der beeneinden. —. Zulks is vooral te vreezen, als 'er van het beenvlies veel verfcheurd is, of dat de breuk in het fponsachtige gedeelte van het been is voorgevallen. — Door een vaster verband en het opleggen van den overgehaalden brandewyn kan zulks voorgekomen worden. Dan wanneer een been door verzuim of ander toeval krom genezen mogt zyn, en de caU  8o Van de Beenbreuken. callus nog niet volkomen hard is, ■ kan het zelve zonder gevaar regt gemaakt worden, zo als ik met onderfcheidene voorbeelden zoude kunnen ftaven. — Een beflisfend Balf: Arrest mee een weinig Tmit: Myrrh:, om een goede verettering in den ftomp te weeg te brengen , aangelegt heeft. — De digeftif moet van tyd tot tyd fchraler op de wieken gefraeert en eindelyk geheel weggelaten worden: verkoelende en zagt opdrogende middelen worden rondsomme den rand van den ftomp gefmeert, om van daar de velmaking voort te zetten en te voltooijen, gebruikende in het midden der wonde droog plukfel, om het uitlekkend vogt op te dorpen: maar tegen de afgezaagde bccneindens legt men by ieder verband een plat wiekje met den Sp: Matrical., om de bederving van het merg , waar uit fomwylen een ftinkende zweer met caries geboren word, te beletten. Meermalen heb ik ftompen genezen zonder zigtbaare affehcidingen van been; men ziet dan de vaten tusfchen de laagen van het afgezaagde been uitkomen en zich onderling vereenigen-,• en als een nieuw beenvlies over het zelve vormen. — Ongelukkig als men deze üitbotting der vaten voor uitspatting van weelderig vleesch aanziet, en dezelve afvaagt, of door fchcrpé middelen aanraakt. — Hevige pyn en stuiptrekkingen dfo fomwylen na het afzetten der leden volgen , moéten door aderlaten, vooral zoo de Lyder G 'vól-  94- Van de Afzetting der Leden. volbloedig is, en door het rykelyk toedienen .van den Opium, tegengegaan worden. — Somwylen krygen de Lyders na verloop van weken, eene uitvloeijing van een dun fcherp vogt uit den ftomp, gepaart met aanmerkelyke verzwakking. — De Cort: Peruv:, alle twee uur een half drachma in zelfftandigheid, met een weinig wyn toegediend, is het voornaamfte hulpmiddel, om dit gevaarlyk toeval'te keer te gaan, én vroegtydig toegediend zynde komt het foortgeiyke onheilen voor : want door het zelve word de veerkragt der vaten onderhouden , goeden etter hervoortgebracht, en de opneming der ftof en de onheilen daar uit voortfpruitende, voorgekomen. — Veeltyds klagen de Lyders over pyn in het deel, datze reeds misfen, zelfs maanden en jaren daar na, ter oorzake dat de vezelen der zenuwbundels, die naar het afgezette deel gingen , in den ftomp hun gevoel behouden 'hebben , en by terugkaatfing een pyn: verwekken, als of het deel nog aanwezig ware. •— Tegen dit toeval is geen byzonder hulpmiddel; het best is den ftomp warm te houden. — Veele geamputeerden, vooral die in de dye geamputeerd waaren, heb ik na de genezing zeer fpoedig volbloedig zien worden , waar uit koortfen en andere heete ziektens op het onverwagtfte kunnen geboren worden : door tydig ader te laten, en verkoelende purgeermiddelen toe te dienen, komt men dezelve voor. ■ Aldus heb ik in het zeer korte beftek, dat ik my had voorgefteld, veele aanmerkelyke gebreken . die den Heelmeesteren by een gevecht zo tér zee als te land kunnen voorkomen, verhandeld.  Van de Af'zetUng der Leden. 95 deld, en eindelyk onderzogt, in welke gevallen, op wat tyd, en hoe men veiligst de afzettingen der Leden , ter behoudenis van het leven, moet verrichten. Schandelyk, ja onverantwoordelyk zal het voor den Heelkundigen zyn, indienze door verzuim, onwetenheid enz; aan de gewigtige en hun tocbetrouwde posten niet naar vereisch beantwoorden; want immers kunnen de verfChrikkelyke gevolgen van het vuur en zwaard des oorlogs door eene welbeftuurde Heelkonst, aanmerkelyk verminderd, zo niet geheel weggenomen worden; ja, door haare zorgen worden veele dappere en allen lof verdienende krygshelden, nahetontfangen van hunne won. den, terftond op meer dan eene wyze, verzagting toegebracht: veele worden als van voor de poorten des doods terug geroepen, en van hunne kwetfuuren derwyze genezen, datze wederom in ftaat gefteld worden, om meermalen hun bloed ten dienfte van hun Vaderland te kunnen ftorten , en door eene ftandvastige kloekmoedigheid den vyand tot eene gewenschte vreedc te noodzaken. God geve daar toe zegen , en een ieder betrachte zynen plicht. Rotterdam 25 Mey 1781.  Èf den Drukker dezes zyn rhedé gedrukc en te bekomen; Tissófs en ÖickerS Raadgeving voor de Gezondheid van den Gemeenen man, van Landlieden én allen, die de hulp van eenen bekwamen Geneesof Heelmeester o'ntbeeren, of niet fpoedig genoeg bekomen kunnen.; dienende tevens tot een nurrigGenèeö- eri Heelkundig' Handboek voor Landheeren, Dorpleeraaren, weldadige Lieden, Dorpheélmeesters, en allen j die zich, uit menfchenliefde, of beroepshalven, met het genezen van Zieken bemoeijen. Vierde druk , aanmerkelyk vermeerderd en verbeterd - - - ƒ 2 - 14 - o van Wyck's Proeve der Redelyke Heellconst, van veele raisftellingen gezuiverd, en met Aantekeningen , ten dienfte der Leerlingen in de Heelkons:, vermeerderd door G. t.kn Haatf,- Stads en Schielands Cbirurgyn , Èxaminator van de Óóstlndifche Compagnie te Rotterdam, Operateur van den Steen te Delft, Lid van de Hollandfcbe Maa'tfcbappy der Wetenfcbapptn te Haarlem , en van bet Bataafscb Cenootfcbap der Proefondervindelykt Wysbegeerte tè Rotterdam. In groot Oflavo ƒ a - 10 - o Öriderivys in de Beöeffenende Geneeskunde, opgefteld ten dienfte der Leger- en Dorpchirurgyns, door den Heere A. Baron van StorcS, Hof-Raad en Eerfie Lyfmedicus van Hunne Roomscb-Keizerlyke en Apostolifche Majesteiten . mitsgaders voorzittend Lid van bet Medicinale Collegie enz. ten dienfte dér iSfederïattdfche Heelkundigen, die tevens de Geneeskunde oeftenen , uit het Hoog- in het Nede'rduitsch vertaald, met by voeging van eenige weinige Aanmerkingen door G. trn Haaff, Stads en Schielands Cbirurgyn , Examinator by de Oostlndifche Compagnie ter Kamer Rotterdam, Operateur van den Steen te Delft, Lid van de Hollandfcbe Maatfcbappye der Wetenfcbappen ie Haarlem, en van bet Bataafscb Genootfcbap der Proefondtrvindelyke JVysbegeerte te Rotterdam. In groot OcTavo - - - - f a - 10 - »