NIEUWE NATUUR-GESCHIED- E N HANDELKUNDIGE ZAK- en REIS-ATLAS.   n i £ o w e natuur- geschied* E t? handelkundige ZAK- en REIS-ATLAS, BEHELZENDE EENB BEKNOPTE BESCHRIJVING Van de Gronden der Astronomij; de aart, eigen* fcbappen en beweeging der Hemelfche LigchaV men, Zon, Maan en Sterren. Van het eeheele Aardrijk, en deszelfsGewesten, Rijken. Steden en Rivieren. Van Europa, tfn dejzelfe bjjzondere Rijken en 5W enhunne Lig» giwg, Grootheid, Landsgefteltenisfe ea Produtien. Het Karakter der bijzondere Natiën, hunnenKoopliandel. ManufaCtuuren, Maaten en Geween, Wisjelen Munten, Gsfchiedenisfen, Godsdienst # Regeeringwijze, Geleerdheid, Uitvindingen enz. a brenderVbrandis, ^mnator van Me Stads Maaten en Gewigten, en Wjnroeijerte Amfterdam. Lid van de Maatfchappij der Nedtrlandfche Letterkunde te S. w»; van het Zeeuwfche Genootfchap der Wetenfchappen te Misfingen: enz. Met So Ceographifche Kïarten en Onderricht ooi dezel?» wel te gebruiken. "«eivt T* AMSTELBAM Bij N. T. G R A V I Ü a ia de Graveftraat, agter de Nieuwe Kerk.' t ftBuBrtanosch ochoolniuseiHtl a '   INHOUD DER HOOFDSTUKKEN. Xfte Hoofdstuk. Van de Grondheginfelen der Sterrekunde. bl. 2. 'Befchr. van den As. 2. De Poolen. Zenith. Nadir. Windftreeken. Cirkel. 3. Equator. 4, Meridiaan. Coluren. Horifon. 5. Tropici. 6. en Poolkringen. 7. JIde Hoofdstuk. Van de vaste Sterren. 7. Befchr. van de Sterrenbeelden. 7. Grootheid, de XII Hemeltekenen. 8. Dierenriem. 9. Noorder en Zuiderbeelden. 10. 11. 12. Getal . der Sterren. 15. IHde Hoofdstuk, Van eenige bijzonder e Stervergaderingen. 13, Befchr. van den Melkweg, deKaapfche Wolken, enNevelfterren. 14. 'IVde Hoofdstuk. Qyer de pia. neeten. 15. Befchr. van de Planeet Vernis. 15. Merkurius, Jupiter en Saturnus. 16. Uianus. 17. Naamen, Teekensen Grootheid der Planeeten. 18. Hunne afïland van deZon en Beweeging. i9. Uitmiddelpuntigheid en fchuinsbeid hunner kringen. 20. Omwenteling en toeftand. 21. ,Vde Hoofdstuk. Over d$ Bijplaneeten. 22. Jupiters Trawanten., Saturnis Maanen. 32. en Saturnis Ring. 23. Vide Hoofdstuk. Van de-Romeeten. Hunne beweeging. 24. Loopkringen, en Omlooptijden» 25. 26.. Vilde Hoofdstuk. Van de Nieu. .,?JZnleranderlÜke Sterren. 27. .VlIIfte Hoofdstuk. VandeHaan. . H»»re afwisfeling. Bewee¬ ging. 2«. Eclipfen. Afïland. 39. Grootheid en Gedaante. 30. ,. IXde Hoofdstuk. Van de Zon. 31. Haare Afïland en Beweeging. 31. Straalen, Vlekken en Verduisteringen. 32. Xde Hoofdstuk. Van de bijzon, dere Zonnefletfels. 33. Het Steil'el van Pralotnens en Copernikus. 33. VanTichu deBrahe, en het Hcdtndaairfche. 34. Alde Hoofdstuk. Over de-Aarde. 35. Haare Gedaante. 35. Grootte en Verdeeling. 36. Zon*. Cümaten en Aardklootsbeweeging. 37. . XHde Hoofdstuk, Van de verdeeling des AardUoots. 38. Uitdrukkingen van het Land. 39. Van bet Water, 40. XHIde Hoofdstuk, Befchr. van Europa. 41, Liggingen Grootheid. Vrugtbaarheid. Karakter, en Godsdienst. Verdeeling. 42. Tafel van de Rijken, Steden, Rivieren enz. in Europa. 44. In Uukschland. 45. Regeeringswijzen. 46. XlVde Hoofdstuk. Befchr. van A/ia. 47. Vrugtbaarheid. Valkskarakter en Godsdienilen. 47. Verdeeling en Taf4 der Rijken, Steden, Rivieren, Bergen, enz. 48. Voornaame Gewes. ten. 49. XVde Hoofdstuk. Befchr. van Africa. 51. Vrugtbaarheid. Volkskarakter, Godsdienst en Geleerdheid. 51. Regeering, Rijken en Steden, enz. 52. XVIde Hoofdstuk. Sefchr. van dmeric*. 54, * 3 Lands.  INHOÜA der HOOFDSTUKKEN. Lancis vrugtbaarheid en Volks, karakter. 54. Godsdienst, Regeeringsvorrn, Verdeeling, Gewesten, Steden , Rivieren enz. 55—57» , . „ XVIIde Hoofdstuk. Befchnjytsg tan Portugal.' 5». . Naarnsöorfprong. Ligging en Grootheid. Grenzen. Landsgeftelténis en Rivieren. 58. Verdeeling des- Lands, en Befcbrijving der Provintien. 59—61. Landsprod liften. 61. Koophandel en Manufacftuuren. 621 Maaten en Gewigten. 63. Wisfel. 64. Vande inwooners, Regeeiing en Godsdienst. Bijzonderheden €5. Gcfchiedenisfen. ö6—69. Uitvindingen en Ontdekkingen. 69. Voornaame Mannen tn Portugeefclie Vorften. 70. Wapen en Buitenlandfcho Bezittingen. 71. ; XVIlIde Hoofdstuk, Bcfclirijving jen Spanjen. 71. Naarasöorlprong. Liggingen Grootheid. 71. Grenzen. Landsgefteldneid. Rivieren, en Verdeeling. 72. Befchrij»ing der bijzondere Provintien. 73—80. Landproduo ten. tlo. Koophandel en Maraufactuureo. 82. Maaten en GewigteB. 83. Wisl'el en Munten. 84. Volkskarakter. Regeering en Godsdienst. Bijzonderheden. 85. Gefchiedenisfen. 85—90. Uitvindingen en Ontdekkingen. Voornaame Mannen, en Vorlten. 91. Ridderördens en Buitenlandfche Bezittingen. 93. JIXde Hoofdstuk. Befehrijving yen Frankrijk. 93. ; ■ ■ Naams öoiïprong. Liggingen Grootheid. 93. Grenzen. Landsgeftcltemsfe. Rivieren en Verdeeling. 94- Belchnj♦ing der Provintien. 95—105» Landproducten. 105. Koophandel en Manufactmiren. 108. Maaten en Gcwigtcn. 109. Wisfel en Munten, Volkskarakter. 110. Regeo«iugen GesUaienst. ui. Bij¬ zonderheden. 112. Gefchiedenisfe. 112—1123. Uitvindingen en Ontdekkingen. Voornaame Mannen. 143» Lijst der Koningen. 124. Wapen. 126, Ridderördens en Bnitenlandfche Bezittingen. 127. XXlte Hoofdstuk. Befchrijmf van Engeland. 127. Naarnsöorfprong. Ligging ea Grootheid. 127. Landsgefteltenis. Rivieren. Vetdeeling. Befchr. der Provin tien. 128—146. Landproducten. 146. Koophandel en Manufactuuren. Maaten en Gewigten. 148—152. Wisfel en Munten. Volkskarakter. 153- Regeering en Godsdienst. Bijzonderheden. 154. Gefciiiedenisfe. 155—163» Uitvindingen en Ontdekkingen. Voornaame Mannen. 163. Koningen. 164. Wapen. Ridderördens «n Buitenlandfche Bezittingen.ióï. XXlrte Hoofdstuk. BeJ'chrijving van Schotland. 166. Naarnsöorfprong. Liggingen. Grenzen. Landsgeltèltcni* en Rivieren. 166. Verdeeling en Befcbrijving der Provintien. 167—173. Landproduften. 173. Koophandel en ManutaCtuuren. Volkskarakter. 174. Regeennj en Godsdienst. Bijzonder, heden. Gefchiedemsl'e. t-5. Uitvindingen en voornaam* Mannen. 176. Schotlche Koningen. Ridderord» en Wapen. 177. XXUfte Hoofdstuk. Befehrijving van Ierland. 177. Naamroorfprong. 1?7. Ligging. Gefteldheid. Rivieren, ■n Vorcleeling. 178. Befcbrijving der provintien. ,-<5—-i ai- PioduC.cn. 181. Koophandel en Manufccluuren, Volkskarakter,Regeering en Godsdienst. 182. Bijzonderheden en G*fchi«dinisfc. 183. XXIIIfte Hoor».  INHOUD der HOOFDSTUKKFXT L IJ S T XXlIIfte Hoofdstuk. Befchrijving der Nederlanden. 183. Naarnsöorfprong. 183. Ligging" en Grootheid'. Grenzen. Landsgefteltenis en Rivieren. 184. Verdeeling ' des Lands. 185. Befehrijving van Gelderland. 185— 192. Van Zuid - Holland. 192—206. Van Noord-Heiland. 206—209. Van Utrecht. 209—213. Van Overijsfel. 213—216. Van Fries, land. 216—220. Van Groningen. 220. Van Zeeland. 221—225. Landproduften. Koophandel en Mamifacluuren. 225. Volkskarakter.. Regeering enz. 226. Bui. tenlandfche Bezittingen 227. Wapen. 228. XXIVfte" Hoofdstuk. Befchrij. ving van Denemarken. 228. Regeering en Godsdienst.. 228. Landproducten. Ge.' leerdheid en Koophandel. Bezittingen. 229. XXVile Hoofdstuk. Befchrij. ying van Sweeden. 229. Landsgelteldheid. Regeering Godsdienst, en Verdee- vvJi»*' 229" Producten. 230. AXVIfte HoorrjSTUK. Befctirii. vmg van Rusland. 230. Regecrin'g en GÓdsdiens' en Verdeeling. 231. XXVIlfte Hoofdstuk. Befchrii. ying van Peoltn. 23't. Regeëring en Godsdienst, en Verdeeling. 231. XXVII Ifte Hoofdstuk. Befchrii ving van Pruis/ellen. 033 J Regeering en Godsdienst, en Verdeeling. 232. XXIXlte Hoofdstuk. "Befchrii ving van Duitsehland. J' w,£renzen en Verdeeling.0^,. XXXfte Hoofdstuk. Befcfrfj. ving van Smtferland. 2« Gefteldheid en Verdeeling. wJ,23' Volkskarakter. 234. X.WIfte Hoofdstuk. Befchrii. ving van Italien. 234. Landsgelteldheid. Volkskarakter. 234. Regeerine en Godsdienst. Verdeeling Sa;: XXXIIfte Hoofdstuk. Be%hfv' ving van TurkschEuropa. iqs Grootte en Grenzen. Rel geering en Godsdienst, Verdeeling en Geleerdheid. 236.  LIJST der KAARTEN. i'. Waereldkaart in twee halve Ronden. 2. De Noordpool. 3. De Zuidpool. • \ fiDDen'laUke Aardbollen. 5.' se hui niche Aardkloot hebbende Parijs tot 6 ni'driL'"P—nt',j;rr> hebbende Amflerdam tot 7. D*1 Bfc«W in 't ronde te zien van den i, D?/S in de gedaante van een Hatt voorgeteld, platte IVaereldkaart. jo'. ji- ,2. Afr'-ca. JVoorJ America. ,4. Zukl-America. . Xg. Portugal' 16. Spanjcn. 17. Vrankr,)k. ïg. De XVII 20. Brabant' 21. Vlaanderen. 22. Gelderland. 93. zu;d V°!le,¥- 24. Noord-Holland. BS, Uireclit. . • . . ... 26. Overijl]'1' Fr'.eslcnd. 28. Groningen. 29. Zeeland. »o. Denemarken. Si. *» /Voon^.'H, |; ^Sff 34. Poolen*k; Pruisfc'ien. 6. Duitschland. |7. SwitferlM'" 38. Bohemen. 39. Honzarijen. 40. Itaiien. Ai. De KerkenjkenStaat. 42. Sardinië». 43. Mtfefr «» SieiUen. ' 44. £«>-o/>« Noorderdeel. «. dito Zuidcrdeel. 46. Middelandfche Zee Westerdeel. 47. dito Oosterdecl. 48. Sledewijzers. 49. dito. ^.xmrtv^' NIEUWE  NIEUWE NATUUR- GESCHIED- EN -3 HANDELKUNDIGE ZAK- en REIS-ATLAS. INLEIDING. De kennis der Hemel enAardklootskunde is , voor ieder mensen, van groot gewigt. Zonder haar zou de Gefchiedfchrijver de bijzonder gekenmerkte plaatfen en tijden niet kunnen aanduiden. De Godgeleerde zou onder het verklaaren van vcrIcheidene texten der H. Schrift verleegen rtaan. Door haar leerd de Wijsgeer en Natuurkenner, de gedaante en plaatfing, de overeenltemmmg en verlcheidenbdd der meeste voorwerpen van het uitgebreid Heelal, tot lof van den Schepper, ontvouwen: terwylzij den Koopman, de afftand, ligging endL> bijzondere voordbrengfels der verfchillcndeLanden leert kennen. Zij is derhalven van een uirgebreid nut in de verkeering met inenfchen ; en verdiend met alle vlijt geleerd en eigen gemaakt te worden. ■ Men onderfcheid deze kennisfe in twee verfchiliende Weteiifchap. j pen of Kunften, welken zo Veel betrekking op elkander hebben , dat men de een niet wel buiten de ander kan leeren. De eerfte noemt men de Ajlrotiomijo£ Sterrenkunde; leerende niet alleen, Zon, Maan en Sterren, als ook derzelver loopbaanen, en. tijden van verfchijning kennen ; maar tevens ; elk oogenblik,bunnen ftand, grootte, geftalte, verfcheidenheid en beweeging bereekenen en bepaalen. De tweede is de Geographie of Aardrykskunde, en geef: den beöefenaaren een geregeld denkbeeld, van de grootte, gedaante en beweeginge van den Aardkloot; van deszelfs verdeeling in Rijken en Staaten ; en van den waren toeftand d;r daar -op bekend zynde Voorwerpen en Sciiepfelen. Een en ander zullen ons de ftoffe tot de volgende Hosfdltukkea verfchafian. 1 EERSTE.  z NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- EERSTE HOOFDSTUK. Va* de GRONDBEGINSELEN der ASTRONOMIJ of STERRENKUNDE. Door de Sterrekunde verftaat Tl men die Weten fchap, welke lai de Hemelfche Ligchaamen , als tu ook derzelver beweeging, en al- %\ les wat daar van afhangt, geree- vs jjeld leerd waarneemen en kennen. PI Het woord Aftronomia leid men at in van de griekfche woorden A vt»f d< Ster, en NW« Wet ; verftaande w derhalven daar door eene verzaameling van Wetten, welken de w Sterren geregeld opvolgen. _ En d waarlijk^ nergens zien wij de r Wetten , welken de Schepper in ff de Natuur gelegt heeft, zo dm- y delijk en gereegeld opvolgen als j, aan den Hemel. Nergens anders d vind men die grootc en eenvou- j. dige Wet, welke alle de bewee- y gingen van zo veel ontzagchelijke j. Hemellichten regeerd. En ner- { pens is eene Kunst of Weten- h fchap, buiten deze , aan te tret- f fen , welke tot die graad van vol- ^ komenheid , in de laalfte honderd ( laaren, geklommen is. Maai'ook ( Weinige andere Wetenfchappen ^ hebben hun nut zo duidelijk, bij f elke waarneeming doen zien., en daar door den lust der Onderzoc- , keren aangewakkerd. 'Er is niets dat ons Mcnlctrn meer bekend kan zijn, dan liet geen wij' dagelijks zien. Hier door zijn de grootile Hemellichten, welken zich rondsom aan het Firmament bevinden, en deszelfs fchijnbaare bewecging; ons liet meest bekend. Wij zien de Zon des morgens in bet Oosten, des middags in het Zuiden en des avonds in het Westen : en overal, even als de Maan en de vaste Sterren, de een kleiner de ander grooter, kringen aan den Hemel befchrijven. De ivaarneeming daar van heeft onze Voorouders meer dan 3000 Jaarcn beezig gehouden , 0111 den grond tot deze verhevene Wetenfchap te leggen. lans zien wij, door de hoe iss hoe meer verheeterde Werkigen , zekerer en meerder dan gedaan hebben ; en weeten de ste Sterren niet alleen van de aneeten en vaste Dwaalftefren, alle gevallen, en ten allen tijn, volkomen te onderfcheiden: lar zelfs Sterren te ontdekken, jlkefl zij nimmer gezien Hebben. Eene oppervlakkige befchouing van den gefternden Hemel, >et denzelven reeds als een' hola kloot voorkomen, in wiens iddenpunt zich onze Aarde, bendt. Hier door word de Wisilndige ontleeding van het geen ; Grieken Sphaerde, de Latijnen IdVBs, en vvij Kloot noemen, testis eenen groiidnag,volgens wel»n wij het'Hemclitel moeten lee:n begrijpen. Men zal zich deralveii geenzins verwonderen , dat ten in deszelfs ontvouwinge, 311 Stippen, Lijnen en Kringen preekt, die niet wezenlijk aan ev. Hemel, noch aan den Aardkloot eigen zijn ; maaralleen dieion om de verdeeling en de afge>erkte plaatfen en voorwerpen ïiskunfHg te doen kennen en bc/attelijk temaaken. Waarom wij kzelve, als eigeniiartige kunstwoorden, ook eerst opnoemen, ;n derzelver gebruik, (choon kortelijk, aanwijzen zullen. Van de As of Spil. 'Er kan geen ronde Bol of Kloot in aanmerking komen , of wij kunnen ons tevens verbeelden: dat men door denzelven een Spil of As kan drijven, welken, door het middenpunt van den Kloot gaande, aan twee tegengeftelde zijden zal uikomen. Welke As, altoos als een regte lijn, zonder eenige dikte moet aangemerkt worden. Van  en HANDSLK. ZAK- en REIS-ATLAS. ü Van de Poolen of Aspunten. De uiterlïens of einden van voorgemelde Spil, buiten den [vloot uitiieekende, worden Aspirinen, of, volgens bet Grieksch , van omdraaijen , Poolen genaamd , nadien degebcele Kloot, onophoudelijk, om deze punten draait. Naar maate nu deze Poolen, van de Aarde, als gezien , ondcrftcld worden ; naar maate noemen wij dezelven ; en verkrijgen daar door een Noordpool, om dat dezelve naar het Noorden, en een Zuidpool om dat dezelve naar het Zuiden Haat. Anders noemt men den Noordpool Polus A/diicus, als zijnde omtrent het gefternte van den Beer, weiken de Grieken ArSlos noemen. En den Zuidpool noemt men dan Polus Antarilitus, als tegen over den Polus Arcticus gefteld zijiuie. Van het Zenith of Toppunt. Otidcr de veele woorden , wel. ken wij van de Arabieren en hunne Sterrenkunde nog behouden hebben , zijn ook het Zenith en het Nadirpunt. Door het Zenith of Toppunt veiftaat men dat punt, het welk regi boven ons hoofd is ; en dat men in de Sterrenkunde zodanig verbeeld, even als of een regt ' opgaande Itr.aal of loodlijn, van des bef'chouwcrs oog, tot boven aan den Sterrenhemel verlengt wierdt. Van het Nadir of Voetpunt. Regt tegen over het Zenith of Toppunt, heeft meii het Nadir of ] Voeipimi; het welk men moet j onderllellen, regt onder des Waar- \ neemers voeten te zijn, zodat i een verlengde loodlijn, van liet c Zenith of Tofrbunf afdaalende, het t Nadir of Voecpunt zekerlijk zou 2 ontmoeten. < Van de vier Hoofdftreeken of \ Winden. \ 2 Eene gereegelde waarneeming a kan de vier voornaame punten, naar welken wij, op de Aarde! zeer veel dingen bepaalen , al ras doen kennen. De dagelijkfche en fchijnbaare beweeging der Zonne gade flaande, zullen wij, Europeaanen, des middags ten 12 uuren, dezelve regt 111 het Zuiden vinden. Ook zal men haar op den 2often Maart en 2often September, dat is in de Lcnt- en Herfstfneden , wanneer zij vlak in de Linie is, des morgens regt in het Oosten op, en des avonds regt in het Westen onder zien gaan ; en als deze hoofdpunten bepaald zijn, kunnen de tusfchenftreekcn, op eene eenvoudig wiskundige wijze altoos gemakkelijk gevonden worden. Zelfs heeft een Wiskunftenaar alleen maar het waare Oost te kennen, om alles verder dien aangaande te kunnen regelen. Van de Verdeeling des Cirkels. Nadien wij Hemel en Aarde, als twee bijzondere Globen of Klooten , moeten befchouwen, zuilen wij thans, na de verbeeldde punten aangevoerd te hebben, en gereed zijnde om tot de verbeeldende Cirkels of Kringen over te gaan; eerst de algemeene verieeling van dien aanvoeren, en zeggen : dat men alle Cirkels, groot en klein , in 360 gelijke deelen 'verdeeld , welken men jraaden noemt; eiken Graad weder in 60 gelijke deelen, welken nen Minuuten, en ieder Minuut Ceder in 60 gelijke deelen, weite n men Seconden noemt: kunnende deze onderdeeling telkens 'Oortgezet worden ; zettende nen, tot gemak, voor de Graaen een 0, voor de Minuuten en 1, voor de Seconden 11 enz. 0 dat 530 231 57» betekend 53 Iraaden , 23 Minuuten en 57 Seonden. Deze Verdeeling, hoeiel willekeurig, heeft eenter dit oordeel , dat het getal van 360, ich door veele andere getal.en , Is daar zijn 2, 3, 4, 5, 6, 8, 9, A. 3 10,  é, NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- jo, 12, 15 enz. laat deelen zonder gebrooken over te laaten. Deze Verdeeling bepaald echter -geenszins de grootte, dan metT>etrekking van een ander bekende maat of evenredigheid ; nadien eene kleine bal, welken'men 3n den vuist kan bcfluiten , even 'zo wel 3609 in zijnen omtrek heeft, als den geheelen Aardkloot ; alleen met dn onderTchefd, dat eiken graad van dien kleinen bal, misfebien maar zo •Veel Zandkorrels bellaat, als een graad van den Aardkloot mijlen bevat. Zo dat de grootte der Craaden , tot eene naauwkeurige afmeeting, altoos mede in aanmerking moet komen. VAN DE ZES GROOTE KRINGEN. Van tien Equator of Middenlijn, Om der verbeelding te hulp te komen , onderltelle men den Kloot, op een Draaibank voor zich te hebben , geklemt san de beide Poolen. Wanneer men nu denzelven omdraait, en een Beitel legt in de midden houd, dan zal deze Beitel een kring om den Kloot maaken , welken overal even ver ■van de Poolen, en dus een Middenlyn is , houdende 360°. Wanneer de Zon in deze Linie op en ondergaat, het geen plaats heeft ,Ei Maart en 23 September, dan 'is dag en nacht even lang, waarom zij ook den Equator'< of Evennachtslyn , en ook wel' de Linie Equinotlialis genoemt word. Boven dien deeld zij den Kloot in twee gelijke deelen, waar van het epne gedeelte, hetWoorderdeelgenoemt wordt , nadien de Noordpool zich in deszeifs midden bevind. De andere zijde heet men jjet Zuiderdeel, om dat de Zuidpool daar gevonden wordt. De Equator of Middenlijn is overal | Cirkel, of ooQ van de beide Poolen verwijden. Van de verfcheidenheid der Cït~ kels of Kringen. De Cirkels welken wij, ter verdere bepaaling, op de Hemel en Aardgloben noodig hebben, verdeelen zich ij in groote Kringen , welken alle, in een' gelijken ar'ftand, van de Poolen getrokken worden. 2) in kleine Kringen, welken eeneii ongelijken afftand van de beide Poolen hebben. Tot de eerflre of groote behooren , do Middeniyn. De Dierenriem. De Middaglynen, of de Coluren of Kruiskringen, en den Hoiizont of Gezichteinder. En tot de tweede behooren de Keer- en Poolkringen. Van de Ecliptica of Dierenriem. De voorgaande Kringen , meer voor den Aardkloot, dan voor den H'-melbol gefchikt zijnde, komen wij thans tot de Sterrekunde geheel en al te rug ; onder welke de Dierenriem of Zonsweg, zekerlijk den voornaamften Kring is ; wordende het geheele Jaar, door de Zon, van graad ' tot graad doorloopen, van waar hij ook zijnen naam heeft. Men geeft aan dezen Dierenriem ecnebreedte van 18°, doch de Zonsweg is eene linie zonder breedte, in het midden van dezen Riem loopende. Deze Linie wordt ook Ecliptica genaamd, om dat de Eclipfen daar in voorvallen ; weshalveu ook de Stuurlieden haar, wegens het Taanen van Zon en Maan, daar in gefchiedende, het Taanrond noemen. De naam van Zodiac , dat is, Ge. diexte heeft de-zen Kring verkree. gen. door dien de 12 Hemeltekenen of Gefterntens, meestal onder de gedaanre van Dieren, daar in voorkomen; welke hier na meer om'hmdig zullen befchreeyen worden. Uit  en HANDELK. ZAK- en REIS-ATLAS. « Uit de Sterrenkundige Waarneechirjgen, van vódr omtrent 2000 Jaaren , blijkt; dat de Zon , van den Equator of Middenlijn , zo ten Noorden als ten Zuiden, toen 24 Graaden afweek, welke afwijking echter thans niet meer dan 23° 28' bedraagt, welke men Noorder en Zuider Declinatie noemt. Da,ar nu de vermindering van Declinatie in de ico Jaaren maar een Minuut bedraagt, zo heeft men de hoogde afwijking op eene ronde rekening van 23! Graad vastgedeld , waar door de Ecliptica of Zonsweg eene helling of fchuinte, aan beide zijden van den Middenlijn krijgt, welke 23° 30' beflaat. Deze helling of fchuinte van den Zonsweg heelt aanleiding geyeeven, om, even als op de Aardglobe, een Noord- en Zuidpool van de Ecliptica vast te dellen, welken na deze helling gefchikt," juist 23i Graad van de Aardpoolen verwijdert zrjn. Van den Meridiaan of Middaglijn. Een Lijn , door de beide Poolen of Aspuntcii en den Midden, lijn of Equator heen loopende, zal het Zenith en Nadir, of Top en Voetpunt niet alleen; maar < ook het midden van den dag en : den nacht aanwijzen. Wanneer c de Zon op het hoogst boven eene i plaatle gekomen is, dan onder- r deld men, dat zij tien Meridiaan f aanraakt ; en het is dan middag e voor die plaatle ; en wanneer zij d aan de andere zijde van den He- li mei, _i8o° van de eerde plaats d verwijdert, weder dien Meridiaan K ontmoet, dan is het middernacht, b Het blijkt derhalven, dat alle z plaatfen op den Aardkloot, die m niet op gelijke lengte liggen, ook Je bijzondere Meridiaanen of Middag- ft, lijnen hebben ; welke men daar- w om ook op de Globens beweeg- h< baar iaat: ook ziet men waarom m den naam van .Middaglijn hieraan zi gegecven is, rj, 5 Van de Coluren, Kruiskringe:: of Saifoenfneden. Deze twee Kringen fnijden elkanderen m regte hoeken, aande beide Poolen der Waercld; en verdeelcn den Hemelmiddenlijn, den Zonsweg en den Dierenriem , in 4 gelijke Deelen. De eerde, zijnde de Cohiris Equinoclialis, of Evennachts Kruiskring, gaat door het teken van den kam of driés V! en van den Weegfchaal ot Libra éh. De tweede, zijnde de Coluris Solftitislis, of den Kruiskring der Zonnelanden , eent plaatfe zo genoemd, om dat de Zon daarin haar verde Declinatie ot afwijking zijnde , gtduurende 20 dagen als dil blijft in de tekens van den Kreeft en van den Steenbok , of in haaren loop weder terugkeerdjiaarde linie; de tweede , zeggen wij, gaat ook door beide Poolen van de Ecliptica. Zo dat deze beide Kringen hetbeoin der vier jaargetijden aanwijzen, pm welke reden zij ookSaifoenIneden genoemd worden. Van den Horlfon ofGezichtkr'w. Op een open Veld of ruimte eplaatst zijnde, alwaar men aan lle zijden, in de open luchczjene, zich bijna verbeeld, dat de ,ucht op de Aarde ligt, noemt leu dit uitzicht, meteenengriek:hen nafm, Herifen of Gezichtnier. De opperde halve kloot ie wij zien, wordt door dezen ring afgefcheiden, van den ansren , _ en benedendé halve loot, die voor ons gezicht verirgen is. Men kan, ten aanen der Sterrekunde, welke zich et ver afgelegen voorwerpen al. en beezig houd, dezen wiskun. gen Horijbn, wel eens voor den iren Harijon of Gezichiè'indfr lilden; dan dazelve verfehile 't den waren llorifon , in nabij nde voorwerpen aanmerkelijk* ZichtbdareHorifon 111 volle Zee 'Deren boven dezelve verheven * 3 Zijn-  6 NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- zijnde; ftrekt zich uit tot omtrend noo Rhijnlandfche Roeden; bij wJkc dan de rondheid der Aarde ook in aanmerking moet genomen worden- Eigenlijk ondenteld de 2'chtbacre Horifon, den Waarneemer o.p het oppervlak van de Aarde, of bet Water geplaatst te zijn: maar de ware Horifon onderfleld denzelven geplaatst te weezen in het middenpunt van de Aarde- Elk Land, elke Waarneemer heeft zijn bijzondere Honlon, wanneer wij derhalven van plaats veranderen, veranderen wij tevens van Horifon. Hier uit is openbaar, dat, nadien wij de Zon niet kunnen zien vóór dat zij aan de kimmen van onzen Horifon is opgegaan , fchoon haare fcheemering plaats heeft, tot zij 18 Graaden beneden den Gezichteinder is , de verfchillende Gewesten op den Aardkloot, om. de verfchillende Horifons, ook op verfchillende tijflen Dag en Nacht moeten heb' ben. Het geen de Natuur overal bevestigd. De Horifon, de laatfle der groo- VAN DE VIER KLEINE KRINGEN. Van de Tropki of Zonnekeerkringen. Bij de befcbrijving van den Dierenriem hebben wij gezegt:: dat de grootfte dec.inatie of afwijking derZonne, zoiten Noorden als ten Zuiden van den Equator, op eene gelijke rekening van 23, Graaden gefteld is. Op deze plaatfen nu, daar die grootite afwijking valt, onderlteld men twee kleine Cirkels, evenwijdig van den Middenlijn of Equator getrokken te hebben; welke eerite in liet Noorder gedeelte, door het teken van den Kreeft gaande, den Tropicas Cancri, bf Kee/kring van den Kteeft genoemd word : en de ander', welke in het Zuiderdeél, door het teken *an den Steenbok gaat, 110;mt men Tropicus Caprifornii of Ken-kring van den Steenbek. Raakende dus beide Kan¬ te Kringen, komt ook vooral bij de Zeevaart in aanmerking, weshalven men zijn geheelen omtrek van 360° door 32 , de ilreeken van het Compas, gedeeld heeft; geevendedus elke 11 i Graad telkens één llreek verfchil. Zijnde de vier Cardinaalc of Hoofdftrceken , elk in 8 evenredige Punten gefmaideeld , welken de volgende 32 Compas, of Windftrceken uitmaaken. NOORDEN. Noorden ten Oosten. Noordnoordoost. Noordoost ten Noorden. Noordoost. Noordoost ten Oosten. Oostnoordoost.' Oost ten Noorden. OOST. Oost ten Zuiden. Oostzuidoost. Zuidoost ten Oosten. Zuidoost. Zuidoost ten Zuiden.. Zuidzuidoost. Zuiden ten Oosten. ZUIDEN. Zuiden ten Westen. Zuidzuidwest. Zuidwest ten Zuiden. Zuidwest. Zuidwest ten Westen. Westzuidwest. West ten Zuiden. WEST- w^sc ten Noorden. Wcstnooidv/est. Noordwest ten Westen. Noord-, .west. Noordwest ten NoordenNoordnoordwest'. Noorden ten Westen. gen , die Hemeltekenen , in welken de Zon gekomen zijnde, weder terug of naar de Linie keerd; van waar zij ook Keerkringen gebeeten worden. De ruimte tusfehen beide Keerkringen is derhalven twecma:Ü23i of die 47 Graaden, welken de Zon, in het midden des Winters , laiger aan den Meridiaan of Middaglijn kosit, als in het midden, van den Zomer; doch alleen 20 Junij en 21 December, zijnde de afwijking anders altoos minder. Boven dien is de Zon in haare af en toeneemmg van declinatie, niet in alle Maanden gelijk ; leggende zij in de Maanden Februari) en Maart, in de tekens vanPisqesen Aries alleen 25 Graaden van de 47 af; blijkende bij ons genoegzaam aan  en HANDELK. ZAK- tn REIS-ATLAS. t aan liet fpoedig lengen der dagen, in dien tijd ; daar zij in de Maand Junij; in het teken van den Kreeft, niet meer dan 3* Graad ten Noorden declinecrd. Van de Pool if Aspuntskringen. Even zo ver van de beide Poolen, als de Keerkringen van den Middenlijn lig?en, namelijk 234 Graaden, heeft men ook twee kleine Cirkels getrokken, van welken de een Cirkulis Arclicus qf Noorderpoolhins; en de andere Cirkulis Antarclicus , of Zuiderpoolhing gcheeten wordt. Dczelven duiden op den Hemelkloot die Sterren aan, welken door hunne nabijheid aan de Poolen, voor zommige plaatfch, Czo als voor ons 111 het Noorden) niet onder TWEEDE HOOFDSTUK. VAN DE VASTE STERREN. ^T/anneer wrj de grootlle He»» mellichten het eerstin aanmerking wilde neemen, zo zou Zon en Maan zekerlijk vóór de Sterren dienen behandelt te worden; maar wanneer men de veelheid van gelijkfoortige lichten eerst m oogemchijn wil neemen, dan verdienen de vaste Sterren het eerst in aanmerking te komen ; en wij doen dit te liever, om dat het ons voorkomt, dat de beweeging en plaatle der Zonne , dan meer duidelijk bepaald kan worden. Men onderfcheid de Sterren in 'vaste Sterren , in Planeeten en in Comeeten. De eerite of'vasteSterren veranderen nimmer van plaatje, ten opzichte van elkander, hebbende eene bijzondere beweeging van het Westen naar het Oosten, pm de Poolen der Ecliptica. Zij vertoonen zich altoos even groot, hebben eenmeerbelder en tintiend licht dan de Pla. neeien, zonder eemg verfchil- 1 zicht; zijnde hunnen aflfand van i kunnen gaan, maar zich altoos boven den Horifon vertoonen. Op den Aardkloot wijzen zij daartegen die Landen aan, welken wanneer de Zon van de Linie afwijkt, enkel fcheemering, ja een doorgaanden Nacht van eenige Maanden vei krijgen; zoals in Groenland gebeurd, wanneer de Zon Zinder declinatie beeft, liggende dit Land tusfehen den Noordpool en den Noorderpoolkringin. Hier tegen heeft men aldaar weder eenige Maanden Dag, wanneer de Zon Noorder Declinatie heeft, om dezelve reden die wij van de Ster. ren gezegt hebben. Boven dien zijn deze Kringen geplukt, om ie Zantte op den Aardkloot aan te •vijzen; doch het welke wij, bil" iet bepaalen der Luchtltreeken, lader zullen meldeu. de Aarde, eene ontzagchelijke ruimte ; en hunne grootheid daar door met wel te bepaalen. Van ae Conftellationes of Sterrenbeelden. Het groot getal der vaste Sterren , deszelfs afïland en gelijkheid , als ook de moeite die men zou hebben, om een reeds waargenomen Ster, goed aan te tekenen en weder te vinden ; hebben den Sterrenkundigen acht doen geeven op den ftand die deze Sterren tot elkander houden: en zo dra eenige Sterren te zamen genomen, een figuur uitleeverden, bij voorb. een Driehoek, een Kroon, een Wagen , enz. en dit den Waarneemer zekerlijk te ftade kon komen, zo beeft men al vroeg de vaste Sterren m Benden, zekere beelden /ertoonende, verdeeld; welken nen derhalven Conftellationes of jterrenbeclden noemde. Deze leelden , zomlijds zeer zinrijk en oepasfdijk, en zomtijds enkel wij.  8 NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- lekeurig en uit de Fabelgefchiedenisfch der Heidenen overgenomen , z^n ons tot lieden bijgeblceven: eensdeels om de Ouden daar door te kunnen verdaan; anderdeels om eene eigen fterrenkundige fpraake te hebben. Zijnde buil getal in het Noorder en Zuiderde'el des Hemels thans tot So aangegroeid, volgens de ontdekkingen die van tijd tot tijd gedaan zijn. Van de ranefchikkende groot, te der Sterren. Schoon men de ware grootte der vaste Sterren niet wel kan bepaalen, is echter hunne fchijnbaare grootheid, ten opzichte van elkander , zeer wel te rangfcbikfcen. Hierom heeft men die Sterren , welken in grootheiden helder heid boven andere uitfteeken en blinken ; als de allergrootfte en meestblinkende; van de eerfte arootte genoemd: die Sterren die 'op deze eerfte in grootte en klaarheid volgen, noemt men die van de Iv'eede grootte: die weer kleinder zijn, van de derde, vierde cn vijfde, en eindelijk de kleinfte van de zesde grootte : zonder de Nebtitof* of Nevel/lenen, nocl: de Obfcura of donkere Sterren, onder' een van deze Clasleu tt betrekken. Viin de 12 Hemeltekenen in den Zonsweg. De "ewigfte Sterrenbeelden zijl de 12 Conftellationes, in den D'e renriem voorkomende , weikei men inzonderheid de 12 Hemel tekenen noemd ; en fchoon in he Zuider en Noorderdeel van dei Hemel geplaatst zijnde, dczelv echter niec bij de Noorder en Zui der Sterrenbeelden teld, maar o] zich zeiven doet ftaan. Me; iieei't al vroeg den Zonsweg ii twaalf bijzondere deelen gedeeld pm de 12 Maanden van het Jaa daar door te verbeelden; en ni dien tlke Maanenmaanu omtreni 30 dagen lang is, zo heeft men ieder twaalfde deel van de Ecliptica ook in 30 Graaden verdeeld, maakende dus te zamen 3600 uit: en nadien het beeld van Aries of de Ram, te dien tijde , bij na aan de Linie EquinoBialis kwam, en dus de Zon , in de Linie komende gefneeden wierd; heeft men het teken van Aries, in het Equinoiïum of Lentfiieepunt vastgeReld; laatende de 11 overige Sterrenbeelden, ook alle 30° van elkander ftaande, zich 'volgens het eerfte punt van Aries regelen. Dus zijn de Ram, Stieren Tweelingen , de drie tekenen of beelden der Lente: de Kreeft, Leeuw cn Maagd, die der Zomer, alle in het Noorden : de Schaal, Scorpioen en Boogfchutter, die der Herfst; en de Steenbok , Waterman en Visfchcn, die der Winter; zijnde de laatfte zes beelden, ten minften derzelver tekenen, in het Zuiderdeel des Hemels zichtbaar. Eigenlijk zijn deze beelden niet meer op de aangetekende plaatfen te vinden, als hebbende de vaste Sterren in één Jaar 90 Seconden Declinatie, maakende in 72 Jaaren eengeheelen Graad uit, zo 'dat men in 25,920 Zonnejaaren , in welken tijd de 360 Graaden vervuld, en de Sterren weder op hunne eerfte plaats zouden zijn; een zogenaamd Platonisch, of groot Jaar zou hebben ; het welk PTÓLOMEUS, zich misreekenende, of om de kortheid en gelijke rekening, van één Graad declinatie in 100 Jaar, in plaatle van in 72 Jaar; ver- ■ keerdelijk op 36,000 Zluinejaaren : fteld. 1 Hoe het zij, de eerfte Ster in '■ den hoorn van den Ram, ftaat ■ thans omtrend 30 Graaden buiten > het teken; zo dat het Stcrren1 beeld van Aries of de Ram nu 1 in het teken van Taurus of den , Stier komt; het welk men ook, r omtrend de n andere Sterrenbecl1 den in het oog diend te houden, l wordende de tekens alleen , maar  en HANDËLK. REIS- en ZAK-ATf.AS. n in dit geval in aanmerking genomen. De oude Chaldeen gaven waarfchijnlljk,aan dezeSterrenbeelden Jiet eerst de:i naam,- die zij thans jiog, zinfpeelende op de bijzondere Jaargetij len , voeren ; fchoon andere hen van die Godheden af leiden welken de Egiprenaaren , de tekenen van den'Dierenkring zouden toegewijd hebben, Hun Jaar mer de Lentfrieede beginnende, gaven zij aan de .3 Conftellatien welken de Zon, in de3 Lentemaanden , doorliep ,.zodaui ge naam-ii , welken mer hunne bezigheden , namelijk de Akkerbouw cn Veehouding, in de Lente ovej-ëen kwamen ,• zijnde een Ram, ten Stier, en een paar jonge Geiten; fchoon de laatfte naderhand, volgens de griekfche Mijthologie of Fabelkunde . in Gas tor en Pot. lux veranderd zijnde, nu de Tweelingen genoemd worden. Het. zinnebeeld van. een Kreeft welken zich ook agterwaards be- ; ■weegd, kon gevoeglijk de terug \ gaande Zon, naar de linie, verbeelden. Een verfcheureride f,eeuw, wierd het beeld der toeneemende Zomerhitte. Een jonge Maagd., met Iwee Koornairen , in de hand , kon de daarop vol- ( gende Oogsttijd aanduiden. De \ gelijkheid van dag en nacht, wel- , ke men door de Herfstfneede onf- j waar wierd, kon duidelijk door t een Ifeegfchaal aangetoond wor \ den, welke .dan tevens te ken- 1 nen kongeeveii; dat de Zon even t vér van beide de Keerkringen t was. Een . vergiftige Seorpioen i ivierd het zinnebeeld, met het \ welke men de verfcheide krank- g beden , en de Hetfstziektens f bekleedde. Niets eigenaartiger v werd 'er voor den Jagttijd geyoa- den , dan een Boogfc-hutter; en voor de terug keercnde, en weder naar de hoogte klimmende Zon, een Steenbok, regens de KJippen klauterende. ; De fterke en overftroomende Regens Welken bij hen in Jamiarij en om dien llreek , voorvielen, wierden door een Waterman, met een' uitftortemlcn Kruik afgebeeld ; en de daar op volgende Vischtijd kon met béter aangeduid'wOrden ^ dan doof het voorwerp zelve, namelijk de VisTchen. Dusdanig kunnen'de Sterrenbeelden m den Dierenriem, zinnebeeldig verklaard worden: de andere Sterrenbeelden, meestal genoemd miar^ebeurtenisfen, die hunne benoemers eewigti» voorkwamen;, of die "dooi- "laatere Waarneemers eerst ontdekt, eu dan wel eens na de bijzonderheden der gewesten, boven dewelken zij ontdekt zijn-, bij voorb. te Indiaan , aeToucan of Indifche ÏXter, enz. genoemd zijn geworlen; deze, zeggen wij, lijden !ulk eene ontleeding niet; en sunnên ook om de kortheid hier liet verklaard worden. Beter zal liet met des Leezers n ons eigen oogmerk ftrookeri ; lat wij hier eene beknopte en 'Olledige Tafel, van al de Ster. enbeelden, welken, zo in deu )ierenriem, als in de Noorder 11 Zuider Deelen des Hemels ooi-komen , ineeiedeelen; in wel.e Tafel wij niet alleen de naaien der Coiitfellacieu of Beelen ; het getal der vaste Sterren 1 dezelven , ma^r tevens derzeier lclujnbaare grootheid, volens de aaagenoomen zes Clas, :ll,,n°?> VOJSel>de Wijze, «uilen. % u u  io NIEUWE NATUUR-j GESCHIED- STERRENBEELDEN IN DEN DIERENRIEM. Naamen. ITeekens. Grootte. Getal. ï. Ijl; IJJ. W- ^ VL Noorden. \ Aries. V o j i 3 5 36 46 Taurus. V *! 1 3 9 24 71 109 Gcmini. II ij 2 4 8 13 66 94 Cancer. 6p o| o o 6 8 61 75 Leo ft 21 2 ö 13 11 57 91 Virgo. ITJB i| o 5 li 24 52 93 Zuiden. 1 Libra. £2- 0 2 * 8 3 19 33 Scorpio. 1 ITL I\ 3 6 I41 51 JS 44 ingittarius. 01 5 9 11 22 4& Capricornus. 0 0 2 5 9 4* 58 Aquarius. £2 0 0 4 7 28 54 93; Piscts. X °! 0 1 7 28l 74 "Q Samen. ld 12I 38liooh69l5g9j_894 Zij , die de naamen dezer Gefternten, aan de toewijding der Egiptifclie Godheden toekennen, merken aan.: dat Jupiter Am^lins, de heerfclier óver de Nachtevening in de Lente was, aan weiken men dus een Ram toekende , wiens hoornen het teken van Aries nog zijn. (f) De Stier was een afbeéldfel van den God Apis , en de Tweelingen komen overeen met Horus en Harpocrates, twee vereenisde Godheden. De Kreeft behoordde aan Anubis, cn de Leeuw aan Osiris, ofdeZon. De Maagd was aanlsis, de Weeg fchaal en de Scorpioen aan Tiphon, de Steenbok aan Pan , en de Vis* fchen aan Nephtis, eene Zeegodin, gewijd. De Schutter verbeeldde Hercules , en de Waterman was een zinnebeeld der Nijlfcesten, welke in de Maand Tijbo , bii ons Januarij, voorvielen. NOOR- • (Y) De overige tekenen der Conftellationes in den Dierenriem, zijn , meerendeels, op dezelve wijze verklaarbaar, behalven die van Cancer , Leo en Vit go, welke door den tijd mogelijk verandert zijn. Dus verbeeld het teken van Taurus het voorde deel van een Oslenkop. Dat van Gemini de vereem'ging van 2 Geitenhoofden. Dat van Libra is de balans van den Weegfchaal zelve. Het teken van Scoroio verbeeld de Pooten, de Staart en den Angel van den Scorpioen. Dat van Sagittario of den Schutter, is een Pijl. Van den Steenbok is zijn kronkelenden Staart. Een golvende Zee is het teken van Aquarius of den Waterman. En twee aan een gebonden Visfchen zijn het teken van Pifces, of de Fisfihen aelve.  en HANDELK. REIS- en ZAK-ATLAS. u NOORDER STERRENBEELDEN. J Naamen. j Grootte. | Getal. / ( | r. I H. | iii. i iv. v^TvT Kleine Beer. ~o 2l~ , 4 3 2[ fa Groote Beer. o I 5 5 IÖ 30 49 105 De Draak. O 1 7 8 ïoj S 4P nei'ïeUu , ° 0 3 7 10 2o 40 De Jagthonden. o o| o| 1 7 jfi 24 Bootes. 1 o j| IO I2 j, 5, [DeBerg Mcenalus. o 0 o 1 0 10 Xt Bcrenice's hair. o 0 o 6 8 10 24 Kareis hart. o T o I o o 2 3 De Noorder Kroon, o j o' 6 3 1 1 r Hercules. 0 o I2I l2 28 40 92 (Cerberus. o 0 o 3 , % 9 ^r;i- 1 1 3 2 8l 10 24 De Zwaan, o 0 5 15 20 i 32 73 £e Vos' 0 °{ 0 6 u\4i 29 De Gans o 0 o | o 21 8 10 De Hagedis. o c O 3 5 j 4 11 Jasfiopea. o o 5 7 7 . ,3 52 Cameleopardalus. o 0 o < •? n 01 . 0 1 A 6 s 1 50 Deolangendrager. o 1 6 12 17 I qi 67, Sobisiu's fchild. o | 0 0 2 31 3 8 De Arend. i| o s| 1 4 18 .20 Antmous. o 0 s) 3 ? | 20 ' De Dolphyn. 01' o 6 o I 2 101 18 t Geitjen. 0 0 o, 4 1 1 7 12 DePijl 0 0 o[ 4 1 8 n Andromcda. 0/3 2 10 ie qS I 60 Pwfcus. 1 , 5 IO I4 ^ 6?| ^£afus' °l 3l 4| 9 11 54 81 Auriga. 1 ! ; 9 21 25 40 Lynx. o o! 1 8 s' 25 55 De kleine Leeuw. o o | 1 6 j 8 20 De groote Driehoek, o ol o 3 3 6 10 De Kleine Driehoek, o o o o 0 5 5 De Vlieg. o o 1 2 [ 2 1 ' 6 't Kleine Paard. J o o o 4 J o of 4 .Samen. I 5» gil 92I 204T29I1 635) 1247'  fos N.IEUWE NATUUR-) GESCHJED,- ZÜIDÈR STERRENBEELDEN. -Naamen. Grootte. Getal. 4 ! L II. III. IV. V. | VI. i De Walvisch. |o 2 8 "13 10 \ 47 80 De Riv. Eridiaan. | 1 o 10 24 191 18 72 Phoenix. | " 1J 5 5 0 2 13 De Ameiic. Gans. o o] 41 2 3 o 9 Orion. 2 4. J '9 U 5» 93 Monoceros. o o. 1 10 io j 11 3a De Heine Hond. 1 o j i o 2 io ï4 De Water/lang. o 1 3 14 13 22 53 Biet Sextant. o o o o o 4 4 't Waschvat. o o o 8 j a I 11 De Raaf. o 0,2 2 2 2 8 Centaurus. 2 6 I f> 14 i 8 O 36 De Wolf. o o 3 6 , 18 9 36 Het Altaar. o o 1 6 1 1 9 'De Zulder Driehoek, o 1 2 I o 2 ó 5 De Paauw. o 1 3 J 5 4. 1 XiI De Zuiderkroon. o o oli 3 8 *2 De Kraanvogel. 02119° 14 De Zuider Visch. 10292» 15 De Haas. o 1 o 4 9 4 8 25 Noachs Dmv'. o 2 o 1 6 o 9 Kareis fchoudêr. o 1' 2 6 4 6 13 't Schip Argo. 1 6 U 13 14 3 4& De groote Hond» 1 5 M 4l 10 8 29 De Beij. 0002,20 4 De Zwaluw. o o o 4 | 3 4 H De Indiaan. o o o 4 i 6 2 12 De Camelion. o o o o \ 9 1 J ïo, De Vliegende Visch. o o o 016 I 7 !De Zwaard visch. o o 2 2 | 1 2 | 7 Samen. 9 1 3» I 75 i »8S I 188 | 216 | 705 ! De  PN HANÖELK. REIS- en ZAK-ATLAS. 13 Bera Sterrenbeelden inden ', Djerenriéni bevatten, 'i Noorderdeel des Henieis, 'tZuiderdeel des Hemels. l)us bedraagen de 80 Sterrenbeelden. ' |l. | III. f lV. [ V^_[ VI. Sterren., I 6 I «2 1 38 | 'co I 169 1 569 | 894' 5 21 92 | 204 1 291 | 534 1247 IjM 33J 75 I 185 | 1S8 | 216 I 705 [20 | 65 | 2:5 1 489 | 64„ t 419 | 0846J Bebalven dezcConflellationis, hebben laatere Sterrenkundigen nog andere Beelden, uit hunne Waar* neemingen gevormd; en ook zoinmige van de opgegeeveiie Beelden, hier boven gemeld, veranderd: ook heeft de Alu 11e La Caille, zijne Waarneemingen en ontdekkingen ttanGabodé Goede Hoop, met alle vlijt en oplettenheid voortzettende, met goedvinden van de Parijfehe Academie Ao. 1752, een aantal van 14 nieuwe Stenei beelden opgegeevcu, en aan de Kimden toegewijd : deze 21'ju 1. De Beeldhouwers IVinkel. 2. De Sclieikw/fleuaars Oven. 3. Het Slingeruurwerk. 4. /Jet ruitvormig Netjen. 5. Het P.'aat/hyders Graveeryzer. ,6. De Schildersezel. 7. Het Ze'ecompas. 8. De Luchtpomp.. 9. Het Èngclsch Octant. 10. De Pasfer. 11. De Winkelhaak. 12. Het Telescoop. 13. Het Microscoop , en 14. De Tafelberg, op welken Berg de meeste Waarneemingen door"hem verricht zijn. PER DE HOOFDSTUK. VAN EENIGE BIJZONDERE STER VERGADERINGEN. Behalven de fchikki'ng in Conflellationes of Beelden, en derzelver benoeming , heeft men cenigen der voornaamfte Stenen nog eenen bijzönderen naam gegeeven; gelijk Aldebaran'of het oog van den Stier. Axtarus in den Scorpioen. A r c t u r u s in Bootes. Sirius, in den bek van den grotten Hond. Castor en Pollux in de Hoofden der Tweelingen. De Plejaden of her Zevengefternte (eigenlijk . volgens Homeru s, maar 6 kleine Sterren; doch volgens de waarneemingen van Bode 60 Sterren, zijnde.) m den Stier. De St. Jacobsjlaf of'de Driekoningen, in den Gordel van Orion Rici'l in het been van Orion. P R o c r o n in. B 3 dea' Van het getal der Sterren. Uit het voorgemelde getal van Sterren, moet men geenzins opmaaken: dat men dezeiven alle kent, of het Sterrenbeir gemakkelijk kan rellen. Op deze wijZe , zou de belofte , door God aan Abraham. Gen, XV: c.' gedaan; namelijk, om zijn'gel flacht zo ontelbaar als de Sterren te doen worden, geenzins vei vuld zijn. Neen, het gWche luchtruim is zodanigivan ^térren voorzien, dat men'in den Orion alleen 2000 Sterren vindt; welken echter niet voor 't bloote 00;: ziebtbaar, maar door Telescoopen omdekt kunnen worden: en nadien dezelve alóm verfpreid zijn en tot geen Benetei, of Beelden'behooren, noemt men die, vcrflrcuide Sterren , van welken 'er waarlijk Millioenen zijn. Door hVt bloote oog alleen kan men óm-, trend 3000 Sterren aan den Hemel befchouwen, en rie laatst uiige-' ficeven Hemel Atlas van Elam. steao bevat over de 5000 van die lichten.  14 NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- denkleinen Hom!, en meer anderen , weiken meestïl, Arabifcbe naamen hebben ; en door de Stuurlieden , voor welken de lengte en breedte daar van bereakend is, daar bij ook bekend zijn. De menigte der bekende Sterren, heeft den Sterrenkundigen genoodzaakt, om nog een ander kenteeken, aan ieder Ster in 't bijzonder te geeven. Hierom heeft men dezelven meestendeele, eerst door Grieldche, en vervolgens, bij laatei ontdekkingen, door Latijnfche Letteren aangeduid; en weêr andere door getallen , in de Sterrenkundige Leerboeken en Kaarten doen kennen. Van dei: Melkweg' Een der merkwaardigfte vcrzaamelingen van Sterren, is die, welke in de Via Lacïea, of den Melkweg heflooten is. Zommige Schrijvers hebben onderfteld: dat God de oogen van Abraham zodanig verlicht heelt, dat hij alle de Sterren van dezen Riem of Hemelband heeft kunnen zien, wanneer hein de gemelde Belofte, Gen. XV: 5. gedaan wierd. De witte Ólansch van dezelve heeft haar 3ien naam doen verkrijgen , {trekkende zich , even als een Gordel, rondsom den Hemel; gaande dooide geflernten van Casftopea, PerKus , Auriga of den Wagenman, den arm van Orion, de voeten der Tweelingen, de |i grooten Hond en het Sehip, alwaar zijn hebt het levendigfte is. Vervolgens door de voeten van Centaunts, den Zuidebfken Driehoek, het Altaar, den ftaart van deyScorpfoen, en den boog van den Schutter. In het Noorden komende, verdeeld hij zich in twee takken, loopende Joor den Arend, den Pijl, de Zwaan, den Slangendraager, liet Hoofd van Cepheus, tot bij den (*) Nieuwe Reize door Neerd-Americe, van den llr. Abt Robi » 1781. Biadz. 6 Stoel van Casftopea, alwaar hij begonnen is. Deze Gordel is met eene ontallijke menigte Sterren bezaait; welken als in reien op elkander volgen; echter heeft men met de Verrekijker 'er nog geen Sterren genoeg in ontdekt, om eene natuurkundige oorzaak op te kunnen geeven , volgens welken die witte fcheemering ontftaat; welken wij , met het bloote oog , in den Melkweg omdekkm •. en die de Abt Robin, op zijne Reize naar Noord-dmer\ca,?d% eens geheel verdwecnenzijnde, opgeeft. (*)• Van de Kaapfche Wolken of dt Wolken van Magellanes. Volmaakt naar den Welkweg gelijken die twee witteVVolken,. welken men aan den Zuidpoolgewaar wordt, en die «nen, de Straat va» Mageltaan, of de Kaap de Goede Hoop naderende, voor het eerst ontdekte: van waar'dezelven ook de Wolken van Magellanes , maar door de Hollanders en Deencn, de Kaapfche Wolken genoemd worden. Van een anderen aart is het verfchijnfel, dat men ook in hét Zuiden gewaar wordt, en denkelijk zijne oorzaak verl'chuldigt is, aan de fdiitterende witheid van den Melkweg , die het iniluit. Hetzelve beflaat eene ruimte van omtrent 5 Graaden , eene donkere zwartheid verwonende. Van de Neveljlerren. Op verfcheidene plaatfen aan den Hemel, vindt men kleine witte vlekken, welken zich, even als onfehijubaare Sterren voor het oog vertoonen; maar vior den Verrenkijker, gelijk naast elkander ftaande Sterren, als in Nevel verzonken; of enkel als nevelachtige Vlekken verfchijnen. Deze  en HANDELK. ZAK- en REIS-ATLAS. i? Deze noemt men Ncvelfierren, onder welken de voornaamfre is , de middenfte Ster in bet Zwaard yati Orion, met eenige daar bij verltrooid zijnde Sterren. Eene aanmerkelijke Nevelvlak vindt men ook in den Gordel van An- VIERDE HOOFDSTUK OVER/)^ PLANEETEN. EenigeSterren in denDierenren» kring veranderen van plaatIe , en onderfclieiden zich genoegzaam, door de verCcheidenbeïd van hunnen glanseh, nadien zij iiiet flonkeren. Wegens hunne gednurige verandering van plaats noemt men hen Planeeten of Dwaalflerren Zij gelijken veel naar de volgende 4 Sterren van «3e eerfte «rootte: Aldebaran ef het oog van den Stier. Rec u l 1 s, ofhethart van den Leeuv/. De Spica Virginis, of de Koornder van de Maagd, en Antares, ef het hart van den Scorpioen, welke oek in den Dierenriem zcvonden worden ; maar hunne plaatfen behouden. Van de Planeet Vernis. Ieder bijna kent die Sterre, welke men gemeenlijk de Ayondftar, en ookde Morgenflar noemt ; maar veele weeten niet, dat het een en dezelve Ster is, welke bij , de Sterrekundigen , Venus heet. Zij is de fchooiifte en helderfte in het Firmament, en verwijdert zich nooit meer dan 48 0, en zom- ' tijds maar 45° van de Zon. Wan- , neer zij het verfte van dat He- , wellicht af is, dan is zij maar j ,,a|f verlicht; doch blinkt het , helderfte wanneer zij omtrend 400 , van de Zon affiaat, fchoon dan , maar \ verlicht zijnde. Haare \ nuienng tot de Aarde vergroot c haaren glanseh ; maar tot iteZon , docc haar geheel onzichtbsarwor- dromeda. De beroemde de L* jLi" ',eeft *2 Neveljlerren aan de Kaap de Goede Hoop waargenomen; wordende J,et getal van die, welken boven onze gewesten te zien zijn, thans oj» 75 bepaald. den ; tot dat zij weder , als Morgenfterre, aan den Hemel ver. fclnjnt. Men heeft eene bijzonderheid, omtrend deze Planeet waargenomen , wanneer dezelve van Avondftar inMorgetiftaris veranderd.Men heeft dan eene kleine rondeïchijf, van gelijke grootte als die Ster, voorbij de Zon zien gaan. D-riemaal beeft men deze bijzonderheid vooral opgemerkt: namelijk 4 December 1639, den öden Junij 1761 en den 3den Junij 17159. De Waarneemingen op de twee laatstgemelde tijden, hierteLande, door Proffesfor Lulofs, de Heer Klinkenberg, en anderen, als ook op andere plaatfen gedaan ; hebben doen zien: dat dit verfchijnfel Venus zelve was, welke zich, op dien tijd, tusfehen de Zon en de Aarde bevond , en, volgens haaren loop. iring, zekerlijk de Zon moesc roorbij gaan. Ons Nagedacht zal lezelve Waarneemingeii, omtrend lit geval, weder kunnen hervaten, den 9den December 1874. Uit al het gezegde en waargeloomene blijkt: dat de Planeet /enus e«n donker ligchaam is, lat zijn licht alleen van de Zon mtvangt; om dewelke het zich n eenen kring beweegt. En naar naate dcszelfs afïland van onze varde is, zal zich deze Ster lansrijker of denkerer vooroen, zo dat zij zomtijds op en klaaren dag zelfs gezien kan morden. ren  16 NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- Va:i Ü Planeet Merküritts, Hirkbru'S is een kleiner, witachtige en helder blinkende Ster welke zich ; ten hoogden omtrend 2i>L' van de Zot? verwijdert . en daar door ook enkel inde fchemering, aan den Onstelijken of Westelijken Horifon ; kan wa rsenoptnen; worden; en bi] ons naauw.'ijks te zien is, door de donkere lucht. Men kan des* zelfs afwisfehn'g van Lichtseltalte alleen door g.ooce en daartoe gemaakte kijkers opmerken: en 2oor deze heeft men Z ju voorbijgang voor de Zon , ook dUtmaals , ui meer dan die van V £uus waargenoomeii : waar toe men nog gelegenheid heeft gehad ï-, November 1782, en weder zal hebben 4 Meij 1786, 5 November. 1789 en 7 Meij 1799.; wanneer hij in den lchijt derZonne weder zal zichtbaar zijn. Van Si Planeet Mars. Deze Planeet is zeer verander.Jij , . ten opzichte van liaan Jfch.jnbaare grootte , wordend* veroorzaakt jeioordien haar loopkrnig zeer oneven in afwijkin; is; z'jndezij zomtijds zeernabi Je' Aarde, cn maar P.000 halvi Aardkloots Middenlijnen; dal weder zeer ver van dezelve ai vooral wanneer zij ageer de Zo: 5s waar d-'Or haar Hand da koooo halve Aardkloois Mulder Innen van ons af is. Haar kleu js roodachtig, gelijk vuur, e haare gedaante meest al ron ' voor het oog; doch heeft, u hoofde van haar verwisielende Rand, o-'k wel eens eene buil achtigé géftaltes Zijisdeeerll derhooge Olaneeten, wiens loof kring van de Zon af is; en m< veel moeite, het eerst door Kei i.er, in haare bcweeging naauv jjeuri° waargenoomen en ben kend°is. Of zij Satelliten even als Japiter en Saturnus 01 Zich heeft, is nog een geheiii Van dc Planeet Jupiter. Deze fchoone , groote en helder blinkende Ster, die haar licht van de Zon ontleend , en zich om dezelve, als ook om onze Aarde heen wenteld, vertoond zich meest in een langwerpig ronde gedaante: fchijnende een Dampkring te hebben, even als onze Aarde. Zij wijkt nppi* meer dan 2Q van de Ecliptica of Zonsweg af, zo ten Noorden als ten Zuiden. Men ziet op deze Planeet eenige duistere, veranderlijke ftreepen, evenwijdig van e'kaader (taande, wiens ge;al nu eens meer, dan minder zijnde, echter meestal op drie bepaald kan worden. Ook vindt men 'er vlekken op, welke beurtelings verfch'jncn en te niet gaan, en welker gedaante tevens veranderlijk is. Men rekend baar langlte Middenlijn tegen de kortfte inreden te (taan, gelijk 12 tegen 11. Van haar beweeging, grootte, afftand enz. als mede van haare Satelliten, of Wachter?i zu len wij in *t vervolg breeder handelen. Van de Planeet Saturnus. I Het bijzondere en venvonderenswaardige in deze Planeet,ea 1 het geen de Waanieemers veele 1 moeite gekost heeft., is haaren . Ring, die overal, in zulk eene 1 verheid van de Dwaalfler afftaat, 1 als de Ring zelf breet is; wor- - dende deze Ring, Ao. 1655 door r C H uiJG ens ,indeszelfs waare 1 sedaante ontdekt, endoor Ca s1 sini gehouelen voor eene verzac meling van digt bij elkander geil plaatfle Satelliten of Wachters; - even geljk wij van den Melkweg e gezegt hebben. Door dezen Ring - is het dat Saturnus, fchoon eene E rondegeltalte hebbende, zich telkens echter, voor ons in eene an- - dere gedaantevertoond ; en zom:- tijds maar enkel door eene donke, ré ftreep , zijne fchaduwe zijnde , n kenbaar is. 'Deze Dwaalfler, be1, halven gemelden Ring, nog van 5 SfH  MHANDELK. ZAK-ek RKTS-ATT As T* 5 Satelliten of Wachters voorzien zijnde, is echter kleiner dan ; piter; hebbende een bloedroodachtig aanzien , en wijkende nimmer verder dan 30 van den Zonsweg af. Van de Planeet Uramis. Tot het begin des Jaars 1781 wierd Saturnus voor de verfle en Tevens de laatfte der Dwaa'fterren gehouden, behalven nog de Slaan en onze Aarde. En nimmer had men gedacht, dat het getal der ölaneeten, in QhZe dagen rog vermeerderd zou worden; daar na deze vijf reeds befchreeven Planeeten , Mercurius , Vernis , Mars, Jupiter, Saturnus, met bijvoeginge van de 2. groo^ te Lichten Zon en Maan; bij meest alle Natiën , de 7 dagen , der Weeke genoemd zijn. Iin- 1 mers zijn Zondag en Maandag i hunnen naam aan de twee laatst- 1 gemelde Hemellichten verfchul- 1 digt. Dingsdag [naar het oude 1 woord dingen; ftrijden met de 1 Wapenen enz., bij ons nog in c 't dingen naar den Prijs, en in 1 Rechtsgedingen, voor Pleiten , ge- c f/0 Deze kundige Ontdekker verdient nader gekent te worden. Hij wierd in den Jaare 1738 te Hanover gebooren: cn leerde, benevens zijne Broeders; welke nog heden in de Hofkapel van zijne geboorteplaats, groote Vioolisten zijn;-de Muzijk. Doch in zijne fnipperuuren ook de Wis- en Sterrenkunde, in welken hij tevens goede Vorderingen maakte. Zedert verfcheidene Jaaren wierd hif Muzijkdirecteur te Bath in Engeland, en hield zich daar intusfchen, vooral bezig, met het vervaardigen van fijner en grooter Spie«elTeleskoopen, dan men tot bier toe gehad had: het welk hem Solverder in de Sterrenkunde deed aanneemen. Hij ontdekte UranuS met een Newtomaansch Teleskoop van zijn maakfel, van 7 voeten doch heeft 'er ook eenige van 12 en 20 voeten vervaardigt • waar door hij thans de onverwagtfle vergrootingen van 300, 500' 2000 tot 6000 maal zelfs toe, te wege brengt. Om zijne ongemeene bekwaamheid in het maaken van deze Werktuigen, en ter bevorderina van zijnen ijver, fchonk hem de Koning van Engeland een Jaarlyks inkoomen van 300 L. Sterlings , eh de vrije wocining op dé Vorftelijke Lustplaats te Windfor. En na zijne ontdekking heeft hem het Xoninslijk Genootfchap der Wetenfchappen te Londen, totdeszelfs Medelid aangenoomen; en hem tevens den gouden Eerpenniri" toe* gewezen, welke heutlve Jaarlijks voor de eewiatigfte ontdekk-ingen uitdeeld. C - ,, ■ l A bruiklijk] damt af van den Krijgsgod en Planeet Mars. Waaroni de Franfchen nog Mardi zeggen. Woensdag, bij verkorting van Wo. densdag; en deze van Wodan en Odin; een oude Vaderlandlche Afgod, en Noordfche Heirvocrer, was aan Mercurius geheiligd. Donderdag ontleend zijn naam van den donderaar Jupiter; Vrijdag, den zijnen van Venus, de Godin der Liefde en Vrijerijen, eu Zaterdag die van Saturnus. Thans echter, hebben wij een Planeet meerder, dan wij tot dus verre opnoemden. De groote 1'redrik Willem Herschel (een gebooren Duitfcher, (a) door zijne welluidende klanken enMuüjkkunde, niet minder beroemd n Engeland in 't bijzonder; als loor zijne Sterrenkunde, nu aan le geleerde Waereld in 't gemeen?) >p den r3den Maart 1781 te Bath n Engeland Waarueemingen doenle, betreklijk het verfchilzicht, if de Parallaxes der vaste Steren ; ontdekte tusfchen de Hoeren van den Stier, en de Voeten er Tweelingen eene Ster, die zicii an de vaste Sterren daar in.onencbeiddé, dat zij voor den Verre-  is NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- «kijker een aanmerkelijker rniddeniijn liad , dan de vaste Sterven, welke zich nimmer in eene grooter gedaante voordoen. Bezwaarlijk'met liet bloote oog te zien zijnde, als hebbende naauwlijks de grootte van eene Ster van de zesde grootte ; zo viel haare hoedanigheid, geheel niet met die der andere Sterren overeenkomende, en zonder Staart of Nevel zijnde , den Heer Herschel aandonds in het oog. De volgende Waarneemingen door hem ,"en andere Sterrenkundigen op zijn bericht, gedaan , toonden haare bewceging , loopkring en andere eigentchap pen , duidelijk. Men (lelde haar derhalven onder den rang der Dwaalilerren, cn gaf haar, op het voordel van den beroemden Berlijnfchen proffesfor Bode,den naam van Uranus : welke naam de Vader van Saturnus ook eerlij Js, volgens de overleveringen, Voerde; en die men koos, om daar door den verren afdand van deze Ster, boven die van Saturnus aan te duiden. Van de Naamen der Planeeten. ' Daar men de Sterrenkunde reeds van den tijd der Egiptenaaren af kan leiden, diend men ook de naamen der Dwaalderren , uit de jfegiptifche Oudheid op re delven. En het is fan daar, dat men weet, dar dit Volk alleen de Eigenfchaptien der Hemellichten raadpleegden, om dezelve te benoemen. Dus noemden zij de Zon, Katnritsh cn Sckemes, of de Warmte en het Licht: De Maan wierd Labattah, van Laban (witheid) afkoomende, genoemd. De Ster Venus heette bij hen: defchoonjle: de Ster Mars, de in brand gefiookene : Mercurius , de flor.kc rende; Jupitkr, de fchitterende, en saturnus de fchijkhqajCï En op deze wijze handelde ook de oude Gri-ken , welken . onder anderen , Venus de fchoonfte, en Mars yüurachtig noemde, tot zi] eindelijk de naamen der Sterren, volgens hunne Fabelgefchiedenis[e, regelden. Van de Tekens der Dwaalfierren. In de Srerrenkunde deld men veelal, om de kortheid te betrachten, eenige gepaste tekenen, welken de bedoelde Sterren aanduielen. Dit' ook, hééft bij de Planeetea plaats, dellende men voor Mercurius, een Slangendaf Voor Venus , een Spiegel met deszelfs handvatfel ?. Voor Mars, een Pijl en Schild Voor Jupiter, ele eerde letter van zijn naam, in 't Grieksch, met een doorfnede 2£- Voor Saturnus een Seisfe 7). Voor de ZouQ. Voorde MaanJ). Voor deAarde%, en voor Uranus welk laaide teken uit die vari Hïars cu de Zon te zaamen gelteld is. In de Metallurgie of'Metaalkunde, gebruikt men, op eene zeer eigenaartige wijze, dezelve tekens ook , om de Hoofdmetaalen aan te duiden , dus heeft het Goud, het teken van de Zon (•)• Het Zilver, dat van de Maan J). Het Koper, dat van Venus ¥• Het Tzer, dat van Mars ef. De Kwik, dat van Mercurius £. Het Tm, dat van Jupiter 2£. Het Lood, dat van Saturnus Ti, en de Platina dclP'mto, een nog nieuw, en te Peru ontdekt Metaal, dat boven het Goud in waarde, en boven het Tzer in hardheid verheven is, heeft men het zamengedekie teken van Sol en Mars, toegekend : zodanig dat dit nieuw Metaal en de nieuw ontdekte Planeet Uranus, een zelfde teken draagen. Van de grootheid der Planeeten: De waare afdand tusfehen da Zon en de Aarde noch niet naauwkeurig beke-nd zijnde; zo kan men ook de vvaaie grootte der Dwaal-  EN HANDELK. REIS- en ZAK-ATLAS. j9 _ Dagen. Uitren. Min. Sec. Saturnus . in 10759 : 6 . 36 : "6 Jupiter . — 4332 : 'i2 : 20 :' 25 Mars . . — é8ö : 23 : 27 : 30 De Aarde . -— 365 : 6 :' 9 : ;0 . — 224 : 16 : 49 : 24 Mercurius — 87 : 23 : 15 2 45*. ue nieuwe Flaneer, uranus , heeft het langde werk, voleindende zijnen weg in den Dierenriem , ("volgens de jongde Waarneemingen, omtrend zijne beweefiing) in 83 Jaar en 4 Maanden; dat is in 30436 dagen. Over den affland der Planeetcn ■ van de Zon en de Aarden üit de tijden, welke de Pla- pwaalfterren niet bepaalen; het geen aan de verfcheidenlieid der gevoelens van de Sterrenkundigen , over de evenredigheid of proportie, welke de Dwaalderren tot elkander hebben, reeds genoeg te zien is. Men deeld gemeenlijk , om de grootheid der Dwaalfterren uit te drukken, de middenlijn der Zon in 100,000, of' 10,000, en ook wel in iooo gelijke deelen, waar mede men dan de middenlijnen der overige Planecten , door Micrometers waar genoomen, vergelijkt. Stellen wij nu, met; F lamste ad, de Zonsroiddenlijn gelijk 1000; en de middenlijn van Uranus, volgens de Waarneetnïng van Herschel, gelijk 4i maal die van de Aarde; dan zullen de Zon en de Planeeten , in de volgende Proportie van grootheid, tot elkander Haan. De Middenlijn der Zon 1000. — van Jupiter 107. — 'j' — Saturnus 89. — 1— Uranus 47. — — —de Aarde — Venus lof, — — Mars 6. .— .— — Mercurius 5J. Nadien alle deeze Lichten als Klooien berekend en aangemerkt \ moeten worden, waar van hier de Middenlijnen in evenredigheid zijn opgegeeven ; zo zal men door eene naauwe berekening, volgens de La Lande, de Zon veertien honderd duizendmaal grooterdan de Aarde vinden. De Maan is het een yJjftigfte deel; Mercurius Del een vijftiende; Mars het drie tiende deel der Aarde. Venus is een negende deel kleiner; Jupiter veertienhonderd maalgrooter, en Saturnus omtrend 1000 maal grooter dan de Aarde. Van de Beweeging der Planeeten.- Schoon wij noch niet tot de bijzondere Sterrenkundige hVdfch genaderd zijn, kunnen wij ech» ter van de beweeginj der DwaaJderrcn,opdeze plaatie l'preeken. De Planeeten loopen in een Ellips , of Ovaal, waar van de Zon altoos het middenpunt is; ennadien hunncBeweegingen,als ook de Liaanen die de J)waaiers ailoopcn icheil Vïrfchtliendf, zi^i , zo is .ie tijd, weiken zij ter aflegging /ia dien belleden, ook zeer'on'elijk aan elkander. Zie hier, 10e veel tijd de volgende Planeet en, volgens Keil, noodig heh>en om hunne bijzondere kriu» ;en af te loopen. neeten tot bet afloopen bnm>er baanen gebruiken; maakt men ook derzelver afflanden van de' Zon, en van die, tot onze Aarde op; welken, uit hoofde dat hunne kringen Ovaalen zijn , nu verder en dan meer nabij dc Zon , bepaald moeten worden. De kortheid van ons bedek laat geen mededeeling van Regelen toe, om deze aldanden te bereekenen fchoon die van Kepler zeereenC a vou-  2o NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- voudïo, en ook een Wet geworden is. Gemeenlijk neemt men van de verde en digrfte afllanden, bij elkander gevoegd, de helft; het welke men dan den tnildelbaaren affland noem;t, zijnde de helft van de langde middenlijn des ehonden knngs,welke de Planeet om de Zon befchriift. Wanneer nu de middelftand tusfchen de Zon en de Aarde op 100,000. gelijke deelen pedetd 'wordt, zijnde ieder deel din233Hollandfche oii:7\Unxtfche mijlen , dan is Uranus 1907874 ~\ Saturnus 953806 j Jupüer 520116 > gelijke llars I52369 f deelen. Venus 72333 Mercurius 38710J Wanneer men derhalven, om den afdand in Mijlen van ieder Planeet te weeten, ieders gelijke deelen met 233 vermenigvuldigt, dan zal men met verwondering gewaar worden, dat Saturnus, die nog veel digter bij ons dan Uranus is, echter nog meer dan «45 millioenen mijlen van de Aarde daat; zo dat een Vogel, welke in een feconde tijds 600 Pari]fche voeten , zonder verhindering, konde opwaards vliegen, nog meer dan 225 Tsaren werk zoude hebben , om die planeet daar te kunnen ontmoeten. Van ds uitmiddelpuntigheid der Planeeten., In liet midden eens ovaalen of ftV) Men gelooft deze waarheid, in 't gemeen zeer ras, om dat men dezelve van de koudere of heetere lucht meend af te mogen leiden. Maar wanneer men zegt, dat de Zon op het einde van December veel digter, en op het einde vanjumj veel verder van onzen Aardbol is; dan begint men te twijffelen , vooral 111 onze Noordelijke Gewesten. En dus blijkt, dat men dan geen onderfcheid maakt, tusfehen de Zonsafwijking (_Declinatie) zo ten Zuiden als ten Noorden den Equator; en derhalven alleen van zomtnige Gewesten op de Aarde ; en tusfchen de verdere of digtere afftanii, der Zonne van de /garde in 't geheel. eironden krings, zodanig als de Planeeten bel'chnjveh, één voet van den Pasfer dellende; en met den anderen voet, tot de langde halve middenlijn geopend zijnde, een' ronden kring trekkende, dan zal deze Kring of Cirkel* den uitmiddenpuntigen uw(Eccentricus) . van de Dwaalder juist aanduiden. En wanneer het middenpunt van dien weg, in het welke wij den eenen voet des pasfers onbeweeglijk delden , een bepaalde afdtnd van de Zon heeft, dan noemt men deze afdand, de uitmddenpuntigheid van dc Planeet: zo dat die uitmiddenpnnrigheid te kennen geeft, hoe verre het midde-11piint van den loopkring eener Dwaalder, van het onbeweeglijk, middenpunt der Zonne afgeleegen is. ' Schoon de Leerlingen van Pi> thagoras , dit delfel enkel -als van hunne uitvinding mogten befchouwen; zo zijn de middelbaare afdanden der Planeeten toch reeds 120 Taitr voor Christus , door Hipparchus bepaald, en vervolgens verbeterd. Ook weet men genoegzaam, dat de Zon den eenen tijd veel verder van onze Aarde is, dan op den anderen tijd C^ï waar uit derhalven ook derzelver middelbaaren afdand kan opgemaakt worden. Hoedanig nu déze Afdanden, zo ten aanzien van de Zon, als van de Planeeten, zijn ; zie men verder in de bijgevoegde Tafel, aan het einde van dit Hoofdduk. , De fchuinsheid der Planeetkringen. Door de fchuinsheid of helling der  en HANDELK. REIS- en ZAK-ATLAS. >t GrootftelKleinfte IMiddelh!Helling Omwenteling " Afifand. Affland. Afltand. der wegen om hun As De Zon « ' il I » ' o " . -• ~ Mercurius 46670 30750 387107" o' o" onbekend."''"'B' Venus 728431 71823! 7=333130 23' 20' 23 20/ De Aarde 1016801 98320! 100000 " " ' 23 s6' c>S" Mars 166507! 138151/ 152369I10 51' o'' 24 40' Jupiter 543375/ 494821I 520098 r° 19* 10" 9 56' Saturnus 1007147 900727 953937 2° 30' 20'' onbekend. Uranus onbek. | onbek.j ipooooölonbekend. onbekend ieder deel, 111 de drie eenre Perken voorkoomende, bedraagt jftrowmifche, of £04 Geographifche Mijlen. *» . c3 VIJFDE der Planeetkringen, verfraai men derzelver fchuujfche ontmoeting en doorfnijding van den kring die het middenpunt van onre Aarde maakt. Om dezelve op te maaien, moet men elke Planeet, op dat oogenblik waarneemen, wanneer zij door de Ecliptica of Zonsweg gaat: en dezelve dan berekenen, zodanig als die uit de Zon kan gezien worden. Men noemt die punten 'alwaar de wegen der Planecten , de weg van den Aanikloot fnijden, Knoopen, welken zich van zelfs in Noord er. Zuidknoopen; als mede in klimmende en nederdaalende Knoopen Ónderfcheiden. En wanneer een Planeet zich tusfchen deze Knoopen bevindt, het geen men door derzelver bekende VoóTifpoeding en loop al zeer naauwkeurig weeren kan, dan noemt men dit de breclte der Planeet. En uit deze hreefte kan men den fchuipfcben hoek of Helling, welke de weg der Planeet, ten opzichte van den Zonsweg,of die van onze Aarde vormt, zeer gemakkelijk opmaaken : (lellende; de verwijdering der Planeet van de Zon tot haare verwijdering van ■ de Aarde: gelijk de waargenomene Breette tot die Breette , op welke zij van de Zon gezien wordt. Over de omwenteling en toefland der Planeeten. Dat de Dwaalflerren, fchoon TAFEL Van de verjle, digtfte en middelbaaren affland der Planeeten als mede derzelver kringhelling en eigene beweeg ing. ' geen volmaakte ronde trcdaante hebbende j zich evenwel "geregeld om hunne Asfen bewcegen , is uit Natuurkundige Waarnecmingen bekend : meerder gisting ligt 'er in het onderzoek, welk foor'van wezens 'er in die uitgebreide ligchaamen huisvesten. Want lat 'er wezenlijk fchepfelen op gevonden -zouden worden , is thans' een algemeen Sterrenkundig geloof; ook was het reeds het' gevoelen van onzen bekwaamenLandgenoot Huiokns, die het in zijne fVaereldbefchouwing aan den dag heeft gelegt: als ook van den zwierigen FonteiMellr , in z jne zamenfpraaken, met eene Vrouwe van aanzien , over de veelheid der If'aerelden. Doch, wanneer wij in aanmerking gelieven te Deernen, hoe veel ons nog, van deze Waereld, welke wij bewoonen, onbe . kend is; en het wejke natuuilijker wijze eerst ontdekt diende te worden , eer wij tot het nader onderzoeken der andere bollen overgaan; en die- ook nog Jigter nagespoord zouden kunnen 'worden , dan die verre Hemellichten, van welken de verfte . namelijk Uranus , zelfs 456 milliuenen mijlen fan de Zon verwijderd is-. wanu-er men dit in aanmerking neemt, ia! men zekerlijk, zich wel met ;isfinsen willen te vreede honden, tonder voor eerst nog na verdere inderzoekingen,dezen aangaande, :e u-achten. » ; . ■ ,  22 NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- VIJFDE HOOFDSTUK. OVER. DE BIJPLANEETEN op WACHTERS. Dior verfchillende Waarneemingen, 'heeft men eenige Sterren opgemerkt, welken dezelfde Wet van beweeging volgen , als de Planeeten: zich om dezelven heen wenden ; en wellicht ook om hun eigen as draaijen. Men noemt deze Sterren Satelliten of Wachters , ZOmtijds ook wel Trawanten, Omloopers of Uaanen der Planeet, hij welke zij zich ophouden. Het zijn alle, uit den aart, Juistere ligchaamen , welke hun licht van de Zon verkrijgen. Dit toch blijkt niet enkel aan de Maan zelfs , aan welke men het licht duidelijk ziet toe en afnecmcn , maar het blijkt tevens aan de Maanen van Jupiter en Saturnus, ■ wiens fcbaduwe men op de gemelde Hoofdpianeeten ziet. Hunne geregelde en bekende beweeging, als ook deszelfs beurtwijzc verduistering, js vin een zeer groot nut, om de verfchillende lengten op den Aardkloot te kunnen bepaalen. i Van Jupiters Trawanten.. De Satelliten van Jupiter zijn vier kleine Planeeten , welken in •t laatst van November 1609,door Simon Marius, en deugden Januarij 1610, en dus even na de uitvinding der Verrekijkers, door Galilïüs gezien wterden. Alfoewel de eene weg van den Satelliet wat meer helling als de an • dere heeft, zo verfchiilen eehter de vlakten van hunne wegen met veel, met het vlak van den Zonsweg. Uit de verduisteringen van Jeze Wachters, heeft men wiskundig afgeleid, hoe veel tijd zij tot het oraloopen van hunnen kring behoeven: en uit deze beiden hunne middelbaare afffanden, van hun Hoofdplaneet Jupiter. Zit hier hunne omloopstijden dag. uur- min- féc. De Eerde = 1 : 18 : 27 : 3*De Tweede : 3 = 13 : 13 : De Derde : 7 : 3 : 42 : 3° De Vierde : 16 : 16 : 32 : 9 En hun middclbaaren afftand van Jupiters middenpunt, in halve middenlijnen van die Planeet uitgedrukt, is deze: dag. uur- min. fee. De Eerde = 1 : 18 : 27 : 3*De Tweede : 3 = 13 : 13 : De Derde : 7 : 3 = 4* : 36 De Vierde : 16 : 16 : 32 : 9 En hun middclbaaren afftand van Jupiters middenpunt, in halve middenlijnen van die Planeet uitgedrukt, is deze: De Eerde : 5* 6S7 De Tweede : 9, 017 De Derde : 14, 384 De Vierde : 25, 299 Zo dat de afdand tusfchen de Vierde Satelliet, en het middenpunt van Jupiter 261 Aardklootshalve middenlijnen bedraagt, bet verfchifzicht der Zon, op ionunuuten gedeld zijnde. Van Saturnus Maanen. De Trawanten of Maanen van Saturnus leveren die dienst aan den Mensch niet, welke men van Jupiters Satelliten trekt; nadien men de eerde 'met zeer groote Verrekijkers, doch de laatite zelfs met Kijkers van 2 voet Ic-ngie; kan waarneemen. 'Er zijn vijf Wachters of Maanen, welken deze Planeet vergezellen , van welken de Vierde het grootlle, en dus ook het m.cfte zichtbaar is ; wordende dezelve, door onze groote Huigens, op den 5den Maart 1655, met een Kijker van 12 voeten, het eerde ontdekt: terwijl Cassini de overigen, in het vervolg van tijd heeft aangewezen. Huigens giste, dat 'er tusfchen den vierden en vijfden Omlooper van Saturnus, nog wel een of meerder Omloopers zouden verborgen zijn, en deze gisfing duurd , op dezelve gronden die HutcïNS daar'voor had  en HANDELK. ZAK- en REIS-ATLAS. fkamehjk dat de tusfchenwijdte van deze twee Bijplaneeten geen nette evenredigheid heeft, met de andere tusfchenwijdtens) nog. Wat de Omloop dezer Maanen betten ,. zo heeft Cassini dezelve dusopgegeeven, offchoon de weg of loopliring van de Vijfde Maan, die het verde van ons is , en een hellnghoek van 15° op den Zonsweg heeft, de bereekening dier Omlooptijden zeer moeilijk maakt. dag. uur. min. De Eerfte : 1 : 21 : 18 Te Tweede : 2 : 17 : 44 De Derde : 4 : i" : 05 De Vierde : 15 : 22 : 34 De Vijfde : 79 : 7 ; 47 ' Men heeft getracht, door den middenlijn van Saturnus ring tot eene evenredige maat te {tellen , ook de middelbaare afdanden , of de middenlijnen der Loopkringen van deze Trawanten , te bepaalen; doch dit heelt veele zwaarigheden in. Men is derhalven tot den Vierden Omlooper overgegaan, om door Wiskundige Regels, deze en de anderen te bepaalen. En hier door heeft men de halve middenlijnen hunner loopbaanen, in middenlijnen van Saturnus, dus uitgedrukt: De Eerde ; 4, 50 De Tweede ; 5, 76" De Derde ; 8, 05 De Vierde ; 18, 67 De Vijfde ; 54, 20 \ Merkt; de laatde Deelen zijn j honderdde gedceltens van Satur- , 'ius middenlijn. . Van Saturnus Ring. { In vroeger tijden , wanneer de J Waarneemingen , door het gebrek v aan goede daar toe dienendeVVerk- v tuigen, niet zeer gemakkelijk konden gefchieden, heeft men gemeend , dat Saturnus nog twee ronde Ligchaamen naast zich had; of dat dezelve, ais in een heng, fel befloten was. Doch, een geruimen tijd, na het uitvinden der Verrekijkers, beeft men bij die Planeet een grooten heldren Ring waargenoomen ; wiens breedte 8000, wiens dikte 600 en wiens middenlijn 56760 Duitlche mijlen beflaat. Staande overal zo ver van het ligchaam der Planeet af, als de Ring zelfs breet is. Cassini verbeelde zich , dat dezen Ring uit eene menigte van digt bij elkander daande Satelliten belfond ; gelijk de Melkweg uit vaste Sterren beflaat} doch dit was enkel eene gisfing, die zedert Cassini en Huigens geen meerder grond van waarfchijnlijkheid verkreegen heeft. Deze Ring, wiens loopkring, ten opzichte Van Saturnus een helling of fchuinfche hoek heeft van 3o°, cn ten opzichte van de Zonsweg of Ecliptica een helhngshoek van 310 20', wordt door ons in eene lange gedaante gezien , nadien hij altoos ten onzen opzichte fcheef ligt. Hij wordt telkens fmaller, hoe meer liJJ bij den voordgang van Saturius, die plaatfe nadert, daar zijk vlakte ons oog voorbij glipt, .vanneer wij hem, enkel in zijne likte zien. Op dat tijddip verchijnt Saturnus geheel vrij en rond.' draagende alleen de fchauwe van den Ring, welke Rinfi lan door de Zon het meeste ver1c.1t wordt. Zo dra de vlakte •an dt-n Ring als door de Zon iaat, dan wordt de dikte van denelven verlicht, en de Ring zelve rordt onzichtbaar. Ook is dé onkere zijde van denzelven naar ns wel eens toegekeerd, zo dat ij den Ring dm ook niet befchoaen kunnen»  *4 NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- ZESDE HOOFDSTUK. Van De komeeten of staartsterren. Het altoos ïriet vooröordeelen bezette Gemeen, kcntdeze Sten-en, welken zich zomtijds een geruimen tijd aan den Hemel hiaten zien, het beste onder den naam van Staartflerren; nadien dezelve een heldreo Staart heb ben, welke zich altijd van de Zon afkeerd, en door eenvotidigen , als voorboden van Gods oerdcelen, met fidderiitg befchouwd worden. • Zekerlijk maakt de zeldzaamheid van zodanige ver fchijnfelen, ook zeldzaame inrfrukfelen op 's Menfchen harte. Verfcheidene genoelens der Uuden aan te roeren zou ovcrtallig zijn, nadien men voor omtrend twee Eeuwen zich eerst met ernst heeft toegelegt, om den loop der Komeeten na-ir te lpooren. Ucho BitAiie onderzogt die van Ao. 1577, en op zijn fpoor volgde Kepler cn Hevemus, doch •werden, zo als ook nog anderen, in het onderzoek naar de waare Wetten, welke deze Sterren, in hunne beweeging voorgelchree■ven zijn, overtroffen, door den beroemden Newton; welke zijne uitvinding van de zwaartekragt. zo gelukkig op het Hemelftelfel wist toe te pasfen. Onze bekwaame Landgenoot Nicolaas Struik heeft in zijne Verhandelingen en onderzoeken, omtrend deZe Sterren, ook wezenlijk veel lof verdiend en verkreegen. Wanneer men deze Sterren met het bloote oog beziet, dan vertoonen zij zich meestal als Sterren van de eerfte, tweede of derde grootte; zelfs zijn 'er verfcheenen, welken zich als Venus cn Tupiter voordeeden: en de Komeet van 1652 wierd voor omtrend zo groot als de Maan, aangezien. Doch voor den. Verrekijker zijn deze Stenen zeer ver- inderlijk van gedaante: nu zijn ze eens rond, gelijk de Dwaalfrerren, dan helderblinkende., dan ,veêr donker, en ook gloeijende als vuur. Volgens het gevoelen 3er meeste Natuur- en Sterrenkundigen, bevind zich ora liet binnenfte, klaarde en digtfte aejeelte, 't welke men het hoofd van den Komeet noemt, een groote, breede en digte Dampkring, welken; wanneer het gemelde hoofd, door de Zonneftraalen verlicht is, en dezelven op onze Aarde terug werpt, een zeer dunne damp verlpreidt; welke damp zo doorfehijnende is, dat incn 'er de andere Sterren door heen kan zien. Zo dat men deze Damp of zogenoemde Staart, enkel voor eene uitdamping van deZonshitte, uit het binnenfte van dc-n Komeet voordvloeijende, moet houden. Als eene bijzonderheid merkt men op, dat de Staarten der Komeeten , zich altoos van de Zon afkecren; zo dat wanneer de Zon onder gegaan is, en de Komeet zich in bet Westen zien laat, de Staart zich 4a" "a het Oosten keert; cn bij gevolg, verbergt zij , in dit geval, bij het ondergaan haar Staart, laaier dan het hoofd, onder den Zichteinder; maar dezelve komt, in tegendeel bij bet opgaan weder eereter te voorfchijii. Van de Beweeging der Komeeten. Newton heeft bewezen, dat de Staartflerren, even ah deDwaalfterren, zich in ovaale kringen voordwenden , van welken de Zoa hec brandpunt is. De weg, welke een Siaartiler door dez< beweeging aan den Hemel befchrijft, wordt de doortogtslijn genoemd ; en op deze lijn bevind zich het midden  en HAMDELK. REIS- en ZAK-ATLAS «. »ïdden of hoofd van den Staartfter geduurig; gaande nu eens Tasfr, dan weder langzamer, voor ons oog, in derzelver weg voord. Men zou derhalven, uit de eerfte bewecging der Komeeten moeten belluiten, dat zij alle in 't Oosten op, en in't Westen ondergaan; of zich van het Oosten naar het Westen beweegen ; doch uit de tweede beweeging moet men ook vastftellen, dat zij eene bijzondere beweeging hebben , gelijk de Planeeteu; alleen met dat onderfchcid, dat zij veel verder van den Zonsweg afwijken, en geenszins alle de tekenen doórloopen. Want fchoon eenige zelfs tot op 9 Tekenen kwamen, zo zijn andere we"êr verdweenen, wanneer 'ij naauwlijks één of een hilf Teken bereikt hadden; her welke uit de grootheid van hunne kringen , en hunne afftand van de Aarde outftsat. Een der Komeeten, welkende Zon het meeste naderde r was die van iöSo. Haar kleinite afftand van de Zon, was enkel 6 deelen, van welken 1000 den middenlijn van den Aardkloocs-weg uitmaaken. Newton berekende hier door, dat de verhitting dezer Komeet, door de Zon bewerkt, 2000 maal grooter moest zijn, dan die van een gloeijend Ijzer: als ook dat dezelve die v'erkreegene hitte, mogelijk duizende jaaren zou moeten behouden. De Komeet van 1689 naderde de Zon,tot op 17 der gemelde deelen. De kleinite nadering tot de Zon , heeft die van 1729 jrchad, blijvende tot op 4070 van dezelve gedeeltens, van dat 11e mellichtaf. D.