. D Ë NIEUWE NUTTIGE ALGEMEENE H U Y S APOTHEEK, VOOR DEK BURGER LANDMAN; Gevende een beknopte Befcbry ving van meest alle daag* lykfe voorkomende Ziektens en Tieyalleh, en een aanwyzing om dezelve met geringe Geneêsmiddelen en kleine kosten, zonder DOCTOR, APOTÏ3ECAR en CHIRURGYn TE KONNEN HEBSTELLEN, - Als ook een Raadgevinge van eenige Voorbehoedmiddelen, om ziektens voor te komen; door een veel- jaarige ondervinding befchreven en uitgegeven. Tea nutte van het algemeene Menschelyk CeJÏ2gt. Te A MST E,L D A M> By GERBRAND ROOS, m 13 c c x c i x.   VOORREEDEN AAN DEN L E E Z E R. HEt geen Aanlyding tot dit Teegenswoordige Werkje gaf, was deels, de doorgaans Swakkeflaat, myner Gezondheid, zynde al veeltyds met Ziektens, Ja envaareKrankbeeden oovervallen geweeft : deels ook uit Gebrek aan zoodaanige Gemakkelyke Bandlyding, voor den Minvermoogcnde, waar door den zelve in Daagelyks voorvallende omjlandigheeden, zonder Mor, Jpotheeker en Chirurgyn, zig zou weeten te belyden : zonder egter daar meede voor te hebben, de Heeren van de Kunfl te benaadeelen, 't is daarom dat men den Leezer, al dikwils naar den zeiven zal zien heenen geweezen: Ook weeten we niet dat 'er een Werkje van die natuur, als dit beeter is, Waar in naame* 2 lyk,  VOORREEDEN. lyk, 't Onduyts zoo veel mooglyk was (want in alles Flat Duyts te ipreeken , zou voor den Gemecnen Man niet zeer Verjlaanbaar zyn, als welke het niet zoo duydelyk zyn zal de melding van Genees-Heer ,Kruydmenger, Heel- Mee fier, Droogberydery, Zuy vering, en Onverdcrvend- Zuykerzel, ofInzuy kering, enz. Dan dat men hem zegt, van Dolïor, Apotheeker, Chirurgyn, Apotheek, Purgatie,{Conferv. enz.) gefpaartis, En teevens de Onkqjlbaare- zoo wel als de GemakkeIjk te Bekoomene- Geneesmiddelen zoo veel doenelyk was, Aangeweezen zyn. Voorts zal 't niemand met Reeden (zoo't ons dunkt) konnen Misduyden, dat men inWantromven aan zyn eyge Oordeel, te raaden gegaan is met Beroemde Mannen, (die in haar Lceftyd Vermaard waaren, of nog zyn,) en van haar Raadgevingen gebruyk gemaakt hebben. Eyndelyk, de Kortheid zoo in Woorden  V O O R R E E D E N. den als Zaaken, is niet zoo bevlytigt als wel de befte Boekftaaven vorderd; Dog den Kundigen Leezer den Inhoud 0ver ziende, zal wel draa gewaar worden , dat 't geenzints voor den Geleerden is ontworpen, Maar voor den Minkundigen. Kund gy Leezer iets beetersvzn dit Teegenwoordige, ten Nutte van den Onervaarene onder uwe meede Menfchen, bedenken ? doet zulks: het zal den Scbryver zeer Veraangenaamen: Die dog maar Bedoelde verligting der Lqft, zyner Elendigen Meedegenooten der zei ver Natuur, En daarom in opregtigheid, ter hunner Liefde, en geenzints met eenig Oogmerk om iemand te benaadeelen, hier in is te werk gegaan , ln hoe verre hy deezen aangaande gellaagt is, Laat hy den Onzydigen, den Waarheid Lievenden, (die Cf era aden van 't Mensdom) te Beöordeelen, aanbevoolen. Schattende het intnsfchen 3 zyn Voorregt, in dit Bouvallig* 3 Kort-  VOORREEDEN. Jtortduurend en zoo Onverivagt dikwils Eyndigend- L0*- en Mm A^tor Herftel hunner Lyderen: draagen niet deeze 2V#/;'k Steunzels  VOORREEDEN. der Maatfchappy, op de Dryfveederen hunner Moeijelyke Poogingen, het ftempel der Eedelc Menfchen liefde ? Laat het Klaaghuys der zieken, uw voordeelig Leerjchool zyn: dat het aldaar te gaan, Becter was dan in het Huys der Maaltyden, dat was al van Ouds het gezegde, van de Wyfte der Ouden. Wenfche dat deeze Middelen, Uwe mag weezen tot Geneezinge en Welvaaren. Voor 't Laatft Leezer, Weet dat geen eenig ding van Nut kan zyn, zoo GOD van den Heemel ! niet gebied den Zeegen! HUYS-  H U Y SAPOTHEEK VOOR ONVERMOOGENDE MENSCHEN. AADERLAATEN, DE gewoone, maar ook de gevaarlyit toevlugt van veele Menfchen, doende zig zomcyds ligtvaardig Aaderlaaten, en (tartende zig daar door in onherftelbaare ziektens, ja zelfs in de dood: nochtans is de Aaderlaat'ing noodzaakelyk, wanneer men te bloed' ryk is, of gevaarlyke ontfteeking heeft enz. in ""t laatjle geval als pleuris keelziekte enz. zou 't verzuym van Aaderlaating de dood kon~ nen veroorzaaken. Dog de Aaderlaating i« gevaarlyk aan kinderen, oude Liede, en /wakke Menfchen, ook die te veel ontlajling hebben , doorfpeenen, ftonde, fweeten enz. en behoord aan zodaanige Lyders niet onA dei--  2 HUIS-APOTHEEK dernoomen te worden, zonder de raad van een kundig Geneesheer. Die te bloedryk is, zal voorzigtig doen, dat hy zig veel beweegt, van Vlees en ander zwaar voedzel onthoud, gelyk ook van zoete melk, bier, wyn, en alle verhittende fpyz' , en drank ; veel llappe vogten drinkt, als flappe thee enz. niet lang flaapt, en niet dan ter nood tot de Laating overgaat : Veel Aaderlaating maakt fpongieus, en waateragtig bloed. AAMBORSTIGHEID, KORT AAMIGHEID, ENGBORSTIGHE1D, Is een moeijelyke Ademhaaling, veeltyds gepaart met benaauwdheid op de borfl, is Tweederly , drooge , die in geduurg kuggen, zonder fluyin • loozing beftaat, en vogtige waar in den lyder FÏuyme looft: In byder geneezing dient naaukeurig gekt, op desfelfs verfchillende oorzaaken , als verkoudhyd, opgefteegen Jigty ingeflaagen pokken , verjlytning, enz. Dog dat in alle gevallen vylig gebruykt kan worden» is een Teekop gepelde garft, met 10 a 12 lange rozynen , gekookt op een pintje waater door een doek gezygt , en nu, en dan, een kop van gedronken, ook vlierbloemen ge-  VOOR ONVERMOGENDE. ) gedronken als thee, en even na 't gebruyk te bed gegaan, dat men eenigzints broeid. Ook een blaas gevult met warme zoete melk en die op de Borfl: gelyd. Den Lyder diend veel eer het zitten , dan leggen, ook zuivere Lugt, en moet zig wagten, voor koude althans voor natte koude , en in plaats van koude Voeten, de Voeten dikwils baaden in warm waater; fpys en drank moet tusfen heet, en koud zyn. Trekplyjiers aan de voeten is in zommige gevallen, aan Jterke Menfchen van groot nut geweeft. AAMBYEN, SPEENEN, Zyn Inwendige, die niet gezien worde of Uitwendige die gezien worden, de uitwendige zyn zulke die niet vloeijen, deeze worden blinde genoemt, en andere die bloed uitgeeven, deze noemt men vloeijenden, en vertoonen zig rondom het fondament met blaasjes, die met bloed gevult zyn, ze ontdaan zomtyds uit fterk parsfen als men afgaat , zomtyds uit het gebruik van aloë, zomtyds uit verftopping , doorgaans uit fcherpe jfinffe in 't bloed, de Lyders die met dit laftig ongemak behebd zyn, worden door deeze kwaal dikwils beA 2 vryd  4 huis-apotheek: yryd van zwaare ziektens, daarom moet men dezelve niet al te fterk verdry ven, alzo de Natuur zig zelfs hier door veeltyds ontlaft, dog indien de vloeijing te fterk' is, verzwakt de Natuur, ook doet de pyrt menigmaal na verligting uit zien, hierom kan men zig bedienen van twee leepels raapoly, of liever boom - oly, een leepel kryt, en 't wit van een ey, dit onder een gemengt, en daar mede de Aambyen beftreeken, zo ze van binnen zyn brengt men een veertje in 't fundament, en beftrykt ze 'er mee, ook Petercely geftampt, en heet gemaakt , en dan met die waaflem de fpeenen berookt, ook Schoenmaakers run in bier gekookt, en daar meede gerookt en gebet. Ook zyn zommige Menfchen die 30 ja 40 jaaren met dit ongemak gekwelt zyn geweeft, geholpen, met het navolgende middel een , en andermaal herhaalt, namentlyk het dikke aanzetzel van een Loode Bak, daar raapoly in gehoude word, en daar mee gefmeert, en met een Linne doekje 'er dik op gelegd. adem, (stinkende) Dezelve ontftaat veeltyds uit een verflymde bedorven maag, 't welk zig openbaart  VOOR ONVERMOGENDE. 5 baart door miffelykheid, walging, enz. die gebrek weggenomen , verdwynt den hier uit omftaande (tinkende Adem. Ziet Letter M. op 't woord Maag. Zo de (tank ontftaat uit een vervuilde Mond, dan zyn 'er veel raadgeevinge, doch onder die is dit een zeer heilzaam middel, neemt een Stukje Aluin , op een kool vuur gelegd , tot 't zeer wit, en bros word, dan tot poeder gemaakt, wryft men 'er de tanden, en tandvlees meede, en houd het een moment in de mond, dog zonder doorflikken: dit geneed de mond van veel gebreken , en maakt den Adem fris. Een Citroen - fchil in den mond gehouden, breekt den (tinkende Adem, de Tanden gewaden met as van Tabak maakt ze zuiver, en wit. AMANDELEN GESWOLLEN, Dit is een gefwel in de keel, met pyn, hier toe is dienftig om te gorgelen, vlierbloemen , weegbreebladen, en zalybladen van elks een handvol, gekookt op een mingel water, door een doek gezygt, en in dat nat een leepel hooning gemengt, met een paar leepels azyn, en daar meê gegorgeld , ook . met rapen nat gegorgeld , is zeer dienftig, ja ook met enkel vlierbloemen nat, den Lyder moet zig wagten voor koi.de, A 3 en  6 HUIS-APOTHEEK en althans de keel warm houden, en voor zyn drank vlier ■ thee drinken. Men zal ook buiten op de keel leggen een zakje met warme haver, anders, een zwaluw nejl in zoete melk gekookt, en Warm buiten op de keel geieid, ook twee thekoppen roggemeel, gekookt op een half pintje water tot een pap, en een theekop azyn 'er door geroert, en tuflchen twee doeken warm tegen de keel geleid. NB. Zo het geen men tegen de keel leid, koud word, moet men 't afneemen, en andere, of dezelve dingen , 'er op nieuw warm tegen leggen; want de keel moet in dit geval warm gehouden worden. BEETEN , VAN DOLLE HONDEN, KATTEN, WOLVEN enz. ookWAATER-VREES genoemd. Deeze allerëlendigfte ziekte word ook genoemd water-vrees, om dat, deeze ongelukkige een afkeer hebben van water, dit ongeval vordert fpoedige hulp , anders loopt den Lyder gevaar van te Horten in verftandeloosheid, die zo ver gaat, dat het fchynt dat de Natuur des Lyders is verandert, in die van het dier, 't welk den Beet gedaan heeft. Men heeft hier te Lande  VOOR ONVERMOGENDE. 7 de den gebetene voor alle dinge getragt fpoedig in 't water te dompelen, liefïl in Zee - water, en hoe onverwagter, hoe beeter om fchrik te maken door water voor 't welke zy vreezen: Waar by zommige nog deeden een Laatkop op de wond , ook de wond niet te fchielyk heelende, maar dezelve met wyn-azyn waflende, en een wiek' je met azyn 'er in geleid , en een plyfier van theriac, kampher, en knoplook 'er overheen. Men heeft in Vrankryk zommige gebeetene tragten te helpen door theriakel met brandewyn, en daar de wond fterk meê gewreeven dat 't bloede, en dan een wiekje met theriakel en brandewyn, in de wond geleid , en daar over, gedaan look met hooning. Men is in 't Brandenburgfche ettelyke Menfchen door dolle honden gebeeten zynde, te hulp gekomen, door dit eenvoudig middel: nam: Vylzelvan Rood-Kooper fmorgens gegeeten, op een booterham, waar door de Lyders aan 't braaken geraakte, en vervolgens onder 't belyd van goede Doctoren herftelt zyn. In Zwiczerland, gebruikt men in dit geval wortel van wilde Jlek-oï honds-rooze, hier van fchraapt men een half lood, en geeft het met een thee-kop zoete melk, it A 4 drm*  8 HUIS-APOTHEEK drinken, om de twaalf uuren, en zulks toe zes maaien toe , daar na, geeft men het by ieder nieuwe, of volle Maan tot zes maaien toe, en zodanig Lyder (zegt den uitvinder) zal gezond worden , en reeden hebben den grooten God al zyn leeve voor dit middel te danken.. In Duitsland neemt men een vierde lood gepulverizeerde guigelhyl met thee gedronken om de agt of twaalf uuren. Hier te Land heeft men , aan ettelyke Menfchen bediend het volgende middel, ram: een mingel reegenwater, daar in gefmolten een -pont gemeen zout, hier mede de wond gewaden , en uitgekneepen , ten minden een uur lang; dan op de wond gelegt droog zout, en 't zelve 'er opgehouden twaa'f uuren lang. NB. Een der grootde Geneesheeren keurt in dit allerdroevigfr, ongeval alle tot hier toe bekende, en aangewenden hulpmiddelen af; en vind maar een Geneesmiddel tegen dit kwaad, 't welk teevens onfylbaar is, namelyk het gebruik der KWIK. Ook heeft men hier te melden, de Friefche remedie , ze is deeze , neemt klyn wild geraadskruit (Angelica) , averuit, groot huislook, wilde kaarden, Jleenruit, (of anders duizendblad, in de plaats van dit laatfte ,) walwortel, fmalle weegbree,  VOOR ONVERMOGENDE. 9 Iree , wynruit, alle deeze kruide moete vers zyn , hier van neemt men van elk een halve hand vol, en zo men eenige van deeze kruide niet mogt konnen krygen , dan neemt men van de andere wat meer by voorbeeld, men kan geen Heenruit krygen, dan neemt men een heele hand vol wynruit, want wynruit, en huislook moet 'er voor al in; deeze kruide moet klein geftooten, met een fcheutje wyn-azyn vermengt , en dan door een doek wel uirgeparft worden, en dit uitgeparfte zap moet vermengt met zo veel befte wyn azyn; als de hoeveelheid van het zap is, dan neemt men zes leepels van deeze drank, en mengt hier onder een lood befte veneeze theriaak, (die men in de Apotheek haalt), en dan geeft men den Lyder hier van drie volle lepelsin, fmorgens nugtere zynde, en dat twee morgens na malkander , dog de Lyder moet 's avonds te vooren vatte, zwakke menfchen geeft men iets minder, kinderen maar half zo veel; voor de negende dag helpt het beft, dog hoe fpoediger hoe beter, de wond word terftond met azyn gewaflen, en 'er opgeleid, een plyfter dies* tbylon cumgom. Een groote menigte gebeetene Menfchen , en ook heeften die dit middel hebben gebruikt, zyn onbefchadigt A 5 ge-  io H U IS - A P O T H E E K gebleven. Men kan deze drank 't geheele jaar door krygen by de Apothekers in Vriesland , miflctiien is dit hetzelfde middel dat voor dit ongelukkig toeval te koop gehouden word , op het Dorp de Bild by Utrecht, 't welk in 't Sticht en te Amfierdam van gebeeten Menfchen vlytig word gezogt. 