- Komeei van 1769, welke ten daan van over de 40* lengte had, kwam bij de Zon tot op 123 deelen na, en bij de Aarde : tot op 113 deelen. Die van het , volgende Jaar (,177a) bleef 670 1 deelen van de Zon, in haargroorlte nabijheid, en 5562 deelen in haar verften afftand, van de Zoq af: zijnde dus. iets groo- 1 ter dan den affland van Jupiter Van de Loopkringen der Staart' Per ren. Uit de beweeging der Komeeten , als mede uit de grootheid hunner verfle en digtflé afdanden, kan men derhalven, ook hunne loopkringen berekenen. Hier toe geeft Newton op; dat wanneer de As of lijn, tuslchen. de (landpunten eensKomeets ge-" trokken , viermaal grooter is, dan die van Saturnus; dat als dan de omloopstijd van die Komeet, tot de omloopstijd van Saturnus (taan zal, gelijk 8 tot 1. dat is de Komeet heeft dan 240 Jaar van doen, om zijnen Loopkring te doorwandelen. En hier uit is de grootte van den Loopkring, ais mede de reden, waarom men zozeldzaam Komeeten ziet, zeer wel op te maaken. Van de Omlooptijden der £0- j meeten. De Kringen, welken de Staarrfterren om de Zon befchrijven, zijn geëvenredigtaan hunne Omlooptijden. En het Vierkant van deze Omlooptijden, als ook die der Planeeten, zijn geëvenredigt aan de wortel hunner uiiddelbaare afdand van de Zon. Zie daar, de Kegel van Newton^ door de ondervinding bevestigt j volgens welken men in ftaat gefield is, om de wederkeeringeener Staartlterre voor uit te kunnen bepaalen; fchoon dit niet enkel' Maanden, maar zelfs Jaaren kaa nisfen, wegens de moeilijkheid' m de beweeging der Komeet, als nedc haaien regten afdand, waap e neemen. Volgens deze gronden en Waarleemjngen i.eeft men opgemaakt , lat de Komeet van 1682 haaren imloop in omtrend 75 Jaaren voltvengt: zo dat men gist, dar do> {omeetcn, in de Jaaren 1531 e» :óo7 verfcheenen z'jnde, een en' iczelfde zullen geweest zijn. O Maar  a6 NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- Z E- TiTaar vooral is dit uit de grootfte Komeet, van AQ. 1680, die zich ook in 't begin van 1681 vertoonde, op te maaken. Volgens Eui.er.zou deze Komeet in J71 Jaar zijnen loopkring volbrengen, en dus Ao. 1851 weder te verwachten zijn. DeEngelfche Sterrenkundigen , fielden hier575 Jaaren, in cirka, voor, en het is volgens, dezen tijdkring, dat rpen verfdheidene vroeger Ko'ineeten ook met dezen kan doen overeenkomen ; ja , voor een en dezelve houden. Dus wierdt. in ïebruary Ao. 1106 eene kleine Ster in 't Zuidwesten gezien, ■wiens {taart, aan de Noordoostzijde van de Ster, zeer helder, van eene buitengewoone lengte, en als een groote Balk was. Welke ech tel van dag tot dag afnam, en na 55 dagen enkel een dunne fchuim geleek. Al deze bijzonderheden hadl men ook A°.i68o. — In het vijfde jaar der Regeering van Keizer Iustinianus, te Rome, namelijk, A°. 530. vertoonde zich in November, een gelijke Ko meet; welke ook volgens de BI neefche Jaarboeken op dien tijt gezien wierdt. De Jooden in Per fiën , deze groote 'staartfter gewaar wordende, meenden dat he de Vuurkolom was, welke hun ne Voorouders in de Woestijn» za^en, en die nu voor hen ver jiieuwd wierd; dit zette'hen aai om iets groots te onderneemen en het blijkt, volgens Basna ce, dat zij op dien tijd, onde rabbi Meir, tegen Cavades d Koning van Perfièn, opftonden De Bijzonderheden van deze Ster waren ook weder, volgens de Gefchiedenis, aan die van i68g gelijk. ..Ook 574 Jaar tevoó- ren, namelijk het 44fïe Jaar voor Christus, wierdt, na het vermoorden van Gesar, een voornaame Komeet gezien, wanneer men te Rome de fpeelen van Venus vierden ; welken door Augustus ingefteld waren , vallende op den 23(len September. Het Gemeen geloofde dat deze Ster de ziel van Cesar was, welke onder het getal der Onfterffelijke Goden , wierdt aangenoomen. Weshalven Augustus het hoofd van Cesar's beeld, het welk hij in den Tempel liet Hellen, met een Staartfter deedt vertieren; wordende deze Komeet ook op verfcheidene Gedenkpenningen , van dien tijd, gevonden. In 't kort, wanneer men de omflandigheden, ook van deze Komeet nagaat, dan komen dezelve weder overeen , met die van 1680. Waar uit men gevolglijk befluit ; dat de Komeeten van A°. 44 voor Christus , A°. 530, 1106 en 1680 na Christus geboorte, één en dezelve Komeet zijn geweest, welke derhalven weder A°. 2254. dat met Hal: ley's berekening al, maar met die van Euler niet ftrookt, zal moeten verfchijnen. In het laat■ fte van 't Jaar 1789 of 't begin 1 van 1790 heeft men weder een ; Staartfter te verwagten, zijnde • die van A°. 1652. welke in 13S 1 Jaaren zijnen loop volbrengt. — ï Dus vervallen alle fcbrikbaarende • voorbeduidfelen. 9  én HANDELK. ZAK- en REIS-ATLAS. 27 ZEVENDE HOOFDSTUK. VAN DE NIEUWE EN VERANDERr.itkr stprrpw Van de Nieuwe Sterren. Door Nieuwe Sterren verfhat men die geene, welken fomtijds aan den Hemel verfchijtien, en na eenigen tijd geblonken te hebben , weder verdwijnen , zonder ooit te rug te koomen. Omtrend 125 Jaar voor Christus geboorte, 'heeft Hipparchus zodanig eene Sterre waargenoomen: en veele Eeuwen na hem, namelijk 1572 zag Ticho Brahe in Casftopea ook een der merkwaardigfte ; welke onveranderlijk haare plaatle, met de vaste Sterren behield; en deszelfs beweer ging ook volgde ; kunnende, we- • gens haare grootheid, in 't begin , zelfs op den dag gezien worden. In 1574 nam zij geduurig in groot- , te af, tot zij eindelijk in Lentemaand, van datzelve Jaar geheel ; verdween. Zoramigen gisi'en dat \ deze zelfde Ster zich ook in de / jaaren 945 en 1264 aan den Hemel "vertoond heeft; doch 'er zijn ] meer redenen om 'er aan te twijffe- t len. De Groote Kepler beeft in t de Jaaren 1604 en 1605 , in den c Slangendrager of Serpentarius, een \ nog grooter nieuwe Ster waarge- j nooinen , welke in October, van j hec laatstgemelde Jaar onzi,cht- 0 baar wierdt, en tot heden niet b meer vêVfcheenen is. v g Van de veranderlijke Sterren. ri d Onder den naam van verander- g, lijke Sterren, begrijpt men de zo- g< danigen, welken zich even als et Nieuwe vertoonen, doch na hun- zi ne verdwijning ook weder te voor- m fchtjn koomen; en van tijd tot p tijd, in grootte en helderheid toe- bi neeinen. K Uit de gedaane Waarneemingen de in dez.eu blijkt, dat men A". töoo Ui D a een veranderlijke Ster op de Borst van de Zwaan heeft opgemerkt, welke niet van plaatfe, maarvan grootte en helderheid veranderi ; kunnende zomtijds'm»af door Kijkers gezien worden. Ook heeft men 'er nog een op den Hals van dit zelfde gefternte ontdekt, welke niet enkel kleiner wordt, maar zelfs geheel verdwijnt, en niet Jan na 404J dag zich weder zien laat. In den Gordel van Andromeda, vondt men A°. 1612 , 1613 :n ook 1664 eeti foortgelijke'Sfer,. welke de Nevelachtige opAxDito«eda's riem genoemd wierd. Soortgelijke Sterren waren 'took, velken men in den Hals van den 'Valvisch, in den Boogfchutter, in len Staart van den IVaierjlang, en >p meer andere plaatlcii onideke; van welken de eerstgemelde 130 dagen onzichtbaar is, en laardoor de wonderbaare van den Calvisch genoemd wordt. Het blijft enkel giswerk, welke gchaamen de Nieuwe en Veran' erlijke Sterren zijn , of waar aan ïen hunne verandering van geaante, en geheel onzichtbaar •orden, aan moet toefebrijveik ommigen houden haar, als piaeeten, welke dikmaals, gelijk nze Zon, met duistere vlakken èdekt worden ; of hun licht maar an de eene zijde kunnen ontvan;n, en aan de andere in het duisr blijven. Andere meenen dat ize Sterren zich ia een loodlijni'n Cperpendicularea) weg beween ; en dat zij, om die reden nn ns grooter, dan weder kleiner, ch aan ons vertoonen; naar late zij in hun digtjle ot ver/te int van ons afzijn, volgens u« weeging- der Dwaaifterren en imeeten .• het geen nadere Onrzoekingen aüeeu kunnen bcifen. A G T.  ttB NIEUWE NATUUR- GESCHIED* AGTSTE HOOFDSTUK. VAN DE MAAN. Dc Maan is een Ligchaam, dat ia fchijnbaare grootte zeer nabij aan dc Zon komt, zijnde een Satelliet af [Pachter van onze Aarde. Haare geduurige afwisfeling gaf aan de oude Volken gelegenheid, otnliuiinc tijdrekeningen naar dit Hemellicht te fchikken; en hunne Vergaderingen en Codsdienftig. Oefeningen, dienaangaande te bepaalen; blijkende genoegzaam aan de Jooden, welke veele Eeuwen , een feest der Nieuwe Maan hielden. Van de afwisfeling der Slaan. Dat de Maan een duister ligChaam is, het welke zijn licht alleen van de Zon verkrijgt; is genoegzaam op te maaken. Na eenige dagen onzichtbaar geweest te zijn, ziet men haar des avonds in het Westen, gelijk een fmalle •luchtitreep. Vervolgens, hoe verder zij zich van de Zon af, naar het Oosten voordwend, hoe grooter, breeder en glansrijker deze ftreep der Maan wordt: tot zij, op den 6den dag, po" van de Zon afftaande, half verlicht is; he welke men om die reden i Eerfte Kwartier noemt. De Maan haare beweeging van t jd tot tijd voordzettende, en van de Zon afdeinfende wordt haar fcb'j', of verlichte oeel, ook tel ken-- grooter; tot op den agtften dag, na htt eerfte Kwartier; wanneer haar Ichijf geheel van licht vervuld , ook den geheelen nacht door fchijnt. Dit noemt men de Volle Maan. Zij gaat dus des Avondb op: 's nagts door uen Meridiaan ' of Middaglijn , en 's morgens onder: zij is derhalven dan regt tegen de Zon over. Op dezelve wijze, als de Maan vol is geworden, iieemt zij ook weder Hf, itehalyea, tlat iiawe verlichte zijde nu aan de Oosüzijde is , daar dezelve eerst aan dc Westzijde van de Maan was.doch in beiue geval en na.:r de Zon gekeerd. Na 7 dagen heeft men, wanneer zij weêr haif afgenoomen is, het laatffe Kwartier; en daar zij nu telkens weêr nader b'j de Zon komt, wordt haar fchijf ook telkens fm.aller voor ons gezicht; tot dat de Zonneftraalen dien geheel doen verdwijnen , en het weder Nieuwe Maan wordt. Men kan dit verfchijnfel zeer wel naarbootlen, om het zich bevatbaarer te maaken wanneer men een ronden kloot neemt en denzelven op eenen afftand van een Kaars , of ander hchtgcevend ligchaam, rondom zich doet beweeaen: doch men moet in aanmerking neemen , dat de Aarde ook eenige lichtftraalen op de Maan terug werpt, welke niet zo gemakkelijk te verbeelden zijn. Wanneer de Maan Vol is, en gevolglijk over de Zon ftaat, dan noemen de Sterrenkundigen, deze plaaifen , de Tegenftanden QOppofttionesj der Maane; en wanneer zij Nieuw is, en zicli dus nabij de Zon bevindt, dam zegt men, dat zij in haarZ«>«f«* ftanden ( Conjuncïiones ) is : tusfchen welker midden en afilanden haar Eerfte en Laat/Ie Kwartier* ftanden moeten bepaald worden. Van de Beweeging der Maan. Wij hebben in 't voorgaande Artijkcl reeds een kleine ichets gegeevew, in hoe veel dagen, de Maan, zich om onze Aarde beweegt ; -'och dezelve was ruuw .zie hier eene meer naauwkeurige. Wamieer de Maan, uit het eeifte punt van "V* (Aries.) door al de ia UgQitiKcjXeuen, zich VÏPi'd--  en handelk. zak- en reis-atlas.- 2q yoordwend, dan volbrengt zij dezen weg in 27 dagen 7 uuren 43 minuuten en 8 feconden, het welke men haar Periodieks Omlooptijd, of een Perioditke Maand iioemt. Doch wanneer de Maan weder in het punt komt, alwaar zij zich vin de Zon heeft afgewend ; en dus een kring volbragt heeft, dan is de Zon, ir. degemelde Periodieke Omlooptijd van de Maan, ook ruim 27" io den Zonsweg voordgefpoed, tot het welke de Maan, dan nog 2 dagen 5 uuren en 55 feconden moet btficeden, om weder bij de Zon te koomen, en daar door een Verzaanieling of Sijnodieke Maand uit te maaken. En dus heeft zij, weder bij de Zon koomende, den Sijnodieken Omloop in 29 dagen 12 uuren 44 minuuten en 3 feconden afgelegt: derhalven is het verfchil, tusfchen een Periodieke en Sijnodieke Maand., alleen in de reeds genoemde 2 dagen 5 uuren en 55 feconden , geleegen. De voordgang der Maan, is derhalven op 13" io' 36'' daags vast te Hellen; en haare verwijdering van de Zon is op den zeiven tijd 12° 11'27". Ook dit verfchijnfel kan men zich meer vatbaar doen worden, wanneer men een Uurwerk wil ïaadpleegen. Want even als de Waan meerder dan zijnen kring moet doorloopen, om weder in ConjunSie ([verzameling) met de Zon te koomen, zo ooi; moet de Minuutwijzer, wanneer hij te 12 uuren met de Uurw jzer in Conjunctie is, muur, afleggen, om de Uurwijzer in te haaien ; doch maar één uur, om aan zijn eerst afgegaane plsatfe', weder te koomen. Van de Verduisteringen of Eclip- \ jen der Maan. De verduisteringen vanditHemellicht gelchiede-n nooit, dan wanneer de Maan vol is; en zijn I dan, of geheel, of maar ten deele £ verduisterende. Deze vertuis- t teringen gefchieden door dien de Aarde dan tusfchen de Zon en de Maan in zweeft, en het licht der Zonne derhalven belet om de Waan regtftreeks te verlichten. Ten tijde van een Maan-eclips , is dit Hemellicht zeer nabij den Zonsweg of de Ecliptica; of gaat door denzelven van de eene zijde tot de andere over. Maar nadien zij dikmaals, zo ver boven of onder oen Zonsweg ffaat, dat de fchaduwen van onze Aard-, kloot haar niet kunnen hinderen; zo is het duidelijk waarom niet elke Volle Maan een Eclips tevens is. Men kan bij een gehe-ele (totale) Maanverduistering , cciuer altoos nog een naar Koper zweevenri Licht, op de Maan ontdekken ; hebbende dit licht zijnen, oorfprong uit die Zonneffraaien , welke de dampkring der Aarde Opvangt, en dezelve gebrooken hebbende, nog op de Maan laat vallen. Wanneer het middenpunt van de Maan, door het midden» punt van de fchaduwe des Aardkloots gaat, dan noemt men da daar door gemaakte duisternis een Centrale Eclips (middenpunts Verduistering) zijnde van de gehecle (totale) en de gedeeltelijke CpartialeJ Echpfen daar dooronderfcheiden. De Verduisteringen der Maan worden op alle plaatfen van den Aardkloot, op denzelven tijd, als ook op dezelve wijze gezien; zijnde dus onderfcheideii van de Zon-Eclipftn. Mert rekent dat de verduisttTin»en der'Maan, om en waar te neemen ; zijnde de eerde de zogenaamde ringvormige Zon Eclipfen ; dat is, wanneer de ichijnbaare middenlijn der Maan, kleiner dan die van de Zon, voor is ; zo dat wanneer de eerde geheel voor den. Schijf der Zonne gefchoven is , 'er dan nog etn gedeelte, in de gedaante van ces ring, van de Zon onbedekt blijft: en zodanig was de groote Zonverdnisteriiig va» 1 April 1764. voor Calais en Madrid, als ook voor nog eenige andere plaatfen van Europa. De tweede is de totale oigeheele Zon. verduistering,- wanneer de Zon geheel bedekt wordt, maar haar licht op de Maan te rug werpt, en dus een kring pm de laatfte vormt: zo als dit, door den Spaanfchen VIootvoogdDoN AnTONiorfe Ulloa, bij de Zonsvcrr: duistering vaii24jumj 177a ont; dekt, en omftandig geboekdaaft 1 is. O) 0ok 's dit veifchijnfel ; reeds doer Wolf A°. 1706, on.1 derfcheidenlijk opgemerkt en aangetekend. t  én HANDELK. ZAK- en REIS-ATLAS. 33 TIENDE HOOFDSTUK. VAN DE BIJZONDERE ZONNESTELSELS. Schoon wij van de Aarde noch niet, dan van ter zijden, gefprooken hebben, zo kunnen wij haare kennis echter genoeg bij den Leezer vooronderftellen , om dezelve tot het fielfel behoorlijk te.rangfchikken;. te meer, daar wij ons omtrend die Kloot het Ianglie zullen beezig moeten houden. Thans van de Zon, Maan en Sterren gehandeld hebbendé,moeten wij tot het zamenvoegen van die allen, volgens de natuurlijkfte gronden, en de gevoelens vari zommigen, nu neder kóomeri. Van het SlelfJlya.n Ptolomi.u£. Claudius Ptolomrus , van Pelujien in Egipten, uit Koninglijken bloede geboortig, en in devroegfte Shristen Eeuwen reeds beroemd , beeft meer den fchijn, dan de waarheid zelve geraadpleegt, om zijn Stclfel in orde te brengen. Immers kan men zeggen , dat het zo eenvoudig als mogelijk is ; en gecne andere verbeelding begeerd, dan de onverftandigen zeiven dienaangaande maaken. Hij onderfcheidde twee bijzondere Gewesten, een Hetheisch en een Hoofdflofelijk. Vervolgens plaatHe hij onze Aardkloot, volgens het gevoelen van Pijthagoras, in het middenpunt van het Waereldftellcl: om welke dan O de Maan, ten 2) Merkarius, ten 3) Venus, ten 4) de Zon, ten 5) Mars, ten 6) Jupiter, ten 7) Saturnus , en 8) de Vaste Sterren, in 24 uuren, van hetOostennaar het Westen, zich zouden beweegen. Deze Beweeging wilde hij door Cristalijne Hemelen te gemoete koomen, welken hij tusfchen het Firmament in plaatste. Onder de holligheid van de Maan, deedt hij zijn hbofdflofelijk Gewest beginnen, beftaande uit 1) het Vuur, 2) de Lught, 3) het Water, en 4) de Aarde: zodanig dat de Lucht den Aardkloot zou omringen ; en in tegendeel weder omringt worden door het Vuur: Doch hedendaagsch houdt meii dit geheele ftelfel niet enkel voor met de natuur, maar zelfs met de fetten Ifrijdende : zo d:it men 'er geheel van is afgeweeken. Van het Stelfel 'van Copernikus. Nicolaus Copernikus , eeri gebooren Canonijk te Thorn in Poolen, welke in de XVdeEeuw leefde, gin:; Vrij betet met de nittuur en eie reden te rade, dan zijnen Voorganger Ptolomeüs; R-aadpleegende bovendien met de giiVoelens van Philoj.aüs , welke ointïend 350 Jaar voor Christus geboorte leefde; als ook met die van Aristarchus van Samos, welke omtrend een Eeuw laater, dan de Wijsgeer Philolaus bloeide. Copernikus beweerde eene Jaarlijkfebe beweeging van de Aarde, om de Zon, gelijk Philolaus; en eene tweevoudige beweeging van de Aarde, als ook de onbeweeglijkheid van de Zon en de Vaste Sterren , gelijk Aristarchus. De Zon onbeweeglijk in het middenpunt van 't Heelal gefield hebbende, doet Merkurius± de naaste üwaalfter aan de Zon, zijnen omloop in 3 Maanden , rondom dat Hemellicht. Daarop volgt Venus, welke zich ook in 74 Maand rondsom de Zon beweegt ; eu wier kring derhalven die van Me'rkurius in zich belluit. Hierop volgt de Aarde, volbrengende haaren loop, rondom dat zelve Hemellicht, 111 één Jaar, hebbende echter nog eeaëandere beweeging om haar eigen As, welke in 24 uuren gefchiedt. De kring der Aarde befluit die vKn Venus weder in zich. Doch de Maan beweegt zich altoos om de  34 NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- Aarde in ruim 27 dagen. Vervolgens heeft men Mars, welke een nieuwen kring, om de voorgemelde Hemellichten befchrijft, denzelven afloopende in den tijd van bijna twee Jaaren. Daar na volgt Jupiter, wiens kring dien van Mars weder befluit, en welken hij aflegt in den tijd van 12 Jaaren ; terwijl Saturnus, de verfle der Planeeten (volgens de kundigheden der tijden van Copernikus) Zijnen loopkring om de Zon in 30 Jaaren befchrijft; welken kring alle de voorgaande influit, en alleen door het Firmament, of den onbeweeg lijken Sterrenhemel weder ingefloten wordt. De meeste zwaarigheden, welke men tegen het fielfel van Ptoiombus beeft aangevoerd, worden door dit fielfel uit den weg geruimd: Dat om die reden dne verfchillende beweegingen aan den Aardkloot toekent: als 1) een in 24 uuren op zijn Spil of As jr ten Oosten, waar door men den dag verkrijgt, ten 2) die, welke zij onder den Zodiak of Zonsweg, m een Taar maakt, glijcnde op haar Spil 'naar de Aspunten : wijzende den loop van Zon en Sterren aan. De derde beweeging houdt den ïpil der Aarde altoos in denzelven Hand, en dient nietallceii omreden te geeven van de verfchillende Saiföenen; maar ook van de ongelijkheid der dagen , 111 de verfchillende Luchiitreeken. Van het Sleifel van Ticno de Brahe. Ticno deBrahe, eenDeensdi Edelman ,A°. i^gebooren, geloofde dat dc Aarde, 111 het middenpunt van 't Heelal flil ftond; verbeeldende zich, dat de Maan en de Zon zich om dezelve beweegden; als mede dat om de Zon , Merkurius, Venus, Mars, Jupiter en Saturnus, nevens het rond der Vaste Sterren, mede om dcAarde, in 24 uuren van het Oosten naar het Westen gevoerd ELFDE wierden. Zo dat hij omtrend 100 Jaaren na Copernikus in de Geleerde Waereld te voorfchijn koomende, wezenlijk een middenweg tusfchen den laalflen en Ptoi-Omïus heeft ingcflagen ; die aan zommige Godgeleerden niet onbevallig voorgekoomen is, nadien zij denzelven met eenige uitdrukkingen der Heilige Schrift best meende te kunnen overeenbrengen. Dan , nadien de Bijbel geenszins gefcbreeven is, om de Sterrenkunde daar uit te leeren ; en men boven dien zo veel tot verdeediging van Copernikus , en het gebrekkelijke van Brahe heeft aangevoerd ; is dit fielfel, bij de HedendaagfcbeSterrenkundigen niet alleen , maar ook bij de Godgeleerden geheel vervalleu; zo dat het Copemikaanfchefielfel, als het zekerft-e, in 't algemeen thans enkel fchijnt gevolgt te worden. Van het Hedendaagfcbe Zonnetij el. Daar men thans de Zon in het midden ilelt, kunnen wij ons fielfel niet meer, gelijk weleer Ptolomeus deedt, het IVaereldflelfel noemen, nadien hij geheel omgekeerd handelde. Onze Aardkloot heeft thans tusfchen Venus en Mars zijne plaatfe: flellende men nu zeker, dat de Zon in het middenpunt van het ftclfel flaat, en iit Merkurius, Venus, de Aarde , met haare Bijplaneet de Maan ; vervolgens Mars, Jupiter met 4 Trawanten of Wachters, Saturnus met 5 Trawanten, en Uranus, alle om de Zon zich beweegen. Zijnde hunne loopkringen dusdanig van de Zon in gelijke deelen verwijderd, Merkurius 4 , Venus 7 , de Aarde en de Maan 10, Mars 15 , Jupiter 52, Saturnus 95 cn Uranus 190, zodat de laatile net eens zo verdan Saturnus van de Zon, in ons Zonnenftelfel onderfteld wordt.  en HANDELK. REIS- en ZAK-ATLAS. 3j ELFDE HOOFDSTUK. OVER DE AARDE IN 'T GEMEEN. De kennis van den Aardkloot, en de befcbrijving van denzelven, noemt men de Geögrap/iie, en kan gevoeglijk, in drie bijzondere deelen gedeeld worden, namelijk: i) in eene IViskunflige Geögraphie, welke de Aardkloot, gelijk een grool ligchaam , door middel van Punten en Lijnen berekend, n) In eene Natuurlijke Geögrapkie, door welke men den Aardkloot, gelijk een ligchaam, zamengedeld uit Aarde en Water, en tot eene wooning van vernuftige en onvernuftige Wezens gefchikt,. naauwkeurig bepaald. En eindelijk 3) In eene Staalkundige Geögraphie, welke de bijzondere Rijken en Staaten Icrd onderfcheiden: welke door bijzondere Natiën bewoond, of door znmmige Voiflen overweldigd zijn, en beftuurd worden. Alle zullen ons in de Aardrijkskundige befehrijving moeten geleiden. ' Van de gedaante der Aarde. Door de Wiskundige Aardrijksbefehrijving kau men een volledig denkbeeld verkrijgen , van de 1 gedaante, grootte, verdeeling, • plaatfing en beweeging van den j Aardkloot. Wat de eerde aanbelangt: zo zijn 'er verfrheidene 1 bewijzen , welken duidelijk aan- 1 toonen , dat onze Aarde een rond 1 ligchaam is, westialven zij ook < een Klooi genoemd wordt. Een j Agttal dier bewijzen zal genoegzaam zijn om die gedaante te be- < toogen. ( 1. Wanneer men zich bij het ; opdoen , of opzeilen van Sche- 1 pen aan Strand bevind, zal men 1 eerst den top der Mast; vervol- \ gens dfe geheele Mast, en daar c na de Schepen zelf gewaar wor- li den. 'Er moet derhalven, bij dit f Verfchiet, reeds eenige helling plaats hebben. 2. In tegendeel ontdekken de Schepelingen , in het opdoen van Landen, als mede de Reizigers, de Toórens en de Daken der hoogde Gebouwen altijd het eerde ; welke Waarneeming het voorgaande bekrachtigd. 3. Aan de Sterren ontdekt men, bij het Zeilen ten Oosten en Westen; dat men, naar maate de gezeilde verheid , kleiner hoek met de Sterren maakt, dan men door de Rekening, volgens een plat vlak verkrijgt. Weshalven 'er in dc gezeilde verbeid, eene mindere afwijking van de eerst waargenoomene Sterren plaatfe heeft: wordende alleen door de ronde gedaante veroorzaakt. Ook weet men uit de Reisbefchrijvingen , dat men, bij het Zeilen ten NoorJen en ten Zuiden , geheel andere Sterren ontdekt heeft, dan men te vooren zag : en van de :ersi waargenoomene verfcheidene, en eindelijk alle mistten. Welke beide gevallen ook weder het gedelde bevestigen. 4. Indien de Aarde een plat Iïg:haam was , dan zou de Zon aan le eene zijde van dezelve onderbande , ook weder aan dezelfde jijde dienen op te koomen: dat ichter niet gefchicd. Nadien wij le Zon altoos aan de tegenovericdelde zijde, zien rijzen tegen • iver welke zij voor ons isonder;egaan. 5. Dat de Aarde een rond lighaam is, bewijzen de Maan-Élipfen op het duidelijkde. Men iet bij die gelegenheid, eené oude fchaduw op de Maan, weie door de Aarde veroorzaakt rordt: Daar nu eene ronde fchauw, door geen vierkant ligchaam an veroorzaakt worden , tvvijf:ld men niet, of dc Aarde is ge - E 2 lijfc  Sö NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- lijk derzelver Schadtiwe, namelijk rond. 6. Daar de dagelijkfche Ondervinding leert, dat de Zon alle WaereldJeelen niet te gelijk verlicht; maar voor het eene deel 3Sfaclit maakt, wanneer het aan de andere zijde Dag is. Zo leert zij ook tevens, dat de Aarde geen plat Vlak is. 7. Boven en behalven de gemelde bewijzen, heeft men nog twee merkwaardige Waarneemingen, in de twee laatfte Eeuwen gedaan. De eerfte van die is de afmeeting door vcrfcheideneWislumftenaars, op bevel van de Koninglijke Academie der Wetenfchappen te Parijs. Welke afmeeting' de onderdelling van Newton bevestigd heeft, namelijk dat de Aarde niet Cirkelrond maar knolrond is , zijnde aan de Poolen eenigzins gedrukt: zo dat de middenlijn aldaar, tegen die aan den Evenaar bevonden wierdt in reden te (laan als 178 tegen 179. 8. Het laatile bewijs, dat Wij, Wegens de ronde gedaante der Aarde, zullen bijbrengen , is ontleend uit de Reizen, welke verichcide Kapteins om de Waereld gedaan hebben. Gelijk fèrdiJnandus JMagellanus Aq. 1519 5n H24 dagen. Frans Drake A°. 1557 in 1056 dagen. Ouvierde NoortA0. 1598 in 1077. En Willem Cornelis Schouten A°. 1615 in 749 dagen. Om TnojiasCavendish, SimonCoroes, tacob hermiten , johan hugen, Geörge Anson en James Cooxe en andere Zeebeploegers hier niet te noemen. —— Uit alle deze Bewijzen en Waarneemingep mag men derhalv en veilig belluiteri, dat de Aarde een rond ligchaam is, en dus tc recht een Kloot genoemd mag worden. Van de grootte van den Aardkloot. De omtrek van den geheelen Aardkloot , even als andere Cirkels in veidteknde3 heeft men alleen dén graad op zich zeiven te meeten, en naar deze gevondene lengte den geheelen Kloot te bereekenen. Men- field gemeenlijk 15 Duitfche Mijlen, of 20, Hollandfche uuren gaans,voor één graad: dat is i| uur voor een Duitfche Mijl. Dus heeft men door bereekening, de volgende grootheden des Aardkloots verkreegen: als de Middenlijn 1720 Duitfche Mijlen: de Omtrek 5400 Mijlen: de buitenfte vlakte 9288000 Vierkante Mijlen; en den ligchaamelijken inhoud 2662560000 Cubic Mijlen, Van de verdeelinge des Aardkloots. De voornaame wiskundige ver-r deeling dopr punten cn Lijnen, waar door de Aarde in twee dee. len, een Noorder en Zuider gedeelte gefplitst wordt; en wat verder daar bij in overweeging komt, hebben wij reeds in ons Eerde' Hoofdduk, bij de grondheginfelen der Sterrenkunde opgegeeven. Alleen hebben wij de bijzondere verdeeling in Aorddreeken, tot hier toe bewaard, als de beste plaatfe om 'cr van te fpreeken. Van de Zona; of Aardflreeken. De Zona of Aardflreeken zijn Vijf in getal, en worden door den Zonsweg, en de daarvan afgeleide Keer en Poolkringen verdeeld en aangeweèzen. Daar de-, ze gelijk Riemen rondom den Aardkloot liggen, worden zij ook wel Aardriemen (Zona) of Aardgordels genoemd. Zie hen hier in 't kort befchreeven. 1. De Verzengde of Heete Aardstreek (ZonaTorrida)ligi tusfchen de beide Keerkringen in ; en wordt derhalven altoos door de Zon befcheenen; hebbende eene breedte TOn 47" en beflaandc omtrend 3842008 Vierkante Mijlen, 2, Q% Gematigde NoordsrAaxA- (Ireeh  In HANDELK. ZAK- en REIS-ATLAS, 3? flrick (Zona temperata borealis) ligt tusfchen den Keerkring vatf den Kreeft, en van den Noorder Poolkring; hebbende 43'' in breedte ; en 2335032 Vierkante Mijlen inhoud. 3. De Gemaatigde Zuider Aardflreek (Zona temperata auflrales) ligt aan de andere zijde van de Linie, tusfchen den Keerkring van den Steenbok en den Zuider Poolkring : beflaande dezelfde breedte en dezelfde vierkante Mijlen , als de voorgaande Aardflreek. Zij worden beide gemaa- tigagenoemd, naaien zij tuMcuen de Heete en Koude Luchtftreeken inleggende, nimmer van deZonneftraalcn geheel verhit noch verlaaten worden. 4. De Koude Noorder Aardflreek (Z,ona jrigiaa uoreaiis) ngt iusfchen de Noordpool en denNoordpoolkring, bellaande dus 23I graad, doch maar 384921 Vierkante Mijlen. 5. D- Kov.de Zuider Aardflreek (Zona frigida auflrales) is tusfchen de Zuidpool en den Zuidpoolkring geplaatst, hebbende dezelfde grootte als de voorgaande ; wordende de Koude Aardflreek genoemt, om dat de Zon 'er 6 Maanden lang haar licht en warmte tevens aan onthoudt. In de Heete Aardflreek heeft men Jaarlijks tweemaal Zomer en maar eens Winter, gelijk ook omtrend den Middenlijn, die'er tusfchen 111 ligt. In de Gemaatigde cn Koude Aardflreeken heeft'men maar eens Zomer en Winter in het Jaar. Om ie weeten , in welke Aardflreek een Plaats óp de Aaide ligt, moet men op derzelver Breedte acht geeven. Want indien dezelve onder de 23 0 30' is, dan re. kent men haar tot de Heete Aardflreek: is zij boven de 23° 30', raaar nog onder de 66° 30', dan, ligt zij in de Gemaatigde Aardflreek ; maar is haare breedte boven de 66° 30', dan behoord zij tot de Koude. Van de Climaten of Luchtflreeken. Men heeft nog eene verdeeling , behalven die in Zona of Riemen voor onze Aarde uitgevonden. Hier door heeft men de vlakte van den Aardkloot, met ronde kringen, evenwijdig van des Aardkloots middenlijn getrokken: namelijk door elke graad der Breed-, te, alwaar de langfte dag in 't Jaar, een half uur heeft tbcgenoomen. Dan deze Cirkels zijn van geen groot gebruik. Van de Plaatfmg der Aarde. Volgens her pppn m\\ \mn Am bijzondere Stelfels van het Heel al, gezegt lu bben , plaatfen wij met CopERNicus, denAardkloot tusfchen Venus en Hars 111. Van des Aardklootsbeweeging. Men onderfcheidt de beweegiug van den Aardkloot, in twee bijzondere fooi ten, als I. in eene dagelijkfche Beweeging, volgens welke hij, alle 24 uuren eens om zijnen as draait; waaruit de afWisfeling van Nacht en Dag ontllaat. li. In eene Jaarlijkiche Beweeging , volgens welke de Aarde in 365 dagen 5 uuren en 49 minuuten, haaien weg om de Zon voltooit, hier uit oniflaat de veiandering der verfchillende Jaaige. tijden. f 3 twaalf»  38 NIEUWE NATUUR-GESCHIEDTWAALFDE HOOFDSTUK. VAN nF, AAR.DKLOOTS VERDEELING. T.and wordt verdeelde: C t. Vast Land. In < 2. Eilanden. £ 3. Half-Eilanden. Water wordt verdeeldt; C 1. Oceiianen. In < 2. Zeeën. / 3. Baaijen. Vast Land (Continent of Terra firma) is een groot gedeelte van de Aarde, bevattende verfcbeldene Gewesten, bet zij Rijken of Staat'en, welke door de Zee niet van een gefclieiden zijn. Eilanden (Infula) zijn zodanige Landen , welke rondsom door *t Water omringt zijn. Haif-Eilanden (Peninfnlas) ook Wel Schier-Eilanden bij ons genoemd, om dat zij (fchier) bijna celiik Lilanden zicb voordoen, lijnde ook aan alle kanten met Water omringt, behalven aan de eene zijde, welke aan een ander Land is vastgehegr. • Landëngtens (Isthmufes) zijn fraalle ilreeken Land, tusfchen twee Zeeën gelegen. Kaapen, ook wel Voorgebergten CPromotitories) genoemd, zijn zodanige ilreeken van het Vaste Land welke zich een eind weegs in Zee uitflrekken. Hcteindenu van zodanig een Streek noemd men bet Hoofd (oïCaput). Van waar dan het Hollandlche woord Kaap zijnen oorfprong heeft. Eergen (Montes) zijn verheven plaatfen , welken ver boven bet Lsnduitlteekeii; en veel verder dan het laatile te zmi zijn. Ogct;anen worden dikmaals met 4. Landëngtens. 5. Kaapen. 6. Bergen. 4. Straaten. 5. Meiren. 6. Rivieren. de Zeeën (Mares) vermengt, fchoon de laatile eigenlijk maar een gedeelte van de eerfte uitmaaken: Door den Oceaan verïtaar men groote Wateren, welke dc Waereld aan eene zijde omringen. Zeeën zijn armen van den Oceaan , vloeijcnde tusfchen zomtnige deelen van het Vaste Land: of tusfchen dit en een of meerdere Eilanden. Baai (Sinus) ook wel Golf van 'r Italiaansch Golfo : Inhammen en Zeeboezems, zijn groote armen der Zee, welke in de Landen inloopen, en aan de Zeeplaatfen ook dikmaals ruime en zekere Havens bezorgen. Dus heeft men de Baai] van Gibralter, de Golf van Venttien en meer anderen: zijnde de laatile benaaming van eene ruimer betekenis dan de eerfte. Straat of Zeeëngte (Fretum) is die doortogt tuslehen twee Landen, door welken twee Zeeën of Golven elkander hunne Wateren mededcelen; gelijk de Straaten van Magellaan, van Gibralter, het Kanaal enz. Meir (Lacus) is eene verzameling vin ftilitaande Wateren, welke van alle zijden door Land 01»- De beste Verdeeling van den Aardkloot, heeft de Natuur zelve ons aangeweezen, doorde sonoervlakte der Aarde, tot Vaste Landen, Zeeën, Eilanden, Rivieren enz. te vormen. De eerfte verdeeling valt natuurlijk in Land en in Water.  ïn HANDELK. REIS- en ZAK-ATLAS. omringt zijn , hebbende eenigen van dien gemeenfchap met de Zee, terwijl weêr andere, door Rivieren daar in uitloopen. Dus is het met het Haarlemmer of Leydjrcl,e Meir, het Meir of Lac van Gtneve, en met meer andere gefield. Rivier (Fluvius) in 't Spaanfche Rio, bij de Fransfchen Riyiere, en bij ons ook wel Vloed of Stroom, doch ter duidelijker onderfcheiding meest Rivier genoemd , is een Water dat altijd ïoopt, eindigende in de .Zee of in eene andere Rivier. De Rivier de Rhijn is in ons Vaderland een der mcrkwaardigfïe. Behalven deze verklaarde uit- . drukkingen heeft men nog eenige andere, welke van minder gewigt zijn, en echter tot de Aardrijkskunde behooren. Wij treden derhalven tot de Uitdrukkingen die het Land le- I treffen. i Kust (Littus) in 'tFranfcheCoté en in 't ltaliaansch Costa, is 1 eene aan een gefchakelde reeks i van Zeeoevers of Zeeranden. 1 Hier van heeft men de Fransfche, < Spaanfche, Erazilfche en andere ] Kusten. < Straat is dat gedeelte der Kusten , dat door de Eb en Vloed t der Zee ontdekt en bedekt wordt. 1 Zijnde dus een vlakke zandige \ Zeegrond. t Oever (Ora) is een boord der < Zee; als mede de twee kanten of r boorden van een Rivier. a Duinen zijn kleine, Zandheu- v veis , welke men hrngs de Zeeoevers vindt. n Zandbergen zijn fteile en dik- \ maals ontoeganglijke Zandhoog- h tens aan de Zeeoevers. B Brandende Bergen (Vulcaanen) e zijn zodanige Bergen, welke vuur uitwerpen; gelijk de Etna en de vVefuvius. P Heuvel is een kleine Berg of '; Hoogte. Col of Hals is de ingang ea v moeijelijke doortogt van een en»en weg, tusfchen twee Bergen geleegen. Rotfen zijn groote en fteile klompen Steen , of Steenhoopen. 't Platte Land is eene groote uitgeftrektheid van Land, dat vlak :n efi'en is. Een Vlakte is eene kleine ruimte, van Vlak en vruchtbaar Land; Valeie is eene Vlakte, tusfchen Bergen en Heuvels geleegen. Laagte is eene kleine Valei, die met eene helling afloopt. Bosch of Woud is eene uitpeIrektheid Land, dat met Geboom:e beplant is: vooral een uitgeleide Grond met zwaar Gebooin:e. Bofchaadjen zijn kleine aangelaarije Boschjens. S/astbosch is een Bosch dat uit ïoog Geboomte, met recht op;aande ftammen, beflaat. Kreupelbosch noemt men dieBos'ehen, welkers Geboomte telkens vordt afgehouwen Om tot Brand e flrekken. Sterrenbosch is eene naar de ;unst aangelegde Bofchaadjen , wens wandelwegen ofLaaneu al; zodanige op eene, in 't miden opengelaaten, vlakte uitloo>en, dat zij een Sterre met deselfs punten verbeelden. Park of Diergaarde is een beuiurd of afgeilooten Bosch, in et welk Gedierte onderhouden ;ordt. Ook heeft men afgeflooene plaatien met geboomte en ?andelwegen voorzien , welke len ook Parken noemt: van dien Jrt zijn Hijdepaik cn het Park anSt. James ie Londen. Hout (de) is mede een aangeaam, en tot wandeling aance:gd Bosch, gelijk het Voorhout t sGravenhagc : en de aangeuaa■e Houten bij de Steden Alkmaar i Haarlem. Konijnenbosch of Konijnenwoat een klein afgehouwen ot'iueunlbosch, dat vol met Konijnen fVoesteine of Wildernisfe, is een ui Menlcnen, onbewoond Land. Steen.  dó NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- Steengroeven of . Sleenkuilen_, zijn openingen in de Aarde, uit welken de gehouwe Steenen gehaald worden. Heide of Hey is eene vlakte, die niet beploegd of gemaait wordt. Weide is e=ne vlakte langs een Rivier of Beek, welke gemaait of beweidt wordt. Uitdrukkingen die tuit Water betref en. $ - Klippen zijn Rotfen in Zee, het zij boven dezelve uitlteekende , of onder dezelve bedekt liggende : noemende men delaatfte, om die reden , Blinde Klippen. Banken. Zandplaaten of'Droogtens , beftaan uit op een gefpoeld en vastgezet Zand, dat, niet diep genoeg onder Water zijnde , de Schepen daar op doet ftooteh cn vergaan. In het Latijn verftaat men, door het woord Sijrtes, zo wel Klippen als Zandbanken. Draaikolk (Euripus) is een Water, dat zich fnelhjk draaijende, in den grond verliest: en alles mede voert wat haar te na komt. Archipel (Archipelagus) is eene Zee, in welke verfcheideue EiJanden als verltrooid liggen, en door dezelven een zelfde bcnaaming verkrijgen. Gelijk de Archipel of da Egeifche Zee, en meer anderen. Kanaal, is eene door kunst en arbeid gegraavene Rivier , gemeenlijk tot de Scheepvaart dienende : gelijk het Kanaal van Languedoc; dat deMiddelandfcheZce vereenigt met den Oceaan , door middel van de Garonne. Het Kanaal van Briare enz. In ons Vaderland zijn verfcheideue Kanaalen welken de Nederlandfche Steden te zamcn vereenigen, en hun nen Koophandel bevorderen.. Haven (Portas) is eene plaalfe daar de Scllepen inloopeu, en voor Storm en Tegenwinden veilig kunnen leggen. Zomtijds werden deze Havens door de Natuur, doch meest door de Kunst, gevormd. Rede of Rei, is eene plaatfe in Zee, nabij den Oever, alwaar men bekwamelijk kan ankeren. Diepten, zijn plaatfen in Zee, nabij de Banken , alwaar geen grond gevonden wordt. Ondiepte is eene plaatfe in een Rivier, aan welke zo weinig diepte is, dat men 'er zonder Brug of Vaartuig doorwaaden of doorkoomen kan. Vliet, Vloed of Beek is een afloopend Water, het welk door het fmelten der Sneeuw op de BerJ gen ontftaande, de Rivieren doet zwellen. Mond (O/lium) is de uitloopplaatfe van een Rivier, alwaar de zelve in Zee vloeit. Moeras [Palus) bij ons öok wel Broek genoemd, is een Water met aarde vermengt; waar van de grond zeer modderig is ; en welke dus des Zomers zomtijds geheel kunnen uitdroogen. Men vindt deze in de Nederlanden, in Duitschlana, in Poolen en op andere plaatfen. Vijvers en Waterkommen zijri door kunst gevormde Meiren, V7clke door middel van Dijken, de Wateren der Bronnen, en de verzameling van Regenwater wederhouden: cn welke men droog kan maaken; door het opligten der Schut of Valdeuren van gemelde Dijken. Fonteinen zijn Springaders, Bronnen of Wellen van ieevend] Water. Verdere Verdeeling van den Aard. kloot. Men verdeeld de Aardkloot in vier vaste Landen (Continenti) namelijk •. Europa, A/ia, Africa en America. Waar bij men dan nog rekend, de Landen bij en Onder de Noordpool (Terra Arftica) en die bij en onder de Zuidpool (Terra AnïhrBica) geleegen. Men l'plist het Vaste Land van America, gemeenlijk nog in twee' dee-  en HANDELK. ZAK- en REIS-ATLAS. 4t «eslcn; wit van men dus Noord en 2Suiïd Americaverkt^gt. Deze Verdè^lmg gefchied door de Linie EqHÏnottiaüs, zijnde beide Landen , door de Landengte van Barieti aan elkander verknocht. Het Vaste Land van Afia en Afr:ca, is door de Landengte van Sues vereenigr. Europa en Afia, als ook de Noordpoollanden ; als mede een gedeelte van Africa en America liggen alle in het Noorder halfWaereldrond : het overig gedeelte van Africa en Amerxa, ligt met de Zuidpoollanden , in het Zuider half-Waereldrond. 'Er zijn v jf Oceaanen ; namelijk, de Nonrder, de Atlantifche, de Paafiekfche, de [ndifche en de Zuider Oceaan. De Atiantifche Ofeaan , welke dus genoemd wordt, om dat hij, tegen over den Berg Atlas z'rjneu oorfprong heeft; wordt in twee titelen gedeeld; waar van het gene deel, de Noorder Atlantifche Oceaan; en het ander de Zuider Atlantifche, of Elhiopifehe Oceaan genoemd-wordt; liggende Êlhiofhien of Moorenland, tegen de laatfte Ofcaan, in Africa over. DERTIENDE De Noorder Oceaan ftrekt zich uit ten Noorden van Europa, Afia en Ame-ica, naar de Noordpool. De Atlantifche Oceaan heeftJieC vaste Land van Eurofia e i Africê ten Oosten ; cn America ten Westen. Da t gedeel te de.K Atlantische Opeaan , hetwelk tusfchen .Europa en Africa in loopt, wordt de Westet' Oceaan, of Westerfche Zee genoemd. De PacifickfcheOfeaax, ook wel de Zuidzee genoemd, bcfpoeld ten Westen en Noordwesten , de Kust van America; en ten Oosten en Noordoosten de Kust vae Afia. De Iudifche Oceaan befpoeld de boorden van de Oostkust van Africa, en de Zuidkust van Afia. En is aan de Oostzijde vereenigt met de Indifcbe Eilanden NieuwHollanden Nieuw. Zeeland. Dê Landen , omtrend de Zuid en Noordpoolen geleegen, 'zijn noch niet alle bekend; het welk ook veel zijnen ooffprpng heeft, door dien men die Lauden veel ta koud acht, om door Menfcheu bewoond te worden; waar van Groenland en de HuAfons Maai Ka getuigen verltrekkeu. HOOFDSTUK. KORTE BESCHRIJVING VAN EUROPA. "Ryren leidt den naam van dit Wae» relddeel gemeenlijk af, van Europa, de dochter van Acr.nor, Koning van Phenicien: welke , (V'lgcns de Heideiilche Fabelleer) door Jupiter , onder de gedaante van 'een Stier gefchaakt, en naar het Eiland 'Creten gevoerd wierdt. Andere zoeken tlic oórfprong inde Pheniciaaufchewoorden Urappa , dat blank zijn betekend ; zo dat deze naam met de kleur der Inwoonercn, als blank zijnde, zoude overeenkomff ig zijn. Nog andere ineenen, dat Europa, de naam van zeker l.andfchap, aan deze zijde van den Hel- iespont en denThracifcheri,6\w/>;,i>.. rus gele. gen , cn thans Komanie genoemd ; door de Reizigers , uit de andere Waerclddeekn koomende, aan dit geheele Gewest gegeeven is. Gelijk dc andere Gewesten dan ook op zodanig eene wijze, hunnun naam verkreegeu zullen hebben. Om de vei'bee!din?eenigzins bot te vieren, en het Zinnebeeldv»n eene Vrouw te benouden , wordt Europa voor een zittende Jufvrouw aane'ezien. Wanneer men dit WaerelJdeel zodanig wil befchouwen, dan is Portugal het hoofd met be'fotpfelj Spanjtn het  42 NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- Aangezicht; Frankrijk de Borst; ) Engeland, Schotland en Irland de ; L' f.er en Italien de rechter Arm. i O id'.-rde Linkerarm liggen de Ne- i dêtldn'ien en onder de Rechter i arm, Zwitferland. Tot het Lijf • behooren Duitschhnd, Peolen en ; Hongarijen. De Kniejen zijn De- i nemarken, Noorwegen en Zweeden : de Rok tot aan de Voeten is IMosknyicn. liet Achterfte deel is Enropisch Turkijen en Griekenland. De Eilanden worden dan tot de andere Gewesten geteld, Want anders is de Verbeelding mis: en wie ziet, in zulk een geval, op een Eiland twee, drie? Ligging en grootheid vanE uropa. Europa ligt meestendeels in den Oemaaligden Noorder Aardflreek. Het is het kleinlle van de Vier Waerelddeelen ; grenzende ten Noorden aan de Noordzee ; ten Oosten aan Afia, van welke het door verfcheideue Bergen , als ook door de Zwarte Zee gel'cheiden wordt. Ten Zuiden wordt het door de Middelandfche, en ten Westen door de Atlantifche Zeeën befpoeld. De grootheid van ditWaerclddee' kan uit deszelfsLigging opgemaakt worden. Het ligt tusfchen de Noorder - breedte van 360 rot 720; en beflaat van 7° tot 650 Lengte: zijnde van het Zuidwesten tot het Noordoosten , dat is Van Portugal tot aan de Rivier OM, agter Muskovien, omtrend 900 Duitfche Mijlenlang; en deszelfs breedte, van Zweedentotin Griekenland, omtrend 550 Duitfche Mijlen. Zo dat men den geheelen inhoud van Europa op j50384 Mijlen rekend. Lands Vruchtbaarheid. De meeste Landen in Europa Z'jn bijzonder vruchtbaar, doch zijn zeer verfchillende in hunne Voordbrengfelen. Zommige leveren oveivloedig Room, andere Wijn en Olie ; en weêr andere 'ijgen, Rozijnen, Citroenen ea ndere Fruiten. Zonmige Lanen hebben aanmerkelijke Veeokkejiijêhi; andere, door hun1e menigte van Zeeën en Riieren , zeer rijke Visfcherijcn, ;elfs de Pacrlvangst. Op zomnige plaatfen heeft men Mijlen en Bergwerken, met Goud, zilver en Koper voorzien; en ip andere , Wildhaanen , SteenTitfen, en andere aanmerkelijke jlaatfen. Karakter en Godsdienst der Europeaanen. Het getal van Menfcheu, op welke m:n Europa fchat, is 150 Milliocnen ; welke door hun verftand, ijver en kloekmoedigheid, verre boven de inwooners der »ndere Waerelddeelen te tellen zijn. Hunne Geleerdheid verduisterd die der overige Volken. Zij weeten zich zeiven fchatteij te vergaderen; door hunnen Koophandel, naar alle de Waerelddeelen uit te breiden; Hunne Manufaétuuren voord te zetten , en te verbeeteren , en door hunne Wapenen, door dc zekerde Krijgskunde befluurd, op alle, piaatfen gevreesd te maaken. Men heeft drie foorten van Godsdienflen in Europa, namelijk 1) de Christelijke, die uit twee groote Gemeenten beflaat, namelijk uit de Westerfche Kerk , tot welke de Roomfche en de Protestanten behooren: en uit de Oosterfche Kerk, tot welke de Grieken en Ru.sl'en gerekend worden. 2) De Joodfche Godsdienst, die door alle Landen verfpreid is; en Q de Muhammtdaanfche; welke alleen in bui Turkl'che Keizerrijk beleden wordt. Staatkundige Verdeeling tan Europa. In dit Waerelddeel heeft men verfcheideue Rijken en Staateu, welke door bijzondere RegcererS, cn .ül^eus bfl^ejakxe Wetten gere-  en HANDELK. ZAK- en REIS-ATLAS. ^ regeerd worden. xMen heeft 'er drie Keizerrijken : namelijk het Duitfche, Rusfifche en Turkfche. XIV Koningrijken, als i. Portugal. 2. Spanjen. 3. Frankrijk. 4. Engeland. 5. Schotland. 6. 'Irhad. 7. Deenemarken. 8. Zv/eeden. 9. Boheemen. 10. Hangarijen. u. Poolen. 12. Pruis/en. 13. Sardinien, en 14. Sicilien. — Men vindt 'er IX Souvereine Hertogen , als 1. den Groothertog van Toscaanen. 2. den Hertog van Lotteringen. 3. vanCourland. 4. van Milaane. 5. van Panna. 6. van Plaifance. 7. van «a. 8. van Guastalla, en 9. van Ho/flein; behalven verfcheideue andere in het Duitfche Keizerrijk ; waar onder delXKeurvorjlen, en de Landgraven van Hesien gerekend worden. Voord? VIII Republieken, namelijk {. die van Venctien. 2. De Fereenigde Nederlanden. 3. Switferland. 4. Git. nua. 5. Geneve. 6. Lueca. 7. 67. Marin, en 8. v.m Ragufa. De Voornaamfte Zetó» van £«ro/)« zijn: De Middcnlandfche Zee, hebbende Europa ten Noorden, en Africa ten Zuiden. , De Adriatifche Zee tusfchen 1 Turkijen cn /taliën. De Euxinifche of Znw^ Z«, , in Turkijen, tusfchen Europa en /!ƒ?«. : De #7«« Ze*, in het Noordnoord-wester gedeelte van Rusland. De Baltifche Zee, tusfchen i Zweeden , Deenemarken en Poolen. 1 De AWaT. of Duitfche Zee, tusfchen Engeland en de Neder- i landen. I De Aanmorkelijkfte Baatten, ( Golven cn Kauaalen, in Europa zijn: / De Ztefl?;/ van Biscaijen, tusfchen Frankrijk en Spanjen. tJ De Go^/ r«« Bothnien, in het j< Noordooster gedeelte van den. De Golf van Finland, tusfchen v Rusland en Sweeden. p. De CJs// wn Fenetien , zijnde h het Noordwester einde van de Adriatifche Zee. Het Kanaal tusfchen Engeland en Frankrijk. Het Verkeerde Kanaal, of het Kanaal van St. George, tusfchen Engeland en Triand. De Straaten of Zeeëngtens in Europa zijn , die van Gibralter, van Conftantinopel, van de Dardanellen: van Cafa, de Zo«r, de enz. De Landëngtens zijn die van Corinthe en van Precop. De Meiren die van Conjlans', van Geneve, van Ladoga enz. Tot de voornaamfte Rivieren van Europa teld men ; de Folga, de Dnieper, de öon, de üonau, de R'üjn, de Schelde, de Maas, de 2"i/H, de 2V<;mi, dc .Ê/ve, de CWer, de JVijsfel, de /Jo, dc Seine, de Rhone, de Garonne, ie Loire , de , de Guadiane, ie Tijber, enz. De Aanmcrkelijkfle Eilanden in Europa zijn: De Britfche; namelijk W, Triand, de Orcadifche en 'Vesterjche Eilanden. De Spaan fche Eilanden'; Major•a, Minorca, en Zjvca, alle in le Middcnlandfche Zee. De Italiaan fche Eilanden ; Ski. ien, Sardinien, Corfica en de Z,/ïarifche Eilanden, in dezelfde £ee geleegen. De Turkjchc Eilanden ; Candit :lj de Eilanden in den Archipel. De Zweedfche Eilatuten; Gothand. Geland, Alan, Rugen ,indo ialtij'che Zee geleegen. De Deenjche Eilanden; Zeeland, 1 de BaltijcheZse; enTsland, dc 'aro Eilanden , en Oost en West \rocnlcnd in dc Noordzee. De Azores Eilanden in de //rtntifche Z.ee bij Portugal. De vcrinaardfte Kaapen z;jn, e Noordkaap: Kaap Finistert e ; aap Si, Fincent, en Kaap Afaipa«. Om een beknopt denkbeeld te erkrijgen, van de Bijzondere ijken en Staaten van Europa; unne ligging , uit liet midden 2 van  44 NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- van dat Waerelddeel gerekend; de Hoofdreden , voornaamde Rivieren ; en den loop hunner Stroomen; de hoogde Bergen, als mede waaromtrend dezelve liggen; geeven wij de volgend» Tafel, waar in Nd. Noordwaard; Zd. Zuidwaard , enz. betekend. ET ZO<«r=l <• v>*3 g, o o re = o.|_c o 9 §-| g -S-g 2 » 3 Sziftig, ? ■ * S.8" ' s ?_?1.ZN Z^„ _ NN 3' • SS?-? 553 S 8 ? ^! o 2; = S?E££-cSJri5o<: = fc2 5 SC S 'cl i' 3 «3S3i •*'»• ~ 2"« re " O ' g 3 o P ï" F 3 re ' ? 3 re ^^ï5 z z z ^•i >>f> o . t»»©st>sso 3 ? ? r g 5 £ § S' S-^ 3 ? 3 1 w B, ' ' ' ' 3' ' ' »'»•' • S 3 ■ 3 =i o •v • as a.« 2 o.. .... r • 5 3 £» era' S' aj O O O. b 3 O M cm  ek HANDELK. ZAK- en REIS-ATLAS, De Voornaamfle' Staaten in Duitsc/iland, zijn de volgende 12, beftaande in hertogdommen, Keurvorstendommen, en Landen wtütn door Prinfen beftuurd <2 <«. <;e« <• v> >o? a = #5 ?" 1 cf safllgg s| • ?| • f * s"° 2 * ••■•S^S.o-O*- P H ^ '5? l>^/vjBn^oot--j cn^- = ?q co M ïcsëcrls S-g-SE-3 £ § 53 0 "1 2 - " — 3 S 3'•" — ™ 5 g n Ë'E-p ? S » " | =' = 3 S ' " * 3 3 I" Sb 25 i 2" 811 f" „. ft- O 2«pp* * ?? g Ü ïï? ¥i s" _^ f H ïi!' ff ?| 1'ïlia-'ivi ff* * W: •'*:•• n " sf g re- • s S. ° Si je1 ■ ? p 2 n ~ . 5'< i < '■ ? P s^s ga o o j?-3 >ï. a 3 re O » a 3.2. "3 £ -i' 2 S " 5 SS 2°° Sn 1 ft 'ore • ~L ^3cP"» «e rin "• K* O? - (i -■I?? 3 "" 2 1 ^ De voorn aamfte Zeeën, Golven en Baaijen in /?/?,geialen, loopende tusfchen de Indien ten Oosten . en de Indien ten iVestea de Ganges. Japanfche , Voorn.Eilanden. J Japan. f Bongo. ITonfa. Eilanden. "S Vóo'rni Steden. | Jeddo. | Bongo. ITonfa. Philippijnfche , Voorn.Eilanden. I Luconia. I Mindsnao.|S«mar. Eilanden. » Voorn. Steden. | Manilla. | Mindanao.) Chinecfehe j Voorn.Eilanden. | Fermofa. I Ainan. Makao. Eilanden. * Voorn. Steden. | Faywanfu. | Tan. Makao. Mo'.ucfcheE'rj Voorn.Eilanden, j Celebes. I Gilolo. JCerain. landen. > Voorn. Steden. | Macasl'er. | Gilolo. lAmbay. Sunda Eilan- j Voorn. E'landen. j Borneo. ( Sumatra. | Java. icn. » Voorn. Steden, j Banjar. j Achin. ('Batavia. Bchalven deze Eilanden heeft men de volgende nog: De Andamans Eilanden ten Westen van Siam. De Nicobarfcln Eilanden ten Westen van'Mala.cca. DeMeldiyifche Eilanden ten Zuidwesten van Carnalien. Het Eüandvnv Ceijlon, tenZuidoosten van Carnatien of Bis- , xagar, waar van de voornaam11e Stad Candij is. Tot het befchrijven der bijzondere Landen in dit Waerelddeel , wordt het dusdanig verdeeld , e» gerangfehikt: i) Afiatifch Turkijen. 2) Perfien. 3) Turkomannia. 4) Karazan. 5} Buchariien. 6) Tibet. 7) Afi'atifch Tartarijen. 8) China. ' 9) Japan. 10) Corca. n) Oost' indien en de rondsom lifgende Ei» landen. V IJ F- De voornaamfle Eilanden roods, om het Vaste Land van Aficn , zijn : De Ladrona of Dieven Eilanden, van welken Guaoi de voornaamftc is.  ïn HAND ELK. ZAK- en REIS-ATLAS. Jf VIJFTIENDE HOOFDSTUK. korte BESCHRIJVING VAN AFRICA. Het nitgcllrekte Vaste Land van Afim, de gedaante van een Halfeiland hebbende, grenst by de Landengte Van Sne's aan Ahcn, door welke Landengte het aan dit Waerelddeel verbonden is. Ten Noorden wordt het door dc MiddenlandfcbeZeebefpoeld ; ten Oosten heelt het de Perfiiche Golf; ten Zuiden, deEtiophifche of Zuidzee; ande Atlantifche Zee b.-l'poeld het Wester gedeelte. De lengte van dit Waerelddeel wordt op i2«o, maaide breedte op iooo Mijlen gefchat; ftrekkende zich vai)j7graaden Noorder, tot 35 graaden Zuiderlircedte uit, zo dat het meercndeels 111 den hellen Aardflreek ligt. Vruchtbaarheid yan Afrika. De Grond van dit Waerelddeel is meest droog en zandig, doch eenige Gewesten leveren 'er Schoone Vruchten in op. Men heeft 'er voornamelijk goede Tarw, Wijn, Peper, Zuiker , Orangendppelen, Daadelen en Aniandelen. Men vindt 'er ook, Goud, Koper, Elpenbeen, en Leer. De Veefokkerij is 'er zeer aanmerkelijk, en beltaat niet enkel in Osfcti, pairden eu groote Schaapen, maar bok zijn 'er zeer veel Kamcelen, Harten, Aapen , Leeuwen, Tijgers, Elephanren cn Luipaarden. Aan Pluimgedierte is'er ook geen gebrek, zijnde'er, fchoone Hoenders , Pap. gasijehen Struijsvoge,.len. De Zeeën en Rivieren ie. veren een goeden voorraad vaa Visch op. Karakter der Afrikaanen. De Inwooners van AfriCi beftaan ook uit verfcheidene Volken. De eerften zijn de Négert of Zwarten, die me!stend:e*s groot van ligchaam, breed van voorhoofd, plat van neus, endtk van mond zijn. Daar na volgen de Moorcn , welke klein van li", chaain, zwart van kleur, en aan de wellust als overgegeeven zijn. Onder dezeLandzaatcn heeft ro.n verfcheideue Arabieren, welks heerfdiappij over zommige Landen hébben : waar bij men dan nog dc- Europeaanen , namïulijk do Poriugeefen, Fransfchen, £«. gelfchen, Hollanders cn Deeneu, inoet voeden, welke veelal du Kusten bewoonen. Kinderen, welke door de Europifche Natien bij Africiailfche of Zwarte Vrouwen verwekt worden noemt men Mulatten. "Hunne Godsdienst en Geleerd' heid. <; De Godsdienften in Afrika zijn', even ais in Aften, in vier hij» zonderen ondericlieiden , namel'jlc in > B B^H>g I £ ? &^ ~g ?g!Ïo §-g 1 ÊH_ r =>1 p £t» 7=i2 -i . * £ *4 ^ 3 *■*.■•"- b" F " S * " ' NN I u » a « a * .^NN^NNN' • 2 2 ZcZiC^lZcL-Z^ <;,-r. - N- • OOP" 2ZZZ'J '' U"' fl^JSf^ • • • • <| s^O-jZNC-^^^cr-^rn 1 ~. jg t/> g > > O O -i »5 > 3 £T = o c G ïï g ö » _ 5'p.- 9Ü g a 3," 2.£jc r» •g'3'5f 3 a>3 |?='<» • -S 2,8.5'» a - 3 c S'™ . • I p " ? I 1. p ^.zzzx5f-C 2.-jf> p^255 g-ègg F'. p| ï1 ïfn-i'i-.^iS r^óv-" . • -.: "1 2» ' N?.-,- 2- NNtM^ . . P . 2 . - N«CON^<»^' CCO^NZZ ' pp§ y':,5-5&3G P' • • ><~£ 9~ r'Snc'cc •*>> P2>>>> Hl §" IS wS-Llg.IL 111.1 ' Ill'l^f I O 3 I < e> O 3 S- 3 P 5» 5"<' ro 3 De  en HANDELK. REIS- en ZAK-ATLAS. 53 Dc voornaamfic Eilanden in Africa zijn: IVoorn. Ei- | Voorn. I landen. | Steden. | Ligging. Madera. Fonchal. N.Atlantil'cIic Oceaan. Canaria. Palraa. N.Atlan'tifche Oceanfi. Ca'00 Verdfctut Eilanden. St. |aao. Sr.Jago. N.AtlantifclieOte'a.iii. EHuopfche Eilanden. St.Hêlena. fithinpifchc Oceaan. - ■Koutora Eilanden. Johanna. Demarii. indilche Zee. Socotara Eilanden. Socötara. Calanfia. Indilche Zee. Almirantc Eilanden. Zijn meest Indifclic Zee. klein. De Madera en Cabo ï'erdfclie E\landen, behooren den Portugee• zen. ', De Canarifche Eilanden ftaan Onder den Koning van Spanjen , én het Eiland St, Heiera onder iet beduur van Engeland. De Eihnden van Bourbon en Mauritius , in rie'lndifchc Zee lig. geilde,' ten Oosten vswMadagas£ar, behooren aan den Koning van Frankrijk. Het Eiland van Madagascar, een «Ier langfte op de geheele Waereld, ligt mede in de Indilche Zee. Höt zelve is in verfcheideue kleine.Staat--n Verdeeld, van welke fommïee door hunne Eurepifcbe overwinnaars geregeerd worden : andere Vorften ontvangen 'er in hunne -opvolging de goedkeuring van de b jzoiidere Etaopifche Natiën, welke'er het bewind van in handen hebben. , Verfcheideue Gewesten van Africa. zyn aan Europifche Vorftehen Volkenonderworpen. Dus zijn de Koningrijken van Algiers, Tunis, Tripoli, Barcacn Egipten, aan her Ottomausch , of Turksch Keizerrijk onderworpen ; of liaan ten minden onder deszelfs.befcberining. De Nederlanders , de Engelfchen, Franfchan , Poriu- jreezen en andere Natiën hebben langs de bijzondere Ktistfen nok hunne Bezittingen. Gelijk de Caffcrs of Hotrentn'ten omtrend de Kaap de Goede Hoop woonende, behooren tot bet gebied de"Nedïrlander.'ii ; de Vinken langs de Rivieren Gambia, en Senegal, onder dat der Bu*elfcben : terwijl verfcheideue zwarte Prinicn, in Zanguebar en Sofala heerfcheude, aan den Portügcezen Cijnsbaar zijn. De kust van Guinea wordt gemeenlijk in viif deelen gedeeld', en dus genoemd : als dcSlaaven. kust; dc Goudkust, dtTroorkus^, de Graaukust, en Siera Leona. De voornaamfte Zeeën, Golven cn Baaijcn in Africa, zijn: De Roode Zee, tusfchen Africa en Apen; befpoelende de Kust van Arabien, aan de zijde van Alien ; en de Kusten van ji^ipten en Abislijnien, aan de Afn'caaufebe ziide. De Mofambiekfche Zee , lusfcbcn. Africa , en het OoPcJyk gedeelte van het Eiland Madagascar vloei* jende. De Saldanha Baai aan de Kaffers Kust, in deEthiopifche/ee. DeBaai yaiiBsnm, bij de Gtii. uetfche Kust, in gemelde Zlc. £ f ZES»  54 NIEUWE NATUUR- GESCHIED- » - ZESTIENDE HOOFDSTUK. KÖRTE BESCHRIJVING VAN AMERICA. Dh Wacrclddeetdst men America, naden eerden ontdekker, namelijk Americus Vfsputus , genoemd heeft, is ook bekend onder den naam van de Nieuwe fVaereld, zijnde het Zederd A". 149e door CnaiSTOFFBL Columbus aan de Ettropeërs bekend. Daar het vaste Land van America , door de Linie Equinoetialisgefneden wordt, zo heelt men 'er twee verfchillende deelen in aan te merken, namelijk Noord en Zuid America, zijnde aan elkander verbonden door de 'Landengrc van harten- Het ligt ,in de Heete en in de beidei?em«fltigde Aardflreeken, en is grooter dan de andere Waerelddeelen, wordende deszelfs lengte op 1S00 cn de grootfte breedte op 1200 Duitfche mijlen gerekend. De Grenzen ten Noorden zijn nog onbekend , nadien men noch niet veel verder d»n de Hudfonsbaaij tgekoomen is. Ten Oosten grenst America aan de Noordzee; ten 'Zuiden aan de Straat van Magellanus; cn ten Westen wordt het befpoeld door. de Stille Zee of Zuidzee. hands Vruchtbaarheid. De Vruchtbaarheid van Amerita is zeer aanmerkelijk, als keverende de Velden fchoon Koorn , li jst, Tabak, Suiker, Keft), Cacao, Indigo, Koortsbast, Conchenilie en Katoen. Andere Landen hebben aanzienlijke Veefokkerijen, en Visfcherijcn : terwijl z\) aan Verwflofeu, Hout, Tzer, Koper, Zilver, Goud, Paerleu, Edele Sleenen, en kostbaare Bonten; een overvloed opleveren. 'Er zijn echter ook Gewesten, dieniets dan woeste plaatfen, met Struiken , Moerasfen en Zand bedekt, kunnen aanwijzen. Karakter der Americaanen. Wij bepaalen ons hier niet enkel bij de Noord Amcricaaneu. die zekerlijk een onderfcheidend karakter hebben, maar bij alle de Americaanfche Natiën m 't gem.en. De Indiaanen hebben meest alle een groot en welgevormd Lichaam, een bruine kleur , eu eene aanmerkelijke Sterkte. Deze bruine kleur ontvangen zij geenzins van de Natuur, nadien zij even zo wit ter Waereld koomen als wij, maar verkrijgen die door het naakt loopen in de groute Zons hitte, en door het luieeren hunner ligebaamen, met zekere Oliën. Zij bezitten een goed vt-rftand, eene levendige Vcrbeeldmgskragt; 011 een wonderbaar geheugen. Hunne ffondvastigheid , en kloeken moed verdien* alle Lof, maar deze lof worde meest verdonkerd , door hunne neiginge tot wellust, wraakzucht, eu verregaande wreedheden in den Oorlog. Schoon eene verdeeling in bijzondere Volken bij hen grooc genoeg is, zo is hetverfchu, in hunne Wetten , Zeden en Inborst nog grooter. DeEuropeëtsJiebben in de Westindien veele Landen verovert, en veele Volkplantingen aangelegd. Het grootlte deel daar van bezitten de Spanjaarden; op hen volgen de Portugeezen.deEngellchenenFransfchen; en daar na dc Nederlatidess cn de Deenen. Uit de vereeniging van de Europeërs met de Indiaanen, zo Blanken als Zwarten, ontdaan verfcheideue gedachten. DcEuropeaanen,welke men Chapelouers noemt, hebben deir eerden rang. Daar n* volgen de CrcoUn, welke van de Europeërs in de Westindien g-teeld zijn. Uit de vereenigiug der Europeërs met de Indiaanen r ... fprui-  en HANDELK. ZAK- en REIS-ATT.as „ Keget tingsvorm. De Regeerinsvormcn der Didi[cheNatiën zijn geheel met elkander verfchillende. Eenigen hadden voorheen hunne Koningen •rider welken de Regeerers van Mexico en Peru de beroemdfle waren, doch die door de Span- Centen, j Ligg>ne.tHoofdftec|fB.t Rjy.W ,8^77^ J™'™ VV \^"T °,rOn0^e ~07T Chili Z.YV. S L Chuquimayo VV. N. W. [Andcs. Patagonia z. J g° Valparilo w. Andes. I-aPlata 2.6, Bu-enósAirosFapfata""0 I' ^Hdes* Paragua Mldden. Asf io„ fc»™» Z. Andea. "ïïïïonï. Midden, fe* R«' A Cuiana N. O. Suriname fo» N £ O De vijf eerstgenoemde Gewesten, namelijk, Terra Firma, Peru Chili, La Plala en Paragua. belmoren onder de Spanjaarden Braftl ftaat onder het gtbie'd der Portugeezen. Patagonien, het I.and êefArna. zoenen, of Amazonia, enCuiana worden door verfcheideue l»m. fche Volken befluurd ; behalven zommige gedeeltens van de Kust van Guiné, welke onderde Hollanders cn de Fransfchen behooren. Suriname, dcHoofdftadvan Ouiana, is ook de voornaamfteZetelplaats der Hollanders in die Gewesten. De voorflaamfie Geweste» van Noord fprtiiten de Mestizen; maar die kinderen welke door Blanken en Zwarten geteeld worden, noemt Hen Mulatten. Godsdienst der Americaanen. Aüe de Indiaanen behooren tot «te Heidenen; doch htmne Godsdienst is zeer verfchillende. De Christen Godsdienst is'ermeest door het zwaard, maar minst door overtuiging ingevoerd. Schoon het laatfte, voorde Europeaanen en de Americaanen, wezenlijk het noodzaaklijkfte is. In NoordAmerica is deChrisienGodsdienst, en daar onder die der Bevers of Kwaakers, het talrijklle. Regee tingsvorm. De Regeerinsvormen der Didi[che Natiën zijn geheel met elkander verfchillende. Eenigen' hadden voorheen hunne Koningen •rider welken de Regeerers van Mexuo en Peru de beroemdfle waren, doch die door de Span¬ jaarden meestal uitgeroeid en va» hun gezag beroofd zijn geworden. De meeste Volken maaken een f-emeenebest uit, het welk door Ladi s, ot Opperhoofden beftuurd wordt; en welke dan ook alle zaaken, die Oorlog en Vrecde raaken; beflisfon. Staatkundige yerdeeling. De Verdeeling in Zuid, en Noor) Atnenca hebben wij reeds gemeld. Het eerfte, namelijk Zuid-America, (trek t van i2" Noorder tot <5Ö" Zuiderbreedte , zijnde omtrend 1050 Duitfche Mijlen lang, en 55° Mijlen breed. Het grenst ten Oosten aan de Zuider Allantijche Zee; ten Zuiden aan de i,rz"i ten Westen aan de Pacipekjene^Oceaan; en ten Noorden bij de Canbbifche Zee. De voornaamfte Gewesten van Zuid America, zijn: ï. Terra Fir. ma. 2. Guiana. 3. Peru. 4. Chili. en 5- Brajdien. : Van eenen ,,er,.kai? de volgende Tafel een volledig denkbeeld geeven  jfa NIEUWE NATUUR-, GESCHIED. - Noord Ancrica, liggende riisOhen lo"cn8o'1 Noorderbreedte, liebbeide van het Noorden nfltr liet Zuiden om'.rend 1050 Duitfche Mijlen, en van het .Oosten naar her We'ten omtrent! 1200 Duitfche Mijlen; zijn 1. -NieuwSpanïen, 2. Nieuw Mexico , 3. Florida, 4. Canada, cn 5. nog 10 Americaanfeke Eilanden. Deze grenzen ten Oosten, bij de Noorder At- lant'fehe Zee; ten Zuiden" bij de Golf van Msxiro; ten Westen aan de Pacifieckfche Oceaan , en bij bet Noordcr vaste Land , enden. Oceaan ten Noorden. De Ligging der bijzondere Gewesten ; hunne voornaatnfte Steden, Rivieren en Bergen, in Noord America voorkoonicnde, zijn in de volgende Tafel te vinden. Ë I g a S ^=,3-5? 3 2 §.5.5-= 2 ?5 J55"< -„-'= 3>2 € o S-v a= ;.p-r * S *-5'3' |ï3 8 5. ? = P ETs o • - Z _ N • N 2«?e-- CCOOO- S^NN' NiS • ofp::. ü; • sy-.f,? *< g/C s " 2 ~ >""?Q ï 5? z 2 ï 5? 5ï?3V)iy)r.>S'- ~>'>^2^2 • e r r e ?5,2 ; ü 5* • E» 3 V ' ■ -.3 ? §?" Ü S g «' NJ O? eJ 2 • N N Ni • „ < B? g o o §• KJ «9 3  en HANDELK. ZAK- en RÉIS-ATLAS. 5? Eijn , door de Engelfclie Knevelarijen in het Harnas gejaagd, en onder het geleide van den dap. pren Washington , zo gelukkig, m den onlangs geëindigden Oorlog geweest: dat zij nu een ,vrij en onafhanglijk Gemeenebest, onafh.inglijker dan dat der VII Vereenigde Nederlanden, nitmaaten. De voornaamfte Zeeën, Golven en Baaijen, in Zuid- en Noord America zijn: De Caribbifche 7*ee , fixoomende ten Zuiden van Terra Firma, ten Noorden en Oosten van andere Kilanden. De Golf van Mexico , wordende door Louifiana en Florida gevormd. De Golf van St. Laurens, in de Noorder Atlantifche Oceaan, grenzende aan Nieuw Schotland, Nieuw Rrittannie, en eenige Eilanden, zo Oost als Zuidoostvvaards geleegen. De Baaij van Campechiè, zijnde een gedeelte van de Golf van Mexico, aan de Mexitaanfche Kust. De Honduras Baaij, zijnde een gedeelte van de Caribbifche 'Zee , naast aan Mexico. De Baaij van Panama, in de Pacifiekfche Ofeaan, naast de Landengte van Darien. De Baaij van California, in de zel$e Oceaau; bobbende Caii- fornia ten Westen. Dé Fundijbaaij in Nieuw Schor-? land, aan de NoorderAtlanjifche Zee. D 3 Iludfonsbaaij, tusfchen Nieu» Brittannien ten Oosten, ent Nieuw Walles, ten Westen. • De voornaamfte Americaanfcha Eilanden in de Atlantifche Ofeaaa liggende, zijn! Newfoundland en Kaap Breton , ten Oosren van de Golf van St. Laurens. -De Bermudas, of Zomer Eilan* den , ten Oosten van Caroliua. De Baliama Eilanden, ten Zuidn oosten van Florida. De GrootthAntillifche Eilanden»' zijn : 1. Guba , wiens voornaamfte Stad is Havanna. 2. Hisfta^ niola, wiens Hoofdftad is Stj Domingo , en 3. Jamaica , vant welke de voornaamlte Stad isr Kingjlon. Deze liggen alle te« Oosten van de Golf van Mexicog en ten Noorden van de Caribbi^ fche Zee. De Kleine Antillifche Eilanden^ in het N. N. O. van Terra Firma, in de Caribbifche Zee. De CaribbiJcJie Eilanden , liggende in het Oosten en Noordooste» van gemelde Zee. Terra del Fuego, in de Zu idzee ten Zuiden van Palagonien. De Gallipago Eilanden, liggende ten Noordwesten van Peru in de Pacifiekfche Qfeesa, ZEVEN-  yS NIEUWE NATUUR-, GESCHIED. ZEVENTIENDE HOOFDSTUK. BESCHRIJVING VAN PORTUGAL. XVTij koomen weder tot Euro\V pa, en deszelfs bijzondere Staaten te rug, van welken wij nu eene beknopte befehrijving zullen medcdeelen. Wij beginnen derhalven met h.t eerfte der Rijken van her vasteLand , liggende ten Zuidwesten van ons Vaderland, of de Nederlanden. Naarnsöorfprong. Dit Koningrijk werdt in vroeger itiiden Lv.fuania genoemd, naar zekeren - Koning Lusus, welke voor Christus geboorte in Spanjen heerschtte. Wat den heden. daa.lfch.en naam , Portugal aanbelangt, men meend dat een gedeelte der oude Franken of Galti, j _ van ten Kruistogt uit het Heili- . "ge Land te rug gekoomen zijnde, J in dc Provincie Entro - Alinho t \ Bvuro aan'Land geltapt, en zich , in de Stad Porto nedergellaagen , hebben: waar door men dit Land { vervolgens Portus-Galli of Haven j der Eraufclwn, genoemd heeft, i welke eindelijk tor het ganfche t Koningrjk is overgebragt. c Meer waarfchijnlijk is echter het \ gevoelen , dat eene oime Stad Ca- v le , aan den ingang van de Rivier f Douro gelegen, en daarom Porto- d Cale of de Haven van Calo genoemd, de naarnsöorfprong van Portugal geweest is. De Romeinen rekende bet tot Spanjen , en Roemden het daarom Hispania Luptanica. a Ligging en grootheid. Dit Koningrijk (trekt zich van h 360 36' tot 42" Noorderbreedte, P, en vin o° 18' tot 130 lengte uit, maakende van het Zuiden naar ui liet Noorden omtrend 80 en van vt het Oosten naar het Westen, •merend 30 Duitfche Mijlen uit, dc wordende de geheele grootte 0» 1845 vierkante Mijlen gerekend. Grenzen. Portugal grenst ten Noorden aan Gallicien ; ten Westen en ten Zuiden aan de Atlantifche Zee, en ten Oosten aan deSpaaufche Provintien Leon, Estremadura en An~ iüuften. Landsgejleltenis. Schoon de grond hier zeer vruchtbaar is. zo wordt dezelvo :c liter niet wel bebouwd om Koortt ;enoeg voord teteelen Daar teten is 'ereen overvloed van IFijn, Wijven , Orangen Appelen cn Zce:out. Het Land is zeerbergachig, doch niet zo als Spanjen, <0 bier door is de Ltichtftreek , loor de aangrenzende Zee, ook ;eroaatigder. DeBergen ontliouien'er Koper, Tin , Zilver, Yzer, idele Steencn en Marmer. De 'cefokkerijen worden in de mees: Gewesten verwaarloost, fchoon e Weiden 'er overheerlijk ftaan. ie Rivieren leveren 'er overvloed an Visch; en de Wolle der chaapen behoeft geenzins vooc e Spaanfche onder te doen. Rivieren. 'Er zijn vijf voornaame Rivieren 1 dit Rijk, welken zich alle in ; Atlantifche Zee uiiftorten, imelijk: 1. De Taag, indePcrtugeefche al Tajo , welke zijnen oorfprong Spanjen heeft, en midden door irtugal loopt. 2. Üc Douro QDurius)komiook t Spanjen, en vliet in liet bondeel van Portugal. 3. De Guadiana (of Anas) van a welven, •oriprong, doch hese-  en HANDELK. ZAK- en REIS-ATLAS. ra ecden Portugal heen vloeijende. 4. De Minho (Minius) ftroomt tusfchen Portugal en Gallicicn door. 5. De Mondego (blanda) ontfpringr tusfchen de Douro en de Tajo: en ftort zich in deAtlantifdie Zee. Verdeeling des Lands. De Romeinen deelden dit Land in drie Conventus Juridici of Gerichtsbannen, doch hedendaagsch deelt men het in VI Provintien: zijnde 'er. Ttvee booven. Entre Minho e Douro en Tra Los Montes. Twee in het midden. Estremadura en Beira, Twee beneeden. Alentejo en Algarve. Pan de Provintie Entre Minho e Douro. Deze Provintie ontleent haaren naam van de twee Rivieren tusfchen welke zij geleegen is , namelijk tusfchen de Minho en de Douro. Haare Lengte bedraagt .18 en de breedte 12 Duitfche MijJen. De Veefokkerij is 'er zeer gewigtig, en het Vlecsch aldaar het beste uit het gehcele Koningrijk; men heeft 'er de volgende Steden: 1. Braga de oudfle Stad van het gehcele Koningrijk, alwaar . de Aardsbisfchop zijn Zetel heef:. Hier ook zaten de Gotthifche Koningen op hunnen Troon. 1 2. Porto, of Port a Port, een 1 aanzienlijke en Bisfchoppelijke Stad aan de Douro , een Mijl van 1 de Zee, op eenen Berg geleegen. De Haven is zeer bekwaam tot het bergen van Schepen, en de Wijn die 'er van daan komt, is zeer gewild; vooral 'van de Engelfchcn: die hem om zijne I ilcrkte gaarne drinken. De Stad a is van eenen Muur omringt, cn 1 beefteengoed Krijgstiughius , en l omcread 4000 anaereTBuizen. 1 3. Viamta, eene groote en welgebouwde Stad, met een goede Haven. 4. Caminha, een kleine Stad aan den Mond van de Minho. 5. Villa Nova de Cerveira, een bekwaame Vesting aan de Minho. 6. Valenca, een kleine Vesting aan dezelfde Rivier. 7. Ponte de Lima, een middelmaatige Stad met een Slot. ' 8. Guimaraens, een aart g Stad» jen, dc eerfte Zetelplaats dec Portugeefche Koningen. Van de Provintie Tra Los Montes: Deze Provintie wordt dus genoemd om dat zij, ten aanzien van Lisfebon, de Hoofdftad van het geheele Koningrijk, aan de overzijde van een groot Gebergte ligt. Men rekent deszelfs lengte op 30 en de breedte op 20 Duitfche Mijlen. De Grond hier dor en bergachtig zijnde, zo brengt dezelve meer0^'ndanO/r'« en Koorn voort. Men heeft 'er de volgende Steden: t. Miranda de Douro, eene aanzienlijke Grensvesting aan de Douro tegen Spanjen geleegen. 2. Braganza, de Hoofdftad dezer Provintie aan de Rivier Sa'>or geleegen; heeft een fchoon Kasteel: zijnde de Koninghjke 3taio uit dezelve oorfpronglijk. 3. TorredeMuncorvo , eenemidlelmaatige Stad, doch in eene aan;enaame Vlakte geleegen. 4. Villa Real, eengoedeStad. 5. Chaves, een voornaame Stad in Vesting, met een aanzienlijk ïuarnifoen voorzien. 6. Montalegre, eenegeedeVesing. Van de Hoofdprovintie Estre. madura. Men heeft in Spanjen ook eene 'rovintic van dezen naam, welke an deze van Portugal grenst: adieu beide decien van de geecle Streek zijn. De lengte van et Portugeefche Estremadura, H 2 fteiu  6o NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- fielt men op 35 en de grootfte breedte op 18 Duitfche Mijlen. JMen mooge dezelve om haare uitmecmende Vruchtbaarheid en bet voordbrengen van Olijven, Vijgen , Orangen en Cinaas-Appe Ten , Citroenen , Wijn en Koorn , bijna een Aardsch Paradijs noemen. Doch het Zout is hierboven al aanmerkelijk, wordende liet zelve hier in zulk eene menigte gekookt, dat men geheel Europa 'er ligtclijk van zou kunnen voorzien. — Dc voornaamfte Steden zijn : 1. Lisboa, bij ons Lisfebongenoemd , zijnde de Hoofdftad van het ganfche Koningrijk: de Ze-tel der Koningen en de Voornaamfte Zeehaven aan de Rivier •de Taag, en een der beste van de geheele Waereld. Zij ligt, even •als een Amphitheater, op zeven bergen, zeer hoog, fchoon en luchtig. De Oever is met verscheidene Tooi ens voorzien, ook is 'er het Koninglijk Paleis zeer -pragtig: waar bij dan nog de 'Seurs, het Zeemagazijn, de Markt, hetIndifcbeHuis, 'iCorpo Santo en deTolhuizen aanmerkelijk z'jn. Men zegt, om die re- , «len gemeenlijk, in deL3ndtaale: Qirien non ha yisto Lisbon , non ha , vislo Cofaboa .- dat is, die Lisbon , Tiiet hee ft gezien , heeft niets goeds i gezien. Zij heeft een Aarusbis- ( fchop : een aanzienlijken KoopjKindel en prachtige Gebouwen, ] doch is in den Jaare 1755, door eene verfchrikkelijke Aardoeeving ] Zeer hefchadigt en bijna verwoest; ' doch nadeihand weéropgebouwd j en in Luister herileld. Niet ver- I ie van deze Stad ligt het Koninglijk Lusthuis Aicanlara; het t prachtige Slot Maf ra; en dcKoninglijke begraafpiaatfe Bclem. 2. Situbal, bij Ons gemeenlijk « St. Ubes of St. Hubes genoemd, > is een zeer oude Stad, liggende aan een Goifder Atlantifche Zee: e en is mee een bckwaame Haven, en eene op de Hollandfclie wij- \ ze, aangelegde VestiDg. vooralen» e . 3- Leira, eene aanzienlijke Bïs^ fchopsftad. 4- Cascaes, eene verfterkte Zeeplaats. 5. Cintra , een kleineStad, op wiens Slot Alphonsus de Vide geftorven is. 6. Caldas, een kleine Plaats met een heilzaam bad. 7. Thomar, een fraaije Stad. met eene Hoogefchoo! voorzien. 8. Santaren, een fchoone Stad aan de Taag. Fan de Proyintie Beha. Dit Landfchap is vol Rivieren.' wordende van de Douro en Moniego doorfneden, en heeft veele Bergen en Dalen. Het Koorn is er gering, maar de heerlijke Wijnlergen e» Kastanjenboomcn zijn er overai aan te treffen. Men reiend deszelfs lengte op 35 , en le grootfte breedte op 30 Duitche Mijlen. Deszelfs voornaamle Steden zijn de volgende: 1. Coimbra, een zeergrooteen lanzienlijkeStad, opeenvermaa(elijken Berg aan de Mondego ge•gen. Zij heeft een Bisfcuop en icn Hoogefchoo!, welke laatfie \°. 1290 gedicht is. 'Er is ooit cn Gerichtshof van Inquifitie toch dit Hof maakt haar voor ms niet zeer eerwaardig: maar erder gevrecst dan bemint. 2. Lamego , ook een aanzienijke Bisithopsftad. 3. Vifeu, een- vennaakeiijk 'laatsjen , wegens de fchoone [ urnen welken 'er rondsom gelceen zijn. Hier heerscht ookecn isfehop. 4. Guarda, eengewigttee Vesing aan de Spaanfche Grenzen. 5. Tcnlugal, eene kleine Stad. 6. Ayeiro, eene middtnmaatige tad, welke te vooren den tijtel an een Hertogdom voerde. 7. Pinhil,'-een kleiutStad, op ene hoogte liggende. 8. Almeidaf eene geregelde 'esling. 9. Pcnamacor, eenfteikestad, 1 10. Cas-  EN HANDELK. ZAK- is REIS-ATLAS. öi io. Castel hrancQ, een fchoone Stad mee een Vesting5. Van de Provintie Alentejo. Tjit Landfchap heeft den naam •»an Alentejo, vermits het, ten opzichte van Lis febon, aan de overzijde van de Taag ligt. Het is vooral vruchtbaar in Koorn, zo dat men het gemeenlijk des Konings Spijskamer noenrd. Ook heeft men 'er veel Vee; een overvloed van Wijn; heerlijke Tuinvruchten, Honig, Jaspis en Marmerlleenen. Men rekent de lengte en breedte dezer Provintie op 36 Duitfche Mijlen. De Steden daar in , zijn deze : 1. Evora, een Aartsbisdom, en de Hoofdflad der Provintie; van een hoogen ouderdom, eeneaangenaame Ligging in eene Lands; douvve, met Bergen omringt: zij volgt in rang op Lisfebon, en heeft een Hoogefchoo) en een Geicchsthof der Inquifitie. 2. Estremo's, een nieuwe, fterke en welbcwoonde Stad , meteen goede Vesting. Niet verre van daar wordt uitmuntend Marmer gegraavcn; en een zeker foort van welriekende Aarde, van welke allerhande Vaatwerk gemaakt wordt. 3. Elyas, eenderfchoonfieSteden in Portugal, opeenRotsaan de Guadiana geleegen; hebbende zindelijke Huizen, fraaije Straaten, en fchoone werken van uitgehouwen Sieenen. 4. Bejd, eene Hertogelijke en oude Stad, in een Vruchtbaar gewest. 5. Portalegre, eene oude Bisfchopsitad. 6. O'.ivensa, een gewigtige Vesting. 7. Arroncbes, een kleine Vesting. 8. Ouriqve, een kiene Stad, doch bekend door een grooten veldllag in derzelver omtrek voorgevallen. 9. VillaVicoza, een aartig Stadjen i« een lthoon gewest gelee¬ gen , alwaar de Koning veeltijds is. En. 10. Crato, een kleine Stad, meteen Priorie der Malthefer Ridderörder. Van het Koningrijk Algarbe. De naam van deze Provintie is een Moorfchen naam , welke Natie 'er langen tijd het bezit van gehad heeft; en betekend in die taal een Fr achtbaar Landfchap. Het is een bijzonder Kon ingrijk , da# eertijds den titel van Graaffchap voerde. Deszelfs lengte is 27 en de breedte 8 Duitfche Mijlen. Het Land heeft veele Wijnitokken en Vijgenboomen, en verfcheideue baden en gezondheids Bronnen: ook zijn'er de volgende Steden in aan te treffen. .1. Lagos, op een Rots aan de Atlantifche Zee geleegen, hebbende eene redelijke Vesting, en de verblijfplaatl'e van den Koning, lijken Stadhouder zijnde. 2. Tavira , een fraaije Stad aan een Inham. 3. Faro, de Hoofdflad van dit Koningrijk, hebbende een goede Haven aan de Zee tegen het Zuiden: en een Bisfchop. 4. Sagres, een nieuwe Stad niet een goede Haven. 5. Cajlromarin, een verfierkte Stad, aan den mond van de Guadiana gelegen. 6. Sff'lves, een klein Stadjen, niet verre van Zee gelegen. Voornaame Kaapen in Portugal. De voornaamfte van deze is KaapSt. Vincent, het uiterfte punt van Portugal, in het Koningrijk Algarye. Daar op volgt Kaap de Rocca, in de Provintie Estretna. dura; en eindelijk Kaap de Hor,, dego in de Provintie iitira. Lanüproduclcn. Uit de Befehrijving der bijzon, deie Provintien, cn derzelver Vruchtbaarheid, heeft men eem- H 3 - ge  62 NIEUWE NATUUR., GESCHIED- je ,der Landproducten kunnen op. maaken : doch zij vereischen hier e,ene nadere aankondiging. Men lieeft 'er i) Wiijtf, voornamelijk die van Porto, als ook van Samaren, Alanguer en Torras Vedras in Estremadura. Die in de Provintie Entre Minho e Douro valt is flegter en bederft ras. 2) Rozijnen-, welke ook op de Wijnbergen van Estremadura, Algarve enAlentejo worden verzaamelt. 3) Edele Vruchten, als Ananasfin , Cinaas en Oranjen-Appels, Citroenen, Amandelen, Vijgen , Dadelen, Kastanjens, en andere fijne Ooften , welke in Beira en Algarve groeijen. 4) Boomoliï of Olie uit Olijven geperst, van welke de Inwooners van Santaren roemen, dat zij zulk eene menigte zouden kunnenpersfen, dat 'er een Rivier van Olie, zo groot als de Taag van Water zou kunnen voordvloeijen: zijnde de Provintien Beira, Algarve en Alsntèjo vol Olijvenvelden. 5) Sumak, welke te Port a Port van de bladen en fpruiten van zekeren Boom, tot Poeijergedampt, gemaakt, en tot het Spaansch en Turksch Leerlooijen gebruikt wordt. 6) Zout, het welk zich hier gedeeltelijk vanzelfsaan den Oever der Zee, in dc daar toe aangelegde bogten vormt, endoor de Wind,, de Lucht en de Zon gekrista'ifeerd wordt, het welk dan graaiiw Zout heet. Het Wit Zout verkrijgt men door kooking van het Zeewater. 7) Zijden , doch deze worden , naar maate de ( veelheid van Moerbeziën hoornen, niet genoeg geteelt; 8.) Goud, het welke men in bijna alle de portugeefche Gebergtens, maar vooral in d.e van Algarye vindt: welke overvloed jaarlijks, door 11 of 12 Millioenen Goud uit Bra- ' filic koomenje nog vermeerderd , wordt. 9) Goudzanu, het welk , de Rivier de Taag veel met zich , voert. 10} Zilver, Koper en ^ IJzeR heeft men 111 het Noorder- | gedeelte van dit Koningrijk. iO j Marmer, is 'er menigte te vinden - Edele Steenen, gelijfc Turkotfen, Amethisten, TopaPen enz. worden 'er weinig «ezó°t. 12, Koorn is 'er niet overvloedig. 13) Honig en Was is 'er aanmerkt: ijk, zijnde de Portugeefche Honig de beste die in Europa valt. 14) Kuric, dc uiterile bast van zekeren Boom zijnde, /vel ke naar een' Eikenboom gelijkt. Deze Boom wordt wel 150 Jaaren oud, en wordt om de 8 of 10 Jaaren afgefchild. Na de derde affchilling levert hij de beste bast, welke tot Proppen of Sponfen, Sc'ioenzoolen, Rozenkranfen, Viscbnerten enz. gebruikt kan worden. 15} Vissciien, welke hier in menigte in de Pavieren gevonden worden , gelijk Zalmen, Schollen, Tonijnen, Barbeelen, Vooren, Steur, groote Zeekreeften, Oesters ea meer andere foorten ; fchoon men hier meer de gedroogdeen gezou» tene Visch der Buitenlanders gebruikt. 17) Muilezels, welke hier meer dan Paarden aangefokc worden ; en van welken de besta in de bergachtige Gewesten van Tra los Montes gevonden worden, en 17) Schapïn, welke in menigte op de voortreffelijke weiden, van Entre Minho e Douro bij Ourique, en op de Bergen Estrella ;n in Alentejogevonden worden- Koophandel en Manufacluuren. Lisfehon en Port a Port zijn de :wee voornaamfte Kooplieden it> iit Koningrijk. De eerfte is een Ier gewigdgfte Zeeplaatfen aai» len Atlantifchen Oceaan.en zendt le Portugeefche Vlooten naar de veroverde Gewesten in Oost en ' (Vestindiën, nw Brafdien cn de iaija de Todos las Santos, van velkc zij rijk beiaaden weder ie ug keeren. Men verkrijgt van laai- verfcheideue foorten van ïuiker, Bralïlféhe Tabak, Camechie,Fernambucen andere Verwtoutën: Brafilfche Koe-1p Osfenuideu, Wolle , welke zo goed is ls de Spaaulche; Katoen, Olijven-  en HANDELK. ZAK- en REIS-ATLAS. 6* Be Portugeefche Alqueires houdt «»75 Cubix-duimen, volgens de Franfche Koningsvoet, en komt derhalven zeer nabij, niet een half Sclicepel te Amflelaam, welk É8t zodanige Cubix duimen in houdt, Dc Alnuda voor de Natte Waaren, bevat S6o Franslche Cubix-duiinen, cn dus ruim 14 Mengelen Amjleldamfchc Wijnmaat: uit welke b'epaaling de grootere en k/eindere Maaten ligt gevonden kunnen worden. Doch men moet aanmerken , datdcCanada te PortaPort ruim 3opCto. grooter is, iaji te Lis/eten. 'yin, Boomolie, Wijn, Anijszaat, Rozijnen, Rijgen. Indigo, Gochenillen, Orangen- Citroen en CinaasAppelen; Lamoenfchillcn cn andere Droogerijen, en ook Geneesmiddelen: Paerlen en Diamanten. Daar tegen werden uit Engeland, Holland, Hamburg en andere Zeeplaatlèn daar naar toegezonden, allerhande Zijden- Wollen en Garen Manufafluuren, Kamerdoeken, Papier, Muskoyifchejuchten, Net:, renburgerwaaren, Koperen Bekkens , Speelkaarten, Staal, Pulver, Lood, V'-asch, Koorn en zelfs Was, welke'er, door de menigte van Kaarsfen lot de Godsdienstplechtigheden véreiifht wordende, niet genoeg voor de Inwoonersvalt. Gezouten en gedroog- iVojx» Fangas Alqueiris Meyas Q,,Brtos Sclemis SfiauM I ls s 4 . 8 iö* —- 32 , 64 11S — 1 j7~ t — 8 —' iö 1 is a 4 1 is 2 De Maaten voor natte Waaren, gelijk Wijn, Olie enz. zijn de Volgende: Touel Pipas Almudas Alqueires Canadas Qjiarlilhos 1 heeft 2 52 —- 104 ■ 624 2496 r heeft 26 • 52 312 124S 1 heeft —- 2 -— 12 • 48 1 heeft — 6 24 1 heeft >ij 4 Be Portugeefche Alqueires houdt 675 Cubix-dtiimen, volgens de Franfche Koningsvoet, en komt derhalven zeer nabij, niet een half Sclicepel te Amflelaam, welk É8t zodanige Cubix duimen in houdt, Dc Alnuda voor de Natte Waaren, bevat S60 Franslche Cubix-duimen, en dus ruim 14 Mengelen Amjleldamfclic Wijnmaat: uit welke bepaaling de grootere en kleindere Maaten ligt gevonden kunnen worden. Doch men moet aanmerken , datdcCanada te PortaPort ruim 3opCto. grooter is, dan te Lisfeion, de Visch; en Engelfche en Fran. fche Lakenen; welke de Portugeefehen liever met Wol en «eld betaalen, dan dezelve zelfs bereiden. De Stad St. Hubes, of Setubal is de grootfre Kooplhd ia Zout, van geheel Europa, worden i de dit Product daar van alle Natien , en 'Obk zeer veel door de Hollarrdersjfvan daan gehaald. Maaten cn Gewigten. De Maaten in Portugalzijn on.' dericheiden , 111 die voor Drooge en voor Natte Waaren; en iwÊL lemaat en Voetmaat. De Eerfle namelijk de Maaten voor Droovl Waaren, gelijk voor Vruchten ea Zout zijn deze: Men heeft tweederlijEllenmaat in Portugal: de langfte Vara genoemd, heeft 5 kleinePalmos, en is 486 Franfche Lijnen lang; ze» dat de Palmos 97,2 Franfche Lij. neii lang is. De kjrtlfe, Covado geheelen, heeft 3 groote 1'pannen, of Palmos Crayeiros, en is 3000,2 Franfche Lijnen lang; zei dat dc Pa/mo Craveiro op ruim 100 Franfche Lijnen beloopt. Men rekend 97 Covados voor 95 AmfceldamfclieEllen : doch de Covados te Port 1: Port zijn 4* pCto. kleinder. De Lisfebunfche Voet is i Coyadts en dus 150 Fraii-  64 NIEUWE NATUUR- GESCHIED- Franfche Lijnen lang: zijnde derhalven omtrend i| Amjlcldamfche voet in lengte. Men heeft driederlij Gewigten ia Portugal, namelijk het Goud en Zilver; het Diamanten en het Koopmans gewigt. Van beteerde namelijk tot het weegen van Goud en Zilver, gebruikt eu verdeeld men: Marco Oncas Outavos Eserupulos Gramf i in 8 64 , IQ2 46o8 1 in 3 , ?z 1 in —— 24 'Er zijn verfcheidene Gouden en Zilveren Munten in dit Rijk in gang, ook gaan 'er verfcheidene , door den Sluikhandel naar Engeland. De Geldfpetien welken voor den Jaare 1722 gemunt zijn, hebben aan de eene zijde het Wapen van Portugal, en aan de andere zijde een groot Kruis , met het omfchrift: In Iwc figiio Vinces. Doch de Munter, welke na het Jaar 1722 Gemunt zijn, hebben aan de eene zijde het Portuseefche Wapen , en aan de andere zijde deBeeldtenisledes Koninas. De Wisfel van Lisftbon en Port è Port is : Op Amjlerdam en Hamburg 1 Crufado voor 46 § Vlaams meer of min. Op Lnndon een Millereez voor 5* g Sterling*, m. of m. Op LionenParijs soo/tVexvOOr een Eens v* , zo hebben dc RHMrteadcn » irflkc uit de GceMclïjkbtii, d-*« Adel en den Burgerltand bi-Haan, et-nig aan71'rn in liet hel'.tuir. DeUoomfche • Godtdicnit imrat 'er, d»ormiddrl van dc [nqutlltlc , ilsde Heer- i (Vltcude p?ehoii..'«ii. De Geeste- . lijft hciil, welk"- 'eronder 'en Pa- ' trnrch WH Lijfebsn. de drie i /Nardsliisfcboppen vin Kta-sa, Lis- ■ ftfoa ijt Kr^ftt eu Tio-f io lïisfc'hoppen ftaat, heeft aanzienlij, i ke Goederen. Maar de hoogde < Eerambten der Geestelijkheid wor- 1 den door den Koning vergeeven. 1 De Krijgsmacht is niet zeer aan- i zienlijk, beflaande het Koning- 1 lijk Leger uit omtrend 14000 Man- < nen ; en de Zetvloot uit 12 Oor- I iegfehepen. ( Bijzonderheden. i \ Het bijzondere in dit Rijk is b zeker Meir, niet verre van Be- e lem, het welk men zegt de vo'gendeeigenfehap te bezitten. Wanneer zich een onftuiinig onweêr zal verheffen, dan verneemtmen langs dit Meir een gedruisch , gelijk aan het brullen van een Os, en dit geluid hoord men zomtijds 5 of 6 Mijlen ver. Gefchiedenisfe ven Portugal. De bevolking van Portugal gefchiedde vooral door den'uiigebreiden Koophandel en Z°evaarc der Pheniciers, en hunne Nakoomelingen, de Carthageniè'nze-n, wetke dezelven uit Spanjen ookT in dit Land overbragten. De laatfte namen het Land in, doch moestan het, omtrend twee Eeuwen voorCh-istusgeboorte, voor de Romeinen vcrlaateu: weiken het niet, zonder groote tegenftand, van de Lufitaners wonnen.' In *t bijzonder wierden zij 14 Jaaren lang door zekeren Viriat verdeedigd, welke van Jager en Strooper, tot Veldovc:rfte gemaakt was, en eindelijk door verraad der Romeinen vermoord iverdt: waarna het Land, tot omtrend 150 jaaren voor het Chris-endom , otider het bcltuur der Roucinen bleet'. Zcdcrd de tweede ieuw vondt het Christelijk geoof daar eenige Aanhangers, naar in dc Vijl'Je, wanneer de •lianen, Suevcn en Wandalen uit Jallien in Spanjen gedrongen waen viel Lulitanien A°. 409 den Hanen ten deel. Deze moesten ■ich vervolgens aan de Wandalen inderwerpen, welke naderhand loor de Sneven of Schwaben vertoord wierden ; doch in den Jaae 585 weder voor de Westergo. h>n moesten plaats maaken , wele' 'er over de honderd.Jaaren reeerdeu. In hei begin der K/Ie euw, namelijk A tier Portugeefche Onderdaanen, door vlijt en ijver wist te vermenigvuldigen. Alfonsus de lilde bragt Algarve, liet welk reeds ge-' decltelijk doorzijne Voorgangers verovert was Au. 1240, geheel onder zijn gebied: Zijnde het na dien tijd altoos als een bijzonder Koningrijk, doch met Portugal verbonden , aangemerkt. Van toen af is Portugal als in zijne Grenzen bepaald gebleeven. De Zoon van dezen Vorst, Dionijzius genaamd, werdt door zijne verdiende , en verdandige Regeering, den Vader des Vaderlands . geheeten ; en zijne Onderdaanen hadden naar hem eenige fpreek- \ woorden in de volgende tijden in gebruik: als, Dionijzius kon \ doen wat hij wilde, i^n ook; hij \ is zo mild als een Dionijzius. Maar , zijne Weldaadighcid ; aanmocdi- , ging tot den Landbouw, Koophait- j del en 'Zeevaart, en zijne liefde tot ] de Wetenfchappen deeden meer , af dan deze Spreekwoorden. Hij , dichtte A°. 1290 te Lisfebon een , Hooge School, die vervolgens , naar Coimbra verplaatst werdt. Dertig Jaaren na hem regeerde y zijn Neef Peter den gejlrengen, ( of liever de Gerechtigheidlieven- j den: want hij ürafce de misdaa- 2 den zonder aanzien des Perfoons; j cn dit wierd van veele voor Itreng aangezien, wanneer de Rijken t zo wel de ftraffe voor bedreeven n kwaad moesten ondergaan als de a Armen. Zie hier een voorbeeld. ; Een Domheer had een' Schoen- j maaker vermoordt: en tot draffe n daar van, werdt hem verboden, j, onj, gedüurende een Jaar lang, z zijne bedieninge in liet Choor f waar te neemen. Daar nu de Zoon van dezen Schoemnaaker, h veibittcrd over dit partijdige von- q nis der Geestelijkheid , zich zei- fl ven wraak verl'chafte, door den- w zelfden Domheer te vermoorden , d werdt hij voor den Koning ge- ft bragt, met de grooide drafvorde- k ring der Geestelijken : maar dc n doorzichtige Koning velde het h Vonnis: dat deze Tonge Schoenmaaker, in geen Jaar Schoenen mogr maaken ; zo dat het volkoomen aan de opgelegde draf van den Domheer evenaarde. Doch zijn Zoon Ferdinand was zo veel te laffer,en berokkende den haat zijiier Onderdaanen , cn de verwarring voor zijn Rijk : weshalveh le Portugeefcn, na zijnen dood. :en' onechten Zoon van Peter verkoozen , namelijk Jan den [den, welke ook aap hunne verwachting voldeedt, het Rijk tc;en de overmacht van Castilien /crdeedisetide; en de rust eu ïendracht vastftellende. Hier loor begon dit Land ook buiteu■emeeu in macht en aanzien te [röeijcn, het welke door de vcrcheidene ontdekkingen in de fnlien, tot aan den dood van Koling Emanuel duurde: en geicef verdween, toen Koning Sitiastiaan den afgezetteu Koning: 'an Marokko weder op den troon vilde helpen, doch in die onderleemmg A°. 1578 met de meeste an zijn Hcir, fiieuvelde. De Portugeefche Geestelijkheid ,-as zedert lang een ftroikeiblok, p denwegderbefchaaving. Men baat verbaast dat dit Volk nog* ulke Waereldontdekkers, gedealde Zes- en Kooplieden, en appre Krijgshelden voordgebragc eeft: daur alles toch fchcen zaaien te loopen, om hunneZieleii in het vadzige Bijgeloof te boeim. Van dit alles was het gronte bewijs, de fcbandclijkeInqui!ie, door JoHAMNES den lilden et alle ftrengheid, niet enkel in jn Rijk, maar zelfs in de Oostid:eu ingevoerd: nadien hij beeep dat eene menigte van ge:ime Joodcn, welken zich al* hristenen voordecden , deze renge maatregelen en bloedige aakzaamheid voor den Godsenst noodzaaklijk maaktén. Dit as dezelfde Vorst, die aan de >rrelings, in zijnen tijd,oiitdaa: orde der 'Jefuiten, eenepfaatfe zijn Koningrijk toeftond: waar 1 2 door  <58 NIEUWE NATUUR-GESCHIED- door deGodgeleerdheid met fpitsvinnige Vraagen gefcherpt, maar nier verbeeterd wierd. Niet altoos zijn de Portugeefen een onafhanglijk Volk geweest; de troonsopvolgingen gaven wel eens gelegenheid tot twisten , en een van dezelve bragt hen onder het bcfhiur van den Koning van Spanjen. Dit gefchicdde in den Jaare 1580, wanneer de Portugeefen, zekeren Don Antonio, een Prioor van de Malthefer Ridderorde, tot hunnen Koning benoemden, nadien deze zich een Neef van Koning Emanuel konde rekenen. Doch de alles begeer:nde Philips.den tweeden , Koning van Spanjen, met deze keuze met te vreeden zijnde, zondt den in Nederland genoeg bekenden Hertog vanALBA, met een machtig Heir naar Pcitugal, welke Dwingeland het voor zijnen Vorst veroverde; die 'er ook vervolgens als een veroverd band mede 'handelde: welk Juk omtrend zestig Jaaren duurde; en op den iften van Wintermaand des Jaars 1640, door een Verbóndfchap van 50 Portugeefche Grooten, en onirrend 200 Burgers va,: Lisfibon, in een halven dag verbrooken werdt; waar bij niet meer dan drie Mcnfchen het leeven vcrlooren, en den Hertog van Braganza, onder tien naam van Johannes den IV'den tot Koning uitgeroepen w erdt, te rens welke aanflelling de .'-pan,aarden zich niet durfden verzetten ; fchoon zij ?n 't vervolg hun recht wel eens weder wilde doen gelden, vooral A°. 1(56,3 en 1665 , doch A'. 1668 moesten zij het eindelijk vooreeu onafhanglijk Rijk verkiaaren. Goede en kwaade Voriten beJtcegen van tijd tot tijd den Portugeelchen troon, eu veroorzaakten daar door de welvaart van dit Rijk en de kw.jneinlfte onrustigbeden. Koning Alfonsus, dé Vide werdt door zijne Ondecdéanen3" gezet; en Joseph de Hte regeerde het Rijk vanA". 1750 tot 1777 zo wel, dat het in luister aanwon. Dejefuiten, die over zijn gedrag ten hunnen opzichte, niet 'zeer gefticht febeenen, ruide eenige Portugeefche Grooten opi om bunnen Koning te vermoorden. Een fchoot, welke op hem , des nachts in de Koets zittende, A". 1758 gedaan wierdt, hadt het Jefuitfche doel bijna bereikt: doch daar het nog miste, deedt een gerechtelijk onderzoek da misleide Grooten kennen , en de Jtfuiten geheel en al uit Portugal verdrijven. Deze Vorstdeedt zijne Onderdaanen zeer veel goed, doch het werdt van dezelve, door hunne bijgeloovigheid niet erkend. Hij toonde aan het Pausfelijke Hof, dat zijne Natie wel in ftaatwas, om de oude Kerkgebruiken weder in te voeren ; de Bisfchoppen van hem alleen afhangehjk te maaken; en dc zogenaamde Kérkengoederen, aan de Landheeren zelve te onderwerpen. De Mooge Schoole te Coimbra welke ineen vervallen Raat gekoomen was, werdt door hem herfteld. Hij voerde eene nieuwe Leerwijze en beeter Leermeesters" in, en lag met zijn vlijtige Staatsman, den Marquis van Pombai. , de-n grond, om zijne Natie teleereu denkm. Maar de verbittering der Geestelijkheid tegen den Marqnis, cn ook van veele Grooten, welke hij vernederde : de ftrenge en harde middelen, die hij menigmaal meende te moeten in 'c werk ftellen; ais ook zijn trots en heerschzuchtig gedrag, van het welke hij befchuldigt werdt, maakte de Portugeeién afkecrig, om hem voor hunnen weldoener te houden. Hij wierdt gebaat terwijl hij heilgoed deedt. Doch de achtjng van z jnen Vorst behield hij. «aar verloor alle zijn» ambten, oiuicr het beltuur van de tegenwoordige Koningin, hij .welke gelegenheid veele perfoonen vooi onfcluildig verklaard werden , die li j had iaaten veroor-  en HANDELK. REIS- en ZAK-ATLAS. 69 oordeelen. Hij ftierf A°. 1782, lievig vervolgt. toch een geruste en natuurlijke dood, in den Ouderdom van 82 Jaaren: en men twijffelt geenzins of Portu. gal zou wel een tweeden Pombai. en Joseph , heeden nog ter verbeetering noodig hebben. Uitvindingen en ontdekkingen. De Uitvindingen der Portujeefen z'jn geenszins aanmerkelijk , ma:ir de ontdekkingen in de Indien zijn zo veel te gewigtiger. Prins Hfxdrik, Hertog van Vifco en Soon van Johannes den Ijlen, had zich op de Aardrijkskunde en Wiskunde geheel toegelest j en zag, na de Uitvinding van het Compas , op zijn aanraaden verfcheideue kanden ontdekken, welke den Portugeefen Koophandel fterkten. De eerfte van hem afgezondcne Schepen, wielden A°. 1418 door een Orkaan, op een onbekend Eiland geworpen, dat hen echter tot redding dienden ; om welke reden zij het Paerto Santo of de Heilige Haven noemden. In het volgende Jaar ontdekten zij Madera, dat" zij dus noemden, om dat het. flerk met Hout. bezet was. In 1433 landden zij aan het vaste Land van Africa, en zeilden dus voord tot aan Cabo Verd of de Groene Kaap: alwaar zij voor het eerst Africaanfche Mooren, met gebeclc zwarte huiden , korte gekroesde hanen, platte Neuzen en dikke Lippen aantroffen. In 1444 vouden zij het vaste Land van Indien. AQ. 1448 de Azonfelie of Havikeilanden ; en A°. 1486 weidt bartholomkus Di az , door Hongersnood eu (tonnen, als mede door zijn Scheepsvolk gedwongen , om weder naar Portugal te keeren , wanneer hij den uïterften hoek van Africa bereikt had. Hij noemde derhalven, dit het rtormende Vo'rg:bergte (Cabo di Tormenlosj: doch Koning Johannes de Vide, wiens hoop hier door ten toppunt was'geklommen, wilde dit liever de Kaap van Goede Hoop (Cabo de Buena Esperanza) genoemd hebben: en deze naam heeft het tot heden behouden. De weg die men verfcheideue Jiaren te vergeefsch gezogt had, bm langs Africa h'een , naar Oostindien te zeilen , werdt eindelijk door een Portugeesch Edelman , namelijk Vasco de Gama, in den Jaare 1498 gevonden. Deze lande, na dat hij de Oostkust van Africa omgezeilt, en de IndifcheZee overgetrokken was , te Kalecoet, een der' Malabaarfchc Kusten aan. Deze Stad dreef een grooten Handel in Specerijen , en deze omftandigheid maakte zich de Gama ten nutte, dcor een Traclaat van Koophandel te fluiten. Vervolgens namen de Portugeefcjlie Vlooten, denz.lven weg zeilende, dc Stad Goa, Ae Vesting Dui en ook Malacca in. Ook veroverde zij Ceilon en de Maldivifche Eilanden , en openden zich dus een weg naar China. En op deze wijze ging het ook met Ormuz, Mofambique eu Melinda. In den Jaare 1500 ontdekte een hunner Zeevoogden, namelijk CaisrAl, de Kust van Brajilien welke zij innamen; cn hierdoor kwamen de Portugeefche Koophandel en Zeevaart op den hoogftentrap, en raakten iu den Jaare 1521 reeds aan het verminderen : terwijPereerlangeene andere Natie, namelijk die der Nederlanders opltond , om hen metdegrootfte verliezen te ftrafien. Immers de laatfte namen hen A°. 1605 alle de Specerijcilandcn in de Indien af, terwijl Jan Maurits van Nassau A". 1636 de halve Kust van Brafiiien op hen veroverden. Aan dezelfde Natie verlooren zij ook St. GcQige del Mina in Africa : de Stad en het omliggende Land van Malacca in de Indien. A°. ificfi het gehcele Eiland yan Ceilon, Cabo de Goede Hoop en meer andeie plattfen. i 3 V»or-  70 NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- Voornaame Mannen. Onder de Portugeefen munten verfchcidene Vorften als Helden uit , welken wij reeds opgenoemd hebben, of die m de Naamlijst der Koningen nog zullen voorkoomen. Maar haar grootfle Held eu kloekmoedigfte Bevelhebber was , Alfonsus van Albuquerque welke A°, 1515 ©verleedt, doch in de Indien eene buitengemeene dapperheid betoonde. De reeds senocmde Hendrik , Hertog van Vifeo was een voornaam VViskunitenaaren ftierf A°. 1463. Hieronvmus Osorio, Bisfchpp van S.jlvcs in Algarve, munte uit in Historiekunde, welke hij ook in zijne Gefchiedenisfe van den Portugeefchen Koning Emanuïl ten toon fpreide. Hij overleedt A°. 1580. En volgde dus al ras, den meer bekenden Portugeefchen Dichter , Lodewyk Camoens , diedoor zijn Heldendicht de Lufisde, raakende de ontdekking en verovering van Oostindien .denPortugeefchen Virgilius werdt genocmt, in tegenftelling van den Bisfchop OsoRio , dien men den PortugeeJchen Cicero noemde. De Dichter Camoens ftierf in den Jaare 1570 in degevankenisfetcèip« 32 1357 3 Pedro, de Rechlvaerdige . . . . o 1357 m 10 M 1307 5 Ferdinandus 5. 1367 £= 17 s 13B3 1D Johannes de Ifte ,Vader des Vaderlands trq 1384 £ 49 3, 1433 jj Eduahdus 1433 35™ 143J I2 Alfonsus de Vde, de Africaner . . . 1438 S I48 1481 j~ Johannes de Ilde, deGroote .... 1481 ,14 1495 I4 Emanuel de Groote 1495 26 1501 is Johannes de lilde 1521 35i 1557 Don Sebastiaan 1557 22 I 1578 171Hendrik, de Kardinaal 15781 ij 158a 18 Philips de Ilde, Koning van Spanjen . 1580 j j8 159S jp Philips de lilde, Koning van Spanjen . 1598 23 1621 20 Philips de IVde, Koning van Spanjen . 1621 19 I afgez' 21 Johannes de 1 Vde, de Gelukkige . . 1640 16 1656* £2 ALF0NsusdeVIde,wicrdtA',.ió68afgezet 1656 12 1683 23!Petrus de Ilde 1668 Regent. 1683I 38 170c, «41 Johannes de Vde 1707: 43 l?So •5 Joseph de Ifte . .• . . .... 17501 f? l?77 26 MariaFranciscaIsabei.la,wordKoningin 1777, * Regeert nog heden, [ Wapen  en HANDELK. ZAK- en REIS-ATLAS AGTTIENDE BESCHRIJVING DeVorden van dit uitgebreid en op zommige plaatfen vruchtbaar Land, zijn aan de Nederlanderen , door het torsfchen van hun haatlijk en graaflijk Juk, meer dan bet Spaanfche Rijk zelve , bekend geworden. De volgende bcichrijving zal dit Land en Volk weder beknopt voordellen. Naarnsöorfprong. De Romeinen hebben dit Land Fjeria genoemd, naar de Rivier Iberns of de Ebre. De Grieken noemden het Hesperia, dat is Westelijk Land Cafgeleid van de Avondfler, die/Jesperus genbemd wordO omdat het, ten hunnen opzichte, in het Westen lag. Doch geen van beide naamen geeven de afleiding van het woord. Spanjen aan de hand, nad:en dit laaide zijnen oorfprong aan eenen derden naam verfchuldigc is, namelijk aan llispania. Wen is het gansch niet eens, van waar dit Land, dezen laatftcu naam van bekoomen heb- HOOFDSTUK. Wapen van Portugal. Alfonsus de Ide, in eenen Veldflag 5 Saraceenfche Koningen verflagen hebbende , nam ter gedachtcnisfe 5 Schilden in zijn Wapen. Het Wapen van Portugal heeft die nog in het midden , met 7 Kasteden rondsom. Dat van Algarve is 2 Mooren- en 2 Koningshoofden: waar bij men dan nog een halve Waercldkloot gevoegt heeft, wegens de ontdekking der Nieuwe Waereld, door de Portugeefen gedaan., Buitsnlandfehe Bezittingen. Behalven het kleine Eiland Por¬ to Santo, dat m de Atlantifche Zee ligt, behooren ook noe aan Portugal: in Africa, de dè'rkte Mafagan, in het Koningrijk van Marocco; Angola, nabij Congo; het Eiland Loanda; Zofala opde Kafferskust; Zanguebar, Mofambique en Qjiilo; vervolgens Madera, de Eilanden van Cabo Verdo ; nabij de Linie St. Maltheo, Ferdmando Pao, Del Principo en Annabon. In Azia heeft Portugal Goa, welks Onderkoning eenige daar nog zijnde Forten gebied; fchoon maar een fchaduw'e zijnde, van bet geen de Portugeefen daar eertijds bezeten hebben. In America hebben z'j nog Mraftlie en de Azora's Eilanden. VAN SPANJEN. he. Zommigen meenen dat het dien ontleent van de Hoofddad Andalufien, die van de Latijnen Uispalis genoemd wordt. Anderen leiden dien van den ouden Koning Hispahan; een Zoons Zoon van Hercules af, welke nog voor Christus geboorte in dit Land geheerscht 'heeft. Een derde gevoelen kent den naarnsöorfprong aan de Pheniciers ro* welke hier te Land gedapt zijnde, eene menigte Kon'jnen vonden, welke in hunne taal Spang genoemd worden. Zeker is het dat de Hebreen dit Land Sepharad, de Chaldeea Spannia, de Sijners Spanio, en Paulus zelfs het Spania noemt, betekenende in al die taaien, een hard en dor Land. Ligging en Grootheid. Spanjen ligt, ten opzichte van ons Vaderland, in't Westen, en heeft eene voordeelige ligt>in" nanieu het aan vericheidene £ee*il eu Landen grenst. Delengte van het Oosten wt san het We*tcn, en  72 NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- en van het Zuiden tot aan het Noordersedeelte wordt op 150 of 160 Duitfche mijlen; en de geheele groote op 8500 Mijlen getekend. Grenfen. Ten Oosten grenst het aan Vrankrijk, wordende doordePijreneefche Gebergten daar van afgefcbeiden. — Ten IVesten grenst :het aan Portugal, behalven het Koningrijk Gallicien, dat ten Noorden van Portugal aan de AtJnntifche Zee grenst. —— Ten Zuiden wordt 'het door de Mid'■■éenlandfche Zee befpoelt, welke aldaar Mare lbericum genoemd Wordt. En tea Noorden bevochtigd het de Atlantifche Zee, welJte daar omtrent Mer de Biscaje geheeten wordt, nadien het Land. ichap Bistajen daar aan grenst. Landsgejleltenis. Het Land is vol Bergen , en op veele plaatfen onvruchtbaar, vooial in het voordbreugen van Koorn. In tegendeel zijn'erzeer fchoone Boomvruchten , waar onder de Druiven, Olijven , Oranjeen Granaat-appels, Citroenen, Vijgen, en Castanjen, geen van de minfte zijn. De Lucht is 'er zeer warm , en het regent 'er zo zelden , dat 'er dikmaals Maanden voorbij gaan , in welken men geen Wolkjen ziet. DeVeefokkerijisin Spanjen niet zeer aanmerkelijk, zo dat 'er meer Olie dan Boter gebruikt wordt. Men heeft 'er wilde Stieren of Buffels , die door de Spanjaarden gevangen en naar Madrid gevoerd worden , daar zij gemeenlijk eenmaal des Jaars, in tegcnwoordiehfid desKonings, tegen eenige'Edellieden vechten; die dikmaals liegt van de reis koomen. Deze Stierengevechten zijn 'er door de Mooren ingevoerd. Onder de tamme Dieren behooren de Schaopen, Paarden, Muil- \ ezels en een foort van Speenvar- • kentjens, die de Spaanfche JufTera onder den arm en op de 'fchoot houden, of het Bouloneefcha» Hondjens zijn. De Bergen hebben Goud en Zilver in, dat echter niet veel gezogt wordt: ook Tin, Lood en Tzer. In de Bosfchen heeft men goedTimmerhout, en eene menigte Konijnen , Haazen , Patrijzen , Veldhoenders, enz. Aan de Kusten, als ook in de voornaamfte Ri. kentjens, die de Spaanfche JufTera onder den arm en op de 'fchoot houden, of het Bouloneefcha» Hondjens zijn. De Bergen hebben Goud en Zilver in, dat echter niet veel gezogt wordt: ook Tin, Lood en Tzer. In de Bosfchen heeft men goedTimmerhout, en eene menigte Konijnen , Haazen , Patrijzen , Veldhoenders, enz. Aan de Kusten, als ook in de voornaamfïe Rivieren heeft men eene goede menigte Visch: doch de Visfcherij is 'er in een flegten ftaat. Rivieren. 'Er zijn vijf voornaame Rivieren in Spanjen, van welke eenige reeds bij bet Befchrijven van ■Portui/genoemd zijn , namelijk: 1. De Taag (7,ag«j)ontfpringgende op den Berg Orespeda, in Nieuw Kastilien, loopende door Portugal in de Spaanfche of Atlantifche Zee. 2. DeDouro(Durius) ontfpringende op het Gebergte Idubeda, in Oud Kastilien , eertijds het beroemde Numanlien; loopende mede door Portugal in de Spaanfche Zee. 3. De Gttadiana of Anas, ontfpringencle 'vnOud Kastilien, houdende den zelfden weg en uit. watering. 4. De Guadalquivir (Volgens de taal der Mooren-, een groote Rivier beteekênende) in het Latijn de Betus genaamd: ontfpringt in Andalufien en ftroomt ten Zuiden in Zee. 5. De Iberus oïEbro, ten Oos:en van Spanjen ; ontfpringt op iet Gebergte tusfchen Oud Kas'Uien en Asturien; loopt tegen len opgang der Zonne, eu valt n de Middcnlandfche Zee. Verdeeling des Lands. De verdeeling van dit Land is >p verfchillende wijze gelchied. De Romeinen deelden het in twee leeieii, nauieuhjk in Hispania Cl-  en HANDELK. ZAK- en REIS-ATLAS. 73 CUerlOT tn-Hispania Ulterior; of het naaste en yerafgelcgendjte Spanjen. Het eerfte deel, dat men, van Rome fcoomende , het eerst ontmoete, wierdt ook Su■perior (het hoogfte) genoemd, om dat het zeer verheeven en bergachtig was : men noemde het ook Exterior (het buitenjie) vermits deszelfs buitenfle rand aan deZeeftootte. Het tweede Deel, dat verder van Rome aflag, werdt ook nog met twee verfchillende benaamingen genoemd , als : Inferior (het leacjie) om dat bet laager dan het eerfte gedeelte lag: en hiterior (het binnen/Ie), om dat bet na binnen gelegen was. , Naderhand hebben gemelde Romeinen dit Eand in drie HoofdProvintien verdeeld; welke i. Hispania Tarraconenjis. 2. Hiu pania Eelica, en 3.. Hispania Lu/itanica genoemd wierden. De Mooren welke in de VHIfte Eeuw voornaamelijk meester van dit Land waren , haddee bet 111 V Koningrijken verdeeld: doch heden heeft het XIV Bijzondere Landfchappen'of Provintien, welke meest alle den naam van Koningrijk voeren. Dezelve zijn dusdanig gelegen. Drie ten Noorden. Gallicien. Asturien cn Biscajen. - Drie ten Oosten. Navarre. Arragon èa Catalonien. Vier langs de Middenlandiche Zee. Valenlia. Mttrcia. Granada en Andalulien. Vier midden m 't Land. Nieuw - Kastilien. Oud ■ Kastilien. . Leon en Estremadura. 'Er zijn vier B/tlearifche Eilanden. Uajorca. Minorca. Tyica en For. inentera. Van het Koningrijk Gallicien. Deze Provintie heeft de grootfte Zeekusten, de fchoonfte Havens , en de meeste Rivieren. Het ligt boven aan den hoek ter linker zijde. Deszelfs lengte bedraagt ruim 50 ende breedte ruim 40 Mijlen. Het ontving zijnen naam van de Gallacie, welke'er de oude inwooners van waren. Nadien het Land 'er zeer bergachtig is, zo heeft men 'er weinig Vruchten, uitgezonderd Wijn; maar veel Hout, dat zelfs voor den Scheepsbouw zeer goed is. Deszelfs voornaamfte Stedenzijn de volgende: 1. St. Ja-go de Campostella, de Hoofdllad, is groot en heeft veel fchoone Gebouwen. 'Er is een Aardsbisfchop en Hooge School. Men wil dat de Apostel Tacobus in de Kathedrale Kerk aldaar zoude begraven zijn, we snuiven 'et veele Redevaarten geichieden. 2. Corunna , in 't Latijn Coro. nium , is een welgebouwde Stad , op een Halfeilanrt gelegen, hebbende een ruime Zeehaven , welke een geheele Vloot kan bergen. 3. Ferrol, een aartig Plaatsfeftj met een fchoone Haven. 4. Vigos, een bekende HavenFtad , in Welke de Spaanfche Zilvervloot , en eenige Franslche Schepen, A". 1702 door de verenigde Engelfche en Hollandithe Vlooten, eensdeels veroverd en anderdeels verbrand wierden. 5. Cuardia, een kleine Stad, aan den mond van de Minho. 6. Pontevedra, een kleine Stad aan de Zee , waaf de Sardellcnvangst hloeit. 7. Viyero, mede eert kleine 5tad, doch met een ruime Haven. 8. Lugo, is een oude Stad, ;enoeg bekend door haare warne baden. 9. Orenfe, eene middenmaatige stad, met uitmuntende Wijnbergen. 10. F'misterre, een Stadjen , bjj iet Voorgebergte van dien naam; ivelk bij de Hollandfche ZeeüeIcn gemeenlijk Kaap dc Fcinjler jenoemd wordt. Hel heeft deze iaam -verkreegen, om dat men róór de ontdekking van America neende, datdit Voorgebergte aan iet einde vsuj de Waercld gele;en was. K Van  74 NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- Van het Vtirllendam Asturien. Deze Provintie ontleent zijn naam van de Rivier Asturia. De Spaanfche Kroonprins wordt alti'd Prins van Asturien genoemd. Het beflaat meestendeels uit Bergen, die met Bosfchen beplant zijn; en ork zeer fchoone roode en blaauwe Verf opleveren. Men fokt'er Paarden, welke hun 's selijken in Ihelheid niet hebben. De lengte langs de Zee is ?.S, en de breedte van de Gren en van L;on tor aan de Zee 18 gro"-" Mijten. De voornaamfte Sfden zijn deze: , 1. Oviedo, de Hoofdfïad, zijnd liét fterk bevolkt. Heefteen Bisfchon en Hongefcbool. Deze Stad was eertijds den Zetel van den Gothifchen Prins Pïlagr/s , die het Christendom , na den inval d^r Mooren, weder in Spanjen «prichte. 2. St. Andeto, een verftcrkte plaats met een fchoone Haven. 3. Gyon, een kleine Stad, op een Halfeiland liggende. 4. Santillana, een klein Steedjen . ln-bbende den tijtel van Marquifaarfchap , en zijnde de Hoofd- . ihd van het Oostelijk gedeelte. 5. Villa Viciofa, een Haven. Van het Landfchap Biscajen. Dit Landfchap werdt in oude tijden Cantabria, en deszelfs Inwooners Cantabri, en de Zee waar aan het legt, Mare Cantahricum penoemd. Het heeft een Stecnachtigen grond: is vruchtbaar in Ooft en andere fchoone 1 Vruchten; als mede in Hout, : Lood, en vooral in Vzer. Des- 1 zelfs lengte bedraagt 40 en de breedte 20 Mijlen. De Inwoo- , ners drijven veel Koophandel, , vooral met de Hollanders; 'er ' zijn zeer goede Soldaaten. De 1 voornaamfte Plaatfen zijnde vol- 1 gende: 1. Bilbao. de Hoofdftad van het c geheele Land, zeer wel bebouwd , 1 met,een fchoone Haven, en gros- ( te Koopvaardij voorzien. 2. St. Sebastiaan, een midden! maatige Stad, doch met uitmuntende ftraaten voorzien: hebbende ook eene goede Negotie. 3. Vitoria, eene groote, en door den Koophandel bloeijende Stad. 4. Durango, een middenrnaatige Stad, waar men veel Yzer bewerkt. 5. Ordunna, een kleine Stad, in eene aangenaame Vallijë. 6. Fuentarabia, een bekwaam» Stad , en grensvesting tegert Vrankrijk, aan den mond van het Riviertjen Vidasfo. In dit Riviertjen heeft men het Fafanten Eiland, 00 het welke A°. rrtca te Koopvaardij voorzien. 2. St. Sebastiaan, een midden! maatige Stad, doch met uitmuntende ftraaten voorzien: hebbende ook eene goede Negotie. 3. Vitoria, eene groote, en door den Koophandel bloeijende Stad. 4. Durango, een middenrnaatige Stad, waar men veel Yzer bewerkt. 5. Ordunna, een kleine Stad, in eene aangenaame Vallijë. 6. Fuentarabia, een bekwaam» Stad , en grensvesting tegert Vrankrijk, aan den mond van het Riviertje)] Vidasfo. In dit Riviertjen heeft men het Fafanten Eiland, op het welke AQ. 1659 de Pijreneefche Vreedegefloten is. 7. Placenfia, een kleine Stad, waar men veele Geweeren maakt. 8. Mondragon, een Stee dj en met Gezondheidsbronnen. 9. Lojulo, een Vaüje, Hebbende een adelijk Huis, dat meest bekent! is geworden , door dien de Stichter der Jefuiten orde, Ignatius Lojolo', aldaar geboren is. Van het Koningrijk Navarre, Dit Landfchap, aan 't Pijreneesch Gebergte gelegen , hcefc in oude tij ien Vasconia en desjelfs Inwooners Vascones geheeïen : hebbende van Het Jaar 716" :ot 1712 zijn eigen Koningen ge. rad. Men onderfcheidt het door len naam van Opper Navaria, ,-jn Neder Navarra ; dat ia Vrank, ijk ligt. Het Land leyerd Koorn, Fijn en andere Vruchten ; heeft Soede Veefokkerijen en Wild. Deszelfs lengte- is 30 en de breed, e 28 Duitfche Mijlen. Dc- Zelen der Inwooners zijn veelal >p de Franfche wijze, ook zijn er zeer fchoone Vrouwen. De ■olgeude Steden zijn'er de voorlaamlte in: J. Pampe/ona, ofPampelon, aan e Rivier Agra gelegen, en , zo ien zegt, door Pojltójus den 'roeten gebouwd. Zij is de Hoofd-  en HANDELK. ZAK- en REIS-ATLAS. 75 Hosfdflad van dit Koningrijk, cn wordt door een (lerke Citadel verdeedigd. 2. Tafalla, eene middenmaatige Stad, met goede Wijnbergen voorzien. $,'Olita, eene fchoone plaats , in een aangenaam Gewest ; hebbende den Koningen zomtijds tot Verblijf gediend. 4. Tudela , eene goede Stad aan den Ebro. Van het Koningrijk Arragon, Dit Landfchap ,aan den Oever van den Ebro geleegen, wordt op 70 Dttitfche Mijlen lengte cn 50 Mijlen breedte gerekend. Men leid deszelfs ntam af van de Rivier Arragon, die uit het l'ijrerieesch Gebergte zijnen oorfprong heeft: of van de Stad Tarragona, welke in Catalonien ligt. Het is niet Vruchtbaar, als zijnde de grond 'er droog en zandig : och ter zijn de Inwooners met zulk eene Nationaale trotschheid behebt, dat zij waanen , dat 'er geen beeter land in de Waereld is , dan dat, waar hen het Lot beeft doen gebooren worden. De Steden daar in zijn : 1. Saragosfa , (in 't Latijn Cx- 1 far Augusta) een der voornaainfle Plaatfen van geheel Spanjen, eu de Hoofdftad van dit Koningrijk. Zij legtaande Rivier£irar; . beeft een Aardsbislchop en een ■ aanzienlijke HoogefchooT. 2. Mtntalban, eeu verkerkte , Stad. I 3. Teruël, eene goede Stad, met een Kasteel voorzien. 4. Ariza, eene kleine verfterk- < te Stad. 5. Xaca, een oude Stad ineen e aangenaam Gewest. 6. Huesca, een tamelijk fchoo- { ne Stad. t Van het>VorJtetidom Catalonien. \ 1 Qc-talonia heeft eene aangenaa- t tae ligging aan de Middcnlandfche t Zee; en eene uitmuntende vrucht, baarheid, nadien het Koorn , IVijn, Olie en veel Zout opleverd. Het Land is op zich zeiven vol Bergen , in welke men Marmer en Geftecnte vindt. De lengte bedraagt 70, en dc breedte50 Mij» Ien. De Inwooners zijn bij uitffek roekelooze Lieden. —— De naam leidt men van twee oude Volken af, namelijk van de Gitten QGotli) en Alaanen (Alan:) welke naamen te zamen gevoegt, met eenige verandering in de uitfpraak, Catalonien geworden zijn. Men heeft'et XI voornaame Plaat fen in: 1. Barcellona, (Bareina) de Hoofdftad, aan de Middcnlandfche Zee gelegen: dezelve heeft eene goede Vesting, een Hooge» fchool en — een Vterfchaar van de Inquifitie: als ook eene Acidemie der Wetenfchappen. 2. Tortnfa, eene groote Stad lan den Ebro; heeft een aanzienijken Koophandel en een fterk Slot. 3. Tarragona (Tarraco) een /erfterkte Stad aan de Zee ; de. selve was' voorheen een der gevigtigfte plaatfen. 4. Lerida, eene oude verfterke Stad. 5. Cardona, eene aartigèStad, net goede Zoutkeeten, 6. Palamos, eene kleine Stad, ian de Zee, met een goede Hae Hazen is zeergefchikt voorde Koopvaardij Schepen , welke 'er veilig n kunnen ankeren. Men heeft er van alles ververfinge , doch iet is 'er duurkoop teeren. Eerijds werdt Hercules hier aan;ebeden , zo dat 'er voor eenige ieuwen nog Puinhoopen van zijien Tempel te zien waren. Thans taan 'er nogmaar twee Tooiens, ie fomraigen voor de ware Coommen van Hercules houden, )eze Stad werdt, in den J'are 596, door de Engelfche en'Holmdfche Vlooten, geplondert en erbrandt. 4. Gibraller, eene fterke en ewigtige Vesting, aan de Zeengte of Straat van dien zelfden aam : wordende de laatfte in 't .atijn , Fretum Gaditanum of traat van Cadix, genoemd. Ook oemt men dezelve Fretum Her. ileum, om dat Hercules tot fiér toe gekoomen , de twee beminde Colommen, ter gedachmisfe oprichte , op welke geraveerd ftond : Non Plus Ultra : tt is, nietverder. De Stad 0111ende haaren naam van den Moorhen Veldheer Tarif, welke iar een Vesting ftichtendc, dedve Gibaltarik noemde in de rabifche taal, den berg van Tafbetekenende: van welke Arabihe naam, de Spaanfche uitfpraak ibraltar gemaakt heeft. In het Jaar 1607 viel bier een vaare Zeeflag, tusfchen de Holndfche en Spaanfche Viooten >or. In A". 1704 namen do igelfche en Hollandfche Vloon de Vesting in, en bij den ■eede van Utrecht 1714 werdt | in handen van de Engelfchert laaten , welkehaarnogonlangs, den Jaare 1783 tegen dc vlotnde Batterijen en andere aanllen der Spaanlchen, dapper rdeedigden. In welk geval de K 3 Gou-  78 NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- • Gouverneur Eliot zich uitmuntend, voor zijn 'Vaderland, gedroeg. 5. Ayamonte, een sarrig Plaats, jen , aan den mond van de Quadiana. ' 6. Palos, een kleine Stad met een Haven, uit welke Cristoph. Columbus, de reize naar de Westindien ondernam, om nieuwe Kusten te ontdekken. 1 7. Xeres de La Fronteira, eene groote en fchoone Stad: met de beste Paardenfokkerij. ' 8. Medina Sidonia, een Stadjen op een Berg. 9. Osfuna, een goede Stad met een Hoogcfchool. 10. Andujar, eene tamelijk groote Stad, in een Vruchtbaar Gewest. 11. Baeza, eene aanzienlijke Stad op een hoogte. 12. Ubeda, een fraaij Stadjen met Vruchtbaare Velden. Van het Koningrijk Nieuw-Kastillen. Dit Landfchap, het middenpunt van het geheele Koningrijk, ontleent zijnen naam van een : fterk Kasteel, dat de Christenen tegen de aanvallen der Mooren bouwden: of om dat her, door laatstgemelden laater dan Oud~ j Kastilien ingenomen is : te vooren heette het Toledo. De leng. ï te van het Oosten naar het Westen bedraagt öoDuitfche Mijlen, en de breedte is omtrend even 1 zo. Het is een vermaakelijk Gewest, met de volgende Steden. 1 1. Madrid, de Hoofdftad van 1 geheel Spanjen , cn de Zetel des Konings, heeft veifcheiden fchoone Plaatfen, Kerken en Paleizen ; als ook een kostbaare Brug. De Stad is niet zo groot als zij fterk bewoond wordt, nadien men haa- r re Inwooners op 300,000 fielt. / Men heeft 'er lange en rechte 1; doch ook zeer morsfige ftraaten, ( het weik vooral, door het mis- ( fcn van Secreeten in de Huizen t veroorzaakt wordt. De voornaamfte Gebouwen zijn : Palazzo del Reij of *t Koninglijk Paleis, 't Raadhuis, Nuostrafennoradel Al' mudena : 't Paleis il Concfiorio, de Kerk van St. Sebastiaan enz. En de voornaamfte Plaatfen rijn : de Placa Major of groote Markt, daar de Stiergevechten gehoudeu worden ; als ook de omliggende Lusthoven, 't Pardo, Ca/a del Campo, Florida, Sarzucla, St. lldephonfe en het uitmuntend Escuriaal, welk laatfte door Koning Philips den lïden, in 22 Jaaren gebouwd, ter cere van den H. Laurentuis,omtrend 15 Millioenen Guldens gekost heeft. 2. Toledo, eene groote Stad; fchoon dezelve een fleste ligging heeft, zo is 'er de Koophandel in Wolle en Zijde echter aanzienlijk. De voornaamfte Aarts-Bisichop van Spanjen houdt aldaar zijne wooning. 3. Alcala de Henares, een welgebouwde Stad , met een beroeraJe Hoogefchool, door den Kariiuaal Pranciscus Ximenes gericht. 4. Guad'alaxara, een middennaatige Stad in een Vruchtbaar 3ewest. 5. Brihuega, een kleine Stad. 6. Talavera, een aartig Plaatsen. 7. Cividad Real, een welbe70017de Stad. 8. Almanza, een kleine Stad. 9. Cuenca, een Stad op eene loogte liggende. 10. Molina, een klein Stadjen, iet eene aanmerkelijke Vecfokerij. . Van het Koningrijk Oud-Kastilïen. Dit Landfchap draagt dezen aam, omdat het eerder als Nieuw'astilien van de Mooren is ingeomen. Het was te voorén een Iraaffchap, doch Sanctius de 'roote, Koning van Navarre, laakte het tot een Koningrijk. De  en HANDELK. ZAK- en RÉIS-ATLAS. 79 De Lengte is 7° en de breedte 50 Duitfche Mijlen. Het Land is bergachtig, maar heeft goede \Vij"n, en talrijke kudden Schaapen, welke defchoonfèe Wol draapen. Men heeft 'er de volgende Steden. li Burgos, de Hoofdftad, aan het hangen van een Berg ; dezelve is groot maar heeft zeernaauwe Straaten. Ook regeert 'er een AardsMsfchop. 2. Valladolid, een groote en fchoone Stad , in een aangenaam Gewest, aan de Douro: dezelve heeft een Koninglijk Paleis , 70 Kloosters, 130 Kerken en 11000 Burgerhuizen. 3. Segoyia, een oude, groote en Volkrijke Stad op eenen Berg : zijnde beroemd doordeszelfsWoIhandel, en rijke inwooners. 4. Ayila, een groote Stad, met uitmuntende Wijngaarden. 5. Sigucnza, eene oude Stad op een hoogte. 6. Lot>ronno, een verfterkte Stad aan den Ebro; met goede Wijngaarden en Olijven en Vijgenbbomgaarden. Van het Koningrijk Leon. Dit Koningrijk, dat het alleroudfie van Spanjen is, heeft 50 Duitfche Mijlen in de lengte, en 40 in de breedte. De Lucht is 'er zeer gezond, en de Grond'er zeer Vruchtbaar. De Steden aldaar zijn : 1. Leon, aan den voet van bet Asturifche Gebergte gelegen , zijnde de HoofdfÉad ; tamelijk ■ groot, doch niet fterk bevolkt. 1 Men zegt dat Pelagius hier het eerst zim Zetel gevestigd heeft. 2. Salamanca, eene zeer oude en aanzienlijke Stad, met een voornaam Hoogefchoo!. ( 3. Asiorga, een verfterkte Stad < in een fchoon Gewest. 1 ' 4. Saldagna, een kleine Stad. , 5. Paleneia, een fraaije Stad, ( met Vruchtbaare Velden. j f5. Simanca, een .stad aan de ' Douro, met goede Wijn. ] 7. Zamora, een verfterkte Stsd, mede aan de Douro; dezelve beeft een fchoonen Burg. In den omtrek worden Turkoifen gegraven. 8. Medina del Cnmpo , een zeer oude Stad, met een goede Koophandel. 9. Ledesma, eene Stad door Natuur en Kunst verfterkt. Van de Provintie Estremadura. Dit Landfchap, dat men wel moet onderfcheiden van een Landfchap van dien naam in Portugal, is 40 Duitfche Mijlen lang en 3» breedt. De eroote Vruclitbaarheid maakt dat het fterk bewoond wordt. De Steden zijn : 1. Badajnz, de Hoofuftad, een voornaame Vesting, naaiden ou^ den trant verfterkt, doch meteen nieuw Slot voorzien. Hier floeg Philips de Ilde A°. 1580. zijn Leger neder, toen hij Portugal veroverde. In 't Jaar 1685 werdt zij te vergeefs door de Portugeezen belegerd. 2. Placenzia,een welgebouwde Stad op een Heuvel. Niet ver van daar ligt het Klooster St.Juüi_, in het welke Karel de Vde zijn leeven geeindigt heeft. 3. Coria, een Stad in een fchoon Gew-st. 4. Alcantara, een Bisfchopüjke Stad aan den Taag. 5. Feria, een kleine verfterkte Stad. 6. Merida, aan de Anas op eene ïoogte geleegen. Deze Stad was n den tijd der Romeinen meer >eroemd dan heden. Van de Balcarifche Eilanden. 'Er liggen vier Eilanden van lezen naam, in de Middenland'che Zee, welke naam zij van het Jriekfche woord Werpen of'Slin■eren verkreegen hebben , vermits e Inwooners beroemde Slingeaars waren. Hunne grond en /ruchtbaarheid is zeer verfchilende. Hst eerfte, grootfte en vrucht-  8o NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- VruChtbaarfte dezer Eilanden is Majorca: wair in 1. Majorca, de Hoofdftad van 'c gcheele Eiland , meteen fchoone Vesiing, en een Hooge School verfierd, 'gevonden wordt. 2. Pollenze, eene oude Stad met een ruime Haven. 3. Vei'feheidene kleine Eilanden, onder welken Cabrera, Las hledes, en Forada de gewigtigite 2"HetTweede, Minorca, dat dor en onvruchtbaar is, heeft echter^'» e" HanU Het wierdt 1708 door de Engelfchen ingenoomen, en bleef aan hen tot 1757» wannéér de Fransfchcn het veroverden. De voornaamfte plaatfen daar van zijn : i5 C'itade'la , de Hoofdftad : met één llci!itc Vesihjfc 2. Porto Malton , een Koopftad met een fchoone Haven , welke d'oor een Vestingwerk Sr.. Philips hefchermd wordt. Het Derde, namelijk Wii'a, is e»n tamelijk Vruchtbaar i-.iland, op het welk geen vergiftige Dieren (zomen zegt)gevonden vvorken. De Hoofdftad, die zeer wel nebouwd is, heefc den zeiven naam- Het Vierde Eiland isFormentera, het welk van vergiftige Dieren en Slangen krielt, en om die reden niet bewoond wordt. Men noemt deze laatite Eilanden, de Pjthijujijche. Landproduïïen. Onder de Spaanfche Voordbrenfelen heeft men O Wijn, die zeden 30 Jaaren vooral aangekweekt wordt,' in Andalufien en bij Malaga; van waar zij onder den naam van Malaga W/jn, Jaarlijks in omtrend 20,000 Malaga Booten, ieder 12 of 13 Ankers houdende uitgevoerd wordt. De zoete Wij ■ nen gaan meest uit Cadi.x. Die van Eslremadura, Gallicie en Oud. öastttien , wordt in het Land gebruikt. De Wijn van Valentia cn die omftecks Alikanten groeit, wordt onder dien naam veel naar Engeland verzonden , alwaar men denzelven bij het H. Avondmaal gebruikt. Het Spaanfche Hofen de Grandes gebruiken de Murcia en La Mancha Wijnen , nadien dezelve zeer nabij de BoitrgOnje Wijn komt. De Pa/ma Wijn van Majorca en de roode Wijn van Minorca zijn ook fterk gezogt, wordende van de flegte Wijn veeltijd' Brandewijn gemaakt, en uit de Corunna en Bilboa verzonden. 2} Rozijnen van verfchillende foorten, van welke fommige aan den Wijnlïok half ingefneden worden , cn dan hangen blijven ,__tot zij droog zijn : waar na zij in Vaten gepakt en weebgezonden worden. Andere doet men in Potten of kruiken ; en weêr andere doopt incn , voor ze droog zijn, ut potaschloog, om ze frisfeher te houden. 3) Eoelf. Vruchten , welke in dc Zuidelijke Provintien, in menigte, zelfs zonder bebouwinge groeijen; en groen, gedroogd en ingeleid, verzonden worden. In Majorca cn Minorca zijn zij het fmaakelijkfte. 4) Rijst is in Spanjen niet uitmuntend, hebbende een zoutachtige fmaak en een cenigzins rooden kleur; mValentia zet men 'er de Landen voor onder Water, om 'er den vcreischten vogtigen grond voor te krijgen ; doch in Arragon en Catalonje groeit de beste foort- 5) Koorn leveren de laatstgemelde Provintien , als mede Oud-Castilien, Leon en La Mancha tamelijk op , doch met genoeg om andere Provintien , welken 'er gebrek aan lijden , te voeden. 6) Suikerriet , een zeldzaam Europisch Product, dat van de Kanarifche Eilanden in Spanjen verplant is geworden, doch geen genoegzaame hoeveelheid voordat uitgebreide Rijk opleverd. In Granada is de Voordkweekmg meerder, in Valentia minder in bloeij : zo dat de Plantaadjen van het Suikerriet, in Spanjen meestendeels vervallen. 7) Boomolie , een gewigtig Product, vocrj  en HANDELK. ZAK- en REIS-ATLAS. 81, al in Andaltif'en, Cordua, Jaen enz. van waar dezelve meest naar Mallaga gevoerd wordt, welke Stad "2 Piasters minder tol van de pijp laat betaalen, dan andere Steden, en dus duizende Piasters meerder trekt: wordende 'er A°. 1764. omtrend 10,000 pijpen Olie van daar verfclieept. De flegte Olie gebruikt men in de SeepOederijen, welke aldaar,' door goede Potasch , fterk in bloeij zijn. 8.) Saffraan, welke, door dien zij weinig oppasfing behoeft, zeer menigvuldig aangekweekt wordt : en in Spanjen , alwaar alles bijna met ia/raaKgekooktwordt, ook zeer nootuaakhjk is. De beste Saffraan groeit in La Mancha # Val de Pennas , Santa Crux , Arragon cn Cuenza. 9) Zout , een gemakkelijk Pioduct, dat echter • door de hooge belastingen niet veel uit Spanjen gevoerd wordt: echter gingen'er in den Jaare 1779 tien Scheepsladingen alleen naaide Oostzee, liet Zeezout heete men op dé Kusten aan de Middenlandfche Zee gelegen , als ook op de Eilanden, Majorka, Minorka , Tvica, en Formentera. Het Bronzout vindt men in Cordua, en Navarre, alwaar digt bij Salines de Ore, omtrend 603 Bronnen gevonden worden. Calalonje heett . Bcrizout. Ook leverd het Meir Mata, ui Valencia, eene groote menigte Zout, zo dat de Jaariijkfche uitvoer 00 600.000 Scneepels gerekend wordt. 10) Zijde > welke in de Zuidelijke Piovimien fchoon is, doch wier bewerking en aankweeking, men nog veel zou kunnen vérbeeteren. Een , derde gedeelte der ruwe Zijde, ■ rekeud men naar Engeland te gaan. , De beste aankweeking van dat ] - PioduCt is in Valencia i in Murcia ] wordt weinig verwelkt: ln Cra- 1 rmda redend men de gehcele in- ( leomst der Zijde, voor die Pro- i vin tic, op ioo,coo ponden , doch j voor Arragon itelt men 170,000 1 Ponden , welke nieerendeels naar t Èarccioua veivoerd vvoiden. 11) J Hoiwu en Was is 'er zeergoed, i voor al in Sicra Morena, Burgos en Navarre, door de menigvuldige heerlijke Bloemen en'Vruchthoomen, aan welken de Bijen voor al in Sicra Morena, Burgos en Navarre, door de menigvuldige heerlijke Bloemen en'Vruchtboomen, aan welken de Bijen kunnen zuigen; doch de Was is nog niet genoegzaam voor de Godsdienftige gebruiken, in Spanjen te vinden. 12) Boomwol groeit maar iu één Proviu. tie, namelijk in Andaluficri. Men oogst dezelve van een ftruikachtig' Gewas, van een' e! hoog: winnende men met 50 ff Zaat , niet meer dan 8 QBoonmol. 13) Goud en Zilver , de ftoffe der meeste Spaanfche Gebergten, doch die naar maate hunne menigte, geen rijkdom aan het Koningrijk geeven, maar aan de Vreemdelingen, vooral de Engel fchen, Hollanders, Fr an fchen enz. moeten uitgekeerd en betaalt worden. 14) Koper en Yzer, het welk in Toledo, Barcelona, Biscaij'en , Natarra en Arragon veel gegraavea wordt; doch niet genoeg voo; iet Rijk, weshalven de Spanaarden het Koper meest uilAme'ica baaien. 15.) Kwikzilvi.r , «ordende voorname.ijk io0Arida~ 'ufien, bij Alma don, cn op antiee plaatfen metr , gegraaven. 16) Hurk, welke vooral uit Barcelo < ia fterk verzonden èn iq Ketahne cn Arragon veel geteeit wordt. Men heeft dit Product in .spanen het eerst tot Kooien gebrand , :n 'er een zwaite Vcrw van genaakt, welke men, om die reien , Scaansch Zwart noemt. 17) 5chaapen , maakende derzelver iVol de voornaamfteKoopliandel n Spanjen uit. De beste Fokkeijen zijn in Castilie, en vooral n Segovia; als mede in Leon, Istremadura en A, ragon. 18 J 'aarden, welke ten opzichte van uinne lchoonheid en fterk te, zeer nerkwaardig zijn: de voornaamte Markt is in Cordua ; de (reikte Paarden worden in Asturien angefokt. In den Jaare 1764 elde men in het I.ar.dl'chap^«//«oiid alleen 9722 Paaiden, lyj Iuilezfls worden in Valladond, i la Mar.cha en hl Ar.dalv'din h fterk  «2 NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- fterk voordgefokt. 20) Hout, leverende de Pijreneefche'Gebergten voortreffelijke Eikenboomen: doch de Spanjaarden vèrftaan liet bewerken 'er nog niet genoeg van: zo dat zij goed H>ut aan de Franfchcn verkoopen; en van andere Natiën weêr Hout moeten inkoopen. ai) Vis.schen, van allerhande foort, vooral Tonijnen, Sleuren , Anchoyis,, Sprot, en verftbeiden andere: doch de Spanjaarden verwaarlooz'n dezen tak van welvaard. en 22J) Suoa of Kali, de Asch van eene aan Zee afpeijende Plant, welke veele Zonrdeelen in zich heeft, cn ook onder den naam van Barilla, en Wilde Sv.de bekend is: men vind eene menigte van deze foorten in Valenlia, Murcia , cn in Caslilim. Koophandel en Manufacluuren. De Spaanfche Koophandel gefchicd met Inlandfche Producten , zo even gemeld, of met Goede ren 11 t de Spaanfche Oost- en Westindien. De voornaamfte Kooplieden zijn Cadix, Seyilla, Bilboa en Mallaga. .De voornaame Handel is iafPijn, Brandewijn en Wol. Ecu zeker Duitfcher, niet name Pieter. Simon, trok voor veele Jaaren , van den Ridjn, alwaar hij woonde, met eenige VVijngaartranken naar Spanjen , alwaar hij dezelve plantte, van waar men vervolgens, de zogenaamde IHerfemijn Wijn, vangekreegen heeft. De Alikantfche Wijn of Sic is zo beroemd, als rie SegoyiJ'che Wolle, welke men ypOJ de beste van geheel Spanjen houdt. Men had voorheen uitmuntende Spaanfche Lakeueu, welke eehter door de LeyJfcbe en Engelfche als verdrongen zijn ; te racer daar de Spanjaarden geen grooten lust in Fabrieken en Handwerken toonen te hebben. En hier toe zijn .verfcheideue redenen , die de Natie in vee> gevallen vrij pleiten. 1) 'Er zijn geen groote menigte metifcheli, i.iar maate het L'aiid uitgeflrekt is, otn dat 'er een gl-oot getal ledige Monniken in de Kloosters zijn. 2} De Levensmiddelen zijil 'er duur, zo door het venvaarloozen van den Landbouw cn dc Veefokkerij, als door de zwaarc belastingen, welke op de noodzaakhjkfte behoeften gelegd zijn. 3) In plaatfe van bijzondere Perfoonen, wiens eigen belang een fpoorflag tot vlijt zoude zijn, heeft het Hof zelfs het opzicht over de Fabrieken en Manufactuuteri: er. daar de Werklieden in Spanjen zo fterk bij de-G-aiides van het Hof afiteekeu , kin men de befcherming ligt raaden, die de eerfte van de laatften ontvangen. En voegt men hier t»n 4) de onverdraagzaamheid in het Huk van den Godsdienst bij, door welke Vreemde Werklieden afgefchrikt worden om hun beftaan hier te zoeken ; dan zal men zich geenszins verwonderen, dat eie Fabrieken bier zo liegt gaan , dat omtrend het twtntigfte gedeelte van-de Lakens, welken 111 spanjen gebruikt worden", in het Land zelve vervaardigt wordt. Te meer, daar de Franfche Lakenbereiders, diende Spaanfche Wol , wegens de Tol en het Transport, omtrend 30 PrCto. duurder te flaan komt, dan aan tic Landgenooten, echter naderhand, in Madiid zelfs, het Laken nog min- • der in prijs leveren , uandc Spanjaarden zelfs. ; De verkeerde Staatkunde van het Spaanfche Hof, welke den Koophandel aan zijne Onderdaa- " nen verb.ed te drijven, op de Westindien, zelfs op levensfiraffe ; is de reden, dat de EngeifcUé , Fransfehen, Hollanders, en andere Natiën, welke geene onderdaanen van den Koning van Spanjen zijn , de Negotie,door handen der Spanjaarden op d;e Gewesten drijven: het welk op de volgende wijze gefchiedt. De Spaanfche Vloot op de Indien, vaart Jaarlijks, in Maart, of ointrenddien tijd, af: deCoirespoudenicn der buitsnlandiche Koop-  en HANOELK. ZAK- en REIS-ATLAS. 8* Kooplieden, welke men te Cadix, de Goederen zend, geeven die , welke zij niet verkoopen kunnen , onder liet opzicht van eenige Spanjaarden , welke mee de Vloot naar de Westindien zeilen. Deze geeven daarvoor een handlcurdi, dat zij, bij hunne re rugkomst, van de verkoop of verruiling dier Goederen , zodanig als dezelve te Pucrio Belo gefchied is, rekening zullen doen. Dit Puerto Belo is de plaats Waar de Markt gehouden wordt, en alwaar de Inwooners van Peru en andere der veraReleegendfle Indiaanen, maar vooniamenhjk die van Lima en Panama, hun geld en Goederen, welk m Goud en Zilver, zo Stangen ais Klompen ; als ook in Pefjs, of (tukken van Agten ; Paerien, Gouaflof, Wol van Vigogne, Cochenille,, C-impechiehout, Cacao enz. bedaan; ter Markt brengen. Al het voordeel van dezen Koop. handel beltaa't daar in , dat m:n deze twee zaaken weet : i) of de menigte van Goederen, welke de Spaanfche Vloot naar Puerto Belo brengt, grooter of kleiner zij, dan de klompen Goud en Zilver, Ptfot cn andere Waaren, die de Indiaanen ter Markt brengen. Want indien de laaiftc meer aan Goederen ter Markt liiag.cn, dan ce Spanjaarden , zo zouden de , Spanjaarden zekerlijk eene aanmerkelijke Winst kunnen doen ; iiadien deti Indiaanen een grondregel liebbeiT, om nimmer hun «eld of Goederen weder mede te ncemen; weshalvcn zij dan ook alles lioogcr iukqopen. Hebben de Spianfche aaugebragte Goedereu veel meer waarde iian die der , Indiaanen, dan moeten de aan- , bteng'eïs zekeriijkeenflcgleMarki , maaken; nadien zij dan genood- , zaaltt zijn , om hunne aangebi.'g- , te Goederen goednooper tt ver- , koopen: en hier door moet ook ; de Provifie voor de Spanjaarden geweldig verminderen, 'feu 2) zo behoord men te weeten welkt: waare bet meeste ge;:ogt wordt, en den Indiaanen het nnodigde is. Want deze ncemen zij het eerfte' , en met de grootlie graagte wec b , zo dat aan deze zelden veel re verliezen, maar bij na altijd veel te winnen is. De andere Goederen koopen i\ maar, om dat zij geld over hebben. De Winst en Verlies in dezen handel, beftaat dus voornaamenfjk , 111 'de veele of weinige Goederen , Welke le Puerto Belo, ter verkoop gebragt worden. De menigte van Landproducten geeven den Spaniaaiden een goéden Koophandel. Sevil/a z'ejjd jaarlijks 250 Scheepsladingen met edle Vruchten af: de beste gtmirinerde of Spaanfche Zeep komt in menigte van Alikanteen Carlhagcna; cn A°. 1764 gingen 'er uit de Haven van Mallaga alleen 400,000 Arroben Rozijnen uit; zijnde omtrend 10,000,003 Holiahdfche ponden. De invoer van vreemde Goederen , is 111 dit Rijk zeer groot. De Hollanders en Vlaamingers of OostenrijUfclie Nederlandere», zenden uit Amjlerdam eu Oosten, de , verfcheideue Wollen Goede, ren ,Leydfche.Lakenen,geverwde Oosth.dilc.lie Katoenen, Uuilaudfche Serges, Bombazijnen, &aai. ien, Krocaden, Baracans, Kamer, doeken. Servet Un, Taj'tllakeus, ÜJuscus, Moscovil'che Juehien, UesJ'en, Wit Wasclieuz. De Engel.che leveren hen.ook fijneLaKenen ; Saijen, Serges, Bombazijnen, Geiehesicr Baai/en, Koof n ;nz. Uit Vranfcrjk zendt hkb ien Spanjaarden Castorhoeden, tonkere Fulpen, Lamas, gaaien 'ioufen; fijn Goud ai Zilverdraad, Jwarte Kanten, enz. Uitltalicn intvangen zij verfebeidene Zijien Stolfe van allerhande (oorten • n Specer jen en Kruiderijen ivorlen hen uoor de mec-tc Natiën gezonden, die 'er een c,Ocde pr js -oor kunnen maaken. M.iate:: cn Gewigten. De Maaten voor D.oogt Wni~ L 2 re ■  84 NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- Vf» zijn Cahifes en Fanegas, x C thiz heefi 12 Fanegaz; en de Fanegaz 12 Celemines of ^/otuaY.t: de Fanegaz houd 2881 Cubixduimcn, volgens de Fraufche Künmgs voet. De 0/.£ verkoopt men te Cadix bij de Pijp van 34 Arrobas Miuores , welke laatile 620 Cubixduimen inhoud. De Wijn verkoopt men bij Botta of f3ooten , welke op 20 Arrobas Major es gefchat worden. Arroba Acutxbre 'Qitartillos 1 heeft — 8 — 32 1 heeft — — 4 Men field de 25 Arrobas Majores gelijk mei 32 Arrobas Minores, houdende de eerstgcinelde 794 Cubixdnimen. De Spaanfche El is de eigenlijke Castiliaanfche Vara, zijnde_ 375,9 Franfche linien lang, of cirka t3~ Ainfleidamfche Ellen. Ojiintel Arrobas Libras ~ 1 heeft 4 —— ico i heeft 25 & Maik Oncas Adarmes 1 heeft 2 — 16 256 1 heeft — 8 128 1 heeft — 16 Wisfel en Munten. Men rekend in Spanjen, in Reualen en Marayedifen de Plata, zijnde Zilveren Munten , en ook in Reaalen cn Marayedifen dc VelIon, of Kopcien Muntfpeticn. DoVonofPistool. Pefos dePlata. Rca:deP'luta. Qtsartos. Marv.dePlata 1 heeft 4 32 5^ 1088 1 heeft — 8 128 > 272 1 heeft — 16 ■ 1 34 1 Ducado heeft in den gewonnen Handel 11 Reaalen of 374 M-revadifL-n ; zo we\ dlPfataU3 de Vcllon: doch de Ducado de Cambio , of'Wisfelducaat, heeft 11 Reaalen en 1 Marcyadis, of 275 MarcvadiJ'en de Plata; cn wordin 20 Sueldos, ieder van 12 Diner os verdeeld. Nadien dc Zilveren Reaal, of Reaal de Plata , 16 Q11 .rros ; maar de Raai dc Vtllvn of Koperen De Spaanfche voet is 125,3 Franfche linien lang, en de Palmos derzelve Natie is 94 zulke Linien. Het Koopmans Geveigt te Cediee, op welke Stad de meeste Negotie gedreeven wordt, beflaat in Qjiintales, Arrobas en Libras ; In beide heeft de Reaal ^Marayedifen. Doch men heeft boven deze nog verfcheide aniJere Munten , namelijk: Pezza d'Otto of Stukken van Agten: ookPezade Plata genoemd. Pistoolcn cn Ducadvs. Reaal_ maar 85 Qnartos beeft; zo zjn de 17 Reaalen d P.'ata jclijk aan 32 Reaalen de Vcllon, zo dat het verlcbil tusfchen die twee Spetieu 88rA pOo. bedraagt. In Spanjen beeft men maar Vier Steden, op welke men ka.• Wisfel trekken; namétijkj Madrid, Bilbao, Cadix en Scvilien. De WisI'-'-Ducr-t 'S ce-n: ingebeelde Mum. D Wisfel van daar is ; Op MÊtrdam er. Hamburg, 1 ■ Wis-  en HANDELK. REIS- en ZAK-ATLAS. 85 WisfeldofcaK (Ducado di Catnbio') a 99 § niecr of min, op dubbeld Ufo. Op Genua, 120 Pefos de Plata, voor 100 Pezze van 5% Livrefuori di Banco. op dubbeld Ufo. Op Lisfebon, 1 Pefos de Plata, voor 6000 Reez. m. of m. op 15 dagen Zigt. Op Livorno, 121 PefosdcPlata m. o. m. voor 100 Pezze deOlto Reali, op dubbeld Ufo. Op Londen, 1 Pefo de Plata voor 40 4 Sterlings, op 2 Maanden na dato. Op Lions, 1 Pefo de Plata, voor 78 Sous Toumois m. o. m. op dubbeld Ufo. Op Rome, 570 Marevadis de Plata , voor 1 Sc-udo di Stampa de Oro. De Buitenlandfclie Wisfelbrieven hebben 6 Refpijldagen ; doch du lulandfche 14. Echter mag 'er niet laater dan op den laatften dag geprotesteerd worden. Fan de Inwooners. Eene verregaande trotschheid en Luiheid zijn de hoofdgebreken der Spanjaarden ; welke zelfs de Kun'.ten en Wetenichappen nadeelig worden , door dien zij den ijver der naarftigen ftreminen. De Geleerdheid 111 t gemeen zucht *er onder het .[uk van barbaarschlieid zo fterk', als de Inwooners onder dat der Inquifitie. De Rechtsgeleerdheid en Gefchiedkunde heeft 'er nog eenige vereerers aangetroffen» waar door 'er 22 Hoogefchoolen gevonden worden , onder welke Saragosfaen Salamanca uitmunten. Dat de Koophandel cn Manuf.ictuurcn 'er niet tot hunne voikoomenheid geraaken , komt ook voornamenljjk uit bovengemelde nationale trotschheid. * Zij zijn maatig in fpfjze en drank, bijna onveranderlijk in hunne klccding, maar tevens zeer wraakzuchtig en overfpclig. Regeering en Godsdienst. De Koning van dit Rijk is ge¬ heel Souverain ; en zijn Kroon is tot in de Vrouwelijke linie zelfs erflijk. De Heerfchende Godsdienst is de Roomfche, welke 'er met vuur en zwaard gepredikt wordt. Men noemt den Koning den Katholijken. Zijne Grandes geniete» verlcbeidene Voorrechten, doch de Geestelijke Biechtvaders bcfluuren 'er, 'in 't geheim, zeer veel. De Kerkelijke Regeering is onder 8 Aardsbisfchoppen verdeeld, welke weêr 44 Bisfchoppen onder zich heb. ben. De Spaanfche Krijgsmacht wordt op 70,000 Man gefchat; 'doch de Zeemacht is in aanzien afgenoomen , fchoon met den afgeloopen Oorlog weder vermeerderd zijnde. Men rekent de Vloot gemeenlijk op 30 Oorlogfchepen , bchalven de fregatten en iigter Vaartuigen. Bijzonderheden. Een der aanmerkelijkfte Vcrfchijnfelen in de Natuur, zijnde Bronnen van kooieend Water, welke men op verlcbeidene plaat» len in Spanjen vindt. Men heeft 'er een , 27 Mijlen ten Noorden van St. Jago de Compostella; en te Orenfe in Gallicien is een bron en bad van zulk een heet Watct, dat men 'er niet alleen eijereu , maar zelfs vleescb in kan gaar kookeu .• Ja men broeit 'er het hair der Kalfsvellen in af In Catalonien , nabij Cardona, is een Berg, wiens Aarde even gelijk Meelis; een Fontein, wiens Water rooden Wijn fchtjnt; en Zout van verfchillende kleuren oplevert!. En het kan ons levens als eene Bijzonderheid voorkoomeu, dat men , voor de waarde van 2 Sr. Hollands, in Biscajen, zo veele Oranjenappelen kan koopen, als een Muilezel in (iaat is te ciraagen. Gefchiedenisfe van Spanjen. Men onderfcheidt de Spaanfche Gelchiedenis gemeenlijk in IV Tijdperken, van welke het eerfte L 3 eene  Sö NIEUWE NATUUR-GESCHIED- ■eene-ruimte van 303 Jaaren, dat is van AQ. 409 rot'711 na Chr'ijlus gebuorte , beflaat. Dat dit Land echter lang voor onze Jaartelling hekend en bewoond is geworden , k in men reeds uit de voorgaande befehrijving genoegzaam opmaaken: doch de Gefchiedenisfe der oude Spanjaarden is Zo lang ia 't duister gebleeven , en eindelijk.zo gebrekkelijk voor den dag gebragt, dat het beter is *cr weinig van te zeggen, dan 'er veel Loogens van op tedislchen. De Pltenicié'rs, die groote Zcevaarers der Oudheid, kwamen (zegt men.) reeds veele Eeuwen voor onze tijdrekening in Spanjen. Een grootebrand, in de Bosfchen, welke op de 1'ijreneenl'che Bergen groeiden, zou zulk een rijken» ilroom van gefinolten Zilver, over de omliggende Vlakten uitgeftort hebben, dat het gerucht dienaangaande, zich overal verfpreidde, en den phcenicifche Kooplieden aanzettede, om deze Kust te bezoeken. De Handel welke daar op gevolgt is, voor al met het Eiland cn de^ Stad Gadir, bij de Romeinen Gadez, en heden Cadix genoemd : de Tijrifche en Cariliagenicnfer Oorlogen, met de Romeinen, welke laatile dit Land gedeeltelijk onder hunne heerfchappij bragteu, 2 Eeuwen voorde Geboorte Cliristi: de geheele verovering van dat Gewest, onder de Regeering van Augustus, en de veele tegenkantingen eu moed der Spanjaarden; dit alles wordt tot de oude Gefchicdenisiè, en dus voor den aanvang van het eerfte Tijdperk gerekend. Na dat geheel Spanjen , over de vier Eeuwen lang, onder het beduur der Romeinen gedaan bad, trof het een gelijk noodlot met de meeste Volleen in 't Westen. Van de veele Gernianijche Voikeren we ke toenmaals op het Rooml'che Rijk aanvielen, drongen de Sueven , Wandalen en Alanen in Spanjen ; en deelden het onder elkander. Doch in den Jaare 409, rukte de Koning Ataulph , inct zijne IVestergoihtn op hen in , en nam van de geheele Landftreek , van de Pijreneefche Gebergten tot Barcelona toe, bezit. De volgende Koning ÏValua grondveste in den Jaare 419 dé heerfchappij der Westeigotben nog fterker: en ftrekte zijne verWeringen, tot aan de andere zijde der Pijreneefche Gebergten, lot inG«ü;>»uit, waar door Toulousfe omtrend 90 Jaaren lang hunne Hoofdftad wierdt. Doch in den Jaare 585 vereenigde zich de Westergotben niet de KaloVielen, of zogenaamde rechtgeloovigen; hier door werdt het Christengeloof 'er meer uitgebreid ; de Geestelijkheid verkreeg 'er meerder magt, en dejoodeii werden , ingevolge van dien , ten hevig (feu vervolgt; eu bekeerden zich met den mond, waar door zij onder de Christenen geheel vermengt wierden. Het Tweede Tijdperk begint met Je verwoesting van het AVestergothii'che Rijk in Spanjen door WArabieren; en bevat eeneruimfe v.ui omtrend 3oo Jaaren ; dat is van het Jaar 711 tot 149a. De laatfte Koning der Wes.te.r-j gotheh, namelijk Witiza, liet twee Prinfcn na, weike doorhunnen Vijand RodeiUch van den troon geweerd werden .- die denzelven in hunne plaatle beklom. Hier door oneftonden partijfchap. pen, van welke die der ech'e Prinfcn zich ter hulpe bij de Arabieren wenden, welke bun Leger naar Spanjen zonden; den Troonsoverweldiger hut keven bena nen ; doc.i tegelijk het Westeigottifche Rijk 111 Spanjen deelen eindigen: nadien zij het,als een gewminen Land, voor zich telveu behielden, In tusfchen dichte zekere Prins Pelagios, pit het Komngluk huis lebooren , in den Jaare7l3 , een nieuw Gottiscli Rijk : (iet welk vervolgens, door zijn Stiefzoon Alfonsus, In hél-Jtoirihgrijkie31», voordgezet werdt. Du Rijk Ie-  en HANDELK. ZAK- en REIS.ATLAS. ^ leverde verfcheiden dappere en verstandige Voriten op, onder welke Alfonsus de groote, die 'er van A". 861 tot het jaarr»i2 regeerde, uitmuntte. Twintig Jaaren na hem, maakten zich de Graavcn van CnstUien, of Burgos, onafhanglijk van de Koningen van Leon; zo dat /■] 'ook een nieuw Koningrijk (lichtte, dat echter, in 't vervolg van'tijd, met dat van Leon vereenigt werdt.- wordende FF.r.niNANO , uit den huize van Navarre, de eerde Koning van Castitieu, in het Jaar 1035. Met het welke van tijd tot tijd de overige Koningrijken vere-eniitd, en daar aan'ondergefchikt wierden. De Tijd tier Regeering van Fp.rdinano en Isauella, is een der gewigtigde in dit tijdperk. Niet alleen wierden onder h.n de.'Vabieren , miar tevens de Jooden ten (lerkilen vervolgt; ook hattden zij in het begin hunner regeering, de GewcettHsdwewg, of het affchuwelijke Gerichtshof'der lnquifitie , in hunne Staaten ingevoerd ; welk een eu ander den Roomichen Paus zo aangenaam was , dat hij A°. 1495 aan den gcmclden Ferdinand , den bijnaam van den Catoüeken vereerde, welke naam alle de Koningen van Spanjen, in 't vervolg van lijd , gevoerd hebben. Het Derde Tijdperk behelst iets meer dan 200 Jaaren, beginnende Au. 1492 en eindigende omtrend den Jaare 1700. Het eerfte kenmerkend geval, in dit Tijdbeilek, is de ontdekking van ae nieuwe Waereid, doorGHRisroFFEi. Co~ lu.ubus, een Genuees van geboorte. Deze vlijtige Zeebeploeger, welke van zijn 14de Jaar af, allerhande Zecp.'aatl'en' bezogt; en op zijne reizen, dcSterre-11-, Meet-, Teekcn- en Aardrijkskunde, ;n een hoogen graad , geleerd had; begreep', uit het waaijen der Winden, dat 'ernog land aan de overzijde der Zee moest liggen , het welke eten Ku-epeaaueu geheel onbekend was. Zwanger gaande van een ontwerp , om deze Landen te ontdekken ; hadden hemde Gentieezen en Portugeefen, reeds als een Dwaas afgedagen, om hem daar in behulpzaam te zijn. N,a een Aïtjaarig en aanhoudend Voordel, aan Isabelle , h .niugin van Spanjen, werden hem eindelijk 3 Schepen ro betrouwd, met welke hij uit Andulupen veer. Na eene lange reize , en na herhaalde uitdelleii, nadien zijne reisgenooten hem dwingen wilden, om naar het Vaderland te rug te fcceren; ontdekte zij op den iiden van Wijnmaand 1495 hst lang gezogte Land, bij welke gelegenheid hem zijne reisgenooten ie voc-te vielen ; het weik binnen kort van de Inwooners des Lainis, zijnde met allerhande kleuren gefchil.lerde Menfchen, op eewdex Bahuma-E'danden wooBende, gevolgt wiertlt. De verwondering der Wilden, wegens het zien der Spanjaarden, was buitengemeen; cn geen wonder: de Klecderen en Wapenen waren hen ongewoon; insgelijks de groote Werktuigen, met welke zij waanden, over het Water te zien vliegen ; en de vtiuibraakende Canonnen, die" hen den afl'chieters voor Goden, met donder cn bli.xein gewapend, deedt aanzien : dit alles worp deze onnozele lieden in de uiterfte verbaasdheid, en het hoogde ontzag; het geen zij draks verlooren zouden hebben, indien zij hadden kunnen begrijpen , dat< deze Lieden, zo ver kwaainen,, alleen m.t oogmerk, om huii Land om te wroeten, ter verkrijging van fchatten , welke hen tot Geweldenaars en Roovtrs maakten. De ontdekkingen welke door. Coluaibus gedaan wierden , ken- , merkten voornamelijk de Spaan, fche goudzucht. Üiu dit onderaards Metaal in ruimte aanteuefl'en, zeilden bij, met zijne Reis-: üenooten, het groutfle, feboo»ite en gewiede van ade deki-, lau-  88 NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- landen voorbij, welk de Spanjaarden nog in America bezitten , namelijk Cuba; nadien hij van een ander Eiland daar omtrend hoorde fpreeken, dat veel Goud inhield. Dit bereikte hij eindelijk , en noemde het Wspaniola, of EspagnoUt, wiens Hoofdftad St. Domingo is: alwaar hij dus ook de eerfte Spaanfche Volkplanting oprichtte ; en eene Vesting opwierp , tot welke hem de Inwooncren des Lands zelfs behulpzaam waren. Na bet genoegen van zijnen Vorst, en de bewondering van zijne Natie , bij zijne terugkomst in Spanjen ondervonden te hebben ; ontdekte hij, op zijne tweede reize , de Caribifche Eilanden , Def.derada, Dominica, Guadaloufe, Antigoa, Porto Rico, en meer andere, welke thans onder verfcheidene Natiën verdeeld zijn. Daar de Spanjaarden alleen om iet Goud en Zilver deze banden betraden; en dit alles op kosten, cn door de handen der Inwooneren wilde genieten, zo mishandelde zij dit vreedzaam Volk zodanig, dat het zich noodzaaklijk tegen hen moest verzetten. Hier door werdt Columhus , anders een mensch van goede denkbeelden voorzien, genoodzaakt, om menfehen, die hem en de_ zijnen wel ontvangen en onthaald hadden, te beöorlogen. Daar hij nu niet veel meet dan 200 Spanjaarden , tegen veele duizenden indiaanen kon aanvoeren, bediende hij zich — en hier moet men de oogen van die fchandelijke Teoneelen afwenden — ook van 20 groote Honden, welke den aanval der Spanjaarden op de verfchrikkelijkfte wijze onderfteundcn. De ongelukkige Inwooners welke hun Vaderland en leeven , tegen geweldige Vreemdelingen verdeedigele, wierden gedeeltelijk vermoord , en de overige gedwongen , om hunne Christelijke overwinnaars, op bepaalde tijden, eene ontzaglijke menigte Goud en Kaïoeu teleeveren. — Wie zijn in deze gefchiedenis de Barbaaren geweest? —— Na nog verfcheideue Landen Ontdekten gewonnen ; na in boeijen gevang'liik naar Spanjen gebragt, doch aanftonds aldaar weêr vrij verklaard te zijn ; ontfloeg de dood dezen grooten man van zijnen dienst, welke hij in dén jaare 1506 nederleidde. De ondankbaarheid der Spanjaarden was zo groot wegens hem, dat men 7 Jaaren laater, aan zeker Florenüjnsch Edelman, namelijk Amerigo Vespucci, toeliet, het nieuw ontdekte, of vierde Waerelddeel naar zich te noemen, daar hij het vaste Land van America alleen op het fpoor van Columrus , eu gemelde 7 Jaar laater ontdekt had. Onder gemelden Ferjhnand, werdt ook bet Koningrijk Napels ; een gedeelte van Africa, en half Navarra aan de Spaanfche Kroon gehegt, in den Jaare 1512. Ook veroverde, na zijnen dood, de Kardinaal XiMENEs.Czijngrootfte Staatsdienaar en Voogt over de Aartshertog KareO de Vesting Oran, na den ouderdom van 73 Jaaren bereikt te hebben: voor welke en anderen daaden Hij, even als Columhus , vervolaens van zijn Vorst Karbl den Kien , van alle zijne ambten ontzet werdt; het welk hem de Spaanfche Grandes, zijne Vijanden , in't geheim berokkend hadden. Karel dc Ifte, naderhand, A". 1519 , ook Keizer van Duitschland geworden zijnde , onder den naam van Karel den Vijfden, raakte A". 1521 in Oorlog met Vrankrijk , welke hij een einde deedt neemen ; door Franciscus den Iften, Koning van Vrankrijk, gevangen te maaken, cn denzelven naar Madrid te doen voeren. Tweemaal floeg hij de Turkfche Zceroovers in Africa, en boezemde zijne Nat'e zo veel moed en Krijgskunde in, dat hij den roem had , van verfcheideue bekwaame Veldoverftén onder zich te hebben , van welke Pescara, en de Her-  en HANDELK. ZAK- en REIS-ATLAS. 89 Hertog van Alba de voornaamdte waren. Zij hielpen de Duitfchers en Italiaatieii, Rome veroveren; doch bandeklehei wreedst in deze Stad van hunnen Geestelijken Vader , dien zij altijd aankleefden : doch dien dcDuitfchers gedeeltelijk de gehoorzaamheid ontzegd hadden. Zekerlijk was de gierige'Roofzucht hier weder de oorzaak van. Het uitbreiden der magt van den Koning van Spanjen, ging vergezeld door eene ontdekking van het Koningrijk Mexico; het welk vervolgens door Hernanöo Cortez werdt ingenomen: wordende hij A". 1519 vanMoNTBzuma , de toenmaalige Keizer van dat Rijk, met alle onderwerping ontvangen. Ook ontdekte een Portugeesch Edelman , in Spaanfchen dienst, namelijk FeroiNano Magellam , irt den Jaare l«2i de na hem genoemde Zeeengte, of Straat van Magellanas, door welke hij vervolgens de Ladrones of Dieven Eilanden, als mede de PhUippijnfche Eilanden , op zijnen togt ontmoette: er daar door de Spaanfche Zeevaar Uitbreidde. Hier bij kwam noj de verovering van Peru en Clult bij welke Franciscus Pizarro een voornaam Veldheer, doch di in zijn Jeugd Zwijnen gehoed had uitmuntte. Deze, fchoon hij me eens leezen kon, Richtte daa een bekwaame Hoofdftad, welk hij Ciudadde los Retjes (deStw der Koningen) noemde; doch ui meer onder den naam van Lima bt kend is , en voor ruim 40 Jaaren door eene Aardbeeving verwoes wierdt. Pizarro zelfs wierc a°. 1541. wegens zijne ftren| en onrechtvaardigheid, als Stac bouder van Pent, vermoordt. Door alle deze ontdekkinge werdt Spanjen rijk en beroemd en hier toe- liep alles bijna z: men. De Bergwerken of Mijne van Mexico , inzonderheid die va Potoft in Peru, leverden hen 01 noemelijke Schatten. Nieuw Spm j-eu gaf beo Cochenille , «en zek Wormpjen, uit welk een uitmuntende Putp'r en Scharlaken Verw bereid wórdt. De Americaanfche Eilanden, vooral Cuatimala in Mexico, leerden hen eene fchoone blaauwe Verw, uit de Indigo plant bereiden : daar de Zuidelijke Provintie Carracas, door hetvoordbrengen van den Cacaoboon , hen in (iaat (lelde, om Chocolaat té maaken. En om bij alle de'/e Produftcri, ter koestering der weelde, nog een ander Produél, ter wedervérkrijgihg der gezondheid te noemen', zo denke men flegts om de Qtiinquina óf Koortsbast, welke van zommige Boometl in Peru gefchild wordende, daarom de Peruvianifche bast genoemt wordt; en wieiis gebruik Overal in Europa is door gedrongen. De opvolger van KaRki. den Vden , namelijk zijn Zoon Philips de tweede, was geenzins zo gelukkig in zijne Staatzuchtige ondei'neemingen, nadien hij er geene mindere trotschheid, dan wrecdaartighefd bij voegde. Door dezen verloor hij het bewind over de Nederlandfche Provintien, wiens Edelen A°. 1566, zijne ; verregaande domheid , 111 het be' nemen der VaderlandfcheVrijheid, ' te keer «ingen. En fchoon bij ra laater tijd zich meester van Portugal wist te maaken, kon hij • echter, met een ontzaglijk Leger, '■ onder den bloeddordigen AlbA > naar Nederland gezonden , uwar 1 zeer weinig, ten opzichte va» > zijn oogmerk uitvoeren, terwijl '. een zijner opvolgers, na een 8* . laarigen Oorlog, de Nederlaiidet ren voor een vrij cn onaf hanglijk t Volk A°. 164S moest vevklaaren» . Onder het beduur van Philips - der IHden werden de Mooren uu Spanjen verdreeven ; terwijl dc 1 Regeering uit het buts vanOos- tenrnk, bij de Spanjaarden een : e "de nam, bij den dood van Pma 1 ips den IVden , welke in den n tnre ió6s overleedt.' 3 Het M Tijdperk der Spar-,,. ■. fche Gefcliiederfisfe begint in«t r den aaovanj dezer Eeuwa, n«M  go- NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- njelijk A°. troi, wanneer het gedachte van liet huis van Oostenrijk, den Spaanfchen Troon moen verbaten, voor dat van den Huize van Bourbon. De OorJog, welke men de Spaanfche Succesfte Oorlog, of Erfopvnlgings krijg genoemd heeft, fchudde niet enkel dat Koningrijk, maar ook Duitschland, de Nederlanden, cn vooral Italien; en wierd ter Zee ook tot andere Waerelddeelen overgevoerd. De Jongde Zoon van den Keizer Leopold , welke zich Karel de lilde , Koning van Spanjen noemde, kwam met een aanmerkelijke Zeemacht naar Spanjen, wordende tegens Philips vau Bourbon ondcrfleund, door de meeste Duitfche Rijksflenden , Engeland , de Nederlanden , Portugal en Savooijen; en zou met deze helpers zekerlijk den troon beklommen hebben, indien hij A°. 