't Gebeurd dikwyls, dat zommige die gebeeten zyn, geen letzel hebben, ook zonder dat ze eenig tegengift georuiken, waaruit blykt dat niet alle gebeetene dol worden ; daar andere ook gebeeten zynde, zomtyds van h zelfde Dier, en zelfs eenig teegengift gebruikende egter dol worden: de reeden van het eerfte zal men moeten zoeken, hier in, dat 't dolle Beeft, of Menfch, eerft onmiddelyk te voren ergens anders in gebeeten heeft, waar aan het de met kwyl befmette tanden heeft afgeveegt, (want het vergift zit in de kwyl) waarom het zomtyds voordeeliger is, zo het dier, door de kleederen, dan in de bloote huid gebeeten heeft, alzo dan de kwyl daar aan kan blyven hangen, zonder in de huid te komen: dog de reeden van het laatfte zal te zoeken zyn, in de ongenoegzaamheid der teegengift en: 't Is wel gedaan, zo men de gebeetene fmoedig verzorgt van eenig hulpmiddel, dog .de befte tegengifte zyn, die zeeker, die beproeft  VOOR ONVERMOGENDE, n proeft zyn; en onder die behoord ook 't kwikzilver: veele, waarlyk dol, zyn door de vo!gende middelen zeer gelukkig gered. Men zal zo ras den Beet gefchied is, (zo 't mogelyk is) alles wat door denzelve geraakt is, laaten uitfnyden; de wond waflèn met laauv) water, daar een weinig zout in gefmoken is; de kanten der wond, en derzelver omtrek ter wydte van twee duimen, eens daags beftryken met een vierendeel lood dezer balzem uit de Apotheek, naamlyk verfche varkens reuzel, twee oneen, wel gezuiverde ruwe kwik een onc, Venetiaanfche terpentin een half vierde gedeelte van een lood, onder elkander gemengt tot een zalf, daar en boven zal men de wond twee maal daags verbinden, met Bafilicum, om Ettering te maaken. Voorts zai den ongelukkige weinig Eeten, en zig vooral onthouden van Vlees, Wyn, Speceryen , en alle verhittende dingen : tot drank gebruiken gepelde garji, en linde bloeizem , van elk een hand vol gekookt op een mingel water; open lyf houden , en alle daagen de beenen in warm waater zetten: men kan ook om de drie daagen inneemen de helft- , een derde , of vierde gedeelte- van 't volgende poeder , aam: Natuurlyk Drakenbloed, en gemaakt Dra*  i% HUIS -APOTHEEK Drakenbloed, van ieder vierentwintig gryn, muscus zestien gryn, onder een gemengd. Dog zo men 'er niet fchielyk genoeg by geweeft is, en 't kwaad reeds geveftigt was, zou men (indien 't de omftandigheden toe lieten) een Aaderlaating, een, en andermaal konnen herhaalen, zo 't mogeJyk was, den Kranke, eens, of tweemaal daags in een warm Bad doen gaan, en daagelyks twee of drie maal Clifteeren met gekapte Maluwe bladen bloeizem, twee handen vol, hier opgedaan een half pint kookend waater,m in 't doorgezygde vogt gemengd, een onc hooning. De open wond, en deszelfs omtrek, fmeeren twee maal daags met de zo even genoemde zalf van reuzel,kwik, enz. De gebeeten plaats met oly fmeeren, en dezelven overdekken met een wolle lap in oly gedoopt: om de drie uuren inneemen, een vierde- zesdeof agtfte gedeelte van het bovengemelde poeder van drakenbloed enz. met eenige kopjes vol vlier-thee; alle daigen inneemen Virginifche flangenwortel, een vierendeel loods, kamfer tien gryn, asfa fvdita ook tien gryn, opium een gryn, dit t'zamen gemengd onder een brok conferf van vlier, ter grootte van een Caftanje, en dit in twee ryzen ingegeeven, de eene helft '5avonds,.en de overige helft 'smorgens, . en  VOOR ONVERMOGENDE. 13 en daar op doen drinken eenige kopjes aftrekzei van vlier en linden : zo de kranke eeten wil, geeft men hem brood, loepen enz. BEET VAN SLANGEN, PADDEN, EN ANDERE VERGIFTIGE DIEREN. In zulk geval moet de wond fpoedig gewaffen worden met brandewyn daar theriaak m gefmolten is, of anders'moet de wond gewaflen met befte fcherpe wynazyn, en dan een plyfrer van wynruit vermengt'met duivedrek op de wond geleid, en zo men vreeft voor meerder gevaar, kan men inwendig gebruiken, een theekop wynazyn, en zulks driemaal daags ; in nog grooter gevaar, mengt men een vierde lood theriaak onder de eerfte kop azyn die men gebruikt, de Kern van Bejuco in America zegt men zou van een wonderlyke kragt in dit geval zyn. Voor de Beet van een By, of Spin, is koftelyk een gekneusd blad, van verfche falie op de wond gelegd. BE-  U HUIS- APOTHEEK BEROERTE, GERAAKTHEID, APOPLEXIE, POPELZY: ïs een fcbielyke berooving, van gevoelen, en bewegen. Zo dit verfchriklyk ongemak vald op 't gantfche lichaam , noemt men het popelzy ; dog zo 't eenig deel van 't lichaam (gelyk zomtyds gebeurt, en ook dikwyls op de popelzy volgd) raakt, als de halve zyde, arm, of been, enz. dan noemt men het Lammigheid, dezelve overvald dikwils plotzelyk, zonder waarfchouwen voor af; den Lyder vind zig in een oogenblik, berooft van alle zyne zinnen, is fpraakenloos, en zonder gevoel; 't leeven ontdekt zig eeniglyk door polsjlag, en dat zomtyds nog flaauw, en ademhaaling en die nog belemmerd; De zieke lyd met't aangezigt, en hals gefwollen : zomtyds poogende te braaken, zomtyds met oopen oogen , weinig verfchillende van een doode; zo dat 'er te meer maaien in Landen daar men binnen drie dagen de Lyken begraaft, beroerde Menfchen voor dood zyn weggelegd , ja begraaven: zo is een vrouw door middel van der doodgraveren hebzugt weder bekoomen; want deze 't zo even te vooren begraavene Lyk weder opdelvende, met oogmerk om eenige kleinodie al te goed koop  VOOR ONVERMOGENDE. i$ koop te bemagtigen, de kift geopend hebbende, rees de vrouw overend! de dieven, niets minder verwagtende dan dit; zeer verfchrikt, vlooden van de onnozele vrouw, zo fpoedig als ze geleerd hadden, laatende hun lantaarn in de loop , die de goede vrouw (bekomen zynde) ten leidsman verftrekte na haar huis, en man; alwaar zy nog drie kinderen verkreeg: ongelukkiger was het met een beroemd Man, in 't zelfde geval; die na eenig gerugc in 't graf gemaakt te hebben, te laat hulp verkreeg! wordende dood gevonden , met een fiukkewl hoofd, 't Waare wenfchelyk dat in heete Landftreeken de Lyken drie daagen booven aard gehouden konden worde, ter verhoeding van diergelyke ongelukken: welke in geval van Beroerte zeer mogelyk zyn. Zynde dit vreeslyk toeval 't onmiddelbaar gevolg eener verhinderde doorvloeij'mg der dierlykc geefien, door eene verflop-ping van flymerige vogtigheden in het beginfel van den ruggraat daar de Zenuwen uitfpruiten, zo ook door bloed 't welk aldaar uit zyn Aderen fchiet: welk eene verftopphig in de vaa~ ten der Her [enen te weeg brengt, waardoor de Zenuwen in haar werking geftremt worden : wa ir toe aanleiding geven kan , te veel- of te weinig beweeging, febrik, aandoening,  16 HUIS-APOTHEEK nvng, benaauwde vertrekken, enz. inzonderheid ook toorn, dronkenfcbap enz. Na het twederlei beginzel der Beroerdheid, word denzelve billyk onderfcheiden in eene bloedige Beroerdheid, en Jlymige of waateragtige Beroerdheid; waaromtrent in de geneezing nauwkeurig agt gefiagen moet worden: het onderfcheid tuflchen deze beide beftaat hoofdzakelyk hier in, dat eene bloedige Beroerdheid zig openbaard by Menfchen die fwaarlyvig fierk, en bloedryk zyn; en wier bloed dik , en ontftooken is , de Jlymagtige Beroerdheid, overkomt doorgaans zodanige die fwak, en jlymagtig van Natuurj-geftel, en niet zeer bloedryk zyn, en wier bloed wa* teragtig is, flappe vaaten, en veel overtollige vogten hebben. Wanneer de bloedige Beroerte in den hoogde graad is, is 'er geen raad voor, maar doet op 't eigen oogenblik van den aanval derven : dog zo denzelve niet al haar geweld oeffent, baaten (onder 's Hemels zeegen) de draks te noemene hulp* middelen. Dog om zeeker te zyn, welk zoort van Beroerte men te bedreiden heeft , diend men niet alleen op de zo evengemelde gefteldheid des Lyders te letten; maar ook of 't aangezigt opgelopen, en vuurig, en rood,  VOOR ONVERMOGENDE. 17 rood, öepols Jlerk is, 't welk eene volbloedigheid en dus een bloedige Beroerdheid beteekent; daar en teegen, zo de pols flapper, 't aangezigc minder rood, en zomtyds zelfs bleek is, de Aademhaling niet zeer buiten gemeen moeijelyk, doet zulks denken aan eene fleitnerige Beroerdheid: in 't eerde geval nam: van bloedige Beroerte, plaatft men den zieke met 't hoofd hoog, 't zelve ontblootende, zo ook den hals, 't lyf weinig dekken , laatende de voeten nederwaards hangen : men doet fpoedig een Aaderlaating op den arm, (die zomtyds herhaalt word) ook wel op den voet; en bezorgt eeven fpoedig een verzagtende Clifleer, als van oly, of verfche bonter, vier lepels vol, en zout t een leep'el, of warm waater een half pint, zout en oly; van elk een leepel vol, men houd fterke wynazyn onder de Neus en op de flaapen van 't hoofd, zo 'er geleegenheid is den zieke iets te doen inneemen, geeft men by herhaaling een dronk van bergzout een half lood gefmolten in één, en een half pint waater. Zo ras men daar en teegen eenige beetering befpeurt, dat de drift der pols afneemt, de Ademhaaling gemaklyker word, en de fweiling des hoofds vermindert, zo geeft men (cremortart een vierendeel lood , met B een  iS HUIS-APOTHEEK een glas vol heldere huy; of liever dik van tamaryn een onc , even gekookt op, nog niet de helft van een half pint waater, dan daar by gedaan Manna, twee oneen, en Berghout, een half vierendeel lood, dan doorgezygd, en in één, of twee ryzen ingenoomen. Voor al heeft men zig te wagten voor 't gebruik van verhittende dingen, als theriakel, wynen, geefien enz. indien men 't toeval niet wil verfwaaren; braakmiddelen konneri doodelyk zyn : wryvinge zyn hier van geen nut; liever zal men de zieken doen bekoomen ruft, en ftilte zo veel moogelyk is, en alle aandoeningen tragten te vermeiden , naar rhaate de beeterfchap na 't_ gebruik der middelen veeV-oïweinig is, is de hoop aangaande 't herftel der zieke veel of weinig. Dikwils blyft na eene gelukkige herftelüng, nog eenige verlamdheid in' eenige der Leeden agter na , ziet ten dien opzigte op Letter L. Lammigheid: in geval eener - SLYMAGTIGE BEROERTE, (Die behalven andere oorzaaken ook wel ontftaat, door eene fcherpe koude Lugt des winters,) komt zo zeer geen Aaderlating te pas,  VOOR ONVERMOGENDE. 19 pas, ji is zomtyds ten hoogden nadeelig, inzonderheid zo de pols niet hard is, intee-' gendeel zyn de wryvingen van uitdeekende nuttigheid, darmen, beenen, en rugflreng inzonderheid de kruin van 't hoofd, worden met warme doeken gewreeven , en ten fpoedigde fpaanfche vliegen op de kuit gelegd: de zieke plaatd men in denzelve ftand als m 't voorige geval: en Gifteen met zout twee leepels vol, en een ftuk Spaanfche zeep ter grootte van een duive-Ei, in een half mudsje waater gefmolten, of neemt warm waater, waar in een vierendeel lood Seneblaaden getrokken zyn: de Clifieer diend ten minden eensdaags herhaald, zo de zieken kan drinken, geeft men oï.byenblad, of zali, ofanyszaad of rozemaryn, ook cardebenedia, men laat een deezer kruiden trekken als thee: tot een purgatie die hier zeer diendigis, geeft men Manna drie oneen gefmolten in een glas met warm waater, of Cremortart, en Senebladen tot poeder gemaakt van elk een half vierendeel lood, onder een gemengd, en als een poeder ingegeeven mee een weinig van de zoeven genoemde drank: welke na verloop van dne, of meer daagen word herhaald: Zo den Lyder beter word , en fwset krygt, moet men de fweetinge door 't geB 2 ' bïuik  2o HUIS-APOTHEEK bruik van gemelde drank en beveiliging voor togt, tragten te bevorderen; alzo zulks dikwyls diend tot redding, en dat zomtyds na neegen daagen alle verlamming geëindigd is- als de kwaal gantfchelyk geweken is; srebeurd het dikwyls dat ze weederkeert, een Ier befte MIDDELEN TER VOORKOOMING DER BEROERTE is , savonds zonder eeten by tyds na bed te gaan: en niet boven zes uuren flaapen, en in geval Van aanhoudende fwakheid, niet boven agt uuren: dagelyks veel beweeging hebben , inzonderheid door wandelinge. Tabak roken is hier gantfch nadeelig; die hier aan yerflaafd zyn, en dunken dat zy tog rooken moeten, doen beter dat zefaly, of betony rooken, of ten minfte deeze kruiden, onder hun gewoone Tabak mengen. Behalven deze algemeene voorbehoedzels die haar opzigt op beiderlei zoort van Beroerte hebben ; moet iemand die de bloedige Beroerte heeft gehad , zig naaukeurig wagten voor alle verhittende fpys, en drank als kruidnagelen , foely enz, wyn coffy, enz. Jlappe thee diend hier beter, weinig vlees, en veel groentens eeten, enz. al te groote warmte, 't zy door heete vertrekken, of door de Zon , zo veel moogelyk tragten te vermyden: alle weeken tweemaal inneemen, J een  VOOR ONVERMOGENDE. 21 een vierendeel loods Cremortarter in een glas fchoon waater, 'smorgens nugter: de warme Baaden zyn hier zeer fchaadelyk, de koude beeter; zomtyds, zo 't bloed te zeer vermeerdert een Aaderlaating: dog zo fpaarzaam als mogelyk zy: of het geen nog veel voordeeliger gehouden word, het oopenen der Speenaaderen door bloedzuigers, alzo hier door de Natuur niet alleen van 't overtollige bloed word ontlaft, maar ook de verfiopping in de Mild,Lever,en. Voort-Ader word weggenomen. Die van een Slymagtige Beroerte is herfteld, moet behalve de oplettenheid nopens flaap, beweging, enz. zig onthouden van Aaderlat'mg van alle verhoudende, flymagtige voedzels, vlees en groentens Eten , foelyy peeper enz. en vooral moftaqrt by de fpys gebruiken; Coffy, dog niet flap, Bier of fVyn, in maatigbeid drinken: 'smorgens nugter innemen mofiaart - zaad een vingerhoed vol, met coffy, thee, bier, wyn, enz. is by uitnemenheid dienftig , niet alleen om de Maag, en overige ingewanden te verwarmen , maar in zonderheid ook om de üym te verdeelen, en aftezetten; daarom is 't oude, en koude lieden zeer te raaden , van dit eenvoudig middel dat zulke gezegende uitwerkzelen by veele heeft, dikwyls gebruik te maaken: van geen minder uitB 3 ft»-  22 HUIS-APOTHEEK ftekende nuttigheid zyn de dikwyls herbaalde wryv'mgen , boovengenoemd; Iemand , voor eenige tyd geleeden, aangevallen met Jlymagtige Beroerte, is byna door geen ander middel herfleld, dan de wryv'mgen dikwyls hervat: ook diend men nu, en dan, gebruik te maken van de boven aangehaalde kruider - thee, inzonderheid de zaly, dat dierbaar kruid: ook kan men tot een voorbehoedzel in huis houden , de volgende kruiderwyn namelyk , duizend guldenkruid, aljl, wynruit , moftaart zaad , pimpernel, cardebenediclus, lavendel, rozemaryn , lindebloeizem, byzop, en roode gentiaan-wortel, van e'k een hand vol, vlierbloeizem, twee handen vol, en zaly, vier handen vol; dit t'zamen gekneuft in een kruik gedaan, en hier opgegoten zo veel rynze brandewyn, dat dé kruiden rykeiyk overdekt zyn: hier van gebruikt men nu , 'en dan, inzonderheid wanneer men een aanval vreeft, ja ook ten tyde van den aanval zelf, (te weeten, in een jlymagtige Beroerte, want in een bloedige zou dit middel zo nadeelig zyn, als het in de Jlymagtige voordeelig is) een vingerhoed vol of de helft, in zwart kerfje waater, of ook wel in een kelk goede witte wyn. Of fchoon nu de beroertens wel eensklaps zomtyds zonder waarfchouwing beltonnen; zo  VOOR ONVERMOGENDE. 23 zo gebeurd 't Ook te meermaalen, dat het ongemak zig lang te vooren aankondigt, zomtyds weeken, ja maanden, en zelfs jaaren vooruit door duizeling, zwaar e lafi in 't hoofd, en pyn in 't agterhoofd, braaklujï een onjlelde maag, fchielyke pyn voor 't hart, zomtyds nu, en dan, eenige belemmering der tong , ook wel ras voorbygaande lammigheid aan een der leeden enz. zo daar nog by komt toevallen, waar by den Lyder fchielyk overvallen word van duizeligheid, gepaart met groot e magteloosheid en -walging, den Lyder vind zig als tot ftervens toe benaauwd, en denkt in befwyming te zullen vallen : de omflanders meenen hy krygt een flaauwte, maar neen; hy hoord, en verflaat alles , houd beweeging en gevoel; 't overval gaat voorby, zonder de gezondheid merkelyk te benadeelen: of dit nu wel van de eigentlyke beroerte onderfcheiden is, door dat den Lyder kennis, gevoel en beweeging, Behoud; zo heeft men egter deze toevalligheden aantezien als voorbod^ns eener naderende beroerte; ja als Ugte aanvallen der beroerte zelfs; dog die door 't openen van een Aader of de wryvingen , gepaart met het gebruik van eenige der andere voor verhaalde middelen, (onder r>n Goddelyken zegen) zyn te voorkoomen: want dezelve middelen zyn dienftig , B 4 om  j&4 HUIS-APOTHEEK de wederinftorting te voorkomen, dienen ook, om den eerften aanval te verhoeden. BEEVING, OF TRILLING DER LEEDEN. Ontftaat uit fchrik, gebruik van fterke drank, by flaapen, ouderdom, of/wakheid, waardoor de Spieren als in onmagt vallen, jn 't laatfle geval is dienftig rozemaryn, lavendel, en zali, van eik een handvol, gezet op een mingel goede witte wyn, en daar van gedronke, ünorgens, en 'savonds een theekop, die de Beeving heeft uit een der andere genoemde oorzaken, heeft de oorzaake te laaten, en de Beeving zal ophouden. BEVROZENHEID DER LEDEN, ALS BEVROZE HANDEN, VOETEN, ENZ. Dit gebrek overkomt den Armen, of Ryzende, in ftrenge winters, de herftelling der leeden gefchiet, door den Lyder te brengen in een vertrtk daar 't niet warm is, dog ook niet vriejï, hier zal men den Lyder zyn handen of andere leeden die bevrozen zyn, dekken met fneeuw, of anders met doeken in yswater gedoopt, in dier- voe-  VOOR ONVERMOGENDE. 25 voegen dat de bevrooze Leeden geduurig nat blyven van yswaater, en dat zo lang tot den Lyder weer leeven gevoelt , dan brengt men hem in een warmer vertrek , geeft vlier-thee, offaly-thee te drinken, bewaart voor togt, en laat hem dus van langzaamerhand warm worden, men moet voor alle dingen zorgen, dat men de bevroozen leeden niet fchklyk warm maakt, of voor 't vuur brengt , want als dat gefchiet, ontftaat 'er verrotting, en den Lyder is dan niet te redden, als door 't afzetten der bevroozen leeden. BLIK-AARS, OF ONTVELLING. Koomende onder de armen, in de liesfen enz. by leggende zieken, kinderen, en die te paard ryden, men ftrooit het ftof van wormagtig-. boud op de ontvelde plaats , of beftreiktze met 't wit van een ei, vermengt met brandewyn, ook een klont geel was , met twee teekoppen raap - oly, onder een gefmolten, en daar mee gefineerd. BLOEDZUIVERING, Gefchfiet het beft in de Meityd door de bekende kruiden , a's kervel vlier bloemen t B 5 fw-  26 HUIS-APOTHEEK fuuring, en leepelblaaden, men kan hier van neemen een hand vol van elks, kooken het op een mingel reegenwaater, en drinken 'er dagelyks een bierglas vol van, ook een vingerhoed Cremortart, 'smorgens, en 'savonds ingenoomen, zuivert het bloed, dit doet ook de gewoone krop Jalaad, dog meeft de kropdunzel- falaad , item falaa van latou , ook duive-kervel, eerenprys, en boelkenshuid, van elks een handvol, gezet op een mingele vars bier, en hier van drie of twee glaazen daagelyks gedronken, ook die zelfde kruiden en daarenboven een onc alandwortel op een mingelen goede wyn gezet, en daags twee a drie glaazen gebruikt. BLOEDSPUWING, BLOEDBRAAKEN, Meer- of min- gevaarlyk, na dat de oorzaak is uit welk het fpruit , tot welkers kennis, den gemeefreu Man een verftandig Doctor zeer noodig heeft, dog dat in alle geval veilig gebruikt kan worden is walwortel , weegbreeblaaden, van elk een handvol, cardebenedicï een halve handvol, gekookt op een mingel waater, en driemaal daags twee theekopjes van ingenoomen : zommige zyn gelukkig geneezen, door voor haar  - VOOR ONVERMOGENDE. 27 haar drank te drinken 't waater daar graauw erweten in gekookt zyn. En hebben zig dus van gevaarlyke bloedfpuwing binne korte tyd herftela bevonden. BLOEDVIN, BLOEDSWEER, Is onderfcheiden van een neegen oog, de bloedvin is een hard , roodagtig gefwel' met zwaare pyn, ter groore van een Ervvet' zelden groot er , ontltaat uit een fcherpte in het bloed , de Natuur word hier door ontlaft van 't overtollige, ze komen waar ze willen,.zomtyds 't eerft., daar men ze 't minfl; hebben wil, zo ze dikwyls weer koomen,dient men bloedzuiverende middelen te gebruiken, 't geen men by den Bloedvin te doen heeft, is dezelven fpoedig te doen rypen , door een khidje haavergort, met een weinig fajfraan 'er in gekookt., en op het gefwel gelegd. ook een vyg , of wittebrood in zoete melk gekookt, of een roode koolsblad gekneusd of brafilicum dog za ras een van deeze dingen droog worden moeten zy ververft, men dient de Bloedzweer gelyk alle gezwellen, en wonden te bewaaren voor de roos, dog zo 'er die alreeds by is, neemt men vylig 't genoemde papje met wat meerder fajfraan 'er onder; zo  2g HUIS-APOTHEEK zo dan 't gezwel ryp geworden , en doorgebrooken is, drukt men den etter fchoon uit, dat men van binnen, rondom gezond vlees ziet, dan legt men 'er een gewoone beelpleijler op, of ook maar fchoon linnen, en 't is doorgaans in korten tyd geneezen. 'T BORD, Ontftaat veeltyds uit 't eeten van rauwe en onrype Vrugten, harde fpys, ingefiaagen fweet, wormen, morzigheid enz. en veroorzaakt buikloop , zomtyds met braaking: tot geneezing diend, zig te onthouden van alzulk kwaad voedzel, en alles waar door 't veroorzaakt word, en te gebruiken grotniens , blank vlees, als kalfsvlees enz. dog niet' te veel, en voor drank diend een pint waater gekookt op een theekop gepelde garft, met een handvol zuuring, en dan dcorgezygt, en voor de dorfl gedronken in plaats van koffy of thee ; ■ of neemt bernagi, paardebloemen, fuikery, kervel en mildkruit van elks een handvol, gekookt op een mingel waater door een doek gezygd, en hier van om 't uur een kopje gedronken. BORST-  VOOR ONVERMOGENDE. 29 BORSTONSTEEKING , ziet Letter L. LONGONTSTEEKING. B R A A K I N G. Kan behalven anderen oorzaaken ook ontftaan, of uit overlaading der Maag, en dan is 't braaken, zo 't niet lang aanhoud een middel ter herftel, of't kan ontftaan uit een gewoone kwaade Maag, ziet opLetter M. Maag, ook is 'er een Braaken, dat zeer aanhoudent is, waar by den Lyder zeer veel leid , verfwakt en te bedde raakt 't welk naar weinig middelen luifteren wil: en ontftaat uit fcherpe, koude ftoffe in de Maag, waar door de fpys verteering verhindert word, ja de Natuur na boven werkt, hier moet den Lyder zig wagten voor koude , en togt, en geen fpys te gebruiken die koud is, of flymagtig, of walglyk, maar vafte, en verwarmende fpyzen, tbeeh hier nadeelig, Jierhe koffy zal minder nadeel toebrengen; edog kruis en munt gedronken als thee, zal beeter dienft doen; of neemt kruis en munt een handvol, en de fcbil van een citroen gezet op een pint witte wyn, en 'smorgens nugter, en een uur voor 't middagmaal , en 'savonds na bed gaande een kelk vol van gedronken; hier en booven kan men  3o HUIS-APOTHEEK men twee maal daags ingeeven notemufcaat en naagelen fyn geftooten, zo veel als op de punt van een mes leggen kan , met rinze of witte wyn, of by gebrek van wyn een leepel gekookt koud waater; dit zy eens vooral gezegt, dat alles wat met wyn, of flerke drank ingenomen meet worden, men ook doen kan met waater, dat gekookt en koud geworden is , hoewel wyn doorgaans beeter is. Voor BRAAK ING DER KLEINE KINDEREN, Rafpt men een weinig nootemufcaat in de pap. B R.A N D I N G, Zo men zig weinig gebrand heeft, legd men op het gebrande deel doekjes met koud waaier, en herhaalt zulks op dat de gebrande plaats geduurig koud , en nat blyft, of men gebruikt ook warm waater, men fteekt het gebrande deel in waater zo warm als men 't veelen kan, of houd de gebrande plaats voor 't vuur, of legt 'er doeken met warm waater op, en zulks zal de brand uithaalen , en 't opkoomen van een  VOOR ONVERMOGENDE. 3r een blaar verhinderen, dog zo 'er een blaar plaats heeft, zal men ze na twee daagen oopenen en 'er opleggen, een brandplyfter gemaakt van een onc Nutritum en een dooir van een ei, onder malkander gemengt, en op fchoon oud linnen gefmeert, of neemt een Jluk geel was, en fmeld het in raap-oly ter dikte van een za1/, 't welk ook goed is voor winterhanden. BUIKLOOP, Kan ontftaan, uit 't onmaatig eeten van raauwevrugten, koude drank, fchielykkoud worden na befweetheid , ook uit ontroering van droefheid of blydfcfiap, 't is gantfch nier gevaarlyk, zo 't namentlyk geen roode, of graauwe loop is» daar men wel op moet agt geeven, maargewoone, dog dunne waateragtige afgang, zo 't niet lang aanhoud, is 't een redding der Natuur, die men niet moet ftoppe; Edog duurt het te lang, zo zoude 'er gevaarlyke gevolgen konnen ontftaan , daarom moet ze dan worden teegengegaan, door dit, ofdiergelyk middel, als een handvol blaaderen van eiken boom, en een jlukje kancel getrokken op een pint warmgemaakte wyn, en daar om 't uur een theekop van gedronken , of kaneel'amandelen van  ga HUIS-APOTHEEK van de banketbakkers nu, en dan een gebru;kt of geroofi brood in kaneel gedoopt, nu en dan gegeeten, of als 't boovenftaande'niec helpt, zo ia dienflig, een zo genoemde ftyfzelpap, beftaande uit bloem van tarwe meel gekookt in zoete melk, tot een dikke ftyve pap, dit heeft veele geholpen die andere middelen vrugteloos gebruikt hadden ;■ inzonderheid moet niet vergeeten eemeld 't heilzaam gebruik der rhabarber, dezelve heeft de eigenfchap dat ze dekwaade ftoffe wegneemt, en daarna zagtelyk ftopt; men geeft een poeder in, weegende een half vierendeel lood, of neemt een half lood rhabarber gezet op een ü^s goede „,.