1711 Keizer van Duitschland geworden zijnde, geen te grooten invloed op geheel Europa, en deszelfs beduur gekreegen had. Men maakte derhalven , in den Jaare 1713, te Utrechtsen Vreedctraéhat ,door het welk Philips , op den Spaanfchen troon bevestigd, doch tevens genoodzaakt werdt, alle rechten en aanfpraaken neder ie leggen , welke hij, als een Prins uit het buis van Bourbon, teeeuipen tijde op het Franfche Rijk jconde verkrijgen. [Jij regeeide ook, ender den naam van Phiiippüs den Vden, het SpaanfcheKijk, tot het Jaari724, wanneer hij de Regeering, m zijn 41de Jaar, uit hoofde van zijn ■ziekhjk gedel, nederieidde ,• en de Kroon aan zijnen 17 Jaarigcn Zoon Lodewijk overdroeg , welke dien echter maar 6 Maanden droeg, dellende de dood van den Jongen Vorst, het bewind weder in handen van den Vader, die het met zijne EchtgenooteELiSAbeth , Princes van Panna, en haare Staatsdienaars deelden, tot in den Jaare 1746, wanneer hij dezer Waereid overleed. De_tegenwoordige Koning van Spanjen, Karel de lilde, de ouddcZoon uit den tweeden Echt van Philips den Vden , was verfcheideue Jaaren Könms van de beide SHilten. Hij verklaarde zijn oudden Zoon , welke heden reeds dood is , voor onbekwaam tot de Regecring, nadien hij 'ergeeu verdand genoeg toe had: en benoemde de tweede, namelijk Prins Karel , tot Prins van Asturien, of opvolger in zijne plaatfe, en de derde, of Prins Ferdinaxd , werdt Koning van Sicilien. Toen zijn Stiefbroeder dierf, wierd Vrankrijk, in een ongelukkigcn Oorlog met Engeland ingewikkeld ; het welk aanleiding gaf, tot het Familie Verbond van het huis van Bourbon, liet welk Au. !7 S Theodoricus, of Theodoredus . . 7,Q. 4^1 6" Thurismundus , zijn Zoon . . l-,t|„ „ ït» 7j'l HEODORrcus.de II. vermoordt zijnBrocder S 4ÓS 9 Evaricus,Schriftelijke VVetgeever der Got-g ' 8,1 J M I,tl,en s- 4c6 r 117 5 4s? jo Ai.ARicus, Zoon van Evamcos . . «'Tgi'w 33 ^ 507 uIGesalaricus, oudlle Zoon van Evaricus o»: "I 1 " 'sió 12 thkodoricus | !,5 Ifc 13 Amalauicus , zijn Dochters Zoon . 4 Sisebutus, een geleerd Vorst • • 612 9 wzi cs| reccaredus de Ilde , 621 | \ 621 B6"| suusthela . . . . .3 Ó2I }SjIO | Ö3T 27 SISENANDUS . . . . • ra-'0^! 2,1 5 s8 Suinthela de Ilde .... g. 636 ~ 4 „'.640 29 1'ULCA, Of FüLGA .... 2.1*5+0 ra 2 g 642 30 CLINID.vs VlNTRIA, Of CHINDAStUNTHUS . o 642 jg 7 3, 049 31 RiCHESUINDUS . . ' . • S. 649 S 23 " 072 32 Wamba, ging vervolgens ineen Klooster tg 672 g. 8 33 Ervigius, door Wamba benoemd . • . |°8o 7 '087 *4 Egica, of Egega .... 1687 15 7°t 35 Vitisa, eert een goed, daarna een liegt Vorst 701 9 710 gtflRODRIGO, ofllUDERICUS . . , 17'° 3 1 • TWEEDE LINIE. Swabifcke Koningen, A°. Jaaren A". llORMEWCCT 4°9 321 440 2IRechila ..•.•«£ \% l\ lf6 3 RechiamüS . . . • • S 447 9 4?. 4 MALDIAS . . - - • O. 450 g, o ^ pFRUMARIUS .... . . . «: 6 KemISMUNDUS n 4«i g J> 3, I THEODEMUNDUS . , . f - g, " Vg 7 theooemirus i . • • g 50ö i 3 fc'MlRON . . . • • g 13 o. 5'Eburicus fsJ . ioIAndeca ■ 5 Deze laatfte, een Tijran zijnde, werdt door Leovicildus, Koning der West-Gothen, aait zich onderworpen. DERDE LINIE. Laatjte woningen van vfunjcn. AQ, Jaaren AS. rlFERDiNAMous de Ven Isabella, Aangekomen 14741 30 ïsn "I Philippus dc Ifte, Aartshertog van Oostenrijk 1504 2 1506 3 Karel de Ille of Karel deVdesKeizer,itaat ai 1516 39 1558 iiPHiLiPPUsdelIde . ■ ' .- • W 1555|_43 Ij9* ^ Philippus Jelüde .... gij i<&&\ £,23 o, iösi ó' piiiLirpas de IVde . . • • = 1621 1700 è'PHimrrs de Vde, legt de Kroon neder . c_ 1700 ~ 24 «jiLonEwijK de Ifte . 3 1724 — 1724 •ï->:pnn.ippu<. de Vde, regeert ten tweedemaale W 1724 22 1740 rt'Ferdinand de Vide • g !74 1. Maris, een groote Stad, op een hoogte. 2. Majeurc, een kleine Stad. 3. Sab/e, een dito. 4. Mortagne, een kleine Stad, in welke men veel Linnen weeft.' VI. V%n Anjou, waar in ï. Angers, eene groote welbewoonde Stad; daar men goede jilanufafluuren maakt. 2. Saumur, een beroemde Stad, door dc Hoögefchoóle der Hugenoten. VII. Van Poitou, waar ui 1. Portiers, de grootfte Stad naa Parijs, doch flegt bebouwd , hebbende een oud SlotenHoogefcherol, door Karel VII, in den Jaare 1431 geftiebt. 2. Niori-, eene redelijke Koopftad. 3. Richelieü, een aartig plaatsjen, door den bekenden Kardinaal, en Staatsbediende RiChEeieu aangelegt. "'. ..". K/ 4. Ltudon, een kleine Stad, hebbende nog veele Gereformeerden. VIII. Van Aunis, waar in 1. Rechelle, een middenmaatige en wel bebouwde Stad , aan Zee: met een gewigtige Vesting,.en fchoone Haven. Zij was eertijds de voornaamfte verplijfplaats o*r Hugenootcn , doch Lodewijk de XIHde veroverde haar in den Jaare 1628. ï. Rochefort, een nieuwe en re8 NIEUWE NATUUR-, GESCHIED. Van Bretagne. Dit Landfchap is een half Eiland, liggende aan het eind van *t Kanaal; en werdt in oude tijden Armorica geheeten. Wanneer in 't Jaar 44.9 en 450 de Britten Hit' Engeland hier aan land (lapten, veranderde het van naam, en werdt klein Bretagne, (Brittania minor') genoemt. Des. zelfs lengte worde op 35 en de breedte bp 25 Duitfche Mijlen gerekend. (Iet Land leverJ Koorn, Boom en Aardvruchten ; alsook Hennip en Vlas op ; men heeft 'er goede Paarden , Wildbraad en Visch, doch vooral Boter, die overal verzonden wordt. De Inwooners zijn goede Zeelieden. Men heeft 'er de volgende voorname Steden en Plaatfen. 1. Rennes, de Hoofdflad van het geheele Landfchap, aan de Rivier Vilaine, gelegen. Zij is groot en Volkrijk, hebbende een Parlement, dat bet geheele Landfchap beheerd. 2. Nantes, de voornaamfte Stad van het ganfche Land, gelegen aan de Loire; zijnde oud, groot, fterk bewoond , en van een "itgebrciden Koophandel voorzien. Deze Stad is in degefchiedenisl'e bekend,door het zogenaamd Edict, waarbij Hendrik de IVde, met duureneede, aan de Hugenooten, in't Jaar 1598, Vrijheid van Godsdienst-oefening beloofde, welk Edict bijna 100 Jaar daarna, A°. 1695, door Lodewyk de XIVde weer herroepen en vernietigt wierdt. 3. Gerande, een kleine Stad, waar in veel Zout gemaakt wordt. " 4. St. Malo, een rijke KoopRad en fterke Vesting, op een Rots aan Zee gelegen. De Haven is voor een groote Vloot gefebikt, doch het inkoomen is gevaarlijk ; doorde veele Steenkiippcn. In het Jaar 1695 bragten 'er de Engclfchen een wonderbaar Vuurtuig voor, bij welks fpringen , de meeste Huizen befehadigt wierden. 5. Morlaix, een kleine Kooöftad, met een goede Haven. 6. Vannes, een goede Haven, ftad. 7. Port Louis, eertijds Ulavet genoemd. Zij werdt door Lodewyk de XHIde verderkt. 8. Oriënt, een kleine Plaats nevens een fchoone Haven , alwaar de Westindifche Compagnie is aangeleat. 9. QjtimperCorentin, een volkrijke en wel gebouwde Koopltad. 10. Erest, een groote en redelijk wel gebouwde Koopftad , op een Heuvel aan Zee gelegen. De Haven heeft baars gelijken in Vrankrijk niet, wordende door een welvoorzien en fterk Slot, op een Rots (laande , befchermJ. Omtrend de Kusten liggen de Eilanden Bel/ijle en Qjiesfant welke van Rotfen omringt zijn. Van Normandien. Dit uitgeflrekte Landfchap ligt aan 't Kanaal, en Ifeeft goede Weiden, fchoone Vruchten, en een overvloed van Visch. Het werdt in otida tijden Nuislria genoemd , doch werdt, bij den aankomst der Noormannen, uit Noorwegen en Zweden, in de Xde Eeuw. Normandijen geheeten. Daar op werdt bet een Hertog, dom, cn de Noormannen bewoonden het als een Leen , van de Franfche Kroon. Het is 40 Duitfche Mijlen lang en 20 breed , wordende in twee bijzondere Gouvernementen gedeeld, als I, Van NoRmandyen , waarin 1. Rouan, een der grootfte en aanz'ienlijkfte Kooplieden van geheel Vrankrijk, liggende aan de Seine. Zij is wel bebouwd; heeft breede Straaten ; als mede een Aartsbisfchop ; en is. door het noodlot van dc Maagd van Orleans, in de Gel'chiedenisfe vooral bekend. 2. Dieppe , een verfterkte Stad met een goede Haven. In den Jaare 1694 werdt deze Stad, doei  en JELANDELK. ZAK- en REIS-ATLAS. 90 door de Engelfchen en Hollanders fterk befchooten. 3. Caudebec, een kleine Kooplfad. 4. Evreux, een klein Plaatsjen. 5. Lifieux , een fraaij Steedjen , mèr goeJe Fabrijken. 6. Caen, een beroemde Koopfiad, met een Hoogefciioo.1, en een fterk Slot. 7. Baijcux, een kleine Stad, 8. Cherbourg, een goede Stad, aan Zee gelegen. 9. Arranches , een Stad , die op een Berg ligt. ©ver eu bij de Kust van Normandijen , liggen de Eilanden Jerjfeij en Guernfeij, welke den Engelfchen toebehooren. ïL Van Havre de Grace , Waar in 1. Havrc de Grace, een fraaije cn fterke Stad , aan den mond van de Seine, hebbende een Citadel; benevens een groote Haven, in welke 2000 Schepen kunnen liggen. . , 2. Harfleur, een kleine Stad mee een Haven. Van Picardijen. Dit Landfchap ligt ook aan het Kanaal, hebbende 30 Mijlen .in de lengte, en 20 in de breedte.. Het beflaat uit vlakke Velden, welke Koorn en audere Vruchten opleveren, waarom het de Broodkamer van Parijs genoemd wordt. D-- Inwooners zijn goede Soldaten ; vrolijke gasten, tnaar tevens ongemeen koppig. Het heeft; de volgende Steden. I. elmiens, de Hoofdftad, aan de Rivier de Sonune, zijnde groot, welgebouwd en fterk. Zij heeft een Hoogcfchool; een uitmuntende Domkerk, die, men zegt, de Parijsfche te overtreffen ; en goede Fabrijken. . 2. St. Qjüutin , een goeie Vesting , in de Gefchiedenis bekend, door den flag, welke 'er, ten 11adeele der Fraufchcn en Spaanleken, A°. 1557geflagenwierdt. 3. Guife, een klein Stadjen, dat den tijtel van Hertogdom heeft. 4- Peronne, een vaste Stad, tusfchen de Moerasfen in liggende. 5. Abbeville, een groote en fchoone Stad, a'ni de Somme, in een aangenaam Gewest. 6. Boulogne, een fchoone en welgebouwde Koopftad, met een goede Haven. 7. Ardres, een fterke Stad, in. ecu Moerasfig Gewest. 8. Calaist, een gewigtige Vesting, met een treffelijke Haven, aan de Zeeë'ngte, tusfchen Engeland en Vrankrijk; welke Pas. de Calais genoemd wordt en maar 7 Duitfche Mijlen breedt is. Zij heeft een aanzienlijken Koophandel en een goed Magazijn. De Engelfchen zijn 'er2ii Jaar meester van geweest , tot den Jaare 1558, wanneer de Stad aan de Franfch.cn overging. Van Gujenne.. Dit Landfchap, voorheen Aqttt.' tanien genoemd, ligt aan den Voet der Pijrencefche Bergen, zijnde zeer Vruchtbaar, in Koorn , Wijn en Tabak. Het is in de lengte cm in de breedte 50 Duitfche Mjlen. En wordt in Vier Bijzondere Gouvernementen verdeeld; als I. Van Gujenne eu Gascogne, waar ia 1. Bourdeaux, de Hoofdftad van; het ganfche Landfchap, aan de,, Garonne. Zij is grooten welgebouwd , drijvende een aanmrikelijken Handel, vooriil in Wijnen. Zij heeft een Hoogefchooi, eén Aardsbisfchop, een Parlement,' een fterk Kasteel en e^n goede,. Haven. 2. Btaiie, een kleine Stad aaa de Garonne. 3. Libourue, een'aarttg Steedjen. 4. Perigueux, een tamelijkgroo» te stad. 5. Agcn, een groote en volkrijke Stad, aan de Garonne. ü. 2. 6. At-  loo NIEUWE NATUUR-, GESCHIED. 6. Aignillon, een Stadje*, met ■een goeden Koophandel. 7. Cahors, een Stad, op, eene hoogte liggende 8. Montauian, eene aanzienlijke Stad, vooral beltend geworden , door de Religieoorlogen. 9. Rodez, een middenrnaatige Stad, op een Heuvel. 10. Auch, de Hoofdftad van Gascogne, op een hoogte liggende. 11. Bajonne, een groote en welgefterkte' Stad_, en grensvesting tegen Spanjen ; hebbende een aanmefkelijken Koophandel; •n een goede Haven. 12. Dax, een kleine Stad, met («en fterk Slot. 1 13. Condom, een klein Steedjen. 14. Bazas, een kleine Stad op een Berg. ' II. Van Navarre en Bean, wait in, t. Pati, de Hoofdftad, alwaar ije Koningen van Navarre, te vodren hun Zetel hielden. 2. St. Pa/ais, eeu kleine Stad op een hoogte. 3. St. Jean Pie de Rort, een Steedjcn , nevens een Citadel. 4. Oferon, een fraaij Ifcpopftadjtn. III. Van Saintogne enANGouvois , waar in ' 1. Saintes, de Hoofdftad, die Hein , maar beroemd is, 2. Pons, een aartige Stad, op, epp Heuvel. 3. St, Jeand'Angelij, een kleine Stad, welke haare Vestingwerken in de Religieoorlogen ye'rlooren heeft. 4. Angoulesme, een aanzienlij ke Stad, op een Berg. 5. Coignac, eeii Stad, waar de beste Brandewijn geftookt wi«dt. IV. Van Limosin, waar in 1. Limoges, de Höofdftad, welke in een ilegten itaat is. 'a. Talie, een kleine Stad. 3. furenne, e^n aartig Plaatsjen, zijnde de Hoofdftad vari eeu Giaaffchap dat door den grooten Jfljrenns beroend' is geworden. Van hanguedoc. Dit is een groot Landfchap, aan de Middcnlandfche Zee gelagen , zijnde vol Bergen; doch brengt echter Koorn, Wijn en andere Vruchten voord. Julius, Cïsar heeft het Gallia Narbonen' fis genoemd; en wanneer het, bij het afneemen der Roomfche magt, onder die der Gotten, raakten; werdt het Vifigolhiagenoemd, welk Koningrijk, inden tijd van Karel Martel geheel werdt uitgeroeid. Het heeft 50 Duitfche Mijlen in de lengte, en 20 in de breedte. Wordende in 3 bijzondere Gouvernementen gedeeld , als I, Van Languedoc . waar in 1. Touloufe, aan de Garonne, zijnde de Hoofdftad,en in rang volgende op Parijs en Lion. Zij heeft een Hu.ogefchool, een Aardsbisfchop, en een Parlement, en rijke Inwoonders. De Regeering heeft zich, onlangs, in de Gefphiedenisfe doen brandtekenen ,. door het fchreeuwend onrecht aan hun Medeburger, Jean Calas, en de Sirven gepleégt. 2. Albij, een ' middenrnaatige Stad, van welke de Albigenfen hunnen naam verkreegen hebben. 3. Lavaur, een klein Steedjen, vooral door de Religieoorlogen bekend geworden. " 4. Gastclnandari, eene kleine Stad. 5. Mirepoix , een aartig Steedjen. . Alcr, een Stad aan de Pijreneefche Gebergten. 7. Carcasfone, een oude Stad, met een fterk Slot. 8. Narbonne, een verfterkte Kpópftad. 9. Beziers, een groote Stad, in éeri fchoon Gewest. 10. Agde, een kleine Koopftad. ii. Montpellier, een (ie:ka, groote en fchoone Stad aan Zee, Hebbende esn lloogffchool, en eene beroemde Faculteit van Geneeskunde. ij,. Uoniaulin. wel eer de Hoofd-  ïn HANDELK. REIS- en ZAK-ATLAS. ioi Hooidvesting der Hugenoaten. 13. Frontfgnac, een kleine Stad, beroemd door haare Wijnen. ja. Nimes, een groote Stad, zijnde met Wijnbergen en fchoone Velden omringt. 15. Beaucaine, een Steedjen aan de Rhone. 16. Ufez, een kleine Stad, met Bergen omtingt. 17. Alez, een groote Stad, drijvende een goeden Zijde handel- i3. Mende, een Stad op een Berg. 19. Viviers, een kleine Stad. 20. Pui, een goede Stad. behoorende aan den Bisfchop , welke zich daar bevindt. _ II. Van Foix, waar in 1. Foix, een kleine Stad met een Slot. 2. Pamiers, een kleine Stad, in de Religieoorlogen bekend. III. Van Rousillon , waar in 1. Perpignan, een van de fterk- fle Vestingen in Europa, meteen Citadel. De Stad ligt drie Mijlen van Zee, hebbende een Hoogefchool en een Bisfchop. • 2. Caliure, een kleine Stad aan de Zee. 3. Bellegarde, een geregelde Vestinc. ' 4. Ville Franche, een kleine Stad met een Slot. Van Prove nee. Dit Gouvernement is zeer oud, eji een gedeelte van Gallia Narbonenfis , Celtia Braecata , en Ligatia geweest. Het ligt aan de Middelandfche Zee, hebbende omtrend 36 Mijlen in de lengte en 20 in de breedte. Het heett een goeden Koophandel en is zeer Vruchtbaar in Fruiten, cn Wijnen. Het had eertijds zijn eigen Graven uit bet huis van Am'ou, welke ook Koningen van Napals ■waren; doch in 't Jaar 1481 is die Land met de Kroon vereenigt, Het heeft de volgende Steden : 1, Aix, de Heo.ditad yan dn Landfchap ; zijnde fterk , fchoon en fierlijk gebouwd, hebbende een Aartsbisfchop en een Parlement. 2. Pertuis, een kleine Stad, in een Vruchtbaar Gewest. ■ 3. Aries, een oude, groote en welbewoonde Stad, aa'i de Rhone; hebbende verfcheidene Room. fche Oudheden. 4. Marfeille, een voornaame Koopftad aan de Zee., hebbende e'en uitmuntend Magazijn en een Haven, die met een keten kan afgefloten worden. 5. Briguoles, een aanzienlijke Stad , in een fchoon Gewest. 6. Toulon, een groote Stadaan de Zee ; zijnde zeer fterk, en met een voortreffelijke Haven , en Magazijn voorzien, 7. Frejus, een verfterkte Stad, alwaar de beroemde Flkurij Bisfchop geweest is, 8. Grasje, een aanzienlijke Stad, in een fchoon Gewest. 9. Antibes, een kleine Stad met een Haven. 10. Mouticrs, een middenrnaatige Stad. 11. Digne, een oude Stad, aan den Voet van het Gebergte ge. legen. 12. Sisleron, een kleine Stad met een Citadel. In dit Landfchap heeftde Paus . de volgende plaatfen: 1. Het gebied van Avignon, het geen Koningin Johanna , aan den Roonifchen Stoel verkogt beeft. De Stad Avignon, aan fle Rhone gelegen, is in een flegtêus toelrand. Van het Jaar 1305 tot 1377 hebben 'er VI Paufen hun verblijf gehad. 2. Het Graaffchap Venaif.n, het welk Koning Puiuppus , de dappere, aan den Pauji heelt overjjegeeven. De Eilanden, dip omftretks Pruvence liggen , zijn dc Wenfche , Porqueroles, Portecroz, en Le-' vant; als mede de Leiinifche Eilanden , St. Marguerite en St. Honorat. Var.  ios NIEUWE NATUUR-GESCHIED- Van Dtuphine. Dit Landfchap , dat aan de Italiaanfche Grenzen , bij de Rhone list, beeft in oude tijden alroos zijn eigene Heerengehad , welke ïich niet anders dan Dauphins (Delphines) noemden. Maar in het Jaar 1343 kwam deze Provintie, door een bijzonder geval, aan de Franfche Kroon. De Jaatffe Dauphin, Honoratus de 11de fpeelde met zijn tweejaarig Zoontjen, en het het uit een Venfler vallen en verdrinken ; en naardien hij geen Erfgenaamen had, vermaakte hij alle zijne bezittingen aan Vrankrijk , die de Kroonprins 'er altoos Dauphin naar heet. Het Land is mees- " tendeels Bergachtig, maar brengt toch Wijn, Olijven, Zout en Zijde, ais ook veel Wild voord. Men fielt deszelfs lengte en breedte op 3oDuitfche Mijlen : bevattende de volgende Steden. 1. Grenóble (Gralianopolis) de Hoofdftad van het geheele Land , zijnde oud en fterk. Zij ontleend haaren naam van Keizer Gr.ytiaNus , die A°. 383 in het Land verflagen wierdt. Zij heeft een Parlement, een Hoogefchool en een Bisfchofv 2. Briancon, een kleine Stad. 3. Smbrun, een oude en groote Stad, aan het hangen eenes Bergs. Het Paleis is het voornaamfte Gebouw. 4. Vicnne, een groote eu oude Stad, aan deRhone, welke in den tijd der Romeinen zeer beroemd was: thans een Aartsbisfchop beeft, en verfcheideue Yzerfabrijkcn. 5. Romans, een Koopftad. 6. Valence, een aartig Plaatsjen. 7. O-range, een Prinsdom, zijnde het Stamhuis dor p/infen van Oranjen. Lodewïk de .XI Vde trok bet, na den dood van den Engelfchen Koning Willem de lilde, Prins van Oranje», aan zich'; en Looewvk ue XVda Van fchonk het aan de Prinfen van Conthij. De Hoofdftad Orange is oud-, en heeft veele RomeinfcUe. Oudheden. Van Bourgogne. Dit Landfchap heeft eene uitneeinemie Vruchtbaarheid, aan Wijn en Koorn. Het heeft verfchillende Beftuurders gehad, doch de eerfte Burgundiers, welke 'er A'\ 413 kwamen , waren van de Gotten of IVenden uit Porai,;-««afkomftig. Deze Richten 'ep een Koningrijk, dat vervolgens door Graaven befluurtwerdt, zo dat het door Maria van Burgundien, aan Keizer Maximiliaan den Iften, en vervolgens aan de Spaanfche Koningen kwam, tot het A". 1674 door de Franfchen veroverd , en bij bet fluiten van den Nijmeegfchen Vreede, inden Jaare 11579 door dezelve behouden wierdt. Men heeft 'er de volgende Steden ; 1. Dijon, de Hoofdftad van het geheele Land , hebbende een Academie der Wetenfchappen. De plaats is groot, fchoon en weibevolkt. 2. Baune, een verfterkte Stad welke goede Wijn leverd. 3. Chatiiilon, een kleine Stad san de Seine. Had' /l"Xerre'ee" taRieIijkeKoop.' 5. Autun, een oude Stad met een Slot; hebbende nog verfcheitlen Romeinfche Oudheden. 6. Chalon fur Seine , eeu Stad met een Citadel. 7. Bourg, een aartig Steedjen. 8. Belleij, een Stad tusfchen twee fchoone Heuvelen. 9. Gex, een kleine Stad aan de ZeevanGenere. InhctLandfchap van dien naam, had de bekende Voi.talre zijne Hcerlijkiieid, of wooiiplaatlè Tverneij. Het vrije Vorltendom Dombes , ivelke Trevoux tot Hoofdftad beeft, is mede in het Gouvernement van Dauphins gelegen.  en HANDELK. ZAK- en REIS-ATLAS. .03 Van Champagne. Dit Landfchap beflaat uit eene Vlakte, welke van Bergen in gefloten is, zijnde50Duitfche Mijlen lang en 30 breedt; liggende agter Lotteringen. Het ontleend zijnen naam van de fchoone en Vruchtbaare Velden, welken 'er in gevonden worden. Het had voorheen zijne eigene Graaven, doch is zedert 1335 , met de Kroon vercenigt. De Champagne fVijn is genoeg bekend, ook groeit 'er het Koorn , en verfcheidene Aardvruchten, tierig op. Men heeft 'er de volgende Steden. ï. Troijes, de Hoofdftad, liggende aan de Seine , en hebbende een aanmerkelijken Koophandel. Van deze Stad heeft het Fransch Gewigt, of de Ponden Trois, zijnen naam' verkreegen. 2. Chalonsfur Marne, een volkrijke, groote, en fchoone Stad, aan de Marne , met gosde Manufa&uuristen. Nabij deze plaats, wierdt Attila, Koning der Hunnen , in 't .Jaar 451 geflagen , wanneer hij, met een groot Leger in Vrankrijk wilde dringen. 3. lieims, een fchoone Stad, met heerlijke Gebouwen en breede Straaten. Zij heeft een Aartsbisfehop, welke de eerfte Hertog en Pair van Vrankrijk is , en de Koningen van Vrankrijk, te Reims, moet Kroonen. Haar Hoogefchool is 111 den Jaate 1560 gefticht. 4. Rocroij, een Vesting, is door een Veldflag berucht geworden. 5. Charleyille, een aartig Stadjen. 6. Clermont, een kleine Stad. 7. Joinyille, een Stad aan de Marne. 8. Langnes, een Stad aan de Grenzen van Lotteringen. 9. Chaumont, een SiaJ op eeu Berg. 10. Sens. een Stad mes een Aartsbisicliop. It. Meanx, een tamelijk goede Koopftad. 12. Sedan, een fterke Stad aan de Maas , behoorende eertijds den Hertog van Bouillon.- hebbende voorheen ook een beroemde Hogefchoole der Hugenooten. Van La Franche Com'ce. Het Graaffchap Burgundien , het geen door de Duitfchers, in onderfcheiding van het Hertogdom van dien naam, Opptr-Burgundien, maar gemeenlijk Franche Comte genoemd wor.lt, beftaat meest «it Bergen en Vlakten, welke niet alleen Koorn en IVijn, maar ook goed Yzer, Koper eu Zilver voordbrengen. Het was voorheen een gedeelte van het Burgundifche Rijk, tot dat 'I.odewyk deXIVde, het rrjet de Wapenen veroverde, en het volgens den Nijmeegfchen Vreede van 1C-0, voorzich behield. Deszelfs lengte bedraagt 30 en de breedte 20 'Duitfche Mijlen. Men viudt 'er de volgende Steden: 1. Befancon , de Hoofdftad, aan de Doux gelegen, zijnde groot fchoon en Volkrijk , hebbende een Aartsbisfchop en een Parlement ; als mede een beroemd Hoogefchool. 2. Dole, mede aan de Doux, zijnde een fchoone en fterke Stad. . 3. Gray , een kleine Stad, welke eertijds verfterkt was. 4. Saline, een aanzienlijke Stad, met goede Zoutwerken. 5. St. Claude,een redelijk fraaije Stad, meteen rijke Abtdij. Van de Elfas. Het Landgraaffcbap .1'face, of Efas,is het tweede der overwon. nen_ Landen , en ligt aan den Rhijnftrooni ; hebbende eene uitmuntende Vruchtbaarheid, vooral in Koorn, Wijn en Vruchten. Het behoorde voormaal.-, aan het DuitfcheRijk, doch werdt, door den  ioa NIEUWE NATUUR-, GESCHIED. ocite»,enSchoonvader van gemelden Lodewyk inruimde ; fchoon het weder na deszelfs dood , aan de Franfchen Kroon moest koomen ; het heeft vier bijzondere Gouvernementen. I. Van Lotteringen en Bar, waar in 1. Nancij'. de Hoofd en Refidentieltad van den Hertog, liggende midden in het Land aan de Meurte. 2. Luneville, een vermaakelijke Stad, mede aan de Meurte gelegen , hebbende een Hoogefchool, eeu adelijk Vrouwenklooster en een ftaaij Gebouw voor Cadetten. 3. Mirccoiiit, eeu kleine Stad. 4. Nê-  kft HANDELK. ZAK- en REIS-ATLAS. ioj 4. Nomeni, ee\\ Stad, den tij- 1 tel van Marquifaatfchap hebben- c Bar le Duc, een fchoone Stad, Jj met een aanzienlijk Slot ;*zijnde f de voornaamfte plaats van het \ Hertogdom Bar. s 6 ƒ ignl. een aartig Stadjen. f 7 La Motte , eene Vesting. g. Pont a Mousfon, een kleine 1 "n'dit Landfchap zijn nog etni- s ?e Rijkftandeti; gelijk het Graaffchap Salm , Sarwerden, Valken, hein de Heerlijkheid BitschEn- I *A/»?«*. Finjlringen enz. ir Van ME'rz, waarin . ,-s ; 1 ilfe<2, de Hoofdftad, aan den Uoëfel gelegen , zijnde de Zetel «nes Bisfcbops, welke veele Goederen heeft. ... . 2. Longvic ^eene. kleine doch verfterkte Stad. 3, Thhiivïlle, eene Vesting aan den /l/of/ï'» . . „c, ■ 4 SaarLouis, een nieuweStad, in den jaare 1680 -, door Lodewijk de 'XlVde gebouwd? zijnde tevens een fterke Vesting. Hl Van Toux, waar in Toul, een verfterkte Stad , hebbende een Bisfchop. . IV. Van Verdun , waar in Verdun, een gefterkte Stad, nvt een goede Citadel; hebbende een Bisfchop, en een fchoone Kerk, in welke S r. Bernhardus , A". 1153 begraven is. Van Fransen Vlaanderen. Tjit Lanelfchap bedaar uit verfcheideue 'deelen ,der Nederlanden welke tot Vlaandeieu, Henesouwen en Namen behooren. Wii kunnen derhalven daar van beter handelen, wanneer wij tot ae Nederlanden gekoomen zijn ; rullende dan het Graaf(ch»p Art'ois, mede tot Vrankrijk behoorende, insgelijks belchreven worden. Landproducten. »e Voorcrbrengfcleu van ilit 'ruchtbaar Land zijn, O Wijn. e eerfte rak van den Franfchen [andel; zijnde 'er j,öoo,oooMoren Lands, tot Wijnbergen aanelegd, Welke een onbepaalde /iust aanbrengen. Schoon Marchal , de winst, van ieder Moren Wijngaard land, op 4 tot 7 ,iv. Sterlings 'sjaarsdurft bepaa:n. De voornaamfte Wijnen zijn Vitte en Roode uil C/iampagne . ijude die van Rheims de beste, /ervolgens de Bourgogne Wijn, /an welke Neder Bourgogne aleen , meer dan 100.000 Oxhoof? len 's Jaars uitvoerd , waar onder le zogenaamde Oeil de Pcrdrix* lie ook in Champagne valt , gerecerid wordt. De duure Hermitage Wijn wordt door üauphind, , Wchen Valence en St. Vallier , tan de Rhone, voordgekweeku Provence levert de ede Ifte MuskaJellenwijn, die ook in Lungueiot, bij Frontignan, en verfchefJene andere plaatfen valt. De Pontac en Medoc Wijnen koomen uit Guienne, als ook de Witte Wijnen, wejkc onder den naam Van Bergerac uitgevoerd worden ; ett die Bourdeaux ter Stapelpaatle hebben, welke Jaarlijks meer dart ico,ooc Oxhoolden verzend ; op welke plaats Bajonne volgt. l)e flegte Wijnen worden tot Brandewijn geftookt, van welke Cognac, aan de Charente, de beste leverei; gaande 'er Jaarlijks, omtrend "5000 OxhoóTdcn , buitenlands • 'ook. brouwd men van d* flegte Wijnen , eene groote memee Wijnazijn, waai' toe de wijnen van Orleans het meest gebruik! worden. 2)U..E.EVruch. ten, welke vooral in de Aüideliike Provintien vallen, gelijk i« LansuedW en Provence, en zo wel"groen, ais gedroogd en 111eeiekd , uit de Haven van Uarfeil tf gezonden worden, 1) zi nen, deze worden ook ttrPl 0Jaée en Languedoc gewonnen ; komende uit.de eerstgemelds Provintie , de zogenaamde visten Rozijnen (RatfiOS de Cdifi) , als méde de kle.net Kvziju-, ö  jo6 NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- Picardins genoemd. De Inntstgemtlde Provintie, namelijk Languedoc, levert de Muskadelle Rozijnen van Fronlignac, dieDruifsgewijze, en aan de ftcelcnzittende, uitgevoerd worden; als ook een kleiner fbort, Pasfarilles genoemd. 4. Ooft, dat uitmuntend goed is, en in verfehcidene foorten verdeeld wordt, vindt men kier; leverende Normandicn de Renetten en andere Appelen en Peeren, welke tot Ciderwijn, Ciderbrandtwjn en Ciderazijn geperst tttirdeii; Or/finte tiitmuntèfHqé Nooten, van welke men Nootenolie perst. Guienne cn 67..?co%ne , fchoone Pruimen, welke ouder den naam van Catlmrines, èJ.'. Juliaans en Demttsetner P: uiïitefi btkend Z'jn. Een bijzonder foort van deze Vrucht, wascht op verfcheidene plaatfen van Provertier, welke oni hunne grootte en uitmuntende fnjaak , van hun kein ontbloot en gepeld wprden ; en dan in Doosjeiis gepakt, oplder tien rjaam van Pn.-nellen, liet Land vcrLiatcu of vertierd worden. 5J' Hoomolie wordt meest M Langtiedcc gewonnen , • eu . vooral in Rausfillon , alwaar liet de Iloofdneering uitmaakt,.' en 'er bij de eco.ooó Livres o|>-' brengt. Dc Próvhricc O,ie is insgelijks bekend, gaande vooral uit MarfHU, Monipcllier, en de Haven van Cette, naar andere Landen : wordende 'er van 9* (Lete Qlje.', .Step gemaakt, Wöat toe 'cr'-b.j Jtfur/e.l.'e alleen , 36 Seeplieilcnjen gevonden worden. 6) Wanna, welke Produft zo wel int de Stam en de takken der hoornen;, ais uit derzelver bladeren drmat; en naar maare de Boomc-n I zijn, den naam van Lorken-man-, na ,-Esfen-manna, enz: verkrijgt: wordende' door de in en buitenlandiche Apotheken gebruikt. J) Saivraan wordt tut tenigudoc _Ta»V'ijki> voor (To,ooo Livres uitgezonden : dóch 1 ut);la.-nr kweekt' men'dc beste, als ook in Champagne, Guienne, cn opVafldere' piaaileu. ü) Honig,"Van wxlke- dc witte Narbonfehe, wit Laugtifdoc, de beste is; doch ook in Gascogne, Bretr.gne, Champagne en andere Provintien valt. Men rekend dat Périjs fflbje»* de helft van nl de Franfche Honig gebruikt. IVas is 'er tot de menigvuldige Wasfahrijken niet genoeg in Vrankrijk , waar door men dit Product nog uit Poolen en den Levant laat baaien. 9) Koorn, is naar maate de uirgelliektbcid van Vrankrijk , nog geen overvloe-dig Product van hetzelve, nadien men 'er de gepaste maatregelen niet toe volgt. Het is- niet bijzonder , dat elke Natie zijne vooroordeel. n en darr nirvoortvlneijende gebreken heeft, maar het is bijzonder, dat uien dezelve ziende , die niet laat vaaren en verbccterd. Onder het beduur van den Heer Necker , zijn 'cr verfcheideue oogen geopend , zo dat 'er thans meer Koorn in Vrankrijk groeit, dan voorheen. Dc be^tc Oogftsn daar van zijn; in Fransch Vlaanderen, Picurdijen, en Normandijen, welke hetoverfchot naar Spanjen verzenden; ar> mede in Orleans, Isle de France, Lansuedoc en Provence. io) Vlas cn HEnnjp heeft men vooral in Vlaanderen, Ariois en Normimd'ijén. liet beste Lijnzaat komt uit l'icardijen ; eil het beste Vlas , ■ uit Henegouwen en Artois. Hen" eukclde phriKs in Bretagne, na-' menlijk, Berrij, leverd Jaarlijks voor 400,000 'LH'res 'aau\l]ennip« 11) Zijdk wordt in Vrankrijk m.'er verwelkt dan aangewonnen, konieutle het overige uit Spanjen, l'nlien en den Levant. INIcu rekend echrer, da tl.angiiedoc alleen (Sari ij lts 12 a 1500 Baaien, ietjtt1 'van 160 © Zi/Vi'opleVeit. Ook wordt 'er 111 Provence en in UaS:phiné veel Zütfe gclponiu n. je) Wooweof Wfccw'i», we ke in Ijingueeloci, Nor mandiën, Dav.phine, Gujenne en andere plaatfen geteeld, doch minder gezoet wordt, na dat de Indigo uuAmeiica, meer in gebruik is geraakt. Het is een kruul met Mgij bladen, geel van fcloefl  en HANDELK. ZAK- EK REIS-ATLAS. 107 Voe;zem, en platte dbnkerblaaüwe fchiMén 'Er zijn veifchillende foorten van; wordende gemaajjen, en in de Élaaiiwkuipén gebezigt. In de Zuidelijke kandan van Europa, kan bet Jaarlijks vier of vijfmaal geoogst worden. > 13) Tabak zou een Stee* goédWó.ducl voor Vrankrijk zijn , "indien 'er de Pachten niet te hoog op geilek: waren. Hierdoorwordt de vreemde Tabak 'erfliiikswijze ingevoerd ; en het I.snd en desZelfs Inwoonercn verliezen "er bij. Tegenwoordig is de Tabaksplanting in de Elfas, vooraf te Straatsburg, van waar ram d= bekeiidèè^^Tfltók verkrijgt; ais m.de- in Gujenne en Bearn, nog zeer aanzienlijk, gaande de meeste Snuiftabak, onder verfchillende namen , uit Duinkerken , naar vreemde Eanden.. 14} Zout, 'zo wel uit de inlandfche Bronnen , als uit de aangrenzende Zee, heeft men hier in overvloed; fchoon de Negotie 'er zeer bepaald mede gel'cliied, wegens de Monopoliën. Het graauw Zout, dat enkel door de warmte der Zonne bereid wordt, valt vooral op de Kusten aan de middenlandfche Zee. Het Bronzout vindt men meest in Bretagne, alwaar een enkls Baaij, namelijk die van Bourgneuf, 20,000 Zoutpannen bcezig houdt, welke jaarlijks 700 Millioencn ponden Zout opleveren. In dpnElfas, Lotteringen, en het FranfciieComte , vindt men ook verfcheidene foortgelijke Bronnen. 15) Veefokkerijen zon hier niet zo aanzienlijk, als men in een zo Vruchtbaar Land zoude verwachten; doch iniVurmandifen, Lotteringen, en Gascogne zijn dezelve het beste, vooral beeft het iaucstgemeldeLandfchap, als ook Lion, zeer goede Varkeus. 16) SCihapen zijn 'er ook niet aanmerkelijk, ten minften niet groot genoeg om de Manufaclutoristen van ' Wolle te voorzien. Lion, Herrij en Languedoc leve. ren de meeste. 17) GEiTENzijt 'tr daar tegen overvloedig, er geeven gelegenheid tot goede Zcemleertouwen'jen, welke 'er ecu overvloed van Handfchoenen en Perkament opleveren. 18) Muilezels, worden'er, ter vervulling van het gebrek aan Paarden , misfehien te veel, aangefokt, vooral in Poitou en m Gujeune. Ook rekend men , dat 'er uit Picardtjen alleen, Jaarlijks omtrendóooo Veulen overgevoerd worden. 19J) Koper en Yzer heeft Vrankrijk genoeg tot eigen reb'-uik, doch heeft weinig •-•die. Metaalen. Dc eer*t«emek!e worden veel in Roüsfilton, in Foix, in Bern , Gascogne , Languedoc, bitkphinf en in Normandijen gegraven ; en tot het maaken v.m ffine en grove Fabrijkwaaren gebëezigt. 20) Marmer én A eb aster vindt men inde pijreneefche Gebergten, als ook in Normandijen en Bourgogne, hebbendeZ.0*tcringen ook verfcheideue A'bastcr «roeven. 21) STEENKOOLBR heeft men in Henegouwen, alwaar 120 Mijnen aan den gang zijn, ais ook in Lion, bij de llauierfmederijen. Gascogne, Longue, doe en'Gujenne brengen 'er ook het hunne aan toe, doch de Engclfcbe Steenkooleu moeten et verder het gebrek van vergoeden.. n<0 Hour is in e-enige Provintien overvloedig , gelijk het Scheepsholit, op de Pijreneefche Bergen. In Djuphindde Denncnboomen ;, doch voor het geheele Koningrijk, noch deszelfs Scheepsbouw, groeit 'er geen Hout genoeg. 23) Wrrre Kurk groeit meest m de Zuidelijke Provintien, en wordt over Marfeille uitgevoerd; 24) Mineraalen Wateren zijn hier in menigte aan te treffen.-, nadien 'er op verfcheidene plaatieii, warme bronnen zijn ; wier water ten uiterllen heilzaam voor'smenfcrién gezondheid geacht wordt. Eindelijk hceftmen 'er, 25) Visc» 'in menigte , brengende ele Sprot cn Makreclen, die Jaarlijks op de Kusten van Bretagne cn Normandijen gevangen worden, alleeu meer dau ecnMilliuen fcJvres op;: a 1 wal  icg NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- lvJj.1 de Anfchovis nog meerder winfte aanbrengt; zonder van de TAonijn Vtsfchen te fprecken. De Visfekerijen worden in Vrankrijk', •door verfcheidene Voorrechten «angemoedigt. Koophandel en HanufaBuuren. 'Er zijn verfcheidene aanzienlijke Koopfteden in dituitgeftrekte Rijk, onder welke Parijs, Nantes, Bourdeaux, Rouan, Lion «n Bajonne de voornaamflc zijn. Te Parijs heeft men 2 groote Jaarmarkten, namelijk la foirede St. Germain ,' en van St. Laurens. Haar voornaamfte vertier beftaat in verfchillende Zijden Manufacturen , Hoeden, Handfchoenen, jijden Kousfen, en Galanterijen. Van Nantes heeft men_ Honig, Saffraan , Brandewijn, Sijroopen , én ingelegde Vruchten: welke , Goederen Bourdeaux en Bajonne ■ insgelijks opleveren: doch Lion , en Rouan liggen zich op een ge- j licel anclere.n tak van Koophan- ; del toe, namelijk, op Zijden Stof- 1 fen en andèic Franfche Manufac- 1 tutiren , welken in menigte naar 1 Atnllerdam gezonden worden., 1 Uit Marfeille gaan eene menig- ; te Waaien van allerhande foort, 3 als Olijven, Olijvenoli; , Kappers, , •n Zeep van Toulon , witte Ho- \ fig, Amandelen, Vijgen -Rozij- e men . Spaansch Groen, Kastanjens, j, Koffij, Katoen, Turks Gaaren, t geele Wasch, en allerhande Goe- e deren uit den Levant. En nadien u de Franfchen zeer goede Manu. raétuuristen zijn, en vooral uitmuntend in Goud, Zilver, Zijde , Wol, Staal en Galanteri}Waaren werken, zo zijn hunne d Goederen ook over al gelieft; g, re meer om dat zij geheel Europa gi Huid. Stoers. Mines. Minots. Boisfeaux. Litrons. \ 12 — -4 48 ■ 144 — 2304 1 heeft 2 — 4 12 , * 1 heeft 2 — 6 ■—— 06 l heeft — 3 — 4k s heeft 16 bij den neus omleiden , door middel van hun vernuft, in het uitvinden yan de nieuwfte Mpdens, die hen altoos ten voordcele ftrekken. Het ontbreekendè Hout, Pek, Teer, Staal, Vlasch, Hennep, Lijnzaat, Koorn enz. wordt hen door de andere Europifché Natiën aangebragt: met welke zij echter altoos ligt de Balans kunnen ophouden. De Franfche Macufacluureti zijn in vollen bloeij, vooral door de fchoone kleur en glans die zij aan dezelven weeten te geeven, al* mede, door den zo evengemeldeu nieuwen fmaak , die zij telkens vernieuwen. De beste Fabrieken" in VVollen Stoffen , zijn in Amiens, Lion, Montauban. Rouan, Rijs/el :n Parijs. De Koufenfabriek t» Orleans leverd Jaarlijks meerdair 10,000 paar Kousfen. D,e beste Zamelotien en Barakkans 'worden 11 Fransch Vlaanderen geweevan ; larijs en Lion levéren de fijnfle loeden; Sedan, Rijs fel, en Abeville de ffjnfte Lakens ; en in iet Hotel de Savonnerie te Parijs , verkt ipen de voortreffelijkfte Vollen Tapijten. Tc Tours heeft ien 18000 Weefgetouwen voor :ijden , hebbende de Gros dit 'ottrs hier hunnen naam verfcreeen; en te Lion heeft men 4003 Weefgetouwen. De voornaamfte n beste Lijwaateu en Kanten zijn 1 Kamenk, Lille en Rijsfel aan te reffen. Naar welke eerfle plaats , ?ne zekere Stoffe, Kamerdoekgeoemd wordt. Maaten en Gewigtta. De Koortimaaten te Parijs, e« e in welke alle Drcoge tVaaren imeeten worden, zijn de volinde;.  ïn HANDELK. ZAK- en REIS-ATLAS. ioi Volgens de opgave van de Acad. Roy. des Sciences:, houdt eenüo/iJeaux 644^5 Franfche Cubixduimen. Voor de Haver heeft Voye. Miuots. DemiMinots. Boisfeaux. Quartcs. 1 heeft 15 ———• -30 —; 90 360 1 heeft — 2 — ■ 6 .— 24. 1 heeft —- 3 12 1 heeft — 4 De Maaten voor NattcJVaaren, gelijk voor Wijn, Brandewijn,enz. zijn dé volgende.: 1 Muid Wijn op de Moer (Sur la lid) heeft 3?i Septiers, 150 Qjiartes of Pots, 300 Pintes , 600 Chopincs, 1200 Demi Septiers, of 2400 Poisfoxs. 1 Muid fchoone Wijn, word* op 36 Septiers, 144 Qjiartes, 288 Pintes, 576 Chopïnes, 1152 Deniijiptiers, of 2304 Poisfons gerekend: houdende 13618 Franfche Cubixduimen.' Septier. Q_uartes. Pintes. Qhopines. Demifeptiers. Poisfons. 1 heelt 4 3 — 10" r-i 32 64 1 heeft 2 -—p» 4 ' 8 ~~* '° 1 heeft ■ 2 1. Poisfin heeft 4Roquilles, en boud omtrend 6 Franfche Cubixduimen in. Ock wordt een Mjiid Wijn , wel eens in 2 Feuillettes , 3 Tiereont en in 4 Ojiart(*MX ver¬ deeld: De Brandewijn wordt bij' Poincons, elk van 27 Septiers, verkout. Men heeft in PVzW/'i driederlij £//*»; namelijk de £/ (rfunc) O 2 v"',r Boisfeaux. P'icotins. Litrons. 1 — 24 96 384 1 heeft — 4 —- 16 1 heeft 4 Voor het Zon* gebruikt men de volgende Maat, en kleindere deelen. . Muid. Septiers. Minots. Boisfeaux. hitrons. Mejureltes. 1 heeft 12 48 — 192 3072 49152 x heeft 4 16 —— 256 4096 1 heeft 4 64 —— 1024 I heeft 16 256 1 heeft — 16 Voor de Houtskoolen heeft men weder eene bijzonders verdeeling «u de Maaten. Muid. Mines. Minots. Boisfeaux^ l heeft ao — 40 —— 320 1 heeft 2 16 z heeft 8 Sieenkoolen verkoopt men 'er bij de volgende Maaten.  no NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- voor Zijden Stoffen, ftijode 44 Duim of 527,5 Linien lang. Dc El voor Lakens, is 526,4 Linien, en die voor Lhnens 524,0 Franfche Linien. En nadien de Am. flerdamfche El maar op 306 zodanige Linien gerekend wordt , zo kan men een Franfche El, gelijk ijïAmfteldamlïhe Elle (lellen. De Maat te Lion is 1 pCto. en de Linnen Maat te i^ouafl , 20 pCto. korter dan die van Parijs. De Franfche Eoningsvoet (Pieddis Roij heeft 12 Pouces, of 144/^0-. - Jt-cu. Livres. Sous. Eeniers. 1 heeft (~ 3 _ öo _ ?EO < 1 heeft - 20 r— 240 1 heeft - 12 Behalven deze Spetien heeft men N.euwe Louis d'Or, van 44 Livres; en Zilvergeld van verfchillende Waarde; zijnde'er den uitvoer van Geld, op Lijfftraffe verboden. Slen Wisiclt van daar op de volgende plaatfen .Op Amjlerdam, 1 Ecu van Co Sous Tourn; voor 56" § in Banco, meer of min. — Antwerpen, gelijk naar Amsterdam. — Cadix , 80 Sous voor een Pefo d'Otto. — Frankfort}), Weenen, Augsburg, Neurenburgenz. 52 Sous' ta. of m. voor 1 Florijn van 60 Rreitfchers. — Geneve,- 167 Ectis, m. of sa. voor ioo Specicdaalders. — Genua , 102 Sous Tournois, voor 1 Pczza d'Otto. •— Hamburg, 1 Ecu voer 27 g Lubs, meer of min. — Lisjebon, 1 dito voor 470 Reez , m. o. m. — Livorno, 96 Sous, m. nfm. voor 1 Pezzad'Otto van 6 Liv. •— London, i£c«voor32§ Stcri. m. o. m. — Madrid, 16 Livres m. of ra. voor 1 Pfst'ool. — Milano, 1 Ecu voor 57 Soldi Imperiali, m. o. m. r- Napels, icco dito voor 73 nes: hebbende ieder Pouce 12 Li", nes, en dus de geheele Voet 172R Lignes of Linien. Men rekend 57 Franfche Kcjnings Voeten gelijk 59 Ijthijnlandfche Voeten te weezen. Het Koopmans © te Parijs is 10188 Aazen, Hollands Trois Gewigt. Wisfel en Munten. De Wisfel gaat in Vrankrijk al. tijd in Kroonen ofEcus, Livres, en-Sols. Duc. di Rcgtm, m. of m. Op Rome , roo Ecus voor 36 Scsdi di Stampa, m. of m. — Turin, i dito voor 51 Soldi, m. of m. t- Veneiien , ico dito voor 65 Ducado di Banco. enz. Het Ufo is in Vrankrijk 30dagen, doch voor de Spaanfche en Portugeefche Wisfclbrieven, 60 dagen na zicht. Men heeft 'cr 10 Itefpijtdagen, doch de Wisfels moeten, in de 3 eerde dagen na den vervaldag geprotesteerd, of betaald worden. Van de Inwooners. De Franfchen zijn de levendigfle Natie des Waetelds; en* zijn, in veele gevallen het tegenbeeld van de Spanjaarden en de Engelfchen.' Zij zijn beleefd, dienstvaardig en verplichtend; doch tevens onbeflendig en wankelmoedig. Parijs is de verblijfplaatlé der fraaije vernuften — en der uitgeleerde Saletjonkers; welke zich met beuzelingen, en hunne fchoonen geduurig bezig houden. Hier heeft'men de'llooge Sclioole der Modens, welke alle Natiën bij den neus (era: omleiden; die hen dagelijks uitlagchen, berispen .. . er. naarvoigen, Van hier dat  en HANDELK. ZAK- en RÉIS-ATLAS, m «at Engelfche, Spanjaaiden, DtiitfcherSi Hollanders, enz. meest altoos die Koninklijke Hofplaaii'e «aan bezichtigen, om 'er belcbaafde Zeeden , en goede manieren te leeren. De Franfchen noemen deze Reizigers, niet onaartig, Bceren, die bij ken gelikt moeten, worden. Doch eiaar de Vreemde Schoonen , zo veel niet reizen , willen de Franfche Pelilmairees gaerne de moeite op zich neemen om die Bserinnen in Imn eigen land te koomen likken. Welke laatfte dan ook zeldzaam voor die Vriendelijkheid ondankbaar zijn. Zij zijn vernuftige uitvinders in de Wetenfchappèn cnKunften, die 'er ook altoos hunne bevoot; deraars vinden; en durven vrij wat onderneeinen , indien het hen tot roem kan verftrekken ; zo als men aan de verfcheidene reizen niet Luchtboden, na t1e Montgulferfche uitvinding, zeden 3 jaaren , overvloedig heeft kunken opmar.kcn. De Engelfchen bcfchaaven de uitgevondene Werktuigen veeliil, en brengen die tol meerder voikoomenlieid: i'chooi zij in dc uitvinding het Frame!: veeuUfE niet kunnen evcnaare-n, Niet onaartig gaf dit zeker ford aan een Fransen Marquis te ken nen , welke hem wilde bewijzen dat de meeste zaaken, die di JModcns en kleeeierdragt raakten door de Franfchen waren uitgevonden ; en dtMansjctleu , wel ke thans van de meeste Natiei gedraagen worden, als een voor "beeld aan*oerde; Ik erken, ant woordde de Lord, dat de Mans jetfen eene uitvinding der F,an fchen is; maar die wij, Kugit fchen toch veil verbeetcid hebbdi door 'er het hemd bij le voegen, üi echter is in alles niet zo a.ntc treffen. JJe Franfchen voeden c..ne vet regaandc liefde en hoogachting vuor hunne Koningen en Veld overlteu ; welke in beftendighejd die voor hunne Vrouwen ovei treft. Zij z'jn in hunne Oorlog iitnytiJen dapper cn'ftout, 'dwe bij een mannelijken tegenftand ligt aarfelende. De Róarenflaiid i<; 'er zeer Onkundig en arm : en het Krijgsvolk waagt alles door de zogenaamde Militaire Ambitie, welke"zich ligtclijk meteen OAftrie lintjen laat verecnoegen ; en daar door het Rijk weinig kosten verwekt: en veel goeds veroorzaakt. Regeering en Godsdienst. De Koning van Vrankrijk is ge-, heel Souverain , envoerd een onbepaald gezag, zederd de Staatsministers, dc K'irdinaals Mazarin , Richelieu en Fleuri , door hunne Kunstgrecpen, de Stem der i parlementen, aan den wil des ! Konings gebonden, en dus verlamd hebben. De Kroon is erfei lijk, doch de Salifche Wet verbiedt die aan de Vrouwelijke linie ever te geeven. Men noemt den Kasing, ~ijn. Aihrchristei.jiHe M'ajelieit; ook wel de eerstgeboo. ren Zoon der Roomfche Kerk; om dat LooF.wijR de eerfte, ouder alle Koningen de eerfte was , welke in den-jaare 409 zich-voor den Christelijker! Godsdienst verki.iarde; en na Zijn dood, op den milten Augustus, onder dc Heiligen gefteld wisrdt. De Heerfchcnile Godsdienst is 'er derhalven de Roomfche; fchoon 'er zejr veel J.mt'euislcn in Vrankrijk gevonden worden ; co 'er de Paus zo veel gezach niet heeft, als in • Portugal of Spanjen; 'moetende ' verfcheidene Voorrechten en Vrij- ■ heden aan de Franfche Kerk'overlaaten. De zogenaamde Uugenoe* ten of Gereforniecr 'en hebben 'er , ve< 1 geleeden , cn 'nebben nu eens t Vrijheid van Godsdienst gehad, ■ en dan weder -allerhande rampen moeten oiidereaan. Thans vvor- - den zij 'er v. cd.r ids oogluikende' , geduld. In de Veroverde Landen - is Vrijheid van Godsdienst aan, tetreffen. De Franfche 'Kerkvörgadérlng s beftaat uit 18 Aartsbislclioppeii, 1 en 110 Gewoone üisfehoppen, wel-  ifi NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- welke de geheele Geestelijkheid beduuren. De Koning heeft het beduur over hen; field alle de Bisfchoppen aan, en fchenkt alle Geeflelijke Eerambten, naar zijn goedvinden, vvech ; doch de Paus heeft het recht van bevestiging' De Landmacht is in Vrankrijk zeer aanzienlijk , beltaande , ten minflen uit 200,000 Mannen , onder welke de Zwitfers, en eenige Hoogduitfche Regimenten hoog geacht worden. De Zeemacht is , zederd den laatst afgeloopen Oorlog met Engeland , een der ontzagchlijkfte'; en wordt van niemand in grootheid overtroffen , dan van de Engelfchen. DeKo. ïiing heeft over deze alle het Opper- en Vrijmachtig bewind; Bijzonderhedim Men heeft verfcheidene aanmerkelijke zaaken in Dauphins, waar van de onbeklimbaars Berg; Zes mijlen van Grenoble gelegen , een der eerde is. Deze Berg heeft de gedaante van een omgekeerd Zuikerbrood , wordende van boven hoe langer hoe breedcr, en js derhalven onbeklimbaar. Echter meld men , dat 1 Perfoonen , met een Priester; op bevel van KoningCarei.den VlIIften,denzelven met zeer veel moeite be ftcgen hebben. Zij vonden denzelven i Mijl lang en 400 fchreden breed , hebbende veele heerlijke Beemden en uitmuntend Fonteinwater. De Priester p!ante 'er 3 Kruifen en deedt 'er Mis op. Van een anderen aart, is dc zogeriaamde Toorcn zonder vergif, zijnde voortijds een vierkant Gebouw, doch nu enkel een Muur, (taande omtrend een Mijl van Grenoble. Wamieercen of ander vergiftig Dier, hier omtrend komt, zegt men, dat het terilond moet lterven. De oorzaak daar van zoeken zommigen in fretgeduurig waaijenvan den Noordenwind ; tegen dezen Muur; anderen in het daar groeijeuu kruid Eshim, > welk het vergiftig js- dierte niet vefdraagen kan. D« Waterkuipcn te Sasfenage, welke het geheele Jaar droog zijn , doch den fiden Januarij vol Water uit de Rots 'loopen, fchoon men 'er geen Reeten in kan zien; en des anderen daags weêr droog zijn , is mede eene bijzonderheid. Men heeft, in het zelfde Landfchap eeh brandende Waterwel, Welke met zijn Water, ook geheele Vlammen Vnurs opwerpt, zonder dat het Water 'er heet door wordt. In Nedcr-Duuphiné, omtrend 6 Mijlen van Oranjen, waait een zekere Wind welk Pontias genoemd wordt; batftende uit de kloof van een Rots; eert kleine mijl MnNyon, diatbij een Hermittagie. Men heeft dikmaal* in dezen kloof, deenen geworpen; of 'er een Zinklood in nedergelaatèn, zonder grond te kunnen vinden; ook heeft men denzelven met één Muur, in het bearn der 17de Eeuw, toegemetfeld , waar door hij 3 Maanden gedopt bleef; dan dc omdreeks daande Wijndokken en Olijfboamen verdroogden, en gaven weinig Vrucht; ook kreegen de Inwooners verfcheidene befmettelijke Ziekten die hen den dood veroorzaakten ; waarom men deze Muur weder wech gebröoken heeft. De Wel of Springbron te Monctier, is van een anderen aart, vormende in haare voordfpringing een Thriumphboog, breekende het Water omtrend 8 Voet hoogte nit de aarde , maakende een nette Cirkel, onder welke men kan doorwandelen zonder nat te worden. De Rivier Geryans, welke haaren oorfprong in 't Gebergtcfifi/.! heeft, vloeit van Maij tot in September uit een Rots voord, voerende verfcheide Forellen met zich ; waar mede zij als vervuld, is. Men heeft ook eenige verftccnende Bronnen in dit Landfchap. Gefchiedenisfe van Vrankrijk. Uit de lieichrijviiig welke wij van  en HANDELK. ZAK- en REIS.ATLAS. 113 van dit Koningrijk gcgcever. hebben, heeft men reeds kunnen op,maaken; zo uit de oudheid van verfcheidene Steden in het zelve ; als in het melden van gebenrtenisferi ; dat de Gefchicdenisfe van Vrankrijk, een der merkwaardigJte van de Waereld moet wezen. Dan, ons beftek duldt enkel eene korte befcbrijving van dc voornaamfte gebenrtémsfen, van tijd tot tijd aldaar voorgevallen. Men verdeeld dc Franfche Gefchiedenis zeer gevoeglijk in 6 bijzondere Tijdperken, waarvan het eerfte, met de bevolking van dat Land door de Franken, begint. In het midden der IVde Ëeuw, zette zich reeds een gedeelte der Duitfche Volken neder, maar in het begin van de. Vde dron" Kromt), Koning vali een der frankilchc Stammen, met zijne manfcliappen , tot in Cameracum of het tegenwoordig Cam'jraij ot Kdmerik, en vervolgde zijne Veroveringen langs de Semme, in het hedendaVgïc'he^crfrdjrita. Een zijner Opvolgeren, namelijk Childeiuk , verwijderde , na het Jaar 4'o, zijn gebied aan de Loire. jHêjt geen hem te ligter viel, nadien het Roomfche Rijk, in het Westen , ontzaglijke flagen werdt toe-gchragt. Klodoveus, Zoon van cntLdeiuu, deedt eindelijk, in het Jaar +8ö, de heerfchappij der Romeinen in Gallien geheel opbonden. Hij verfloc-g hunne Veldlegers en Bevelhebbers; bedwong Aef Aiemanncn en andere Duitfche IMatien ; en d air hij, enkel Koning van den Salifchen St.im der Franken was, wist hij dc overige Vorftcn van dien Stam , met arglistigheid en geweld, uit den weg tc msaken, om dus hunne Landen aan zich te trekken. Dit volvoerd hebbende, nam hij den Chrifteliiken Godtsdienst aan ; bewees 'er alle ijver én eerbied voor; en maakte dus , dat 'er verfcheidene van zijne Onderdaanen gqdoopt wierden. Hierdoor verkreeg hij dsn naam van den Allerkrislelijkjlen Koning. Maar of zijne eerst gepleegde Moorderijen en Heers.ch?ucht, hem tot dc waardigheid van een Roorafchen Heilig konden toeiaaten; ftaat ons hier geenszins te onderzoeken : tè minder, om dar men in die kiasfc nog wel meer foortgelijke Lieden zou kunnen aantreffen: en hij derhalven niet zo fterk afftcckt, als een wijsgeërig vernuft in den eerden opflag wel zou denken. VoorRoomschgezinden is het genoeg, da'men nog heden te Rheims een Objflesjen met H. 01 ij vertoond , het welk, bij. de Zalving van dien Vorst, door een Duif, uit den Hemel is nedergebragt; waar van ten onwraakbaare getuigen verRrekken, zodanige Lieden , welke 300 jaar na Klodoveus ter Waereld 'zijn gekoomen ! Intusfchen was het Frankifche Rijk, bij den dood van Klodoveus of Klovis , reeds in een groot aanzien ; en werdt toen onder zijne vier Zoonen verdeeld. En daar men in 't vervolg van tijd, nog meerder Landen aanwon, fchoon zommige Voriten, bun. Land inwendig verteerden; zo kwamen de Staatsbedienden , of toen zo genaamde Majores Domus, ook in het Spel; en wierden zo groot, dat een van hen in het 'faar 752, zich op den Frankifchen Troon plaatfte, in plaatfe van een Zoon uit de Mejoyingifche of KlQyifchi Stam. De opklimmer van dien tijd was Pipin, wiens Stam, naderhand door Karel den Grooten meer beroemd is geworden , dan door hem zeiven ;,nadien gemelde Karel de meeste Volken, nabij zijne Landen grenzende, bedwong;, en het Frankifche Rijk, in hoogte en aanzien verhief;, zo dar het, hoewel ouefer Keizer Lode-. wijk de Vrooms ecnigzuis vervallen , door Karel ié Kaale, tot een nieuw Koningrijk, namelijk, het Franfche, verheven, wierdt,, het welk omtrend den Jaare 887 gefchiedde: verliezende, echter- p vere-.  ïH NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- verfcheidene Landen aan de Deenen en Noormannen , en wordende dus meer op zich zeiven bepaald. Het Tweede Tijdperk der Franfche Gefchiedenisfe begint met bet Jaar 887 en eindigt A". 1270. De aanvang van dit tijdperk kenmerkt de reeds genoemde fcbeiding tusfchen de Oester- en Wesier-Franken, welke laatfte zich voor Franfoifen verklaarden en het tegenwoordig Vrankrijk bewoonden. Zij behielden verfcheidene Jaaren dc Koningüjkc Stam van Kakel , welke hen verfcheidene- Vorften opleeverde. Eén van dezelve, namelijk Karel de Tienvoudige, vondt zich genoodzaakt om een aanmerkelijke ftreek Lands, aan de Noormannen af teftaan; en met hen in geduurige Oorlogen te leeven. Eenige van liunne Voriten, waren zekerlijk Leenmannen derFranfcheKroon; juaar hoe dikmaals gebeurd het , ook, dat onderneemende Leen- j mannen, zich, bijgelcegenhcid, ( eigenaars maaken 1 De verfchei- , deue Stadhouders en Hertogen j van Vrankrijk trokken het Ko- \ ninglijk gezag, ieder in zijn Land, j aan zich , ja zelfs wierdt gemelde Karel , A°. 929, door een \ van hen gevangen genoomen, van j zijnen Kroon berooft, en ftierf j ook in de gevankenisfe, terwijl ( een ander geflachte den troon be- , klom; en wel Hugo. Capet, Her- ( t»g van Vrankrijk, of hle de , France: en Graaf van Parijs en , Orleans. Dit gefchicde A°. 987. ] Men begrijpt ligtejijk dat deze . jiieuwe Vorst nietaanltonds door , alle de andere Hertogen, als j Opperften erkend wierdt. Een zekere Graaf van Perigord belee- t gerdc de StadTours, en wanneer t Capet hen 'deedt vraagen, wie c hem tot Grasf gemaakt had? ant- a woorde hij den Afgezanten ; de- f zelfde Magt, die uw Heer tot Ko- f »ing gemaakt heeft. En zulk een c antwoord, zouden zommige Vor- c i'ten dikmaals kunnen ontvangen, t ss^- Hugo maakte -Parijs tot de c Hoofdftad van zijn Rijk, verfterkte de Zeekusten tegen de invallen der Noormannen ; en ftierf A°. 996. Zijn Zoon Robert deVrooms, welke bij zijns Vaders tijd reeds regeerde, had een aanmerkelijken Twist met den Roomfchen Paus, welke hem in den Ban deedt, cm dat hij eene Echtgenoote genoomen had, welke hem (volgens het gevoelen van den Roomfchen Vader) wat te na in bloedverwantfchap beftond. In die bijgeloovige tijden, maakte deze ungefprooken Kerkban-, zulk een indruk op de Onderdanen van Roeert , dat zij hem die verlieten, op twee Knechten na , welken voor zijn eeten zorgien; en deze wierpen ook nog Je borden, uit welken de Koning ;egeeten bad, terftond in 't vu ur, nadien zij van iemant aangeraakt ■varen , die door bunnen Geesteijken Vader, uit de Gemeenfchap Ier Kerke gefloten was. Voor iet overige was deze Vorst zo loedaartig en Verjlandig, dat hij ;an beide den naam verkreeg; choon een te verregaande uitoefening van de eerfte deugd, mo;elijk dc laatfte eigenfebap kon yederfprecken. De Bedelaars betalen hem zelfs in zijn Kamer; needen de Rukken van zijne Ueederen: en 12 in Eed verbonene lagep op zijn leeven toe; tielken hij echter, na eene bijzonere toediening van het Nachtnaai, aan zijn tafel ontving; en e Rechters deedt weeten, dat ij geenszins kon befluiten, om ich op die Lieden te wreeken , /eiken de Heerc, aan zijne Ta:1 had opgenomen. Wanneer , in het vervolg van iid, deLeenheeren telkens groo:r wordende, ook telkens meer nrustigheden aanwendden; vernderde de neiging der Fran:hen geheel en al; eu men beoot liever verre afgelegene en ■ ngeloovige Natiën te bevechten, an op zijne eigene Landgenoo:h aan te vallen. Zekerlijk was !0e verregaande Godsdienstijver,  en HANDELK. ZAK- en REIS-ATLAS. 115 Vei', aangevuurd, door de aanwakkerende Redevoering, welke cle Paus te Clermont, in den Jaare 1095 hield, hieralleeninftaat toe. Te meer, nadien 'er hen vergeeving van Zonden voor belooft werdt. Alles raakte hier door inde Wapenen; Edellieden, Handwerkers , Boeren , Monnikken — zelfs Landloopers , draagentle een kruis op den linker fchouder. Deze eerfte kruistogt welke alleen door de Franfchen ondernomen werdt, gefchiedde in den Jaare 1096, en had een der wrootftea Vafallen van het Duitfche Rijk , namelijk Gottfried van Bouillon , Hertog van Lot. wringen, aan het hoofd; welke dit flegt geoefend , en nog llegter uitgerust Heir, m Azien, door Stiften en Palestina heen voerde; verfcheidene plaatlen met het zelve verwon , en eindelijk ook Jerufalem veroverde, alwaar hij, ten teken zynerdapperheid , A°. 1099 tot Koning van die plaatfe gekroond wierdt. Dit was wezenlijk een gelukki« begin; doch wat 'er het verlakten Land bij leed , kan m« wel opgemaakt worden. ook fcUat men de Zegevieringen nimmer , volgens het geene zij kosten, maat volgens het oogmerk dat Sèn 'er verder mede voor heeft. Het duurde ten minften een geruimen tijd, eer men de Franlchen weder belust koude maaken , om ter kruisvaarte naar het Heilige Tand te trekken. En mogelijk zou eene tweede togt wel achterwege gebleven zijn, indien den raad van Zekeren Abt suger, welEe te gelijk Staats en Krijgsman , " Regent van Vranlcrijk was iets bn Lodewijk de Vilde had . mo«en gelden. Dan, zekere KfrnuaRd, welke Ook naderhand onder de Heiligen is geplaatst geworden; wist het in eene V akte vergaêrde Volk , van een Heuvel, zo aan te moedigen, en in vuur te zetten; dat de Koning zelfs , het eerfte voor hen: neJcrviel; het kruis uit zijns hand ontving ; en doorzijn voorbeeld, alle de andere, zelfs de Koningin en haare Hofdamens , hier in deedt naarvOlgen. Een ontzaglijk Heir toog inden Jaare «46 weder naar Azien; doch de ondenieeming was zo fchadelijk j als den uitilag ongelukkig was. Philippus Augustus is in dit Tijdperk een der gehaatfte PerT foonen ; niet alleen, om dat bij 2ijh woord verbrak met deii Koning van Engeland; wiens Landen hij aanviel, na denzelven in eene Kruistogt naar het Heilige Land, ingewikkeld, en uitlandig gemaakt te hebben: maar ook, om dat hij, op raad van den Paus, een Kruistogt tegen een gedeelte van zijne eigene Onderdaanen liet prcediken; waar door een aantal van dezelve, in het Graaffchap Toulouze, vVegens Ketterij (dat is, tegen fp reek mg van een toenmaals bedorven Godsdienst en Geestelijkheid} omgebragt wierdt. Meerder verdiende, doch nog minder geluk, bad zijn Kleinzoon Lodewijk de Negende, welke de Franfchen gemeenlijk , ien heiligen Lodewijk noemen. Hij was een regtvaerdig Vorst, zo verre dit een Vorst kan zijn; en zou zijn Vaderland gelukkig gemaakt hebben , indien hij aan zijne kwalijk bcraadene belofte, namelijk van den Peigrimsdok en Reiszak naar het H. Land te voeren; iceiie hulde gedaan had. Hij vertrok dan, tegen den raad van zijne Moeder, en verfcheidene aanzienlijke Staatsmannen, in den Jaare 1248 met een groot Le-. ger naar Azien , tastte den Sultan van Egiptenaan; erthadaaiu vanglijk ecnig voordeel op denzelven ; doch eenige feilen , welke hij in dezen Oorlog zelfs beging; en nog meer de groote hitte van zijnen Broeder; waren oorzaak, dat de helft van zijn Leger, door het Zwaerd, gebrek en Ziekten omkwam; en bij zelfs, met d* rest, een gevangen der Arabieren wierdt. Dapper, grootmoedig en j> 2 Rand"  irs NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- fiandvastig, ja zelfs eerwaardig voor zijne Vijanden , leedcliij deze ongelukken; en weder t'liuis gekeerd zijnde, meende liij, na twintig Jaaren rust, zijne gelofte noch niet volbragt te hébben; aanvaardde derhalven A". 1270, een nieuwe Kruistogt naar Tunis in Africa ; wiens Koning eenige hoop gegeeven had van Christen te zullen worden; doch hier gekoomen zijnde , werdt zijn heir , door eene aanfteekende Ziekte verwoest, in welke verwoesting hij ook het leven liet.1 Schoon de'Paus hem opnieuw, onder de Heiligen wilde doen leeven; en zijn Fe,est Jaarlijks op den a.ïften Augustus in Vrankrijk nog gevierd wordt; zijnde 'er eene Ridderorde voor Krijgslieden tot zijn aandenken gefticht, welke beroemder zoude zijn, indien man 'er zich niet zomtijds voor geld kost inkoopen. > De Kruistogten hebben de Franfchen bijna zo bekend doen worden in het Oosten, als zij in Europa bekend zijn. Men kan nog heden fpooren van hun toenmaals verblijf in hetH. Land vinden ; nadien alle Christenen , van welke Natie zij ook wezen moogen, bij de Turken , nog heden Franken genoemd worden ; zijnde dezelfde naam, welke de eerRe' Kruistrekkers daar bekend hebben doen worden. In de meeste Gefchiedboekcn, uit da middeneeuwen, vindt men gewag gemaakt, van de Tuv.rnooijen en Riddcrfpeelcn; welke ook hunneij^ oorfprong aan de Franfchen verfchuldigt waren: , blijkende reeds aan het woord Tourner, dat Wenden betekend; , op welk wenden het zeer veel, _< in die fpeelen aankwam. Zij , werden even voor de Kruistog- ■ ten ingevoerd; en wierden geens- . zins door dezelve'verzwakt, daar 1 zij zelfs den Ridderltand meer- 1 der waarde gaven. Oe Edellieden 1 van dien tijd waren alle gewoon, 1 om in den Oorlog niet anders t dan te paard te dienen. Nu wet- \ den die alleen Ridders welke zich door ligchaamehjke krachten, en dappere daaden boven anderen tieeden uitmunten; onder welke orden zij dan met veel pracht en Feestvieringen opgenomen wierden. Zodanige Ridders wierden dan ook alleen tot de Tournooijfpeelen toegelaaten ; en kenmerkten zich door hunne Wapens, die veelal hunne behaalde Overwinningen aanduiden. De cere cn merktekenen van Ridderfchap waren derhalven hetgrootlle doef van den Adel van dien tijd: en Erasmus fpor zeer nadrukkelijk, in een zijner Zamcnfpranken , met de gemaakte Adel; wanneer hij een vanhen vraagt, of hij nimmer een Gans of ander Gedierte gedoodt heeft? en daar ophetantwoord Ja bekootnen hebbende; denzelven raad, om dan 3 bloedige Ganzenhoofden op eeu wit Veld, in zijn Wapen te ncemen ; cn verder verfcheidene andere zaaken aanvnerd, die den Adel zonder verdienfte, belagchelijk maaken. Uit de bewondering over den Ridderltand kwam, ook te dien tijde, een zeker, foort van fchriften voord, welke op die Ridderlijke daaden gegrondvest waren, :n met algemeen genoegen géleezen wierden, Zij z'jn bekend ander den naam van Romans ; en "choon die naam veel te algemeen; m ook aan andere fclirifrèn , wel;cn geen Heldeudaaden behelzen , verkeerd gegeeven wordt; zo kan nen dezelve nog heden in die lidderromans aantreffen ,' welken :en Amaois van GaulenKoning \rthur; de Ridders vande/vo«!e Tafel enz. voordellen. (Jit lezelfde oorza.aken ontltondeu )0k in dit Tijdperk, de zoge.' laamde Troubadours, ofTrouyeres, dat is uilvinders ; zijnde een bort van Dichters in Provence; velke verfcfiéidenen ftoffen , zj lit den Godsdienst ,de Zeden dier ijden,demenfchelijke Weigingen, e Kruistogten als andere onderwerpen , op Rijm Itelden, crj hunne  en HANDELK. REIS- en ZAK-ATLAS. 117 ne Natie daar mede vermaakten. Ook had men toen reeds eenige Hervormers in den Godsdienst, wïer ftemme echter als in de Woestijne klonk, en wier leeven overal bitter gemaakt wierd. Dit waren in Vrankrijk Bkrengarius , welke in den Jaare 1088 Stierf; en Abelard, welke A". 1142 overleed. Doch biemant had toen nog zo veel invloed op ziine tijdgenooten als Petrus Waedüs , welke in het laatst van de XIIdeEeuw, eene tainjite gemeente verzamelde, welke echter, onder den naam vzhWalden- jen, ti"oi iiumic mvsitni' •ot-u—i 1 (welke anderen moesten leeren, doch liever over hen heerschten) ten drengde vervolgd wierden. Welke vervolging nog veel fterker begon te woeden ,. na dat, in het begin van de XHIde Eeuw liet Ketter of Bloedgericht, de Inquifuie, in het tegenwoordige Languedoe werdt opgericht. Zo dat het Bijgeloovig rond zwer¬ ven, m vreeuiue wumni v««. Godsdienst; en eennaauwketing verklaaren van de H. Schrift voor Ketterij werdt gehouden; wier belijders men, volgens 's Lands Wetten, vrijelijk mogt dooden. 6 Tiiden I ü 'Zeden .' Het derde Tijdperk derFranfche Gefcliiedenisfe begint met Veilups de Schoonê A'°. 1270 en eindigt AQ. 1515 met Lodewijk de Xllde. De eerstgemelde had zo veel moed en zucht tot de Vrijheid, dat bij zich tegen de verregaande beerschzucht van den' Paus dorst aanzetten:'en daar deze hem in bet uitoefenen zijner rechten hinderde , hem niet alleen als zodanig aan alle Christenmogendheden deedt voordellen, en affchtlderen ; maar den Paus zelve, door een zijner Staatsbedienden A". 1303 gevangen liet neeinen. Het was zijn bedrijf alleen , dat de Jpaufen, hunnen zogcnaauiden Zetel van St, Pietf.R te Roome 70 Jaaren lang verlieten, cn te Avignon hun verblijf hielden. Hij loeide ook de orde der Tempel- heeren uit, fchoon dezelve in de Kruistogten als eene Ridderorde, behooreudc in den Tempel te Jerufalem, ter vernieling van de ongeloovigen , opgericht was. Hij nam Lion in; gaf'denBurger-jiand eene plaatfe en dem onder de Rijksdenden ; en richtte een Parlement te Parijs op: alwaar het nu bepaald bleef: daar het te vooren den Koningen op alle plaatfen gevolgt was. In '1 kort, deze Philips was een goed verdandig Vorst; eergierig, ftaatkundig en dapper; maar tevens hard eu onverbiddelijk, wraakzuchtig, cn bij zijne geldgierigheid tevens verfpillend van aart. Na den dood van Philips kwam de Kroon aan het huis vanValois, beginnende met Phuippus den VIden. Doch deze, om die oorzaake,metEDU.\Rode lilde, Koning van Engeland , in Oorlog raakende, cn geen van de gelukkigfte noch Krijgskundigfte zijnde, leed hij bij Creeij een volkoomeu nederlaag , welke oorzaak was dat de Engelfchen dieper in Vrankrijk drongen , en Calais beleegerden. Eene naauw ingellotene bcleegering bragt eene Hongersnood in die Stad te weeg, zonder dat dezelve in daat was om de grootmoedigheid dev Franfche Legerhoofden te verzwakken. De Hagell'che Koning wilde in geen vergelijk, koomen, ten ware 6 van de voornaamfte Burgers, hem in het hemd, cn met drikken om den hals , te voet vielen, en zich aan zijne willekeur overgaven. EUSTACH. DE ST. PIERRS was de eerfte welke zich tot behoud van de' geheele Burgerij overgaf, wordende daarop terftond door nog 5 andere voornaame Burgers gevolgt. Zij verfchoeuen dan , volgens het bevel vanEoUARD, in het Leger; wierpen zich blootsvoetseryn 't hemd zijnde, aan zijne voeten; doel» in plaatle van daar door aange. daan te zijn, gaf hij bevel om hen te dooden; hen befchouwren'de als Oproermaakers, wél- j? 3 b  H8 NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- kc zich tegen hem, als hunnen reehtnwatigen Koning aandelden. Zijne Grooten; zijn Zoon zelts zochten te vergeefsch om den Koning van dit beiluit af te brengen ; eindelijk verwon het zijne zo moedige als mensch lievende Gemalin .• waar door die braave Volks en Vaderlands Vrienden het leven behielden; wordende vervolgens door Philips , met de verdere B urgers van Calais, welke alle hunne Stad verlaaten moesten daar voor beloond: kuisende deze Vorst 2 Jaaren laater, namelijk A9. 134-9 > liet SI: heele Landfchap Dauphine nog bij zijne bezittingen; waar van wijde oorzaak reeds gemeld hebben. Dezelfde misdagen , doch met jio,J ilegter gevolg, had Johannes, de Zoon van Philippus ; wordende niet alleen door de Engellchen in een Strijd overwonnen, maar zelfs gevangen genomen en naar Engeland gevoerd. Dat dc Vreede toen duur gekogt moest worden, begrijpt ieder, die iets van de redelijkheid der Engelfchen weet, ook was dit verdrag zo fchreeuwend, dat Johannes , in Vrankrijk te rug gekeerd zijnde, de vervulling daar van, bij de andere prooten des Rijks niet konde bewerken; weshalven hij zich weder op nieuw naar Engeland in zijne nevankenisfe begaf; in welke hij A°. 13Ö4 ook overleed ; laatende oin j ie daad , den naam van Johannes den goeden agter. Zijn Zoon Karel de Vde zette dit den Engelfchen duur genoeg betaald, neemende meest alles weêr in, dat zij den,Franfchen ontnomen hadden; in het welk de bekwaame eu dappere Du Cuesclin , altoos zijn Veldheel was, handelende enkel, volgens de Plannen, door de Koning ontworpen ; welke zekerlijk ie vroeg voor zijn Rijk en bet geluk zijner Onderdaanen (zo men ineentj deze Waereld veriiet. Zijn Zoon Karel de Vide befteeg, volgens den algemeenei wensch des Volks, als een ver ftandig Vorst, den ledig geworden Troon ; en beloofde met zijn 20 Jaaren reeds het b-il van Vrankrijk te zullen helpen vbhnaakeri: Dan, eene zwaare Ziekte benam hem bet verdand , welke Krankzinnigheid'hem 30 Jaaren lang bijbleef, en h m maar kleine tusfebcupoozingen van euïig gezond verdand overliet. Om hem in deze Ziekte des gemoeds nog cenigzins te vermaaken, bragt men de Speelkaarten 'voor den dag, welke van dien tijd af, hunne geboorte kunnen ' rekenen. Maar' deze Kaarten Relden de partijfebappen der Grooten van zijn Kijk, niet teleur; noch ontwortelden de geheime oogmerken van zijn'Broeder, de Hertog van Orleans; en van zijn Oom de Hertog van Bourgontüen , om het Oppergezag in het Rijk te bekoomen. De laatde partij, de fterkde zijnde, vooral na dat zij zich met dc Engelfchen had verbonden, kreeg de overhand; deide zich tegen het Koninglijk gezag met een groot Krijgsheir, dat het Koninglijke Heir verflocg; de Koningin zelfs, tegen haar man en den Dauphin, een verbond met Hendrik de Vde, Koning van Engeland A". 1420, deedt aangaan, volgens het welke dien Vorst, na Kar els dood , eten Franfchen troon zou beklimmen. Doch Hendrik dierf A°. 1422 nog eenige weeken voor Karel, en dc Dauphin was zo ib.ndvastig m zijn voorneemen, om den Troon zijnes Vaders te beklimmen; waar bij den afkeer der Franfchen, voor eene EngclfcheRegeering, zeer wei te dade kwam: dat Vrankrijk en Engeland andermaal 111 eenen bloediger» Oorlog gewikkeld wierden. Het Ictieen echter, in die verde-.uliee.en niet anders of Vrankrijk zou een aanmerkelijk gedeelte zijner Landen, aan Engeland hebben moeten overlaaten ; dan teue onverwachte en geheel bijzoitdêfe gebeurenisfe kwam hier tusicheu. Wanneer de Engellclieu,  en HANDELK. ZAK- en REIS-ATLAS. 119 feilen Orleans beleegerd hadden, om "dat deze Stad Karel trouw gebleven was , vertelleen voor die Stad eene btiitengewoone hulp. Een Boerenmeisje 11 van omtrend 18 Jaaren , van Domremij in Cliam■pavne gebooren, met naame Johanna V arc ; fterk,, moedig, en tot mannelijke daaden als opgeleid , bevond t zulk een onwecrftaanbaarè drift in zich, om baaiVaderland tegens de Engelfchen te verdeedigen, dat zij zich verbeelde, dat God baar daar toe in 't bijzonder gefchikt had, om Orleans te Ontzetten. Men verzuimde niet haar in dit denkbeeld te verfterken, nadien zulk een nieuw en bijzonder Tooneel, een verbaazende indruk , op het harte der Krijgslieden moest maaken. Na dat men haar Mans kleederen aaugetoogen ; een Paard, en volkoomene rusting gegee-ven; en allerhande plechtigheden met haar volbragt had , werd zij met eene fthaare Krijgsvolk afgezonden, om Orleans van Leevensmiddelen te voorzien. Zij volbragt dit ook gelukkig. Met een Vaandel iri de eene en het Zwaard in de andere hand, moedigde zij haare Soidaaten aan ; drong door het Engelfrhe Leger heen in de stad; verdreef de Vijanden uit hunne verzekerde Schansfen; en noodzaakte hen de belcegering op te broeken. De Franfchen zagen hr-ar derhalven, als eenRedfter, van God gezonden aan ; maarrie Èugelfthen verklaarden haar voor een Toveraar fier, die alles door Duivelskunllen verrichte. Na verfcheidene dappere '.daaden volbragt te hebben, werdt zij van dé Engelfchen gevangen , die haar tut wraakgierigheid , onder de befchuldiging van Toverij , deeden verbranden. De Franfchen echter eerbiedigden de nagedachtenis van deze Orleanfche Maagd. De Koning verhief haar gedachte tot den AdeUt.md ; cn even of Zij den loopbaan des geluks geopend had; zo wierden de Franlelie Wapenen, in verfcheidene opvolgende ftrijden , met den Zege bekroond, zo dat de Engelfchen van hunne Oorlogen weinig winst konden rekenen. Het vierde Tijdperk beflaat omtrend 80 Jaaren, namelijk van -aq. 1515 tot 1589, in het welke opvolgende ftrijden , met den Zege bekroond, zo dat de Engelfchen van hunne Oorlogen weinig winst konden rekenen. Het vierde Tijdperk beflaat omtrend 80 Jaaren, namelijk van -aq. 1515 tot 1589, in het welke de Gcl'chiedeuisfe derllugenotten een der aanmerkelijkfte is. Het begin van dit Tijdbcdek kenteke'nd het gevangen neemen , van Francois den Iilen door den Spaanfchen Vorst, en Duitfchen Keizer Karel de Vde, in eenen ontdaanen flrijd, wegens het Hertogdom van Milaanen en het Koningrijk Napels. Deze Vorst was zö rechtvaerdig niet, alsJoHAN*ufl den goede, want als hij een vernederend en ftreug verdrag met Karel , in de gevankenisfe gefloten had; verklaarde hij, vervolgens vrij geworden, ongehouden te zijn ,om hetzelve naar te koomen ; nadien hij het zijne Rijksdenden voor onwettig deedt verklaaren. Gelijk hij ook naderhand de doodvonnisfen wettigde, welken tegen de Gereformeerden en tutherfcheii geveld wierden ; om dus den redelijken Godsdie ïst, in zijne Staaten te onderdrukken : iets het geen zijne opvolgers niet minder ter hand genoBtt n hebben. De Gereformeerden of zogenaamde Hugenotten, welken zich van tijd tot tijd, van Lüther, naar de Zwitferfcbe gevoelens- van Calvin geneigt hallen, wierden A°. 1560, dezen laatstgenoemden Spotnaam gegeeven. De Protestanten , omtrend Tours, des nachts Godsdienllige vergaderingen moetende houden , om niet gelloord te worden ; werden van de overige Tourfche Burgers llugenotten genoemd; welke ook vertelden, dat hun voormaalige KoningHPco, tics nachts in dat Gewest, rond reed; en deraenfehen, welke hij daar ontmoette, kw.iad deed. liet eerfte was dei halven maar ten deele op deze vergaderingen tocpasfehjk, 11 aar he'e laatile in 't geheel niet. De/e Spat-  iao NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- Spotternijen, en de verregaande dwangmiddelen, welken mentenen deze Lieden in 't werk fielden; w'erden hen eindelijk, na een 40 Jaartg geduld, moede; zo dat 'zij, aangemoedigt door eenige voornaame Leden uit het huis van Bourbon, in den Jaare 1562 de Wapens aangreepen; en hunne Rechten en Vrijheden ver deedigden ; vindende in den Admiraal de Colign'ij, hun voornaamfte voorllander: Welke ook 1572, in St. Bab.tholemf.us nacht, op de zogenaamde Parijfche Bruiloft, het eerst vermoordt werdt; waar na de meeste Protestanten, door hunne Medeburgers , terneérgemaaktwierden. En dit is niet enkel de«/fchuv/elijkjle daad in de Franfche Historie; maar tevens in de geheele ■ Gcfchiedenisfe der Christenheid. En fchoon Hendrik de lilde de telkens meer aanwasfende Gereformeerden in 157Ö een vrijë oefening van Godsdienst toeftond, zo was hij echter te befluiteloos, en te veel dan aan die, en dan weder tot de andere partij overhellende, om dit genot den Hugenotten duurzaam te doen behouden. Ook werdt hij onverwacht, door een Monnik van zijne tegenpartij. om hals gebragt , dervende tevens met Item de Koninglijke Stam, uit het Huis van ValoUï Hendrik van Bourbon, Koning van Navarre, naderhand Hendrik de IVde genoemd, opend het5de Tijdperk , dat iets meer dan 50 Jaaren duurd; beginnende A°. "i^ÏÏo en eindigende A°. 1643. Zijn Huwelijk met de Zuster van Karel de IXde was oorzaak van de Parijsfche Bloedbruiloft «eweest; en het fcheelde weinig, of hij was tevens op den zeiven omgekootnen. Hij gordde derhalven het Zwaard voor den vrijen Godsdienst aan; en vogt zo gelukkig en dapper, dar.bij vervolgens net Koningrijk, na den dood van Hendrik den IHdcn, bijna geheel veioverd had, eet meu hem ren troon liet klimmen: en dit laatde gelchiedde noch niet, dan na dat Hp.ndrik, den. Gereformeerden Godsdiens tafgezwooren had; hebbende de Franfche Grooten, toen liever, een mijneedig Roomsch Vorst, dan een oprecht mensch — en Ketter, aan hun hoofd. Hij was echter een der beste en bekwaamlle Vorften ; verkrijgende door zijne daaden , den naam van Hendrik den Grooten. Zijn Edict van Nantes, 1598, herllelde de Gereformeerden in verfcheidene Vrijheden ; en zijne verftandige en gelukkige Regeering ; aan welke zijn groote Staatsman Sullij , veel deel had ; gaf geene aanleiding om immer te denken , dat deze Vorst, door een zijner Onderdaanen , nog vermoordt zoude worden ; gelijk in den Jaare 1610, door de hatnl van zekeren Ravillak gefchiedde , welke hem, in zijne koets zittende , doorflak: laarende het Rijk aan de grootde verwarringen over. Geduurende eenige Jaaren in dit Tijdperk , muntte de Staatsdienaar en Kardinaal Richelieu zo in Staatkunde, als in moedige onderneemingen uit ; wordende alleen, na een 18 Jaangcn dienst, A°. 1642 doorzijn dood afiefneden; hebbende in zijnen tijd, de. Koningiijke macht veel vergroot ; hït huis van Oostenrijk bedreden en verzwakt; Lodewijk den. Xlllden op den Troon geholpen ; en de Franfche Academie van Taal- Dicht, cn Redeneerkunde, helpen dichten; welke laatfte, de Franfchen tot heden de gewigcigfle dienften gedaan heeft. Het laatfte of'zcsdcTijdperkhedaat eene ruimte van 144 Jaaren , beginnende A". 1643 en duurehde tot heden. De verwarde Haat van Vrankrijk, na den dood van Hendrik den IVden wierdt gered , en de nadeden vergoedt, door de voordeden welke de Wcstfaalfche Vreede dat Koningrijk A°, 1643 aanbragt ; gedeeltelijk bewerkt 4oor ijec Staatkund'g beduur  j?n HANDELK. ZAK- en RÉIS-ATLAS. 121 ïluur, van den Italiaanfchen Kardinaal Mazarini , df MazaiAin , cn gedeeltelijk door de dapperheid van dtn Maarfclialk vanTurenne. . 0an een Burger-oorlog ontftond op den zelfden tijd in Vrankrijk , nadien het Volk geen ilaaven van het Hof begeerde te zijn. Parijs, de Hoofdftad van het geheele Rijk , (telde zich tegen den Koning Lodewijk den XIVden, en deedt hem van daar vluchten. Het Parlement van'de Hoofdftad , trachtte de Rechten.des Volks ie bewaare'n ; cn de ing'eflopene misbruiken te verbectcren. Het kreeg een grooten aanhang, en de Grooten des Rijks wierden hier door in twee partijen verdeeld. Ëeue algemeche verwan-ine: vond 'er in het Rijk plaats, en MazaRin moest, om den algemeenen haat te ontwijken , het Land verhaten-. Hij keerde echter na 5 Jaaren, A°. 1653 in grooter aan. zien, en magtiget dan voorbeen , te rug. De zogenaamde Petits Maitfes, of kleine Heertjens, welke zieh hier en daar als Voriten verheven hadden , en die zedert dien tijd, een Spotnaam geworden zijn ; verdweencn van langzamerhand. Mazarin wierdt, dooide hulpder Engelfchen, eindelijk in Raat gefield, om met de Span jaarden AQ.i659 denPijreneefchen Vreede te (luiten ; en na zijn dood, welke A°. 