««, en daar varf nu, en dan, oP smorJns, 'middags, en'savonds, een theekop vol van gebruikt: zo'er krimpingen m de Buikloop plaats hebben , is 't goet de buik geftooft, met brandewyn 'er buiten, op te leggen. Voor B U I K P Y N, Is Soed camillen-of vlier-thee, en daar van gedronken , ik heb meenigma d gezien dat de heevigfte Buikpyn in een ogenblik ftilden door 't gebruik van een heele of halve leepei boom- of raap-oly.  VOOR ONVERMOGENDE. 33 BUIL, Of kliergefwel, komende wel agter de boren, of onder de oxelen, is een ontfteeking der klieren , waar door de Natuur zig wil ontladen van 't ongezonde , daaróm moet men zig wagten, ze te rug te dry ven , maar ze fpoedig tot etter-maaking brengen, gelylc men fweeren en bloedvinnen doet , en ze dan oopenen, op dat 'er de vuile doffen gantfch uitkoomen, want dan is 'er geen gevaar; een zweet • middel ingenoomen is hier zeer goed. COLIEK, COLYKEN, Coliek is een pyn die in de Maag, en darmen huisveft, en doorgaans niet zonder gevaar, die een dagelykze beweeging hebben , gelyk ambagtslieden , zyn dezelve minder onderheevig, dan die een meer ftil of zittend leeven leiden; deszelfs zoorten zyn veelerly, dog dat in alle gevallen van Koliek veilig gebruikt kan worden, is i. o/yagt'rgc klifteeren dikwils herhaalt, 2. een overvloed van flaópé vlier-thee, te drinken . en ten 3. de buik geftaadig warm gehouden met doeken in laauw waater gedoopt , 4. zig wagten voor 't gebruik van C ver-  34^ HUIS-APOTHEEK verhittende, of verkouwende dingen, gelyk ze uit verfchillende oorzaaken gebooren word, zo zyn ook haar zoorten meer dan een, namentlyk een ONTSTEEKEND of KRAMPCOLYK, 't Welk komt uit een ontfteeking der Maag, of ingewanden , en word voor 't gevaarlykfte Colyk gehouden , het komt doorgaans met heftige, en lleeds toeneemende Buikpyn , den Lyder gevoelt een brandende hitte in den Buik of Maag, is zomtyds verzek van een waateragtige buikloop , ook zomtyds is den Lyder verdopt, en raakt aan 't overgeèven , al 't welk met een onlefièlyke dorft gepaart gaat, de zwaare pyn, zo wel als de herftelling vordert hier zomtyds een Aaderlaating op den arm, dog 't welk zonder den raad van een ervaaren Doétoor niet wel te waagen is, dog een Clifteer is hier veeltyds van gewenfte uitwerking, mids dezelve niet purgeerende, althans niet fnydende zyn, maar met oly vermengt, ja hoe vetter hoe kragtiger, men heeft kofteïyke hulp gezien in dit geva! door Clifteeren, die uit enkel vet, en ■oly bereid waaren; flenelle lappen in warm waater gedoopt, moeten op de buik gelegd,  VOOR ONVERMOGENDE. 35 Iegd, en dit om 't half, of heel uur herhaalt, of in plaats der fleneüe lappen, is ook goed een blaas met warme zoete melk, na alvoorens het gan'che onderlyf te hebben bedreeken met oly, nog beeter is voor die 't hebben kan een warm bad; geduurende de kwaal (en die duurt zo lang 'er van deeze pyn blyfc) moet men zo weinig voedzel geeven als immers mooglyk is, toe drank dient, amandel-drank, of garde waater, of roggen-waater. G A L-C O L I E K Openbaard zig wel met vinnige pyn , dog doorgaans zonder koorts , althans in den eerden aanvang der ziekte, de buik is niet gefpannen nog brandende , maar de mond bitter, indien'er braaking, of loop mee gepaard gaat, zyn de uitgeloosde doffe geelagtig , hier dient een Clifteer van hui, en hooning, en neemt zes oneen tbamarin, kookt het even op, op een pintje gekookt waater , en geeft den Lyder alle uuren een theekopje: voor drank dient hui, dog niet min diendig is, de drank gemaakt uit een theekop ongebuild roggemeel, een handvol zuuring, en een halve Citroen, gekookt op een pint waater, en C 2 dan  86 HUIS-APOTHEEK dan door een doek gezygt, en gedronken als men dorft heeft: den Lyder moet zig gedaurende de ziekte wagten voor vlees, eyeren, melk, vettigheeden, en al wat de gal aanzet, en herftelt zynde is 't eeten van vlees geen kwaad, althans wit vlees als kalfs enz., dat minder dan bruin vlees de gal ontfteekt, dog van 't varken als nooit gezond zynde mag zig den Lyder wel wat wagten ; dog groentens gegeeten en deszelfs fop gedronken is hier by unftek dienftig, ter voorkooming deezer ziekten ge-t bruikt men'smorgens, en 'savondseen vierendeel loot cremortart, en wagt zig voor toornigheid, want toorn alleen, kan byzonder voor, onder, of even na de maaltyd deeze ziekte veroorzaaken. BESLOOTEN COLIEK, ook VERSTOPPEND COLIEK genoemd. Ontftaande uit gebrek van fpys-verteering, of niet kooken der Maag, valt dikwyls voor, dog is juift niet gevaarlyk, zo 't wel behandeld word, en ook zeer onder fcheiden van het darm-krink: waar van ziet op Letter K. Kronkeldarm, en word gekent daar uit, dat 't niet zo fchielyk, nog met zuike omftandigheeden als de voorige Co- lieken,  VOOR ONVERMOGENDE. s? Heken, maar langzaamerhand aankomt, 'e beften geneesmiddel is vaften, dat is niet te eeten, zo lang de pyn en kwaal duurt, en te drinken warme dranken, al was 't ook maar koffy, of liever gewoone thee, ja fchoon warm gekookt waater met een weinig zuiker, is by veele van goede uitwerking geweeft, dog beeter is kamille bloemen, getrokken als thee, dog niet fterk, ook vlier- bloemen als thee getrokken, dog dat men drinkt daar van moet men veel drinken, alzo 't warme waater de verftoppende ftoffe ontbind, en losmaakt, waarop dan veeltyds volgt braaking of afgang, waar door men de kwaade ftoffe kwyt raakt, daarom moet men in dit geval voor al niet arbeide om te ftoppen, inteegendeel zo 'er geen ontlading komt, kan men een Clifteer zetten, zo als in de genoemde CoJyken: 't gebeurt zomtyds, dat na de ontlading, en 't ophouden van pyn, zig een verdorven fmaak als van vuile eijeren opdoet, hier teegen neemt men cremortart, als in 't Gal Coliek gemeld is. GRAVEEL- COLIEK, ook NIERCOL IE K GENOEMT, 't Zelve beftaat in eene heftige pyn in, C 3 en  38 HUIS-APOTHEEK en omtrent de nieren , ook in den geheelen doortogt die 't waater neemt van de nieren tot de uitloozing. Den Lyder heeft _mislykheeden, zomtyds braakingen, pyn in de Maag, flaauwtens, hardlyvigheid, prikkeling tot waateren, bezweetheid , en aan de zyde daar de pyn is, komt eenige verftyving in 't been, c'aar nog veeltyds bykomt eene zeer onreegelmaatige koorts; de waater'oozing is in den aanvang der kwaal weinig, dog helder, daar na bloederig, en heeft eene gruiz;ge bezetting. Ter geneezing dient men den Lyder te laaten drinken hooning twee onc, en zeer klaare hui een pint onder een gemengt, en om 't uur of na den Lyder dorft heeft, een theekopje warm gedronken , of gepelde garft, en vlierbloemen, van elk twee oneen, gekookt op een mingel waater, dan door een doek gezvgt, en onder het doorgezygde nat gemengt twee oneen booning, en een half mudsje goede azyn: gebruikt als 't voorige, daar en booven' Bergzout, een lood , gedeelt in agt deelen, waar van dep Lyder driemaal daags een agtfte deel inneemt. Men legt teegen de nieren een ftooving van Camille, vlierbloemen, roode heul, en bloeizel van maluwe van elk een Lood, gekookt op een pintje varfje zoete melk, en deeze kruiden  VOOR ONVERMOGENDE. 39 den tuflchen twee doeken warm opgelegd. Zo de pyn booven maat en zwaar, en met ftuiptrekkingen verzelt is, geeft men fyroop van diacodium, een halve leepel vol, 't welk men nu , en dan herhaalt. Voorts zal men den Lyder in plaats van op een veeren bed, liever plaatzen op een zagte matras. Dog alzo in dit fmertelyk toeval, de Aaderlaating en Clijieeren, de eerfte hulpmiddelen zyn, zo maakt dit den raad van een goed Doftoor noodzaakelyk. W1ND-COLIEK, OF WINDIG COLIEK, Ontftaat uit een opzaameling van Winden, door 't gebruik van windige fpyze, of drank , of gebrek van fpysverteering, de winden maaken de pynlyke opfpanning in de Maag, en darmen, dog zonder koorts, of hitte, als 't naame'yk op zyn zelfs komt, hier teegen diend, een Gifteer, de buik met verwarmende dingen wryvende, en Camillebloemen als thee gedronken , ook windbreekende middelen zyn hier van veel baat, als dit Coliek alleen komt, anders zyn zodaanige middelen zeer. kwaad, dog veeltyds paart het zig by de voornoemde Coiitken, byzonier by 't verftoppend Coliek, C 4 en  4o HUIS-APOTHEEK en dan heeft men maar op 't zwaarfte Coliek te letten, en dat verholpen zynde, zal dit mingevaarlyke tegelyk verdreeven zyn. Hier toe behoort ook 't KOUDE COLIEK OF COLIEK NA GELEEDENE KOUDEN, Byzonder aan de voeten , waar teegen verhittende dingen te gebruiken zeer fchaadelykzyn, maar zeer dienftig is, vlier, of Camillcbloemen- gedrofiken als llappe thee , hoe meer hier van gebruikt, hoe beeter, op dat door de veelheid der vogt de koude ftoffe ontbonden worden; de Lyder moet met de beenen lang in warm waater zitten, en dan hier op naar een warm bed gaan , op dat 'er byzonder aan 't onderlyf wat fweet komt, zo 'er fwaare pyn is, is een Clifleer met oly, of van laauw waater zeer dienftig. NB. Heete, en verjterkende middelen zyn byna in alle Colieken, van een naadeeligen, ja zomtyds van een doodelyke uitwerking. D A U W O R M, Is zeer eigen aan kleine kinderen, openbaart zig in veel kleine vuurigen puistjes, on%  VOOR ONVERMOGENDE. 41 pntftaande uit een fcherp onzuivér bloed , al wat hier met vrugt aan te doen is , is het zelve dikwyls vogtig maaken, met het fpeekzel 't fpog van een gezond iVlenfch, *t welk de jeukte verzagt, en geen kwaad veroorzaaken kan , voorts dat men zorge dat de kinderen het niet opkrabben, nog togt vatten, zeer naadeelig is het, dit met geweld te willen verdryven , door allerly dingen 'er buiten op te fmeeren, daar het dog niet gevaarlyk , en een ontlafting der kwaade humeuren is. Beeter is (indien bet kind nog zuigt) dat de moeder eenig bloedzuiverend middel gebruikt , is de moeder gezond en de kraamomflandigheeden lang voorby, zo kan ze omtrent een vingerhoed cremortart 'smorgens en 'savonds inneemen, anders kan men ook het kind een weinig fyroop van rhabarber ingeeven, inzonderheid als 'er niet veel ontlading plaats heeft. DOLHEID, RAZERNY, Wat deeze droevigjie der bezoekingen is, is genoeg bekend, in den aanvang is 'er zomtyds raad voor, dog veroudert zynde is 'er zelden herdel, dit kwaad kan ontdaan uit, melatikolie, hartzeer, toorn, gylheid, liefdedranken enz. De geneezing word geC 5 zogt,  42 HUIS-APOTHEEK zogt, in purgeer, of braakmiddelen ne'evens ■ Aaderlaaten, als mede We en vogtigefegf, en ook zodaanige voedzels; ook open lyf, den zieke diend ruft, en zo veel mooglyk is, zyn wil gelaaten: ook betaamelyke vervrooleSing aangedaan: men geeft ook voor den dórft ^ar/iewaater, of linden bloezem, dutvenkervei, van elks een handvol, met een halve citroen op een mingel waater gekookt, en den Lyder gegeeven wanneer hy dorft heeft, verder is 'er voor deeze allerdeeririswaardigfie bezoeking weinig te doen. NB. Zo'de raazerny of Dolheid ontftaat uit 't byten van een vergiftig dier, ziet dan op Letter B. Beeien van enz. DOOFHEID, en HARTHOOR EN HEID: Doofheid, waar door iemand buiten ftaat is iets te hoor en, en dikwyls aangebooren en met domheid verzeld is, laat zig niet verhelpen : dog harthoorenhcid waar door iemant wel - dog met moeite hoort, ontftaat veeltyds uit verkoudheid der Harszenen , waar teegen middelen dienen, die de Harszpnen verwarmen, ziet op Letter M. Memorie verf makt , en Letter Ö. O ogen , Behalve de daargemelde middelen, is ook  VOOR ONVERMOGENDE. 43 veeltyds dienftïg een gal van een patrys , in 't oor geflooken , of neemt yzop, en karmyzaad van elk een lood gekookt op een half pintje waater, en de warme waazem hier van door middel van een tregter in 'c oor gebragt; of ook een wolletje gedoopt in Haerlemmer oly , *en in 't oor _ gelyd. Zomtyds ontftaat de harthoorenheid uit eenig gebrek in de gehoordeelen, dog 't welk zig zeldzaam laat herftellen. DORSTLESSING IN GROOTE HITTE, Hier toe diend waater, dun bier, of wyn,. waar in men legd Citroen aan ftukken gefneeden , of in plaats van Citroen merg van Tamarinde, of neemt fuuring een handvol gekookt op een pintje waater, en door een doek gezygd, verflaat zeer den dorft, het zelve is ook dienftig tot DORSTLESSING IN ZIEKTE, Hier toe diend ook geley van aalbcjjfen, nu en dan een weinig van gebruikt, of van dezelfde geley een yerleepelrje vol gemengt in een klein bierglas gekookt waater , dat bvna koud geworden is, of een frijfe Citroen ,  44 HUIS - APOTHEEK troen, aan dunne fchyfies gefneeden , en met zuiker beftrooit, en doortrokken, en den zieken nu, en dan eenfchyfie gegeeven. DROEFGEESTIGHEID , ZWAARMOEDIGHEID, MELANKOLIE: ' o 't Element der vertzaagde geefien; de moeder der verjiandeloosbeid: is eene ongefieldheid waar door den Lyder zig bevind vol angfijcbrik, benaawwdheid, vreesagtigheid, de verbeeldingskragt befchaadigende; en de oef fening der reeden overdixerzende: ontftaande zomtyds uit bedorvene Melancholieke vogtigheeden: waar teegen diend duive kervel, vlierbloemen, zuuring, en duizendguldekruid van elks een handvol, en een vierendeel lood fafffaan, gekookt op een mingel waater doorgezygd, en driemaal daags een glas vol van gedronken. Zomtyds , ontftaat deeze ongemaklykheid, zonder ziekte , eeniglyk uit eene zeedelyke Ongefchiktheul des Lyders; als een Bedot ven reedenkavelmg, zig openbaarende (niet in veel- en fterkmaar) in eene ongereegelde- en flegte wyie van- denken; gepaard met onregtmaatige beeeertens: dog uit wat oorzaak het ook ontftaat, den Lyder is niet minder lafiig voor zyn bywoonders, dan verdrietig voor zig  VOOR ONVERMOGENDE. 