1661 inviel, begon Lodewijk met zijn 23de Jaar zelfs te regeeren; hoewel geenszins met de fchranrieibeid van denKardinaal voorzien zijnde. De oppermacht des Konings fterk gefenraagt zijnde, waren 'er echter verfcheidene zaaken die hier door geleden hadden , en in verval geraakt waren. De Koophandel was zeer beperkt geworden : de lnkomllen meestendeels verward; het Zeeweezen in verval geraakt; en ten aanzien der Rechtbanken ; Waren oVeral misbruiken ingefloopen. Doch dit alles kwam hij meest te boven, dooreen buitengemeen bekwaam Staatsdienaar ; den grooten J. U. Col¬ bert, welke hij het opzicht over zijne inkomften had aanbetrouwd; Op raad van dezen kogt Inj Duinkerken, eene Zeeplaats in Vlaanderen, 'van den verfpillenden Engelfchen Koning : fchoon hij tot de verfpilling, in laater tijden niet minder aanleiding gaf, dart die Vorst; bij welke zijne verregaande Eerzucht; onbeperkte be geerte naar roem , naar pracht , en veroveringen, geen minder kwaad aanbragteti. Bij verneederde den Paus, aan wiens Hof zijne afgezanten beleedigt waren : weigerde aan een eenig Koning ifi Europa den Voorrang toe te ltaan; eu lag zich toe om zich overal onczachlijk en gevrcesr te maaken. Ingevolge van dit Plan, g cep hij, bij een flaauw voorwendfel A". 1667 de Spanjaarden aan , na een lange» Oorlog nier hen «ecindigt, en eene Spaanfche Prin* fes gchuuwd te hebben. Hij rekende meest op de zwakheid van zijne Vrienden, óm hen ten Vijand te maaken. Deze vonelt hij bij de Spanjaarden , en nam hen , met weinig moeite, Vlaanderen en het Graaffchap Ilvurgondien af, doch moest het laaide weder te ruggeeveii, nadien verfcheidene staaten ; (waar onder de Keizer en de Republiek der verèenigdc Ne«diilanden zich bevonden) wee Spanjen in verbond traden cn hein hunne Heireh tegeiiftelden. De Republiek, welke om eigen veiligheid zulks had moeien doen , weidt eenige Jaaren daar na , A"> 1(172, door Lodewijk, op het puin van haaren ondergang gebragt, ovcrltroomende bijna alles met zijné overmagr. Dan -, daar Duitschland en Spanjen dit Land gelukkig verdee'digdeil, zo verplooi' men in ons Vaderland 'er weinig bij; moetende de Praitfchen de ingenomenc Steden , op bet fpoediglte weder verlakten. Spanjen veiloor bij deze gelegenheid weder eenige Steden in Bout* gondien en 111 de Spaanfche Nederlanden.Daar het doelwit van Lode ' y wijs  122 NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- wijk alleen veroveringen waren, nam hij zelfs in Vreedcnstijden, de Steden die hem best aanftonden wcch. Dus veroverde hij Straatsburg dat eertijds een voornaame Vesting voor Duitschland was, en maakte het A°. 1681 tot eene Grensvesting voor Vrankrijk. Drona A". 1688 in Duitschland , om dat mm een B:sfchop_ van zijn Land , niet tot Aardsbisfchopj van Keulen wi'de maaken. Greep daar op k°- 1689 Engeland en de Nederlanden aan , om dat zij den Groot-B i'tanifchen Koning, welke de Kerkelijke en Burgerlijke Wetten vertrad, van den Troon dreeven, en 'er Willem de lilde , Prinfe van Orangen op plaatftèp. Liet de grootfte woestheden in den aêkerpalts, Heidelberg , M.inheim en andere Gewesten toe ; en wierdt ook Vijand va > Savooijcn. Na een negenj arigcu Oorlog werdt de Vreede Au. 1697 gemaakt, zijnde Lodewijk veel maxtUer, maar geenszins rechtvaaï .ger geworden. Ben Koning van Spanjen zonder Kinderen natelaatén, overle den zijnde, m endc_ L<"Dewijk dat Rijk ook aan zijn Huis te verbinden, dom' den Hertog Phii.ip van Anjou, zijn Kleinzoon, als erfgenaam van de Spaanfche bezittingen te verklaaren. Deze jiain 'er ook reeds bezit van, doch raakte, met zijn Grootvader vereenigt, daar over in Oorlog niet bet Huis van Oostenrijk, aan welke de Koning van Spanjen , bij laatfte wille, zijn Rijk vermaakt hadt. De grootheid en blijkbaaie oogmerken van Lodewijk , deeden een groot deel dei' Duitfche lljksvorjlen; de Vereenigdc Nederlanden, Engeland, Portugal en Sayooijen, met het Huis van Oostenrijk .zaamen lpannen; en den I-'ranfchcn Koning, A°. 1701 in eenen Oorlog wikkelen, welke mogelijk de rechtvaaidigfte was, die Lodewijk ooit gevoerd had , doch in welken hij, vaelc Jaaren lang ,011géfuklig lirijd voeidc; kuouien- de zijne Betelhebbers in geene vergelijking met die zijner Vijanden ; Onder welken de Prins RuGenius de uitrauntendfte was» Hij die eertijds zo trots was werdt door zijne Vijanden eindelijk zo vernederd, dat zij h'ehj,_ door hunne invallen in Vrankrijk zelve , noodzaakte , om den Vreede te verzoeken, welke hem echter wer t afj.flagen: doch eindelijk verkreeg hij dien, door geheime onderhandelingen, A°. .1713, eenigzins naar zijn zin : blijvende z;jn Kleinzoon Koning van Spanjen. Behalven de ontvolking, welke deze Vorst in zijhe Landen veroorzaakte door zijn geduurig Oorlogen ; verdreef hij nog veele Duizenden van zijne Onderdaanen , welken met hem in Godsdienltige gevoelens verfchilden. Van Zijn wellustig leven daalde hij af tot eenen bijgeloovigen Godsdienstijver: dwong en kwelde zijne GereformeerdeOnderdaanen op allerhande wijze ; waar door de welvaart cn deFabrijken.fnet hen naar andere Landen vluchten, en zich door geene uitgezondene Krijgsknechten lieten tc rug houden. . De Wetcnfchappcn eu Kunften genoten van Lodewijk alle aanmoediging, fchoon hij zelfs geen Liefhebber van leezen, of eenige andere oefeningen van dien aart was. Zij waren in zijnen tijd in vollen bloeij ,• en hij befchermde dn Kunltenaafs zekerlijk om dat ze zijne Gloriezucht ftrcelden; en zommige, door laage Vlijerijen , zijne onrechtvaerdigfte alaaden nog ter eere zongen. Waar aan, onder anderen, de oordeelkundige ,en anderzins groote Boileau, zich , raakende Lodewijks veroveringen in ons Vaderland, ook fcjiuldig maakte. Doch de menigte van be.oerdceldc Kunsten Wctetifchap beminnaars, konden de daukbaare Item van het Juichend Vrankrijk geenszins 1'raooren , bij het overlijden van dezen Vorst; welke meer naar zijne neigingen eu driften, dan vpigens de W«t-  en HANDELK. ZAK- en REIS-ATLAS, j: 3 Wetten van billijkheid en recht, gltoos gehandeld had. Lodewijk de X Vde was een kind vnn 5 laaien, toen zijn Grootvader deKohl'ng overleed; wesbalven het Rijk weder een geronnen tijd, door S taatsdienaars beftuurd moest worden. Hij aanvaardde A°. 1723 zelfs de Regeering; doch gaf A". 1726 aanzijn'voo. rigeij Leermeester, de, naderhand gèwordene Kardinaal Fi.eurij , de voornaamfte zaaken in handen. Deze liet zich door eenige Grooten verleiden, om deel te neemen in den Oorlog, wegens de Erfopvolging van het Huis van Oostenrijk ; iti welks begin hij A°. 1743 overleed. Lodewijk beoorloogde vervolgens , in den Jaare 1747. devereehigde Nederlanden; nam 'er haastig eenige Steden van in , doch trok'er weinig meer voordeel van, dan dat de Vreede te Aakcn , A". 174S gefloten , zijn Koningrijk weder de noodige ruste Verfehafte. Zeven Jaaren daarna kwam hij in Oorlog met Engeland, die zeer ongelukkig voor hem uitv'cl. De Hertog de Choiselil wist in den [nare 1761 het famislicyerdrrg van het Huis van Bourbon wel gelukkig te (luiten, maar de Vreede le Verfailles A°. 1762, was in alle opzichten nadcelig. Inden Jaare 1766 vereenigde hij het gebied van folieringen volkoomen met zijn Rijksgebied, waar bij hij A°. 1769 ook, het in zich ztlv' verdeelde Eiland, Corfiea veroverde. Doch zijne inkoinflen bleeven , tot aan zijn dood toe, in een verwarden ffaat. Dc tegenwoordige Koning, Lodewijk de XVide , heeft, door het beftuur van den grooten Neckfr , het finantieele van zijnKoningriJk, in een veel beet er Haat gebragr. Hij lieeft middelen gevonden , 011: de geleedene fchade weeier 'op den En gelfchen te herballen , door de Atoericaai.en, zederd A°. 1778> a,s een vrij Volk, te ondertlcunen; jijne Zeemacht ontzaglijk te maaken; en door een verbond met Spanjen en de Nederlanden geflQ- ten, den Engelfchen een Vreedetraktaat te doen tekenen , datalb blijken draagt, dat zij genoodzaakt zijn geworden om den Vree. de aan te neemen; tot welk een prijs het ook zijn mogt. Uilvindingen en Ontdekkingen. De Levendigheid derEranfcbcn cn hunne zucht om te bevallen, kentekenen ook hunne ontdekkingen : in welken beide doorblinken. D.' Romans hebben wij reeds als een van hunne voordbrerigfelejl genoemd. Een hunnerWijsgeeren, welke A". 1003 overleedt; namelijk Geebert, maakte reeds OratU welke door het Water gedreven wierden. De Franfchen waren de eerde Europifclie Natiën, welke Porcelein maakten : deeden vervolgens nog verfcheidene uitvindingen, van welke de laatfte die der Luchtbollen is geweest , uitgevonden door de Heeren McStgolfier , en den zden Ju„ij 1783 openlijk xeAnnonaij, door hen , met proefnecmingen bevestigd en vervolgens , door Blanchard en anderen , tor meerder voikoomenheid gebragt. Voornaame Mannen. De reeds genoemJe Staatsmannen Sullij, Masarijn, Richelieu , Colbert en anderen , kunnen gevolgt worden-doorverfcheielene Geleerden, in allerlij Weten, fchappen en Kunftcn ; van welke wij enkel, Descaktes, La.Hire, de La Lande , La Caille enz. in d' Wiskunst opnoemen. Do Eran'chc Gefchiedfchrijvers Philip de comines, thuanus, MEzeraij , daniël , bossuet , MlL- eot, Rainal enz. zouden ook veel vermeerderd kunnen worden. Jn de "algeuie-ne Wetenfchappen , zijn Bunuus,' Batablus, FERNEL, RABELAIS, FaBER , MAROT , BEZA , CUJAClÜs , MONTAG- NB, RlCilER, ÏÏAILE , Del Bos, en andere zo aanmerkelijk, als tournefort , buffon, D'Aü» BENTÓN enz. in de Natuurkunde, Q2  ia4 NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- en als Bouroaloue , Saurin en den Abt GuinC in de Godgeleerdheid. En wie toch, kent de Franfche Dichters niet ? Vooral Ron. sard , Maliierre , de Corneili.e's, Racine, Molliere , La f' i.ntaine , bou-leau , rousseau , dc La Motte , Gresset , Fonte- kelle , LAMlERRE, DESTOCHES, Voltaire , Diderot , Dorat ; en een reeks van Mannen in die Kunst. — De, in hun Vak uitmuntende, Geleerden Josephus, Just.us Scaliger, welke in Holland, en Isaac Casaubonts, welke in Engeland, in hunnen tijd flonkerlichten waren; reekendc ook hunne geboorte aan Vrankrijk verfc/buidigt tezijri. Saurin en Descartes, zijn hun grootRen leeftijd in de Nederlanden geweest. Lijst der Franfche Vorjien. \x\ de Gefchiedenisfe van Vrankrijk blijkt reeds, dat men 3 bijzondere Stammen , na elkander , op den Franfchen Troon gehad heeft. Het zal derhalven noodi!» zijn , dat wij deze Stammen , elk 111 't bijzonder doen daan , om de daar uit geheerscht hebbende Koningen duidelijk te doen zien. E E Pv S T E L I N I E. Bevattende XXH Meroyingifche Koningen. _.,/.,..".; A°. Jaaren. A°. 1 Pharamund., de eerd-e Koning ... 418 to 42!$ 2 Ci-ooius ol Clodiou , de Ilairige . . . 428 20 44$ 3 Meroveus, na welke deze linie de Merovin- gifche beet . i '. . 448 10 458 4 Ciiilderik de Ille, een ontuchtig en gehaat 1 Vorst . . .- 457 24 481 5 Clodoveus de Ide, of CLOvrs de groote, eerde Christen Koning ..... 481 30 511 j gaanden Koning ........ g_ 644 * 181 £ 662 ]Clotarius de lilde , Zoon van Clodo- "I 3> veus de Ilde . .... .' . . ^'662 3 4 666 Ciiilderik dc Ilde, Broeder van den voor- aj 'g gaanden Koning 666 •<» 14- 63o Theodoricus, ot Tiiierrij de Ide, Zoon * j ' I — van Clodoveus II. ...... !68a 13 693 16 Clodoveus de lilde, Zoon van Thierrij. .693 3 695 17 Ciuldehert de Ilde, de Rechtyaeraige, j | Broeder van Clodoveus 111. . . . 1696 181 714 ï8 Dagobert de Ilde , wierdt door Pipijn be- } | . heerscht 7'5 5 72° 19 Ciiilff.rik de Ilde, Broeder van Dago- I I bert, was een Thelkoning .... \7^° i\ 7-1 ao Clotarius de IVde, wierdt door Karel f , j Martel beheerscht ...... 721 li 7^2 ii'Theodoricus dcllde, dondook oiiüerK*- I - I rel Martel J722 117 739 n Ciiilderik de lilde, de Onbckivaame, wierdt ] " 1 iri een Ktoostcr gezet 739 | «3 ,753 TWEE-  en HANDELK. ZAK- en REIS-ATLAS. 123 TWEEDE LINIE Bevattende XIV Carlovingifche Koningen. DERDE LINIE. Bevattende XXXIII Capeifche Koningen. \ Hugo Capet door de Rijksftcnden ver- A°. Jaaren. A". I koozen , 987 '.10, . 997 s. Roeert de Aandachtige, Zoon van Hugo. 997 34 j Jtou 3IHEMDRIK de lffe, oudfte Zoon van Ro- . f I bert 1031 29 1060 4I Philips de Ure, Zoon van Hendrik I. ^ 10S0 ^ 48 uo8 k Louis de Vide, of de dikke, Zoon vanS' o I Philips I. 2. 1108 cn 11J7 6 Louis de Vilde, oï de Jonge, Zoon van[^ „ 13 Louis de Vide g H37 S 43.,;? 11.80 7 Philips de Ilde, of de Veroveraar, Zoon3. Jjj j van Louis de Vilde ....... „-3 1180 <=|43 1223 8?Louis de VHÜte, ot'deLeeuw . Zoon van 2. Philips de Ilde li223 3 122CT 9 Louis de lXde, of de Heilige , Zoon van Louis de Vtflfte i22" 44 1270 ló Philips de lilde, of de Stoute, Zoon van 1 Looi* de iXde ^ 1270 i 15 1285 Q 3 II I'HJ- n. . jaaren. A% 1 Pipijn de kleine, Zoon van Karel Mar- i j tel , overweldigt den troon . ... 752 16' 2 Cr rolus Magnus of Karel de Groote, Zoon van Pipijn" , . 768 46 " 814 3 Louis de Ifte, de Godvruchtige, Zoon van Karel 814 26 840 4 Carolus Calvus of Karel de Kale, Zoon van Louis 840 37 877 5 Ludovicus Balbus of Louis de Ilde, de Stamelaar 8.77 1 ii 879 6 Louis delllde , cn Carlomannus ; onechte <. [g Zooncn van Louis de Ilde .... g. 879 2, 2 |882 '; 7 Karel de lilde, of de dikke, Keizer iij ~ | " 5? j Duitsland en Italien ^ 885 ^ 3 £ 888 8 Eudes of Odo, G/aaf van Parijs, was niet § uk ; rri uit de Koninglijke Stam §i888 n 5 1095 9 Karel de IVde, of Karel dc Eenvoudige , 03 • ' g_ . ! Zoon van Louis de Ilde 893 29. 922 10 Robert, Broeder van Odo, ftreed tegen I Karel de IVde ........ 922 1 923 11 Rudolph, Zoon van Rkhard , Hertog van I Bourgondien \9-% '■ l2 935 12 j Louis de IVde , Zoon van Karel de IVde. 936 i8j 954 iglLoTiiARius, oudfte Zoon vau Louis de IVde , . . . . 954 32 986 14 L»uis de Vde, of Nihilfecit 1. (de Doe-uieO I i Zoon van Lotharius . , ^ . . . 986 i' I987  126 NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- n Philips de IVde, of de Schoons, Zoon A". ]Mren. A . van Philips de lilde tnS$ 29 1314 ,., Louis de Xde, of Louis Hutin, Zoon van " Philips de IVde I3H li 13 & i3 Johannes de Ifte, heeft niet geregeerd. 1310 1310 14. Philips de Vde, of de Lange, Zoon van Philips de IVde I3iö 5 15 Karel de IVde , of de Schoone, Broeder van den voorgaanden Koning . . . «321 o f** 16 Philips de Vide , of de Gelukkige . . 13?» 22 i.»d° 17 Tohannes de Ilde , of dc Goede, Zoon van , i Philips de Vide 135» h 13 Karel de Vde, of de Wijze, Zoon van Tohannes de Ilde '3Ö4 16 's00 19 Karel de Vide, of de Welbeminde, Zoon van Karel de Vde '38o 42 M*~ 20 Karel de Vilde, de O verwinnende, ZoonS Hl , van Karel de Vide . . . . ,. .■ % IW 3 39 M 21 Louis de Xlde, Zoon van KARELde Vildeg- " „ S ,.s, een wreed Mensch • „ ^öi tg 22 h i4»3. 22 karel de VUIfte, de Vriendelijke, Zoon o 3 _ » g van Louis de Xlde g' U«3 « '43° », Louis de XHde, Vader des Volks . , £149851*7 *s*5 g FrTciskus de Ifte, of de Groote . . «BM - 2 347 Hendrik de Ilde , Zoon van Franciscus. 1547 J* ^9 4 Franciscus de Ilde. Zoon van Hendrik. 1 59 M s S7 KAREi. de IXde, Broeder van Franciscus. 100 14 »/ + 28 Hendrik de lilde, Broeder van Karel de g jY^e 1-« + J ^ 09 Hendrik" de IVde, of de Groote; van l6lo 1 itourio». . . • • • • • • 13 y 30 Louis de XlIIde, ot de Rechlyaerdige, • l(J I Zoon van Hendrik i 4Uiu 0J si^Louis de XlVde, of de Groote; Zoon van I 3 den voorgaanden Vorst . . . . 66 54 »£& LoUisdcXVde, Zoon van LouisdeXIVdc. I72o 51 33 Louis de XVIde , Kleinzoon van Louis de XVde 1 774 Regeerd nog lieden. Van hel Wapen van Vrankrijk. Het Wapen van Vrankrijk beflaat in twee nevens elkander gevoegde Schilden. Het eerfte verbeeld een blaauw Veld, reet drie «Ouden Lelijen, fchoon zommiSen bevveeren dat dit Lisbloemen lijn, welke verkeerdelijk voor Lelijen worden aangezien. Dit nu is het eigenlijke Scluld van Vrankrijk. Het tweede heeft een Robijnkleurig Veld, meteen gouden keeten ; eerst als een regt kruis gelegt; daar. na als een Bourgondisch kruis; en eindelijk in een ring rondom gaande ; hebbende in 't midden een Smaragd, voor hc: Koningrijk Navarre. Op dit dubbeld Schild rust een Koninglijken en openen Helm; wiens helmdckkenzijn van Goud, blaauw en rood; alle Konings kleuren. Daarop ftaatde Kroon ; met 8 halve ronden , en even zo veel linien omfloten ;. eindigende met een dubbelde linie: het Helmfieraad van Vrankrijk. Waaraan dan nog de Ridderorders van den H. Geest, cn van St. ilchael &l-  en HANDELK. ZAK- en REIS-ATLAS. 127 hangen. Dit Wapen wordt door twee Engelen ge;lraagen , zijnde in Dalmatifche Wapenrokken gedoscht: Hij, die 't Schild van Vrankrijk houd, heeft ook het Franfche Wapen op zijn Heroudsroki en die 't Schild van Navar. re houd, heeft ook even zo het Navarfche Wapen. Ridderördens. De eerfte Ridderorde is die van St. MiChael, door Koning Lodewijk de Xlde, A°. I4<5p te Amboife gefticht. De tweede-is die van (St. Esprit)mN Heiligen Geest, door Koning Hendrik de lilde , op Pinkfterdag A°. 1579 ingefteld. En de derde is de Rid¬ derorde van St. Louis , door Lo. dewijk de XlVde, in't Jaar 169^ gefticht. Buitentandfclie Bezittingen. De Franfchen drijven een uitgebreiden Handel in de Indien, hebbende verfcheidene Kantooren in Azien. In Africa bezitten zij het Eiland Bourbon, ennegotieeren zeer veel op Madagascar. Hunne voornaamfte Bezittingen echter, zijn in America, als hebbende daarNiemv-Vrankrijk, Guadeloupe, Martenique, St. Croix , St. Barlholemeo, St. Alonzie , St. Martijn, Maria-Galante, Granata, Tortue. enz. TWINTIGSTE HOOFDSTUK. BESCHRIJVING VAN ENGELAND. Schoon Engeland maar een gedeelte is van het Land , dat men Groot-brittanjen noemt, om het zelve te onderfcheiden van klein Brittanie , in Vrankrijk gelegen ; zo is het echter een Koninglijk op zich zeiven, en verdiend zo wel als het aangrenzend Schotland, en overliggend Mand, eene bijzondere befehrijving. Naarnsöorfprong. Het Naamwoord Brittania wil men doorgaansch van Engelfchen en Griekfchen oorfprong houden ; betekenende het woord Brit, in de oude Engelfche Landtaale SeJ'childert: nadien de oude Inwooners van dat Eiland, hun ligchaam gemeenlijk met verw befmeerdeu. liet woordt Tania betekend, in 'c Grieksch, een Landfchap, zo dat Brittania eigenlijk het Land der Befchihlerdcn zoude genoemd zijn. Het is ook bij den naam van Albion bekend; welke daar aan géjèeveu is, door de witte Krijt¬ bergen, welken ten Oosten, aan Zee liggen; wordende eertijds alles wat hoog lag Album, of Albionum of Alpum genoemd; van waar dan ook de naam van Aipen, den hoogen bergen tusfchen Vrankrijk en Duitschland liggende , is bijgebleven. Wat de naam van Engeland aanbelangt, deze komt voorzeker van de voonnaalige bewooners dezes Eilands, de Angelen of Angelfaxen voord. Andere liggen die van het woord Angalus (een hoek) af; nadien dit Eiland zich hoeksgewijze , ten aanzien van Europa voordoet: doch de eerfte afleiding komt ons de reden lykfte voor. Ligging en Grootheid. Het Koningrijk Engeland is het Zuidelijk gedeelte van Grootbrittanjen ; grenzende ten Noorden aan Schot/and; ten Oosten aan de Noordzee; ten Zuiden aan het Kanaal, eu ten Westen aan de ffche Zee, De breedte van dit  128 NIEUWE NATUUR-, GESCHIED dit Eiland , van bet Oosten naar het Westen, wordt, op 60, de Lengte, van het Zuiden naar het Noorden op 80, en den geheelen omtrek op 3000 Duitfche mijlen gerekend. Landsgefteltenis. De Lucht, hoewel dik en nevelachtig, is _ echter geenszins ongezond; zijnde niet zo heet als in Vrankrijk, en zelden zo guur als in de Nederlanden. Het land is Vruchtbaar in Graanen, en Vruchten : de Veefokkerijen zijn 'er aanzienlijk; en de Bergen , Bosfchen en Rivieren, leeveren 'er mild hunne Wetaalen, Dieren en Visfchen op. Rivieren* Engeland heeft drie voornaame Rivieren; als 1. De Teems QTames of ThameJis) de hoofdrivier; ontfpringende in 't Graaffchap Glocestcr, loopende door Londen; en zich in de Noordzee uitftortende. 2. De Sevtrne (Sabrinia) hebbende haaren oorfprong in Noordwalles , en vlocijeude ten Westen in de Irfche Zee. 3. De Hianber QAbus) een arm der Zee , in welke de Rivieren de Bervenl, Trcnt, rfyre en eenige anderen zich ontlasten ; en dan met dezelve in de Noordzee vlieten. Verdeeling des Lands. De Romeinen , die oude over- i bcerfchers van verfcheidene Landen, en ook van Brilfanien , ver- i deelden het laatstgcrnelde in vier ( bijzondere Provintien: namelijk j -,') in Britanid Prima, liggende 1 tusfchen het Kanaal en deu Teems. 2) in Brittaxia Secunda, zijnde het 1 tegenwoordige Hertogdom IVrlles. é) \nFlayiaCa/arienJit, nu Mer- 1 cia, en 4) in Maxima Cttfarien- I fis, dat nu Nordhumberiand is. 1 De Tweede everlieerfc.hei's van ' du Land, namelijk de Anglen erk oaxen, welken het in de Vde Eeuw vermeesterden, deelden het in VII bijzondere Koningrijken (onder den naam van Hiptarchia bekend) : welke verdeeling nog gehouden wordt; zijnde, I. Kent. II. Esfex. III. Sus/ex. IV. Westfex. V. Lerica. VI. Nordhumberiand, en VII. Oostangliat wordende het overige Land, tot het Hertogdom Walles gerekend. Van Kent, Dit oude Koningrijk ligt beneden aan 't Kanaal, voerende den tij tel van een Herrogdom. Het is Vruchtbaar in Koorn ; heeft goede Veefokkerijen, en aanaehaame Vruchten ; wordende boven aan door den Teems bcfpoeld. Men heeft 'er de volgende Steden en voornaame plaatfen. 1. Canterburij, de Hoofdftad, irt de Nederlanden Kantelberg genoemd, eigenlijk de Burg van Kent, betekenende. De Stad is niet zeer groot; doch is echtet de Zetelplaats van den Aartsbisrthop, die Primaat van 't Rijk, en 't hoofd der Engelfche Geestelijken is. De Domkerk is 'er iet voornaamfte gebouw. 2. Dover (Douyres) een kleine Zeeftad, met een fterke Citadel, :n een uitmuntende Haven voorden ; zij ligt regt over balais: zo dat de Paketbooteu van En;eland en Vrankrijk, geduurig :usfchen deze plaatfen over en iveêt vaaren. 3. Rochester, een oude Stad; ïebbende een Bisfchop. 4. Feversham, een klein doch artig Plaatsjen ; alwaar Jacobus le Ilde, A". 1(188. gevangen ra-dt; toen hij naar Vrankrijk neende te vluchten. 5. Gravefand, een kleine plaats net een Haven, aan den Theems. 6. Chetam, aan de Rivier tó.7vaij, niet ver van Rochester. -et is eigenlijk maar een Dorp, loch is tevens de Werf van de 'oornaaiulte Oorloos en Koopvaar*.  en HANDELK. ZAK- en REIS-ATLAS. 129 vaardijfchepen. Het leed eenige Millioenen fchade; wanneer de beroemde Hollandfche Admiraal ee Ruiter, en dc Ruwatt de Wit","Aq. 1667 dan Theems opvoeren; en veele Engellc'he Sciiepen , in deze Haven verbrandden, of medevoerden. 7. IVoolwich, een Vlek, waar veele Oorlog? Schepen en Krijgs'gereedfehappen gemaakt worden. 8. Grecnwich , een Stad en Koninglijk Lustflot aan den Theems ; hebbende een fchoon Hospitaal voor vermihk.te Matroozen en Zeevaarenden , door Koning Willem deinde, A". 1094 opgericht. Men heeft 'er ook een fchoon Obfervatormm. Zijnde Koningin Elisaisetii hier A°, Ï533 gebooren, en haar Broeder Eduard de Vide 'er A°. 1553 overleden. n. Deptféi', een «ermaakelijke plaats tuSl'fhên Londen en Greenmekt Hier is een groot Magazijn cn Scheepstimmerwerf; cn een prachtig Gasthuis voor oude Bootsgezellen , eu arme Officiers Weduwen, door Willem den lilden opgericht» 10. ' ilaidflone, aan de Rivier •flfo/wfii/gelegen. Heeft twee Hemmen in het parlement: een Paleis voor den Aartsbislchop van Kantelberg: eu voornaame Gaa* renlpmneriicn. 11. The Cinq Ports zijn eigenlijk vijf bijzondere Havens , welke bijzondere Voorrechten gemeten en een Gouverneur hebben. Vier van deze Havens liggen 111 Kent,, zijnde de eerfte, bet reeds Benoemde Dover ot Douvres: d? drie andeie zijn de drie eerstvolgende plaatien. 12. Sandwich, een Zeetod i hebbende den tijtel van een Graat- iCi,U.! l/ytli, een kleine Zecftad, met een Slot. 14. New-ramnti}. zuidwestelijk van tlyth , is de vierde der bevoorrechte Havens. 15. Deal, een kleine Zeeftad met een Kasteel: digc bij SanAWicht 16V Duins, eene bekwaamc A11kerplaatfe, welke deHöÜandlcnfe Schepen dikmaals aandoen ; 0111 de ftoiinc-n, in bet Kanaal, te ontwijken- - 17. App!edore,oe.n kleine plaats, digt bij de Zee. "18. Tunbridge; hebbende verfcheiden warme Baden. 10. Wddleton of Milton aan de Rivier Swale. 20. Bromleij, een Stad aan de Grenfcn van Susfex. ai. Thanet, een Vruchtbaar Eiland, aan het einde van den Tliceins ; op het welke de Saxen of Anglen, A". 499 liet eerfte aanlanden. Van Esfcx. Deze Trovintie ligt aan de overzijde van den Theems; hebbende fchoone Zaai- en Weilanden i Visfcheu cn voortreffelijke Oesters. Hèt wordt in twee SJiires of Graaffchappen verdeeld. 1. EssÉx, in liet welke men 25 Steden en Vlekken, 415 Horpen cn Kerspels, cn 34019 Huizen telt. Zendende 8 Gévbïmagtjgden in liet Parlement; hebbende da volgende aaiimerkélijkfte plaatTen ^ I 1. Cokhcster, delIoofUftad van dit Graaffchiip, gelegen aan di Rivier Cidn, van welke zij baainaam ontleend.- zijnde het woord 'Chesier , dcifkelijk afkumliig vaii het La'tijnfche woord' Caaram , dat zomtijds een Kasteel of Mot betekend. Men vindt deze najti suitgang in verfclicldene Engelfche Stcdeii , als IVorchestcr , DorcTiester, Rochcs'ter, Glochester enz. Colche'stèr is eene oude en Handelrijke Stad, hebbende een Aai tsbisl'cliop welke ondef die van KAnjteWere tt.iat i en is! zeer beroemd wegens de Co/ches* terocjlers, welke in groote menigte na Nederland, en andéfa plaatfen , gezonden worden. 2. Uarwtch, de eerfte Havenftad welke men, uit _Holland koomende, oiitmoet; zijiieie a-u R. . kim-  i3o NIEUWE NATUUR. GESCHIED- kleine maar fterke plaats .- hebbende een groot vertier , door de afgaande en aankoomende Paketbdoten. 3. Malton, een kleine plaats, ten Zuiden tfan Colchester: hebbende een Haven ; en den tijtel van Btirggraaffchap. • 4. Chtlmsford, een Steedjen in een aangenaame vlakte, tusfchen goede Weilanden gelegen; 5. Rochefoïd, een kleine plaats, niet verre van den mond van den Theeras gelegen ; hebbende den tijtel van een Graaffchap. 6. Walden, een Steedjen; op de Grenzen van Oostangelen. 7. Tilhurijford, een Schans, Over de Stad 's Grayefand' aangelegd; om den mond van den Theems te befchermen. II. Middlesex, liggende ten Westen aan den Theems: zijnde een klein, maar llerk bewoond Landfchap. Men rekend 'er 7 Steden of Marktvlekken ,' 200 Jverfpels, en 140,000 Woonhuizen ru te zijn. liet zend ook 3 Gevolniagugden m het Parlement. De voornaamfle Steden daar in , .zijn: 1. Londen, de Hoofdftad van geheel Engeland; liggehdeopsi0. '31 Minuten Moorder Breedte, en dus 20 Minuten meer Westwaards dan //mjTcldam. Het ligt aan de Noordzijde van den Theems; doch beltaar ui: drie Steden , ais Londen zelf, ten Oosten: Westmuitjler, ten Westen;" en Soutyiarck, gemeenlijk Soudïick genaamd, ten Zuiden, lnhctniï.lclen der Stad, of het eigenlijke London, dat ook eertijds meteen Herken Muur' omringt was, wonnen meest Kooplieden; in Westvuinjhr woont de Adel; eu in Sontwnm: het meeste Zeevolk. Londen is dc grootfte Stad in Europa , hebbende7000 Straaten, welke mees tal recht, en zo breed Zijn, dat men in het midden lijden ; c« op dc z'jden gemakkelijk ie voet kan gaan. Men rokend liet getal der Woonhuizen over de 130,000 te z'jn , zijnde wel bebouwd, doch hebbende minder Verdiepingen dan de Huizen te Parijs. Het getal der Inwooneren is niet ligt te bèpaa. len. • Onder de Geestelijke Gebouwen, munt de Hoofdkerk van St. Paulus , te Londen, uit;' zijude_ 570 voeten lang en 311 breed: zynde dus niet veel kleiner als de groote Kerk van $t. Pjetér te Rome. De voornaamfle Kerk te Westmunjler is die van St. Pietefc, zijnde een groot en ruim Gebouw, in het welk de Engelfche Koningen begraven worden ; waar bij ook'de rl'.'.'dij van Westmunjler, met deszelfs veele voornaame Graftomben gelegen is. Men rekend dar de' E-ngelfche Gemeente alleen Ï23 Parochiekerken in de Stad heeft, zonder de andere Godsdienftige Vergaderingen te rekenen. De Lütherfchen hebben 'er verfcheidene Kerken, als de Deevfche, de Zweedfche, de Hamburgfefle Kapel enz. De Hqjlandfche Gereformeerde Gemeente wordt 'er door Vier Predikanten bediend. Onder dc Waereldlijke Gebouwen munten boven al uit; het aloude Koiiingsflot Withehall of't Wtttehof bij den Theems. De Paleizen van St. James of St. Jacob, en Somerfet-houfe te Westmunjler. Het. Parlementshuis. De Beurs. De Admiraliteit. Het Custom-how Je , of Tolhuis. De Tovir , of de Citadel van dc Stad. De The/aurie: en meer anderen. Men heeft te Londen 16groote Vleeschmarkten. en 23 andere openbaare Markten : een Vischen Vogelmarkt; 2 Groenmarkten; 2 Koorumarkten; eenHooij en Stroomarkt; een Osfenmarkt en.Paarcteimrkt; en een op welke Lakens cn Leer verkogt wordt. 5 Gasthuizen, als 1) BedlamHos■jiital, voor 150 Krankzinnigen; eene algemeene Engellchc Ziekte. 2) Sutton Hospita!, voor 80 oude Mannen en 40 Jonge Edellieden. 3) St. Bartelmews Hospita!, voor Zieken 3 Gekwetlten en Verminkten,  en HANDELK. ZAK- en REIS-ATLAS. 131 ten. 4) Christ- Hospital, voor ,-00 Weeskinderen, en 5) Sl. foniat Hospital. Vervolgens nog ecu Vondelingshnis, een Armen GastSuis, het Afifluni, of Huis van Toevlucht, en hetMagdalenenHuis voor Weesineisjens. Het Tuchthuis Êredewel; en vier Burgerlijke Gevankcmsfen, als 1) Pfewgate. 2) Ludgate. sJ Gatehoufc, en 4) Whitecliaptl. Het Stadhuis van Londen heet GtiildJtall; de Verhoorplaats der Misdaadigers, Old-Balleij; deGerichtplaatfe, Tï/to/r» : en hecHuis van den LordMajor, the ManponHnife. Men vindt 'er een fchoon Muzcum, een Koninglijke Bibliotheek ; en verfclieide voornaame Pleinen ; waar onder de 5*. 'James, Uijde en Greenparken uitmunten De geheele Stad is in XXVI Wijken verdeeld , van welke ieder Wijk zijn Alderman, of Richter heeft. 2. Hamptoncourt, een Lustplaats van den Koning, omtrend 3 Duitfche Mijlen vnn Londen, aan den Theems gelegen. 'Er is een uitmuntend Kabinet Schilderijen. . 3. Kcnfmgton, hctLusthuisvan Koning Willem den IHden, Ugg nide een klein uürtjen ten Noorden van Londen: is heden tot een fchoon Dorp aangegroeid. 4. Chelfea , een vermaakelijKe plaats, niet ver van Londen: alwaar de Koningen Kakel de Ilde en Willem de lilde , een Hospitaal voor pekwetfte , of oude Krijgslieden opgelicht hebben: zijnde dit voor de Landmilitie geknikt, geliik het Hospitaal te Greeiiwich voor de Zecvaarenden is opgericht. Van Susfex. Heze Provintie ligt aan het Kanaal, ten Zuiden van Londen, blijkende dit uit den naam reeds van Sudfex; dat is Soud-S.ixons , Saxen ten Zuiden: dezelve heeft fchoone Koorn landen , en goede Bosfchen. Wordende iu twee bij¬ zondere Shiren of Graaffchappett verdeeld. I. Sössex, bevattende 17 Ste•den en Vlekken, 312 Kerfpels , en 21527 Huizen ; zendende 28 Gevolmactigden in het Parlement. De vooriiaamfte Steden daar in zijn: 1. Cichester , een goede Zeeën Havenftad, zijnde de Hoofdplaats van dit GraafTchap. Zij is de Verblijfplaat^ der Koningen van Suifex gewéést: hebbende thans een Bisfchop, welke onder die van Kantelberg Raat; en 5 Parochiekerken - 2. East-Grinftead, een kleine Stad, waar de Landgerichten gehouden worden. 3. Winchester of Winchelfea, was weleer een fchoone Stad, doch is verarmd door dien de Zee te rug geweeken is , en de Havea droog gemaakt heeft. 4. Hastings, een oude kleine Stad, met een geringe Haven; welke echter de Vde, of laatfte: der bijzonder bevoorrechte Havens , of C'mq Ports is. 5. Lewes, een Stad, niet verre van Zee, hebbende zes Kerken ; eenige Gefchutgieterijen eu de Vergaderingen der Stenden van het Graaffchap. 6. Battel, niet ver van Hasting, doch landwaards in gelegen; is berucht geworden , door de' Zege, welke Willem de Veroveraar, den I4den October 106ö, op den Engelfchen Koning Harald behaalde: in welke Jaatstgemelde'Koning fneuvclde. 7. Arundel, een kleine Stad mét een Slot, wiens bezitters, geboren Graven (Comtès fans crealioii} genoemd worden, zijnde'er ceen andere Voorbeelden van iu Engeland. II. Surrij , liggende aan den Theems. Men noemt dit Land , een Pchoon Jluk Laken met fcgte Zclvkanten , nadien bet 111 dé midden goed, maar aan dc uiterfre zijden'flegt is. Het. bevat 14 Steden of Vlekken , i.;o Kerfpels , cn bij de 34500 Huiz.n ; R z  NIEUWE NATUUR-, GESCHIED, «cndende T4"Oevolnnchtigden in ];et Parlement. De voornaamfte plaatfen zijn: 1. Guilford, de Hoofdftad van dit Graafichap , liegende aan. de Rivier f^en. Zij was voorbeen de Verblijfplaatfe der Saxifche Koningen. 'Er zijn drie Parochiën : een goeden Handel in Hout: cn zij zend 2 Gevolmagtigden in liet Parlement. 2. Kingfton , aan den Theems, hebbende den tijtel van Hertogdom; en een brug over de gemelde Rivier. , 3. Richmond, een Vl.ek, nabij den Theems eu lüngjlpn : hebbende een fchoon Koninglijk Paleis; met een fraaije Tuin vol heelden, en eene groote Diergaarde; als mede een Gezondheidsbron,. Koning Hendrik de Vilde, eu Koningin Jvli«a»etu zijn 'er geltorven. Doch K°ning George de Ilde, lieert 'er, als Prins van Walles, dikmaals zijn vermaak genoomen. 4. Soulwarck, het derde deel van Londen, dat aan deze zijde van den Theems, en derhalven in Surrij ligt; wordt gemeenlijk onder Londen gerekend. 5. Croydon, een kleine Stad roet een Paleis, Hospitaal en vrij School; liggende ten Zuiden van Londen. Op Pinkfler is aldaar ten grooie Wedloop met Paarden. 6. Vaux-Hall, is een aangenaa ■ me Plaats bij London, alwaar de Engelfchen zich in den Zomer , rher Wandelen cn Muziek, vernjaakcn. Van West/ex. B:ze Provintieftrekt zich langs bet Kanaal, ten Westen, tot aan hét einde van Engeland uit: van waar het ook Wcst-Saxon , of bij , verkorting Westfex, dat is IVest- \ Saxen geheeten wordt. Zij wordt ■ in VII Shires of bijzondere Graaf- , fchappen verdeeld. I, Southampton , grenzende \ UW S'is(ex en aan net Kanaal. In 1 dit Graaffcbap heeft men goeda Honig en de beste Hammen van geheel Engeland. Men telt 'er 2este in geheel Engeland.' Zij ïeeft een Krijgsmagazijn, wordenIc met de Stad en de Haven te [elijk, door de Citadel Sotith-fea. geheeten , befchermt. Het is een Lweekfchool van goede- Zeelieden;  en HAND ELK. ZAK- en REIS-ATLAS. 133 den: drijvende ook een Herken Handel. 4. Gesport, een plaatsjen digt bij Portsmouth geleegen: meest bekend door het groot vierkant Hospitaal voor Zieke Bootslieden en Officiers, aldaar A°. 1752 opgericht. 4. Spïthèadl bij deNederlandfche Schippers Spijtegat genoemd; liggende ten Westen van Portsmouth. Het is de Verzamelplaats der Engelfche Schepen die naar Oost- en Westindien vaalén : hebbende een goed Magazijn en Arfenaal. ' » 6. Farnham, een klein Steedjen, met een goeden Koornmarkt voorzien. Tot dit Graaffchap behooren d'-ie bijzondere Eilanden , als 1. Het Eiland Wight, hebben-' dg de breedte vaneen Zeemijl, en zeer voortreffelijke Weiden voor Schaapen. .'Er zijn 26 Parochiekerken op : en de Inwooners zijn meest ervaaren Zeelieden. Bij het uitrusten van Oorlogsvloten brengt men den voorraad gemeenlijk op dit Eiland : alwaar men als voornaamfle plaatfen kenmerkt: de Vlekken New-, port, Zliid'Tarinouth, Newton, en ' Cowes; de Sterkte Carelsbroock, en de bekende Reê St. Helcna. 2. liet Eiland Guernefeij, liggende op den oever van Vrankrijk, tusfchen Normandië'en Bretagne. Dit Land geniet een oud Voorrecht, namelijk , dat 'er in tijden van Oorlogaltoos eeneftilftand van Wapenen heerscht: zo dat de Vijandelijke Schepen altoos vrij, van en naar de Stad St. Pierre, op dit Eiland liggende , mogen vaaren. liet Eiland Jerfeij, liggende bij Guernefeij, op 49 Graaden 10 Min. Noorder Breedte. tl. Bark of jSarA, een Vruchtbaar Graafichap aan den Theems ; bebbende 12 Steden en Vlekken, 140 Kerfpels en 17000 Huizen. Zendende 9 Gevolmagtigden in bet Parlement. De voornaamfte plaatfen zijn; 1. Reading, de Hoofdftad van dit Landfchap, gelegen aan de Rivier Kennet: hebbende 3 Kerken, geen groote ruimte, maar eene menigte van Wol.weevers. 2. Windfor, een Koninglijk Slot, niet ver van Londen, op eene hoogte, digte bij den Theems. Het is een ouderwetsch Gebouw, met kostbaare Meubelen , hebbenSe een Diergaarde van 5 Duitfche Mijlen in den omtrek , zijnde meteen Muur om-ingt. In 'tSlotis een fraaije Kapel, St. George genoemd: waar in Hendrik de VlIIftc, en zijne Gemalin Johanna Seijmour ; Hendrik de Vide, Eduard de IVde., met zijne Gemalin en Kinderen, en Karel de Me begraven liggen. Ook is 'er een fchoone Zaal ,in welke de Ridders van dc Koufeband ingewijd! worden , en 'er Jaarlijks , op St. Jorisdag, Kapittel houden. 3. Abingdon, een aangenaams Stad aan den Theems, met twee Parochiën , in welke de Landsvergaderingen van bet geheele Graaffchap gehonden worden. 4. Ockingham , heeft fraaijeZij. den Kooien Fabrieken. 5. ffttllingfort, een kleine Stad aan den Tacetns, hebbende maar e"cne. Kerk eu een vervallen Slot. III. Wilt, liggende nabij het voorgaande ten Westen , hebbende heerlijke Schaapenweiden en veele Ambagtsliederi. Men telt 'er 21 Steden of Vlekken , 304 Kerfpcls-, en 27000 Huizen , zen*. tiende 34 Gecommitteerden in het Parlement. De volgende plaatfen zijn de vooinaamftc. 1. Salisburij, de Hoofdrtad van dit Graaffchap IVilt; zijnde een fchoone Stad, met breede Straaten 'en rijke Inwooners. Het Stadhuis, de groote Markt, eu de Domkerk zijn bezieus waardig; hebbende de laatstgemelde, 12 Toorens , 24 Pijlaaren, 365 Vcnlters en de hoogïte Klokiooren van geheel Engeland. De Bisfchop van deze Stad ftaat onder die vin Canterburij. 2, fjpUtoitjfeqe plaats beroemd R 3 door  134 NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- door haare Tapijtmaakerijen. Niet ver van hier was voorheen de Hoofdftad, waar van zij nog den naam heeft, docli is nu vervallen; 3. Malmesburij, een kleine Stad, op de Grenzen \reaMercia, bij dc Rivier Avon. 4. Marlbarough, eene kleine Plaats, zeer beroemd geworden door haaren inboorling John Churchil, Hertog van Marlbarough , vyelke in den Oorlog wegens de' Spaanfche troonsopvolging, van 1702 rot 1711, in dc Nederlanden en Duitschland met roem gediend heeft, en naastEugenius behoord geplaatst te worden. Hij overleed A°. 1721. Deze Stad was eerst een Graaffchap, doch wierdt door Koningin Anna, in den Jaare 1702, een Hertogdom, welks tijtel aan den bovcngenoemdeu Held toen gegeeven werdt , en nog in zijne Famielie berust. 5. Clarendon , een Stad digt bij Salisburij, met een groote Diergaarde. 6. lVarmuntter, een oude Plaats, alwaar een fterke Handel in Koorn gedreven wordt. IV. DoRset, liggende aan het ' Kanaal; wordende in dat Land veel Hennip geteeld ; en veel Marmer gegraaven. Men telt 'er 20 Steden of Vlekken; 248 Kerfpels , en 22000 Huizen; het zend 20 Gevolmagtigden in het Parlement. De voornaamfte Plaatfen zijn: 1. Dorchester, de Hoofdftad van dit Graaffchap, zijnde een zeer oude Plaats, alwaar goed Engclsch 1 Bier gebrouwen wordt: hebben- i de een Bisfchop, welke onderdie i van Kanterburij ftaat. ; 3. IVcymouth, bij de Nederland- 1 fche Schippers Weymuiden ge- ( noemd, is een goede Koopftad, 5 hebbende een bekwaame Haven. ; 3. Lijme of Lime, een kleine f Stad meteen Haven, wordende 1 meest van Visfchers bewoond. I De Hertog van Monmouth. een c natuurlijke Zoon van Karel den i lldeni ttad hier, A°. 16Ö5 uit v Hollandkoomende,aan Land; en liet 'er , daar hij den Troon wilde beklimmen, ook bet leeven. 4. Portland, een Half-Eiland, met den tijtel van Hertogdom; welken tijtel, aan 't Adelijk geflachte van Bentlnk, in de Nederlanden woonende, toebehoord. 'Er zijn 2 Kasteden, en de beste Steengroeven van geheel Engeland. 5. Pool, aan de Oostelijke Grenzen van dit Graafichap, en aan Zee geleegen; hebbende een goede Haven; in welke het in 24 >uuren viermaal Eb cn Vloed is. 6. Purbeck, een Half-Eiland, op het welke Marmergroeven zijn. Men maakt aldaar de beste Ta. bakspijpen, welke in menigte naar London geftuurd worden. 7. Schaftsburij, een groot Vlek , op de Grenzen van IViltfhire : zijnde Koning Canlit den Iften, alhier A". 1036 geltorven en begraven. 8. Blandford, een fraaije, en zederd 1731 nieuw herboude Plaats, aan de Rivier Stoux. V. Somerset, aan de Savemc en aan het Kanaal van Bristol, is in den Zomer een fchoon Landfchap, doch heeft des Winters zeer ilegte wegen. Het heeft35 Steden of Vlekken, 385 Kerfpels, ;n bij de 45000 Woonhuizen ; zendende tb Gevolmagtigden iu iet Parlement. De voornaamfte Steden zijn: 1. Bristol, aan de Rivier Avon , ,velke niet verre van daar in het {anaal, of liever in deBaaij loopt, lie men naar deze Stad, het Kalaal of deBaaij van Bristol noemt: vordende om haaren gelijken in;ang met het Kanaal, cn haar vereerden uitloop bij deze.Stad, oor onze Schippers veeltijds het erlieerde Kanaal genoemd. Dee Stad is, na honden, de grootre en rijkfte van geheel Engeind. 'Er is over de Rivier ecu rug gelegt, welke aan beide zyen merHuizen bebouwd is. 'Er 1 een oud Slot, een Gevangenis ao Koning Steven 3 welke A". "54  eist HANDELK. REIS- en ZAK-ATLAS. 135 I154 overleedt» Bfen lieeft 'er een Herken Koophandel, vooral op de Westindien: een fchoone Beurs; een voornaame Glas-, vooral Flesfen-blazerij, en.digt bij de Stad, eenige warme Baden; welke Willem de IVde, Prins van Oranjen, in den Jaare 1734 met vrucht gebruikt'hebbcnde, door de Inwooners nog met een eerezuil, en fierlijk opv Ichrift op dezelve, op een der fraaiere plaatfen van de Stad ver eerd wierdt. De fchoohfte Kerk 'is die van St. S/aria; en de Bisfchop ftaat onder die van Kan- 2. "Bath, een kleine Stad aan de Rivier Avon, heeft haaren naam van de wijdberoemde eu Warme Baden verkreegen , welke zij heeft. Zij drijft een fterkcn Handel in Laakeusfen heeft met tfells te zaamcu , één Bisfcho|>, welke onder die van Kantelberg Raat. 3. Wells, 1'rgt ten Zuidwesten van Bath, hebbende ook den naam van haare Bronnen of'Wellen verkreegen. Zij heefrveeie Inwoo> ners. 4. Glastonburij e eene middenmantigeStad, digt bij Wells: hebbende qcne oueie 'Abtdij, welke haar grondbeginfel geweest is. ' 5. Bridgnvatcr, bene tamelijke Stad, ten Westen van Wells, omtrend het Kanaal van Bristol. - 6. Taunton, is eert groot Vlek, aan de Grenzen van Devonshire: •voedende veele Wolbereiders cn Laakenweevers. VI. Devon, liggende ten Zuiden van het Kanaal, tusfchen Engeland cn Frankrijk, cn ten Noorden aan het Kanaal van Bristol. 'Er zijn 38 Steden cn Vlekken , 394 Kerfpels en 56400 Huizen : zendende 26 Gevolmagtiguen in bet Parlement. De merkwaardiglte Plaarlèri zijn: 1. Exeter, de Hoofdftad, aan de Rivier Ex: zijnde groot en fchoon; hebbende iterke Muuren ; een bckwaame Haven, Exinnuih genoemd, en 15 Kerken. Zij is eene Stapelplaats van Inlandfche Lijnwaten; en leverd zeer veel Sergic , die men weekelijks op 1000 L Stcrlings rekent. 2. Plijmouth. een der beste Havens van Engeland , met twee Scheepstimmerwerven, een Arfenaal en fterk Kasteel: en nog eene b;jzondere Citadel, op het Eiland St. Nicolaas. De Spanjaarden handelen meest in deze Haven. 3. Dart:noi:th, eene goedeKoopen Havenftad, aan de Rivier Darlk, hebbende -twee fterke Schansfeii. 5. Torbaij, eene veilige Baaij , niet ver van Dartmouth, ren Noorden : bergende zeeq veel Schepen wanneer het in 't Kanaal ftormt. Het was de Landingplaatfe van Willem de lilde, Prins van Oranjen, welke aldaar in den Jaare 1688 , ter inneeininge van den Engelfchen Troon, op Verzoek van het Parlement, aankwam. 5. To/rineton, een goede Stad en Burggraaffchap. 6. Barnjlable, aan een tak van het Kanaal van Bristol gelegen ; drijvende veel Koophandel. 7. Tavistock , een welbebouwde Stad en Markgraafschap , aan de Rivier Ta.ve. 8. Luvjy, een Eiland, in het Kanaal van Bristol gelegen. VII. Co'knwall , zijnde deuiterftc punt van Engeland, ten Westen. Dit Graaffchap geeft den tijtel aan den Kroonprins van Grootbrittanien ; welke 'er- als mede gebooren wordt: dat eene zeldzaamheid in Europa is, welke zeldzaamheid ook met 25000 L Sterlings Jaarlijks aan den Hertog ofKroonprins vergoedt wordt. De kucht is 'er zeer gezond ; waar door "er verfcheiden Lieden zeer oud worden. Men telt 'er 27 Vlekken, 161 Kerfpels, en 25400 Huizen: zendende 44 Gevolmagtigden in 't Parlement. Bemuurde Steden zijn'er niet, maar men heeft 'er de volgende voornaame plaatfen, i. Fal-  i36 NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- i. Fjahnoath, eeu Vlek, met een goede Haven , en twee fterke Kasreelen. , 2. Penfances, een goede Koophaven. 3. Launfion , aan de Grenzen van Devonshire. 4. Padjlow, een Lustplaats van .den Graaf van Bath. 5. Lezard, een voornaame Kaap, ten Zuidwesten van Faltiwulh. 6. The Lands end, of Engelands Eind; de uiterftc Kaap van geheel Engeland ten Westen. 7. The Sorlingues, of the Scillij Eilanden , van welke 'er 145 zijn, en door de Hollanders deMüiyers Eilanden genoemd worden. Zij beftaan meestendeels uit Klippen, die onbewoond, en voorde Schippers zeer gevaarlijk zijn. Voorheen was Scillij, thans het Eiland St. Maria, het voornaamfte, hebbende een Slot met bezetting. Van Mercia. Dit is de grootfte Provintie van Engeland, en ligt in het midden van hetzelve. Men heeft 'er een gezonde Lucht: veele grasrijke -Bergen ; en goede Zaailanden. iHet bevat XIX bijzondereSMfes of Graaffchappen , welke in de .volgende Belchrijving voorkoomen. I. Monmouth , aan de Severne en aan de Grenzen vap Wallis gelegen , tot welk Hertogdom het voorheen ook behoorde. Het bevat veele Bergen en Bosfch.idien. Men vindt'er 7 Steden of Vlekken , 127 Kerfpels en 6500 Huizen ; zeiideiide-3 Gevolmagtigden -in het parlement. De natuurlijke Zomi van Karël den Hde , namelijk Jacob, welke Au. 1685, . wegens oproer , onthoofd wierd , ivoetde 'er' den tijtel van. De • volgende Plaatfen .zijn de voornaamfte. 1. MoHimuth, de Hoofdftad van dit Gruaffcnap, ligt aan dc Rivier Aloua, hebbende een vervallen Siot, op het welke Hendrik UiiU Vden, A°. 1388 gebooren wierdt. 2. Abergayennij, de voornaamfte Baronnie in Engeland, zijnde een goede eu bemuurde Koopftad , met een Slot voorzien. 3.' Caerlion, een kleine Stad, in welke Koning Arthur zijn Hof hielde. 4. Ncwport, een kleine Haven , en Lusthuis van den Graaf van Pembroke. II. Glocestf.r, eene Vruchtbaare Provintie aan de Severne; hebbende 27 Steden of Vlekken, 2S0 Kerfpels, en 27000 Huizen ; zendende 8 Gevolmagtigden in het Parlement. De vooinaamftei Plaatfen zijn; , 1. Gloc.ester, de Hoofdftad, eene groote volkrijke plaats, mee 11 Parochiën. Zij was te vooren fterkcr, hebbende toen een goed Kasteel, het welk Karel de Ifte, met haare Vestingwerken; heeft doen fl'cgten. De Domkerk is fchoon, en Itrekt ter be-graafplaatfe, aan de Koningen Willem den'Veroveraar, en ËdUaro de Hde. Haar Bisfchop ftaat onder die van Kantelberg. . 2. Tewksburij, een eénigzins verfterkte Stad, aan de Seyerhê. 3. Stroude., een Vlek, drie uureu gaans van Glcccster, hebbende uitmuntend Water' en daardoor veele Vofmoolens cn Scfiarlaakcn Vcrwe'rijeh. 4. Berklcij, een Vlek, meteen Slot, aan' den mond der Scverns gelegen. 5. Alncii, een'klein Eilandjen in de Rivier de Seyerne, la het jaar loiö, hielden Edmund , Ko. iiing van, Engeland ; en Kanut , Koning van Denemarken, hier een tweegevogt met elkander, om de lang gevoerde Oorlogen te beflisfchcn. III. Oxford , eene gezonde Provintie, niet ecu vruclitbaaicn grond; hebbende 12 Steden of Vlekken, 2Ü0 Kerfpels en luim 19000 Huizen. De voorii.-iamlte Plaatfen zijn : 1. Oxford, elc Hoofdftad van dit Gm.ifli.hap aan den Theems, ai-  en HANDELK. ZAK-en REIS-ATLAS. 107 'alwaar, de Rivier Tfis in dezelve valt. Het is een tamelijk groote 'et fchoone Stad: hebbende de fchoonfte en beroemdfle l/h/rer/Ztcit van geheel 'Engeland , zijnde reeds gefticht, door Koning HELFRED, in den Jaare 895. Men beeft 'er 20 CollegieH, met groote inkomften in, eu dan nóg 7 kleine , welke men Halls nocmd. E'k Kollegïe beeft zijn eigen Bibliotheek: doch de Bodlejaanfche Bibliotheek overtreft alle dc andere, zo in zeldzaamheid als in de menigteder Handfchriffen, zijnde door Thomas Boolf.y , A°. i<5io gefticht. 'Er is een fchoone Hortus Medicus of Kruidhof ; een uitsnuntend Mufeum, van zeldzaam, beden; een onvergelijkelijk C'hemiesch Stookhuis ; en veele andere fchoone Gebouwen; als ook een Geiiooifchap van Geleerden : welk Willem de IVde, Prins van Oiaujeu, in den Jaare 1734 tot hun "Medelid heeft aangenomen. 2. IVoodfiock, een gewezen Koninglijk Goed, aan de Rivier Glijot, doch werdt door Koningin Anna, cn het Parlement, na den Slag bij Uochjledt, A". 1704 aan den Hertog van Marlborough, ter belooning zijner dapperheid gcfchonketn. ' Men vindt 'er nog de fchoone Doolhof, in welke Rosemond, de Minnares van Koning Hendrik de Ilde, door zijne minnenijdige Gemalin, met vergif om 't. leeven wierdt ge- ln.aft> Men maakt 'er veele fraaijigbeden var. gepolijst Staal. 7. Banbvrij, een fraaije Koopftad vooral iu Kaas; liggende aan de Rivier Chaiwell. Richard, Graaf van Hfarvtickt, bijgenaamd Makeking of Koningsmaaker, flocg hier A°. t47° > Koniug Epu»rb lienlVden, cn nam denzelven gevangen ; plaatfende Hendrik den IVden in zijne plaatle op den Troon. 1. Henleij, een Vlek aan den Theems; drijvende fterken Handel ia Mout. IV. Buckinoiiam, hebbende 75 Steden oi Marktvlekken i 183 Kerfpels , en 18400 Huizen; zendende 14 Gevolmagtigden in bet Parlement. Men beeft 'er goed Brood, fmaaklijk Rundvleesch 5 en veele Schuapcn. De voornaamfte Plaatfen zijn: '1. Buckingham, de Hoofdftad, aan dcii oorfpropg van de Oufe, hebbende goede Papiermoolens. 2. Ailesbur 'j, een Giaaffchap; alwaar men fchoone Kanten ver> vaardigt. . 3. Eaton, een Vlek aan den Theems, regt over het Lusthuis Windfor , hebbende een goed School, dat door Hendrik de IVde gefticht is: hebbende zomtijds wel 400 ajoo jonge Lieden te gelijk gehad; wélke van daar, naar dc Hoogefchool UeCambridge gezonden worden. V. Hertford, eene Provintie, grenzende aan Oostangelen ; drijvende men daar zeer veel Hanf del in Garst, Mouten Kaas. Zij heeft 18 Steden of Marktvlekken; i20Kerlptfs,en ïöóoolliiizen : zendende ó Gevelmagtigdeii in het Parlement. De voornaamfte Plaatfen zijn; 1. Hertford, de Hoofdftad van dit Graaffchap, van welke het Huis van Seymoerdeu tijtel voerd. 2. St. Albans, een groot Vlek, ten Westen van Henford; hebbende, zijnen naam van den cerlten Engelfchen Maitelaar. in het Jaar 1455 wierdt Hendrik de IVde, hier, in een binuenlandfche beroerte, door den Hertog van Turk gevangen genomen , eu zijn Heir verfkgeri. 3. JVare ,digt bij Hertford. Hier begint de gragt, welke het Zoet Water naar Londen voert. 4. Barnet, een kleine Plaats4 met eeu Gezondheidsbron. H(er omtreud verflocg ëduaro de IVde den Graaf van Irarwick A". 1471, VI. Bedford, een Landfchap, grenzende aan Oosl-Angele:i, heobende goede Zaailanden en Weiden. Het heeft 9 Steden of Vlekken, Iltf Kerfpels, ui 12200 Huizen; zendende vier Gevoiïingtigdeu in lui Paf lemen t< D.* S voor-  i38 NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- voornaamfte Plaatfen daarin zijn: 1. Bedford, de Hoofdftad van dit Gr:'affchap, aan de Rivier de Oufe ; hebbende 5 Kerken, 2 Hospitaalen en een Vrij School: als mede een goede Koornhandel met Holland. 2. IVooburn, een Steedjen ten Zuidwesten van Bedford, hebbende een prachtig Lusthof van den Hertog; en zekere uitmuntende Vol-aarde, welke van dc takenbereiders gebeezigt wordt. 3. AmphiUl, een Vlek, hebbende een fchoon Park of Diergaarde; als ook een Vrijfchool. VII. Huntindon , mede aan de Grenzen van Oost-Angelen gelegen , zijnde niet zeer groot." Het beef: 5 Steden of Vlekken, 78 Kerfpels ep 8220 Huizen ; zendende 4 Gematigden in het Parlement. De voornaamfte Plaatfen z ij n: 1. Huntingdon, de Hoofdftad, aan de Rivier de Oufe: hebbende 4 Kerken , en eeu goed School. 2. St. Tres, een weinig Oostwaards van Huntingdon, aan gemelde Rivier, met uitmuntende Gezondheidsbronnen. 2. Kimbolton, een goed Vlek, met een Lusthuis van den Hertog van Manchester. VIII. Northampton , een van de beste Landfchappen van geheel Engeland; zijnde zeer ltcrk bewoond; en leverende veel Hout cn Salpeter. Het heeft 13 Steden of Vlekken , 32Ö Kerfpels en 24800 Huizen; zendende 9 Gevolmagtigden in het Parlement. De voornaamfte plaatfen daar 111 zijn: 1. Northampton, de Hoofdftad, : aan de Rivier Nyne: drijvende een voornaarabn Handsl in Lcèr. 1 2. Peterlröïottgft, een goede 1 Stad, aan de Grenzen van Oost- . Angelcn, hebbende eeu Bisfchop, < en een fchoone Domkerk, Welke j niet alken bet Graf van dc 011- 1 gelukkige Koningin Katiiarina, s welke van Hendrik den VHllten, i Vérftooten werdt, bevat: maar j ook dat van de onthoofde Ko» i ningin Maria van Schotland., 3. Fotheringhay - Castle , een Slot, op het welk de evengemelde Koningin Maria , na eene agrtienjaarige gevangenis, op bevel van Koningin Elisabeth, wegens ontdekte Zamenzweering, A°. 1587 onthoofd werdt. 4. Holmcby, een Slot, waar op Koning Karei, de Ifte, eenige Maanden gevangen gezeten heeft. IX. Warwick, liggende in het midden der Provintie, leeverende zeer goede Kaas. Het heeft 14 Steden of Vlekken : 158 Kerfpels , cn 22000 Huizen. De voornaamfte Plaatfen zijn de volgende : 1. Warwick, de Hoofdftad, aan de Rivier Avon gelegen, zij heeft twee Kerken, cn een Schoon Slot. 2. Coventry, eene groote, doch ongemuurdc Stad, met breede Straaten; aan de RivierSherbwn gelegen. Zij heeft een goed School en een fraaije Bibliotheek. 3. Birmingham, een Stad, op de Grenzen van Stafford; zijnde beroemd door haar' Staatbewerkers. 4. Edge-hill, een Vlek, waar Koning Karel de Ifte, op den I3den Otfober 1642 eenen Vcldllag leverde aan het Parlements Leger; welken met een. gelijk verlies aan beide zijden uitvijl. X. Worcester, liggende aan le Rivier de Severne ,'hebbende :enige goede Zoutgroeven. Men elt 'er 12 Steden of Vlekken , 152 Kerfpels, en 20700 Huizen, [iet zend 9 Gevolmagtigden iu iet Parlement. De aanmerkelijk, te Plaatfen zijn ; 1. Worcester, eene middenmaigc Stad; hoofdplaatfe van dit ïraaffchap, gelegen aan de Rider Severne; hebbende ioParnhien, en veel Inwooners. 'Er s een Bisfchop, welke onder die an Kantcrburij 'ftaat; een aanienlijkén Hauuel in Lakeneu ; en 11 de Domkerk is de begraaf, ijaatfe van Koning JfiHN. Niet er van de Mu wen 'dezer Stad, viel  en HANDELK. ZAK- en RÉIS-ATLAS. 139 viel den ;den September 1651 de ongelukkige Slag voor, in welke Koning Karel de Hde, door liet Leger van Cromwel zodanig geflagen wierdt, dat hij zich op een Eikenboom moest bergen , om niet gevaugen genomen te worden. 2. Èvesham is een goede Koopfhd, in eene vruchtbaare Valei, aan de Rivierifrt&n gelegen. . 3. Kiddermunfter, aan de Rivier Slotree gelegen; leverende goede Stollen op. XI. Hereford, grenzende aan het PrinsdomW^tór; zijnde beroemd door zijne Cidre ot' Appeldrank ; en uitmuntende Wolle. Het heeft 3 Steden of Vlekken, 176 Kerfpelen en 15000 Huizen; zendende 8 Gevolmagtigden in het Parlement. De voornaamfte Plaatfen zijn : 1. Hereford,de Hoofdftad, hebbende een vervallen Slot: de Zetel van een Bisfchop , en den tijtel van Burggraaf'fchap. 2. Lcomunjler , gemeenlijk Lempjler genoemd ; een Vlek, ten Noorden van Hereford. 3. Rofs, aan het Riviertje Wij'ne gelegen, drijvende Koophandel 111 Ijzer. XII. SHROP, aan de Grenzen vjn 't Prinsdom Walles, wordende in het midden doorfnedeu door de Severne.; het bevat 16 Steden of' Vlekken, 170 Kerfpelen, e" -3330 Huizen; zendende 12 Gevoliiiagtigden in het Parlement. De voornaamfte Plaatfen Zijn: 1. Shrewsburij, de Hoofdftad van dit Graaffchap, hebbende veele fchoone Straaten en vcrfcheide aanzienlijke Gebouwen. Zij heeft 5 Kerken en eeu aanzienlijken Koophandel, in Katoen , Flenel en Boomwol; welke met die van het prinsdom Walles gedreeven wordt. 2. Ludkw, eene welgebouwde Stad aan dc Rivier de Theems. Zij heeft een Muur en Slot, doch dit beide vervaileu zijn. 3. Bridgnorth, aan de Severne gelegen, beroemd wegens haare Gwveermaakenjen. 4. Oswestrij, een Steedjen met een fterk Slot. XIII. Stafford, een Metaal en Albastrijk Graaffchap, bevattende 19 Steden of Vlekken , 130 Kerfpels en 23800 Huizen; zendende 10'Gevolmagtigden in het Parlement. De voornaamfte Plaatfen zijn : 1. Stafford, eene welgebouwde Stad aan de Rivier Sow, hebbend.e maar 2 Kerken, en een goede Lakenfabriek. 2. Lilcbfield, eene groote Vesting, met een fraaije Domkerk. 3. Leek, een kleine Stad, in 't Noorder gedeelte van dit Graafichap; zijnde op den 20 December 1745, door de PretcnJentsgezinden geplonderd. 4. Royal-oak , de Eikenboom , in welke Karel de Ilde, zich drie dagen lang verborgen heeft gehouden, A°. 1651.. Dezelve (laat te Boscobel; nabij den weg, zijnde met een Muur, ter gedachtenisfe, omringt. XIV. Leicesthr, een gezonde Landftreek, welke veel Kooien oplevcrd: hebbende de Schaapcn aldaar de witftc Wol. 'Er zijn 11 Steden of Vlekken, 192 Kerfpels en 18700 Huizen; zendende 4 Gevolmagtigden in het Parlement. De voornaamfte Plaatfen zijn: 1. Leicesler, de Hoofdftad van dit Graaffchap, aan de Rivier de Soar : hebbende een Slot en vyf Kerfpelen; en een fchoon Hospitaal. 2. Eosworth, een kleine Plaats, ten Westen van Leicesler. Hier bij wierd het wreejft j Monfter der Engelfche Vonten , namelijk RiciiARD de lilde, iu 't Jaar 1485, door den Hertog van' Richmond verflagen. 3. Lulterworth , eeu kleine Plaats ten Zuiden van Leicestei\ Hier is John Wiclef, dc eerltc Engelfche Hervormer, Leeraar s a gc-v  ï4o NIEUWE NATUUR-, GESCHIEO- geweest, en is aldaar A°. 1337 overleden. XV. Rut-land, de klein (re van "alle de Piovinticn, hebbendeeen jrooden «rond , waar van daan liet ook {Uitland (Roodland) genoemd is. Het heeft 2 Vlekken, 48 'Kerfpels, en 3270 Huizen; zendende 2 Gevolmagtigden in het Parlement. De Vlekken zijn: r. Okeham, de Hoofdplaats van het Graafichap, hebbende een Slot en een Vrijfchool. 2. Uppingham, een nieuw en Welgebouwd Vlek. XVI. Lincoln, is het grootfte Graaffchap van geheel 'Merck; hebbende Ratland ten Zuiden , en de Noordzee, meestendeels ten Oosten. Het wordt in 3 kleine landfchappen gcfmnldeeld, als ï) Lindfiiy; 2) Holland, en 3) Kesteven. fïfért vindt *er 39 Steden of Vlekken, 630 Kerfpels, en 40500 Huizen ; zendende dit Graaffchap 12 Gevolmagtigden in het Parlement. De voornaamfte Plaatfen zijn: t. Lincoln, een welbewoonde Stad, met een Slot, aan dc Rivier TVitham. Zij was voor dezen de Hoofdftad van geheel Mer. cia, doch is het thans enkel van dit Graafichap. Zij heeft een Bisfchop, en een fchoone Dom- , kerk, in'welke Koningin Eleonora begraven ligt, die met haaren 'Man Eduard de'Ifte, een Kruistogt naar 't beloofde Land gedaan had, en A°. 1291 geltorven is. 2. Boston, aan den mond der Rivier (Vitham ge-legen, zijnde ; êene middenrnaatige Stad, meteen j Vestiiig, en een goede Zeelia. ven , aiwaar een ruime Baaij, het \ f,ostonsdiep genaamd, zich met ] dezelve verecuigt. Men noemd , de Stadstooren den fchoonilen j van geheel Engeland. ( 3. Granthams, een Steedjen op , de Gitièu zeil van 'Leidster, aan de t iiivier Witham gelegen. t 4. Stamford, is eene rijke en 't welbewaojde Stad, met ö Ker-' c ipels. v 5. Gainborough, een goede Stad aan de Trente, 6. Crowland, eene middenrnaatige Sf»d, in de Landftreek Holland. Men noemt haar Klein Venetië, om dat zij op paaien flaat. 'Er heersebt eene ongezonde lucht, wegens den (terken cn menigvuldigen Nevel. 7. IVainjleet, aan dc Zee gelegen ; heeft eene openhaare School. XVH. Nottingham , aan de Trente gelegen, is een vruchtbaar Land, vooral in Hout en Steenkoolen. Het heeft 8 Steden of Vlekken, 168 Kerfpels, en 17600 Huizen; zendende 8 Gevolmagtigden in het Parlement. De voornaamfte Plaatfen zijn : li. Nottingham, de Hoofdftad; zijnde fchoon'en welgebouwd, hebbende 3 Kerken, en liggende dïgt bij de Trente, over welke een fraai je fteenen Brug legt. Zij heeft een fterk Slot, op het welk Koning David de Ilde, van Schot, land, van A°. 1547 tot 1357 gevangen gezeten heeft; welk lot den Franfc'hen Marfchalk Talland , A°. 1704 aldaar ook wedervoer. 2. Mansfield, een aanzienlijk Vlek, drijvende een Herken Koophandel in Mout. 3. Ntwark, een kleine, doch ferke Stad en Doortógt aan de Trente. XVIII. Darbij, hebbende n Steden of Vlekken, 106Kerfpels ra 21200 Huizen; zendende vier 3cvolmagtigdcn 111 het Parlement. De merkwaardigfte plaatfen daar n z'jn: i. Darbij of Derbij, de Hoofdtad, hebbende 5 Kerken en veele uwooners. Zij ligt aan de Riicr Derwent. 'Er wordt goed ingelsch Bier of Ale gebrouwen. )p den I3den December A". 1745, /erdt deze Stad, door den Preendenrmet 3000 Man bezet, och hij moest welhaast weder 3 rug trekken, zonder zijne verwinningêh verder te kunnen oordzetteu.  ek HANDELK. ZAK- en REIS-ATLAS. i4ï 2. Asbourn, een kleine Stad, pan de Rivier Dove, niet ver van Der bil • 3. Ohesterficld, een kleine plaats, aaii de Noordelijke Grenzen van dit Graaffchap. 4. Uuxlon, een plaats met warme Baden. 5. The Peak, is een hoos en nitgeftrekt Gebergte, in dit Graaffchap , hebbende verfcheidene Zeldzaamheden. XIX. Chester , grenzende aan de Ierfche Zee en aan Walles; hebbende veel meer Wei- dan Akkerlanden. Wen maakt 'erde beste Kaas, welke overal in Enr geland, onderden naam vanChester-Cheefe (CheSterfcht Kaas) beroemd is. Men vindt'er 12 Steden of Vlekken , 86Kerfpels, cn 24100 Huizen. Het zendt 4 Gevolmagtigden in het Parlement. De voornaamfte Plaatfen zijn: 1. Cluster, de Hoofd(tad, aan de Rivier Dee gelegen ; hebbende 9 Kerken ; een fteenen Brug met ö bogen, over de Rivier; een goed Slot, en veele Inwooners. Zij heeft een goede Haven en lange Baa.j, welke echter eenige Zandbanken hcefc, zo dat de Schepen niet voor de Stad kunnen koomen, maar te Parkgale, één mijl van daar, ontladen moeten worden. Haar Bisfchop Itaat ouder die van 'Torck. 2. Nortivich, Middlewich en Nampwicli, drie Steden, op een rei ui dit Graaffchap liggende. 3. Scolwich, eeu Kasteel, niet ver van Chesler gelegen. 4. Stokford, eene Stad, op de Grenzen van Lankaster, Van Northumberland. Deze Provintie ligt ten Noorden van den Vloed Bunder, naar wclke ligging en Vloed zij genoemd is; zijnde de laatfte Pro. vintie dan 't eigenlijke Engeland % aan Schotland gelegen. Herwordt in VI bijzondere Graaffchappen verdeeld, zijnde de volgende: li Yorck, het grootfte Graaf¬ fchap van geheel Engeland, aan de Noordzee gelegen. Het hs zo vruchtbaar, dat men nergens goed keoper leven kun; bevattende 58 Steden of Vlekken, 563 Kerfpels, en 106151 Huizen; zendende 30 Gevolmagtigden iu het Parlement. De voornaamfte Plaatfen zijn ; 1. Torck, de Hoofdftad van dit Graaffchap , aan dc Oufe gelegen, zijnde na Londen de beste Stad van Engeland: en groot,' fchoon, rijk , en wel bevolkt. Zij heeft een Aartsbisl'chop , welke Primaat van Engeland genoemd wordt, cn de Koninginnen kroont zo als die van Kanterbv.rij de Koningen kroont. De Domkerk wordt voor een mcesterlluk der Gottifche bouworde gehouden. De Stad is in 30 Kerfpels verdeeld. Men wil dat Keizer Kon. stantijn in deze Stad geboren is ; en zijn Vader, ook Keizer Konstantijn, in dezelve zoude geltorven wezen, gelijk ook Keizer Severi's , welke den Muur , tusfchen Engeland cn Schotland, cn die onder den naam van tier Pielen IVall bekend is, gefticht heeft, ooi; aldaar geftorven zo:Uè.zijn. 2. Hall, eene groote eu rijke Koopltad, aan de Rivier Humblr ; hebbende een goede Vesting, ecu fchoone Haven ; en een uitmuntend Arlcrraal. 3. Hcijdon, eeue Havenftad. 4. liichmond, een Stad met drie Voorlieden, aan dc Rivier Shwc, op de Noordelijke Grenzen van dit Graaffchap; hebbende ten fterk; Kasteel, en verfcheidene Eabrij, ken cn Manufiét-uuieii. 5. Halifax, een Stad, 9 uuren ten Westen van Tarok, aan de Rivier Calden, op eenen Heuvel gelegen. 6. Scarborough, eene gewigtige Vestingplaats, aan de Zee, hebbende een goedeHaven cn itéilc Slot, als mede Gezondheidsbronnen. 7. PontefraSt, een goede Stad, zes uuren gaans ten Zuiden van Torck. S 3 8. Leeds ,  i42 NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- 8. Leeds, de oude Hoofdftad der Koningen van NorthnmbarUnd, aan de Rivier///>£, niet ver ten Noordwesten van Pontefraci gelegen, 0. Duncastcr, een Steedjen aan de Rivier Dun; 8 uuren gaans ten Zuiden van Torck. 10. Wakefteld, twee uuren gaans ten Zuiden yin Leeds. Zij is merkwaardig dooreen Veldilag van 't Jaar 1460, in welke de Hertog Richard van Torck, door Hendrik den VIden verflagen werdt. 11. Withbij, eene Stad met een goede Haven aan de Noordzee; daar de i'Jvier Eske in Zee valt. 12. Bridlington, een Stad met Haven aan de Noordzee. II. Lancaster, aan de Ierfche Zee gelegen: hebbende een zuivere cn gezonde Lucht. In deze Provintie zijn de meeste Roomfchen, waar door dezelve ook aan den Pretendent, in het Jaar 1745 meest toevielen, en zich bij zijn opgeraapt Leger voegden. Men zegt dat de Vrouwen aldaar, alle andere in fchoonheid overtreffen. 'Er zijn 27 Steden of Vlokken; 60 Kerfpels, en 20400 Huizen; zendende 14 Gevolmagtigden in het Parlement, fje voornaamfte Plaatfen zijn : 1. Lancaster, de Hoofdftad van dit Graaffchap, aan de Rivier Lon, van waar dezelve Loncastre, bij de Engelfche gefchrceven, doch als ons Lancaster uitgefprooken wordt. De Stad is klein, hebbende een ilegte Haven, en een Brug ovcrdegcmeldeRivier. Zij heeft maar eene, doch ook zeer groote Kerk, en ecu fraai StadTuiis. Zij weidt in den Jaare 1745 dooi de Schotfche Muitelingen' ingenomen; doch ook ras wcör verlasten. 2. Manchester, liggende aan de andere zijde, op ue Zuidelijke Grenzen , is beter plaats dm Lancaster. Zij heeft voortreffelijke Fabrieken in Wolle Stoffen, Katoen en Linnen ; vooral in Flu¬ weel; welke haar meest beroemd heeft gemaakt. 3. Liyerpeol, ofLeyerpool, een nieuwe en wel bewoonde Stad, aan den mond van deRivier/l/c/feij , welke, daar een lange Baaij maakt. Zij heeft 3 Kerken , een goed Slot en Haven, en een Scheepstimmerwerf. 'Er is een bloeijende Koophandel, zijnde aldaar de gewoone overvaart naar Ierland. 4. Preston, eene groote fchoone Stad, daar de Regeering van geheel Lancaster is ; cn de Archiven van dit Graaffchap bewaard worden. 5. IVar rington, een goede Stad, op dc <Ëreuzen van Chester, aan de Rivier Merfeij liggende, over welke aldaar een fteenen Brug ligt. 6. Ribchester, aan de Rivierfi/i le, niet verten Noordoosten van Preston. Men meend deze Stad het oude Brctenomocum ie zijn, dat in den tijd der Romeinen bloeide. 7. Warton, een klein Steedjen, met een goede Latijnfche School. 8. Bedford, hebbende den tijtel van Graafichap, behooreude aan den Hertog van Montrofs in Schotland. III. Westmoreland,ecnGraaffchap, vol Bergen en Moerasfen ; hebbende 8 Steden of Vlekken, 26 Kerfpels, en 6500 Huizen. Het zendt vier Gevolmagtigden in het Parlement, en heeft de'volgende aanmerkelijke Plaatfen. 1. Appleby, de Hoofdftad ; hebbende maar één Straat; een Vrijfchool en een fterk Slot. 2. Kendale, eeu kleine Stad aan de Rivier Ken; hebbende maar twee kruislings door elkander loopende Straaten; een fchooucKerk, en een beroemd Hoogefchool; en zeer goede Fabrijken : vooral in Stoffen , Koufen en Hoeden. 3. Londsda/e, een groote Stad aan de Rivier Leon: drijvende veel Koophandel in Laken. IV. Dor-  en HANDELK. ZAK- en REIS-ATLAS. 143 ÏV. DuRriAM , een Graaffchap aan de Noordzee gelegen: hebbende veel Yzer, Lood en Steenkooien. Het heeft 9 Steden of Vlekken, 118 Kerfpels, en omtrend 16000 Huizen; zendende vier Gevolmagtigden in het Parlement. De voornaamfte Plaatfen zijn: 1. Durham, de Hoofdftad, aan de Rivier JVeare, over welke aldaar twee ftcenen Bruggen liggen. De Stad is klein, hebbende echter een Bisfchop, die onmiddelijk op die van Londen volgr, doch onder den Bisfchop van Torck ftaat. De beroemde Beda is daar begraven. 2. Sunderland, een Stad aan Zee , beroemd door haaren Handel in Steenkoolen. Zij heeft een goede Haven, doch wanneer de Vloed aanmerkelijk is, wordt de Stad een Eiland. 3. Shcals, aan den mond der RivierTïss ; zijnde de Vcrzamelplaatfe der Kooll'chepen. 4. Darlington, een kleine Stad, niet verre van de Rivier Tees: hebbende goede Linuenfabrieken. 5. Stokton, mede een klein Stadjenaan dezelfde Rivier: handeld in Lood en in Boter. 6. Jarrow, een Vlek; niet ver van den mond der Rivier Tinc. Hier werdt de gemelde Beda, A°. (>77 gebooren. 7. Hartlepoole, een Haven , met eeu kleine Kaap, of Voorgebergte. V. Cujieerland , grenst aan de Icrfche Zee en aan Schotland; hebbende 14 Steden of Vlekken , 58 Kerlpels , en 14825 Huizen ; zendende zes Gevolmagtigden in het Parlement. De voornaamfte Plaatfen zijn: 1. Carlisle, de Hoofdftad van dit Graaffchap, aan de Rivier Edon, niet ver van de Grenzen van Schotland gelegen. Het is een rijke en gewigtige Kobpltad; hebbende een goeden Stuur , een öiot, en utadei.' een Jtustenop 'en deszelfs Lusthuis Rofe-Castle "genoemd. 2. Ravenglas, een kleine Stad aan de Icrfche Zee, met een goede Haven. 3. Egremont, een kleine Stad. 4. Cockermouth , een welbcwoonde Stad, met een Slot, aan dc Rivier Cocker. 5. Peurith, is een kleine Stad, aan de Rivier Eden. 6. JVhitc-Iiayen, een Plaats daar veel Zout cn Steenkoolen geladen worden. Man , is een Eiland in de Icrfche Zee, welk tot dit Graaffchap gerekend wordt. Het heeft zijn eigen Gouverneur; en is erfelijk aan het Huis van StanleyHet heeft maar 2 Plaatfen, als . 1. Ruthin, de beste Plaats, met een Kasteel en Haven ; hebbende tevens eeu Bisfchop , die onder die van Torck ftaat. Bij deze plaats wordt veel Haring gevangen. 2. Douglas, is meer bewoond dan Ruthin, hebbende ook een goede Haven en Kasteel; en een bloeijenden Koophandel, vooral in Koper en in Osfenvleesch. VI. Northumberland , een Graaffchap, aan Schotland en aan dc Noordzee grenzende. Hebbende één uitgebreiden Handel in Lood en Steenkoolen. 'Er zijn 12 Steden of Vlekken, 46 Kerfpels, en 22750 Huizen. Men zendt 'er 8 Gevolmagtigden van in hetParlcment. Dc voornaamfte Plaatfen zijn: 1. Neweaslle, of Nictnvkastee!, de Hoofdftad van dat Graaffchap, aan de Rivier Tijne; zijnde een groote, fterke Stad, welke geheel omringt is van Koolmijnen, zo dat 'er zomtijds 400 a 500 Kooll'chepen in de Haven liggen , om naar Holland en andere Landen gevoerd te worden. 'Er zijn vier Parochiekerken, en een vervallen S'ot. 2. Tinmouth, of Tynmond, een fterk Kasteel, aan de Zee en aan den mond van de Tyne, niet ver van Nevrccstle gelegen, 3. Bar.  H4 NIEUWE NATUUR- GESCHIED- 3. Barwick, de uiterfte Grensitad van Engeland, alwaar de Rivier de Twede, in de Noordzee loopt. Zij is redelijk fterk, en drijft eenen goeden Koophandel. Voorheen behoorde zij aan Schotland, waarom men haar in Parlements aften nog op haar zeiven, als een derde gedeelte van Engeland aanmerkt: 1'chrijvcnde gemeenlijk Engeland, Walles en Barwiek aan de Twede. Holy-Island , of het Heilig Eiland, ligt niet ver Van Bcrwick, nabij de Engelfche Kust. 'Etwoonden voorheen Munmkken, van eene zeer bijzondere Leevenswijze, naar welken het zekerlijk Heilig zal zijn genoemd geworden. Van het Prinsdom Walles. Dit Prinsdom, dat men voorheen Camhia heette, en thans bij de Franfchen Galles genoemd wordt, ligt ten Westen van Engeland ; wordende ten Noorden , ten Westen en ten Zuiden van de Icrfche Zee omringt. Het 's ruim 25 Duitfche Wijlen lang, en aan dc einden omtrend 15 Mijlen breed; doch beflaat ui'tmidden naauwüjks de helft van die ruimte. Het Land is bergachtig en niet zo vruchtbaar als Engeland : doch voedt zijne Inwooners goedkooper, nadien 'er minder op zijn. De Inwooners zijn AfRammeHngen van de oude Britten, welke niet overwonnen konden worden , toen dc zogenaamde Angelfaxen, het andere gedeelte van Engeland veroverden. Zij bezitten nog de oude taal en Zeden der Britten, waar door zij van de Engelfchen niet verftaan, en ook weinig bemind worden. Walles is lang door zijne eigene Voriten geregeerd, welken echter aan de Kroon van Engeland Cijnsbaar wafeU; tot datËDUAM de Ifte, A°. 1282 dit Land ti t een Wingewest maakte ; en den laatften Vorst Lcollnus veriloeg. Euuard dc inwooners een Gou¬ verneur-Generaal willende zeri.' den , lloegen zij denzelven af, als geen Wallicr van geboorte zijnde: waar. op de Koning, zijne Zwangere Gemalin Ele'onora noodzaakte om in Walles haar Kraambed te houden , alwaar zij AQ. 1284 een Zoon ter Waereld bragt. Eduard de Stenden van Walles te zaïnen roepende, toonde hen den Jongen Prins, zeggende : ziet, deze is een gebooren Wallier, die geen woord Engelsch verflaat, deze zal uw Gouverneur zijn: en van dien tijd af, is de Kroonprins van Ëngeland, altijd Prins van Walles genoemd geworden. Het Prinsdom zelve is door Hendrik de VlIIfte , A". 1535 door een Parlements wet met Engeland vereenigt geworden. Walles wordt 111 twee deelen, namelijk 'mZuid- cn Noordwalles gedeeld, zijnde dezelve door een Rivier van elkander gefcheiden. Ieder deel heeft 6 Bijzondere. Graaffchappen , welken ieder 2 Gemagtigden in het Parlement zenden. Van Zuidwalles. De zes Graaffchappen, welken dit gedeelte vanWalles uitmaaken, zijn: I. Ci.amorgan, liggende aan het zogenaamde Verkeerde Kanaal ; zijnde een vruchtbaare Landltreek, hebbende 9 Steden of Vlekken, 118 Kerfpels, en 9Ó50 Huizen. De aanmeikelijkfte Plaatfen zijn : 1. Caerdif, de Hoofdplaats , zijnde een Volkrijke en goede Koopftad, aan de Rivier Taf gelegen. 2. Landaff, een kleine Stad niet een Bisfchop: mede aan de Taf gelegen. 3. Swaafcij, meer naar't Westen gelegen, heeft een goede Haven. II. Brecknock , aan de Grenzen van Engeland ; hebbende 4 Sleden of Vlekken, 61 Kcilpels , eu  ëï? hand elk. zak- EN reis atlas'. ï4£' *n 5940 Huizen. De voornaamfte 'Steden zijn: 1. Brccknock , eene welgebouwde Stad, de Hoofdplaats van dit Graaffchap; hebbende veele ManufatStuunsteii. . » 2. ffay, eene kleine Stad , aan 'de Rivier IVey, op de Grenzen van Hereford'. 3. Built, 'ook aaji de IVey gelegen t beeft goeefe Kousfenfabrij ■ ken. _ Hf. Caermarthen , ft rekkende zich uil toe aan het verkeerde Kanaal; hebbende Veel f.cod , Hout cn Steenkoolen : 8 Steden of Vlekken ; en 5352 Huizen. De aanraerkclijkfte plaats is, Caermurthen, CU oude Stad, aan de Rivier Towy; de oude Hoofd- en Verbl'jfplau.tfc van de Prinfcn van Walles. Zij is weibebouwd en Volkrijk. IV. Pembroke , liggende in een boek ten Westen ; lêveVende Veel Steenkóolengrnis, dat men 'er 'tot QCulm) Kogels maakt, en dan verbrandt. 'Kr zijn 9 Steden of Vlekken, 45 Kerfpels, en 4330 Huizen. De voornaauilte Piaaiïen zijn • 1. Pembroke, de Hoofdftad, met een "oede Haven'en iterk Slot. 2 °Mdfordhaveu, is de beste Haven die men eigens meent te zullen vinden; kunnende'er wel duizend Schepen in dezelve vciln> li°geii, van welk woord duifceüd, (MHle) men haar ook den haam heeft gigeeven. cj. St. Duvidt, eene Bisfehopft.id , niet meer zo aanzienlijk als Voorheen- 4. Te? big, eene middenrnaatige ell vvelb.bouivde Stad. 5. M.iY-rfoid, een Volkrijke Koopitad. V. Cardigan, aan de Ieriche Zee gelegen; hebbende Zilver, Kuoe-r en Loodmijnen. 'Ersijn 4 Meden of Vlekken, 37 Kerfpels cn 2600 Huizen. De aanlaerkelijkfte Plaats is: Card.gan, de Hoofdltad, met een lteik Slot, aan de Rivier Tyyy. VI. Radnor, op .de Grenzen, van Mercia , bij Hertford gelegen. 'Er zijn 4 groote Vlekken, 52 Kerfpels, en 3160 Huiz 11. De vO'UTiaamfte Plaatfen zijn : 1. Radnojr , de Hoofdplaats van dit Graaffchap. 2. Prestaine, een welbebouwd Vlek, tfat veel doortogt heeft. Van Noordwalles. De zes Graaffchappen, welken >hier roe behooren, zijn: . I. Montgomerij , het eein'gfié xnWalles , dat niet aan Zee grenst. Men heeft 'er fchoone Paarden ; zes Steden of Vlekken; 47 Kerfpels, en 5660 Huizen. De voornaamfte Plaatfen zijn: 1. Montgomerij, een ft aatje-Stad met een goed Slot, niet verre vaii de Rivier5.yerne. 2. Powis, een Markgraafschap. 3. IVelsh-poole, liebbende goede Flcnelftbrijkei'. II. Merioneth , een bergachtig Land, met veel Wild; hebbende 3 Steden of Vlekken, 37 Kerlpels en 2590 Huizen. De vöoriiaamfte Plaatfen z jn : 1. liarleigh, de Hoofdftad; een fraaije en welgebouwde Piaats aan Zee,.met een Slot. 2. Cala, eeu aartig Steedjen , mer een groot Meir. III. Caernarvan, alwaar men de Engelfche Alpen , Of' hooge Bergen ueefr. 'Er zijn 6 Steden of Vlekken , 68 Kerlpels, cn 5765 Huizen. Deinerkwaardrgtlcpiuaifeu zijn: 1. Caet'narran, een kleine Stad aan de Zeeëngte Meneu, zijnete de Hoofdltad Van du Graafichap. Zij heeft een goed Slot, op Ik-c welke Eduard de Hde, gehjk voor verhaald is, gebooren vvuruii 2. Bangor, een Koopitad, aan de zelfde Zeeëngte gelegen ; Hebbende een Bislchop, ftaanj'c uiider die van Kantelberg. 3. Pulleky, een kleine Stad met een Haven, m het Zuiaergeacelte van dit Graafichap. T *. Na  i45 NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- 4. Newini, een kleine Havcnftad. 5. Conway, eene aanmerkelijiie Havenplaats. IV. Denbigh, hebbende 4 Steden of Vlekken, 57 Kerfpels, en 6400 Huizen. De voornaamlte Plaatfen zijn: 1. Denbigh, de Hoofdftad; hebbende een fterk Slot, en veele Handfchoenmaakers. 2. Ruthin, een kleine, doch Volkrijke Vesting. 3. mrexham, een groote Stad, aan de Grenzen van Chester. V. Flikt, een klein Graaffchap ; hebbende 3 Steden of Vlekken, 28 Kerfpels, en 3150 Huizen. De voornaamfte Piaat(éu zijn: 1. Plint, een kleine Stad met een oud Slot. 2. St.Afaph, de Hoofdftad van dit Graaffchap; hebbende een Bïsfchop. 3. St. Ip'inifried, een aanmerkelijke Bron ; welke men bijzondere kragten toefcbrijft. VI. Anglesey, een Eiland; hebbende maar 2 Steden, 74Kerfpels , en 1840 Huizen. De Steden zijn: t. Beaumaris, de Hoofdftad; hebbende een Kasteel. 2. Newbonugh, liebbende een Haven, welke telkens meer verzand. IIoly-Iïead , is een klein Eiland, tot dit Graafichap behuorende; van waar de Paketbouten naar Ierland vaaren. Landproducten. De Gemaatigde Lucbtgefieldheid van dit Eiland, brengt, met d^ fchoone Rivieren zeer veel toe, tot de Vruchtbaarheid van hetzelve. De voornaamlte Voordbrengfeien daar in zijn : j) Koorn, welk hier welig opwast, vooial in de Zuidelijke Provintien, gelijk Hdmpshire, Berkshire, Surrty , Esfcx efiDörfet, als éok in deMtddeuprovintien, //'«•• ccster, Leicester, en Northhampton, dat men deKoomzolder van Noord Engeland noemt. De K'jgge wordt Zn Engeland weinig tot brood gebakken, nadien men altoos Tartvemncel daar toe ge^ bruikt. De (iarst maakt men 'er tot Mout, en ook lot Bier: en de Haver is bij uitftek voor de Engelfche Paarden noodig. 2) Ooi'Ti beftaande voornaamenlijk in Appelen, Peereni, Kerslén, Perlïkken, Pruimen enz. De Wijndruif alleen iS 'el- minder dan in Vrankrijk, doch de zogenaamde Ciderdranken, welke van Appelen en Peeren gemaakt worden, zijn 'er weêr beeter. 3} saffraan, Wordt in geen groote menigte, doch de beste van Europa, in Engeland, gebouwd. Men rekend dat een Morgen Land 400,000 Bollen draagt, en 8| <§ drooge Saffraan leveren kan , het welk eene aanmerkelijke winst opleverd. De beste vindt men bij Cambriage, en bij IValjingham in Norfolk. 4} Hop, die men in de Provintien , IVestmoreland, Lancaster, doch vooral in Kent voordteelt, houdt men naast de Boheemfche voor de beste. 5) Meekrap, een nuttig produel voor de Engelfche Verwerijen, doch niet genoeg in voonaad om dezelve te kunnen voldoen : weshalven men dit gebrek, uit Zeeland, moet trachten ie vergoeden. 