4.? zelfs; de treurigheid bedekt zyn aangezigt, vreeft voor 't geruis van een blad; wantrouwt fchier alle die omtrent hem zyn , vind zig zomtyds gejaagd van de eene fpelonk tot den ander, dan kieft hy in een hoek te zitten, en fcheind aldaar den dood te zoeken, zonder vrienden; heeft doorgaans 'tbryn opgevuld met maalingen, zo vreemd, als ongegrond: een Man , in dit gafthuis ziek, verbeelde zig fterk, met den duivel bezeeten te zyn, zonder dat iemand hem dit uit 't hoofd kon praaten, floot zig zelfs op in een hok; en wift buiten dit, te gelyker tyd over 't houwlyk van zyn dogter aan zyn huisvrouw de gepafte beftieringe te geeven: een ryke vrouw, die anders zeer wel vatbaar wasvoor verftandigereedenen, was egter niet te ontpraaten dat zy dood arm was, en beedelen moeft : een eerlyk burger binnen Dordregt, zonder reeden vreezende gevangen te zullen worden, verftak zig eenige tyd in 't kneekelhuis onder de doodsbeenderen, hoorende de voorbygangers over bem reedeneeren, zo als hy na des (herfteld zynde) verhaalde: een oude vrouw te Amfterdam, of fchoon't Christendom beleidende, was egter altoos meer werkzaam met den duivel, als met Chrijlus, de duivel zag zy aan alle oorden van haar huis,  46 HUIS-APOTHEEK huis, ziet gy wel daar ftaat hy, zy ze, 't is de duivel, nu ftaat hy voor 't bed — zy ■wier boos, om dat andere hem ook niet zaagen ; inderdaad de duivel was 'er daagelyks over de vloer; zo dat de verdrietige floof eens een gantfche nagt optrok met een kaamer vol van dat gefpuis, tot dat ze in den morgenftond de klein fte dood trapte, uit wier doode rompen, zy verhaalde ftroo, en aflfe kwam , de grootfte in deekens knoopten, enten venfter uitfmeet; wat verwonderende beezigheid onder da gebuuren! Die, neevens de voorbygaande, wel toegeknoopte deekens op de ft raat vonden, dog geen duivelen: op een anderen tyd ging Zy den duivel te lyf met een el, daar zy ook eindelyk haar zelf meede te lyf ging , (oogfchynlyk in zulk'n tweegevegt); zynde dood gevonden: had de zwaarmoedige vrouw de onwaardeerbaare, en ver~ vroolykende voorregten van 't Chriftendom gekend , zy had gewis den duivel laaten vaaren , en zig met Chriftus bemoeid ; zyn goedheid overdagt; dan waaren ras haar bystere zinnen herfteld geweeft: een ander in dezelfde Stad, had de kuure over zig, om bykans altyd te lagchen; zonder zelfs reeden te weeten waarom; deeze lagchende vrouw, kchten zig eindelyk dood; of ten min  VOOR ONVERMOGENDE. 47 minften in' 't midden van haar lagchen kreeg ze een flaap, en zal nog wakker wor* den, in alle dusdaanige gevallen moet' men tragte de verkeerde nygingen des Lyders reegelregt teegen te gaan , dog zo , dac (indien het moogelyk is) hy 't niet merkt, men zal tragten de zieken eenige onfchuldige vermaaken aan te doen , als wandelen dat is by uitftek dienftig tot geneezing, vaaren, ryden enz., en hem voor al op een vriendelyken, en geenzints harde wyze behandelen, men zal hem doen genieten het gezelfchap van verjlandige, dcugdzaame en blymoedige Menfchen, op dat hy hoort, /preekt, ja redeneert, en dit alles is niet minder dienftig tot herftel, dan medecynen: zo deeze droefgeeftigheid , gelyk dikwyls gebeurd, gebooren word uit de laaftgenoemde oorzaak als verlies van vrienden, geld, goederen enz. , is de vergenoegzaamheid, (die fchoone, zo zeldzaame , als gelukkige hoedaanigheid der Chriftenen) of 't te vreeden zyn, met het lot, dat van den Allerhoogften befchikt word , wel het befte, het beproefdfte teegengift, en waarlyk het eenigfte geneesmiddel. Tot dit zoort van droefgeeftigheid behoord ook, die troostenlooze ongeruftheii, die zomtyds plaats vind onder zommige dier Menfchen , die met  A% HUIS-APOTHEEK met ernft om hun zaaXxgUd bezorgt zyn ; f ?X men maïr eens kan ««I derven, fcnde in een ftaat zyn, waar en merkende dat jr 0 pemeezm verin zy de *Mg««"^StóES:. deeze men- ieï1' f ",f he Apotheek tot hun zeedeïyk nitlzo wThÏr'van f^e,smid: Alzo wy u droefheid veel ?eten h^^Snfheeft, willen wy alaanmerken,, dat men zal deeze menSÏStósWn geworden, alzo ve 'en gaat, zo als 't gekoomen is, 5 y V verdwynt gelyk rook, van zelfs, Ü ; deezeXfe«^ ^ zomraiee f m°nnt op een hiizaime leevensbeetering, U!d ^ K "n getroojtfterven. , ri \j wel te weeg gebragt word* S^ft^eSte^  VOOR ONVERMOGENDE. 49 Jeczen, laat ze leezen, voor al in den BybeL willen zy te kerk gaan, of andere GodsdienItigeplaatze bezoeken, laat ze gaan; laat ze geworden, zy u nog eens gezegt: want door ze te ftremmen , en hier in teegen te gaan,zouden ze gek konnen worden, want deeze needergeboogene, zoeke ruft, blyd. Jchap ; t welk geenzints te verwonderen is, want zonder blydfcbap kan de menfeb niet leeven: zo ze de waare blydfcbap gevonden hebben zyn ze herfteld ; zo nu maar haar ontftelde zinnen zig niet bepaalen tot voorwerpen die 't niet geeven konnen; want de verheevene waardigheid der menfchelyke Natuur is met niets voldaan, dan met zodaamg voorwerp, dat weezendlyke, ge-* noegzaame, en onafgebrooken blydfcbap mee dedeeld: en dit is juift 't groote voorregt, > we.k t Chriftendom'tmenfcMomaanbrengt' t ontbreekt aan geen voorbeelden van zodaamgen, die verkeerd, dwars, en bard behandeld zynde, daar door geftort zyn in ziektens, gevaarlyke toevallen, ongezondheid voor baar leeven lang, ja verflandeloosbeid, met een ongelukkig einde. Want gebruikt hier de koftbaarfte medicynen of begaat de belaglv. fczotheid, om üw Lyder in dit geval door Aaderlaatcn zyn droefheid af te tappen hv ' zal geen verligting kry/gen, rhaar zo als ik: D meer-  5o HUIS-APOTHEEK . meermaalen gezien heb dat den zelve door zulk een handelwys elendigJi/paraaUgantjcb ver (tandeloos, ja onberfielbaar gemaakt wierd. Zie ook Letter H. Hippekondne. DUIZELING, OF DRAAIJING DES HOOFDS, Ontftaat uit /wakheid der Maag, of der Her/Tenen, indien het is uit de Maag Uier geen Sar, en word ras door eemg Maagfterkend middel weggenoomen , of ook wel door zig alleen te onthouden van heete/pys, en drank; warme vogten zyn den Maag on«meen naadeelig , verfwakkende dezelve fen uitterfte: een glas lyvig bier, dxend hier Ster dan koffy, oUhee, zo men befpeurt dat de Maag verflymt is, is 't dienftig op een nngtereWg gedronken een kelk wyn getrokken op knoppe van Alzem, dog zo t ontftaat uit de Herffenen, is 'er meer gevaar en zomtyds de voorboode eener aanJïïnd beroert ƒ, waar teegen diend een Aanhaling op de voet, of in mansperzoonen Zt penen der genaderen, alzo daar m een voornaam deel der geneezing legt, ook is een fontanel op den arm, zomtyds zeer diaiS£{ en niet minder het wryven der rug S„, en beenen, met warme .doeken.  VOOR ONVERMOGENDE. 51' Dog het geen inwendig te gebruiken valt, beftaat in faly, en bctonikruid, van elks een theekop, en daar op kookend waater gedaan , drinkt men 'smorgens als thee. Voor al is hier niet te vergeeten calmus, óp wat wyze nok gebruikt , neemt de oorzaak der duizeling weg , en verfterkt byde Maag, en Herjfenen, het zy men 't gebruikt nugteren, en 'savonds, eenige {tukjes geconfyte calmus-wortel, of calmus wortel gemaakt tot poeder, en hier van een uur voor de maaltyd, en 's avonds een uur na de maakyd een halve vingerhoed van ingenomen, of neemt, faly ruim een handvol, rozemaryn enbetoni, van dks'een halve handvol, cn een onc calmus wortel, en dit t'zaamen getrokken op een mingel wyn, en hier van 'imorgens voor 't onbyt, 'smiddags een uur voor de maakyd, en 's avonds naar bed gaande een kelk vol van, 't welk een zeer heilzaam middel is. Alzo deeze ziekte meeft overkomt den bloedryken, en veelzittende (byzonder die daarby fterk lludeeren) ook die door toorn, welluft,of andere driften zig den ruime teugel vieren, zo zal men zig (zo men zyn welzyn liefheeft) voor alle driften ten hoogden wagten, en den veel zittende, en ingefpannen denkende, hebben zig te verD 2 poo-  52 HUIS-APOTHEEK noozen , met wandelen , ryden enz. En voor al zig te onthouden van nagtbraaken, en od 't gevoel der duizeling, zig maatig te beweegendoor opftaan, op en needergaan enz NB Men fpreekt hier van duizelingen die op zig zelfs zonder ziekte koomen, want anders is 't zeeker dat 'er by zommice ziektens of kwaaien zig duizeligheid opdoet • 't welk eenkzints een andere behandeling vordert. Men zie tot dat einde op de woorden daar van zodaamge ziektens, ot kwaaien waar meede de duizeligheid verzelt gaat gehandelt worden. FFTENS-TREK (VERMINDERDE) OF VERLOOREN EETLUST. Heeft doorgaans plaats in ziekte , dog zal zo de ziekte herftelt van zelfs wel weer koomen, dog dat hier bedoelt word is , buiten ziekte geen trek tot Eeten te hebben 't welk zomtvds fpruit uit kouw-ot flym' in de Maag, teegen 't welk zeer diendis; is een onc gentiaan wortel, ot anders een handvol knoppen van alfi, gezet op een pintje wyn, en daar van voor de maakyd een kelk gebruikt, een (luk citroen gegeeten 'smorgens nugter is ook goed, en buiten dit zeer gezond. ^  VOOR ONVERMOGENDE. 53 ENDELDARMS UITZAKKING, Kan ontftaan uit verkoudheid, of door fterke parszing, zo ras men de uitzakking verneemt zal men met warme vingers in verze booter gedoopt de uitzakking al zagtkens weeder inbrengen eer dat het uitgezakte fwelt, door een zagt linne doekje, gedoopt in warme azyn waar in rooze blaaden, of yke blaaden geweekt zyn, en van onder warm ingebragt om de uitzakking te beletten: en zo het uitgezakte reeds gefwollen is, moet mén eerft tragten de zwelling weg te neemen door kamillebhemen en vlierbloemen, en knoppen van Alzem , van elks een kleine handvol, gekookt op een mingele melk, tot dat het een derde verkookt is, daar in gedoopt een fpongie , of linnen doek, en by berbaaling warm gelegt op 'c gezwollene. ENGELSCHE ZIEKTE, OOK LENDENVANG, Of dubbelde leeden genoemt, wat het is, is genoeg bekend , de kindertjes hebben geen evenreedige groey, groot agterhoofd, en moeijelyke Ademhaaling, en ontftaat doorgaans hier uit, dat de kinderen D 3 te  54 HUIS-APOTHEEK te veel leggen, ftü zyn , en geen beweeging genoeg hebben , waarom zorgelyke moeders veel werk maaken , van de kinderen te draagen , te beweegen , maatig te fchudden , ze aan de lugt te gewennen , door 'er in zagt weêr meede uit ie gaan: Zo 'er geleegenheid is, en hel de kinderen veele kunnen, ze eens , en andermaal ia. warm duinzant rollen, al het welk zeer dienftig is ter voorkooming van de Engelcne ziekte. Dog zo het blykt, dat het kind reeds de Engelfche ziekte heeft, is het noodig hetzelve behalve het genoemde , (dat ook ter geneezing diend) dikwyls te baaden in waater daar camillen in gekookt zvn, welk waater tulTchen heet, en koud moet zyn, en zulks één, en andermaal herhaalt, "fineert ook na het baaden de roggeftreng met offemerg, of hondevet. Zommige geeven het kind no, en dan, een of twee eiierleepels met waater daar klim-op blaaden in gekookt zyn Edog de ordentelyke beweeging zal de befte geneesdrank zyn. E T T E R B O R S T, ook E MP Y E M A genoemt. Is '£ ongelukkige gevolg eener ver™*  VOOR ONVERMOGENDE. 55 ring in de long, naamelyk kraan-oog, welke in plaats van innerlyk te breeken. uitwendig aan de long doorgaat, waar door dan de Etter niet door de Long-pyp kan gelooft worden, maar zig uitftort, in de holte der borft, tuflchen de long, de ribben, en het middelrif (diapbragma) het vlies dat de borft van de buik afzondert, deeze elendige toeftant oopenbaart zig door het gevoel des lyders, welke eene zonderlinge beweeging heen en weeder in de borft ontdekt, fteeking, en benaaudheid houden terftont op, dog voor korte tyd; de hoeft houd aan , dog de aamborftigheid neemt oogenblikkig toe; de ribben worden als in de hoogte opr geheeven. Men geeft wel voor, dat ter geneezing zou dienen , zoete amandel - oly; en witte zuiker, van elk een lood, gemengd onder twee doiren van verfche hoender-eij er en, waar van de Lyder nu, en dan eens likkende , de kwaade ftoffe ook door de waaterloozing, zou kwyt raaken; dat dit middel zeer dienftig is tot verzagting der borft, is buiten twyffel, dog dat het ter redding van eene etterborjl zou dienen , is nog niet beweezen, het zeekere en waarfchynelyk het eenigfte middel tot redding is, het oopenen van de borft tuflchen twee ribben , naamelyk de vierde en vvfde korte rib , op dat " D 4 men  56 HUIS-APOTHEEK men de Etter aftappen ; welke verrigting minder gevaarlyk, en fmertelyk, dan fchrikkelyk is; dog zo men dezelve door uitftel verzuimt, wordze vrugteloos, en den zieke Üterft elendig: dog alzo tot zulk eene operatie wel deegelyk de voorzigtige hand van een zeer ervaaren heelmeefter vereifcht word, laaten wy zulks hunne zorg, en kundigheid aanbevoolen. FISTEL, Is een Etter-en - Eelt-agtig gefweer, de Eelt-agtigheid, kromte en diepte onderfcheid dit kwaad van ander gefweer; en gelyk den Fiftel uit kwade fappen gebooren word, zo kan ze ook ontftaan uit een bloot gezweer, dat te fpoedig geneezen word, eer 'er de Etter geheel uit gedaan is, en wyl de geneezing niet dan door de hand van een kundig heelmeefter bevordert kan worden, zo valt hier niets te zeggen dan den Lyder te raaden, aan een goede leevensreegel. Voorzigtig in fpys, en drank, en zig te onthouden van zout, en zuur zo veel móogelyk is, en zig van middelen, diezagtelyk het bloed zuiveren. FLAAU-  VOOR ONVERMOGENDE. 