6) Zout, een öcr gewigugiteen aanmerkelijkfte Produéten van 'c nienschdom, is het voornainenlijk van Engeland: door de menigte kudden Schaapen, en de uitgeftrekte Visfchenjen. Men beeft Steenzout in Lancashire en Chcshire, ais meue voornaams Zouibronncn 'inDurham, te C\Vy en op verfcheidene andere Plaatfen. Men heeft een geheel Kanaal, ter vervoennge van d't Product, tot in de Sayerne ge- graaven. Het zogenaamde Engelsch Zout , of Laxeerzout , wierdt eertiids uit de Mineraals Wateren te Epfon, inhetGraaifchap  en HANDELK. REIS- en ZAK-ATLAS. fehap Sumej, getrokken; doch wordt tegenwoordig op verfcheidene' plaatfen in Europa naargeninakt. 7) Tin, is de oude Stapelwsar van Engeland , het welke de Phoeniciërs daar reeds van daan haalden. Het ligt meer dan 600 eJten diep. in de Bergwerken, die gedeeltelijk in de Zee, ouder bet Water dooi loopen. De beste Tinmijnen zijn te Cnrnvcall, alwaar zij. Jaarlijks, meer don 20,000 !,. Sterlings aan de Kroon opbrengen. Men mag het niet onvermengt, noch ongeilempeld het Land uitvoeren. EO Koper, was hier voorheen minder aanmerkelijk, doch na dat GiLueivr Clark, de zoge-. nanmde ?,lutidick; eene Erts of Hergftoffe ontdekt beeft, zijnde Kopermijnen tevens in fleur geraakt: van welke Cormval, Sommerfelshire , Walles, en Cumberland, gewigtige blijken geeven. a) l[zr.r, het, geen men alleen tot 'grof werk kan gebruiken, doch tot de menigte Staalfabrieken, 1102 over de 25,000 Ton-, nén uit Zweden ontbieden moet. De beste Ijzermijnen zijn in jVorthhumberiaud, Shrop, Darbij., Staf]'j.d, en iu Walles. 10) Looo , is een zeer gewigtig Engelsen product; waar bij, men de Engelfche potlooden, beltaande uit eeu fooi t van Aarde, diq ftwk met Potlooddeeltjes bezet is, moet rekenen. De voornaamlte Loodmijnen, zijn in Durliam, Cumber land, Westmoreland, Deyonshire en Cardigan. 10 Steenkoolen, een Stapelwaare, welke daar onuitputbaar is , fchoon in deugd minder zijnde dan de Schotfehe. Men heeft verfcheidene foorten van dit Product,, als genjeene, of Bihkoolen , wek ke men in de Smelt-ovens gebruikt. Tlieeculm , een foort van ligte Kooien, welke men inCwaval gebruikr. Candle Kooien, welke gepolijst, en tot Speelgoed , en zogenaamde Steenen knoopen gemaakt worden. Men perst uit dezelve eene Olie voor de Apotheeken., en in Lancashire brandt hen de gemesne man, als Kaarsfen, De beste Steenkoolmijnen , z'ju in Northhumberland, bij Newkastle, in Cumberland, bij, Whilehaven, in Dfirham., Lancashire, Sanderland enz., alwaar'er zomtijds in brand geraaken, welke dan in verfcheidene Jaaren niet geblust kunnen worden. 12) Mineraalf. Bronnen, zo om te drinken als om in te baden; van, welke de voornaamlte te Bath en bij Bristol zijn. 13) Vis-schln, maaken de Hoofdneering en eeni voornaamen tak van den Engelfchen Handel uit: beltaande in, de Haringyisfcherij, welke op de Engelfche en Schotfehe Kusten gedreeven , cn Jaarlijks op 40,000. Tonnen begroot wordt :• en in de> Anckovis-yisfcherij, onder welke ook de Sprot gerekend wordt:, zonder dat men de Zalmvangst en andere Zeevisch in aanmerking behoeft te neemen, 14) Veefokkerijen, welke hier zo gewigtig als den Landbouw, zijn , vooral in Schaapen, wier Wol bet gewigtiglte van de Engelfche Produélen gehouden wordt, na datEoliard,deinde, in het laatst yau de XVde Eeuw, 3?°° fluks, uit Spanjen heeft doen koomenThans Helt men het getal der Engelfche Schaapen op meer dan 12 Milhocnen: betaalende men voor één Ram., met fijne Wol , dikmaals 100 G.uinjens. De beste Scbaapenfokkerijen zijn bij, Walles, cn langs het Kanaal van. Bristol; te Glocestershire, en Darbijshire.- Runderen zijn 'er ook zeer goed, en in overvloed te vinden. 15) Paarden , houdc men in Engeland te veel, tot nadeel van den Landbouw, door dien het Paardrijden eene aloude Engelfche gewoonte is. M.eii heelt 'er zeer veel Harddraavers, welke ontzaglijk kunnen loopen , en van Arabifche, Alricaanfche en Spaanfche Henglten afRarft, men. Men 1'clW net getal der X % Saai-  i48 NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- Paarden in geheel Engeland op 500,090, en Londen alleen op ecu Vyfde gedeelte, of 100,000. De Ipeste Fokkerijen zün te Torkshire, Suffolk., en verfcheidene andere Provintien. Koophandel en Manufadjiuren- De voornaamfte Koopfhd in Engeland is Londen; op deze volgt Bristol, en daar na Nieuwkasteel; de overige zijn meest Fabrijkfted.cn, welke echter ook eenige.Negotie drijven. De Koopxvaaren der Engelfchen beftaan in In- en Vitlahdfche, onder welke laatlfe men, alle de Oost en Westindifche Goederen begrijpt, die van de BtiitenJandfche Volkplantingen en Engelfche VU'ngewesten, met Schepen ingevoerd, worden: gelijk Droogerijen en Verwwaaren , Specerijen , Suiker , Indigo, Tabak, IVijnen en fooitgelijken. Onder de Inlandl'cbe Koopgoederen telt men de Manufacluuren, Lakens, Serges, Kousfen , Leder, Zijden Stoffen, Tin , Kooien, Wol enz. Uit de reeds opgenoemde Pro» dutten van Engeland, kan men desze'fs Inlaudfchcn Koophandel éenigzins fchaitèn. Men heeft ^er goed Schoenleder, dat men naast bet Luikfche in deugd plaatst. Bristol levert uitmuntend Kalfsleer: op andere plaatfen graaft men Aluin, en Vitriool: en wat de Fabrijken' aanbelangt, 20 is Sheffteld 111 Torkshire de. voornaaralté plaats, Welke ijzer 6'n Staalwerkers heeft, wordende hun getal aldaar op 40,000. bepaald: welke Vjlen, Klingen, È^esfen, Schaaren, en andere Ge- reedfehappen maaken. De fchoo"ne Engelfche Wol houdt ook verfcheidene Manufaétuuriuen aan den gang: welke met gcede Werktuigen arbeiden, waar door hun werk verligt en verfraait wordt. De Verkoop van eenige Goederen gefchied bij 't Kaarslicht, en bij Pakken of Fardeeleu, onder een Loots, even als men in Holland bij Cavclingen verkoopt. Deze Verkoopingen gefchieden meest in September; en wanneer de Kooper zijne gekogte Goederen nog binnen de Maand betaald, dan kort nij 6i pCto. doch die Goederen laater betaalende, maar 5 pCto. Wanneer men de gekogte Goederen buitenslands verzend, dan ontvangt men de. halve Tol weder, welke' men bij het inkoomen geheel betaald heeft. De Iterklte Handel der Engelfchen is op de Oost en Middcnlandfche Zeeën, van waar zij Koorn, Vlas, Hennip , Ijzer, Koper, voor eigen Rekening, als ook in Ruiling, tegen Enge.fche Goederen haaien. Op'deMiddenlantlfehc Zee, ftrekt hunne Handel, op Spanjen, Genua, Livorno, Venetien, tot in den Levant; de Griekfche Eilanden, Conflantinopel, Klein Azien, Smirna, Aleppo , en verfcheidene anderen. De Bank te Londen is A°. 1694 opgericht, Maaten cn Getxigten. De Maaten voor drooge Waaren, gelijk Koorn, Meel, Zout, Steenkoolen, enz. zm de voF' gende.: Last»  en HANDJELK. ZAK- en REIS-ATLAS. 14?. CD O S>>s "° 0. a = I H I ff p« S mo *' lir II f 11 b CO ~ i i m'JiM Sr* . lnJ y 1 Ca B. -v» cc tr gl Q O O P T 3 H 5 ■ ;b? 7 \k* 1 is 711 . - 10 O m B o o I Ifjif f K>*. coO cfa. i f ui ? ■ "V -i> co Ov l3 00 *■* iHïlilèa MtJCOCstO^g-^Js ►«to.^CNW-^MOo'Lrr iiii,n*i!t llllliMir 10*. ooSv* <»c\io c?o §• Cl U |g |f II ui ^ £o ^ 13 Ui I? I' fcjj c O" 55' b E ^ I' 5* 5" I 1 I 1 a ca W 3 tel E" E. g o *■  3jq NIEUWE NATUUR-, GESCHIED* * s t-S W l b» • h ft M Hl JU 3 ff f | lil v-i 00CM3 CC 4- S* IIIIII» 7 n. 5» wW Cs*0 OvS- mm i £ èsgjgas » KI B +• Ci tJ o\ 5. lli|nii^ — BW O 5* cs t3 Ui co-*i * cct- cc cv*- ti . * 3 er" s «U'S ti; IIS: Si IK (II; II s I I g. W O, CO IJ U\ O r> t-> cc t?w-> . Ot»-p> S SS- I t, re O re P ° — §!: OOR ff a 1 * ui *"* ïo rr: o •r- 3 S ■ c-9 1 § | 3 ta 1 Ï | 4f4  few HANDELK. ZAK- én RÉIS-ATLAS. tji £■? " ts H ^ V» 511S lil? IIIMtl in k> -f* cmo *. 3; sn,m! IhNO CO CN-H. CO CS § f i i i i i i r, H 10 CO OS m COOStO !p m. (o *. c\ 5; lo*. coio +- ooto*. ooi* De Bierpint houdt 35* Engelfche, of 297 Franfche Cubixduimen : cn de Gallons zijn 233 Franfche Cubixduimen, zo dat de77 Gillons Bier , omtrent 94 Gallons Wijn bedraagen. Lengte Maaten. De Engelfche Voetmaat (Root) is na een naauvvkeurig onderzoek, door eenige Geleerden Au. 1743 gedaan, 135,16 Franfche linien lang bevonden: Zij is derbalyen 10,5 linien langer dan de Amfaldxmfche, en omtrend 4 linien korter dan de Rhijnlandjihe. Waarom men gemeenlijk 34 Rhijnlandfche gelijk 35 Engelfche Voeten fielt. Doch de gemccne Engelfche Voet is net 135 Franfche linien. De Engelfche Mijl is 5130 Rhijnlandfche Voeten; zo dat men 23 Diiitj'che Mijlen gelijk 106 Engelfche Mijlen rekend. Doch deze Mijhnaat gebruikt men enkel aan de Gebouwen, en op de Landwegen ; want van de geiueene. Lui'  J52 NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- Londoner Mijlen gaan 'er 73 * van de Zeemijlen 60, en van andere 20 in één Graad. Volgens Or- Furlong. Poles. Tards. Feet. I heeft - 40 — 220 — 660 I heeft 5i — 6£ ïnches. Franfche Linien. 1 heeft 3 -— 36 of 405,5 1 heeft 12 " 135,lö Volgens denaauwkeuiigfie Onderzoekingen, heefi men liet Avoirdupois f§ 9439 Azen , Hol. landseh Troysgewigt, zwaar ge- De Engelfche El voor Lijnwaai heeft lit Tards, 34 Feet of 45 Inches, en is 506,9 Franfche linien lang. en dus gelijk met 1] Amtlerd'amfche Ellen. Een andere El, welke men tot liet meeten van Wolle Stoffen gebruikt, en Gode noemt, is daar tegen maar 27§ Inihes of 311 Franfche linien lang, fg Troys. Ounces. Pennijweights. Grains. Mites. x heeft — ia —• 240 — 5760 — 115200 1 heeft ■■ 20 480 — yóoo 1 heeft — 24 — 480 1 heeft — 20 Het Apotheker sgewigt Zijn dezelfde ponden, doch op de volgende wijze verdeeld: fg Ounces. urams. acruptes. urams. 1 heeft 12 ~i 96 i— 288 5760 1 heeft ■ 3 — — 60 1 heeft — 20 Het Koopmans gewigt hiet het welke men Specerijen, Boter, Kaas, Hennip, Vlas, Ijzer, ■Staal, Lood, tVol en alle Goede- Tun. Hundreds. Qjiarters. f§. Ounces. Drams: 1 beeft - 20 80 — 2240 — 3504° — 573440 1 heeft — 4 — H2 — 1792 — 28072 1 heeft 28 —- 448 7163 1 heeft 16 256 1 heelt - 16 donnantie van Koning Henrik deii Vilden, moest één Mijl 8 Far1 longs bedraagen. / ■ en dus maar 5 linien langer dari de Amflerdamfche Eli Men heeft in Engeland verfcheidene foorten van Gewigten: als Soud en Zilvergewigt.- dat men ook Trojsgswigt noemt, houdende het fg maar 7766 Holland^ fche Troyfche Aazen — van welke de 10240 een ffi Troys te Am. fier dam doeu» feh die bederven kunnen ,weegtj noemt men Ayoirdupois gewigt j en wordt op de volgende wijze verdeelt: Vonden : zijnde dus 431 Azen ligter dan het Amlierdamfche Koepmans Wafel  en HANDELK. ZAK- en RÉIS-ATLAS. 153 Wisfel en Munten. Geheel Engeland houdt Bock en Rekening ,in LSterlings, g en $ Hebbende één L, 20 g, en één g, 12?- Docb dit is enkel gefingeerde .Munt. GKangbaire Munten zijn Crantjmi **s 2 Schellingen Sterlings. n Goud: Pistoolen van 17 8 '> ^ S. mede een gouden Muur. In Zilver beeft men Kroonenvan iiH-t&terliiigs; II dve Kroonen; en mindere Munten, bij welke dan nog de Koperen Geldfpetien gevoegt kunnen worden. De Wisfel van Londen is: Óp Parijs, Rouan en Bourdeaux, 32 § Steri. voor een Kroon van 60 Sols, m- o- m, — GY.'J/'.v en Siyillien 44 8 Sterl. voor één oudr Munt. — Madrid en 'Bilboa 40 § Ster!, m. o. m. voor 1 Pefos van B Reaalen de Plata. — Antfltrdam cn Antwerpen 1 L. Sterl. voor 35 a 3 in Iii.'nd tooL. Sterl. voor IC9 1- Irscb. — Genua 49 § Sterl. ra. o. m. voor 1 Pczia van 115 Soldi fuoti 'li Banco. _ Hamburg l E Sterl. voor 34 fj ü § in. 0. m. _ Lisjebon en Port a Port 5 g 6 g Sterl. voor 1 ■Millereez. — Livorno, 50 § Steil. m. o.ra. voor 1 ft™-' da Otto Reali. — iVapi'J- 43 § ->«rt" °- ravoor 1 Ouc di Reguo. _ Venetien 50 § Sterl. m. o. m. voor 1 Ducato di Banco. Het Ufo Of de betaaltijd der Wisfelbneven re Londen is, uit palien 3 Maanden ; uit Spanjen en Poriuial 2 Maanden, en uit Holland'4 Duitschland en B/aband t Maand. Men heeft 'er 3 Respijtdagen, doch op den 1.aiRen da' moet men, in geval van non betaaling, protesteeren; en zo de derde dag op Zondag valt: dan moet het Protest op den 2den Respijtdag gefchieden. Van de Inwooners. De Nederlanders en Franfchen hebben , in den ; fgeloopen Oorlog , kunnen Optnaaken; dat eau der Engelfche Dichters zeer wel ge-zegt beeft.' dat eijni L'andgenooten, zeer zacht en weldoende in teachfpoca ; maar zeer trolsch en kwaadaa; Hg in voorfpoed zjn. Hun karakter is.,'aan hunne zijde beichouwd , wezi n ijk groot, na. dien zij geen mensch waarlijke vriciidlchap toedraagen, indien hij geen Engelschman is: maat die grootheid vervalt geheel» wanneer het door vreemde Natiën ontleed wordt, welke de trotschhedd tegeu andere Volken , met de Leer van het Christendom geenszins over een kunnen brengen. Dc waan van Vrij te z jn is een Engei'chman aangeboorerj ; dan hij is het maar in zommige opzichten: en vooral in liet denken en drukken. De Opvoeding is 'er manlijk en gezond; imcii de duure verteering is 'er niec minder aanmerkelijk. Eeu Engelsch Bedelaar verteerd dikmaals meer dan eeii Pooisch Edelman. Eigenbaat, valfche roem eu winzucht koomen daar bij dan in 't fpel: en doen hein dikmaals alles waagen cn derhalven ook zeer veel gelukken: waarbij 1 jneonverfchrokkenjieiden weinige viceze voor de dood , ook het hunne toebrengen. Het algemeene ken; meik van de Britten is, e.at zij meestal tot uiteifte'n överllaan, en derhalven, ze.r flegt — qf zeer goed genoemd mo^en worden. —- De Engelfchen zi]n waare VoorRanders van dc Geleerdheid, en liebben dezelve zeer wel weeten te vereenigen met die K. milten,., die hen 111 hunne Maniifactu,11ifeden vooral te pas koomen. Zij zijn vlijtige en nette Handwerkers, die alles aanwenden om Bunnen Koophandel uit (e breiden ; en hier ih verdienen zij lof, zo lang als die uitbreiding binnen de paaien van eerlijkheid cn g».-- v *»  i54 NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- de trouw blijft; dan zij overtreden die niet zelden; zonder 'er eenigzins over te bloozen. Regeering en Godsdienst. Grootbrittannien is zekerlijk eene Monarchie , in welke de Kroon erflijk isj, en die zelfs de prinfesfen kunnen draagen : maar de magt van den Koning wordt door de Rechten der Natie bepaalt: fchoon de laatfte door Hooffche Vleijers en Kuiperijen , dikmaals weinig genoeg gebandliaaft kunnen worden. Men telt den Koning, den Adel, eu het Volk tot de Rijksbenden van Grootbrittannien, wiens rechten met eikanderen op het naauwfte verbonden zijn. De Koning alleen heeft het recht om Oorlog te vnefen; Vreede te fluiten; Gela te laaten Munten; alleG esteüj^e en Waere'-iük. Ambten te verf-eveo; en dc Wetten te doen ia acht Drenten : maar bij bet sntil.cn \m .\ uwe Wetten , als oui. t>i> het iniirueren van Nieuwe behui 'ii.i, w filt de goedkeuring van ..:»kostcn «e u-eigerd hebben : W*«r ito Of lltl Hecht van den Komnji, i» dit Rtnlj op niets uitl.e i. IV; VergMtnU van de Staaten dc» R'jks, wwrdt liet Parlement genoemd. Hc( beflaat uit een tfpager en Loges Huis. In het eeiite zitten, dc koning, del'rmfen, .36 Geestelijke eiiiUoWaerejdüjke Lords, onder welke 16 Schotfehe Pairs zijn moeren. In bet Lagerhuis zitten de Afgevaardigden der bijzondere Provintien éb Steden, wier getal op 55H beloopt; van welke 'er Engeland 513 en Schotland 45 verkiest. Dc Krijgsmagt van de drie Koningrijken , Engeland, Schotland en Ierland, die alle ontier een Koning Haan , is zeer aanmerkelijk. Men rekend dezelve op <5o,ooo ManLaudtrotipen, welke men echter met de Ruiterij en Vreemde Krijgsknegteu wel op 100,000 mag Hellen. De Zeetaagt is een der aanzienlijklle van de ganfche Waereld. Zij beflaat uit 250 Oorlogfchepen en Fregatten, welke in 3 Esquaders, namelijk in de Roode, Witte en Blaauwe Vlaggen, verdeeld zijn. De Bngelfthe Kerk heeft haateigen Geloofsbelijdenis , welke meest naar den HervonndenGodsdienst overheid: doch te veel pracht en fermonien behouden heeft, om dien naam te moogen draagen. De Koning is het hoofd van de Kerk, welke door de 2 Aartsbisfchoppen van Canterburij en Torck, als mede door 25 Bisfchoppen beftuurd wordt: weshalveu hunne Medelcdeu Episcopalen genoemd worden. De wezenlijke Gereformeerden, of Puriteinen , die een afkeer van de Bisfchoplijkc Kerk, cn derzelver Gebruiken hebben, en meest 7>wbijters tot Voorflanders hebben, Voeren daar meest den naam van Presbijtcriaanen. Men vindt 'er eene volledige Vrijheid van Godsdienst, in'alle deelen, zo dat men 'er niet enkel alle Christelijke en Joodfche gevoelens, maar zelfs Atheïsten, Deïsten cn Natuuralisten kan aantreffen. Bijzonderheden. Onder de Zeldzaamheden rekent men het Vcrwulffel van de Parleiiieiitszaal te Westmunjler, zijnde dezelve met Iers hout befcliotcn, aan het welke geen Spinnen koomen, fchoon dc Muuren en hoeken der Zaal, dikmaals met Spinnewcbben voorzien zijn. 'Er is geen Land dat zo veel Kraaijen heeft, als Engeland, en 'er is geen Zee, die zo veel Haringen oplevert!, als die omtrend de. Kusten van dat Land. Als eene ontzaglijke bijzonderheid, moet men dc Koolmijnen aanmerken , welke hunne eigene bewooners, eenige uuren diep onder den  en HANDELK. ZAK* en REIS-ATLAS. 155 den grond hebben, die zomtijds in verfclieidene Jaaren geen daglicht zien : en daar bij hunne Vrouwen, Kinderen teelen , welke al groot Zijn geworden, eer zij op de eigenlijke Waereld koomen* Zoromige Steden zijn reeds geheel ondergraavan, zo dat de Burgers, bij dille uuren, het onderaardfche kloppen derKoolgraavcrs kunnen hooren. Gefchkdenisfe van Engeland. De GefchietfeniJ van dit aanmetkelijk Volk wordt in VI Bijzondere Tijdperken onderfcbeiden _ welke wij kortelijk zullen doorloopen. Het eerfte Tijdperk bevat de oudfte fpooren eener vreemde Natie in dit Land, namelijk die der Phaiticiers, welke omtrend 3 en een halve Eeuw voor Christus geboorte, van de TiH Eilanden, onder welke men Brituttilen en de Sorlingijchc en ScHlifche Eilanden telt, gehaald hebben. Vervolgens koomen de Roomfche Dwingelanden en Waerelilbebeerfchera in aanmerking, '(.hoon hun beduur over de Britten, in den aanvang, niet lang duurde. Schoon Caesar het eerst ben bcvogt en ook terug dreef, na dat' hij van Galais, uit GalHen was overgeftoken ; zo bragt Cl auoius echter, in het 43'te Jaar na Christus geboorte, eerst een gedeelte van dit Land ontier zijne Gehoorzaamheid : alwaar zij ccm«0 Steden '.lichten, onder welke Sok Londinium, of het hedendaagl'che Londen behoorde. Ondanks de veele aanvallen derPieten en Scoten hielden de Romeinen zich, hier door hunne lier Ue bezettingen, ftaande, tot den Taare 426; wanneer zij, door de Uuitfcben en Westerlcbe Volken , overal aangegreepen , ook dit Gewest moesten verlasten: te meer, daar de Roverijen der omleggende Volken , zelfs den Britten onverdraaglijk wierden. iu het jaar 449 befloten de laatfte, tot demping van hunne inlandfche beroerte, de zogenaamde Saxen te hulp te roepen. Deze Natie, welke uit Uolfiein oorfpronglijk, zich vervolgens langs dcElveen de IVefer tot in de Nederlanden verfprcid had, en in de derde Eeuw langs den Rhijn en de Schelde woonden, was den Britten, als dappere Nabuuren, in dien tijd reeds bekend geworden. Op liet verzoek der Engelfchen kwamen ook aanftonds 1500 Saxen, met twee van hunne Voriten , namelijk HENGIST en Horsa (naamen, welke beide in '1 Saxifche Paarden betekenden^), over, en leverden ben voldoende hulp tegen de Pieten en Scoiten. Dan , nadien zij zagen, dat de Britten een lafhartig Volk, en deszelfs Land , beter dan het hunne was ; nadien het laatstgemelde nog nier. genoeg bebouwd was geworden , zo bcïloten zij in Brittanien te blijven: lieten nog eenige duizenden Saxen, Arigekn en Jutten ovorkoomeu , cn verdreven ot onderdrukten de eigen Landzaten, naar hun welgevallen : welke laatile veelal naar America, of de overliggende Gallifche Provintiè Bretagne vlugten. Wordende de Christen Goélsdienst overal door de Saxen onderdrukt, en geheel Brittannien, in 7 Koningrijken verdeeld, welke wij hier voor reeds befchreevenjiebben. Deze' Heerfchappij duurde van A". 455 tot 584, waar na de Angelfaxen , met hunnen Koning Etheluert van Kent, het Christendom omhelsde, welke Vorst metdeChristcn Prinfes Bertha , Dochter van den Frankii'chen Koning van Parijs gehuwd zijnde, dit in den Jaare 598 volvoerde, cn van tijd 'tot tijd door zijn Volk gevolgt wierdt. In het Jaar 827 werden deze zeven SaSilclie Koningrijken, onder het gebied van een Heer, namelijk Eguertgebragt» en eenige Jaaren laater, door de invallen der Deenen en Noormannen afgeftreden, 30 Jaaren lailg in een beftendige onrusr geV a hou-  I5<5 NIEUWE NATUUR- GESCHIED- houden, met welke dit Tijdperk A°. 872 een einde neemt. Het Tweede Tijdperk begint met de Jeugd van Koning'Ai.frt.d, een verftandig Vorst, welke Engeland van da Deenen bevrijdden; hetzelve tegen alle aanvallen verfterkten, en eene goede Zcemage oprichtte. Zijne Wetten en Ordonnantiën hadden de xechtvaerdigheid ten grondflag , cn de a'gemeenc veiligheid ten gevolde: zelfs zo. dat hij goud.11 Ringen, heimelijk aan een boom liet binden zonder' dat dezelve geftolen wierden. Hij moedigde zijne Landgcnooten tot bet beocffencn van Konden en Wetenschappen aan : waar toe hij hen zelv' bet voorbeeld gaf; zo dat hij bemind en gevreest, met den naam van den Grooten, A". 900 deze Waereld verliet. Zijne Opvolgers ontbraken verfcheidene van de?e roemwaardeEigenfchappen, waar door het Rijk ook allerhande rampen moest verduu. ren, en nu eens door de Gieiigheid der Monnikken cn hunnen aanvoeïei DunstaN, als uitgeput wierden ; daar na geheel door de Deenen overvallen , een afgrijfeiijken Moord moesten begaan , om alle de Deenen in Engeland om hals te brengen: het geen ten gevolge had, dat de Deenfche Koning Canut of knu», ondanks de tcgenftand van den Engelfchen Koning Edmond b onfidc (IJzerzijde of IJzeren arm) geheel Engeland onder zijn geweld bragt: en daar door een der 'magtiglte Mogendheden van. zijnen tijd wierd, nadien hij b j die twee Rijken ook Noorwegen bezat. Gelukkfg voor Engeland dat zijne Zoonen niets van zijnen moed gtè'rft luidden, zo dat dc Britten, in den Jaare 1041, zekeren Prins Eduard, uit den ouden Stam der Saxen w^der tot hunnen Koning dorlten verkiezen: welke verkiezing ecliter door de Noormannen en hunnen Hertog HaRAld werdt tegengegaan: nadien üe laatile, door een gelukkige Slag, zich zeiven op den Troon plaaifte, voor welke de wettig gekoozen Vprst zijn leven verlooren bad. Dit gefchiedde in het Jaar 1066, doch in her zelfde Jaar, drong een veel vreefelijker Vijand , 'namelijk Willem, Hertog van Normandijen, geheel onverwagrs, en aan e&ne andere zijde in Engeland. Deze overwon den ftoutraoedigen Harald, welke het Leeven 111 e n Veldflag liet, en maakte dus een einde van het Angelj'axifehe Rijk in Engeland. De groote fpoed en de overwinningen van den gemelden Hertog , gaven hem den naam van Willem den Veroveraar : cn z j:ie Zegepraal over Harald, kenmerkt liet begin des derden Tijdvaks. Zekerlijk moesten de Enge fchen hier veel bij lijden, nadien lij eene nieuwe Laudsrcgcering invoerde; dc Natie in Armoede en verachting bragt; z jue Normandil'che taal overal deedt hoortnj en eene verandering in de Zeden en Wttenl'cbappeu te wege bragt. Hij óntzude ieder Engelschman , t'es avonds na 8 uuren, vuur of Ucht, op zwaaie ftrafFen te hebben: waar toe men een Klok luide. Hij verdelgde de bijgeloóvige Vuur Proeve, namelijk, om ten teken van onfchuld hlootsvoets overgloeijende Plaatcn heen te wandelen.- als ook dc Waterproef, door welke de eerlijke Man niet zoude zinken, al wierden zijne Handen en Voeten vastgebonden. Een zelfde lot deedt hij de Tweegevegten ondergaan, overtuigd zijnde, dat daar bij meer de llerkie dan deonichuld, overwinnaar was. Hj verbood zijne Bisfchoppen naar Roome te reizen; lloeg de laage aanbiedingen van den Paus Gregorius .len Vilden, om hem ais Koning te huldigen, af. Beoorloogde zijne Zoonen , vooral zijnen oudlten Zoon r03ert; en vergaf hem zijce misJaao. [11 't kort; hij regeerde geheel ftreug, zo dat men enkel vau hein zeidc: (Le Roi  en HANDELK. ZAK- en RÉIS-ATLAS. 157 Roi le vent.) Be Koning wil het Na den dood van Willem , ontllond 'er eenen tf rijd tusfchen zijne Kinderen, wegens de Heerfchappij. Zijne Zoonen Willem de 11de ea Hendrik de Ifte behielden het Veld , en dus ooit den Troon. In hunne tijden viel Terland; cn ook een groot gedeelte van Frankrijk aan den Engelfchen troon: de laatfte door Erfenisfe , en de eerfte door de overheerfchiftg, welke door den Koning Van Engeland a°. 1171 gelchiedde. Hendrik de tweede, maakte zich zelveu ongelukkig, door eene te verregaande goedheid we; geus zijne Kinderen. Nadien hij zijne Landen onder hen verdeeld had, om dezelve naar zijn dood, in vroede te bezitten, zo dwongen zij hem, om reeds bij zijn leven te beerfchen. De Koning moest meer dan eens de Wapenen tegen hen opvatten, en nadien zij hein in 't geheim lagen lijden, zo lp rak hij een vloek over hen uit, welke hij tot aan zijn dood niet wilde opheffen; ftérvende hij meest door droefheid en kwelling. Z'jn Zoon Ri ciiard , welke na hem den troon moest beklimmen , kwam in de Kerk, wanneer het doode ligclia::m van zijnen Vader ten toon gelteld was, üp het zelfde 00genblik ftropmde het bloed uit de Neus en den Mond van den overleden Vorst; en fchoon dit zijne natuurlijke ooraaaken hadt, wierd Riciiard echter zo ongemeen ontroerd, dat hij openlijk uitriep, „ ik heb mijn Vader om „ 't leven gebragt." Ongemeen waren de gevallen van dezen Vorst. Hij ien troon geltegen , na de groottte aandoeningen over zijns Vaders dood voorbij waren, toonde eene 011«emeene dapperheid: in welke bij alleen zijne verdienden, en de bewondering van zijne Natie zogt. fn het Jaar 1:90, en kort na zijne konilte tot den Troon, trok hij inet PinLU'f us Augustus, Koning van Vrankrijk, ter Kruistogt naar Palestina. Onderweg raakte de beide Vorflen, door ijverzucht reeds in gefcbil; hex welk in Palestina nog booger liep, en door Ricuards Broeder zelfs aangevuurd, de 1'cbroomelijkfle gevolgen voorfpelde. Intusfchen was Engeland geheel in onrust door de kwaade beftuiiring der aangcftcldc Staaten, zo dat Riciiard zich haastte om te mg te keeren, doch omtrend IVcencn koomende, liet hem de Hertog yan Oostenrijk gevangen neemen: verkogt hem vervolgens aan Keizer Hendrik den VIden, welke hem eerst één Jaar daar na , voor groot Losgeld, vrijliet, waarna hij, Piiilippus ging beoorlogen; in mening van de ingenoomene Landen, daardoor terug te kiijgen.- dan eindelijk verloor hij, in een kleinen Strijd, met een zijner Grooten, A". 1199. het Leeven. Zo dat hij van de 10 Jaaren, welke hij geregeerd had, maar 4 Maanden iu Engeland was geweest: en derhalven zijn Vaderland, met al zijnedapperheid , geheel geen dienst had gedaan. Dc naam van Leeuwenhart hem toegedeeld, baate de Engelfche Natie zeer weinig. Het Vierde Tijdperk begint met de Regeering van Jan zonder Land, a°. 1215, en eindigt met die van Koningin Elisabeth, a". 1558. Dit is wezenlijk een aanmerkelijk Tijdvak , bevattende omtrend 31 Eeuw, en daar bij de Gelchiedenisfe der Reformatie. Jan wierdt van den Paus niet alleen afgezet , maar gansch Engeland werdt verboden om openbaren Godsdienst te houden. De ' Koning onderwierp zich aan alles; deedtzommige laagheden, die geen Bedelaar voegden. Intusfchen bewerkten zijne dwaasheden deEngelfche Vrijheid uit, die hij geenszins kon tegenhouden. Zijn Opvolger plunderde, te eelijk met den Paus, het Koningrijk; en hield de bèlchermihg van dien Vader, geduurende zijne faa- V 3 Jnge  i58 NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- rige Regeering, geheel noodzaaklijk; (cfioon hem zijne Onderdaanen geheel geen liefde, maar wel veele befpoitingen daar voor toebragten- Eindelijk liep zijne laagheid en de Roomfche gierigheid zo fterk in 't oog, en had zo veel invloed op de belangen van bet Rijk , dat verfcheiden aanzienlijke Mannen zich vereenigden , oin voor de Rech'en der Engelfche Natie te zorgen. Dit was de grondflag van het En- ' gclsch Parlement, het welk in den Jaare 1265 tot itandkwara; fchoon het enkel maar het Lagerhuis uitmaakten. Dit Parlement wierdt door Eduard ileDerde en de Vierde reeds geraadpleegt, en bij den laatflen wierdt de Schatting aan den Paus geheel wechgenomen , welke Schatting zedert den tijd van Koning Johannes gegeeven was. Het Prinsdom Walles kwam in dit Tijdperk aan de Kroon ; ook weidt een gedeelte van Vrankrijk , waar onder Calais, door den Engelfchen veroverd , doch na eenigen tijd weder verlooren. De Gefchiedcnis der Hervorming maakt een aanmerkelijk gedeelte van dit Tijdvak uit: beginnende dezelve reeds met Johan Wikleff , welke A". 1387 overleedt, doch naderhand , door verblinde Geestelijken, weder opgegraven werdt, en zijne beenderen verbrandt. Deze geheele Historie is te lang, en ie veel bekend om hier ingelast te worden- Hendrik de Vde nam de Kroon van zijns Vaders Kuslen wecb , daar deze lag te fterven : dan daar de laatstgemelde weder eenigzins bekwam, en de ontlooving ontdekte; deedt hij zijnen Zoon veele verwijtingen, die hem ook de Kroon aanftonds weêr te rug bragt. Deze Hendrik de Vde was een zeer losbandig Prins, welke al reeds gevangen gezeten had, doch bij het fterven van zijn Vader ook zijne goede Vrienden eu Likkebroeders hun at: febeid gaf; met beiofte dat bij zijn leven zoude beeteren. Hij deedt ook zulke fchoone daaden in Vrankrijk, als 'er nog ooit een Koning gedaan had: doch zijn Zoon verloor alle de Landen weêr die bij veroverd had, behalven Calais: zo dat de magt disr Vorften, even gelijk Eb en Vloed, af en aangegroeit is. Echter hebben de Engelfche Koningen , na dien tijd altoos nog den tijtel en het Wapen van Vrankrijk behouden. Na den dood van Hendrik den Vden, ontftond 'er een dertig jaarigen Burger Oorlog,, tusfchen de Hertogen van Torck en Lankaster, beide afltammelingen van Eduard den lilden. Deze Oenlog was een der verfchrikkeüjkfte, nadien zij Burgers tegen Burgers , en Landgenooten tegen Landgenooten aanvoerden , en ia 12 groote Veldflagen verteerden. Nadien de Hertog van Torck eene Witte, en die van Lankaster eene Roode Roos ten teken voerde, zo heeft men dezen Oorlog de twist der 2 Roozen genoemd. Behalven eene verregaande verwildering in de Zeden: telkens ontdekkende Verraderijen, cn ontzaglijke bloeutooneelen , zag men Engeland ten einde van dien Kr i rouw bedrijven, over 80 Prinfen uit het Koninglijk Huis , en over 100,000 Ingezetenen. De geheele Adel werdt daar omtrend bij vernietigt; want de Grooten, welke niet 111 den Slag fneuvelden , wierden op bevel der Overwinnaars, dien zij tegengewerkt hadden, door den Scherprechter van het Leeven berooft. De Koningin met haare Zoonen gevlucht, gaf zich des nachts aan een Roover over, welke haar met de bloote degen in een digt Bosch tegen kwam, zeggende: Hier, mijn Vriend '. geef ik aan uwe zorge de Zoonen van uw Koning over! De Kiovcr hier door ontroerd, nam den voorflagaan, verborg de beide PrinR-n een tijd lang in een Woud , en hielp hen vervolgens het Land verlaaten. De»  en HANDELK. ZAK- en REIS-ATLAS. 159 Deze onrusten duurden tot Hendrik de Vilde door zijn Huwelijk , de beide Roozen vereenigden ; en door geftrenge en verftandige maatregelen, dc aanflagen der twistenden verijdelden ; waarom men hem vervolgens den Engelfchen Salomo» genoemd beeft. Het beduur van HENORiK^den VlIIden was den Engelfchen geenszins zo voordeelig als dat van zijnen Vader. Deze Vorst beminde de Pracht en weelde te veel, om iu zijn geruste tijd, gelukkig te kunnen zijn. Het Staatsbedutir was meest in de hand van den beroemden Kardinaal Wolsey : doch deze dier! daar voor eindelijk in de Gevankenisfe, na eene bekentenis gedaan te hebben, die alle Hooffche Vlijers ter leering kan drekken : „ Had ik God even zo zorgvuldig gediend, (Jzeide hij) als ik den Koning gediend heb, dan zdu hij mijne grijze hairen niet verlaten hebben.'''' Hendrik ontzei de gehoorzaamheid aan den Paus , fchoon hij zelv' een Boek tegen Luther liet drukken, en daar in de Leer der Vil Sacramenten ten fterkften beweerde. Hij ging boven dien , de Hervorming door de ftrenglle ftraffen te keer: Deedt den Groot Kanfelier van 't Rijk , den geleerden Thomas Morus onthalzen , om dat deze Hendriks Echtfcheiding misprezen had: waar bij dan nog het onthalzen van 2 Koninginnen , zijne Echtgenooten, kwam. Deze Vorst deedt derhalven geen ander goed aan het Rijk, dan dat hij de Ingezetenen van de Pausfclijke boeijen ontlïoeg: maar zijn Zoon Eduaro de Vide veerde eene andere Kerkbclijdeuisfe in, en zou, menfcheiijkcr wijze, veel voltooit hebben , indien hij niet in zijn lödc Jaar was overleeden. Deze vroegtijdige dood flelde het beduur van Engeiand, in banden van 's Konings Zuster Maria, Dan daar deze niet eca- ftemmig met Eduard , over den Godsdienst dacht, bragt men het daar heen, dat hij op zijn doodbed, oen Kleindochter van de jongde Zuster zijns Vaders , namelijk Joiianna Gray , tot TroonsopvolgÜer benoemde. 21} was een der verdandigde en fchoonde Vrouwen van haaien tijd, hebbende pas den Ouderdom van 16 Jaaren. Zij voorZag derhalven wel, dat haar den Troon niet toekwam, en weigerden haaren Vader, met traanen en fmeekingen denzelven aan te neemen. Öok wierdt Maria reeds in ele tweede week overal als Koningin erkent: en nadien Johanna's Vader zich tegen aIakia , met een derken aanhang verzet had, en haar daar door verbitterd: zo werdt Ilij, als meele zijne Dochter Joiianna , en haaien Echtgenoot Lord Guileord , eeu fchoon en deugdzaam Man , allo door de Koningin ter dood veroordeeld. Haar dood was zeer aanmerkelijk , nadien zij zich zeer wel tegen alle de Aanflagen der Roomfche Geestelijken, in de gevankenisfe wist te verdoe eligen ; haaren Echtgenoot afriedt, om haar nog voor zijn dood te zien : doch zich nog liet overhaalcn, om van hein, daar hij voorbij haar vender naar 't Schavot ging, affcheid te neemen: en daar na zijn lighaam ter begravenisfe te rugz.ig brengen.--—Na dit aandoenlijk gezichte, fchrecf zij nog drie korte Overdenkingen, zo in 't Grieksch, Latijn als Engelsch, in haar Sclinjl'boeKjen ; waar van de laatfte dus lui' de : „ Wanneer mijne misdaad jïraffe verdiende; dun verdiende mijne Jeugd, en mijne onvoorzigtiglieu! 'ten minflen onlfehuldiging. God en het Nagcjlacht zullen mij genade fchenken." Een uur daar na verloor zij het leven op het blok, gcichiedende uit in Grasmaand 1554- Op zulk eene wijze kwam Ma. ria , op den Troon , en voerden alic geweldige middelen aan, om de  ióo NIEUWE NATUUR-,GESCHIED. de Hervorming tegen te houden. Behalven 300 Menfchen, zo Mannen , Vrouwen als Kinderen , welke op bevel van deze Vorftin , verbrand, of liever voor een langzaam vuur verteerd wierden ; deedt zij ook verfcbeide Geestelijke Prelaten ombrengen, onder welke Ridley en Latimer , Bis-, fchoppen te Londen en IVorchester, als mede den Aartsbisfchop Cranmer zich bevonden. En om no" wreeder te worden, huuwde°zij A°. 1554 met Philippus, de Zoon van Karel den Vden, welke vervolgens, in zijns Vaders plaats, ónder den naam van Philippus den Ilden den Spaanfchen troon beklom. Het verHand dat deze Koningin Maria hadt, werdt dus geheel door haar vervolgzucht verdrukt. Zij overleed! A". 1558, na de nog eeuig overgebleven Engelfche Stad, in 'Vrankrijk, namelijk.Galais-, verlooren ie hebben. Koningin Elisaeeth opende een ander Tooneel voor Engeland, in den aanvang van het Vijfde Tijdperk. Zij was de Dochter van Anna Boelyn, twceue Vrouw van Hendrik ele VlUlte, doch uit verdachtheid wegens haare eerlijkheid, doorzijn bevel onthoofdt. ELiSABETH was door haar ftervende Moeder, in den Hervormden Godsdienst opgevoedt: wierdt vervolgens, door haar Stiefzuster Maria, eenigen tijd gevangengezet, uaartegens Philips zelf opkwam: zij wijdde zich vervolaens geheel aan de Wctenfchappen , doch toonde nd haar Zusters dood niet minder Staat- en Regeerkunde. Zij grondveste den verbeterden Godsdienst 111 Engeland, doch daar zij zeer genegen tot pracht was, behield zij ook de Altaaren en de Bisl'choppen in de Keik: waar doot zij tevens op aanraauing van den Bisfchop Maïtheus Parker, den middenweg meende te wandelen. Wanneer Philips de Hde haar wilde huwen, en zij hem dit aiiid'.g, vei klaarde In zicli tot haar Vijand: het welk hem zijne zogcn-iamde Onverwin1 jk; Vloot in 1580 koste. De Paus Sixtus de Vde moest zich ook als haar Vijand verklaaren, doch deze was veel te flim, 0111 dit met ernst te doen, en voedde een te grooten haat tegen Philips, om dien in de hand re werken. Zij leveeden de Nederlanden goede hulp ; onder welke ook eindelijk de valfche Leijcester naar Holland over Hak, d.'di geenszins naar zijnen wensch te rug keerden. Zij liet Koningin Maria. van Schotland, welke zich A°. 1568 111 haar befcherming gaf; door Engelfche Rechters veroordeelen , en A°. 1587 in derzelver 45lte Jaar in de Gevangenisje onthoofden. Denzelfden weg, doch op het openbaar Schavot, ging AJ. 1600 haaien Lieveling, de Graaf van Essex, wiens Vonnis haar echter traanen kosten. In het Jaar 1583 en volgende, maakte 'men eenige Volkplantingen in America: wordende de Provintie Virginien , of her Land van de Maagd, dus naar Elisaeeth genoemd: ook werd Terre Neuv of'Ntwjoundlanddoor Walter Raleigh, en zijn Broeder Gileert ontuekt. In het Jaar 1603 werdt Engeland met Schotland vereenigt, nadien Jacoe de Vide, Zoon van Koningin Maria, weker op 'c bevel van Elisaeeth onthoofd , toen, uit den huize van Staart, onder den naam van Jacobus den lften, den Engelfchen Troon beklom. Het was onder het beduur van dezen Vorst, dat verfcheidene Rooinsgczinden, eene Zamenzweering maakte, om het Parlement te Londen , in de Lucht te doen fprmgen. Alles was klaar, en indien een der verbondene niet gepoogt had , 0111 ecu zijner Vrienden, een Parlementsli I, van den dood te redden, zou de aanihg mogelijk gelukt zijn ; doch nu wielden de mees ten gevat, en de zaak liep tot niet: zijnile echter nog ouder den naam van  M HANDELK. ZAK- en REIS-ATLAS. isï Van ie Buskruid verzweering bekend. . v- . . De willekeurige Regeering van Kakel den Iften maakte de Engeli'clie Natie misnoegt. Zijne Raadslieden deeden hém de eene onvootzigtiglieid na den ander begaan, onder welke de Graaf van Stafford cn de Bisfchop Laud de voornaamfte waren. Beide werden vervolgens te recht gefteld en onthoofd ; ên nadien Karel zich met liet Kiijgsvolk tegen het Parlement gekant hadt, nam hij dc vlugt naar Schotland: wiens Krijgsmagt hem echter, voor eene goede Zom , aan het heir van het Parlement overleverde. Hier op werdt, op aandrang van Cromwel, de Koning in Londen te recht gefteld, en veroordeelt om onthalst te worden: bet welk alles iu den Jaare rö-pp gefchiedde. De Huigchelaar Ölivier Cromwel , wierdt na den deiod van Karel, tot koning aangezogt , doch bij begeerde geenszins dien tijtel , maar wel de daad te bezielen. Na gehéél Londen met fchrik vervuld te hebben, door zijne bezetting met Soldaaten: na het lagerhuis geheel verltrooit en ten fpot van die Küjgsknegteii ge: maakt fc hebben, over welke bij door het Parlement gefteld was , dorst men niemand anders tot den Troon verkiezen. Hij vergenoegde zich echter met den tijtel van ProtectorofBefchermer: en was dus de wezenlijke IVtilJ in het Lamsvel gedoscht. In welke gedaante hij van den Jaare 1653 tot 1658, a's een onderdrukker der Vrijheid, iu zijn Vaderland regeerde: verlaatende deze Waereld belaaden met den baat der Engelfchen, en met de vervloekingen der Ncdeilanderen: welke hij tot veele nadeeli-ge Verbiutenisfen genoodzaakt had. Schoon Karel de Ilde reeds A". 1650 in Schotland als Koning jtekruemi was, dotften deüngel- fchen hem echter daar niet voor erkennen, ,zo lang Cromwel leefde: zelfs vetkoozen zij, na zijnen dood, zijn ZoouRichard Cromwel tot ProteSor, zijnde een Man van geringe bekwaamheid , doch zagt en zonder Eerzucht; iveshalven hij ook het Krijgsvolk niet beviel, dat tegen hem begost te morren. Mc* raadde hem de Belhamels te Itraffeu; dan hij begeerde, door zulke harde middelen geene oppcrheerfchappij te bezitten ; en lag? dus liet Protectoraat weêr neder, na het nog geen Jaar bezeten tè hebben; leefde veivolgens nog over de go Jaaren, op zijn Vaderlijk Landgoed , geheel ongeRoord ; nadien hij niemand bclecdigd had; en was dus doende veel gelukkiger dan zijnen Vader. Vervolgens klom Karel de Ilde op -zijn Vaderlijken troon; gaf zich aan de wellust over; mishandelde de Nedc'rlandeicn, dien hij dankbaarheid, voor hunne herbergzaamheid lehuldig was t en yerkiigt eindelijk Duinkerkenaan de Franfchen, om zijne Uil* gaven te vergoeden. In 't kort; hij leefde enkel voor zich zelven en geenszins tOt nut van deEngellche Natie, wier Vorst hij was. Zijn Bloeder Jacouus de Ilde, we ke na hem den iroou beklom, vofdeedt nog minder San het oogmerk der Engelfchen. Was zij 11 Broeder verfpillend, cn önverfchillig omtrend den Godsdienst geweest; deze trachtte de vastge'ftelde Godsdienst van zijn Vaderland, te gelijk met de Burgerlijke Wetten en Vrijheden, geheel den bodem iu te Haan. Hij voerde den Roomlchen Godsdienst, tegen de Wetten, overal in; deed een Gezant van den Paus , eene openbaare intrede m Londen doen ; doch had bij alle zijne fchikkingen zo weinig overleg , dat 1nn0cent1us de .\IUi* zijn misnoegen daar Zelfs over betuiïde. Nadien Jacobus en" X kei  162 NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- kei twee gehuwde Dochters had, zijnde de oudfte Mama, gehuwd met Willem de lilde, Prins van Oranjen; en de jongfte Anna, gehuwd met Ceorge, Prins van Denemarken; welke ook beide protestantsch waren; zo draalde het Parlement niet, om den Koning af ie zetten , en Willem en Maria hi zijne plaatfe te verzoeken : met beding dat de Prins alleen zoude Regeeren. Hier op werdt Willem, met een groote Kederlandfche Vloot, naar Engeland gevoerd; en aldaar A°. ióoü zeer we) ontvangen cn onthaald; en vervolgens gekroond: cn hier door verviel het ontwerp van JaCoBos, wiens Echtgenoot i: lUSlchen voorwendde van een fiks verlost te zijn, het welk het Parlement echter voor een on .igefchoven Kind verklaarde, da echter naderhand, tAsPretehtent, zijne afkomst wilde doen gelden. Het Zesde Tijdperk begint met de Revolutie, of de zo evengem-'e Staatsverandering cn Réi .ring van Willem de IIlclc. Men had bij z;jne aankomfte zich voorbehouden, om de Rechten dcsKoninqs, en die van het Volk flaairweï tc bepaalen: en dit ook wierdt van tijd tot tijd volbragt. Hier door werdt dc Engelfche Vrijheid gegrondvest, en dcKo-1 nftgiijke magt bepaald. Wanneer In Miimcrlonn r. — m f ...,.ll- een gezag Willem de lilde, ais Stadh uJer der Nederlanden, zich had weeten te veikrijgen ; in te^enllclling van de bepaalde' njagt, die hij nu in Engeland behield, dan moet men erkennen, dat 'er zeer veel. waarheid, in het fpreèkwoord van dien tijd doorblonk: naineiijl;, dat WiLUSM dc lilde, Kortthg van llid. land en Stadhouder van Engeland w'as. Üok beminde hj de Nederlanders vee! meer dan de Engelfchen; met wicu hij niet gemeenzaam genoeg fchèc'h om te gaaiii Verder was deze Vorst, een groot ftruikelblok voor Lodewijk de XIVde, Koning vaii Vrankrijk; wier Plannen hij, fchoon niet zeer gelukkig, echter met aanhoudeiiheid' tegenwerkte: en daar door, zo wel over zijn büiterilandfche als Inlandfche Vijanden zegepraalde: zo dat zelfs 14000 Ieren naar Vrankrijk vluchten moesten , welke onder Koning Jacobus zich tegen het Parlement verzet hadden. Na zijn dood kwam Anna op den Troon, fchoon Vrankrijk den Pretendent, als Koning van Engeland, erkent had. Hier op volgde de Oorlog wegens de Spaanfche Troonsopvolging, welker BondgenOotcn door Willem nog verecnigt waren. In deze Oorlog toonde zich Makliiurouuh als Veroveraar van alle Steden, welke hij belegerde; cn als Verwinnaar van alle de Veklflagen, die hij deedt: welk ecu en ander deEngeifclieii een voordeeligen Vreede liet (Kitten , welke ao. Trro tp TtM'rlll ,;^11.,.,„. werdt, cn waarbij Gibraltar aan hen toegekend wierdt. In het Jaar 1707 wcr.it 'er eene naauwe Vereemging tuslcbêfl Engeland en Schotland getroffen: waar na deze beide Kijken, als een cenig Rijk, onder dan naam van Grootbrittannien gehouden worden. A". 1714 kwam (Jeor-> ge de lite, uit het Hurs van Uanover op den Troon, Rammende af van Jacobus den Uien. Gedu urencie dc Regeering van die Voriten , is Engeland niet ongelukkig geweest, hebbende deszelfs Koophandel telkens toege- qoonien; Dn zedcit a". 17-5 is die bloeij merkelijk gedaald ;• door den Oorlog met de /iiucn-< caanfclie Colonien , weikc in hunne rechren, door l'iankrijk, en vervolgens ooi; door Soanjen onderiteunu woidendc; zich geheel onafhanglijk van Engeland gemaakt hebben: zo dat het Jaatlte Rijk, na zijne verbittering eu' wreevcl 'o»ls aan de Nederlanden  en HANDELK. ZAK- en RËIS-ATLAS. 163 di.ii geloont ie hebben, de XIII Noord-Americuanfche Staaten in bet Vreedclraétaat van Parijs A". 1783, als een Vrij Volk boeit moeien erkennen : en ganscH Florida en Uuwica heeft vejdoaren, tn thans zich over dat verlies beklaageiide, zich van de fchade, iu den laatften Oorlog geléden, door eene aanhoudende Ruste en Zuiinglkid tracht te betftellsn. Uitvindingen en Ontdekkingen. De Eueelfclic Geleerden zijn zeer gelukkig geweest m hunne uitvindingen. Willem Herveij, ontdekte eerst den kringstxtjzeit omloop van het bloed, in hel men(chellik ligchaam, en maakte die in 't laar 162Ü, op eene duidelijke wijze bekend. De beroemde Newton vondt verfcheidene voornaame zaaken in de Natuurkunde uit; waar van deVerklaarhag van het Licht en de Kleuren , door zijn Prisma, of driehoekig seflepen gla?: de Wiskundige beweeging 'der Uemelfche Ligchaamen: de Wet der Aantrekkende krast; en de wezenlijke gedaante van den Aardkloot, deüitmunt'endde waren. In het doen van ontdekkingen was Frans Drake eSn der voornaamfte, nadien hij het eerstdc geheele Waereld van Au_ I577_15y0 omzeilde. John Davi'ds , in 1585 een nieuwe doortogt, door Ue Noordwestelijke Gewesten van America, naarGutfindisn zoekende, voudt bij die gelegenheid tle Straat of Zcecngré, welke, na hem, de Straat Jjavids genoemd is. Dc beroemde Hales vondt dc Ventilator, ot frisfche Euchtgcever uit; en hunne bekwaamheid in het vervaardigen van Wiskundige en andere fraaije Werktuigen, is algemeen bekend. Voornaame Mannen. Behalven dc reeds genoemde Geleerden, hebben in de verfchillende' takken van Geleerdheid en Runden, in Engelind uitgemunt: onder de Godgeleerden , WiCKtEP, Morus , Tillotson, Doourioge , Cherburij , Hobbes , Clarke, Loke, Foster enz.; ónder de Staat- en Geichicdkundigen, Shaf teseurij , Mattheus Paris , Claren . don, Tovras , Home, Burnet, Swift enz. In de Natuurkunde, Newton, Halleij , Boyle enz. In de Wiskunst, mmpson, Mac. Laurin, J. Wallis, F. Baco, enz. Roger Bacon in de meeste Wetenfchappen. I11 de Bouwkunst, Inigo Jones en Wren; als Schilder Hogarth ; als Geneeskundigen Sydenham en veele anderen; als Dichters, Ciiaucer,, Spencer , Shakespeare , Milton Butler., Dryden, Addisson_, Steele, Pope, Young en, verfcheiden anderen; en alsRomanlchrijvers zijnRiciiardson en. Fielding , vooral de eerde , ware Voorbeelden van andere Schrijvers in dat Vak. Lijst der Engelfche Koningen. Wij achten het onnodig om de 105 Koningen, welke de'7oude • K.quiogrijke& van Engeland geregeerd hebben, hier agter elkander op te geeven ; als hebbende te weinig nut. Mén fiëéft iir Kent 18, in Susj'ex 5, in Oostangslen 17 , in Susj'ex 14', in Mercia2.4% iu Norlhumberland 9, en in Westfaxen 17 Koningen na elkander gehad, tot dat de laatde Vorstder -Westfaxen, namelijk Egbertus , alle die Rijken aan zich onderwierp, en dus dc eerde Koning van Engeland wierd. X 3 1. E«ss.  *Ö4 NIEUWE NATUUR-, GESCHIED* A°. Jaaren,. A\ ijEGBEJITUS , 8oi I35 83(1 2 i ETHBLULPHUS. , . » 836 21 857 3 eti1elbaldus . , . . 857 3 860, 4 Ethelbertus. . , . . 860 6 866 s ethelredl's. ..... 866 5^ 871 6'alfrei) de Ide .... 871 28' 1 899 7 Eduard dc Hr,e , • 9°° 23 I 923 8 adel-tan ..... 923 18 941 9 Edmund' de. Ide 941 5 94^ 30 Edwin 946 13 959 ji Edgak ...... 959 16 975 Ï2'st. Eduard, de Hde . . . 973 4 979 13 Etuelredus de 11de . . .. 979 37 ioió 14 Edmund de Ilde .... 1016 1 1017 15 Canutus de Ilde r 18 1035 3,6 I-Iarold de Ide .... 4 1CI40 17 Canutus de Hde . ■ • i°4° , 2 1042 ld Alfred de Ilde . , . . 10421 i 1704S l9,EuUARD de HIde .... I043 23 1066 20 Harold de 11de ... . i°66 — 1066. 21 Willem de Ide, of de Veroveraar . i°<56 '21 1087 2-,'WiLLEM de 11de . . . '°87 23 robertus . . . . — I — ~ 24 Henrikus de Ifte . . . 1100 34 1135 251ST. Stephanus . / .' . . 1136! 18 1154 2ó Henrikus de Hde .. . . ^'"54' 35 1189 27|Richard, de Ide ... . .cljicig "H1 i° 1199 28 Johannes de Ide, of Zonder Land . 'g . 1199 , 17■. ^ 121Ó 229jHendrik de Hide . . a 1216 ."',551^ 1271 «o.'Eduard de IVde, of weder de Ide . ^1271 5, 36i ^ 1307 ,t Eduard de Vde, of de Hde . • "E 1307 " '9 m 132* ^,IEduard de Vide, of de IHde • • -g 11326 ^ 51! 1377 i, Richard de Ilde . . . £H377'~ 2Z I299, X\ Hendrik de IVde . . . I399|~ '4 h'j 5Ï Hendrik de Vde . . . 1413 0 '1422 ig1 Hendrik de Vide . . 1422I 39 1461 \7 Eduard de Vilde, of de IVde . 1461 22 1483 Eduard de VlIIde, of de Vde . 1483 ~ — SoIRichard de IHde . " . . I4°3 ~ I4«5 401 Hendrik de Vilde . . . I485 24 1509 Hendrik de VHIde . . 1509 3£ ^6 * 'Eduard de IXde, of de Vide 1547 6 '553 |oi!A.vNA van Sujfolk . . . 1553 — '553 7? .Maria StuarT .... 1553 5 lr53s 5J Elisab»i-h .... . 155* 45 i6°3 JgljACOB de Ide • : 1603 22 1625 * jKAREL.de Ide ..... 1Ó25 24 1649 % Karel de 11de ..... 1649 36 1685 49 Jacob de Hde . . . . 1Ö85 14 7°l 50 Willem dt HIde .... iö89 13. W2-- 51 Anna . . . . . , 1702 12 I7'4 52'GEoRGE de Ide .... 17H 13 l7f7 53'Geoege de Hde .... 1727 33 '700 Ej. GeoRGE de HIde . . . ,, , 1760. I I .Zedberd in" heden. Wapen  en HANDELK. REIS- en ZAK-ATLAS. 165 Wapen van Engeland. Het Engelfche Wapen is in vier Kwartieren verdeeld; in het eerfte en laatfte ziet men drie Eifelfchc Luipaarden van Gond, op*èen rood Veld; als mede den Schotfchen rooden Leeuw, op een goud Veld, en het Hanoverfcfie Witte Paard. Het tweede Kwartier, voert de drie Franfche Lelijen , in 't goud, op een blaauw Veld; en op het derde Kwartier, heeft men het Wapen van Ierland, zijnde «en gouden Harp, op een blaauw Veld. De Wapenfteuners zijn , aan de eene zijde , een gekroonde Luipaard, en aan de andere' zijde, een Eenhoorn ; met de Franfche Zinfpreuk: Dieu & mon droit: dat is, God en mijn Reeht. Ridderördens. De Ridderorde van den Koufeband {The Order of the Garter) werdt in het Jaar I349> doo.T Eduard de IHJe, gefticht. Hij verfcheidene Edellieden van tyd tot tijd, aan een ronden Tafel, te Wmdfor, in den finaak van die van Arthur, onthaald; en ook eenige Tornooijfpelen met hen gehouden hebbende; bondt A . 1346, in den Slag van Cresfy in Artois, zijn Roufenband, als een Veldteken , aan zijne Lans ; en fchonk na de overwinning, een blaauw Lint ter gedachtenisfs, aan eenige zijner dapperfte Krijgslieden, welke dezelve, kort onder de knie bonden, en S r. Joris tot hun Belcberraer aannamen. Nadien deze Oorlog van Eduard , tegen de Franfchen , zeer veel argwaan verwekte, gebruikte hij, bij de inftellingdier Orde, de volgendp woorden, die haare Zinfpreuk geworden zijn: Hony foit, qui mal y penfe ■ dat is, Het ga hem kwalijk die 'er kwaad van denkt. — Dit is meer waarfchijnlijk, dan bet Vertelfel, wegens Johanna Salisburij, welke met dén Koning daqfende, haar Kousfenband zoude ontvallen zijn. De Orde beflaat uit 26" Pérfoonen , onder welke 5 Prinfcn van Oranjen geweest zijn, zo als de tegenwoordige nog is. Op den 23ften van Grasmaand, of St. Joris, wordt het Kapittel, op het Slot, en in de Kapel te Windfor gehouden. De Ridderorde van Bath, (The Order of the Bath) is in 't Jaar 1399 door Hendrik den Vide gefticht, wanneer hij, in 't Bad zijnde, door twee Weduwen verzogc word om recht te fpreekeo, en zulks ook inwilligde. Zij werdt door George den Iften, op den 8flen van Zomermaand 1725 vernieuwd, zijnde het Ordeteken, een Schild, waarop drie Keizerlijke Kroonen ,met een Lint zaanigebonden , hebbende ten Zinfpreuk.* Tria juneïa in una , dat is, Drie in tfn samengevoegd.. Hier zijn meer Ridders van, dan in de voorgaande Orde. Buitenlandfche Bezittingen. In Europa bezitten de Engelfchen , de Eilanden Terfey en Guernfey, cn de Vesting Gibraltar. In Africa, het Fort St. James , aan de Gambie. Kaap Kotje, het Eiland St, Uelena, Tanier , Podore, Galant, en Senegal. In Afia , dc Stad Madras , het Fort St. George, Negapatnam enz. En in America, Tsrre Neuf, Barba* dos, Tobago, Sl. Vincent, St. Dominica, St.Kits, en verlcheidene andere Linden , en Kantooren , om hunnen Handel te drijvej. X 5 e E X-  160 NIEUWE NATUUR-, GESCHIEDEENENT WINTI GSTE HOOFDSTUK. BESCHRIJVING VAN SCHOTLAND. Dit Koningrijk, her naasteaan Engeland grenzende, ja geheel met het zelve verbonden zünde,, eischt thans onze Beichrijving. Naarnsöorfprong. In de oudfte tijden heette dit Land, Barbaarsch Brittanje (Britania Barbara) welke het door de Romeinen gegeeven wierdt, om dat zij het nooit konden overheeren. Vervolgens werdt het Caledonia genoemd, naar een Volk, dat aan deszelfs Westelijke Kust, bij het Caledonifche TVbud woonde, waar na ook nog de Oceanus Deucaledonius, of de Deucaledonifclie Zee genoemd wordt. Naderhand werdt dit Land Albania, en eindelijk Scotia, of Schotland geheeten; welke laatfte naam, de Scoti, een Volk uit Ierland daar overgekomen , fchijnt gegeeven te hebben. De Engelfchen noemen het thans Noord - Brittanjen, nadien het met Engeland geheel vereenigd is. Ligging en Grootheid. Uit het gezegde is de Liggiirg klaar: maar de lengte van dit Laudfchap van het Zuiden naar het Noorden is 60, cn de Breedte , van het Westen naar het Oos. ten , 40 Duitfche Mijlen. Grenzen. Dit Land is aan drie zijden, gejieel van Water omringt, grenzende ten Zuiden aan Engeland, ten Oosten aan de Noordzee, ten Noorden aan de Caledonifche, en ten Westen aan dc lerfche Zee, met haare Eilanden. Landsgefleltenjs. De Lucht is in Schotland veel kouder, maar ook gezonder, dan in Engeland. Het Land is'er redelijk vruchtbaar, en aan den Zeekant, leverd het eenig Koorn op. In het midden vindt men ' Haver, Boonen, Erwten, Vlas en Hcnnip ; als ook goede Weilanden. De Veefokkerij beftaht 'er voornamenlijk in Osfen; en Schaapen, wier Wol men minder acht dan de Engelfche; in Zwijnen,, die hun onderhoud in de Bosfchen vinden; en in Geiten , van wier Melk men Kaafen maakt. De Bosfchen krielen 'er van Wild en Gevogelte, als ook van Wolven. De Mijnen leveren 'er verfcheidene Metaalen, Marmer en Steenkoolen: de Zee levert Haring, Zalra, Stokvisch en Oesters : zelfs worden 'er wel eens Paerlen in gevangen; doch dit laatfte gefchied maar zeldzaam. Rivieren. 'Et zijn verfcheidene Rivieren en Mciren in dit Land, welke laatfte, de Schotten Lochs noemen: als ook zeer lange Zeeboezems , die zeer ver in 't Land fpoelen, welke door ben Eirlhs. geheeten worden. Doch de voornaamfte Rivieren zijn : 1. De Tap (Tavus) welke mid. den door hetLand, van het Westen naar het Oosten, loopt. St*. De Nyth, en 3. De Clydst vallende beide in de lerfche Zee. 4. YseDee. 5. DeSpey, en 6. De Taine, welke zich alle in de Noordzee ontlasten. Ver.  en HANDELK. ZAK- en REIS-ATLAS, fef Verdeeling des Lands. Het geheele Koningrijk, wordt zeer gérchikt in 3 Bijzondere deeItn gedeelt, als 1. In het Zuidelijk Schotland. 2. In het Noordelijk Schotland. 3. In de Schotfehe Eilanden. Van Zuid-Schotland. Dit Land heeft een goede Land. bouw , Koophandel en Manufactuuren. als mede eene aanzienlijke Veefokkerij en Visfcherij. Men heeft 'er XIX Shirts of Graaffcliappcn in; namelijk I. Lotman, liggende aan de Noordzee, aan den Firlhoi Eorth (Baaij van dc Rivier Forth> Het is de. fchoonfte, vruchtbaarfte en fterkst bcwoondfte 'Provintie van Schotland; en heeft de volgende Hoofdlieden. 1. Edenburg, de Hoofdftad, en voormaalde Zetel der Schotfehe Koningen. Haare bouwwijze is eenigzins bijzonder, hebbende een Straal: van een halve mijl lang, welke met fchoone Huizen , wel van tien Verdiepingen boog, voorzien is ; doch de overigen zijn alle kleine Straatjens, die in de Valcij uitloopen. 'Er is een fterk Slot, Malden Castle «eheeten, om dat de Oude Pielen hunne Dochters hier hielden tot zij huwbaar waren. In dit Kas teel wierden de Rijkskleinodien , gelijk Scepter, Kroon en Zwaard, voorheen bewaard. 'Er a ij n in Edcnburg'10. Kerken, waar van de Domkerk van Sr. Giliis zo poot is, dat 'er 3 J'icdikanteu (zo rncn zegt) te «olijk kunnen prediken, zonder elkander 'ec hinderen. Dit zijn alle Piesbijteiiaanfehe Kerken ; dok hebben 'et dc Bi■-!"..hoppchjke de hunne. 'Er is een UnivérBteit, A°. i.ïSo-jefricht, met e;n heerl'jk Collegic en bekwaa111e Huizmgc voor de llooglecraars. Een ui'iuuutendc Kruidtuin; een Bibliotheek ; een Ichoon .Koninglijk paiW, met een Slot- Kapel, in welke laatfte veels Schotfehe Koningen begraavevi liggen. Rondom dit Paleis zijn Heerlijke Tuinen, en van bet Kasteel ziet men de fchoonfte Heerlijkheden en Lusthoven. Het geweczen Parlementshuis ftaat ook nog, fchoon het niet meer gebruikt wordt. De Haven is aanmerkelijk en wordt Leith geheeten , doch wordt weinig van Vreemde Natiën bezogt. De Stad is niet fterk, hebbende maar een ouden Muur ; zij viel dus den 28ften van Herfstmaand 1745 aanftonds in handen van den pretendent; doch het Kasteel was on- overwinbaar vcor hem. Da Beurs te Edcnburg is een uitmuntend cn nieuw Gebouw van A!>. 1754; ook is 'er een Schilder-, Beeldhouw- en Bouwkunjlige Academie , door eenige Schotfché Edelen opgericht. ; 2. Lithsro, een fchoone Stad, ten Westen van Edenburg : hebbende een oud Koninglijk Slot, en goede Linnenf'abrijken. 3. Haddington, een middelmaatigc Stad, amdeTijne. 4. Borrouwjlounes, een Koonftad. , 5. Dumbar, een Vest en Havenftad; in welkers omtrek, bij Dunhill, de bekende Cromwel du Schotten floeg, die* Karel dc Hde in hunne bel'cherming genomen hadden. 6. The Basf, is een Eiland, met eene onoverwinlijke Vesting, op een Rots in Zee gelegen. Men heelt diar zeker loorr van Zeeganfcn , die in den Herfst weer vertrekken, doch de Inwooners een groot voortleef van hun Vlcesch, Ve-èren en Eieren bezorgen ; als mede van de Nesten , die zij iu hunne Kagchels ftooken. II. Fife, liggende aan de overzijde van de Eorth, tot aan den mond van de7"«y; 'er woont veel Adel; ook zijn 'er de volgende Plaatfen aanmerkelijk. 1. St. Andrews, de Hoofdftad niet venji van de Zee; -zijnde «en  iö8 NIEUWE NATUUR-, GESCHIËD- een voornaam Aardsbisfchoplijke Zetel geweest. De Kathedrale Kerk, houdt men 'er voor de grootfte van de geheele Christenheid ■, als zijnde 7 voet langer, en » breeder elan de Pieterskerk te Rome. Doch zij ftaat ledig, wordende de Nieuwe Kerk tot den Godsdienst gebruikt. De Univerflteit is 'er 111 bloei], zijnde A". 14" door Jacob den Tflen gefticht: maar de Haven is voor de groote Schepen oube1vaarbaar. , . 2. Dumfcrmhng, een kleine, doch fraaije Stad, met een Koninglijk Slot. 37 Dijfert, een middenrnaatige Stad. „ . .... 4. Falckland, een Koninglijk Lustflot, met een fchoone Dier- ga='. Ke'Hh, is een Ëiland, hebbende fchoone Weilanden, en een fchoone Oestervangst. III. MEnteith, aan de Rivier Forth gelegen; haar voornaamfte plaats is: DumHain, aan de Rivier Allen, zijnde een redelijk groote Plaats. IV. Sterling, mede aan de Rivier Forth gelegen; deszelfs voornaamfte Plaats is: Sterling, een gewigtige Stad, aan dezelfde Rivier, hebbende eer fterk Slot; een Brug over „emelde Rivier, die men niet vermijden kan. Een fchoone Haven, in welke de Schepen tot aan de Stad kunnen komen. 'Er wordt veel Sergie gemaakt. De Stad wierdt'A". 17-46 , door den Jonnen Preteneieut overwonnen, doch het Slot belegerde hij tweemaal te vergeefsch. . . V. Lenox, eene Provintie,die ten dcele Vruchtbaar, en gedeeltelijk Bergachtig is. De aanmerkelijke Plaatfen in dezelve zijn: 1, Dunitarton, eeu goede KoopRad', niet verre van de Rivier Cliide. Zij heeft ëen docr Natuur en Kunst verfleikt Slot, dat zijn weergaé in Europa met beeft. , 2, Loch'.omuni, een Meir, ten Noorden van Dumbarton, zijndé 7 mijlen breed en 85 lahg; in welkers omtrek wel 30 Eilanden liggen. De Inwooners flaan eenige Planken te zanten, liggen 'etaarden zooden op, en vaaren daar mede, van het eene Eiland naar het ander; waar uit het Verdicbtfel gefprooteri is, dat 'er drijvende Eilanden in dit Meir zijn. 3. Seyerus Munr (the Pillen Wall) is een ouden Muur, welke door Keizer Severus, A°.2ii, tegen de invallen der Pieten e» andere Hooglanders, van de eene Zee, tot de andere is opgericht: ftrekkende zich door de beide Graaffchappcn Sterling en Lenoxi VI. Argijle, een groote Provintie, nadien de Landfchappert Knapdel en Coivcl, rot dezelve behooren. De Hertogen van dit Land, zijn in de Gefchiedenisfen bekend, nadien twee van dezelve, namelijk Vaderen Zoon ,A°* 1661 en 1685, wegens Rebellie onthoofd Zijn geworden. De Voornaamfte Plaatfen zijn; t. Argijle , de Hoofdftad ; die niet groot is. a. Kilmore, een fchoone Stad, hebbende een Bisfchop. 3. Inneranij, de beste Stad van het geheele Landfchap, met een Slot, liggende aan de RivierEira. VII. LoRNE, aan het einde van het Land, ten Westen gelegen: zij heeft Danstafag, eeu goede Zeeftad, met een goede Haven en fterk Slot. VIII. Cuningham ■, in een fchoone Landltreek, aan de Baaij van Clijde gelegen : bevattende 1. Irwin, een Zeellad, wier Haven tegenwoordig met Zant toegefpoeld is. 4. Renfrow, een fchoone bevoorrechte Stad, aan de Rivier Chjde. 3. Kilmarnock , een kleine Plaats, en Graaffchap, wiens Heer A°. 1746, te Londen onthoofd wierdt. 4. Eglinton, een ond Kasteel, met den tijtel van Graaffchap. 5. Lott-  en HANDELK. ZAK- en RÉIS-ATLAS. i6$ 5. Lotidon, een oud Slot, Bietje' den Graaflijken tijtel voerende. XI. Clijdesdale , wordende van de Rivier Clijde doodbeden. Hier in is aaiftnerkclijk : 1. Glasgow, de fchoonfte Stad van geheel Schotland. Zij is groot; heeft fchoone breede Straaten, hooge Huizen; rijke Jnwooners; cea Haven, aan de Ctijdc, Newportglasgow genoemd ; een aanzienlijke Hoofdkerk; en een beroemde Hoogcfchool, door Ucob de Ilde, AQ. 1454- S4" ftïcht: 2. Uamiltan, een fchoone en welverfterkte Stad aan At Clijde: hebbende een fchoon Paleis cn Diergaarde voor haaren Hertog. 3. Bougies, eene welbewoonde Stad, digt b:j Glasgov: uit welken de Hertogen vanBouglas bunnen naam ontkenen, 4. tXndfay, een kleine Stad. 5. Crawford, een GraaffchajJlijk Steedjen. 6. La-werk, hebbende een fteenen Brug aan de Clijie. X. Tweedale, liggende Landwaarde in , aan de Tweed; zijnde een goede Landftreek voor de Schaapen. Men heeft 'er 1. Selkirch, de beste Stad van deze Landftreek. 2. Peebles, een Stad, aan de Tweed, welke3 Straaten , 3Bruggen , en 3 Kerken heeft. XI. I.iJLE, liggende ten Westen , aan de Baaij of Rivier Clijde, vol Bergen en Moerasfen, uit weike men'Turf maakt. Deaaifmerkelijkfte Plaatfen daar in zijn: 1. Ayr, de beste Stad, niet verre van Zee, aan de Rivier Air : hebbende een redetijken Koophandel , en veele Vrijheden. 2. Coilton, een Kasteel, naar Koning Coilus genaamd, die bij deze Plaats werdt doodt geijagen •• weshalven 4e omliggende Landftreek Coilfield geheelen wordt. 3; Stair, een Graaflijk Slot. XII. Carrick, liggende aan de ]&-fche Zee; waar in zijn: 1. Bangerij, een Steedien mee een Slot, aan de Rivier Glryen. 2. Casfds, een fchoon Lusthuis , in het midden van een Bosch, op de Noordelijke'Gren•, zen gelegen. XIII. Cantirf. , een Schiereiland, in de lerfche Zee; vereenigende zich bij de Stad Tcibttrr, met bet Landfchap Knapdal. Da voornaamfte Plaatfen zijn; 1. Bunaworthij, de beste van dit Landfchap , 'in het Zuiden. 0. Campbell-town, een goede llavénftad; XIV. Gallowaij of Wigton, bet grootfte en beste Graaffchap vali geheel Zuidfchotland. Hebbende goede Bouw- cn Weilan» den, en dus goede Veefokkerijen. Men moet het niet met Galloway, iu Ierland verwarren. De voornaamfte Plaatfen zijn: 1. Withcm, de Hoofdftad, aan Zee gelegen. 2. Wigton, een goede Vesting ; niet ver van Withcm, ook aan Zee gelegen. 3. Kireudbright, een goede Koopihd, aan den mond van de Rivier Bee. 4. Part - Patrick, een Haven» van waar men veel naar Ierland zeilt, XV. Nithisdale, ftrekt zicli uit tot aan den Zeeboezem Sol* way Firlh. Daar in is aanmerkelijk: 1. Bumferis, een goede Koopftad, met een oud Slot, en een fteenen Brugoverde RivierNijtk'. 2. Drumlanrig en Glencairn, twee voornaame Vlekken. XVI. Annandale ,aan den Sol. waij Firth geleegen ; hebbendeeen goede Stad: Annand, aan de Ri\ ier van dien naam ; eenige Gezondheidsbronnen te Mastet, es eene Baronie, jöhr.jiojt geheeten. XVII. Eusdale , een klem en fmal Graaffchap, aan de Noordzee , aan de Grenzen van Engeland Hggende, hebbende, liebur. ne en Lar.nham»dar geene aanmerkelijke Piaatfen zijn. Y ' XVUU  i7o NIEUWE NATUUR. GESCHIED- XVIII. LlDT^DALE, Ijgt OOÏC fian dc Grenzen van Engeland, en is nog kleiner dan liet voorgaande Graaffchap. De voornaamfte Plaatfen zijn Hermitage en Greenhit. XI \'. Tiviotdale , een vrachttiaar Midfchap, waar in aanmerkelijk zijn: 1. 'Jedborough, de beste Stad van dit Graafichap, aan de Rivier de Ttve gelegen. 2. Roxborough, een kleine Stad. 3. Eddenflain, Hayk en Ancrufn, drie kleine steden, welke in een rei naast elkander liggen. ' XX. Mers , aan de Noordzee cn aan de Engelfche Grenzen, gelegen. Zij heeft de vólgende .Plaatfen. 1. Coldingham, de beste Stad aan Zee, met een fterk Kasteel Voorzien. 2. Duns , een goede Koopftad, in het 'midden van dit Graaffchap gelegen. 3- Dungtas, een kleine Stad aan de Zee. ■ Fan Noord-Schotland. Dit Landfchap , dat weinig beoogt wordt, "ftrekt zich uit van de Rivier Tay, Noordwaards tot pan Zee: en wierdt oudtijds dooide Calcdoniers bewoond. Het is in de volgende 13 Graaffchappen verdeeld. I. Akgcjs , of Forfar , liggende aan de Noordzee, cn aan de overzijde van den Zeeboezem 'Tay-Firth; hebbende zeer goed Kooruland, en de volgende Plaatfen. 1. Brech'-a, een tamelijke Stad, aan dc Rivier Ex , wordende dooi' een Kasteel bcl'chermd. 2. Dundee, een goede Koop en Havendad, aan den Mond der Rivier Tay. 3. Moutrofe en Oldmontrofe, te samen eene Stad uitmaakende ; hebbende eene goéde'Haven, en Ij.oophandel. ''4. Forfar, een kleine Plaats, doch tegenwoordig de Hoofdftad* van dit Graaffchap. H. Merus of Kikcardin, langs de Noordzee, tot aan de Rivier Dce gelegen ; hebbende : I. Dunnotir, de beste Stad in dit Graaffchap. 2. Kincardin, een Havenftad. Z.-Coviijj: en Rerwije, twee Zeelreden. III. Marr of Aeerdeen, een. vruchtbaar Landfchap. D3 voornaamfle Plaatfen daarin zijn: 1. Old-Aberdeen, de Hoofdftad, die echter zeer vervallen is: hebbende een Hooge School, in 1480 geftich t, 2. New-Aberdeen, geen halfuur van O'-d-Aberdeeu, op drie Heuvels gelegen. Dit is de fchoonfte en rijkfte Stad van NoordSchotland: hebbende een voortreffelijke Haven; wel gebouwde, en hooge Huizen; fchoone Tuinen; een IlluftreSchool; een Bibliotheek, en een uitmuntende verzameling van Wiskundige Werktuigen. Men roemt de Zalm, Welke aldaar in de Haven gevangen wordt. 3. Kildrummij, een groot Slot. IV. Buchan , een redelijk groot Landfchap, dat veele Schaapen teelt; en een goede.Zalmvangst heeft. De a'annierkelijkfte Plaatfen zijn': 1. Fiaferburg, een fraaije Stad aan de Noordzee. 2. Buchanes of Boehanes, een bij de Haringvisfchers zeer bekende Kaap. 3. Finlater, een oud Slot. 4. Bamf, een Landfchap, dat • ten Westen aau dit Graaffchap grenst en 'er onder gerekend wordt, hebbende een goede Zeeplaats Bamfe, aan de MurrayFirth gelegen. V. 'MuRRay, het beste en vruchtbaardeLandfchap inNoordSchotland ; bevattende de volgende Plaatfen. 1. Elgin, de Hoofdftad, niet ver van de Noordzee, aan de Rivier E01 gelegen. 2. Invernesf, eene Vesting aan de  en HAND ELK. ZAK- en REIS-ATLAS. 171 -Je Rivier Nesft zijnde dikmaals de Hofplaats der Schotfclie Koningen geweest, van welke het nog een Kasteel heeft behouden. 3. Nairn, een kleine Stad met een Haven, aan den zogenaam'den Murray-Firth. 4. Culloden, een Dorp tusfchen Nairh en Jnvemesf, vooral bekend geworden, door eenen bloedden Veldilag, door den Hertog Van Cumberland A°.i74°" ■> aldaar tegen de Rebellen gellagen. 5. Radenoch , een bijzonder 'Landfchap, grenzende aan de Murray, ten Westen. VI. Atiiol, vol Pvivieren, jyieinen en Móérasfén; hebbende maar een enkel verfterkte Plaats, namelijk Blair , die echter van weinig belang is. VII. Perth , aan de Rivier Tay gelegen; heeft goede Akker en Weilanden; en de volgende Plaatfen : 1. Perth, de Hoofdftad, alwaar het Schotfehe Parlement Voorheen dikmaals vergaderde; hebbende een fchoone Ilaveu ; een goede Koophandel; en veeleLijWaat-Fabrijken. 2. Scone, een Stad , niet verre van Perth geleegen. Hier werden voorheen de Schotfehe Koningen op een Marmeren ftecn gekroond; welke fteen, Koning Fargus, in den Jaare 420 mede uit Ierland gebragt had. 3. Dauckeld, een zeer oinle Stad aan de Tay, zijnde de Hoofdftad van CaledorAen geweest. |3e Hertog van Athal heeft 'er een prachtig Palcis, en de Stad wordt Veel van de Bergfchotten bezogt, die 'er het noodigc koopen. 4. Errol, aan den Mond van de Tay. . t_ 5. Kinoale, tegen over Perth gelegen. Tot dit Graaffchap rekend men ook het Landfchap Strathern, aan den Tayftroom gelegen, cn paar zeker Riviertjeu Erh, dat 'er door loopt, dus geheeten. De aanmerkeljjkfte Plaatfen daar in zijn: 1. Abernethij, de Hoofdftad, aan de Tay: zijnde de oude Verbliifplaatfe van de Koningen der Pielen. 2. Tullardln, Duplin cn Drum. mond, drie oude Sloten. VIII. Broad - Albain , in het midden des Lands gelegen , waaide Rivier Tay ontfpringt. Het wordt van de zogenaamde Hoog. landers; of wilde Berg-Schotten bewoond; wier Kleederdragt en Huishouding geheel bijzonder is; ja bijzonderer, dan de eenige Stad KMinen, die van Weinig belang is. IX. Lociiabar, aan de Zee, over de Schotfehe Eilanden gelegen. De voornaamfte Plaatfen daar in zijn: 1. Magarij, de beste Stad, met een Haven. 2. 'Castte - Williams of Innerto. chij, aan een lange Baaij gelegen. .. 3. Kilmore, een kleine Zec«. ftad, met een Haven. 4. Glenco, een kleine Stad. X. Ross, het grootfte Graaffchap van Noord - Schotland , ftrekkende z-ch van de eene Zee tot de andere uit; zijnde vol Bergen en Bosfchen. De volgende plaatfen zijn de aanmerkclijkfte. 1. Channcraij, een goede ZeeHad, aan de Murray-Firth gelegen. . . 2. Cromartie, eene Stad aan de Noordzee, met een Haven, die een geheele Vloot kan bergen. 3. Dingwell, een welgebouwde'ilavcnftad. 4. Tayne, een goede Koopftad, aan een lange Baaij, FirlholTaytie geheeten, gelegen. XI. Sutherland, aan dcNoordzce, heeft goed Koornland, eii veele Meiren. De 2 voornaamfte plaatfen daar in zijn; 1. Domoch, een goede Koopftad, met een fterk Slot, een fchoone Kerk, en veilige Haven. 2. Danrobin, een fterk Slot aan de Noordzee. XII. Strahtnavern, liggendc aan de Deucaledouifche Zee; Y 2 '♦ PMS  a72 NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- ontvangende zijnen naam van de Rivier Navern Men heeft 'er: 1. Inner-Navern , een Volkrijke Stad . :'an Zee. 2. Tung, de beste Plaats van dit Graafichap. 3. Faro-Hcad, of de Kaap Faro, zijnde de Noordelijkfte Uithoek en Voorgebergte van geheel Grootbrittanie. • XIII. CaiThnes, het uiterfte Graaffchap van Schotland, ten Hoorden. De aanmerkelijkfte Plaatfen daar in zijn : 1. Thurfo, of Tors, een goede Zecflad. 2. Sinclair, een fraai Slot, aan de Zee. 3. Wiek, of Weich, hebbende een hekwaame Haven aan de Jioordzee. 4. Üungsbij, de Noordelijkfte Stad van geheel Schotland, liggende niet verre van de Kaap van diezelfde naam; zijnde de uiterfte punt tegen over de Orkadifche Eilanden. fan de Schotfehe Eilanden. Deze Eilanden Worden in 3 verfchillende Klasfen verdeeld, als in die welke ten We-ten van Schotland liggen: als mede die boven , of ten Noorden , van dat J.and liggen; volgens de onderftaande fchikking. I. De Westersche Eilanden , die langs dc Westelijke Kust van Schotland liggen, cn op 44 gerekend worden, van welken 'er veele toch van weinig belang zijn. De voornaamfte zijn : I. Skie, zijnde 15 Duitfche Mijlen lang; hebbende zeven hooge Bergen, die Agaat, Marmer en Kristal opleveren. Men heeft 'er veele goede Havens cn Baaijen; een aanmerkelijke Vischvangst, en goede Veefokkerijen: als mede eenige Grotten en Holen, in welken zich Arenden en Valken onthouden. De twecbeste Plaatfen zijn Dunwcgen en. Dundonald. ». Lewis en llarray, twee aan elkander grenzende Schiereiland den, leeverende goed Koorn en Hennep; Walvisfthen, Zalm, Haring, zelfs Paerlen en Koraalen; de voornaamfte Plaats is Forbij. 3. North en South-Pist, twee fmalle Eilanden, ten Zuiden van Lewis, tusfchen welke nog verfcheidene Eilandjes 'tegen. De voornaamfte Plaatfen zijn GUI, en Corodale, op welke laatfte Plaats, de jonge Pretendent, A°. 1746!, na zj'11 vlucht uit Schotland, eenige dagen en nachten, in groot gebrek en gevaar, doorgebragt heeft. 4. Muil, ten Zuiden van Skie gelegen ; hebbende veel Wild en Pluimgedierte; als mede Klenoair, een kleine Stad, en Arrois, een fteik Slot. 5. Jona, of St. Colombis Eiland, op welke wel eer de Bisfchop, en ook zommige Koningen der Westerfche Eilanden , hun Zetel hielden. 6. 'Tura, de gezondfte Plaats van Schotland; hebbende verfcheidene Gezondheidsbronnen. 7. Ha, ten Zuiden van Tura, heeft Loodmijnen. 8. Arran, Bule, Coll, Tirrif, Rarra , Kannay, Rum, iUuck i Egg en veele andere. II. De Orkadische Eilanden, welke op 28 beloopen, en ten> Noorden van Schotland liggen. Zij behoorden tot A°. 1469 aan het Koningrijk Noorwegen, en zijn boud en onvruchtbaar; leverende eenige Gerst en Haver: hebbende 00!; eenigen Koophandel, vooral met de Hollanders, welke 'er door middel van ue Haringvisl'cberij, veeltijds aanlanden, en de Inwooners van VVijo bezorgen. De voornaamlte Eilanden zijn: 1. Pomona of Mahilaud, hebbende een Stad Kirkwall, die uit een zeer lange Straat, met fchoone Huizen beflaat, hebbende een fchoone Keik, die op 28 Pijlaaren rust. 2. Uoji en Wayes, een wel be¬ woond  en HANDELK. ZAK- en REIS-ATLAS. 173 woond Eiland, uit twee deelen betraande; hebbende veel wilde Schaapen, en fchoone Forellen. 3. Eda, heeft goed Zout> Pluimgedierte en Visch. 4. Burra voorziet alle de andere Eilanden met Brandhout. 5. Roufa, IFeflra, en Souna, méde kleine Eilanden. III. De Hitlandsciie Eilanden, beloopen op 46, 'er zijn veele onvruchtbaar; andere onbewoonbaar; leevcrende echter verfcheidene kleine Paarden , die men Hitlanders, of Uitten nocind,. Men vindt 'er eenige Gerst en Haver ; weinig Schaapen, en gebeel seen Doctors; nadien de Inwooners elkander geneczen, en g .meeldijk zeer oud woiden. 'Er zijn niet meer, dan 12 Kerken op alle deze Eilanden, te zamen nenomen. Mainland, voorheen S. Hetland geheeten , is het voornaamfte van alle. Landproducten. Nadien dit Land zeer Bergachtig en met Moerasfcn als bezaait is, zo neefthet, in zommige opdichten, de vruchtbaarheid van Engeland niet. Echter vallen 'er de volgende Producten. 1) Koorn, dat op de Schotfehe Eilanden, als ook in Zuidfchotland in menigte geoogst wordt, doch in de Noordelijke Provintien weër zo veel ontbreekt, dat dit Land weinig of geen Uitvoer van dit Product kan toelaaten. 2) Zour, beftaande alleeh in Zeezout, dat vooral op dc Kust, aan AeFirth of Forth, gekookt wordt, en tot het inleggen van de menigte van Pekelvlcesch , in dit Land onontbeerlijk is. 3) Vlas en Hennip , is zederd 50 Jaaren , een Schoisch Prodtiél, doch het eerfte valt 'er meer dan het laatfte: men haalt echter nog Vlas uit de Noordfche Rijken van Europa. In Zuidfchotland is de Vlasbouw het aanmerkelijkfte; als ook in de ProvintieInvernes , tan de lerfche Zee. 4) Paarden worden in dit Land redelijk aiidgefokt. 5) Schaapen vinden op den bergachtigen grond zeer goed Weiland, waar door hunne menigte ook aanmerkelijk is; doch hunne Wol wordt hoe_ langer hoe harder, hoe meer zij naar bet Noorden valt: en is nog in zulk een overvloed niet aan te treffen, dat men dezelve kan verzenden. 6) Runderen zijn een voornaam Voordbrenglél van de Westelijke Schotfehe Eilanden; ja men rekend dat het Eiland hla zomtijds zo fterk daar mede vervuld is, dat het geen Vee genoeg verkoopen of verzenden kan, om de overige Beesten te voeden. Men rekend 'er ten minften 1700 's Jaarlijks, a 2§ L. Sterl. het fttik te verzenden. 7) Wilo , waar onder eenige witte Haazen in Noord'fchotlatid, wier Vellen, hoog geacht worden , en veel aan de Pelterijen van dat Rij.; toebrengen. Wild Gevogelte, Watervogelen enz. zijn daar in groote menigte. 8) Lood, wordt ia menigte in Zuidfchotland gevonden , als ook in de middenfhe Provintien, alwaar men aanmerkelijke Loodgroeven vindt. ZAiver cn Kooper zijn maar zeldzaarae Producten in dit Land. 9) IJser is een aanmerkelijk Product van dit bergachtig Land; en houdt 'et veele Fabrijken aan den gang, waar onder 'er zijn die 1200 Menfchen bezighouden. 10) Steenkoolen zijn hier veef, beter dan in Engeland, nadien zij een helderer vuur geeven dan de Engelfche. De aan Engeland grenzende Graaffchappen, zijn 'er het meeste m:de vervuld. 11) Marmer Heeft men bij uitftek wit, in Stitlurland, en in Bamfshh re, dat men tot Schoorfteenmantels gebruikt. 12) VisSCHEN, zijn het voornaamfte Product, leverende d.' Zeeën uitfteekende Haring, welke 'er door verfchillende Natiën gevangen worden , doch door de Nederlandfche, met het meeste voordeel verkogr. Zalm is 'er in zulk eene menigte, y 3 dn  Ï74 NIEUWE NATUUR-, GESCHIED. dat men voorbeelden beeft, dat 'er l-ij Perth, op een morgen 3000 ftuks gevangen wierden, van welke ieder door elkander 16 65 woog. 13) Paeelen vindt men alleen ih de Noordelijke Rivieren van dit Rijk, doch hunne waarde is zo groot, dat men voorheen in de Rivieren Ros, /Iberdeen, en Tay, een aanmerkelijke Winst daar van verkreeg. Koophandel en Manuj'abtuuren. De voornaamfte Plaats van Koophandel inSchotland, hEdeniurg; wier Negotie vooral in Wollen Manufacluuren, als ook in grove Kousfen beftaat: waar bij dan nog /Iberdeen , als de voornaamfte Stad , in de afl'cheeping van Schotfehe Visch, gevoegt moet worden. Door de bijzondere Producten ontftaan ook, de aan dit Land eigen zijnde Manufactuuren en Fabrijken. Dus ontftaan uit de bloeijende Veefokkerij , de aanzienlijke I.eerloijcrijen en Kaarsfenfmeerfabrijkcn te Glasgou: waar uit dan wederdeManufaéruuren van Zadels en Paardentuig, Schoetien , Laaifen enz. voordvloeijen. Van daar ook koomen die aanmerkelijke Koufenfabrijken, welke Jaarlijks voor 200,000 L. Stcrlings Wol uit Merdeengebruiken, en daar uit 70,000,000 Paaien voordb'.engen , welke 1 L. Sterl. het Dozijn, door elkander waardig zijn. Door de Schaapenfokkejij, brengen de Bewooners van het Landfchap Breadalbain alleen, omtrend Jaarlijks voor 25,000 Gulden aan Gaaien, op de Markt tc Kinmore: alwaar dc Herders en Herderinnen , de Wol fpinnen en Jiun Spinfel opwinden , terwijl •sij tevens op hunne Kudde pasi'en. De Linnenrederijen in Schotland rekent men 560,000 L. SterJings Jaarlijks op te brengen. ' Eumbarton wordt zo aanmerkelijk wegens haar Linnen aangezien , als Manchester, in Engeland, wegens ha.ire Wolle, eu Fluweel; en de kleine Plaats CuT. len in Bamfshire heeft 100 Weef. getouwen. De Nettenbrijerijeit tc Qreanoch, Knapdale enz. zijn geëvenredigt aan de fterke* Visclivangst, van dirRijk : alwaar men ook uit de Haring en kleine Wal. visfehen (Pollaks') in de Traankookerijen, eene menigte van goede Olij weet te kooken. De Koophandel met de Deenen, Noormannen en Jutten, als ook met de Nederlanderen is in Schotland gewigtig genoeg. Men voert 'er voornaamelijk,' Wijn, Brandewijn, Papier, Specerijen , Vruchten, Kraamerijen enz. in overvloed iu. Maaten en Gewigten. Zederd dit Koningrijk, A°. 