57 FLAAUWTE, of BESWYMING, Wat het is, weet byna elk, als een menfch naamelyk neederzygc of hy dood was, uitgenoomen dat men polsflag voeld, 't is fwaarder als den Lyder behalven bleek, en koud, klam zweet looft, en men bezwaarlyk den polsflag ontdekken kan , al wat hier te doen is, is te arbeiden dat men den Lyder allerfpoedigft tot zig zelve tragt te brengen; door hem Jlerke wynazyn onder de neus, op de flaapen des hoofds, én polzen der handen te brengen, of door eenige andere fterk ruikende dingen: daar na zal men den Lyder ingeeven een mespunt vol geftooten kaneel, of een weinig fpaanfche wyn, en voorts tragten te werken op de oorzaak , waar uit de Fiaauvvtens ontftaan , als, zwaare afmattende pynen, fterk ftudeeren, te harden arbeid, verteerende zorg, heftige gramfchap, overmaatig fweeten, maandelykfche omftandigheeden, langduurig purgeeren, al te langfluurig vafteh, zwakneid, fchrik, hartzeer, enz. FLUIMEN LOOZEN Gefchiet onder andere middelen ook door befte brandewyn, (liefft witte france) twee D 5 thee-  58 HUIS-APOTHEEK theekoppen vol, met een doir van een vars hoenderei, en twee theekoppen befte hooning, nu, en dan een eijerleepeltje vol van te gebruiken, ook een klontje boerhaavifche zuiker, fparrzaam gebruikt; nogbeeter een ftukje gemeen drop onder de tong gehouden , want de drop Ioft gemaklyk Fluimen, voorts heeft men te wéeten, dat te veel zoetigheid de fluimen vermeerdert, want de zoetigheid verilymt, en verflapt de maag, zo dan de Fluimen of hoeft uit flym in de maag ontftaat, is 't beft geheel of gantfth weinig zoetigheid gebruikt. GALZIEKTE, zie B. Bord, en C. Coxilk Galcoliek en K. Koorts, Galkoorts. GEELZUGT, GE LU WE OF GEELE ZIEKTE, Spruit veeltyds uit verftopping van de Galvaaten; is deeze ziekte veroudert dan valt ze zeer moeijelyk te geneezen: de kwaal maakt zig openbaar door een min, of meerder geele koleur, die zig in 't aangezigt, en over 't gantfche lyf verfpryd, dog inzonderheid zig zien laat in 't wit der oogen, en 't geele waater, dat de zieke looft , 't welk het linnen verft, of't in laffraan gekookt  VOOR ÖNVERMOGENDE. 59 kookt was, den Lyder moet ter geneezing drinken, veel hui, in plaats van krffy, of thee, ook amandelmelk, en voor al garfte waater, men zal om de drie daagen pwgeeren, met twee oneen tamaryn gefmolten in een half pintje kookend waater, en in twee ryzen ingenoomen , met tufTchenpoozing van een uur. Anders neemt duivekervel en vlierbloemen , van eiks een handvol , een theekop gepelde garft , t'zaamen gekookt opeen mingel waater en dan doorgezygt, doet 'er dan by een half lood cremortart, en een theekopje goede azyn, en laat den Lyder hier 's morgens, 's middags, en 's avonds een groote theekop vol, van gebruiken. Zommige zyn van een verouderde Geelzugt geneezen door 't gebruik van een handvol mos dat aan de elke boomen waft, en dat gekookt op een mingel bier, en 's morgens, en 's avonds een bierglas vol van gedronken. GERAAKTHEID, Zie Letter R. Beroerte GEZIGT TE VERSTERKEN, Ziet Letter O. Oogemcwaalen. GESWEL, (PYNLYK) Dezelve zyn veel, en van zcer-verfehil- kn-  do HUIS - APOTHEEK lende Aard, zommige hebben niets te beduiden , en andere konnen van gevaarlyke ja doodelyke gevolgen zyn, hier om zal men voorzigtig doen, dat zo men gefwellen ontdekt, en zig reeden opdoen , die voor erge gevolgen doen vreêzen , dat men z''g bediend van - het kundig oog eens Wondheelers, en dat wel in den beginne, want het geen in den aanvang zwaar, en zomtyds ligt te herdellen is, kan door veroudering onherfte'baar worden: zommige gefwe'len verdwynen door dit volgende , a's vlierbloemen, en canül'ebloemon, van elks een halve handvol een vierde lood faffraan, gekookt op een pintje waater, dan uitgepard, en in het nat een fcbeut befte brandewyn gedaan, en gemengt met tarwe meel. tot een papje, en warm op het gefwel gelegd , en voor 't mind tweemaal daags hervat, ook verdwynen zommige gefwellen door ze vogtig te houden met een fchoon linnen doekje in befte wynazyn nat gemaakt. Zo eenig gefwel zig openbaart door fpanning, hitte, klopping, enz te zetten, tot ettermaaking, zoekt men zulks te bevorderen door 'er op te leggen opengemaakte vygen, of een gekneud roode koolsblad, of bafiïicum. Of een rheekop haavergord , en drie ieevendige aardwormen in dukken ge- fnee-  VOOR ONVERMOGENDE. <5x fneeden, en in zoete melk gekookt tot het de dikte heeft van een pap, en dan op 't gefwel gelegd , heeft dikwyls een gefwel doen doortrekken. "Ook een fwaaluwéneft in karnemelk gekookt. Of varkensreuzel, boomoly , van elks een onc, booning twee oneen; een door van een ei , met zo veel blom van tarwe meel onder elkander gemengt dat het de dikte van een pap bekomt , en op 't gefwel gelegd, en zo dikwyls herhaalt, tot het zelve wit _ word , en de ontfteeking , en pyn vermindert, waar op dan het gefwel opengemaakt, en de etter' voorzigtig en Jchoon uitgedrukt word : vervolgens legt men op de wond ter zuivering, en heeling, wat bafilicum, zo 'er dan geen onzuiverheid meer uitkomt, legt men een diapalmplyjier 'er over: of men maakt een zalfje van booning , een lood , terpentyn anderhalf lood , een klein theekopje befte boomoly en een weinig bafilicum, en een doir van een ei onder malkander gemengt, zuivert de wond; dit zelfde is ook goed ter geneezing van geringe wonden, als ligt branden, ftooten fnyden enz. GRA-  02 HUIS-APOTHEEK GRAVEEL, NIERENGRUIS, Ziet Letter C Coliek, graveel Coliek en Letter N. Nierengruis, Nierpyn, Graauwe Loop , Ziet Letter L. Loop. HAIR UITVALLING, Om 't uitvallen van 't hair te beletten, waft men 't hoofd met raapennat, of een handvol rozemaryn gekookt in een mingel gemeen bier, een fcheut brandewyn 'er by gedaan, en dan hét hoofd 'er meede gewaflchen. NB. Om 't hair te doen groeijen en krullen, is by uitftek dienftig, het hoofd dikwy's te waflchen met brandewyn, dat te eelyk diend om het hoofd fterk te maaken teegen de koude der Lugt, en een heilzaam bewaarmiddel teegen de Jigt in't hoofd, Jigt maamentlyk, die door warmte verdreeven wil worden. HAIRWORM, KWAADZEER, ZEER HOOFD. Is een zoort van fchurft, komende op 't hoofd der kinderen, ontftaande uit bedorven fappe; hier wil de Natuur zig zelfs redden , dryvende de kwaade vogten na buiten uit op 't hoofd, daarom moet men voor-  VOOR ONVERMOGENDE. 03 voorzigtig zyn, om door geen naadeelige fmeerderyen, dit kwaa 1 na binnen te dryven , 't welk zeer naadeelige gevolgen zou konnen hebben; daarom is 't beeter dat men de kinderen eer men 't hoofd fineert, een weinig laxeert, met manna, offcneblaaden; het kwaad ontdekt zig in een meenigte kleine puistjes op 't hoofd , die zig al verder, en meerder uitbreiden, de huid raauw maaken, waar over zig dan zien laat een drooge korft, verzeld van jeukte, en ongemak: is het kwaad veroudert, zo valt de geneezing bezwaarlyk, dog in den aanvang , bediend men zig gelukkiglyk van 't volgende middel namentlyk: Voor eerft neemt een lood fmeltmanna, en een lood ferieblaaden, kookt dit op een pintje waater, en geeft hier van 's morgens een theekopje vol te drinken. Of neemt zuuring, en weegbreeblaaden van elks een handvol op een mingel waater gekookt, en geeft ieder morgen een theekop vol. Of neemt kinawortel, een onc, kookt dit in drie pintjes waater, en laat hier van 's morgens 's middaags en 's avonds een theekop vol van gebruiken. Als dus door een der genoemde, of diergelyke middelen 't bloed eenigzints gezuivert is, en 't kind zagtelyk gepurgeerd heeft,  6+ HUIS-APOTHEEK zo veel van elks al gyb g ^ ^ zap er mt, en doet oy r ^ brandemyn, ook zo veei «> j £5 klvn gefneeden zynde kookt dit S tlr deegen oSp een mingel waater zygt he dan dolt eel doek. en mengt 'er onhet dan au egn bod wtge. der een half vierenaeei ^ Brandeahm, waft 1 er meeoe herhaalt da ^^^„dien het fcherper dan het mW/ Vierfi en Serrby herhaaling hier mee? hoofd NB. Mier dan zeeventig weed v^fki'nSrhuiste Haarlem, zyn geluklenin t kina-n»yi hu'pmiddel kig herfteld door vo f ^ ^ ^ "Tïfè z vertg, door ftoelgang, 'c gebruikt tot zuwer"'&,; h Qrd mit $rflJMfe. hair afgefneeden, en t hootü m ^  VOOR ONVERMOGENDE. 65 wyn gewaflchen is, zo neemt) een half pond goede oude booter, gefmolten, en door een doek gezygt, doet hier by een lood geprepareerde kwik, dan twee onc boontjes baakelaar gepelt, en fyn geftooten, dan een groote theekop tbeer, dit alles onder een gemengt, en gefmolten, tot één zalf; en hier meede 't hoofd gefmeert, een of twee maal daags, na dat het 'er wel, of kwaalyk uitziet, en dan een vers roode koolsblad over 't hoofd heenen gelegd , dog zo dikwyls het hoofd gefmeert werd, moet het eerfl: met brandewyntfchoon gewaflchen worden: het is zeer goed, zo den Lyder daagelyks een; of meer koptjes zuuringnat drinkt. HAR TLYVTGHEID, VERSTOPPING, GEBREK VAN NOODIGE STOELGANG, Is zeer eigen aan menfchen die een zittend leeven , en dus weinig beweeging hebben, wanneer men zig hier van gaarn redden wil zonder purgatie, zo dient men 's morgens voor een onthyt te gebruiken twee, of vier kopjes goede Jierke koffy, zonder melk met knapkoek, of zogenaamde fyne koek, en zig daar op eenige beweeging maaken, het zy door wandeling, als anderE zints,  66 HUIS-APOTHEEK' zints, ook is dienftig. het gebruik van goeTblomoly, hetzy op een ftuk brood rf anderwyze gebruikt , ook een ongefcbüde » SS op een nugtere maag gebruikt en fierke kofy daar op , bevordert zeer den daagelyk'che ftoelgang _ Inzonderheid komt hier ook te pas £ gebruik van gefioofde groentens alsfaïade %rcelyn, andivie, kervel, Jpnag e , en >dier trelvke NB. Schor(cheneclwortelen ook ker- . Kynbyukftek gezond, en den ziekelyke en zwakke zeer dienfbg^ ■ HARTKLOPPING, Wat Hartklopping is, is genoeg bekent, dog zo iemand Hartklopping heeft, is de ooaaak waar uit het ontftaat «> bekent met, daar men evenwel voornaanrelyk.op te letten heeft, om in 't gebruik der hulprmddeen niet Verkeert te gaan: ontftaat dit toevS uk verftopping, dan ^ de doorftraahng verwekkende middelen beft, ******* bloedigheid, is zomtyds ^^aderhamg Biet eantfch onnut, indien uit verflapping der maag, *t al veel gebeurt door omnaaTgkoffy en thee drinken, dan is een teugje koud ielgenwaater , van uitmuntende nattigheid ƒ mits men niet befweet », (want  VOOR ONVERMOGENDE. 67 koude dranken cerwyl men fweet konnen de dood veroorzaaken.) Wil men egter eenig kruidmengzel, men zal zig vylig konnen voorzien van faly en vlier bloemen, van elk een handvol, getrokken op een vies witte wyn, en hier van een a twee glaazies daags gebruikt. HEESHEID, HEESEKEEL; SCHORR1GHEID. Kan uit zeer verfcheiden oorzaaken ontftaan, dog de HEESHEID die uit veel Spreeken, Zingen, Schreeuwen of dierPelyke Stemverheffing ontftaat, word ligt geholpen. door een vers boender ei, mee 'twee koppe koffy, een' theekop zoete melk, en wat zuiker, onder een vermengt , en gedronken. Ook raapennat. met zuiker vermengt is te gelyk voor borft, en keel kwaaien , een weergaloos middel. Ook faly eri zoete ï nelk gekookt met zuiker , of zogeT naamde falymelk. Ook jago een half theekopje in zoete melk gekookt, ook een likking van fyroop van jujuben of van zoethout. Alle deeze middelen zyn ook teevens goed voor HEESHEID, DIE UIT VERKOUDHEID, ZINKING enz. ftaat}\qot dees laaftgenoemde heesheid diend E 2 ook  (58 HUIS-APOTHEEK' ook inzonderheid, twee lood altbeewortel', een lood zoetbeud, twaalf, ja feftien befie vygen, een half lood alandswortel, dan nog kaasjes blaaden, eer, enprys byfop van elks een handvol, dit t'zaamen gekookt , op . omtrent een mingel waater, en daar nu , en dan een glas vol van gedronken. Ook oojevaarsvet, warm gefmeert op de kruin van 't hoofd. Ook raauwe, dog befie vygen uit de hand gebruikt. Ook een handvol judasoor en, en agt, of tien vygen, gekookt op een pintje vers bier, en daar meede gegorgelt. HEESHEID , DIE VEROUDERD IS, dezelve is zeer moeijelyk te geneezen, dog hier teegen neemt fyroop van eryfimum, ook irio genoemt; men gebruikt het tot een likking, nu en dan een weinig: 't zelve diend ook by uitftek in de voorgenoemde Heesbeeden , "byzonder ook die uit zingen , fchreeuwen enz. gebooren word : 't zelve doet ook het zap dat uit het groene huid geperft word. Hier diend ook een half vierendeel lood geprepareerde kreeftsoogen ingenoomen, 's avonds naar bed gaande, eenige daagen na malkander. Ook ** HalVe ïïrlè !