170C mei-Engeland is vereenigd geworden , heeft men ook dezelve Maaien en Gewigten aldaar ingevoerd , die men in Engeland ge. bruikt. De Befcbrijving der oude Schotfehe Maaten en Gewigten bevat geheel geen nut. —- Wat de IVtsjel en Munten aanbelangt, deze zijn insgelijks, onder die van Engeland reeds befchreeven. Van de Inwooners. Men kan de Schotten voor on.' befchaafde Engelfchen Irouden, wier Land en Levenswijze niet, Baar wier gevoelens echter veeltijds met de laaistgemelde overeenkomen. De Hooglanders cn zogenaamde Bcrgfchotten, zijn het oorlogzuchtigftc; en niet ligt te dwingen. De Lowlanders of Laaglanden , zijn meer handelbaar, doch alle zijn gezonden fterk van Ligchaam, werkzaam getrouw omtrend hunne Vrienden ; doch ook verwaand . opvliegend en wraakgierig tegen hunne bele-edigers; en zelfs afkeeiig van de Engelfchen , die hen ook weinig achting toedraaien.  en HANDELK. ZAK- en REIS-ATLAS. iys Regeering en Godsdienst. Dit land behoord onder den Koning van Engeland, en heeft geen bijzonder Parlement meer, doch de Pairs zijn 'er nog in wezen, uit welke 'er altoos iö als Leden van het Parlement te ïondon, gekozen worden; zijnde de Regeering verder geheel op zijn Engelsch thans ingericht. De Schotten belijden tien Hervormden Godsdienst, volgens het Ontwerp van Calvinus te Geneve ontworpen, endoorhen, in den Jaare 1638 te Glasgow , in eene Kerkvergadering aangenoomen. Het Bisfchopüjk gezag is daar geheel vernietigd , en fchoon 'er de Bisfchoplijke of Engelfche Kerk met andere Godsdienftep, de Vrije oefening heeft, zo blijft de Gereformeerde of zogenaamde Presbijteriaanfe.be Kerk de Hverfchende: Remmende dus met die der Vercenigde Nederlanden , wat het Lcerftellige aanbelangt, geheel en al overeen. Zijnde verdeeld in XIII Provintiaale Sijnotfen, welke 68 Presbijterfchappen of Clasfen, of 938 Kerfpels, of bijzondere Gemeenten bevat. Bijzonderheden. De Koude is op de Orcadifche Eilanden uitftekend llreng; ook zijn 'er eenige op welken geen eenen Boom gevonden wordt. In 't Caledonifche Woud heeft reen wilde Osl'en, welke hairlokken gelijk de Leeuwen hebben. In I.snox hebben de Visfchen geen Vinnen; en het Water wordt 'er zonder Wind zo fterk bewogen, dat 'er niemant met een Vaartuig op durft verfchijnen. Zeker Meir in Galloway, namelijk Myrrow, bevriest in den Winter alleen aan de eene zijde, aan de andere zijde niet. In Baquharn vindt men geheel geen Ratten, want die 'er gebragt worden, fterven terltond. Gefchiedenisfe van Schotland. Wanneer in de eerfte Eeuw onzer Jaartelling, het Zuidelijk gedeelte van het Eiland der Britten door de Romeinen werdt ingenoomen; wierd ook het Westelijk gedeelte van Schotland aan gemelde Overwinnaars bekend; welke 'er ook aanftonds hunne Overwinningen, in de beide Zeeboezems , te Edenburg, en Dun. briton, voordzette. Dan , zijï moesten het in de Vierde Eeuw , tegen de Pikten cn Schotten , welke uitmuntende Oorlogslieden waren, op eene bloedige wijze, telkens verdeedigen ; zo .als genoegzaam bleek, uit den Muur, van Carisle tot Newcastle gaan-, de , door Severus , ter verdeediging tier Grenzen opgetrokken. Eindelijk verlieten de Romeinen dit Land, en de Britten zich geenszins in (raat bevindende, om de invallen der gemelde Volken tegen te houden , riepen , in de Vijfde Eeuw, de ringelen en Saxen tegen hen ter hulpe. Eindelijk voerden de Pikten cn Schotten onderling eenen Oorlog, in welken de eerfte , omtrend het Jaar 838 overwonnen wierden: 'waar na, dc alleen heerfchende Schotten, ook den naam aan dit Rijk, in't vervolg van tijd, hebben doen geeven. In de vroeglte Eeuwen wierdt het Christen Geloof reeds in Schotland ingevoerd: en deszelfs Mounikken bragten ook veel toe, om dezen Godsdienst ook onder de Angelfaxen uit te breiden. Dan', zij hadden weinig nut van de Leere die zij omhelst Ii3d.len , dan dat hunne Geestelijken, zeer rijke Lieden waren , welke de voornaamfte Ambten van het Rijk, en in de Gerichtshoven bekleeden, Hier uit ontftond die aanmerkelijke inv'oed van den Adel, die den Schotfehe Koningen zelfs in vreeze hieldt; en de Engelfche Vorften, in deze Eeuw, niet weinig ontrust heeft. De iaatfte poogden reeds in de twaalfde  ï7<5 NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- de Eeuw de Opperheerfchappij over Schotland te verkrijgen. In de 13de verkreegen zij die, doch maar voor een korten tijd; uit welke Aanfpraaken eindelijk de Bronnen van ijverzucht tusfchen de Engelfche en Schotfehe Natien ontfprongen, die in de Veertiende en de twee volgende Eeuwen, verfchciden Oorlogen veroorzaakten. In deze waren tl» Schotten niet minder dapper dan de Engelfchen , fchoon zij minder Krijgskunde en oefening bezaten. Hier bij kwam eene naauwe Verbintenis tusfchen de Schotten en de Franfchen, welke elkander', beurtelings tegen de Eugelfchen onderfleunden. Intusfchen kwam het gedachte van Stuart, op het einde van de XVde Eeuw, op den Schotfchen Troon; met welk gedachte de Koningen zo ongelukkig tegen de Engelfche, en hunne eigene landgenooten waren, dat zij meest het Leeven tegen dezelve verlooren»-. Hunne Mannelijke linie, eindigde met Jacob de Vde, A". 154a'. De nage-laate Prinfes Maria, wierdt ("volgens de voorgaande Engelfche Gefchiedenïs) A°. 1567 afgezet; cn daar de Kerkhervorming onder haarVader reeds eenige vordering gemaakt had, wierdt dezelve, omtrend dien tijd, door den Adel weder tiitaebieid , cn Koningin Maria, door den Geleerden John Knox openlijk berispt. Eindelijk wierdt 'er den Hervormden Godsdienst, onder Jacobden Vlden ingevoerd, nadien' de Schotten zich geenszins naar de ingevoeroe Kerkenordening van Elisabkth, wilde • fódraagen. Deze Jacob was de Zoon van gemelde Komng'.n Maria, en kwam door het Huwelijk van Stuart , één zijnerVourvaderen, met een Dochter van Hendrik de Vilde , na den dood ven Elisabeth op den Engelfchen Troon , onder den naam van Jacob den cerften; verbindende dus Schotland aan Engeland iu den Jaare 1603 ; welk verband. echter zodanig was ingericht, dat de Schotten hunne bijzondere Regeering en Parlement behielden , als obk hun eigen Schat-, kamer, misfende niets dan het; verblijf van den Koning. Dit echter wierdt na veele tegen» ftreeving alles wech genomen, door de incorporatie, onder Koningin Anna, A°. 1707 gefchiedt. Wanneer deze Regeerwijzen geheel vernietigd wierden, volgens een Verdrag' dat 25 Artijkelen bevatte; waarvan Be vooroaamfte- behelsde , dat den Hervormden Godsdienst in Schotland zal heetfehende blijven. Dat de Schotten maar 1-2000 Man zullen onderhouden ; cn maar ^fte gedeelte in de belastingen draagen enz. Doch deze vereeniging heeft den Naarijver der beide Natien geenszins kunnen vereenigen ; hebbende de Schotfehe Lords hun ongenoegen dikmaals genoeg daar over getoond. Uitvindingen. De Hoogleeraar in de Sterrekunde , te Old /iberdeen , namelijk Jacob Greciorij, heeft in den Jaare 1663, een nieuw foort van Teleskoopen, of Verrekijkers uitgevonden ; welke na hen Gregoriaanfche Verrekijkers zijn genoemd geworden. Voornaame Mannen. Een der voornaamfle Geleerden in Schotland, was Johannes Scotus Erigena ; als mede Jon. Knox, de Hervormer van dat Land; George Buciianan, een uitmuntend Latijnseh Dich: ter, Staatsman en Gefchiedlchrijver: als mede de beroemde Ossian , welke ele zogenaamde Hooglanden , in de Vierde Eeuw, van zijne uitmuntende Barde-ijgezai}gen deedt wedergalmen. lipt  en HANDÉLK. REIS- en ZAR-ATLAS. 17? A°. 1249 regeerde Baliol, welke door Eduard de Ifte, Koning; vari Engeland , gevangen wierdt.i Waar na RoberT BrüMis , A"..1 1306, zicli tegen deTi Engelfchert Koning verzette, en den Schotfeben Troon beklom. Vervolgens heeft men A°. Jaaren. A".4. Robert de Ifte, of Brusius ; Z ! '306 c3 »|Sg &df«r : : : : i^lWk Jacob de Ilde . S>1?818 1488! Jacob de Ijlde S JJ88 s-L- S> Jacob de IVde K ,v|„ 20 1544 ;|acob de Vde . • . - S «fJJ 9 g£ maria stuart . • / Vu " r- " ■ § .Jacob de Vide, of Jacob de Ifte, Koning 1 . |g[ van Engeland . • • '•?•».' s Riftfe/ov'?. De eenige Schotfehe RidderVrfde is die van den D/tó, of den H. ANORRAS , zijnde A°. jïa" door [acob den Vden gejficfit. A°.'i704 door Koningin Anna vernieuwd, en in den Jaare 1725 door George den Iften •verdeir herfteld» Het Orde teken is een goud Schild, op het welk Sr. Andries, in een blaauw gewaad , en met een wit Bourgondisch Kruis voor zich, te zien -is Verders hebben de Ridders , ce'n zilveren Ster, op de linker borst, in welke rerre groene D's-* te! geflikt is , met de Zinfpreuk te" Nemo me ïmpune laccsfit; dat is: Niemand beledigt mij- nn jJ.'rai't. 1— De meeste Schotten , dragen op den 4den van Sprokkelmaand, een Zilver of Papieren St. Andriesiauis, in de gedaant» van een X-, op den hoed. 1 Wapen. Het Wapen van Schotland, is een rooden Leeuw, op eeu go ui, Veld. TWEE-EttTWINTIGSTE HOOFDSTUK. BESCHRIJVING VAN IERLAND.- Het Derde Koningrijk, dat met de 2 voorgaan ie het tegenwoordig Crootbrittamiien uitmaakt., i^ Uitrak , Ier- of ïrland, ' ,' ", Naamsoorfprongi Deze naam wil men van ,io ligging van dit Rijk, ten opzichte van Engeland, doen afflainmen ; betekenende het woord lltere, 7, lire, Zie verder de Lijst der Engelfche Koningen. 'Lijst der Schotfehe Koningen. In dit Rijk hebben reeds bij tie l"o Koningen geregeerd, beginnende deszelfs Lijst metFERSus den Iften. Hier op vindt men 39 Koningen,, tot op FERr rus den Ilden gemeld j welke A°. 414 zijne Regeering begon. Na A°. 1249 regeerde Baliol, welke door Eduard de Illc, Koning; van Engeland , gevangen wierdt.. Waar na RoberT Brusius , A°J 1306, zich te'gcn den Engelfchert Koning verzette, en den SchoEfchen Troon beklom. Vervolgens heeft men  i?S NIEUWE NATUUR-, GESCHIED. lire, Hear of Irin, in de oude Xandtale, Nedergang , ie Avond, of liet IVesten, zo da: het den iiaam van Ter- of IVestland, niet onbillijk gegeeven is. Ligging en Grootheid, Ierland is een Eiland , liggende in de Atlantifche of Deucgledonifche' Zee, zijnde van Enseland vafgefcbeiden, door bet Kanaal 'j an St Geiggf. Men rekent deszclf* Lengte op 50. en de iiree, te or> 30 Duitfche Mijlen. De Grazen zijn overal de Zee. Landsgcfleltenis. Men heeft 'er eene gemaatigder Luchtgeffeldheid dan in Engeland, doch dezelve is meest jnet' Nevel cn Regen vermengt. De Weiden zijn 'er beter dan de Bouwlanden: waar door 'er de Runderen ook den grootffeu Rijk-lom, en e!c- Boteren Kaas, de beste Voordbrcngfelen zijnDe Bosfchen , de Zee en de Mijnen leveren 'er hunne.Produéien fa overvloed. Rivieren. De voornaamfte Rivieren van dit Land zijn: 1. De Shannan (Senus) welke van bet Noorden, midden door bet Land heen ftroomt, cn ten Zuidwesten in dc Atlantifche Zee vloeit. 2. De Blackwater ftroomt ten Zuiden in den Oceaan. 3. De Barrow , vereen'gt zich , bij Waterford met de Shiere, en ontlast zich ten Zuiden in den Oceaan. 4. De Boine, ontfpnngende niet verre van de Barrow. gaande ■Noord-Oostwaaids, in het Ka- 1 naai van St'. George. 5. DeBanne, die Noordwaards 1 ftroomt, eu bij Calraine iu den i Oceaan vloeit. 1 1 Verdeeling. Men verdeeld Ierland in vier Hoofdprovintien, volgens de vier Gewesten des Waerelds ; als I. Ulfier, ten Noorden; H. LeinJlcr, ten Oosten ; III. Connaught, ten Westen; en IV. Mounlier, ten Zuiden liggende: Wordende verder weer iu Connties of Graaffchappen gefmaldeeld. Van de Provintie Ulster. Dit Landfchap wordt in het lersch Guilly, in 't Latijn Ulton;a genoemd, zijnde bet grootfte van alle dc Vier Provintien. 'Er zijn veele Meiren, groote inhammen der Zee ; en derhalven is 'er vcèl Zalm en andere Visch. Men telt 'er 10 Graaffchappen , to Marktlieden, 14 Kooplieden , 34 Parlementslleden, 30 Kasteelen en 240 Kerfpels. Zijnde de Graaffchappen de volgende. I. Downej, aan de Zee gelegen, aan de Oostelijke zijde, waar in: 1. Downe, de Hoofdftad, en een der oudfte Steden van het ganfehc Land, wordende nog, naar St. Patricias, Downe Patrich. genaamd. Het is een goede KoopHad , wiens Haven digt bij geleien is: hebbende ook een Bisfchop, en vei fdieidene Reliquiën. 2. Dromone, eene Volkrijke» Bisfchopllad, ten Noordwester» van Dnvne. 3. Bangor, een kleine, doch] goede Havenflad. II. antrim , een vrugtbaar Laudfcbap ten Noorden van ZJojrick Dé v jornaamile Plaatlén daar in zijn: 1. Antrim, een kleine Stad met :en oud Slot. ■ 2. Lisbarne, een net bebouwet n wel bewoond Steedjen. 3. Knogfergus, een bloeijende; n fterke Stad,, niet een ruime [.nen. In welkers Baaij men ril, dat Fergus de Ifte, Koning ■an Schotland , verdronken is ; naaf  en HANDELK. ZAK- en REIS-ATLAS. 175 jiaar welke deze Stad genoemd wordt. 4. Belfatt, een groote en fraai;je Stad, aan de gemelde Baaij gelegen, drijvende een voornaainen Handel, en hebbende veele jLinnenfabrijkcn. 'Er ligt een lostbaarc iteeneu Brug van 30 "boogen, over geroeide Baaij; ook is 'er een oud Kasteel. 5. Connor , eene flechte, doch echter Bisfehoppclijke Stad. .6. Dunlace , een Vesting op een Rots. III. Lonoonderrij, ten Noorden aan de Zee gelegen , hebbende een effen en vruchtbaar Land, met een fterke Volkplanting van Engelfchen, a'daar onder Jacoh den Iften aangelegt. Men heeft daar in: 1. Londonderrij, de nieuwe en wclbebouwde Hoofdftad, hebbende een Haven, door twee armen van de Rivier Toile gevormd; Jaebbende een Bisfchop. 2. Colerain, de oude Hoofdftad, met een fraai Slot aan de Ri\i.t Bann. IV. DUNGIIALL , Of TYRCONEL, een bergachtig Land, met veele Zeehavens, en de volgende Plaatfen. 1. Dunnagall, dc beste Stad, aan ecu groote Baaij. 2. Templekroon, een goede Havenftad. 3. Raphoe, een kleine Bisfchopslhd. 4. Ballishannon, een Stad met een Haven. 5. liitlybeggs, een klein Steedjen. 6. Regies, een Eiland, waar op het bekende Hol St. Pat riekt Purgatorij, of het Vagevuur van Patricius, het aanmerkelijkfte is. V. Tijrone, eene Bergachtige Provintie, in welke Dungannon, de beste Stad is; waar op Siraèane en Cloghcr, twee kleme Steden , volgen; Vï. FarjïAnagh., aan het Meir Earn, hebbende veele Bosfchen C31. ftfoerasfen, als mede cc.ne fterke StzdEnniskilling, met twee» KasteeIc"5r-voorzien. VII. Cavan , een vrugtbaare Provintie , wiens voornaamfte Stad mede Cavan, en eene daar bij liggende Vesting Kilmore geheeten wordt. VI) I. Monaghan, vol Bosfchen en Bergen,hebbende 2 Steden , Carrickmacros en Monaghan. IX. Armagh, de beste Landftreek in dit Gewest; waarin: 1. Armagh, een groote, doch zeer vervallen Stad, in welke Païricius, A°. 445, den Bisfchopsftocl gevestigd heeft; welke vervolgens, den Zetel van den Aaitsbisfchop van geheel YerianJ geworden is. 2. Charlemount, is eene goede Vesting. X. I.ot'th, ligt aan 't Kanaal van St. George; bevattende dc Steden Louth, Dundalcke, Drugheda en Carlingfort. Van de Provintie Leinster. Dit is een tamelijk vruchtbasï re Landftreek , liggende aan het Kanaal van St. George, zijnde deszelfs Inwooners het mcesr befchaafd. Het wordt verdeeld in XI Graaffchappen : als 1. Dubun , hebbende niet veef Hout, maar een zeker foort van Turf; als mede i. Dublin, de Hoofdftad, aai» de Rivier L'Jj'y gelegen , zijndenaast Londen de grootfte Stad inr Grootbrittannien. Hebbende 13 Kerken, een oud Slot, met Toorens en Gragten; een Uiiiverfïteit, enArieiiaal. Een Hospitaal voor Verminkten enz. 2. Neyjcaslle, een klein Steed-* jen , ten Westen van Dublin gelegen. II. Wicklow, bcacden aan de Zee gelegen, hebbende 2 Sicders JVicklow eu Arefdow, III. Wexfoeo, beneden ineen hoek gelegen , bevattende de Steden IVexford, RosJ', Ec /us, enz. IV. Catuerlagh, eeu kleine z i. vw.  j8o NIEUWE NATUUR-, GESCHIED. sJproviotie , waar in de Steden Ca. alierlagh en Lotsgliii, aan de Rivier ■Marrow gelegen. , V. Kilkennij , een gezond Xand , in welke de voornaamfte •Koopftad Kilkennij ook gelegen is. VI. Queens-Countij ('1 Ko■ninginne'Graaffchapj is naai'Ko. .ningiu Maria dus genaamd, beb•beni'.e niet dan kleine Plaatfen , namelijk , Qiieenflown , Port Arlington, en Mountmellicl. VII. Kings-Countij ('f Ko■uiligs Graaffchap) is een Moeras-flgLand, hebbende Bir, de voor'ïiaauifte Stad ; Kingstown, ofPhilips-town, naar Philips den lldcn van Spanjen dus genoemd; eu -Banagher, aan de Shannon gelézen. VIII. Kildare, een fchoon cn •vruchtbaar Gewest, bevattende .de kieine Stad Kildare, door St. Brigitte beroemd geworden; als mede de zindelijke Sud Athy. IX. East-Meath, brengt veel 'Koorn voord. Men heeft 'er ds Steden Trim, Kelis, Aniirachan , en Nayan. ' X. Ouest-Meath, heeft veel Inwooners, en twee Plaatfen, tfolftigar en Damley, welke aanmerkelijk zijn. XI. Longford, is klein, doch Jjeeft goede Weiden, als mede de Steden Longford, Ardagh, St. .Jfoimftowii en Granard. Van dc Provintie ConSaught. Deze Provintie ligt ten Westen , aan dc Zee, hebbende de trsagfte Inwooners van geheel Ierland. Wordende het geheele Land ih V Graaffchappen verdeeld. 1. Mato, een Land vol Bosfchen, waar in dc Steden Mayo, aan de Rivier van. di-nzelfdèn naam. Ballinroie, en Killala. th Slego, hebbende goede Veefokkerijen ; waarin de KoopRad Slego, met een bekwaatae Have», als mede het klein Steed¬ jen Achonrij, gevonden wordt, III. Letri.m , hebbende veele Bergen , en vrnchtbaare Valeijen ; als mede de Steden Letrim , aan de Shannon; Cariick, enjfamestowu, beide aan. dezelfde Rivier gelegen. IV. Roscommon, behelzenete een goed Koornland, en dc vol. gende Steden. 1. Roscommon , dc Hoofdftad, hebbende een Slot. 2. Alhlone, aan de Shannon gelegen. Zij heeft een Brug van li boögén over gemelde Rivier: welke Rivier aan de eene zijde alleen door Engelfchen, en aan de andeie zijde, door leren bewoond wordt. Men noemt het daarom lersch Athlone en Engelsch Alhlone. De stad werdt A'*. 169,1, door den Hollandlchen Generaal van Gingkel , na een korten, doch haidnekkigen tcgenfland, ftormeiidcrhand voor Willem den lilden veroverd, waar voor gemelde van Ginckel , deh tijtel van Graaf van Athlone door den Koning weidt toegedeeld; wordende thans door den fleer van Amerongcn gevoerd. 3. Rlphin, een kleine Bisfchops plaats. V. Galloway, een vruchtbaar Land, waar in de welbebouwde en fterke Zee en Bisfchopsftad Galloway, als mede de vervallen Stad Tuam, en Clonjlrt enz. te vinden zijn. Óok heeft men 'er het Dorp Agrim, alwaar door gemelde van Ginckel, A°. 1691, een bloedigen Veldfjag , op dc Ieren enFrahfchen gewonnen werdt, die hem den tijtel van Burggiaaf van Agrim yerfehafte. Van de Provintie M.ounster. Deze Provintie heeft goede Baaijen, Havens en steden, en wordt verdeeld in VI Graaffchappen ; namelijk: I, Clare , aan de Noordzijde yan de Sliannon gelegen , heb-, bende tle 3 volgende' Steden. I) ClSy  en. HANDELK. ZAK- en REÏS-ATLAS. i§i j") Clare, een Bi'fchopsflad, 2) Killalow, en 3) Kijfenora, twee. lleine Steden. II. Limeiuck, aan den Zuidelijken oever van de Shannon gelegen. Men heeft aldaar, Limerick , de llerklte Vesting van het geheele Koningrijk, liggende op een Eiland in de S-hannmi; hebbende een Bisfchop, en een aanzienlijken Koophandel. Kilmaliock is een klein Stee-tijen. III. KEitRij, ten Westen aan Zee gelegen, heeft drie kleine Steden, welke Ardfert, Dmgle, en Cast/emain genoemd worden- IV. Cork, het grootfte Graaffchap van geheel Ierland, hebbende de Stad Cork, omtrend 2 uuren van de Zee gelegen, een uitmuntende Haven, cn Koqpbandel. Vervolgens zijn 'er ook de Steden Kinfale, Baltimpre, Tuglihal, Bandon, Bridge, enz. aanmerkelijk. V. Tipperarij , een welbebouwd Land, liggende Landwaards in. De HoQfdftadjs Coshei, zijnde op eer. Berg gefticht, niet verre van de Rivier Shure. De overige Steden zijn Clonmel, Carrick , Tipperarij en Emley. VI. Waïeri'Oed, heeft de gedaante van eeu Schier-Eiland, en. is ongezond. Deszelfs Hoofdftad , ook Waterford geheeten, is naast Dublin en Limerik de vnornaamlle van geheel Ierland. Zij is rijk en aanzienlijk, en geniet veele Voorrechten. Haare Haven, gemeenlijk de Baaij van Waterford geheeten , ligt 2 uuren van de Stad af De verdere aanmerkelijke Plaatfen zijn , Dungcanon , Dangarvan , Lismore en. Caperejuin, aan Ue Rivier Blackwaler.' Landproducten. Nadien de grond van Ierland zeer vruchtbaar is, doch in 't gemeen Hecht bebouwd wordt, zo vindt men 'er die ruimte van Levensmiddelen niet, die 'er gekweekt zouden kunnen worden. De voornaamfte Voortbrengfelcn zijn: 1) Koorn, gelijk Tarw» Rogge, Haver, enz, welke roen in de bovenfte Provintien van Leinfier, gelijk in Lovtth en Mealh, als mede in Tipperarij, en langs de Shannon, het meeste aantreft. Men heeft te Dublin veele moei. tc. aangewend, orn den Ierlandfchen kootnhandel in bloeij te brenïen ; doch het is nier bui. tengemeen geflaagt. a) Vee , is aanmerkelijk, en wel het voornaamfte Product van dit Land. De voornaamfte Fokkerijen daasvan zijn te Gal/oway, Clare, Livimerick en Tipperarij. In Limmerick alleen, wordt jaarlijkse!!. 13,000 fluks Hoornvee geHagt, waar van meer dan dr.ie vierde deelen ingezouten wordt. Waar uit men de vervoering van lerfche Boter en Kaas, mede kan opmaak-en. In 1778 gingen uic Corck 240,000 Vaten Boter, at 56 (8 het Vat: zonder van,het Varkensvlecsch enz. te melden. 4) Paarden zijn bier. minefcr en flegtèr;, dan in Engeland; en om de geüjkheid.te bewaaren, klaagt Younü dat het lerfche Rijtilig ook ellendig is. 4) Schaapen zijn in Roscommon, Leinller, Tipperarij enz. taliijk gevoeg: ook komi hunne Wol, zeer nabij de Engelfche Wol, in deugd: dan de Ieren zorgen nog niet genoeg voor bet Wintervoeder: en de Eng'eHchen bepaalen den IerIchen Wolhandel te fterk , om 'er den hoogften trap t« kunnen be. ftijgen. 5) IlENNiP.eu Vlas zijn mede aanmerkelijk, in de Provintien U/fter en Connaught. 6) Koper, I |zer en Lood, zijn geen der aaftmerkèiijkfte Producten in Ierland, nadien het weinig Berg-, werken heeft. Te Wildow heeft men lijn Koper, in de Cementwateren; "ok heeft men bij Kili'arui'j en KerrijKopermijnen. 7) Marmer heeft men maar in fommige Rotsachtige Gebergten, te Kilkennij, zijnde z.wart van kleur met witte aderen, dat men wel bat polijsten. Men plaveit 'er Z 3 "l  I8a NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- te Kilkennij de ftraaten zelfs mede, en door het geheele Koningrijk worden 'er Kaclielmantels van gemaakt. 8) Turff wordt jn Mounjler, Connaught en U/Jler uit eene vette, brandende Aarde fcefflaaltt, welke met Plantenen Wortelen doorgroeid is. Dan dit Product verminderd even als in de Nederlanden, eensdeels door het verminderen der Turfmoer, anderdeels door het hervormen van moerasfige Landen , jn üouwlanden. 9) Visschen, zijn een voornaam Product in Ierland : onder welke dan de Zalmvisfcherij, bij Balis Shannon; en van andere kleiner Visfchen, gelijk Rivier Haring , Snoeken , Voorn, Baars, enz. re Traden in In i Graaffchap#«# uitmunten., X)c Verzending van Zalm uit Lendouderrij naar Engeland, was altoos buitengemeen. Koophandel en MamifaBuuren. _ De lerfche Koophandel beflaat in Wol, Boter, ingezoutcn Vleesch, gedroogde en incezouteneA'/jeA, teer cn' ïe-rsdhmotdat nimmer •Wormen heeft: Osfenhuiden enz. alle afkomftig van het voornaamlte Produéi aldaar, namelijk het Vee. De voornaamfte Kooplieden zijn Dublin, in de Provintie Leinjler; en Cork, in de Provintie tlunfler. De Waaren , welke naar Ierland gevoerd worden, beftaan voorïinmenlijk in Wijn, Brandewijn, Azijn, Zout, Boomolij, Olijven, Kappers, Vijgen, Amanaelen, Pruimen, en andere ingeleide Vruchten. Als mede in IJzeywaaren , 'Lakens, Papier enz. —.— De Fabrijken aldaar, beftaan voornameiilijk in Linnen en Wollen Stoffen; z-jnde 'er den uitvoer van ruwe Wol geheel verboden, zo dat men dezelve niet eens, zonder verlof van den stadhouder, naar Engeland durft vervoeren. Hier door daalt de Koophandel en het Fabrijkwezen van Ierland, saauicn het Parlement van Enge¬ land begrijpt dat de bloeij van beide, aan de Engelfche Fabrijken groot nadeel zoude toebrengen. Het vertier en bewerken van Gaaren en grof Linnen, is voortianienlijk in Galloway aanmerkelijk ; van waar Janrlijksch voor 40,000 L. Sterlings naar Jfciblin gezonden wordt, om aldaar gebleekt te worden. De Maaten en Gewigten, als mede de Wisfel en Munten van dit Rijk , zijn gelijk aan die van Engeland , én kunnen hier voor Cbladz. 148—152) nagezien worden. Van de Inwtoners. De leren zijn fterk en hardvogtig, zo dat zij Koude, Hou-, ger en Dorst, roet veel geduld verdraagen kunnen. Doch hunnen inborst, wordt zo leelijk afgefchüderd, dat zij het onhandelbaarfte Volk van Europa zullen uirmaaken ; bij welke oproerigheden en wraakzucht, Dieverijen en Moorderijen, als kleinigheden geteld worden ; zo dat 'ei' dc Kunftcn of Wetenfchappen weinig bloeij. n : behalven dat zij wel op de Harp weeten tc fpeelen, die bun geliefd Snaartuig, en tevens hun Wapen uitr, maakt. Regeering en Godsdienst. Ierland is als een Wingewest» aan Engeland onderworpen, welke bet'ganfche Koningrijk, door een Onderkoning laat beheeren. Men rekent deszelfs Inwoonereu op 2 Millioenen. De Natie heefc haar eigen Parlement, beltaande» even als het Engelfche, in een. Hooger en Lagerhuis : dat tc Dublin vergadert. De Onderkoning heeft een groot gezag; doch, wordt alle drie Jaaren afgelost.. Zijne Raadenzijh, de Grootkanfelier, de Schatmeester, eenige Graaven , Burggrauven, Bisfchoppen , Barons , enz. Schoon het grooUie gedeelte  en HANDELOZAK- en REIS-ATLAS. 183- \ian letlands Inwoonercn , den Roomfchen Godsdienst zijn toegedaan, zo is de Engelfche Kerk echter aldaar ook de Hèerfchende, welke 'er na veele moeite en ©ncenigheden, de overhand behouden heeft. Zij wordt bcftuurd door 4 Aartsbisfchoppen en 23 Bisfchoppen: van werken de Aartsbisfchop van Armagh het hoofd , cn Primaat van geheel/erland is. Bijzonderheden. Men heeft geene vergiftige Die'ren in Ierland, cn die men 'er brengt fterven daadeüjb, nadien zij dc Lucht niet kunnen verdraagen. Dan zommige Inwooners fchrijvcn dit aan de verdiensten v.:n St. Patricius , hun Befchermheilig, toe. De Grond tc Armagh, een der weligfteen vctfte, zegt men, niets tc willen voordbrengen, wanneer men den zeiven , door Mist nog vetter tracht te maaken. Van hetlerscfi Hout is reeds gefprooken. Gefchiedenisfe van Ierland. Dit Koningrijk dat tot aan het Isegin der Negende Eeuw, op zich zeiven ftond , had te vooren altoos een vijftal Vorflen, van welken 'er echter altoos óén het hoofd was. De fchrikkelijke plech tigheid wegen* de aan (telling dier Koningen , gaan wij mee 'voordacht voorbij. ^Zeker vermaard Zeeroover, deedt A". 856, op verzoek der Saxilche Vorflen, eene landing in Ierland ; het welke na zijnen dónd , door zijneit Broeder Turghesius geheel Ver* 'overd werdt, welke 'erals Tiran over Regeerde. Hij den ferfchen 'Vorst van Meath, zijne Dochter ontnomen en onteerd hebbendes zeide de Valer, dat hij 16 lerfche Juffers kende, welke gjerne; in de Otnhelfinge van Turgiiesu is wilden deel hebben. De iaarfte zulks gcloovende, liet de gewaande'Juffers in zijn Slaapkamer koomen, welke enkel in Vrouwenklede-ren gekleed, en onder dezelve met geweer voorzien zijnde, hem ook ligtclijk ternee-c maakte, en het Land dus van dien Dwingeland bevrijdde. In de tijden der Hervorming, beeft hier een fchriklijk Veiraad en Moord plaatf- gehad, ov-i'dc Hervormde Engelfchen. Het voornaamlte is verder onder Engeland opgegeeveu. DR1E-EN-TWINTIGSTE HOOFDSTUK. BESCHRIJVING DER NEDERLANDEN. Zeer gevoeglijk kunnen wij ■uit het nabuurie Engeland, Schotland en Ierland, tot het Land onzer inwooninge overgaan ; om van hetzelve mede een beknopte i-efchrijving te geeven. Naarnsöorfprong. Van de oudfte tijden af vindt men dit Land met den naam van Belgium en derzelver finvooiiers Belgen benoemd: lijdende zom- nnse uit woortt al van den aart f-cente bewooners . we ke zich altoos zeergehelgt en oproerigbé." toonder/', zo dra men hen,omtrend eenige hunner Wetten , Vrijheden of Gewoonten iets wilden te korc doen._ liet waren zulke Lieden die dc Rhijneilanden eertijds bewoonden, en zich door eene; zwaare overflrooming gedrukt zijnde, bij elkanderen voegden; hun Vaderland verlieten, Gallien en Spanjen ovcrltroomden ; en na' verfcheidene overwinningen op' de Romeinen behaald fe hebben , den fchrik overal veiTpreiden ,■ tot dat zij vpn Mari'..'s, voorde vierde'  ï&4 NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- vierde en vijfde maal Burgemeester te Rome zijnde, ten eenemaal verdelar wierden ; en liet Land dus van zijne Inwooners is ontbloot geworden. De naam van Belgen tbans niet nieerzo algemeen zijnde, als eene tweede naam, te weten die van JSdtavieren of 'Bataven: zo blijft "er eene tweede onderzoek overig van waar bet Land, dezen naam Batavia ontleend hebhe. JHier te denken aan eenen Bato , voor Nederland in 't gemeen , is even zo gisfcnde als bet afleiden van den naam Brabant', van den pewaanden Rcus'Brabo , en foortigelijke si-cdien; voor eenige Provintienin 'c bijzonder. Waarfchijnlijker kunnen wij hier aan eene tweede bevolking der Nederlanden , vooral aan den Rhij n , denken, welke do'.r de Batten, een Volk, dat voorbeen, th bet tegenwoordige Graaffchap Waldek woonde, gefcbied is: en naast denkelijk omtrend too Of i ro Jaaren , vrfór de geboorte van Christus , door de Katten en Ihrmonduuren van daar verdreeveu wierden: en hier eene vrucbtbaare landftreek vindende, zich greetig daar neder zettede. .De naam Nederland Ramt waarfchijnlijk van Germania Inferior, of Nederduitschlcnd af, iu onderfcheiding van Germania Superior, of Opperduitschland, dat wij nu enkel Duitschland noemen. De Franfchen noemen dit Land ook Pays-Bas. Ligging en Grootheid, De Nederlanden liggen tusfchen de 19 en 25 Graaden lengte, en tuslchen de 49 en 54 Graaden Noorderbreedte, en dus genoegzaam in het gematigdlte Gewest van de Noorder gematigde Lnchtflrcek. Hunne grootfte Lengte, zijnde van 't Zuidwesten naar't Noordwesten, bedraagt naauwlijks 90 uuren gaaas. De Breedte van 't Westen naar 't Oosten, aan den kant vp Vrank¬ rijk, is omtrend 60, doch meef naar het Noorden, 20 of 30 uuren gaans. Zo dat dezelve geene groote uitgebreidheid bezitten. Grenfeu. Ten Oosten worden de Nederlanden door Duitschland omringt, grenfende dezelve aldaar aan OojrVriéslahd, Munjter, Rentheim, Kleef, Meurs, Guiik , Keulen ; Trier en Luik. Ten Zuiden grenfen de Franfche Provintien', Picardie, Champagne en Lotteringen aan dezelve, als mede een gedeelte van Brabant. En ten xVoorden en Westen worden zij van de Noordzee befpoelt. Landsgeftellenis. De Gefteldhcid van den Grond is in de bijzondere Provintien zeer verfchillende. ïn het gemeen is het Land vruchtbaar genoeg, doch heeft te veel bewooners en vaste Steden, om dezelve alle to kunnen voeden. De Lucht is'er zeer veranderlijk, fchoon niet oneczond, dan op zomraige laage en Pffoerasfige plaatfen, als ook aan de Zeekusten , waar men van Scheurbuik, Jut, Koortien en Verkoudheden niet zelden aan;gevallen wordt. Rivieren. Het is geen der geringe voorrechten , welke ons Vaderland van de Natuur beeft, dat hetzelve alöra van Rivieren doorfneden is: te meer, daar deszelfs Koophandel, doormiddel van deaangrenfende Noordzee, zeer voordeelig kan gedreven worden. De voornaamfte Rivieren in de Nederlanden , kunnen wij de volgende noemen. 1. De Rhijn (R/temts'), welke in Zwitfaland bij het Gebergte St. Crispalt ontfpringt. Van naar doorDuitschland ftroomt, enden Nederlandfchen bodem bij Schen* kmfchans ontmoet. Hier zich voorheen in twee takken deelende3 van wslke de Noordelijkfte den  * en HANDELS. ZAK- en REÏS-ATÊ*AS. 185 öen naam vsn Rhijn behield , en den Zuidelijklïen dien van Waal aannam; liep de eerfte voorby Arnhem, Wapeningen, Klunen, Wijk, Utrecht, door Woerden en Leiiden, tot dat bij aan het Dorp Katwijk in Zee viel. De tweede arm liep langs Nijmegen, latei, Rommel enz. naar de Noordzee. Van welke ftrekkÏDg zy&enlweehoornigen Rhijn geheeten wierdt. Doch tegenwoordig heeft deze Rivier vier bijzondere armen, nadien de Romeinfche Veldheer Druslïs , het Khijnwater door een Kanaal in den Tsjel heelt afgeleid . beginnende boven Arnhem, van waar zy tot Doesburg loopende nog heden de Diufmvaart genoemd wordt. Hier met den ouden Tsfel, uit Muujlerland komende, voomhetende langs Deventer en Campen tot m de Zuiderzee , maakt zij den derden arm uit. Terwijl de vierde arm, beginnende bij Wijk te Duurftège, e» van daarlangsKuilenburg , Vianen en Schoonhoven, tot aan het Dorp Krimpen vooruloopt, alwaar zij in de Maas valt, cn heden de Lek genoemd wordt. 2. De Maas (Mofaj begint op de Grenfen van Champagne en Lotteringen, ftfoomende van daar, langs de Provintie Luxemburg, door Vamen, Luikeriand_ cn Opper-Gelderland. Vereen igtzicli Vervolgens 2 maal met de*P!M , als eerst bfi de Schans St. Au«ir/«-,daar na bij Loevejlsin, waai pa zij beide den naam van Merwi aaqncemen , en zich door de tVetkèndamfcfte Killen, in der Riesbosch, tot tegen over Dordrecht wenden, en dan weder in twee armen gefplitst worden, welke langs Rotterdam loopende rtu eens de Maas, dan de Mem se'noemd worden, tot z'1 ovc Piaardingen zich weder vereent gei,, en zich in de Noordze «inlasten- ... . ï. De Scltelde iScaldis) out fpringendc bij Castelet in ft:» j«B'loopende door de Neder l»n«frflrB PipviijtieB, Hej.fgotme cn Vlaanderen tot GiVJf ; al\taar zy dc is//'ontvangt, en met dezelve, in verfcheidene bogten , langs bendérmonde en Antwerpen voordvloeit tot Zandvliet: haar daar in twee armen verd etende, waar van de eene de Oostcrfchel- ■ ^'•genoemd, langs Bergen op dert Zoom, in dc Zeeuwfchc Stroomen vloeit; en de ander onder den naam van de Westerfchelde, of de Hond, een brecden boezem maakt, die Zeeland van Vlaanderen afzondert: loopt zij cipdeftjk in de Noordzee. Verdeeling des Lands. Stilzwijgende hebben wij reeds eene verdeeling of üheiding gemaakt, tusfchen óe Ojslenrtjk. fche en;de Vereemgde Nederlanden • welke voorheen als 17 Provintieh aan elkander behoorden', doch tegenwoordig, in X OostenYiikjfe, en VII Vereemgde NpSsrlan-'lche onderfcheiden worden. & w:j hier l«tfte op zich zeiven zullen behouwen, als ook het Landfchajj Drente, dat onder de befcbeftmng. der Republiek ftaat, zullen wij den Uana der VII Provintien volgen* zodanig als ons Gemeenebesc verdeeld is: namelijk m Gel-deiland, een Hertogdom; lloUandi. een Graaffchap; Zeeland, een r aaftchap ; Utrecht, eene HeerSi Friesland, eene Heerkne d ; Ovcrijsfel, eene Heer. li khetd, en Groningen, eene Heerlijkheid. Van de Provintie Gelderland. Deze Provintie ontleent haaren naam, naar derzelver ouda Hoofdftad Gelre , welke m Opper-. ■ Gelderland ligt, en met by dj* ' Neder-Gelderland , noch heit daar ■ bii behoorende Graafichap Zat: tLn gerekend kan worden. Het prenst ten Westen aan Utrecht ■ en Holland; ten Kooiden gedecl. telijk aan de Zuiderzee en gé- decitelijk aan Ortrijsfel; ten Zul* 1 den aan de Maas efl Brtf/anu, eu  f35 NIEUWE NATUUR-, GESCHIED. Ir-n Oosten aan het Bisdom ttfan,f::r en 't lerto-rdom Kleef. Zij is, naast Holland, de grootfte Piovintie. houdende haare lengte 4(totrer,d 22, en haare breedte flrhticn.l 13 uuren gaans. Zijnde teve. s de gezoridfte van alle jde 7 Provintien. Behaiveu de reeds gemelde Jloof.lrivieren , de Rh'jn, en zijjie drie armen , de IVaal, de 2ïfel en de Lek, ais ook ie Maas die langs haare Zuidelijke gren len vloeit : he 'ft men 'er nog eenige kleine Rivieren ; als : 1. De Lfneen, Ibooraende tusfchen den"Rhijn cn de /Vaal; en vallende bij Gorinchem in de jHèrv'c, 2. De Oude Tsfe!, die bij Dosstrnrg zijne uitwatering beeft, en 3. De Berkel of Borkel. looiende bij Zutphen in den Tsfcl. Verdeeling van Gelderland. Qe tegenwoordige verdeeling dier Provintie is in 3 bijzondere Kwartieren, welke dus.in rang Volgen: • 1. Het Kwttrlier vm Nymegen, 2. Het Kwartier Vilt Arnhem. 3. Het Kwartier \nn Zutphen, Van het Kwartier van Nymegen. Dit is bet Zuidclükftegedeelte van Gelderland, liggende tusfchen den Rh ju, Maas en IVaal in; grenzende ten Uosten aan Kleef, en Eeu Westen aan Holland. Het is het kleinite doch aevens het voornaamfte der dtie Kwartieren , brengende Ook het lneeSte op in de Provintiale Lasten. Het wordt verdeeld 1- In drie Stemhebbende Steden , namelijk i. Nymegen gewoonlijk Nimwegen genoemd; een oude Stad en Grensvesting aan de zijde van Duitschland Zij heeft 9 Roorlcn, van welke 'er dén is loegemesfell, naiÜelijk, de Ziekepovrt. Am de Landzijde heeft tnen O de iltri^e, :j teMJt. , en 3) de Hefelpoort: 01 wijl men aan de zijde van het Water , 1) de Haven, 2) de Jacobsi 3) de Kraan, 4) de Veer, en 5) de Hoenderpoort aantreft. Zij heefteen zeer ouden Muur, Van hooge en "dikke Roudeelen voorzien £ wordende gedekt door 7 groote Bolwerken:, en 2 Hoornwerken i als mede van verfcheidene Bui. tenwerk?n, door den Generaal Koehoorn, zeer v.rbeterd etl vermeerderd. Het merkwaardigst Gebouw is het IVealhof, of zogenaamde Valkhof, zijnde een overblijffel van de tijden van Karel den Grooten, welke de Stad voor een vrije Rijkflad verklaard heeft. Hier op volgt een fraaij Stadhuis; twee Gereformeerde Kerken, namelijk, de St. S'.ephanus cn de Broerkerk. Behalven de IValfch; Gemeente, die 'er ook een Kerk beeft, heb* ben 'er de Luterfehen, Doopsgezinden en Roomfche» ook hunne Kerken, en publieke Vcrgederplaatfen. Het Belviderc le¬ vért een fchoon cn vermaakelijk uitzicht uit de Stad op: terwijl een zogenaamde tjierbrug, een gemakkelijke en fpuedige over» togt over de Rivier ie Waai vcffchaft. —- De Stad is eigenlijk op eeu Berg gebouwd, "die ia yerfcheidene Heuvelen verdeeld is, zo dat men 'er overal iu klimmen cn dalen moet. 'Er zijn verfcheidene oude Gedenk(lul.ken, Penningen, Potten, Lamfeu, Lijkbusfchen enz. van tijd tot tijd opgegraaveu , welke genoegzaame blijken van de oudheid dezer Stad opleveren. —De Koophandel gêfchiedt meest langs den Boyenrhijn, en op Kleef, hebbende de Stad een geede Haven , en zijnde beroemd door haar 'Vit Bier, gemeenlijk Mol genoemd. ILt Regèefing Reglement detzerSiad , i< AQ. 1747 , met overeg van Piins Willem den IVde ii gevoerd. Volgens het zelve icftaat de Regeering uit XX Raaien, die tien t'.'d van 3 jaaren  en HANDELK. ZAK- en REIS-ATLAS. 187 cicncn, doch in het gde Taai door den Prins kunnen afgezet worden. Uit deze 20 Leden worden Jaarlijks 2 Burgemeesters cn 10 Schepenen verkozen, naar goedvinden van den Stadhouder. Ook wordt het Lighaani der XXII Geinecnslied&n, thans ook door gemclden Stadhottdcr,tclkcns aangevuld: dat niet fchijntte ftrookeu nrê't dc oude Privilegiën en Handvesten , door de Hertogen" van G-eldre , aan de Stad Weleer gefchouken. De Richter, en de zes Secreturisfen behouden hun Ambt zo lang zij leeven. Het getal der Inwooneren wordt op 12000 efcfehat, bij welke dc Bezetting niet in aanmerking komt. 'Er éijn 5 Gereformeerde Predikanten. 2. Thiel of Ticl, zijnde de fwede {temmende Stad van dit Kwartier, liggende méde aan de Wcal, ijl een aangenaam Gewest: zijnde tamelijk Neringrijk, hebbende eene goede Haven , welke door een Dijk gedekt is. ■ De Stad heeft vier Poorten, namelijk t) dc tVesiluiderfche — 2) de Buurenfehc — 3") de Zandwykfche Poort, aan de Landzijde; als mede een Waterpoort, die de Klevwesl'che geheeten wordt. 1 jj Hoofdkerk weleer aan St. Maarten toegewijd, is een ontzaglijk groot Gebouw , en toont de voorige grootheid der Stad genoegzaam aan. ' Men heeft 'cr ook nog een kleine Kerk, aan St. Cecilia toegewijd ; als mede een voor dc Rcinonftranten: wordende een vierde Kerk, aan St. 'jfgnieta .gewijd zijnde , tot een Latijnfche School gebruikt. De Regeering beitaat'er in IX Leden , twee Burgemecsteren en zeven Schepenen, die ook allo Raaden zijn. Zij dienen gemeenlijk één Jaar, wordende daudoor den Prins Erfftadhoudcr in hunnen dienst gehouden, of dooi licm van andere gevolgt. De Kiimineele Richter der Stad h gemeenlijk een Lid ttit de Gel dcri'cue Riddsrfcüao, cn bhlli dit Ambt altijd behouden: al* ook het Richter-ambt over Zandwijk een buurfchap en ilrcelt Lands, niet verre van daar gelegen. Men begroot bet getal iler Inwooneren'op 3000. 'Er zijn twee Stads Predikanten en ce-n Buiten-Predikant, die 'er de Gcrcfoimeerden bedienen. 3. Rommel, mede aan den oever van de IVaal gelegen, doch 3 uuren gaansch lager dan ThieU, Men ouderfcheid haar van het Vlek Bommel, op het Eiland Qvcrvlakkce';■ als ook van MaasBommel , een Dorp tusfchen Maait_ en Wa^r'gelegen , door 'er déS naam van Zalt bij te voegen. Welke naam haaren oorlprong s. fa het daar voorheen gemaakte Zout vindt: zo dat men haar* Zalt-Bommel noemt. Deze Stad is wel. zo groot als. Thiel, doch niet 'zo Volkrijk.' Zij heeft de gedaante van een langwerpig rond , en'is-van vij£ Poorten voorzien , als twee aatt dc Rivier, welke men O de tfai:r—-*2)\le Steigerpoort noemt j en drie san de Landzijde, na? melijk, 1) de Oenzelfche — 2 ff tle Bosch — en 4) de Gamerfchb Poert. i De Groote Kerk , welke A°.. 1304 aan St. Maartep»toc»e'.vijdt, en aan de BisfcbopJijkt: Kerk van Utrecht ondcvge- . fchikt was ; is door haare fraaijr» bouworde', en buiten gemeen Ven-, ftet"-Hcht aanmerkelijk: ftaa'rtde* in het Zuidoosten der Stad.——» De Kleine Kerk behoorde voorbeen aan het Gasthuis, en is met een Klokkcr.fpc) voorzien doch diend enkel tot h^t houden' der Catechefatien. Do-.Gcreformeerden hebben 'er 2 Prcdikan-* ten, en dc KoomsehgcZjiidci» hebben 'er een. Kerkhuis. Het Stadhuis dat ter zijde Va* de Markt ftaat. en onder het welk dc Hoofdwacht is, heeft omtrend 30,000 Guldens gekost „, zijnde 26 Nou. 1763 voltooid geworden. Dc Rr-geering bellaat, zedert 1747-', uïliRur- ' gemteslers, « Süvef-Jicit, 2 RaaA a 2 Wh*,  383 NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- tien, cn 2 Secrelarisfen: wordende voor Schepenen alle zaaken gevonnist, welke in den Tltjelcr eu Bommeler Waard voorvallen ; Vffgcns den eisen, van den Ambtman , daar toe gefield, ■ Het getal der Inwooneren wordt op S/oo gerekend. II. In VI Ambtmansciiappen , welke ieder een Rechtbank op Sticli zeiven hebben : welke uit een Ambtman , en Ambtjonkers' beftaan , dar alle Edellieden zijn , die tot de Ridderfchap van zulk een Ambt befchreven worden* Deze Afnbifiliappen zift de volgende t 1. Het R!jk Nijmegen, liggende tusfchen de iVaal en de Maas ; Jjcbbende een Zandigcn grond. 2. Ifct Ambt Maas Waal, liggende meer Westwaatds, tusfchen beide Rivieren. He Ovcrbetmve, zijnde een gedeelte van her oudtijds bekende Balavorum Infulte, of Eiland der Batavieren.- alwaar de ovtrMjffels van de eertijds vermaarde Schenkenfehans, eene aanmerkelijke Vesting, gevonden worden, 4- De Nederbetuwe, liggende meer ten Westen. 5. De Ttelerwaard en BommeJerwaard, liggende «aast b.j de Steden, naar welke zij genoemd lydrden. 6. Beest, zijnde zeer klein, «n aan de hingen gelegen. III. In Twee Graafschappen, welke voorheen 'aan de Hc-rio- ■ gen van Gelderland leenpligrig zijn geweest, en aan hetRwarzier van Nijmegen gren/en, liggende tusfchen dit en PÈllandmgefloten. 1. Het Graaffchap Buuren , be. boprende aan den Prins van Oranjes t door het Huwelijk van Willem den I, niet Anna, nagelaten*: Dochter van Graaf JJaxixiaan van Egmond: A°. 1551 gtojtrokken. Het aaninerkc- Tjkfte in dit Graafichap is: r. Buuien,, een klein Steedjen, ,Wt twee korte ea elkander dpor. kruisfende Straaten. Hebbende een groot Gebouw, voor.de Weezen en arme Kinderen, Van deze Stad als ook van Leerdam en Tsfeljlcin. Buiten de Stad beeft het eeu fchoon Kasteel dat voorheen, als met een dubble Gragt en aarden Wal omringt zijnde, het aanzien van een Vesting bad: en iu laater tijd in beter orde is opgetrokken. 2. De Dorpen , Erichem, Brturmalzem, Tricht, rfsch, Zoelmoml. en Beuzichem behooren ook aan dit Graaffchap. 2. Het Graaffchap Kuilenburg* liggende naast dat van Buuren. Het behoorde voorheen aan de Staaten van het Kwartier van Nymegen, welke het A". 174II, aan Prins Willem den IVde gefchonken hebben, welke 'er 26. O&oben wierdt ingehuldigd. Het bevat 1. Kuilenburg, de Hoofdfbd, \jap dit Graaffchap, beflaande eigenlijk in drie bijzondere Stccd» jens, namelijk, dc Binncnjlad, dc Nicuw/iad cn tle Havendijk^ welke ieder wet zijn bijzouderen Gragt en Muur mSiunnX zijn, doch echter door Bruggenvereenigd worden. De Stad heeft de gedaante van een langwerpig vierkant, en is vootzicn vsn vier Poorten , als de Zandpoort welke aan de Landzijde uitziet; de Lckpcort, de Slotpoort en de Gofberdingt Poort. 'Het stadhuis is een oud cn fraaij Gebouw aan de Mark: fiaande. zijnde 1553 geftient. De HoofdU-rk is aan St. Barbara gewijd i- en in de St. jfans Kerk wordt geen Godsdienst verricht,; zijnde 'er veele Lutherfchen , welke ook een openbaar Klokkengelui, voor het aangaan varrhunnen Godsdienst, in. deze Stad. mogen doen booten. De Roomschgezindcn hebben, 'er even als de Jcnfcnistea :en Kerk. lin de Geiefoi tueerjen wortlen door 2 Predikanten nediend. Men fchat het getal Ier Inwooneren op meer dan ;oob. —- De Regeeriug bellaar  en HA ND ELK. ZAK- en REIS-ATLAS. 18$ wit een Drosfaart, Hoofdfchout, twee Burgemetsters, zes Schepenen , één Secretaris cn dc Stads 'Sijndikus. De Burgemeesters en Schepenen kunnen Jaarlijks veranderd worden. 2. Er er dingen, en Ztjdervejd-, zijn twee Dorpen, die nog tot dit Graaffchap behooren. 31. Van het Kwartier van Arnhem. Dit Kwartier wordt gemeenlijk tic Veluwe genoemd . zijnde deszelfs grond meer Zandachtig en m t Heiden en Bosfchen bezaait, vooral in het midden van het jKwanier van Nijmegen. Langs de Rivieren is het echter zeer vruchtbaar; en wordt onderfcheiden: i. In vijf Stemhebbende Steden , als : 1. Arnhem,- een fraaijc Stad, aan den regtcr Oever van den Rhijn gelegen. Zij heeft een bijna ronde gedaante, en is aan de Landzijde met een aarden Wal van 8 Bolwerken , welke met bekwaame Buitenwerken voorzien zijn , omringt. Aan de Zuidzijde, alwaar zij van den Rhijn befpoeld wordt, is nog een oude Muur met zijne Rondeelen en Toorens ftaande gebleven. Zij beeft vier Pooiten, welke de Rhijn, de St. Jans, de Vclper, en 'de Sabel-Poort genoemd worden. Nabij de laatstgcmelde Poort ftaat het Prinfenhof, zijnde een oud Slot, in het welke de Ilertigeu van Gelderland, voorbeen hunne Hofhouding hielden. ■Niet verre van de groote Markt, beeft men het Hof Provinciaal dat men het Hof van Gelderland noemt. En niet. verre van daar is het Stadhu's. De Gereformeerden welke door 5 Predikanten bediend wordon , gebruiken 3 Kerken te Arnhem, als de Groote Kerk, toegewijd aan St. Maarten , doch naderhand na ir St. Eufibius de Si. Sebiskerk geheeten. De Kerk van St. Jan , ljaandë 'op St.' Jans Markt, en niet verre van de Janspoorl: cn behoord nog heden aan de Ridders van Maltha, Ook heeft men 'er nog een Broercnherk , zijnde een Klooster Kerk der Minnebroeders geweesr. De Walfche Gemeen ie boud haaren Godsdienst in de Gasthuis Kerk. De Lmherfthen\ hebben 'er eene fraaijp Kerk bij de Koorenmark, t ; en de Roomschgezindcn gebruiken 'er twee kerkhuizen. Dc St. IValburgs Kerk, aan het Oostende der Stad, als ook de St. Pietcrs, en dc St. Nicolaas Kerk, worden tegenwoordig tot Stads gebruik gebezigr. Het Provinliaale Tuchthuis en Verbeterhuis behooren mede tot de merkwaardige Gebouwen dezer Stad: waar bij men dan , voor Nieuwsgierigen , kan tellen . bet Huis weleer door Maarten van Rossom bewoond, traande digc bij de Groote Kerk; van welk Huis de Voorgevel met Velddtiivels en andere Gedrochten, uitgehouwen is. De Regcering tc Arnhem beflaat uit 12 Lctieii, namelijk 2 Rurgcmeestcren en io Schepenen of Raaden, hebbende een Richter aan het hoofd. Zij woidc om de 3 jaaren, naar het goeddunken vim den Stadhouder veranderd. De Stad behoorde voorheen tot het Hanzée-vcrbond. 2. Harderwijk aan de Zuider Zee, 8 uuren gaans Noord ten Westen van Arnhem gelegeu. Zij is 'tamelijk groot en Volkrijk, hebbende nog een ouden Muur, en aan de Landzijde een aaiden Wal met g Boiweikcn, die zeer vervallen zijn. 'Er is een groote cn oude Kerk , zijnde aan dc L. Vrouw toegewijd, fti'ckkende deszelfs fpitfeloozo Tooren nog tot een Baak op de Zuider Zee. Aan den Zeekantzijn twee Poorten, en aan de: Landzijde 3, welke de Groote — dc Lutlrke of K'eine — er. de SmeCpooi t getvemS worden. Do Academie is A". 1^48 vpgerieht, doch door deu Koning Willem Aa 3 de  ïpo NIEUWE NATUUR- GESCHIED. .van liet lusthuis iu bet zelvo de lilde A°. 1692, voor haaren val behoed , en opgebeurd. Het Recht der Gcldcrfche Munt, voorheen Arnhem toebehooren'  sn HAÜDELK. ZAK- en REIS-ATLAS. i0i «degen .• z'jnde voorheen door Se Geldërfche. Graven reeds aangelegt, doch dat door Willem cleïllele geko'gt cn met een heerlijk Gebouw voorzien zijnde , thans een der aanmerkelijkfte Lustplaatfen in de Nederlanden uitmaak':. III. Eenige bijzondere Heerlijkheden, zijnde Doorn-waard, Roozendaal, Scherp cuzecl en Hoevelaken. III. Van het Kwartier yan Zutphcn. Het derde Kwartier van Gelderland, wordt 'net Graaffchap Zutphen genoemd , z;jnde dooide Rivier den Tsfct van de Veluwe afiefcbeiden. Het werdt In het einde der Xlde Eeuw aan Gelderland gehegt; door bet Huwelijk van Graaf Otto den Iften van Nas f au, eerfte Graaf van 'Geldeiland, met SorniA, eenige Dogter van Graaf Geerlach Van Zutphcn. Men verdeelt dit Kwartier. I. In vijf Stemhebbende Steden, als: i. Zutphen, aan den Oever van den Tsfel, over welke zij een Schipbrug heeft. De Rivier de Berkel deelt de Stad in twee deelen , welke de Oude en Nieuwe Stad genoemd worden. Zij beeft aanmerkelijke Vestingen , en verfcheideue Buitenwerken ;k en is een redelijk groote,fraaije, luchtige en aanzienlijke Stad, met veele Inwooners, hebbende voorheen ook onder de llanlïeSteJen behoord: tot welke haare uitgebreide Koophandel haatbet recht gaf: zeggende men gemeenlijk: Nijmegen deoudfie, Roermond de grootjle , Arnhem de lucht is fie, mttar Zutphen de rijkjle. 'Er zijn twee Gereformeerde Kerken, en drie Predikanten, zijnJe de eerlte of Hoofdkerk aan St. Walburg, de rntedeaan St. Nicolaas toegewijd. De Walfti.he Gemeente koude haare Godsdienst-Oefening in de Minderbroeders Kerk. De Lulher-. fchen, Menonicten en Roomschgezinden hebben 'er ook hunne Vcraaderplaatfen. Het getal der Huifen wordt op 1260 begroot. De Stad heeft vijf Poorten, wordende de Marsch — Visch — Nieuweflads — Hospitaal en Laarpoorten genoemd. 'Er is een Kamer voor de Gedeputeerden van het Kwartier, ftaande naast het Stadhuis. Een Latijnfche Sehoole, een Bibliotheek in ete groote Kerk, en verfcheideue aanzienlijke Gebouwen. Behalven de gewoon» Regecriugi is 'er een Kollegie van 32 Gemcensliedeh. 2. Doesburgen den rechter oever van den -Tsfel, 3 uuren gaan-s van Zutphen gelegen, cn omtrend even zo ver van Arnhem, bevat omtrend 540 Huifen ; en heeft vier Poorten, welke dc Veer — Kteij •— Ooi-r* cn de Rammei Poort genoemd worden. Men rekent haar nog onder de Grensvestingen van Gelderland , eu een oude Stad door DRususaangelegt. Men gebruikt 'er de St. Maartens Kerk , welke zeer groot, en van een hooguit Tooren voorzien is, tot de Hervormde Godsdienst - Oefening , welke 'er door twee Predikanten; wordt waargenoomen. 'Er is nog een Gasthuis Kerken Roomfche Kerk , van welke in de eerfte niet meer gepredikt wordt. 3. Deutichem, drie uuren gaans van Doesburg, aan den ouden Tsfel gelegen. Het is een kléin plaatsjen, hebbende niet meer dan 300 Huifen, wier Bewooners meest van den Landbouw , de Veeweiding en de Tabaksplanting bellaan. Behalven de Gereformeerden hebben 'er de LuthcrftTn ook een Kerk, welke gedeeltelijk door de Gemeente van Amjieldam wordt onderhou» den. 4. Lochem, twee groote uuren gaans van Zutphen, aan de. Rivier de Ba-kei g.legen. H« is nk c  ï.92- NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- piet groot, en wierdt A°. iöos, door een brand bijna geheel vernielt. 'Er is één Gereformeerde Kerk en twee Predikanten. Andere Gezindheden bcbb'en 'er geen Kerk, en zijn ook weinig in getal. Ten Oosten buiten de Stad beeft men den Lochemerberg, in welke eenig Zilvererts groeit; ook zijn 'er voorheen eenige grove Diamanten gevonden. 5. Giol, voorheen Groenloi, omtrend 5 uuren gaans van-£echtm, en mede aan een Tukjen van den Berkel gelegen, dat de Süitk genoemd wordt. Het was voorheen een welvetfterkt Stadiën , en Iccdt zeer veel in de Spaanfche Oorlogen; doch A". 1674 deedt Badend van Galen , Bislcbop van Manjhr, welke, met Lodewijk de XIVde, een verbond tegens Nederland gemaakt had, de Vestingwerken ■van Grol fpringen, waar door het eene onweerbaars Plaats geworden is. II. In vier Groote Ambten, 1. Het Landdrostambt van Zutphen. 2. Het Schout'ambtvan Zutnhen. 3. Het Rechterambt van Doesburg. -" 4. Het Schoutëmbt van Lochent. IU. In zes Bijzondere Heer- rijkheden, namelijk 1) liorkelo, 2} Lichtenvoorde, 3)Breedevoort, 4) Wisch, 5) 's Heerenberg, en 6) Anholt: welke laatile aan de idunfterfche en Kleeffche Grenzen liggende,den Rijksvorst van Salm toebehoord. Van de Provintie Holland. Deze provintie is de tweede ir Rang, doch ' zou , indien men haare. meerdere uitgeflrektheid, Volkrijkheid en Magt wilde in aanmerking neemen, de eerfte moeten zijn. De Buitenlandtis noemen alle de Provintien naai deze Provintie; en derzelver Inyi'oonersn zijn ook ouder dei naam van Hollanders het meeste bekend. De vVaarfchijnliikfte afleiding van dit woord Holland, vi'id^ men in de betekenis vaneeni?«g of uitgehold Land; moetende het zelveook meest door Dammen en Sluizen behouden worden. Deze laagheid van grond veröorzaakt ook eene koude en vogtigê Luchtsgeftcldheii, die men echter door de gewoonte, eenigzins weet te boven te komen. _ De Grenzen dezer Provintie zijn ren Z. VV. Zeeland, ten '/.. de Rivieren de Maas en de Merwe; ten O. Gelderland, Utrec/it en de Zuiderzee; ten VV. de Noordzee, en ten N. de Zuiderzee. Zij is behalven baard Eilanden, ruim 25 uuren gaans in lengte; cn haaie grootlré breedte van het Westen naar her Oosten, . bedraagt 17, en wat verder 12 uuren ;gaahsch ; wor^ dende dezelve ten Noorden verminderd. Verdeeling van Holland. De Rivier het I.f, deelt deze Provintie in twee zo;,enaamdü Kwartieren. Wordem'e hetgeen ten Zuiden ligt, Zuid.Holland, en het ander ten Noorden liggende Noord-Hollend geuoem.l ; welke laatfte naam men ook wel voor die van West-Vriesland verwisfelt. Rivieren. Wanneer men de groote Rivieren, welke door al deProvintien vloeijtrn, van de kleinere afzonderd, dan zijn de laatile 1. De Vecht, komende van Utrecht, en vlietende bij Muiden in de Zuiderzee. 2. De Amftel, loozende zich bij Av,fteldam in het IJ. 3. De Zaan, vallende bij Zaanredam in het lj. 4. Het Sparen, loopende uit de Haarlemmermerr, door Haarlem, bij SpuTendam iu bet IJ. 5- De  en HANDELK. ZAK- en REIS-ATLAS. 193 5. De Sclrie vloeijende door Delft haar Schiedam, toe in deMaas. 6. De Rotte bij Rotte-rdam. 7. De Gomve, uit den ouden Rhijn komende, en zich btj Gouda, met den Tsfel vereenigende. 8. De Holland fche Tsfel, fpruitende uit de Rhijnfche Vaart, tusfchen Vreeswijk en Utrecht; loopende langs Tsfeljlein, Montfoort, Oudewater en Gouda , tot zij over Tsfelmonde in de Maas of Merwe vak. 9. De Vlist, tusfihen Schoonhoven en Haaflrecht. 10. De Linge, ftrooinendc bij Gereom in de Merwe, Van Zuid-IIollasjd. Het gedeelte dezer Provintie ten Zuiden het IJ liggende, wordt op de volgende wijze verdeelt. • I. In Elf Stemhebbende Steden, welke,volgens hunne (lemmingen in de Vergaderingen van de Staaten van Holland, dus in rang volgen : 1. DordrecJit, of Dord, een der oudfte Nederlandlche Steden : wier naam men van Drecht ©f Trccht, van het Latijnfcbe Trajeclum Ceene plaats van Overvaart of Veer) wil doen afdammen. Zij was voorheen een Landftad , doch wierd op St.Elifabethsnacht A"'. 1421 , door een doorbraak en overltrooming van den Dordfchen of Hollandfchén Waard, met een klem Eiland, van de veele verdronkene Dor: pmi afgefcheiden : waar door zij in tijd van Oorlog niet wel te genaaken is; ook bleef zij in den 80 jaarigen Oorlog mït jjpinjen onverwnnnen , waar rloor men haar altijd de Dordfe/ie Maagd pleeg te noemen. Men 'telt haare grootheid op 3960 Huizen. Deze Stad door de Merwede wet cca kronkel bel'pocld wor¬ dende, is alleen aan de Landzijde met een Muur en Gragt voor: zien. Aan deze zijde heeft zij vijf Poorten , van welke de beide uiterfte, de groote en kleine Sluispoorten, en de andere tusfchen inliggeude , de Spuij — de Friijihe en de St. Joris Poorten geheeten worden. A111 den Waterkant zijn 'er nog 7 Poorten, alwaar dc Straaten eindigen • Vervolgens de Oudt Haven, eertijds de eenige Haven der Stad, als mede, de IVollsweverS en ele Nieuwe Haven, het St. Maartensgat, en de Kalkhavcn. De Stad is omzoom I van Lustplaat/en, Bleekerijen en aangenaame VVandelwegeu. De Hervormde Gemeente, welke door 8 Leeraars gefticht en op 8000 Ledemaaten gerekene wordt, heeft 'er drie Kerken, als O de groote Kerk, zijnde aan de Maagd Maria toegewijd; hebbende eeu fraai Orgel en een Marmeren Prec-kltoel. 2) De Augustijner Kerk, voorheen behoord hebbende aan de Monniken 111 het -Klooster van Au. gustinus ; en 3) de Nieuwe Kerk weleer aan st. Nicolaas toegewijd. De Walfché Gemeente heeft 'er twee Predikanten , ook behben 'er de linteifclien, de Luterjchcn, cn Doopsgezinden hunne Kerken; waar bij dan nog 3 Roomj'che Kerken , en eene Joodfche .njnagoge gevoegr kunnen worden. Onder dc Stadsgcbouwen is het Raadhuis, een oud gefticht, v;.ii eene zeldzaame order, en overal met uitfpnngende Toorentjens voorzien. Mer. heeft 'er een Latijn fche School, eenige Gast, Oude Mannen en Vrouwen Huizen : IVeeshuizen , twee Stads IVagea. Een Kruidlooren en-Lands Magazijn: de zogenaamde Klo. yeniers Doelen, in welke A". 15-8, 1618 en 1619 deNatiotalè Sijnoden gehouden zijn ; een groote Beurs en Koornbeurs, als mede een ruim cn aauzienbjk Munthuis; welk recht deze Stad. a b ***  104 NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- zcdert den Jaare 141S behouden heeft. De Koophandel van Dordrecht is aanzieniijk, wordende langs de Rivieren, de Rhijn, deMaas, de groote Markt, recht over ! het Stadhuis Itnst, en aan St. C b 1 l> ■  195 NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- Ursula, de geleidfter van iiooo Maagden, is toegewijd, bevat tic prachtige Tombe, A3. 1609 op 's Lands kosten, boven de Grafkelder van Prins Willem, den Iften opgericht, als méde die van Hugo de Groot. Behalven deze is 'er nog een Casthuis Kerk, welk haar eigen Predikant heeft, die echter geen J.id van de Kerkenraad noch Klasfis is. . De Walfcbe Ge- meente, hebbende twee Predikanten , als ook de Lutherfchen en Remonftranten, hebben hier ook hunne Kerken: en de Roomscbgezinden, onder welke de Jansenisten de voornaamfte zi:n, hunne Kerkhuizen. Onder de Delftfclie Gebouwen munten vooral uit, de Ammunitie Magazijnen - van Holland, van welke bet grootfte aau de Rotterdamfche Pnort ftaat; cn het kieinfle digte bij den Wal, tegen over de Paardenmarkt. Dê twee Gcneraliteits Magazijnen in dé Stad, als ook twee buiten de-zelve, aan aeSchie opgericht, zijn mede aanmerkingwaardig. Het Raadhuis, aan de Markt ftaande, is een oud Gebouw. Het Prinfetihof, regt over de Oude Kerk, aan bet Oude Delf' gelegen , was voorheen een Vrouwenklooster, en werdt alleen door Willem den iften bewoond; welke 'er op den ïoden •vjin Zomermaand 1585 door BalthaïaR Gerards •doorfchoten werdt, wiens Kogels men jiog in den Muur vertoont. Het Ódstindisch Compagniehuis, de Stads Doelen, de Waag, de La. tijnfche School, de Wees en Gast. 'huifen, als mede het Gemeenlandshuis van Delfland, vertoonen den ouden blo> i ifer Stad ^relke voorheen voornaaniclrjk jii Lakcnwcycn, Bier', rouwen, en Plattiel - Bakken beftond, waar vim bet laatfte nog maar eenige jrooMieid veirooiid. De' Regcenng van Delft beftaat uit XI Remden, welke aile Leden van de Vrocdfchap z.jn, en voor al hun leven aanblijven-Uit deze worden, een lioofdjchout voor 3 Jaaren, twee Eurgemeesteren, van welke alle Jaar één afgaat, en aankomt , en zeven Schepenen, die jaarlijkse!} verwisfelen, naar een toegezonden Dubbeltal, door den Stadhouder verkoozen: hij welke men dan één Penfionaris en één Secretaris als Ministers voegt. Het getal der Huizen wordt (behalven de Voorlieden) op 4236, eb dat der Inwooneren op ruim 22000 gefchat. 4. Leyden, de vierde Stemhebbende Stad in Zuid.Holland ; is een der oudfte Steden in geheel Nederland; wordende reeds door de Romeinen, ten tijde van Chrktj geboorte bezogt a en ter onderfchcidinge van Lion in Vrankrijk, Lugdunum Batavorum of Leyden in Batayien geheeten. Zij ligt zeer vermaaklijk aan den Rhijn, welke zicli even buiten de Stad in twee takken verdeelt, en in de Stad, omtrend het oudfte gefticht, namelijk de Burgt, weder te za-, men komt, befpoelcnde de veele Gragicn met baar Water ; welke bij dc 6 maalige vergrooting der ; tad ook 'telkens zijn vermenigvuldigd geworden. Waar door deze Stad ook langen tijd de grootfte Stad van geheel Nederland geweest is, wordende tegenwoordig ook nog maaralleen van rlmjlerdam overtroffen. De Stad, welke op zommige plaatfen met veertien aardfcri Bolwerken gefterkt is, welke vooral aan oe Oostzijde geplaatst zijn, heeft agt poorten, als de Ihgevjoerfchc en Zylpoor. ten ten Oosten; het Heeren. poortjen, en de Maare en Ryns. burger Poorten, ten Noorden; de Morsch en Witte Poorten, teu Westen ; en de Koepoort alleen ten Zuiden; tusfchen alle welke Pootten zeer aangenaame Cingels worden gevonden, behalven tusfchen de Morsch en Witte Poorten, alwaar de /JA>s oi*ier d^o.  en HANDELK. ZAK- en RÉIS-ATLAS. 157 den naam van Galgewaterwegens het'aangrenzend Gerecht, haaren l°op naar Valkenburg en Kalwyk voordzet. Ruime cn lange Sraaten, onr der anderen de Bree- en Haarlemmer ftraaten, Hogewoerd enz., zijn eeri voornaam verfierfel dezcr plaatfe. De Hervormde Gemeente heeft 'er 5 Kerken, in welke de Predikatiën door 12 predikanten, waar onder twee Iloogleeraars zijn , verricht worden. Deze Kerken zijn 1) De Pieterskerk zijnde een groot eu luchtig Kruisgebouw , aan den Apostel Petrus ttjrgcwijd; bevattende een aantal van Vv'apenfchilden , benevens de Graftomben van de Hoogleeraaren KerkIioven , en H. Boerhaven. 2) De Uooglandfche of St. Pancras Kerk, aan deezen laatften toegewijd , zou in grootte en fraaiheid de Pieterskerk overtroffen hebben, indien men haar voltooid had, volgens het Plan. 3) De Nieuwe of Mare Kerk, zijnde Aq. 1638 Koepelsgcwijze, aan de Mare opgericht. 4) De Gasthuiskerk , ftaande op de 'Brêftraat, niet verre van het Stadhuis, en 5) De Lootskcrk, zijnde enkel een houten Loos, nabij bet zogenaamde Kerkplein, alwaar men A". 1663 de grondftagen tot een nieuwe en groote Kerk gelegt heeft: welk Plan echter niet vo'tooid is geworden. De YValfche Gemeente, welke 3 Predikanten heeft, gebruikt de Vrouwe Kerk, welke aan Maria is toegewijd; ook is 'er eene Engeffche Proïiyteriaanfc/ie Kerk, en Predikant: en" de Lutherfen, Doopsgezinden en Remon/lranten hebben elk twee Predikanten en één Kerk; zijnde aan de Roonucligezinden zes Kerkhuizen vergund, als mede Cén aande^a»fenisten. Ook bebben 'er tle Hoogduitiche Jooden , eene Sijtiagoge. ' Van dc Burgt of het Slot der Burggraven le 1 Leyden, w de hooge ronde Heuvel nog overgebleven , als mede de Muur, welke eenige oude kenmeikeit draagt, doch telkens ook wcfr bcrfteld en vernieuwd is. Het Stadhuis is een aanzienlijk Gebouw , ftaande op de Breedeftraat, zijnde A°. 1597 geheel "vernieuwd, cn van vooren uit Benthemer Steenen opgetrokken. Agter het Stadhuis, ver. ficrt een' fraai Fontein, _ dat des Zomers alle morgen fpringt, de daar zijnde Vischmarkt-, welke het helder Rhijnwater verfchaft. De Vleeschal is onder het Stadhuis, ook heeft men nog een kleine Vleeschal aan de Haven. De Hooge Schoole, welke ah eene bclooning van de dooigeftaane en ftrenge belegering der Spanjaarden, iii den taaie 1574, aan de Stad gefchbnkëri is, vergadert 111 het oude Witte Vrouwen Klooster, bij het Rapenburg, en is her beroemdlte uit de Nederlanden, hebbende een fchoon Oblervatorium. A-ter dezelve heeft men een uitmuntende Hortus Medicus, vooral gefticht naar het fielfel van den Leydfchen Hooglecraar van Roijen. Niet verre daar van daen, heeft men de grootfte BMotheek der Nederlanden, muntende vooral uit in Oosterfche Handl'chriften: en eeu fraaije Speer, welke zicb door een Uurwerk beweegt, als mede nog eene bijzondere Bibliolheeic of nalatenfchap van Tuijssen , die mede aan de Hooge School behoord. Bij de eerstgemelde Bibliotheek, welke in het Falide Bageinhof, boven de Engeliche Kerk is, heeft men ook eene uitmuntende Anatomie of Snijkamer, alwaar men verfcheidene oudheden aantreft. Naast de Hortus Medicus heeft inen een fchoon-Kabinet voor de Natuurlijke Historie, als mede een voor de Oudheidkenners; welks beide een gewigtig aantal van Zeldzaamheden bevatten. —rOp het Raatihuis wordt de ar. 15 b i Jie  198 NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- fie druk der nieuwe overzettingc van den. Bijbel, met de eigenhandige verbeteringen der Vertaalden , bewaard, en Jaarlijksch, door eenige Gedeputeerdcnvan alle de Nederlandfche Sijnodcu, vergezeld van zommige afgevaardigden van II. H.iMogenden, bezichtigd: waar na zij op Stads kosten ,"treflijk ter Maaltijd onthaald worden. De voormaalige bloei der Fabrijken en Trafijken heeft in Leyden eenige merktekenen nagelaaten, beftaande voornaamenlijk in fchoone Laken, Fustiin , Saai- en Baaihallen, welke alle nog wel gebruikt worden; doch het verloop der Fabrijken al te duidelijk doen zien. Omtrend het beoefenen van Kuniten en Wetenfchappen heeft Leijden altoos voornaame Liefhebbers gehad. In den Jaare 3756 wierdt 'er de Maatfcliappij der Nederlandfche Letterkunde opgericht, en in 17615, bet Geiiootfchap Kunst wordt door elrleid verkreegen, welke door hunne uitgegeevenc Werken het Vaderland aan .zich verpligt hebben. JJlen heeft 'er twee Gasthui/In, een Wees- en Ouden Mannenhuis, als ook verfcheidene Geftichtcn van dien aart voor de bijzondere Gezintbe■den. De Regeering beftaat uit XL Xe den van de Vroedfchap , welke jren de Heeren Veertigen noemt: en welke hunne Medeleden verkiezen. Uit deze worden verkozen , een Schout voor 3 Jaaren, vier Burgemeester en en agt Schepenen voor elk Jaar, maakende dus die van de:n Gerechte uit; De verkiezing ftaat, uit oen dubbeltal, aan den Stadhouder. De Ministers zijn, een Penfionaris , een Secretaris, een Grifier, en eeu mede-Secretaris. Het getal der Huizen in Leyden wordt op 10891 ,,en dat der ingezetenen ,op omtrend 70000 begroot. De Vierfchaar en Jultine van Rhijnltmd wordt ook biet gefpannen. Ook ftaan de Hooge Heerlijkheden Oestgeest en Poelgeest , als ook de Amb. Heer!. Leydcrdorp, Soeterwoude, Leydfchendam en IVilsveen, cn eenige andere onder bet gezag der Stad. 5. Amfleldam, naar een Dam in de Rivier den Amflcl liggende, dus genoemd, doch gemeenlijk Amjlerdam , ■ van Amjlelredatn geheeten ; is de grootfte cn aanzicnbjkfte, praebtigfte en Rooprijkfte van alle de Nederlandfche Steden. Zij isdejongfte der Steden, doch zo raskinaanzien geftegen, dat zij bijna als een 'agtite wonder kan genoemd worden. De Stad heeft de gedaante van een halve Maan, of van een gefpannen boog, welke aan de Ykant open is. Zij heeft 8 Poorten, welke in deze orda volgen: 1) de Muider — 2) de Wezeper — 3) de Utrechtfche — 4) deWeteringfche — $)deLcydfche — 6j de Raam — ?) de Zaagmoolens — en 8) de Haarlemmer Poorten. Tusfchen deze heeft men 26 Bolwerken, alle met Windmoolens beplant; pok zijn de Gordijnen door ecu Steenen Muur bekleedt, welke, even als het opzwellend Water, in tijd vaa Oorlog, deze Stad onverwinbaar zouden maaken. Aan de Ykant heeft zij geene Bolwerken , maar is van de een tot de andere zijde, door twee reijen Paaien tegen vijandelijke Schepen beveiligt: wordende de. Openingen des nachts, door dikke boomen met ijzeren pinnen bezet, gefloten- De openbaare Gebouwen dezer Stad, zijn zo aanzienlijk, en in zulk eene meuigre, dat wij dezelve alleen maar kunnen noemen. Het Stadhuis is de Paerel van alle ftaadhuifen der Waereld, zo in grootte als im. pracht. De ontiersaidfche Kelders bevatten onnoemelijke fcharten, welke de Amfterdamfche Wtsjelkiak ia bewaaring 2e8Ee- Vi.3  en HANDELK. REIS- en ZAK-ATLAS. i& vsn worden. De twee Beurfen , de drie (Vagen, 't Admiraliteitshuis of Prinfenhof, de Oo*f- en Westindifthe Gompagniehuifen; de Scheepstimmerwerven, het /tó»ZMagazijn en Ws»/, het Kwctkfchoo! voor de Zeevaart ; de 0«A Minnen en Vrouwenhuifen, de fPcsshuifen, de Nieuwe , en Bolhuifin. Het G«.tf en Pesthuis, alle zijn zo aanmerkelijk als de Kerken , van welke de Hervormden 'er XI gebruiken, welken dus genoemd worden O de Oude ■—•2.) de Nieuwe — 3) de Gasthuis — 4) de Zwier — 5) de Ooi/er — 6) . de IVester — 7) de Noorder — 8) de ,fe/W — 9) de Ëilands Herken ~ 10) de Oudezijds — en 11) de Nieuwczijds Kapel; welke alle door 30 Predikanten bepredikt worden. —- D; Walfche Gemeente , welke 6 Predikanten onderhoudt, heeft de ■Oude en Nieuwe IVaa'te Kerk; de Engelfche Presbyteriaanen, bebbende twee Predikanten, boudeu hunne Predikatiën, in de gewezene Hagijnen Kerk: op iict Bagijnhof; de Bisfcboppaalen welke maar één Predikant hebben, vergaderen op het Staalhof. Be Lutherfchen, met 6 Predikanten, hebben twee fchoone Kerken ; ook wordt 'er vrijheid van Godsdienst vergund aan dé Remonfaant'en, de Doopsgezinden, welke drie Kerken hebben; ■de Collegianten, de Hernhutters, de Kwaakers, de Perftaanen, de Armeniërs en andere Oostcrfche Christenen. De Roomschgezinden hebben 10 bijzondere Kerkhuifen in , en drie buiten de Stad. Ook heeft men 'er één Portugeefche, en twee of drie Hoogduitfche •Jfooden Sijnagogen: welke laatfte een aanmerkelijk gedeelte, der Stad bewoonen. De Koophandel van deze Stad , is de bloem der Waereld, en duldt geen kleine befehrijving. Zij heeft de Stad tot over de 27000 Huifen doe» aanwaaien , in welke men «jeer dan apo,cïo Inwooners rekent. Het getal der Straaten is ruim 260, welke Overal met ' Winkelhuilen bezet zijn. De Regeering d:zer Waereldftad, welke een grooten invloed op het beftuur van den Staat kan hebben, Beflaat uit XXX Vf Aaden; voorts in een Schout* vier Burgemeesteren cn negenSchepenen, welke laatft-' het Gerecht uitmaaken. Men kiest ook wel Burgemeesteren die geen Raaden zrj'n ; doch de keuze van Schepenen, wordt uit een dubbeltal aan den Stadhouder overgelaaten. Bij dit Kollegie , zijn behalven de Thefauriers, nog drie Penfionarisfen, en 12 Se'cretarisfen werkzaam, welke alle hunne bijzondere zaaken te verrichten hebben. Ondanks de groote en uitgeftrckie Koophandel van Amfleldam, is 'er de beöefeoing van Kunflen en Wetenfehappen, altoos in hoogachting geweest. Van daar het Rlaftre School, tot het welk VII Hoogleeraaren behocen , als één in de Godgeleerdheid, een in de Rechten, drie in de Geneeskunde, één in deOosterfclie Taaien en O'tdheden, en een ia de Griekfche Taaf, Histoiien enz. Van daar ook de verfchilllendo Maatfchappijen, als het Genootfchap tot bevordering van den Landbouw : het Amjleldamsch Dicht- en Letterbefnend Genootfchap : de Maatfchappijen onder de Spreuk: Feliec Meritis, en Concorala & Libertate. De Academie der Tekenkunjle, en verlcbeidene andere. 6. Gouda, aan den rechter oever van de Rivier den Tsfct, omtrend 4 uuren van Leyaen, en ook zo ver van Rotterdam gelegen. De Rivier de Gouwe, dat enkel een gegraaven Vaaft is, dienende om dezen Yslel met den Rhyn gemeeiifchai> te doen hebben; heeft den naam waarfchijulijk aan deeze( stad geg&ëven, welke ook wel ter (tauWf zo veel als «an ie Gouwe  èoo NIEUWE NATUUR- GESCHIED- »>!•£ betekenende, geheeten wordt. De Stad is bijna rond , hebbende Èen opgetrokken Muur, volgens de oude Vestingbouwkunde, riiet eenige Toorens voorzien; en met een wijde Gragr omgee■vcn. Zij is door deze niet fterk, maar wel door her openzetten der Sluizen. Buiten de Vesten zijn veele Lusthoven die aangenaam gelegen zijn; en welke te belleden, deftraffedes doods .aankondigt.. De Stad heeft 7 groote Poorten, en twee kleine uitgangen, zijnde langs den Ringmuur omtrend een half üur in den omtrek. Aan de zijde van den Tsfel heeft men O de Rotterdamfche of Dijkpijurt, 2 j de Middelpoort , 3) de Oude Veeiftal of Tulpoort: aan de Oostzijde 4) de nieuwe Feerftalpoort, het Vlamingspoortjen , 6) de Pottersfoort, 7) de Kleiwegspoort, 8) de Tieudewegspvort, en 9) het Doelenpoorljen. —Het getal der Huizen, die alle, het zij -voor, of van agteren aan het Water uithoornen, is bij de 4ooo>5 en dat der Inwooneren , omtrend 20,000. Het voornaamfle Gebouw, is de voortreffelijke Kerk, aan Johannes den Dooper toegewijdt: koomende zeer na aan die van Haarlem. Z;j is met een fchoon Orgel vetliert, maar is voornamenlijk beroemd, door ,haar uitmuntend gefch.ilderde Clafen, welke Kunstftukken, de beide Broeders, Wouter en Dirk Crabeth , met roem vereenigt hebben. Behalven deze Kerk wordt den Godsdienst der Heivormden ook verricht m de Gasthuis Kerk, alwaar de Wali'che Gemeente ook vergadert. De Nedeiduitfche Gemeente heeft 5 Predikanten , en in dc groote Kerk heeft men een Stads Bibliotheek. liet Stadhuis is naar den ouden fmaak gebouwd, itaande aan de Markt , hebbende een Steenen Schakot. ——- De Lutherfchtn, RémonHranteh en Doopsgezinden hebben 'er een Kerk; ook zijn 'er vijf Kerk huifen voor de Roomschgezinden. De Koophandel belfond eertijds voornamenlijk in Bier ; maar thans meest, in Goudlbhe Kaas, Vlasch en Touwwerk: waar bij de Pijpmaakerljen een aanzienlijk vertier en groote bezigheid voor de Inwooneren opleveren. ——■ Men telt de Ambagislieerlijkhcden, Gouderak: Ouderkerk aan den Tsfel, cn Kapellc aan den Tsfel, mede ouder het gebied der Stad. De Regeering beflaat zedert A'°. 1650 uit- XXVIII Froedfchappen, uit welken een Hoofdofficier, vier Burgemeesteren en zeven Schepenen, als Leden des Gerechts worden verkoozen. — Men heeft 'er nog een Kamer van Rhetorica, genaainr de Goudsbloem , daar men fchrijft uit jonfte begrepen : welke in de 15de Eeuw is opgericht. 7. Rotterdam, een aanmerkelijke Stad aan de Rolleftroom gelegen, heeft oek van een Dam of Sluis iu dezelve, haaren naam ontleent. Zij is fraai gebouwd, heeft een gezonde Lucht, een aanmeikelijken Koophandel , fchoone Giagten cn aanzienelijke Wooiihuifeii. Zij heeft de ge* daants van een gelijkzijdige Driehoek. Haar VVal is een enkelen Muur; doch haare Sterkte zou het Water zijn , dat zij •door de Sluifen kan inlaatem Behalven twee Bolwerken , die haar aan den Waterkant zouden kunnen verdeedigen. De SU'3 heeft 10 Poorten, namelijk zes aan de Landzijde, als : de Sckiedamfche — Delfluiyenfchc— Delf. fche — Iluf — Goudfche — en dc Ojstpoort. • De andere viet zijn aan den Maaskant, en worden O de Ooster, 2) de Westtr Oudehoojds Poort, 3) dc Ooster, en 4) de IVester Nieuwe Hoofdspoort geheeten. De Ncderduitfche Hervormde Gemeente, heelt ia Predikanten  èn HANDELK. ZAK- en REIS-ATLAS. 201 ten, welke in vier Kerken den Godsdienst verrichten. De Graaft Kerk, een fraai en groot Gebouw, is aan ST. 'Laurens toegevvijdt. Een aantal Helden, die bun leven voor het Vaderland verloorcn, hebben hier hunne Graven. De Nieuwe of Oosterkerk wierdt in 1682 voltrokken. De Prince Kerk was eertüds de Kerk van het St. Agnieten Klooster, doch is naderhand veel verbeterd. De Zuiderkerk is eerst zedert, 1651 tot den Hervormden Godsdienst gebeüigt. De Walfche Gemeente, welke 4 Predikanten onderhoudt, heeft ook een fraaije Kerk; de Engelfchen hebben 'er twee bijzondere Kerken, de Schotten één, het geen men ook van de Lulherfchen en Doopsgezinden kan melden. Doch de Rcmonjlranten hebben twee Kerken , en vier Predikanten, de Roomschgezinden vierKerkbuifen, Van welke twea Janfenislen zijn; ook is 'er een Synagoge voor de Duitfche Jooden. Het Stadhuis dat een oud Gebouw is, ftaat in het midden der Stad, op de Hoogflraat. Men heeft 'er een fraaije Beurs, een Admiraliteitshuis, een Oosten Weslindisch Compagnieltuis, een landsmaiflzijn, een GemeenItutdshuis van Schuland; een Ulitftre School, in het welke 6 'jjooglecraaren zijn aangelteld, éen LalijnfcheSchool, en verfcheidene Gast, Wees- cn Armenhui- rcn. Daar de groote ERAS- liius, den 28i£eii van Wijnmaand 14Ó7 in deze Stad gebooren is, en 'er ook in Beeldtcnis, in Metaal gegootcn, aan de Markt ftaat, vindt men ook verfcheidene Liefhebbers van Kunftcn en Wetenfchappen in dez- plaatfe: van welke het Bataafse* Genootfehap der Proefondervindelijke Wijsbegeerte, alsmede hetDicht> oenootfehap , Onder de Spreuk : Studium Scient'mrum Genitrix, ten getuigen ftrekken. beRegecring heft.wt, alsnog» uit 24 Heeren Vroedschappen, van welke 'er één de waardig, held van Hoojdjchout, voor drie Liaren bekleedt. Vier van dezelve zijn Burgemeesteren, en zeven zijn Schepenen : tot welk Kollegie twee Penjionarisfen eit drie Secretarisfen behooren —— Het getal der Huifen wordt op 'ÖÖ21 , en dat der inwooneren, op 50,000 begroot. Oo.k behooren onder Stads bewind , de Heerlijkheid Bleiswijk , als mede de Dorpen Kralingcn, Moordrecht , Hillegondsberg, Bergfchenm hoek, Moerkapelle, als rtledeBenlhuij'en, in Rhynland gelegen. 8. GorinChem, kortheidshalve Gorcom genoemd , wordt door de Xhgejlroom doorfneden, »elke haar in ujueu van uuyg , jr genoeg benauwd. Z ] is, als de vooraanliggende Stad in de Pro* vintic, door XI Bolwerken verfterkt, als. mede met zouimig* Ravelynen, en een Konterfeherp. Zij heeft maar 4 Poorten, al* de Waterpoort, op de Merwe uit» ziende, de Kanfepoo. t en de Arkelpoort; en eindelijk nog aau de Buitenftad, de Dalem, of Burgpoort. Het getal der Huifen wordt op 1390, en dat der In» wóoneren op 0600 gerekent» 'Er zijn twee Kerken voor de Hervormde Gemeente, welke door vier Predikanten bediend wordt. De Groote Kerk is een aanzienlijk Kruisgcbouw , aaa Iohannes toegewijdt, en reeds vóór de XlVde Eeuw gefticht; 'hebbende een fraai Orgel, en oen hooge Tooren; de Klems Kerk, of de H. Geest Kapel gcuiftmd, wordt ook door do Walfche Gemeente gebruikt, welke nog een andere Kerk heeft, doch die niet gebriikc wordt. De Remonjlranten hebben één, en de Koomscheziuden twee Kerken. Het Stadhuis is een oud cn deftig Gebouw, onder het welk de Stadswaag, de Vteeschhal. eu dc Hoofawagt der Militie zie li bevinden. Ook h«#'t incn 'er ven- q q Stads  202 NIEUWE NATUUR-, GESCHIED. Stads Dode. een Lalijnfche School, een Gasthuis, Weeshuis, Oude Mannen cn Vrouwenhuis, en meer andere openbaare Gebouwen. Ook wijst men 'er het Huis nog aan, alwaar Hugo BE Groot , uit zijne Gevangenis te Loeveftein, in een Boekenkist A°. 