ï na de Ditten uit de rozynen gedaan te hebben -kneed dit onder een, en legt het op 't gefweL HOOFDPYN, TVwe zeer algemeene kwaal word uit JSen^oorlaken gebooren * b*e louk kwaade maag, koorts, ™lbloefghf m wi,i»Mc enz waar op. men te letten S' ^ o de^rzaak is weggenoomen i ï.'hnnfdovn verdwynen ; by voorbeeld, nf fndere middelen die 't bloed verminde1 Teegen kwaade maag, ziet Letter M. .1"„0oS,*ook  VOOR ONVERMOGENDE. 93 pyn, 't welk zig zomtyds gevoelen doet, met eenige fwelling naar buiten, zomtyds ook zonder uitwendige dikte, teegen 't welke men gebruikt. Walwortel een onc, gekookt op een half pint brandewyn, en tusfchen twee doeken niet heet, maar warm op de pynelyke plaats gelegd, en 't dus uitgebroeid. Ziet hier nog een ander middel * dat zeer belachgelyk fchynr, en wel wat pynlyk is, dog veele geholpen heeft, namentlyk, brandeneetels, een bos, en daar meede het pynlyk deel gegeeflelt tot het rood word , en gloeit, en dan met brandewyn gewaflchen, en een doek in brandewyn nat gemaakt, en 'er omgeflaagen. PODEGRA , 'T VOET EUVEL , of 't zogenaamde pootje: is een zoort van Jigt, 't welk zig in de voeten vaft zet, en aldaar een fcherpe pyn doet gevoelen, hoewel de eene tyd fwaarderals de anderen, men hoort de Lyders zomtyds vreeslyk kermen van weegen de pyn, en ziet ze buiten ftaat om na gewoonte te konnen gaan: zomtyds fchiet dit Voet-Euvel in de knie, dan word 't genoemt gonagra, of knie-Euvel, zomtyds openbaart het zig in de handen, en heet dan chiragra, of hand Euvel: de Lyders deezer kwaal klaagen eenpaarig dat ze geen hulpmiddel voor hun kwaal konnen vinden, (wel  94. HUIS-APOTHEEK (wel gelukkige arbeidsman ! men hoord hem nooit klaagen over 't pootje), en 't fchynt of 'er nog geen kruid teegen dit onhyl gewaflchen is, of liever, dat 's menfchen vindingryken arbydzaamheid , nog niet ontdekt heeft 't middel, (miflchien 't eenvoudige middel) 't welk de goede, en goeddoende Schepper teegen deeze plaag verzorgt heeft. En daarom zal 't den Lyder geraaden zyn, zig te onthouden van alles wat de kwaal voedzel aanbrengt, en zig te vergenoegen met middelen die eenig foulaas aanbrengen, en zelfs veel onder 's Heemels zeegen hebben toegebragt tot vernietiging der kwaal, inzonderheid wanneer het vroegtydig gebruikt is, als naameljk lange bolwortel waaterklaaver en vlierbloemen van elks een theekop vol, getrokken en gedronken als thee, en gebruikt in plaats van koffy, en thee. Of eikenmarentakken, een half lood, getrokken en gedronken als thee , 's morgens , en 's avonds. Of drooge vlier -bcjiën lange holwortel, turbithwortel, farfaparilwortel, en hermodaclylen , van elks een onc. Duivekervel, isaaterklaaver, roozemaryn, rynvaar, en jloebasbloemen van elks een halve handvol,' dit alles klyn gefneeden , en in een vies, of andere kruik gezet, doet men'er geeft  VOOR ONVERMOGENDE. 95 geeft van aardwormen op, zo veel, dat de kruiden een of twee vingerbreed met het vogt overdekt zyn; dan op een warme floof uitgetrokken zynde, gebruikt den Lyder hier van twee of driemaal daags dertig a veertig, door een doek gezygde droppels, in vliertbee. Uitwendig kan men gebruiken, tot verzagting der pyn, en zo 'er dikre is tot verdwyning der dikte, naamelyk vlierbloemen^ warm gemaakt, en tuflchen twee doeken op de pynlyke, of gefwollen plaats gelegd. Ook beduid men den ligtgeloovige , menfcbenhuid op 't gefwel te leggen, dog 't zal meer helpe zig te onthouden van alle zuure, en fcherpe voedzels, de wyn bezonder de oude is hier zeer naadeelig, 't welk een byna algemeene toeftemming heeft, alzo de podagreuze veeltyds (miflchien al te onvoorzigtig) befchuldigd worden, van te groote liefde tot de wyn of welluft; fchoon deeze dingen wel een groot deel van de oorzaakeh. van het podegra konnen uitmaaken, zo ziet men dog zommige die geen of weinig wyn drinken ook door dit Euvel aangetaft; 'er is thans nog een wel bekent oud man, nog ouder in deugd, (en die 't getuigenis heeft, van al in zyn vroege jeugd 't deugden-leeven gekoozen te hebben) die door deeze kwaal op  96 HUIS-APOTHEEK op zommige tyden fel gefoltert is: weederom zommige wyndrinkers weeten van deeze kwaal weinig, of ook geheel niet. In 't algemeen heeft men hier aantemerken, dat zo de Jigt op eenige plaatze valt, en vaft gaat zitten, fchoon de Lyders dan wel verlangen, dat dezelve verdreeven word, heeft men egter omzigtigheid noodig, om niet al te geweldig, of te fchielyk de pyn te verdry ven; alzo zulks van elendige gevolgen zou konnen zyn, en veroorZaaken dat de Jigtftoffen op inwendige, en gantfch gevaarlyke plaatze vallen: dog heel vylig is 't de pynlyke plaats 'tzy in 't hoofd, heup, arme of beenen, gewreeven eerft met de hand , daarna met flenelle doeken j op een ander tyd met brandewyn, om dus te zien , of men 't allengskens verdryven kan; daar na kan men dan boovengenoemde middelen gebruiken, en zo 't God niet belieft dezelve middelen te zeegenen , zal 't beft zyn zig met gedult zyn kaftydende hand die altyd goed is te onderwerpen. Zommige Jigtige, zoeken lugt, en vinden dat het broeijen kwaad doet, dog in de aanvallen der pyn. is 't fchaadelyk zig veel aan koude bloot te ftellen, maar beeter dat men zig van een zagt fweetmiddel bediend; met zeer veel vrugt is by veelen gebruikt, roo- zemaryn  VOOR ONVERMOGENDE. 97 zemaryn en anyszaat van elks een Lood, • getrokken als thee, en dat in bed gedronken , en zig warm gehouden, op dat men aan 't fweeten raaken, en de dampen na buiten zetten: dit middel is in alle zoorten van Jigt zeer dienflig: dog men heeft zorg te draagen dat den Lyder met deeze drank niet uitgaat, of in de lugt koomen; of men zou door nieuwe togt in de geoopende fweetvaaten zig zeer konnen verergeren. Ook is 't volgende middel niet ondienftig naamentlyk , wortel van boómvaaren , en van peoni, een onc van eik, duivekervel, veld-cypres, St. Janski uid, en geneverbesfen van elk een halve handvol, deeze kruiden klein gefneeden , en hier van een theekop vol laaten trekken als thee, en gedronken 's morgens en 's avonds. Ook hebben gen moet vermyd , al wit 't bloed ontfteekt, en dus zal me', een goede leevensreegel, ook voor al in opzigt van fpys, en drank in agt neeG 5 men.  io6 HUIS-APOTHEEK men. NB. Terwyl wy dit fchryven word ons ter hand geftelt 't volgende middel , 't zelve zou veertig Lyders zo men ons berigt geholpen hebben; naamentlyk: , Schoon gefchraapte verlche geele wortelen, zal men ra/pen , en uit dit rafpzel L zal men de zappen drukken, dit zap in " een nieuwe aarde pot gekookt tot het " dikagtig word, waar na men het fmeert " op vers linnen, en legt op de Kanker, * alwaszy ook nog zo veroudert, waar " op men de wond bedekt, met een be- hoorlyk verband; 't welk men tweemaal " herhaalt in vierentwintig uuren, neemen- de de oude pleifter weg, en de wond E waflchende met plukzel, nat gemaakt in " 't afkookzel van 't by de weg groeijend " kruid clcuta major fetida; dit zou de pyn " verzagten, de flank verminderen, etter J bevorderen, en't gefwel verkleinen, en * èe gmtfche kwaal door aanhoudend ge" bruik van dit middel, hoewel zeer lang- zaam, egter iri de grond geneezen. " Den Lyder zou inwendig moeten gebruiken , (om te eeten namentlyk) geele " wortelen gekookt in zoete melk. v. 't Is gewis, als God zeegend, dat dan 't seringfte middel de uitfteekendfle dienft doet- ik erinner roy} een geval voor èem-  VOOR ONVERMOGENDE. 107 eenige jaaren gebeurt, naamentlyk. Een vrouw had zwaar gefchrikt, kreeg een gezwel aan de borft, zonder 'er iets aan te doen, agtervolgens de raad van kundige Geneesheeren, ten einde van neegm jaar word het ter grootte van een duiveey, br-.ekt óop^n, en vreetin: de Heelmeefters die t beichouwde, oordeelde't was Kanker, dan eene Menfchlievende, en zeer aanzienelYke Matroone , bezat de konft van een zalf toe te bereiden, die deeze Ed: Vrouwe, om niet, zonder eenig voordeel den Lvderen weg fchonk , ftelde ook den genoemde Lydereffe den zdf ter hand, welke» gefmeert op linnen, en dus op de kwaal gelegd, van dat gevolg was, dat de pyn en 't voort - eeten verminderden, de wond zig zuiverde (dog alles langzaam) tot eindelyk onder een omtrent neegenjaang gebruik deezer pleifter, de volkoomme geneezmg volgde; zo dat 't gefwel in eeven zo veel jaaren afnam, als 't aangegroeit was NB. Deeze koftelyke, en beproefde zalt is thans te bekoomen. 't Eenige middel tot zeekere geneezing der kwaal, beftaat in de uitfneiding; mits dat het kwaad met wortel en al, word weggenoomen, anderzints zou het uitfnyden aiets baaten, maar de kwaal andermaal weer  io8 HUIS-APOTHEEK te voorfchyn koomen. Dog alzo hier toe de konftgreep van een ervaaren Heelmeester vereifcht word , willen wy zulks aan hun kundigheid overlaaten, en hier van afllappen, en liever befchouwen de min gevaarlyke ziekte van een ZEERE KEEL, Of ligte roosagtige ontfteeking der Keel waar ook wel by komt, fwelling der Amandel-klieren , en bezetting met flym, gepaartgaande met eenige pyn , en moeijelyke • flokking, hier teegen dient, een onc judasooren gekookt op een half pintje goed vars bier, en zes vygen klein gefneeden, dan door een doek gezygt, en daar meede dikwils gegorgelt; en de dikke ftoffe die in de doek biyven hangen, niet heet maar warm tusfchen twee doeken buiten op de keel gelegd. Of zes raapen en een handvol vlierbloemen, gekookt op een, en een half pintje •maater, die doorgezygt en twee onc, gemeene booning door 't nat gemengt, en daar meede gegorgelt; de dikke ftof, gebruikt men als 't voorige. KEEL  VOOR ONVERMOGENDE. io KEEL BRANDIG, OF BRANDIGE KEEL, 't Welk zeer benaauwd is, alzo de Keel door de vergaadering van brandftoffe fchynt te willen toegaan, hier teegen neemt een verfche peekelhaaring opgefpouwen, en tuflchen twee doeken buiten op de keel gelegt. Of verfche oefiers, op dezelfde manier gebruikt. Of leevendige kikvorfchen, met de bek tuflchen de tanden gehouden, tot zo lang de kikvorfch opfwelt, door 'c zuigen der brand uit de keel, dan neemt men een tweede kikvorfch, tot drie a vier toe. Of gemeene gort, gekookt in ixsynazyn, en tuflchen twee doeken als 't voorige gebruikt. Dog de peekelhaaring op boovenftaande wyze gebruikt, is by veele van gewenfte dienft. geweeft; onlangs bediende zig iemand van dit middel die geen vogt hoe weinig ook meer door kon krygen, en was binnen weinig tyd geret, na dat een meenigte koftbaare middelen te vergeefs aangewend waaren. Een ander, had in een zwaare donderbui, veel brandigheid in de keel gekreegen , meenende te verflikken , en wierd als onherftelbaar opgegeeven , en vind zig door de pekelhaaring in twee daagen volkoomen herfteld. KEEL  no HUIS-APOTHEEK KEEL (BRUINE) OF BRUINE KEEL; OOK KEELGESWEL GENOEMT. Dit ongemak beftaat in eene moeijelyke [welling, en aademhaaling, 'twelk de doorfwelling belet, en gepaart gaat met gevoelige pyn in de firot, ook «rel met koorts , 't aangezigt vertoont zig rood, de oogen brandende, de tong is eerft wit, dog word met het toeneemen der ziekte fwart, en fwelt dan zeer op, al 't welke deeze ziekte zeer gevaarlyk doef zyn, 't is juift geen voordeelig teeken als 'er fchuim voor neus, en mond, met ftinkende Adem komt, ih welk geval een Aaderlaating op de voet noodzaakelyk word, dog voor al een zagte purgatie als van fmeltmanna twee onc, gefmolten in thee, of bier, of knffy. Of fyroop van rhabarber, een onc, met eenig vogt ingenoomen , of indien den Lyder zeer fwak is een half once, of nog minder. i Voorts dienen hier ook de boovengenoemde middelen om te gorgelen, en buiten teegen te keel te leggen; Waar toe ook diend, mofiertzaad een onc gekookt op een half pintje waater, dan doorgezygt, en 't nat vermengt met een half pintje befte wynazyn , en twee oneen hooning, waar meede men gorgelt. Ook helpt veelen een pap van  VOOR ONVERMOGENDE, iiï van een zwaaluwenejl, daar jongen in gebroeic zyn, gekookt in zoete melk, en buiten teegen de keel gelegd. Of in plaats van een zwaaluwenejl, wittebrood in zoete melk gekookt en een weinig fajfraan 'er in. Ook dient vooral, dat men de zieke doet inaademen de waazem van waater, en azyn, van elk de helft, waar toe men dit vogt heet maakt, een doek over 't hoofd dekt, om de waazem, zo veel mogelyk te behouden, en dat den zieken met oopen monde booven een met dit vogt gevulde kom, de waazem in - aademt. In alle Keelkwaalen diend raa■pennat en roode koolnat, om te gorgelen en te drinken, 't welk ook heilzaam voor de borft is. Idem, zaly getrokken als tbee, en omtrent koud zynde meede gegorgelt, is van een groote nuttigheid, voor de keel, gefwollen Amandelen, huig, enz. Men behoort in alle Keelkwaalen te letten of den Lyder wel oopen lyf heeft: en zo niet, moet men ten eerften den ftoelgang bevorderen. HEESCHE KEEL, ziet Letter H. Heesheid. KINDERPOKJES , ziet Letter P. Pokken. K INKHOEST, Deeze geweldige onbuigzaame hoeft o- ver-  xn HUIS-APOTHEEK vervalt meelt, de Kinderen, ook, de jongs lieden; is zomtyds befmettelyk, waar door men ziet dat een kind, veelen aanileekt, dog ze is niet akyd befmettelyk; ze ontftaat uit gebrek van fpys verteering , verflyming der maag, geftremde uitwaazeming enz. Den Lyder hoeft dan eens fwaar, dan piepend, fchynt zomtyds te zullen verflikken , dog met geduurige tuflchenpoozing; geduurendeden aanval, word 't aangezigt rood, ca paars, de Aademhaaling is, moejelyk: hier teegen diend de meermaal aangehaalde vlierbloemen, getrokken en gedronken als thee. Of zo dit niet genoeg helpt neemt een theekop vlierbloemen , en asclepiaswortel, de he'ft van een haif vierendeel van een lood, gebruikt als 't voorigen. Of een klont arabifche gom , gefmolten in thee van vlierbloemen. Ook thyni een handvol gekookt op een pintje waater, doorgezygt, en twee onc hooning hier door gemengd, en hier van nu en dan, warm gedrongen. Zommige hebben hulp gevonden in 't gebruik van candyfyroop. Ook moet men het lyf open houden, door eenig laxeermiddel, als manna twee onc, geftnoten in de helft van een half pintje warm toaater, en in eens ingenoomen; ook kan men hier van eerft de helft geeveu, en zo (té t  VOOR ONVERMOGENDE. 