1621 aankwam, als mede de Hangkas, in welke hij •zich vernorg: zijnde deze Gefchiedenis in de Glafen van een ander Vertrek gefchildert. —— De KoornhanJel is de voornaamfte Neering d.-r Stad. — De 1 Regeering beftaat uit zo veel 1 Perfboneh als de Rotterdamfche: j ook heeft de Stad verfcheidene 1 Heerlijkheden. ] 9. Schiedam, aan de Maas, < omtrend ij uur van Rotterdanr ] gelegen, beeft haaren naam van 1 de Schie verkreegen, welke bij 1 haar langs ftroomt. Het getal 1 der Huifen is 1504, en de In ( ■wooners worden op 8000 ge- t fchat. De Wallen zijn meer v aangenaam dan fterk, hebbende 1 Jommerijke Boomen, een bree- ï> den Gragt, en verfcheideue t Windmoolens. Zij heeft vier r poorten, welke de Rotterdam- 11 mer, Oyerfchiefche, Ketel cn g Vlaardtnger Pootten genoemd wor- t den. 1; De Hoofdkerk d t Gereformeerden , welke 'er vier predikanten A hebben, is een oud en.Hatelijk C G-bouw; zijnde aan Johannes z den Dooper toegewijde Ook i: gebruikt dezelve, benevens de d Walfche Gemeente, die maaréén n predikant heeft, de groote Zaal ti van St. Jacobs Gasthuis. Ook b hebben 'er de Roornschgezinden rr en Janfenisten hunne Kerken, al De 'Koophandel beftaat 'ervoor- n namelijk in Koorn, en dc Tra- w lijken zijn meest Genever Bran- o derijen. Een Bcu>s, Gast- eu w Weeshuifen zijn 'er naar behoo- gi ren aap. te treffen. De Re- la geering is gelijk in getal met de ge Rotterdimfche. /;e 10. Schoonhoven, aaniic Rivier w de Lek gelegen, is de uiterlie Ut Stad dezer Provintie, aan da zijde van Utrecht. Zij is om die reden ook verfterkt geworden , met een aarden Wal en 8 Bolwerken. Zij is geenzins groot, doch net en reg'elmaarig gebouwd, en met verfcheide Binnengragten doorlheden; hébjende ook veele fraaije Huifen , wier geheele beloop op 560, en fat der Inwooneren op 2500 gerekend worden. De Stad heeft 4 Poorten , als ian Je Landzijde, de Kruispoort n de Lopikerpoort, de andere an het Water zijn de Veer *en gaansch van Gouda, gelegen. Haar voornaame Wal is zeer 011 Tegflmaatig. Zij is doo Spanjaarden en Franfche» inge x'oomen, van welke de ccrlb haar zo wreed behandelden, da jnen de Moord van Outvater, ii iÖJ Huizen, en men begroot de Inwaoners op 41500. Het grooi getal van aanmerkelijke Gebouwen in deze plaatfe, verbied 'er ons iets meèr van te meiden V. De Bijzondere Heerlijk heden van Zuid-Holland zijn: ' 1. Het Graaffchap Leerdam van'het welke de Stad van diej naam , aan dc Linge ligt, ca wi in een driefpïong, met de Sleed jes Asperen en Hensden: welke daar tegen over liggen. Zij heeft eene vierkante gedaante, cn is regelmaatig gebouwd ; hebbende drie Landpoorten, welke, de Hoogpoort, dcSchoondei veoerdfeke, en de Vecrpoort genoemc worden: ook beeft zij nog twee Poorten, welke op het Water, uitzien. Men fielt haare Huizen op 250. De Gereformeerden onderhouden *'er twee Predikanten: Roomschgezimlen zijn er weinig, —r—- De Dorpen Schoon* derwoerd en Acqpl behooren mede tot dit-Graaftebap. 2. De Heerlijkheid Hageftetn, met'eenige Dorpen, behoord rut de Provintie Utrecht. , 3. De Baronnic Tsfelflem, bg. rende de Stad van dien naam aan de Rivier den Tsfel.. zijnde niet «root, docb net en zindelijk gebouwd. Nadien de Rivier, door een Kanaal vereenigt is , met den Vaartfclien- Rhijn, welke uit de lek naar Utrecht loopt ; eu de liiat'sigemelde Stad maat 2 uuren van Tsfeljifin ligt, zo verfhekt dit de inwooneren tot zeer veel gemak, welke zich met den H-ennipteelt, en het maaken van Hoepen meest geneeren. De? Kerk is een fraai Kruisgebouw, met een hoogen fierlijken Tooren , wordende door twee Leeraaren bediend. De Rooinschgezinlcn hebben 'er ook een Kerkj,ujs. Benfctwp is het eeni- ?e Dorp, dat geheel aan deze Baronnie behoord: Polsbroek behoort 'er ma3r half aan, namelijk Noordpolsbroek. —. Deze Baronnie behoord even als do voorgaande, aan het Huis van Orange. 4. tiet Land van Altena, bevattende eenige Dorpen- 5. Het Land vmUetuden, met . eeni?e Dorpen, als mede de ■ Schans Crevecoer. 5. De Heerlijkheid Bokhoven, , behoorende aai» den Prins Bis1 fchop van Luikl 7. De Lengeflraat y hebbende . 6 -Dorpen, : - CCS 8. De  20ö NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- 8. De Heerlijkheid Geertruidenberg. 9. De Hooge eu Lage Zwalu•we, behoorende aan liet Huis van Oranjen. 10. Zevenbergen, een hooge Heerlijkheid , van welke de Stad denzelfden naam draagt, zijnde eertijds veel grooter geweest, -en met een fterk Slot voorzien ; doch thans maar een open Vlek zijnde. ■«— De bekende overvaart aan den Moerdijk, behoord ook onder deze Heerlijkheid. Van Noord-Holland. Het gedeelte dezer provintie , ten Noorden het IJ liggende, wordt op de volgende wijze verdeelt: i. In Zeven Stemhebbende Steden , welke dus in rang van ftemming volgen. t. Alkmaar, liggende bijna in bet midden van het Noorderkwartier, iè uur gaans van de Noordzee. Zij is van een aarden Wal omringt, hebbende een langwerpig ronde gedaante. Zij heeft y Poorten , als de Schermer en de Boompoort ten Oosten t de Nieuwlander en Kenncmerpoort, ten Zuiden: do Berger of Geesterpoort, ten Wesien; en de Friefche en de Waterpoort, ten Noordon. Dc Wallen zijn zeer verinaaklijke Wandelwegen , gelijk ook de zogenaamde Hout, even buiten de Stad. De Straaten en Grapten zijn fierlijk, en de laatile meest met Boomen beplant, liet getal der Huizen wordt op 2820, en dat der Inwoonderen op 12 a 13000 gerekend. Aan de Zuidoostzijde is een bekwaame Haven voor de Schepen. De Hervormde Nederduitfclie Gemeente heeft twee Kerken en vier Predikanten. De Groote Kerk is een der grootlie en fraaiftc >»an geheel Noord-Holland, en bewaard het hart en de ingewanden van Graaf Flokis de Vde, welke bij Muiden, met y, Won¬ den A°. 1295 vermoord is. De. Kleine Kerk, die men 'er de Kapet noemt, is aan Maria en Johannes toegewijdt. Walfche Gemeentens heeftmenin NoordHolland niet. De Lutherfchen, Remonftranren cn Doopsgezinden hebben hier hunne Kerken j ook hebben 'er de Roomschgezinden vier Kerkhuizen. Het Stadhuis is een aanzienlijk Gebouw, hebbende een fraaijen Tooren , ftaande aan de Markt, niet ver van de Groote Keri, behalven dit zijn het Princenhof, de Waag, het Ammuniliehuis, en de Doelen, bezienswaardig. Dit geld ook omtrend de Markt, welke Vrijdags te Alkmaar gehouden wordt.. Het Latijn fche School; het Tuchthuis, het Mannen en Vrouwen Gasthuis, een Wees en Aélmoesfeniershuis, worden nog door eenige andere openbaare Gebouwen vermeerderd. De Re- geering beltaat 'er uit 24 Vroedfchappen, twee Secretarisfen , en een Tbefauricr. —- De Stad bezit ook de Ambagtsheerlijkheden, Aker floot, Koedijk, Noord, fchermer, Schermerhorn en Westmijten. 2. Hoorn, aan de Zuiderzee gelegen, heeft een bekwaame Haven ; zijnde aan de Landzijde met een aarden Wal gedekt. Deze Wal heeft 7 Bolwerken, die haar echter minder zouden verdeedigen dan het Zeewater, wanneer men de Sluifen open. de. De Stad heeft 5 Poorten, als aan de Landzijde ij de Wester, 2J de Noorder, 3) de Koe, en 4) de Oosterpoort; en een op de Haven uitziende, welke de Hoofdpoort genoemd wordt. De vier der voornaamfte Straaten der Stad, welke zeer breed zijn, loopen op de Giootc Markt uit,} Welke de lioodenjleen genoemd wordt: doch de meeste Huizen ftaan 'er tevens fcheef op Ilee getal der Huizen en inwooneren Iteld men gelijk met dat van. dl/cmaar, —— De Hervormde heb-  *n HANDELK. REIS- en ZAK-ATLAS. 207 hebben 5 Predikanten, en3Kerken, namelijk, de Groote, de Ooster — en Noorder Kerk. De Doopsgezinden hebben vier Predikanten en twee Kerken ; doch de Lutherfchen, Remonjlrantenea Collegianten, hebben maar een Kerk" elk ; en de Roomschgezinden 3 Kerkhuifen. Deze Stad is de gewoone Zitplaats der Gecommitteerde Raaden van bet Noorderkwartier; waar toe een deftig Gebouw, aan de Zuidwestzijde der Markt \s opgericht. Ook hebben zij een bijzonder Logement. Het Stadhuis , op de Markt of Roodenfteen ftaande, is zeer oud: de Stadswaag , daar bij ftaande, is' fraai; en is op Donderdag , de weekelijkfche Marktdag te ttoorn, met eene menigte van Kaas en Boter voorzien, oin gewoogen te worden. Het Ad. miraliteitshnis, of Princenhof; het Admiraüteits Magazijn en Scheepstimmerwerf; het Gemeenelands Magazijn, en de Munt; maaken met de Lalijnfche School, bet Gast, Proveniers, Wees- en fiaiszitten, Armen, Weeshuis een goed getal van aanmerkelijke Gebouwen uit. —— De Vroedfchap beftaat uit 20 Leden , eu de M~giftraat in één Uoofdfchout, vier Burgemeesteren en zeven Sche. penen 3. Enkhuizen, aan de Zuiderzee , drie uuren gaans van Hoorn gelegen , heeft een fterkenDijk, die met Wier gedekt is; als me. de aan de Landzijde, eenen aarden Wal, met zeven Bolwerken. Zij heeft eene bijna ronde gedaante , en is wat kleiner dan Hoorn, wordende Op 10,000 of 11,000 Inwooners gefchat, welke 'er 2605 Huizen bewoonen. 'Er zijn 7 Poorten, als aan de Landzijde 1) de Zoutketen of Ketenpoort, 2) de Weeter of Koe. poort, 3 de Noorderpoort: de andere vier, aan den Waterkant zijn in den Muur welke diend om de Haven af tc fluiten. Het getal der Gereformeerds Kerken en Predikanten is daar even als te Hoorn. De Groote of Wester Kerk , was aan den H. Gomarus voorneen toege. wijdt. De Zuider Kerk aan st. Pancras en de Kleine Kerk, was te vooren, de Kapel van het Augustijner Klooster. De Lutherfchen hebben 'er c'dn , de Doopsgezinden twee, en de Roomscligezinden drie bijzondere Vergaderplaatfen. Het Stadhuis is een zeer fraai Gebouw , overtreffende in grootte en bouworde, de meeste Raadhuifen van Holland, zijnde int 1688 gebouwd. 'Er is ook een Admiraliteitshuis of Prinfenhof, een Gemeenlands Kruitmagazijn, een Munthuis, een Oost en Westindisch Compagniehuis ; een Gefchut en Klokgieterij, een Lalijnfche School, Waag , Leproos en Gasthuifen, en veele anderen. ——De Hoofdneering der Stad is de Haringvisfeherij^ De Regeering is gelijk met die van Hoorn. 4, Edam, eertijds Tedam ,nMf het Water Te, welke van hec Noorden ftroomende, hier door een Dam of Sluis, naar da Zuiderzee vloeit. Zij ligt 3 uureu gaans van Hoorn , en 4 van Amjlerdam, maakende metdeSteden Monnikkendam en Purmerend, een Driehoek. Zij beeft 1640 Huizen en omtrend 4000 Inwooneren. Heeft een bekwaame Haven, welke gemeenfehap heeft met de Zuiderzee: benevens 6> Poorten, als O de Ooster, en 2) de Zoutkeetenpoort, welke door de Haven van elkander gefcheiden zijn, 33 de Wester, en 4.) de Monnikkendammer Poorten , en eindelijk 5) de Noorder, en 6) de Gevangenpoort, welke laatfte ten Zuiden der Stad ligt. De Stad is niet gefterkt, en heef: enkel een aarden Wal. De Gereformeerden hebben 'er drie Predikanten en twee Kerken, waar van de eerfte of Groote Kerk, aan St. Nicolaas toegewïjdt, bij de NoorderpoorC lhac. De Kleine Kerk, eertijds de  208 NIEUWE NATUUR- GESCHIED- 'de Kapel van liet Bagijnenhof, was aan cie L, Vrouw gewijd t. McU'4jeeft 'er nog een Lutherfche, twee Doopsgezinden, en eene Roomfche Kerk. Het Stadhuis , aan de Markt ftaande, is een nieuw Gebouw van A". 1737. waar tegen over ook de Beurs ilaat. Het Princenhof is een voornaam Gebouw bij de Groote Kerk; om van de Wees- en andere Huizen niet te fpreeken. De Koophandel in Hout, als niede die in Kaazen, met roqde 'Kortten, welke men'gtmeenhjk Sdamfche Kaas noemt, is de voornaamfte Negotie dezer Stad. *£r zijn ook eenige Zoutketen, buiten de Ketenpoort, die 'er naar genoemd is. De Regeering beftaat 'er uit XXI Vroedfchapfen, en het Gerecht, uit ecu Scltout, vier Burgemeesteren en •zeven Schepenen, welke_ 4 Secretaiisfen toegeVoegt zijn.— Het vertclfel van de Edanifehe Meermin, welke A°. 140.; door de Melkmeisjens in de Pttrmer zou gevangen üjn'; is zekerlijk niet meer dan een vertclfel. 5. Mannikkendam, een uur gaans ten Zuiden van Edam, op den Weg naar AmftereUtm, ligt aan een têleine Baai van de Zuiderzee, lietMonuihkendammerGat genaamd. Zij is van een aarden Wal, met 'Doornen beplant, omringt, hebbende hier en daar eeu klein Bohverkjeii, en aan de Havenzijde alleen een doorgaanden Sluur. 'Er zijn 4 Poorten, als i)'de Nieuwe — 2) de Zak/leegs . 3) de Nootdeinder en 4} de Zuideinder Poort geheeten. De Stad heeft fraaije Huizen, doch liet geheele getal bedraagt maar g79, en dat der Inwooneren n'aauwlijks 2000. De Ne¬ derduitfclie Gemeente heeft 2 Predikanten, en ééne Kerk, welke aan St. Nicolaas toegev;ijdt, en bij de Nieuwe Poort Haat. Ook heeft men 'er een Lutherfche, één Doopsgezinaen cn een Roomschgezindtn Kel k: een klein Stadhuis, (ejp Beurs, een Stads Waag en meeranders Gebouwen. De Rederij, als ook her maaken van Touwwerk, het Zeepfiedén, Zijdeweven en Verwen, en het droónen van Bokking, welke in de Zuiderzee gevangen wordt, zijn de voornaamfle middelen van beftaan in deze Stad; welker Regeering Uit XV Vi'oedfchappen beflaat. 6. Medenblik, kortheidshalve Memelik genaamd, ligt drie uuren gaans ten Noorden van Hoorn, en even zo veel Noordwestwaards van Enkhuifen, aan de Zuiderzee, zijnde de Noordelijk". fte van alle de Hollandfchc Steden, en de oudfte van geheel, West-Vriesland, wordende voor' den Zetel der otide Fricfche Koningen gehouden, en tevens Voor de plaatfe waar Rabuouu A°. 718 weigerde gedoopt te worden. De Stad heeft 4 Poorten cn verfcheidene Havens , als mede een oud Slot. De Poorten worden \j de Oorter — 2) de Baan — 3) de Braak — en 4) de IVesterpoorten geheeten. Het getal der Huizen wordt op 711, er. dat der Inwooneren , op zijn koogst op 2000 bepaald. De 'Gereformeerden hebben 'er 2 Predikanten, eu een fraaije Keik aui Bonifacius toegewijde ; deze ftaat nabij de Zee, hebbende een zeer ho'ogen, cn bijzondere Tooren , d e tevens door een aan de fpits hangende Lantaarn ten Baak verlinkt voor dc Zcevaarers. De Lutherfchen, Doopsgezinden en Roomfchen hebben 'cr ook hunne Kerken. Het Stadhuis ftaat van de meeste Huizen afgezonden, met den rug naar de Zee, doch met den Voorgevel naar de zijde van den Dam , hebbenele het uitzicht op ecu wijde, en met Boomen beplante Binnengragt. Men heeft'er nog een Admiraliteit! Magazijn, een Munthuis, een GemeenelandsKoggehius, een fraaije Scheepstimmerwerf, en verlcheidciie zogenaamde Gods- ut Wccshuijcn. De Ilan-  en HANDELK. ZAK- en RÉIS-ATLAS. 20$ Tïandel in Noordsch Hout is liet ' voornaamfte beftaan der Stad, wier RegecriiTg uit XVI Vrocdfchappen beftaat. 7. Pu-merende, de laatfte in rang onder de ftembebbende Steden' des Noorder-Kwarticrs, list aan het einde van den droog geinaalen Polder, de Pttrmer, ttisfcheh de Steden, en als in een Driehoek met Edam en Monnikendam. 'Er ftond voorheen een groot Slot, Purmerflein; gebouwd A". 1413, doch afge•brooken 1741- De Stad "f?? vijf Poorten, ah O de Amjteldamfche, — 2) de Purmer, 3) de Hoornfche, — 4)' de Beent- /ler . en 5) de Nekkerpoort. toet getal der Huizen wordt op 630, en dat dor Inwooneren op 2000 gefchat. De 'Gereformeerden , Lutherfchen , Doopsgezinden en Ronnfehen hebben hier hunne Kerken, zijnde die der eerften een fraai Gebouw , aan St. Nicolaas en st. Katharina toegewijdt. Het Stadhuis, Weeshuis en de Kaas m Boter Wagen, liaan aan de Markt. Zijnde de voornaamfte Handel die in 'Boter, Kaas eu ■Vee, De Regeering beflaat uit 15 Vroedfchap'per.. II. Dc Drie Baljuwschappen •van Noord-Holland zijn 1) KenVemerldnd, i'j Waterland, cn 3) West-Vriesland. III. De Zeven Eilanden , hier toebehooix-nde zijn O 'fesfel, 2) Flieland, 3) Terfehelling, 4) /Vieringen, 5) Marken, 6) ■Urk, en 7) Schokland. Van dc Provintie Utrecht. De onlusten in deze Provi». tie , thans zo hooggaande , doen eeu dubblen aandacht vestigen, op alles wat iets tot haare opheldering kan aanbrengen. Zekerlijk 'is zij de kleinite der Provintien, die op het vaste Land liggen: want haar grootfte lengte , van het porp Kudelliaart tot aan de Qteb is 13 uuren gaans; en haare grootfte breedte , van de Zuiderzee tot aan de Lek, is ruim 6 uuren gaans, wordende aan de zijde van Holland wel tót de helft vermindert. Rivieren. Behalven de Rhijn, die óver Wiik bij Duurfiede, zijn naam iu Lek verwisfeit, en langs dc Zuidelijke Grenzen loopt, heeft 'men nog . 1. Den krommen Rhijn, welke in verfcheidene bogtefi zich wendende, naar Utrecht, eh van daar, onder den naam van ouden Rhijn, naar Woerden en Utrecht vloeit. 2. De Vaartfche Rhijn, een in den Jaare 137.;, over Vianen, uit de Lek gegraaven Kanaal: beginnende bij het Dorp Vreeswijk , en voordgaande tot Utrecht, dienende dus om de Lek met den ouden Rhijn te vcreenigen. Niet verre van deze Vaart, tusfchen Vreeswijk cn Jutphaas, wierdt het Bataillon van van Efereu, op den gden van Bloeimaand 1787, door eenige Burgers van Utrecht en vrijwillige Nederlanders , geheel verltrooid en op den vlugt gedreeven, met agterlaating van aft hun Goed, Ammunitie en Wapenen. 2. De Vecht, welke bij Utrecht «it den ouden Rhijn onifpringf, eu door Muiden in de Zuiderzee valt. , .. , 4. De Mije, vallende bij het Dorp Zwammerdam ia tien ouden Rhijn. . 5. De Kromme Mijdrec.it, vereenigende zich bij het Dorp Thahien , met den Amflcl. 6. De Eem, fpruitende uit verfcheidene Beekcn, op de Veluwe, welke bij Amersfoort in elkander vloeijcn: van waar zij naar de Zuiderzee loopt. 7. De Gtifl of Greb, koomende uit de Veenen, bij Veenendaal, vallende boven de Si«n Rheenen in de» Rhijn.. ft* Rsi  2ro NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- Regeeringsyorm. Deze Provintie is onderfeheiden in haare Regeeringsvorm, welke uit drie Orden beftaat. Daar deze Provintie voorheen onder een Geestelijk Hoofd, namelijk de Bisfchop vanUtrecht alond, had men 'cr ook, eene Jlegeering der Geestelijkheid ingevoerd; welke in iaatcr tijd (door Edellieden en Burgers zijn opgevolgd, welke echter Proosten of Kanunnukken moeten gijn, van een der vijf Kapittels. Deze maaken het ifte Lid van Staat uit, cn zijn 8 in getal, Welke uit de 5 Kapittels door den Stadhouder geé'ligeerd of verkoozen wordende, daarom Ceeligeerden genoemd worden, ïlet 2de Lij van Staat wordt floor de Edelen gevormd, welke JUddermaa^'ge Hoflieden bezittende, in het ColJegie vau 's Lands Staaten befchreeven zijn. Het 3de Lid bellaat uit de afgezon-ieuen der 5 Steden, namelijk Utrecht, Amersfoort, Hheneit, Wijk en Mpnlfoort: fchoon Utrecht alleen meer gezag in de Vergaderinge beeft, en ook toekomt, d.m alle de andere. Verdccljiig. Men onderfcheidt deze Provintie in twee deelen, namelijk: I. In Vijf Stemhebbende Steden, als 1. Utrecht, de Hoofdftad der geheele Provintie., hebbende veeje aanmerklijkheden. Zij kan in minde* dan een uur rond gewandeld worden, waar doormen dikmaals van £.ins is geweest, om haar te vergrootcn. Haare gedaante is langwerpig , zijnde eens zo lang dan breet, waar door men haar wel eens bij een Harp vergelekeu heeft. —- Zij is zeden eenigen tijd merkelijk verfterkt geworden ; hebbende 7 Poorten, als jQ 4e ïollej!ecgcr~ poort, waar de Kromme cn Vaart* fche Rhijn zich met de Stads Gragt vermengen, 2) de Katharijne Poort, aan den ouden Rhijn of Vaart naar Leyden, 3) da Weerdpoort, aan de Rivier de Vecht, of Amfterdamfcbe Trekvaart , 4) de IVitte Vrouwepoort, uit welke men naar de Bilt gaat, 5) bet Maliepoortjeu ziende op de Maliebaan. Ook heeft mei» nog twee Waterpoorten, waar men met Schuiten over de Stads Gragt gezet kan worden ; ftaan. de de eerfte tusfeheu de Tolkfteeger en Katharijner; de tweede tusfchen de Weerd eii IPMts Vrouwenpoorten. Het getal der Huisgezinnen was A". 1748 , bij gelegenheid der liberale gtfte 7131 , zo dat men de Inwooneren op ruim 25000 fcha.t. Dc openbaare Stads Gebouwen zijn even als de Geestelijke, hier aanmerkelijk. 'Er zijn 'cr drie die de geheele Provintie raakc-n, namelijk het Staatenhuisf het Hof en de Munt: welke ooit door het Provintiale Wapen kenbaar zijn. Het Stadhuis dat omireiid midden in de Stad ftaat, is een groot doch oiircgelmaatig Gebouw, zijnde van twee oude Kasleeleu of Blokhuizen zaïingefteld. Daar Uirecht wel eer het Paradijs der Geestelijken was, z:jn hier die Gehuchten ook aanmerkelijk. Zij beRonden voorlied, uit 5 Kapittelkerken ; 4 Parochiekerken, en dan nog 4 bijzondere Ordens Kerken, waar bij men nog eene groote menigte, 'Klooster en Gasthuiskerken of Kapellen vondï. Thans zijn 'er eenige in Burgerhuizen verandert; andere zijn bijzondere Geftichten geworden, eu de overige zijn gebleven. Deze laatfte zijn 1) de Dom of ■S?. Maartcns Kerk, wiens hooge fbompe Tooren, in 60 jaaren volbouwd wierdt, namelijk van A°. 1321 tot 1382. Zij heeft een fchoon KlokkeJ'pel, maar van de Kerk heeft men niets meer dan het C/.oor Jtehouden, zijnde du  en HANDELK. ZAK- en REIS-ATLAS. a» de eigenlijke Kerk, op den iften Augustus ió>4, door een vreesfejijben Stormwind, ingeftort. 2) De St- Jans Kerk aan Johannes den Dooper gewijdt. 3) De Mariekerk , welker bouwing verlcbeidene Spreukjens heeft opgeleverd. 4) De Buurkerk , aan Maria toegewijdt, is de grootfte van alle de Utrechtfche Kerken. 5) De St. Jacobs of Jacebi Kerk, is een luchtig Gebouw. alwaar de Bisfchoppen hun Hof hielden» 2} De Ridderhuizen van Sr. Jan en bet Dcttsch^ Huis. 3) Het Huis van Paus Adriaan ,' welke in die Stad gebooren, en A°„ 1522 tot Paus bevorderd is ge. worden: in welken rang hij een der beste geweest is. ;—- De Stad is omringt van fraaije Lusthoven, en fchoone Voorlieden, en ligt zodanig, dat men 50 beft otcne Steden heeft, welke op één dag, naar verkiezing van daar bereist kunnen worden, het welk Filips de tweede , in een Kaart aangeweezen zijnde, een groot genoegen baarde: te meer toen hij hoorde dat alle die 50 Steden ónder zijn bewind. Honden. De Regeeiing beftaat uit XL Vroedschappen ; en het Kollegie van de Wet, in één, Hoofd-Officier, twee Burgemeesters en 12 Schepenen. . Tot de Stad behoord de Hooge Heerlijkheid Vreeswijk aan de Vaart, Oost en Westraven , Lauwrecht, Bleijenburg, Hoogelande enz. 2. Amersfoort, 4 uuren gaans Noordoostwaards van Utrecht, aan de Rivier de Rem, en aan de Grenzen van Gelderland gelegen. Zij is in haaren omtrek bijna half zo groot als Utrecht, doch niet zo digt bebouwd; hebbende maar 1700 Huizen, eri 7 a 8000 Inwooneren. Zij heeft de gedaante van een Ovaal of Eirond, en is geheel niet fterk ook zou haar de fterkte weinig baaten , nadien zy geheel bloot ligt voor het gefchut dat mcnoj> den Aniersfoortfchen. Berg, tegen baar zou kunnen planten. De Stad heeft n Poorten, van welke de 6 eerfte de voornaamlte' zijn; namelijk O de Utrechtfche' poort, 1) de groote Koppelpoort, 3) de Slijk — 4) de St. Andriet: 5} de Kamp — en 6) de Bloe- mendaaler Poorten: de 7de worde de kleine Koppel — 8) de Heerc ,— q) de Konings — 10) de Sr„ Aagte, en 11J de Verkenspoort genoemd. De Gereformeerden, hebben 'er 3 Predikanten, ei* D d 2 <¥j»- de A°. 173S gebouwd. De Stadheeft drie Poorten , namelijk aan de Landzijde, de Berg en West. poort, en de Rhijnpoort aan de. Rivier. De ongelukkige Keurvorst, Fredrik de Vde van den Paltz ; welke een korten tijd Koning, van Bohemen was, doch wegens den Religie Oorlog, A°. 1621 uit Duitschland verdrecven, en door dc Algemeene Staaten in hunne befeberming genomeiv werdt; liet in deze Stad een kostbaar cn fchoon Huis, naar bij de Kerk (lichten, alwaar hij, als ook zijne Weduwe, eene Moeder van 13 Kinderen, verfcheidene Jaaren gewoond heeft. Dit wordt nog lieden het Koningshuis genoemd. Ook heeft men een kwartier buiten de Siad, op den top van den zogenaamden Utijmcnberg, rnndora iu liet geboomte ,-een fteenen Tafel, die ook 'sKonings Tafel genoemd wordt, als hebbende, die Vorst, na zich verlustigd te hebben met de Jagt, hier verfcheidene maaien aan gegecren. Verfcheidene _ openbaare Gebouwen gaan wij voorbij, ajleéa meldende, dat dé Gereformeerden 'er 2 Predikanten hebben. Dat de Vroedfchap 'er uit een Schout, 2 Buigemeesters, 7 Schepenen en 8 Raadcn gevormd wordt; als mede dat Stads Rechtsgebied zich ook overliet Dorp Veenendaal, de Grebbe, de Ueijmet.berg, en de Marsch uitftnkt. Ook heeft men van de Grebbe tot voorbij Amersfoort, in de jaaren 1745 en 1746 eene Linie getrokken , cn met fteenen Sluizen en Dwatsdijken voorzien, om het Water van de tem en uit de Greb, over het bijzijsde Land, ih tijd vaa nood te doen vloeijen. De Pr< ef isjjocb niet gedaan. 4. Wijk bij. Duurjlcde, asn den Rhijn 4 uuren gaans van Utrecht, en 4 van Rhenen gele, gen; wordende voor bet oudé Ba-  [en HANDELK. ZAK- en REIS-ATLAS. 213 Batavodurum gehouden, het \yelk in de 9de Eeuw'door de Noormannen zou verwoest zijn. Hier verandert de Rhijn haaren naam in die van de Lek, vloeijende doör een fteenen Sluis of Duiker, onder den Dijk in de Stad, alwaar het dan de kromme Rhijn wordt. Zij heeft drie Landooorten en een Waterpoort; omtrend 270 Huisgezinnen, welke omtrend 2000 Perfoonen uitmaaken ; een zeer oud Slot, dat men voor het oude Doreftadium wil doen doorgaap.' een nog nieuw en regehnaatig gebouwd Stadhuis; een groote doch zeer befchadigde Kerk, met een geweldige dikke doch (lompe Tooren, welke Kerk aan Johannes den Dooper is gewijdt. Zij wordt door 2 Gereformeerde Predikanten bediend: ook hebben 'er de Roomschgezinden een Kerkhuis. — De groote en uitgebreide Koophandel der vroeger Eeuwen , is hier zodanig verloopen , dat 'er de Ingezetenen alleen hun beftaan vinden , in bet bebouwen der Wei cn Moeslanden, cn in de Boomgaarden , welke 0111 de Stad liggen. De Regeering beftaat 'er uit een Schout en 12 Raaden. 1 5. Montfoort, de laatfte *n rang, liggende aan den (linker oever van deu Neder-Pfsfel, tusfchen Oudewat cr en IJsfelflein, drie uUreh van Utrecht. D- Stad beeft haar naam van een oud Slot, door Bisfchop Godefrie» van Rhcnen, A°. 1170 gefticht ch 1672 door de Franfchen afgebroken ; welk Slot in'tL.-uijn Monsfortis, dat is Sterkenberg geheeten heeft. Men rekent 'er 300 Huizen, en omtrend 1100 jnwooiieren. De Stad beeft 2 Poorten aait de Landzijde en één aan de Rivier den IJsfel. Een fraaije Kruiskerk aan Johannes den Dooper gewijdt, welke door twee Predikanten bediend wordt. Een Kerkhuis: voor de Roomschgo'ziucle'n, een Kumniandcrie voor de Uiithefir Ridderorde; een oude Mannen, Vrouwen en /Veeshuis enz. De Landbouw is' het voornaamfte beftaan der Inwooneren, en des Regeering der Stad , beftaat uit een Schout en 12 Raaden. II- De vier Kwartieren van de Provintie Utrecht, zijn 1) Het Overkwartier, of het Kwartier van fV/jk, welke Stad bijna, in het midden ligt. 2) Het Afederkwartier, bet grootfte van de vier zijnde, grenst aan Holland, wordende ook wel het Kwartier van AMioude geheeten, naar bec Dorp van dien naam, daar in gelegen. 3) Eemiand, wordende dus genaamd (paar de Rivier de. Rem, die 'er doordroomt, eiï 4} Het Kwartier van Montfoart liggende te» Zuiden van den ijsr fel, in den- omtrek van de Stad Montfoort. Van de Provintie Overijssel. Dat deze Provintie over der* nsfelVtgt. toont baarnaam. De gehielde Rivier befpoeit Nar (1_e westelijke zijde van; waar zij de Grensfifbeiding tusfchen Gelderl&icl is. Ten Zuiden heeft: zij het Graaffchap Zuy>&«; ten Noorden Vriesland en Drenthe ; reu Westen de Zuiderzee; eu ten Oosten het Graafichap Bentheim , cn het Bisdom Munfter: beide Staaren van het Duitfche Rijk. Zij is ruim 20 uuren gaans lang, cu in het midden ruim 12. mtreu gaans breet: welke bzeedte aan. beide zijden vermindert. 'Er zijn buiten de Mastenbroeker, veele fchraale Weilanden, welke ten algemeene gebruike. aan in Gemeenten of Meante overgelaaten worden , die dus hun Vee alleen uit de verfchillende tekenen kennen, maar hét over al door elkander laaten loopen. De Weilanden aan den (and der Rivieren , behooren echter aart. bijzondere Perfoonen. Dd 3  214 NIEUWE NATUUR-, GESCHIED. Rivieren. Behalven de IJsfel, diebier'de Hoofdftroom, en reeds hier voor befchrevert is , heeft men 'er nog eenige minderen, die meest uit de Veencn ontfpringen, als x. Het Zwarte Water , komende uit verfcheidene Beeken tusfchen Deventer en Zwol, en voordgaande door het Zwolfche Hiep in de Zuiderzee. 2. De Vecht, ilroomende tusfchen Zwol en Uasfelt, en zich met het Zwarte Water vereenigende. 3. De Regge, een takjen van de Vecht, vloeijcnde voorbij AU melo. 4. De Schipbeek, vallende bij Deventer in den IJsfel. 5. Eenige kleine . Rivieren , welke uit Drenthe voordkomen , als de Havclter Aa, de Steenwij. herAa, en de Linde. Regeeringsvorm. Deze Provintie behoorde eertijds tot het Bisdom van Utrecht. Thans wordt zij beiluurd dooide Staaten, welke in twee Leden beftaan, die elk even veel gpzach in 't beftuur hebben: namelijk de Ridderfchap eu Steden. Verdeeling. Overijsfel wordt verdeeld in drie Kwartieren , namelijk 1) het Kwartier van Salland, 2) van Twenthe, en 3) van Vollenhoven. Wij onderfcheiden het in I. De Drie Stemhebbende Steden , welke aan geen hooger Vicrl'chaar onderworpen zijn: namelijk 1. Deventer, aan den rechter oever des IJsfels, 3 uuren van Zutphcn, 6 van Kampen, en 4 van Zwol. Zij is een oude Stad, wordende van de Schipbeek doodlieden; zijnde redelijk groot, -^igt betimruetii en Volkrijk, waar door dc Straaten meest eng zijn. De Stad heeft drie voornaame Landpoorten, welke zijn ij de Berg ofBurgtpoort, 2) de Brinkpoort, en 3} de Noordef Bergpoort; aan de zijde van den IJsfel heeft zij eenige_ Waterpoorten : ook wordt zij voor eene redelijke goede Grensvesting gehouden. Zijnde boven ditn dooe Keizer Maxiliaan A°. 1495 voor eene vrije Rijkftad verklaard, weshalven zij ook een dubbelden Arend in haar Wapen heeft. Behalveu de Lutherfchen,Doopsgezinden en Roomfchen, welke hier hunne Kerken hebben; behooren de 3 voornaamlte aan de Gereformeerden , welke de Grco. te Kerk aan St. Ltbuin ; een tweede met 2 Toorens voor* zien, aan St. Nicolaas , gewijdt, als mede de Broeren of Minderbroerskerk gebruiken ; beklopende het getal der Ledemaaten, tusfchen eie 4 en 5000, welke door 5 Predikanten bediend worden. Behalven het Raadhuis cn andere openbaaro Stadsgebouwen is 'er ook eea Illtiftre School en Bibliotheek. De Regeering beftaat 'er uit 12 Schepenen en vier Raaden. 2. Kampen, aan den flinker oever van den IJsfel, omtrend 6 uuren gaans van Deventer, en 4, van Zwol gelegen. Zij heelt de gedaante van een handboog, waar van de Rivier de Pees uitmaakt. Zij is veel kleinder dan Deventer, is minder digc betimmerd en heeft verfcheidene Tuinen binnen de Stad liggen. 'Er is een fraaije Brug over den IJsfel geflagen ; ook heeft de Stad een hoogen en dikken Muur met zo veele Toorens verfterkt, dat men haar voorheen de Toorenftad heeft genoemd. 'Er zijn 12 Poorten, van welke dc 6 aan de Landzijde de voornaamlte zijn, wordende O de Visch — 2J de Veen — 3) de Horst — 4) de Broeren — 5} de Koornmarkts — 6) de Haagepoort genoemd. De o\  ew HANDELK. ZAK- en REIS-ATLAS. 215 overige zijn Waterpoorten, welke hun uitzicht op den IJsfel hebben. Het Raadhuis ftaat aan de fjs/e/brug, als mede het Tolhuis , dat eene ongemeene bouworde aanduidt. Dc Hoofdkerk, welke aan 't boveneinde der Stad ftaat, en daarom ook de Bovenkerk ge. uoenvl pleeg te worden, was aan St. Nicolaas toegewijdt, zijnde zeer lang en breed, rustend^ op vier reijen Pijlaaren , terwijl de Prcókftoel van graatiw fteeu, eu van een bijzonder maakfel zijnde, ook op eenige Pijlaaren rust. De tweede is de Buitenkerk, en ftaat digt bij de tlaagcpoort; en in de Broer en «f Minderbroederskerk wordt de Godsdienst ook door de Walfche Gemeente verricht. De Lutherfchen, Doopsgezinden en Roomfchen hebben 'er ook hunne Kerken. De Regeeriug beftaat 'er uit 14 Leden. 3. Zwol, aan het Riviertjes Ac 4a, 8 uuren gaans vnnKamgen, en 4 van Deventer gelegen, is een fraai cn welbefcouwde Stad, alwaar de meeste Overijsfelfche Adel woont, en veel vertier en verzending van Goederen, naar Duitshland is, Srebbende de Stad ook gemeen i'ehap met de Zuiderzee, door middel van het Zwarte Water, Zij heeft drie Landpooncn , namelijk de Kamper, de Sasfer en de Dieferpoort; ook eenige Waterpoorten, en aanzienlijke Buitenwerken. Deze Stad, die met de 2voorige Steden deelt in het recht van de Munt, heeft ook een Huis daar toe, gelijk de voorgaanden. Ook verdient het Stad. huis en de Waag 'er aanmerking , als mede dc Kerken , van welke dc St. Michielskerk, een groot en aanzienlijk Gebouw, dat in 32 Jaaren opgericht is, aan dc groote Markt ftaat. De Prcdikftoel is ongemeen, ook houdt men 'er het Orgel voor ïiet besje ia de Nedexlaadcu. Dc tweede Kerk wordt Aethtthem en de 3de de Broerenkerk genoemd t ook is 'cr nog een Kruiskerk welke niet gebruikt, en voorheen aan de L. Vrouwe* gewijdt was. De Gereformeerde Gemeente heeft omtrent! 5000 Ledematen, welke door 5 Predikanten bediend wordt. De Walfche Gemeente, als ook de Lutherfchen, Doopsgezinden cn Roomfchen hebben 'er hunne Leeraars en Kerken, ook is 'er een Joodfche Sijnagoge. Van de Latijnfche School en meer andere openbaare Gebouwen kunnen wij niet melden. De Regcering dezer Stad beftaat , gelijk die van Deventer en Kampen, in twee bijzondere Col» legien , ais 1) uit AeMagijlraat , welke in 16 Leden beftaat, 2) uit dc Gezwooren Gemeente, welke 43 Leden heeft: zijnde uit ieder Wijk, welke men daar Straaten noemt, en hen, volgens de voornaamfte Straaten ook onderfcheidt, 12 Gecom, muteerden benoemd, van welke uit elke Wijk 3 tot Keurheercn of Keurgenooten aanpcfteld wOiden. Het oude Regeerings-Reglement van 1675, werdt hier, en in geheel Overijsfel, den oden van Bloeimaand 1787 afgefchaft, en een nieuw ingevoerd, dat men zcide meer met de Wetten der Burgerlijke Vrijheid overeen te Remmen. II. Het Drostambt van Salland _ hebbende eenige kleine Steedjes, die geen ftcm in Staat hebben; waar ouder Hasfell, aan het Zwarte Water, 2 uuren van Zwol gelegen; zijnde wel klein, maar niet onaangenaam, Volkrijk en welvaarende: vooral door het maaken van Matten. UI. Het Drostambt van IIssel. muioen, hebbende maar een Dorp van denzelfden naam, regt over Kampen liggende. .IV. Het Kwartier Twenthe, zijnde thans ook een Drosiimbr, in welke de voornaamfte Plaat, ien 2'jn. 1. .11.  2iö NIEUWE NATUUR- GESCHIED- 1. 'Almelo, een Stedeken met fraaije Huizen en Straaten, hebbende ook een fchoon Kasteel, dat door den Graaf van ReciiteREN, als Heer dier Heerlijkheid bewoond wordt. De Linnen Weverijen en Blekerijen zijn 'er aanmerkelijk. 2. Ootmarfum, 2 uuren gaans van Almelo ; zijnde nog een Stad der oude Maffen; die veel in de Spaanfche Oorlogen - geleden beeft. 3. Oldenfaal, 2 uuren van Ootmarfum, zijnde een oude Stad der Saliërs. Vermaard door veeic Belegeringen. 4. Enfchede, 2 uuren van Oldenfaal, een klein en open jplaatsjen , naast het Munllerfche Gebied, cn daarom Eind* fcheidinge geheeten. 5. Delden, liggende in het midden van 'Fwenthe, hebbende veel doortogt. 6. Goor, anderhalf uur gaans van Delden gelegen. \ V. Het Kwartier en Drostambt van Volleniioven: waar in t. Volleniioven, de Hoofdftad, aan de Zuiderzee gelegen, zijnde wel klein doch fraai. Hier woont zeer veel Adel. 2. Steenwijk, een Landftad, s.\ uur gaans van Volleniioven, aan de Sleenwijker Aa gelegen; ■zijnde klein en gansch niet aanzienlijk. 3. Blokzijl, een Schans, omtrend een uur gaans van Vollen* hoven, aan de Zuiderzee gelegen. 4. Kuinre, mede een groote Schans, aan de Zuiderzee, op de Grenzen van Vriesland geleden. 5. Zwarijluis, eene Sterkte, liggende ter plaatle waar de Havelter Aa iu het Zwarte Water valt. Van de Provintie Friesland. De Frieftn willen dus gcheet'ti zijn, naar de bewoording Frijen, of Vrijs Lieden, zijnde de oude Frifii een ftrijdhaar Volk: welke moed ook nog in de meeste Inwooneren doorblink". Het was eertijds een Koningrijk, wordende door Karel den Grotten overheen. Thans is het eene Provintie, welke na genoeg vierkant is ; zijnde vah het Noorden naar het Zuiden omtrend 14 uuren, cn van het Westen naar het Oosten, omtrend '13 uuren gaans. Wordende ten Noorden en We'sten door de Noordzee ; ten Zuiden door de Zuiderzee, en de Provintie Overijsfel: ten Ooïten door Drenthe, en dc Rivier de Lauwere, omringt en begrenst. Rivieren, Groote Rivieren zijn 'er ii! Friesland niet, maar wel eenige kleinen : als 1. De Linde, maakende de Grensfcheiding met Overijsfel. 2. DeKuinder ofTjonger, fprurtende uit de Veeiicn iïi QostfleU lingwerf. 3. DeBoorne, mede uit de Veenen komende. 4. De Paefens is klein en bijna verftopt. 5. De Lauwers, fcheideiide Friesland van Groningen. Verdeeling. De geheele Provintie wordt verdeeld in drie Kwartieren, als 1) Oostergo, z) Westergo, en3) Zeyenwolden, welke weder gefmaldeelil worden in zoGriclenijett, of Grietmanfchappen.- zijnde het Woord Gi ietman van Gerechtsman afkomftig. Bij deze 30 Grietenijen komen nog de 11 Slem* ■hebbende Steden: van waar het fpreekwoord afftamt; dat wanneer men iets niet volkomen naar zijn wil kan krijgen; ftien zegt: men kan alles op zijn elf- en-der thfle niet hebben. Wij zullen eene andere verdeeling volgen, en aanvoeren, I. D«  en HANDELK. ZAK- en REIS.ATLAS. 2157 X. De Elf stemhebbende Steden, welke zün . . . 1. Leeuwarden, een der grootfte Steden van Nederland , en da HcoFdftad van Friesland, hg-wende in eene vermaakelijke f andsdouwe , en hebbende de gedaante van. een . onregelmaatig vierkant. Zij heeft bij de 15000 Inwooneren; verfcheidene fraaije Gebouwen , en veele Binnengragten • haare 4 Poorten worden ïj de Tuinjier — 2) de St.Jacobs of Wirdumcr — O de Vrouwe — en 4) de St. Katharijne c,i Hoek/Ier-Poorten genoemd : bij welke dan nog drie Waterpoorten zijn. . Nadien alle de Staatsvergadering binnen deze Stad gehouden worden, zijn 'cr ook een aantal voornaame Gebouwen., welke daar betrekking op hebben. Dus heeft men 'er het Landhuis, een Hof van Juftitie ; bet Princenhof, ftaande in het midden der Stad over het Stadhiis, hebbende Willem de IVde hier tot A". 1747. »>? Sradhoudcr vau Friesland zijn Hof ge■ houden. Het Raadhuis is ook aanzienlijk. 'Er zijn 3 Ge- F'toimeerden Kerken, als 1) de Gfoo'e, of Sr. Jacobskerk , ftaande in bet Noordelijk gedeelte der Stad,.2) de Galieër of Geleldjlcr Kerk, dien bij het Landhuis, en 3) delVesterkerk; wordende deze door 6 Predikanten , bepredikt. Ook is 'er eene Walfche, een fraaije Lu t herfche, drie Doopsgezinden, en verlcbeidene Roomfche Kerken, Vis mede eene Joodfche Sijnago- .,<;. Om van ge-ene andere Gebouwen iets *e melden. De Marktdag, die veel gewoel aan ue Stad geeft , is Zalurdug. 2. Bolswerd, een I.an.lftad, Vlrie uuren gaans van Tlarlmgtn cu Franeker , ea 5 van Leeuwarden, beeft de gedaante van een "Eirond, hebbende bij de 2900 Inwooneren. Zij heeft een aarden Wal, en fteenen Muur, 4ni.li gceae Mt« Steikie, al* mede 4 Poorten, welke O de Si. Joris — 2) de Snoeier —3,} de Blaauwe — en 4) tle 'Zandpoort genoemd worden, zijnde de laatfte maar een Waterpoort. Zij is'óp een Terp of hoogte gebouwd , en is heel oud. Behalven het Raadhuis en meer andere noodzaaklijke Gebouwen', heeft zij een groote en fraaije Kerk, welke aan den 11. Makten gewijdt Is, hebbende dj. fraaifte Prediklloel 'van geheel Friesland. 'Er zijn 2 Gereformeerde en Ook 2 Doopsgezinde Predikanten. De Handel isi voornamenlijk in Boter , cn da Inwooners genecren zich vcef niet het fpinhen van Friesfckt Sajet. 3. Franeker, liggende aan de Trekvaart, omtrend 15 uur van Harlingen ,.en 3 uuren van Leeuwarden. He,t is geen fterke, maar eene luchtige en zindelijk gebouwde Stad ;. hebbende omtrend een half' uur gaans in haaren omtrek. 'Er zijn 3 Poorten l) de Ooster of Dijkflerpoort, door welke men naar Leeuwarden gaat, 2 de Wester of Ilarfingerpoort, en 3) de Noorderpoort. Behalven deze is 'cr nog een Waterpoort, de Doenjumerpijp genoemd. Zij heeft dra> bijna regt doorgaande Straaten 4 omtrend 3670 Inwooneren ; erft redelijken Koophandel in Wol ent in Koorn; een groote en Herrij ke Keik; een dér beste van geheel Friesland: zijnde aan St. Mirten gewijdt: 2 Gereformeerde Leeraars; éen Walfche, 2 Doopsgezinden: cn een Hooge School, iu de Jaare 1585 'opgericht ; hebbende 4 Hoogleeraarert ip de Godgeleerdheid; 2 in dei Rechten; a in 'de Geneeskunde ; cn 6 in de Natuur en Wiskunde, Taaien enz. He Bibliotheek. Anatomie, 'Laboratorium, HorttiS Medicus enz. . fteinmeu uier het Hooge School overeen: zo a s ook de overige oi*nbaare Gebouwen doen, met den.iia.rt cil inrichting der Fiiefclii! Steden.  ai8 NIEUWE NATUUR-, GESCHIED; 4. Sneeft, 2 uuren van Bols*xerd, 4 van Leeuwarden en 35 van Franeker, digte bij het Sneekermsir zécmn. De Stad is oud: heeft vier Poorten, namelijk O de Noorderpoort"— 2) de Nieuwe '— 3) de Qoster — 'en 4) de Hooaeinder Poort: ook beeft zij de gednante van een onrcgchnaatige driehoek. Het getal haarcr Inwooneren was in 1743 omtrend 2960. Zij beeft' 2 Kcr ken , in welke den Hervormden Godsdienst verricht wordt, als de Groote Kerk, mede_ aan St. MaRTEN gewijdt, zijnde van 'een nette bouworde De genoeg bekende Lange Pier (Pieterj lijt' in dezelve.' De Kleine of Minderbroeders Kerk, was eertijds een Kloosterkerk, beide "worden door twee Predikanten bediend. 'Er is een deftig Raadbuis , fha'ide aan de Marktstraat ; 2 Kerken voor de Doopsgezinden , en verfcheidene andere openbaare Gebouwen. De Markt van Sneek volgt in voortreflijkheid op die van Leeuwarden , en wordt desDingsdags gebouden. 5. Dokknm, of üocco''slieim, 4 uuren gaans van Leeuwarden, aan de Rivier de Re, in een aangenaam Oord van fchoone Koorn- : landen gelegen. Zij was voorbeen een Zeeflad , doch is door 1 ide bedijking van bet Dokkumer Diep in A". 1729 daar van verReken. Zij is 'niet meer dan een derde uur gaaiis in haaren omtrek ; hebbende 4 Poorten , als 1 i) de IValdpoort, 2) de Hans- I poort, 3) de Alfttmerpoort, cn i 4) de Öosterpoort, welke laatile j ook de halve Ó/aanspoort genoemd i wordt; ook zijn 'cr eenige Waterpoorten of verwelfde lloogen 1 onder dc Stads Wal, welke men < in Friesland Pijpen noemt. Het I getal der Inwooneren rekent r men op 2680. Onder de j voornaame Gebouwen munt het \ Raadhuis, de Maartens Kerk, als 1 mede de Kerken der Remoiillrai:- » ten cn Doopsgezinden , dc jl'uc-.g , h de Beurs, en verfcheiden andc= ren uit. De Vroedfchap beflaat 'er uit 32 beden. 6 Harlingen, de grootfte en Volkrijkfle Stad na Leeuwarden, ligt i\ uur van Franeker, zijnde zeer Neringrijk: hebbende ook een zeer bekwaame Haven, int welke de zwaarltc Schepen voorheen konden binnen loopen,doch nu gedeeltl jk eerst ontladen moeten worden. Zij heeft 6 Poorten , namelijk 1) de Noorder- of Biltpoort. 2jDc Franclerpoort. 3) Het Franekerpoortjen. 4]) D&Kerkooort. 5) De Zu'derpoort, en 6} ie Havenpoort: ook is 'er een Adniraliteits Kollegie. en het Admi■aliteiphui 'Albcftuurder daar mede beledigt , welke om geen enkel Perfoon een geheele Stad zoude Verderven. De Stad die met 5 Bolwerken ecnigzins gefterkt is, heeft 3 Poorten , namenlijk de Noorder-, de Zuider- en de Koepoort: als mede 2 Vaarten of Havens, welken ieder een Zijl of Smis hebben. Zij ligt in de lengte langs de Ze: uitgestrekt, in de gedaante van een langwerpig Vierkant, hebbende niet meer dan J400 Inwooneren, van welke'er veele Stuurlieden zijn. 'Er 's één Kerk der Hervormden , welke 'er 2 Predikanten hebben; als mede een voor dc Doopsgezinden , die even zo veel Leeraars onderhouden. —r— Tusfchen deze Plaats en Medenblik in Noord-Holland, dat men op ,4 Zeemilieu, en dus de kleinite afftand op de Zuiderzee rekent, vaaren dagelijks Vecrfchepen, waar op de"bepaalde Postwagens geregeld worden. 8. Sloten, is een kleine Plaats welke alleen uit twee Straaten beftaat, liggende omtrend 4i tiur gaans van Stavoren. Haare ligging is zeer voordeelig, en zij was voorheen zeer fterk; hebbende thans nog veel doortogt van Schepen, welke de Takc-Zijl. oi Sluis moeten pasfceren. 'Er zijn 2 Landpoorten, namelijk de Koe- en Wijkeler Poorten ; en 2 Waterpoorten namelijk de Sneeker en Lemjlerpoorten Het getal der Inwooneren beftaat uit omtrcnd44oMenfchen ; waar van ió Vroedfchappen en écu Secretaris zijn. 9. IVorhum, een kwartier gaans van de Zuiderzee, eu één uur van Uindelopen. Het is eigen, lijk, zo als de 2 volgende Itemhebbende Steden , maar een open Vlek , hebbende een lange Straat, niet een Gragt omringt. Een Hayen die lang en üntl is, doch ■y.eclë Scheepstimmcr - Werven •• wordende 'er in de Nabuuifchap veel Kalk uit Zecfdiglpcn ge> brand. ' Het Raadhuis., óielVaag* de Groote Kerk en Gastku.skerk, welkedoor2 Hervormde Leeraars bediend worden; de Doopsgezinden Kerk, enz. zijn de voor-, naamfte Gebouwen. Wordende het getal der Inwooneren op 3060, en dat van de Vroedfchap op 24 bepaalt. 10. Ijlst, een zeer oude Stad , bijna een uur gaans van Sneek gelegen , hebbende noch Wallen noch Poorten. Zij beftaat'uit, twee reijen Huizen, die, door een Water met Boomen beplant van elkander gefcheiden zijn. üc Kerk aan den II, Mauritius gewijdt, ftaat geheel buiten de St. d, in het Noordoosfeiude ,. wordende door één Hervormer Lecraar bediend. De Doopsgezinden , hebben 'er 4 Predikanten, en 2 Kerken of Vermaan-,, huizen. Dc Regeering beftaat uit 17 Vroedfchappen of Gemeenslieden. 11. Hindelopen , als op een Schiereiland, één uur van IVor. hum, en ruim 2 uuren van. Stavoren gelegen, is mede een Vlek , doch met Stads Voorrechten voorzien. Men meent haar zeer oud te zijn: de Huizen,zijn 'er genoegzaam van een zelfde hoogte en maakl'el; en de Inwooners verfchillen zeer veel in Dragt en Spraake , met de andere Pricfen. Hm beftaan is de Landbouw', Zeevaart en Visfcherijèn ; en iij 1748 b.-liep hun getal 1915. De Gereformeerden en Doopsgezinden hebben 'er hunne Kerken,, doch de eerlten hebben 2 Predikanten ; cn de laatstgcmeldc één. II. Het Kwartier, van Oostergo, dat eigenlijk de oostlij— ke Landftreek te kennen geeft „ heeft 11 Grietenijen, waar ii» eenige fchoone Vlekken en 14. Dorpen. III. Het Kwartier van Wes-, tergo, de Westelijke Streek, heeft 6 Grietenijen en 126 Dor-' pen. IV. Het Kwartier van Ze». venwoloeS, of de Kcy&n liot~>. fie.a.  $2o NIE UW E NATU U R-, GESCH IE D- fchen weleer geheeten, heeft io Grietenijen, waarin 106 Dorpen zijn. Onder welke Heerenveen, doorgaans de Friefche Haag genoemd , uitmunt. Van de Provintie Groningen. pit is de uiterfle Provintie vin adieel Nederland . in her. Noordoosten. Men noemt haar ook Stad en Lande, om dat 'er Ciaar één Stad, namelijk Groningen in is, en de 'rest omliggende Landen zijn. Zij is 'maar ruim half zo groot als Friesland; zijnde van het Westen naar het Oosten , ruim io uuren gaans lang ; en van hét Zuiden ' jiaar hrt Noorden op zijn hoogst fi uuren brect. Haare Grenzen zijn ten W. de Rivier de Laniyert; ten Z. Drenthe; ten O. Manlier en Oostvriesland, enten Noorden de Noordzee. Rivieren. 'Er zijn voornamenlijk 4, Rivieren in deze Provintie,'als:' 1. De llunfe , welke uit verfcheidne Wateren te Groningen vergaderd , en door een ruimen fcoezem in de Lauwerzee valt. 2. De Fivcl, gaande van Groningen naar Delfzijl, in de Eems. 3. De Westwolder Aa, die de Oostelijke Grenzen doorloopt. 4. De Renfel, loopende tusfchen de Hunfe en dé IVestwol■der Aa. 5. De Dpllart, zijnde een groote boezem die de Noordzee maakt, in welke zich ook de Eems ontlast. Het was voorboen een fchoone Landftreek vati 33 Dorpen, zijnde in den Jaare 1277 door de Zee 'over"itrnomd. Men houdt het thans voor 'ecu 'kwaad Vaanva":er, •waarom men bet ook dol van curt, of Dollart noemt. Verdeeling. Qe verdeeling welke wij kor. tehjk zullen volgen, gefchied, naar den aart van het Land zei-' ve : wij befchouwen dus I. De Stad Groningen, of Groeningen , weleer groens Vel-' ■len berekenende. Zij" wierdt voorheen voor een fterke Stad gehouden , vooral na het nieuw langebragre Werk van den beiwaamen Koehoorn : doch naar Je hedendaagfche Vestingbouw' kunde ontbreekt 'cr zeer wc!' ïan, om onverwinüjk te kunnen heetcn. Zij heeft 8 Poorten, Welke 1) de Kraanpoort* 2) de Aapoort, 3) de Heerpoort. \j de Oosterpoort, 5j de Steentil'ioort, 6j. de Ebbingepoort, 7) de lotteringe Poort, en 8.) de Kleine "oort genoemd worden. Behalven 'én LutheiTclic, 2 Doopsgezinde, in 5 Roomfche Kerken ; hebben er de Hervormden 9 Predikanten en 6 Kerken, van welks O de Groote Kerk, of oude St. Janskerk aaji St. Marten gewijdt is. Zij heeft ten voortreflijk Orgel; een ktinftige Predik, poel, en nog kurfftiger Tooren met 5 Tranten of omgangen, wordende voor den hoogften en fraaiften Tooren van gchetl.N'crferhnd gehouden, zijnde van' 333 Uhijnlandfche voeten, en met een 'fraai Klokkefpc! voorzien. 2) De Aa-Kerk, dus genoemt n.iar de Rivier van dien, naam, welke 'er niet ver van daen is. Het is een luchtig Rruisgebouw, voorheen de L^ Vrouw toegewijdt, en daarom p' k de Liereyrouwe Kérk van ter Aa gebijnaamd. 3) De Noorder of Nieuwe Kerk, zijnde naar het JModcl van de Noorderkerk te Amfter.lam gebouwd. 4) Het Pelflerflraate, voorheen 't II. Geest; en 5) het Peperjlraate-d. weleer St. Geertruids Ganhuis: waar bij dan nog 6) de Minderbroederskei k, maar ©m dat 'er Zondags avonds door Hoog. leeraars alleen gepredikt wordt, de Academie Kerk genoemd. —r—> De Jodden hebben 'er ook eei SijnagCge. On-  kn HANDELK. ZAK- en REIS-ATLAS. aas- Onder de aanmerkelijke WacTèldlijke Gebouwen te Groningen zijn vooral te tellen: het Provintie-huis, alwaar de Staaten en hunne Gecommitteerden vergaderen. Het Ommelauder - huls , zijnde de Vergaderplaats van dc Gecommitteerden uit de Ommelanden. Het Prinfenhof, een oud Fraterhuis. Het Raadhuis een groo: maar oud Gebouw aan de. Markt, zedert verfcheide Jaaren reeds aftekenrd. Het Stads Wijnhuis^ As Waag , het Ammunitiehuis, het groot en klein Magazijn, het Giethuis. Het Hooge School A°. 1615 opgericht, hebbende XV Hoogleeraaren. De Studentenbeurs, cn een groot getal Gast , Wees-, Dolen Tuchthuizen, Latjjnithe School enz. De openbaare Markten zijn 'er zeer net, en zeer groot. De Regeering beflaat 'er uit 29 Leden. De Burgerij dezer Stad is onfterflük geworden, door hunne Krijgsdeugd, in den Jaare 1672, tegen den Bisfchop. van MunJler, Barend van Galen betoond. Deze belegerde haar, na verfcheidene' Overijsfelfche Steden genomen te hebben , op den 9den 'Julij met 22000 Man: zijnde de Stad alleen van 2000 Man Militairen, onder den kundigen Generaal Karel van Rabenhaupt, doch met allebehoeftens, voorzien. Deze Krijgsbezetting, met de Burgerij, beide een doel hebbende, deedt den tro'tfche* Bisfchop, tusfchen den 27 en eüften Augustus, op eene ichandehjke wijze de Stad verlaatcn, hebbende hij 4536 dooden, en het gemis van 5000 overloopers, zoo dat 'er niet meer dan 12000 met hem terug keerden : hebbende men in alle de uitvallen aart 'Stads zijde, riiet meer dan omtrend 100 Man veilooren. Men heeft het opbreken van dit beleg, Jaarlijks door een Gedenkdag te houden, gevierd, tot 1772, wanneer 'er. juist een Eeuw vcrloopcn was, ' II. De Ommelanden , zijnde, in V Kwartieres onderfcheiden : als li Het Westerkwartier, dus genoemd , om dat het ten W. van Groningen ligt, hebbende 4 bijzondere Landfchapjens , namenlijk O Midda-ijler, 2) Vredeivold, 3) Langewold, eu 4) Ruigewaard ; hebbende verfcheidene Dorpen en Adelijke Huizen. ' 2. Het Kwartier Hunfinge, liggende aan de Hunfe, hebbende ook 4 Landfcbappcn, namelijk j) de Marne, 2) 't Halveiimbt, 3) Ooslerambt, en 4) Ubbega, hebbende een groote Schans Siolikamf , en omtrend 50 Dorpen , en Heerlijkheden. 3. Het Kwartier Fievelingo, ot het Land aan de Fievel, nu DamJierdiep genoemd: het heeft 3 Landfchappen, hamenrijk, Hogeland , Duitswplfler en Ooster Aa, bevattende onder andere dc fchoone Vlekken Appingedam en Delfzijl, en omtrend 40 Oorpen. 4. Het Kwartier Oldambt, bchoorende aan de Stad Groningen , hebbende een welverfterkt Steedjen aan de Renfel, zijnde Winfchoten , als mede eenige Schansfen en Dorpen. 5. Het Kwartier Westerwold, of Westwoldingerland, behoorendé aan de algemeene Staaten; bevattende ook de Scbansfenitowriang, en de Bellingwolder Schans, zijnde de eerfte A°. 1593 door de Spanjaarden, en A°. 1672 door de Munfterfchen te vergeefsch aangetast, zonder gewonnen te kunnen worden. Van de Provintie Zeeland. Dit is de uiterfte Provintie in het Westen , hebbende Hollans ten N., Braband ten O. Vlaanderen ten Z., en de Noordzee ten Westen. De naatii'soorlpr >n| blijkt in dc ligging van hec Land, zijnde verfcheioe Eilanden, van welke dit de voornaamfte zijn O Walcheren, 2) Zuidbevelantt, %) Wolfersdijk, (f) Ee i Nuoiü-  saa. NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- Tipordbeveland', 5) Tholen, <5) Schouwen, 7) Duiveland, en 8) £4. Philipsland. Verdeeling. Nadien dc rechterarm der Schelde, gemeenlijk de Oosterfehelde genoemd, deze geheele Provintie in tweeën verdeelt; zo heeft men 'er ook twee Kwartieren. I. Het Kwartier bewester Schelde:en II. Het Kwartier beooster Scheldein het Kwartier Bcwe-terfchch de, heeft men de vier eerstgenoemde Eilanden.' en ' I. Walcheren , bet gegoedfte en volkrijkfte, waar iu 1. Middelburg, de Hoofdftad der geheele Provintie, betekenende een Burg of Slot, die mid den in het band ligt. Zijnde van eene langwerpig ronde gedaante, en een der grootfte S'tciien in de Nederlanden. Zij beeft een Ringmuur eu dertien Bolwerken. ais mede 8 Poorten, welke O de Veerfche — 2) Slijk __ 3) St. Geert e — 4) Vlisfingfche — Lange-.vijde —. 6) Seis — 7 Noord — cn 8) Koe-Poorten genoemd worden : cn een redelijke Binnenhaven.- het getal der Huizen bedraagt 3890, en dat der Inwooneren 25000. —— Behalven het Stadhuis, dat ten oud en deftig Gebouw is, met een kundige Tooren, en verfcheidene Éeeldtenisfen van Graven en Gravinnen verfiert: (geen wonder Karel de Stouten was •er, in 1468 stichter van O zijn «3e Kerken aanmerkelijk, zijnde ï) de Abtdiekerk, hebbende een fchoone Tooren en Orgel, z)de floordjlmunfter of St Pieterskerk, 3) de Oost kerk , 4J de Gasthuis, cn 5) de Visc'nmarktskerken: welke alle door 12 Hervormde Leeraais bediend worden. De Franfchen, Engelfchen, Lutherfchen, Doopsgezinden en Rooujfcfan hebben 'er ook ieder een Kerk ; en de Jooden eene Sijnagoge. De Roomfche Kerk dezer Stad is de eenige die in geheel Walcheren wordt aangetroffen. Het. Oost en IVestindischhuis, 'sLands. Magazijn; het Illuftre School, de Beurs en verfcheidene Wees-_ en Godshuizen , kunnen wij enkel noemen. 2- Vlisjingen, een uur gaans, van Middelburg, tusfchen welke beide plaatfen een metBoomen. beplante Straatweg is, ligt aan', den rn°nd der Wesieifchelde, hebbende een fchoon Dok of Haven, in het welke men welj 80 Oorlogfchepen kan leggen, zijnde A°. i633 op koste van de Algemeene Staaten vei vaar-, digthebbende ook een bijzonder tóegericht droog Dok, om. dc Schepen te verfteHeh. Aan de Landzijde heeft de Stad maar 2 Poorten, namelijk de Middel', burffche en Rammeljens Poorten. Zij is meer fiaai dan groot, hebbende omtrend 8000 Inwooneren. Onder de openbaare Gebouwen munt het Stadhuis, op de groote Markt ftaande, uit, zijnde na dat'van Antwerpen gebouwd, en in 1594 opgericht. Vervolgens de drie Gereformeerde Kei ken, welke de Groote, de Kleins en de Oqsterkerk genoemd, en. door 7 Predikanten bediend, worden. Het Prinfenhof, door Willem den I. A". 1532 gefticht, als mede de Franfche, Engelfche, Luthcrfche en Doopsgezinde Kerken , zijn bezienswaardig. Andere Gebouwen gaan wij kortheids wege voorbij, alleen nog meldende, dat in den Jaare 1767, ook hier een aanzienlijk Genootfchap van Wetenfchappen is opgericht, zijnde onder den naain, van het '/.eeuwjche Genaotj'chap te Vlisfmgen beroemd gewerden: houdende uuk deszelfs Vergaderingen altijd in gemelde Mad, waar bij een aanzienlijke Bibliotheek, als ook verfcheidene Natuurlijks Zeldzaamheden, a s ' * " bi ; '  'uw r-TANDELK. ZAK- en REIS-ATLAS. 22*2. Tiet eigendom des SenootfchSps , In aanmerking komen. %.'feere, weleer Kampveer geWcirit, ligt een uur gaans , aan dc andere zijde van Middelburg, niet verre van den mond der '-Qostcrfcheldc; welke aldaar verfcheidene Zandplaateti heeft. De Haven is echter ruim cn 'diep genoeg voor de zwaarst geJadehe Schepen , fchoon de Stad veel kleiner dan Vlisfttigeü is. Zi| heeft een aaiden Wal en eeu breede Borstweering. Ook heeft zij 7 Bolwerken en 5 poorren , van welke de 2 aan den Waterkant, de Noordhoofds en Zuidhoofds Poorten ; en de ?, aan de Landzijde., de Arnemwdfche, de Zanddijkfche eu de IVarwijkfche Poorten geheeten worden. Tusfchen Middelburg en deze Stad ligt ook een aangenaame en met Hoornen beplante" Straal weg, Celijk tuslchcn Vlisfingen en Middelburg. Het getal der Huizen 'wordt op 700 gefchat. Behalven liet Raadhuis dat zeer oud is, als ook eenige andere openbaare Stads Gebouwen, zijn hier drie Kerken, van 'één Godsdienst, aan elkander gehegt, welke als onderfchcidene deelen vnn één Gebouw zijn aan te Zien. Deze behooren alle aan de Hervormden, doch zo bijzonder als het is, dat 'er geene andere Kerken in. deze Stad worden gevonden,.zo bijzonder is her ook , dat deze drie aan elkander gehechte Kerken-, in bijzondere Taaien bepredikc worden : houdende de IVederduitfche daar 4, en de Walfche en Schotfehe Gemeente, daar elk één Leeraar voor. Deze beiele Steden Vlisfingen en Veert, wierden A". 1555, 1 door Keizer Karel den Vde tot J \ een Marquifaatl'chap verheven : van het welke de. Prins van Oranjeu, op 1 en 5 juni) 1751, als Marquis , tc f'eere en Viisfmgen gehuldigt is. 4. Arnemuiden, vooiheen een tamelijk groote en redelijk bloeijende Koopftad, is , door het verzanden van den motief der Haven , het ArnemuidfcheGat genoemd, nu als in ecu Vlek verandert, hebbende geen fleta in Staat. Zij ligt geen uur gaans van Middelburg: hebbend» verfcheidene Zputkeetcn. . 5. Domburg, in een vermaak* lijk oord, digt tegen de Duinen gelegen, heeft Stads Gerechtigheden, doch geen item in Staat; zijnde ook van Muuren en Poorten ontbloot. 6. IVestkappel, ligt op de» Westelijken bock van dit Ei-« land, alwaar Willebrordus it» den jaare 694 , ccn Afgodsbeeld van 'Merkurius ter aarde heefc geworpen. Zij is onbemuurd gelijk Domburg. 7. Ratnmek-ns is een kleine Schans, aan den mond der Mitfdclburgfcbe Haven, welke zij zal befchermen. II. ZlIIDIiEVELAND, ooit heB> Land van ter Goes geheeten, is» het grootfte en aangenaamfte» Eiland van de Zeeuwen. 'Er is1532 veel van verdronken , waar onder de Koopftad Romerswaal mede veel leedt, welke naderhand geheel is bedolven geworden , fchoon Flips de Ilde AQ. 1549 hier den Eed als Graaf van Zeeland nog in gedaalk heeft. Goes is de eenigfte Stad vanf 3it Eiland, liggende niet vet van de Oosterfchedde, hebbende» naauwlijk een half uur gaansct» in haar geheelen omtrek, en eet» Dtiden Muur en eenige vervalle» Bolwerken tot tegenweer. Zij heeft 6. Pootten, welke 1) do Nieuwe Hoofd — 2) de fVest 3) dc Koe — 4) de Oost — 5} ie {Paters — en 6) de Donkrc'oort genoemd worden : het ge» al haartr Huizen, met de Voor. leden,. rekent men op 950 cn ie Inwooneren op omcrentï j500. Men heeft aan den mond der Iawn te Goes 2- Sch.infen gecüd, onj. dezelve te befcheimc- •  224 NIEUWE NATUUR- GESCHIED- ooit zïjïi 'er, behalven de vereischtwordendc Stads Gebouwen, een Groote Kerk, aan Maria Maodalena gewijdt, alsmede eeli Kleine Kerk ; welke beide door 4 Gereformeerde Predikanten bediend worden : boven dien bebben 'er de Walfche, de Doopsgezinden en Roomfchen hunne" bijzondere Kerken, cif Vcrgaderoïaatfen. III. WOLFERSDIJKen IV Noorö- beveland , heeft niet dan eenige Dorpen. \ In het KwartierBeooster-SchelÜ, heeft men I. Het Eiland Schouwen , waar in de vólgende Steden aanmerkenswaardig zijn : i. Zierikzee, de vóornaamlte en eeniglte ftemhebbende Stad, op dit Eiland , Zijnde de tweede in rang agter Middelbars. Zi] is : beide Hellen 'er even veeie Raaden aan. In Vlaanderen bezit de Republiek eenige Steden , v/eikeSluis, Aardenburg enz. genoemd, ook onder den naam van Sraatsvlaan. deren vooikomen. Ook' heefmen Staats-Limburg, cn Staatsopper-Gelderland, welke eenige Nederlaudl'che Plaatfen' bevatten. In Azien bezit de Republiek, de Eilanden Java , Ceilon, Celebcs, Timor eiï de Molukkeu : of de Specerij Ejlanden. En op de» vaste Kust, Malakka, Koroiuandel en" Malabar. In Africa, dc beroemde KaspK de Goede Hoop , de ververi'chiugPlaats yan de meeste Oostin i vierin een vrugtbaar Gewcsr gelegen. Zij heeft een fchoon Slot , een fraaije Domkerk, in welke de Koningen gekroond en begraven worden .- als inede een b»roemd IIoojjc School» Lente,  u32 nieuwe natuur- geschied- j. Lintberg > een. groote en Vijke Stad, liebbende een Aartstnsfcliop. 4.. Dantzich, een fchoone Koopftad en Vesting aan de ÏVeichfel, hebbende een fnaije Haven, en een beroemd Gijmnaflum. In het Jaar 1734 ftond Bij eene harde belegering uit. Het Hertogdom. Coerland ligt aan de Oostzee, én beflaat omtrend 440, Mijlen. Het is eert Leen van 'Poolen: de Hertog is Roomsen; doch de Lutherfche Godsdienst is 'er de hcerlchende'. De voornaamfte Koopfteedjens daar in zijn: (Vsndau, 'Libeti tA Mitau. agt-en-twinTigsTe Hoofdstuk. BESCHRIJVING van PRUISSCIIEN. Dit Koningrijk ligt aan de Oostzee, hebbende ten Oosten Lisliattwen; ten Zuiden Poolen; en ten Westen Poolsch pruisfehen. Het is omtrend 730 Mijlen groot: hebbende omtrend 600,000 Inwooneren ; welke Duitfchers van afkomst zijn, doch met Franfchen, Hollanders en Switfers Vermengt zijn geworden. Regcering en Godsdienst. Pruisfehen is een Erfriik, het welk door het Huis van Brandenburg met eene onbepaalde magt beheerscht wordt. Onder Fredrik den Hdcn hadt het omtrend 2oo,coo Man in de Wapenen, welke alle welgeoefend waren. De heerfchende Godsdienst is de Lutherfche ; doch 'er wordt aan alle Godsdienften vrijheid gegeeven. De Koning zélve is Gereformeerd. Verdeeling. Dit Land heeft men in 2 Hoofd- deelen gedeeld, welke verfcheidene Plaatfen bevatten : de aanmerkelijkfte daar in zijn t 1. Koningsbergen , liggende aan de Pregei, beltaande eigenlijk uit drie bijzondere Steden. Men heeft 'er een Hooge School ; een fchoone Domkerk; een Koninglijk Slot; en een bloeijenden Koophandel- 2. Pillau is eeh gewigtige Vesting, cn de Sleutel van Pruisfehen : hebbende een goede Haven , cn een aangenaam omliggend Gewest: dat men het Pruisiifche Paradijs noemt. 3. Marienwerder, een goede Koopftad, met een Slot. 4., Memel, een goede Koop. en Havenftad. 5. Berlijn de Hoofdftad van dit Koningrijk . lig' eigenlijk ifl het Mark Brandenburg, aan de Sprce; zij beftaat uit 5 Steden aan elkander gebouwd; cn wordt dagelijks nog door verfcheideue Voornaame Gebouwen vetnlèerdert cn verfraait;  en HANDELK. ZAK- en REIS-ATLAS. 233 NEGEN-EN-TWINT1GSTE H00FDS1 UK. BESCHRIJVING VAN DUITSCHLAND. T\uitsch!andM.t. middenpunt van ■LJ Eiirofa , heeft eene voordeelire ligging, zijnde zee,- groot en uit verfcheidene Rijken en Staaten zamcngefteld: zodanig als wij die bladz. 45- recds 1,ebben gemeld. Grenzen. Dit Land grenst aan de Noordzee, Denemarken , de Oostzee, Poolen , Sileften , hallen , Zwitferland, Frankrijk en de Nederlinden. Men fcbat deszelfs Inwooneren op 24 Milliocnen. Onder welke zeer veel geleerde Lieden zich bij uitftek doen kennen. Verdeeling. Men verdeelt het in verfcheidene Rijken en Staaten, en wel: . I. In het Heilige Roomfche Rtj'* , van het welke de Keizer bet Opperhoofd is, wiens raagt door DERTIGSTE HOOFDSTUK. BESCHRIJVING van SWITSERLAND. Deze aanzienlijke en vrije Republiek, wordt ten Noorden en Oosten door Duitschland; ten Zuiden door Italien, en ten Westen door Vrankrijk begrenst. Deszelfs grootte is 1090 Mijlen. Gejleldheid. Het Land is vol Bergen, waar in de Alpifche de koogfte zijn. De Landbouw is daar door gering , maar de Jagt en Veefokkerijen , zo veel te aanzienlijker. Men heeft'er verfcheidene Rivieren en Meiren ; onder welke de Rhijn, de Rhone en de Aar ie voornaamfle zijn. Verdeeling. Zvilferland is een Ligchaam dat uit XIII bijzondere deeleu beftaat, (j g welke rle Voorrechten der Rijksbenden bepaald is. Hier is de Roomfche Godsdienst de heerfchende , doch de Lutherfchen en Gereformeerden hebben 'er volkomen vrijheid van Godsdienstöefning, volgens den Vreede van IFertphalen A°. 1648. DeOostenrijkfche Kreits overtreft de andere lil grootheid, bij welke men dan ook de Oostenrijkfche Nederlanden kan tellen. De Hoofdftad, waar het Keizerlijk Hof gemeenlijk is, is IVeenen^een fterke Stad, aan den Donau. Het Keizerlijk Hof, de Hoofdkerk van St. Stepiianus ; de Hooge School, de Bibliotheek, en meer andere Plaatfen, zijn in deze Stad bezienswaardig. Het Koningrijk Bohemen, is mede een Erfrijk van den Keizer, gelijk Hongarijen, Morayien enz., welke men alle en hunne Hoofdlieden op bladz. 45. kan vinden.  231 NIEUWE NATUUR-, GESCHIED- welke Cantons genoemd worden. Dez^zijii i) Zurich, zijnde van den Gereformeerden Godsdienst, waar van de Hoofdflrd ook Zurich' lieet. 2) Schaffkaufcn , mede van den Gereformeerden Godsdienst, aan de overzijde van den Rhijn gelegen: hebbende een Stad van Lten'zelfden naam. 3) Bazel, mede aan den Rhijn , en Gereformeerd. 4} Bern . het grootfte onder de Gereformeerde Cantons. 5) Freyburg, Eafl Ion Roomfchen Godsdienst. 6) Soluthurn. mede RoomiCbgezind. ?) Luccrn ,mede Roomfchgczind, en in het midden ge-legén. 8) Scbw-z mede R oorii>è )gezind. 9', Zug , her kleinite Can'on, mede den' Roomfchen Oodsdi :,s,t toegedaan. 10) Uuterwviden, mede Roomsch. 11) Uri, mede Roomsch. 12) Claris , hebbende een vermengden Godsdienst, en 13) Appeuzell, liggende aan <'e Grenzen van Dultschlana, bcftjande ook gedeeltelijk uit Roomfchen en Gereformeerden. EEN-EN-DERTIGSTE HOOFDSTUK. BESCHRIJVING van ITALIEN. T-vit aanzienlijk Halfciland in de x dj doepan,üche Zee stelegen, treeft Vrankrijk, SwilJ'erland en Vuilscèland ten Noorden, van welke Landen het door de Alpen gefcbe'den is*. Ten Oosten heeft bet dc Adriatifche of Venetiaanfche Zee ; cn ten Zuiticn, de Middelandfcbe. De geheele grootte wordt op 5620 Mijlen gerekend. Landsgefieldbeid. Ralien is een aardsch Paradijs, door zijne Producten , welke'er weclig voordfehieten , en 'er een overvloed van Koorn, Wijn, Vruchten, Zuiker et) Zijde op¬ leveren. . De fchoone Gêi westen weêigalmen vsn het menigvuldise Vee ; en de Mpen en Apenijnfche Bergen, befltiitén een tchat van A Raster, IJzerf, Goud. en Zilvu- in zich.' De voornaamfte Rivieren zijn de Pt. de Adig, de Arno en dc Tibet. Van de Inwooners. Men heeft menigmaal gezegt, dat de Italiaanen zulk een fchoon Land niet waardig waren; nadien 'er zo veele Geestelijke Nietsdoeners zijn , dat „ het naauwhjln naar behooren bebouwd kan worden. Men rakend hc-t geheele ge-tal der In. wuo' De Bondgenooten der Switfers zijn O De Grauwbunders. o'\ De Walfche Volken. 3j Geneve. 4) Neuchatcl. 5) Biel. 61 SU Gal, en 7) de Stad Mulhaujen in den Elfas , welke met het Canton Bern zich vereenigt heeft. Van de Inwooneren. De Switfers zijn goedg Krljgsheden; fchoone Vernuften, en wan Helden vo>r bun Vaderland tn de Burgerlijke Vrijheid. Zij worden alle Soldaatcn gebooren , doch houden geen 'beltendige Krijgsmagt. Dan, zo dra het . e nood voedert, kunnen zij een Leger van 100,000 jMati in het Veld .brengen. De eerfte Bondgenooten waren, de Canton* Schweiz , Uuderwalden cn Uri, welk laatfte het Vaderland Van Jen beroemden Willem Teix was. Het cerltc verbond werdt Cl". 1308 gefloten.  en HANDELK. REIS- en ZAK-ATLAS. Ê35- *vooners op 4 Millioenen , welke men over *t geheel Vernuftig', levendig en zinrijk noemt; fchoon men tevens hunne arglistige , minnenijdige en wraakzuchtige gemoedsaart afkeurt. Regeering en Godsdienst. De menigvuldige Heeren van dit Land, hebben 'er eene groote verfcheidenheid van Regeeringsvormen ingevoerd. De beerfchende, ja alleen geduld wordende Godsdienst is de Roomfche. En geen wonder , daar de Zetel van den-Paus in Italien is. Verdeeling. Men onderfebcidt dit Land iu 3 groote deelen, en eenige Eilanden. Het eerde deel, dat wen Opper-Italien noemt, bevat 7 Hertogdommen op bladz. 45. mer haare Hoofdlieden reeds gemeld. Drie Republieken, l'enetie'n, Genua cn Lucca, en X kleine Vorftcn-.f ommen. In Midden hal'en beeft men O het Groothertogdom Toscanen , 2} de Kerkelijke Staat, waar van de oude en beroemde Stad Rome, de Hoofddad is , en 3) drie Kleine Staaten. Onder Beneden Rallen , heeft men het Koningrijk Napels, bevattende verfcheidene 'Steden eu Plaatfen. En de Ita. liaanfche Eilanden zijn Sicilien, wiens Hoofddad Mesfina, onlangs verwoest is, door eene Aardbeeving: Sardinien, waar van Ca. gliari de Hoofddad is. Corfica 'hebbende Bastia tot Hoofdplaats ; en Mallha, waar op de fterke Vesting LaValette het Hoofd is-: zonder dat wij ons hier met de kleine Eilanden inlaaten* TWEE-EN-DERTIGSTE HOOFDSTUK. BESCHRIJVING van TURKSCH EUROPA. Nadien hefTurkfche Keizerrijk, uit Europifche en Afrieaanfche Landen beftaat, zo moeten wij de eerde hier nog bijvoegen, en omtrend de laatfte , onze Leezers tot de Kaarten zelve, en tot onze voorgaande Befcbrijving van Africa (bladz. 47.) verzenden. Grootte en Grenzen. Turksch Europa heeft eene voordeelige ligging, en aanzienlijke grootte, welke men op 10544 Mijlen fchat. Het grenst ten Noorden aan Hongarijen en Poolen, ten Oosten aan de Zwarte Zee ; ten Zuiden aan de Mtddenlandfche Zee, en ten Westen aan de Adriatifche. De mees- Aanr roe beboorende Landen hebben een vrugtbaaren grond , en worden befpoelt doer verfcheidene Rivieren en Stroomen, onder welke de Donau, de Niester, de Niepcn en de Don, de voornaamde zij... Het getal der Inwooneren icliat men op 16 Millioenen. Regeering en Godsdienst. Het Turkfche Rijk , of de Oltomannifche Porte, is eene .Monarchie , in welke de Keizer, of de Grooten Heer, een onbepaalde Magt bezit. De gewigtigfte zaaken worden echter, door hem , aan den Divan of Staatsraad voorgefteld , in welke de Groot Viller de eerfte Stem heeft. Het Krijgsheir be¬ ftaat uit omtrend 300,000 Mannen, onder welke de Spahis e* Tauitfaareri den voorrang hebJ ben.  23<5 NIEUWE NATUUR-, GESCHIED. ONDER- ben. Ook is 'er eene Onrlogs Vloot van 40 Schepen en Gale'jen, welke door de Rooversvan Algiers , Tunis en Tripoli onderlteund wordt.De heerfchendeGodsdienst is dc Muhamedaanfche; fchoon de Jooden , Grieken en Christenen, ook op de meeste Plaatfen vrijheid van Godsdienst hebben. Verdeeling. . De aan dc Ottomannifche Porté onderworpen Londen . zijn : O Het Koningrijk Bosnien , liggende tusfchen Dalmollen enSlavonien. •2) Het Koningrijk Servien aan den Donaw, waar van Belgrado de Hoofdplaatfe is. 3) Bulgarien, j;iedc aan den Donaw «elegen. -4) Romanien, aan de Zee van Marmora, de Zwarte Zee en den Archipel; hier in ligt de Hoofd11 .d va» het geheele Keizerrijk, namelijk Conjpanlinopel, bij de Turken Stamboul genoemd. 5) Griekenland, zijnde een vrugtbaar Jlalfëilaiid: waar bij men dan ook nog eenige Eilanden-ia de Jonifche Zee 'kan rekenen, welke de Turken met de Venetiaanen deelen. De onder de befcherming van de Otlomannirdie Porie ftaande Landen zijn O IVallaclüjcn , lig. gende aan de Donau. 2) Moliavien, tusfchen IVallachijen en Poolen ingelegen. 3) Klein Tartarijen, tusfchen dc Donau 'en de Don , onder welke laatile de Krim een gedeelte is. Geleerdheid. De Turken zijn noch niet zeer ver m dc Wetenl'chappen, nadien zij de Drukkerijen niet genoeg bevorderen. Hunne Fabrijken zijn in een ilegten Itaat: en hun Koophandel gefchied meest door jooden en Grieken. De overige drie Waerelddeelen Azia, Africa en America, elk in een bijzonder Hoofdltuk gefchetst hebbende: werpen wij "hier het Anket in den grond.  ONDERRICHT o?» de KAARTEN wel te gebruiken. De gedaante der Waereld rond zijnde, volgens de bewijzen op bladz. 35. voorkomende, kan derhalven ook het best door Globen of ronde Bollen verbeeldt worden. Dan, nadien dezelve'niet overal te krijgen of mede te voeren zijn ; en liet meni'chelijk vernuft altijd werkzaam was; zo heeft men ook middelen uitgevonden , om de Aarde geheel', ejl bij gedeeltens , van de Globen op platte Kaarten over te brengen: uit welke dan ook de Atlasfert ,of Kaartverzamelingen van alle de deelen der Waereld, ontftaan zijn. Planeglobium of Platrond. Wanneer men den Kloot op den Middenlijn doorfneedt, en deszelfs helften plat nederdrukten dan zou men de Kaarten verkrijgen, welke in deze verzameling de 2de en 3de zijn, en Planeglobiums , ol de Noord en Zuidpool genoemd worden. In dezelve komen de volgende zaaken voor. ' 1. De beide IVaercldpoolcn zijn hunne middenpunten. 2. De Linie van Lengte is bunnen omtrek. 3. De eerfte Meridiaan of Breedtekring is hunnen middenlijn. 4. De Pool en Keerkringen zijn 'er ronde kringen. c De Noordpool wordt ter flinker, en de Zuidpool ter regter zijde aeplaatst .- wanneet zij naast elkander gevoegt wor- ^"oaar voorbeelden dikmaals meer leereu, dan lange redeneeringen; zullen wij 'er twee opo-eeven, en één oplosfen. x, Voort. Men vraagt naar de lengte en breedte van Ouilif/ia Ierland. Oplosfwg. Zoek op de Kaart van den Noordpool de Stad Dublin. Span een draad uit het middenpunt van de Kaart, over die Stad naar den omtrek, dan zal de laatfte u de lengte van Dublin, of io°. aantoonen. Om de breedte te hebben neemt men de draad van het middenpunt tot Dublin, en brengt dezelve aan den eerftcn Meridiaan , loopende van de 36ofte graad, naar de Pool: alwaar de breedte van Dublin dan ruim 530. zal tekenen. 2. Voorb. Vraage naar de lengte en breedte van liet Eiland St. Maria? komt 218". lengte, en 270 breedte. Mappemonde of IVaereldkaart. Wanneer mep den Kloot op den eerften Meridiaan doorfhijdt, gaande dan ook door die van 1800. dan verkrijgt men de zogenaamde Mappemonde (zie Kaart 1.) In deze zijn 1. DeNoordpooleu de Zuidpool onder. . , ... 2. De Evenaar in het midden regt doorgaande. .. De Zonsweg met zijn helling, beginnende met het eerfte punt van Aries. . •j.De Keer en Poolknngen, op hunnen 'afftand tegen elkander gekeerd. 5. De Meridiaanen komen in de Poolkringen zamen. i: Voorb. Men vraagt weder naar de lengte en breedte van Dublin ? Oplosfing. Zoek waar den Meridiaan van Dublin, den Middenlijn raakt,  ONDERRICHT om de laakt, komt io°. lengra: als roede waar de Parallele iijn van die plaats , in den omtrek komt. Zijiide op 530. Koorder breedte. 2. Voorb- Waar ligt liet Eiland Am/leldam In de Zuidzee ? Andw. op 19°. Zuider breedte, en 1970. lengte. Algemeene Kaarten. Deze foort van Kaarten vertoonen een groot gedeelte van de Waereld, gelijk Europa, of Azia enz. In \velken men dan het volgende in acht moet neemen. f. Zij vergrooten hunne Vakken of Graaden van Breedte , naar maate dezelven van de Poelen afwijken. 2. Wanneer 'er geen Kompas op ftaat, dan houdt men zeker , dat het Noordtn boven, eu het Zuiden onder is. Het Oosten is dan altijd aan de regter, en het Westen aan de lin . kethan I. 3. De Breedte vindt men aan beide zijde in Gtaaden en Minuuten. 4. De Lengte is boven en onder in Graaden en Minuuten aan te treffen. 5. De Evenaar, Keer en Poolkringen, zijn 'er op hunne plaatfen aangetekend. 6. De Meridiaanen en Paral leien zijn 'er om de io°. of zo de Kaarten groot zijn, om de 50. cn minder, getrokken. Van de by zonder e Kaarten. 1 Deze komen , in alle deelen , met de Algemeene Kaarten overeen ; behalven dat zij maar een bijzonder Kijk, Provintie, of Landfchap vertoonen. Zij hebben derhalven ] 1. Het Noorden boven, en hu 1 Oosten ter regter zijde: enz. < a. Van fcet Noorden naar bet \ Zuiden loopen de linien van : Lengte, s 3. Van het Westen naar het Oosten, de Parallc.en v.in Br. cdle. 1. Voorb. Men begeert de lengte en breedte te wéten van Parys: in de Kaart van Vrankrijk. O, losflnz. Zoek Parijs in Isle de France : dan zult gij aan beide zijden de Noorder breedte 480. 50. en boven en onder aan de "Lengte 200. vinden. Het ter zijde ftaande Kompas, toont dat het Noorden dezer Kaart boven is. £. Voorb. In wat Streek ligt Normandijcn, ten opzigte van Parijs? Andw. ten Westen. Nadien de 4 Hoofdftreeken op de Kaart bekend zijn , kan men ligt zien, in wat Streek riel.anden tot eikander liggen. —— Champagne ligt dus ten Oosten , Picardijen ten Noorden, en Bourgogne ten Zuidoosten va» Parijs, of Isle de France , enz. Om de Affland tusfchen twee Plaatfen te vinden. Meet den Afftand tusfchen twee Plaatfen , door middel van een Pasfer, en ziet hoe veel Mijlen denzelven op de bijgevoegde Schaal bedraagt. En zo 'ergeeu Schaal op de Kaart nioe.c zijn, meet dan die afftand, op de laast overeenkomende linie van engte of breedte.- nemende .■oor elke Graad 15 Duitfche Mijlen, of 20 Franfche-, of 6t> Engelfche, enz. Voorb. Vraage naar de aftand tuskhLti Lisbon en Coimbra, Oplotfing. Meet met een Pasfer, in de [aart van Pouugal, de alffantt usfehen be.de plaatfen. Stel ie sfftand in de onder aangeoegde Schaal, eu f ij zult vuiéea i\Duitfche Mijlen. Ofmeetdie fftaud ter zijde op de Linie van  KAARTEN wel te gebruiken. van breedte: komt i| graad, dat mede ïï\ Duitfche Mijicn zal uitmaaken. Men moet vooral on letten, over war plaats de eerfte Meridiaan getrokken is; want deze is verfchillende bij de bijzondere Natiën,gaande nu eens over Ferro, dan over Tenerlfe; en ook wel over de Hoofdfteden van het Koningrijk , in de Kaart vertoond wordende. Het geen men Hatelijk door optelling of aftrekking kan vinden. Om het verfchil der Lengte op bijzondere Kaarten te vi/iden. Om de verfchillende eerfte Meridiaanen der bijzondere Natiën, te kunnen vergelijken, met die der Nederlanderen, heeft mén alleen op te merken , met welken graad van den eerfte Meridiaan, der llollanderen gaande, over den Berg Pico, gelegen op het Eiland Tenerife, de eerfte Meridiaan der bijzondere Natiën overeenkomt; of liever, hoe veel graaden dit in telling verfchilt. Mercator rekende de eerfte Meridiaan, als gaande over het E'üv.na'delCorvo • Hondius ove't Sjwsnfche Eiland St. Jago; Ricctolus , over het Canarifche Eiland Palma;% de Franfchen over het westelijkfte der Canarifche Eilanden , of Ferro zijnde 199 van den Meridiaan, van Parijs, ten Westen gelegen. Dan, daar de Obferyatoriums nu veeltijds dan eerften Meridiaan bepaalen; zo neemen de Franfche Sterrekundigen, veelal den Meridiaan van Parijs; de Engelfche die van London ; de Sweedfche die van Stokholm ; de Duitfche die van Berlin , en de Rusfifche die van Petersburg voor hunnen eerften Meridiaan. Om welke reden wij hier eene Tafel van het verfchil der Lengte, en van de graaden hunner Meridiaanen, op de Hollandfche overgïbragt, mede deelen. Eerfte Meridiaanen. Verfchil. Lengte naar de Hol- landfche Rekening. De Berg Pico de Tijde 0°. o' 360°. 't Eiland Ferro . i°. - 35