113 't niet helpt, na verloop van eenige uuren de reft. Of gezuiverde zeneblaaden een half lood, getrokken en gedronken als thee. Hier is ook dienftig 't klijteeren. Voor een daagelykfche drank is garjiewaater 't beft, byzonder voor kleine kinderen, en de laatfte zal men in deeze kwaal vooral de lammertjespap onthouden. KL1ERGESWEL, Ziet op deeze elge Letter K. 't woord Knoestgeswel. KLOOVEN OF BARSTEN DER HANDEN, Die in de winter-koude zig opdoert by zommige menfchen, zynde doorgaans verzelt met pyn, en ongemakkelykheid, hier teegen diend, kaars/meer gefmolten in bier, en op de klooven gefmeert. Nog beeter. een klont geel was, gefmolten in raap oly, tot het de dikte heeft van een pap, en gebruikt als 't voorige , 't zelve diend ook voor winterhanden. Die zulks onderheevig zyn hebben te zorgen dat ze de handen koud zynde niet warmen by 't vuur, maar in de zak, of borft. II KNEU-  ii4 HUIS-APOTHEEK KNEUZING, KWETZING, BUIL, OF BLAAUWE PLEKKEN. Welke veroorzaakt worden door ftooten, vallen, (laan, enz. als wanneer 't bloed uit de vaatjes vlpeijende, verflikt, en eene blaauw- of fvvartagcigheid der huid veroorzaakt, is ligt te geneezen, zo 'er geen oopen wond by is, fineert men flegts de beleedigde plaats met petercely gekapt, en met brandewyn vermengt, of legt het tusfchen een doekje 'er op. Of neemt myrrbe gekneufl, en met brandewyn vermengt. Of neemt St. Jansoly , en fineert het op de plek. Of ook maarzo de kneuzing ligt is, de' plaats by herhaaling gewaflchen met brandewyn, of jeneever. Edóg zo 'er by de blaauwe plekken, oopenen wonden zyn, vereifcht dit eene andere behandeling. Ziet Letter W. op 't woord Wonden. KNOEST - GESWEL, OOK KLIER-GESWEL GENOEMT, Is onderfcheiden van het Kreeftgefwel, of .Kanker, want daar de Kanker zwartagtige Aaderen rondom zig vertoont, en blaauwagtig, en akelig van kouleur is, en met fwaa-  VOOR ONVERMOGENDE. 115 fwaare peine vergezelt gaat , daar is 't Knoeftgefwel in koleur niet onderfcheiden van 't overige der huid, maar blinkend, en genoegzaam zonder pyn; zommige koomen van zelfs, eeven eens als andere gefwellen, oorfpronkelyk van eenige onzuivere vogten: andere zyn zomtyds 't overblyfzel van kwaalyk behandelde gefwellen. Voor de laatfte gebeurt nog wel geneezing door de volgende middelen bezonder in den aanvang, als gom ■ ammoniac , galbaan , opopanax in azyn gefmolten van elk een once, roode myrrbe, en zwaavelbloemen van elk een lood, oly van witte leliën, Eende vet van elk anderhalf lood, onder elkander gefmolten, en met was vermengt tot het de dikte van een zalf heeft, en dan op fchoon oud linnen gefmeert tot een pleifter, en 'er opgelegd, of pleifter van cicuta, en kikvorfchen, van elk eevenveel, onder malkander vermengt, en 'er oplegd , dog voor de eerftgenoemde zoort, of van zelfs koomende knoeftgefwellen, is weinig raad, zelfs leert de ondervinding dat 't beft is dezelve onaangeroert te laaten, alzo door 't opleggen van geneesmiddelen, de knoeft zomtyds verergert, ja in een kreeftgefwel veraart, waar van de blaauwe koleur wel een^een voorteeken is: alwaarom het raadzaam is, zig in dit geval H % fpoe-  ix6 HUIS-APOTHEEK fpoedig te bedienen van de voorzigtige raad van een kundig Geneesheer, waarom wy dit dan ook aan 't beftier van den verftandige Wondheeler overlaaten. KOORTS, KOORTSZEN. Wat Koorts is weet byna ieder een, maar weinige uitgenoomen, die in haar leevensloop niet eenige, meer of minder ondervinding van Koorts heeft, eene ziekte naamelyk die veeltyds diend tot zuivering der Natuur, dog teevens zomtyds zoo gevaar'lykis, dat ze meenig een doet fneuvelen, 't zal daarom niet ondknftig zyn , ten nutte van den onkundigen, iets van de Koorts in 't algemeen te zeggen, en van derztlver zoorten, die veelen zyn , als, afgaande , alle daagfcbe, tweede, en derdendaagfche koortszen , zelden vierden daagfcbe, nog zeldzaamer zeevende daagfcbe": koortszen , blutskoortzen, etter of galkoortszen, uitteerende koortszen, brandende koortszen, Lente, en Herfflkoortszen, 'koorts uit verkoudheid, purper, en witte koorts, en veele anderen. Van de Koorts kan men in 't algemeen zeggen, dat dezelve ontfiaan uit eene ontfieeking in 't bloed, welke gebooren word gejyk veele ziektens uit gefiremde uitwaaze- ming  VOOR ONVERMOGENDE. 117 ming 't welk het lichaam groot gevaar drygt, dieshalven kan men van alle Koortszen (het mag ook zyn welke het wil) zeggen, dat dezelve zy ,, Eene nuttige beweeging der Na„ tuur, welke een vermeerderde omloop des „ bloeds te weeg brengt, door welker behulp, „ verzelt van ontlafting, als door fweeten, waater en, floelgang, en zomtyds bloedin„ gen, de Natuur het lichaam van een haas„ tig naaderend gevaar tragt te bevreiden. Schoon het dikwerf gebeurt dat de fwakheiddes lichaams (als niet altyd befland zynde teegen zo geweldige folteringe) den Lyder doet omkoomen. Hoewel nu de koortszen verfcheiden benaamingen ontvangen , zo gefchied zulks maar of, van weegen dat fchaadelyk gift, 't zy galle , verfweering , enz. welke toe de koorts geleegenheid geeft, hiervan daan heeft men gal, bluts, uitteerende enz. koortszen, (waar op te letten is, want door niet te merken op de oorzaak der Koorts, vervalt meenig een tot de buitenfpoorige domheid , om maar een geneesmiddel voor alle koortszen te gebruiken; 't geen dan den een Toevalligerwyze zomtyds helpt, zal den ander om hals brengen: zeeker Dorp- Doctor vond zyn Lyder van de Koorts ontheeven: de Man had fpek gegeeten, den DocH 3 tor  XI8 HUIS.APOTHEEK tor ordonneerde vervolgens zyn Koortszige Lyders fpek, dog de, meeften beftierven het.) Of, van weegen de gereguleertheid der beweeging, in den Koortszigen op te merken, (waar door het fcheint als of de Natuur, de giftfioffe niet zo gevaarlyk aanziet om 'er zig zonder tuflchenpoozing teegen te verzetten) daar van daan den afgaande, alle daagfcbe, ander endaagfcbe en der dendaag fcbe koortszen, enz. om niet te fpreeken van Koortszen die haar benaamingen ontkenen van de plaats, in welke het koortsgift geleegen is. Geene koorts vergaat zonder eene byzondere uitleiding der fchaadelyke ftoffe, het zy door braaken, buikloop, fweeten, giftige uitwerping in den huid enz. 't welk gemeenlyk voorvalt," in gevaarlyke heete koortszen op den vierden dag, dog in de overige op den zeevende, of veertiende dag. Waar op men wel te letten heeft, op dat men op denzelve geen Aaderlaating , purgatie enz., te werk ftellen. Ieder koorts is met toevallen verzelt, als Jlaaploosbeid, homheid der leeden, lecvïge hoofdpyn , gebrek van eethiji enz. welke toevallen wel deegelyk van de koorts zelve moeten onderfcheiden worden, 't welk den onkundige voorbyziende, op de toevallen doet werken en by voorbeeld, den zieken  VOOR ONVERMOGENDE, xip ken doet inneemen , eenig middel teegen verlooren eetlufl, hoofdpyn , teegen de koude, loomheid, enz. door al 't welke de Koorts vermeerdert, ea den ongelukkige Lyder nog ongelukkiger word: ten zy de toevallen dermaaten gevaarlyk waaren, in welk geval men van nood een deugd maakt. Edog is de Koorts zulk een heilzaamen arbeid der Natuur, dan is 't zelden voorzigtig, om by de eerjle gewaarwording van Koorts, den zeiven door Koortsftoppende middelen teegen te gaan: veel veiliger zal 't zyn, zo 'veel moogelyk is te onderzoeken , welke oorzaak aanleiding tot de teegenwoord'ge Koorts gegeeven heeft, op dat men zig daar voor niet alleen wagte, maar ook zo veel doenlyk is, de oorzaak der Koorts zelve tragten te vernielen, en zo de oorzaak is weggenoomen zullen de toevallen van zelfs verdwynen: d.iarenbooven heeft men te letten door'welke omlaftinge\ in de Koorts, de Natuur zig tragt "te herdellen , op dat men dezelve geen de minde hindernis toebrengen: dit zy van de Koorts in 't algemeen genoeg gezegt, voor de onkundigen , andere v/eeten meer dan wy 'er van zeggen konnen, laat ons nu nog iets zeggen van eenige Koortszen in 't bezonder, want van alle Koortszen te fpreeken is zo H 4 wei-  xso HUIS-APOTHEEK weinig 't oogmerk van dit werkje dan in 't zelve van alle ziektens te handelen. AFGAANDE KOORTSZEN, ZO ALLENDAAGSCHE , ALS ANDERENDAAGSCHE, ookbeevende of koude koortszen genoemt, zyn de zulke die na een aanval van eenige uuren, ongemerkt, verminderen gelyk derzelver toévallen, en eindelyk geheel ophouden, egter zodat den aanval vervolgens weederkeert, het zy alle daagen, of om den anderen dag, den eerfte fanval, komt zomtyds zeer onverwagt, als men meent zeer wel te zyn , zomtyds waarfchoud zy, uuren , ja daagen voor uit, door koude verftyving, loomheid, enz, na twee, of drie uuren in den aanval krygt den Lyder hitte, dorft, word benaauwd, krygt zwaare pyn in 't hoofd, de pols, die te vooren flap , en klein was, word nu heftig, en fterk, eindelyk deeze toevallen verminderen, zomtyds met flaap en de Koorts gaat af. Deeze koortszen vallen dikwyls voor, op tooeraffige. en waateragtige gronden dog de moeraffige grond heeft aHeen de fchuld niet zy ontftaat ook na heftige gemoedsbemee'knL als toom, enz. ook na onmaat ig eeten, of drinken , na febielyke verkoudmg , als men warm is, byzonder in menfchen wei-  VOOR ONVERMOGENDE. i2I welke een zeer porieus lichaam hebben, en daar door voor de koude zeer aandoenlyk zyn, al 't welke veroorzaakt, een verJloppitig van taaije en Jlymagtige vuiligheeden in de maag, en darmen, welke de naatfte oorzaak der Koorts is. Van welke overtolligheeden, de Natuur door middel der Koorts zig wil ontlaften, hierom is 't zelfs niet zeer dienftig in den beginne geneesmiddelen te gebruiken; beeter is zulks (indien den Lyder niet te fwak, en de Koorts te Jlerk aantaftende is, of de toevallen zelfs gcvoarlyk zyn: in welk geval zy byzondere oplettendheid vereifTchen , ) na eenige Koortszen te hebben ondergaan : maar in plaats van fehielyke hulpmiddelen , zal den Lyder veiliger doen , zig geduurende, de Koorts ftil te houden; en een uur voor 't aankoomen der Koorts drinken vlierthee, met een onc hooning vermengt, en daar meede buiten de togt in zyn ka'amer, heen en weer gewandelt, zulks maakt een zagte uitwaazeming; dan daar op naar bed gegaan, en zigjlil houden, zonder gints en weer te woelen ; voor drank te gebruiken garflewaater , en weinig te eeten; althans niet geduurende de Koorts, en zig in 't geheel te onthouden van fwaare voedzels, als vlees enz. voor al van heete dingen als peeper H 5 enz.  122 HUIS-APOTHEEK enz. indien 'er geen zwaare omftandigheeden bykoomen, is deeze Koorts wel verfwakkend, dog zo ze niet zwaar nog dikwyls aanvalt, zelden doodelyk. Tot geneezing zal men gebruiken toppen van jonge eiken, duizendgulde kruid, camille, en alfi, van elks een handvol , te zaamen gekookt op twee pinten waater, dan doorge zygt, waar van den Lyder een theekop gebruikt, om 't uur in de tufTchentyd der koorts. Of fyroop van alfem, conferf van geneverbejjen, van ieder een onc, duizend guldekruid, alfi, en myrrhe' t'zaamen een onc, de drie laatfte kruiden tot poeder gemaakt , en dan alles onder een gemengt, en in twaalf deelen gedeelt, waar van den Lyder een deel, (of zo hy zeer fwak is, iets minder) inneemt, om de twee uuren tuflchen de Koortszen. Of wortel van calamus aromaticus , wortel van elzen , yzer vylzel dat niet verroefl is, van ieder twee oneen, klein duizend guldenhuid een handvol, de wortels gekneuft, de kruide gekapt, zet men het te zaamen op een vies met drie i half pinten goede oude wyn , 't welk men ' op een warme ftoof vierentwintig uuren Jaat trekken, fchuddende het intufichen vyf of zes maaien eens om , waar na men 't laat zakken, en als men het gebruiken-wil door  VOOR ONVERMOGENDE. 123 door een doek zygt, hier van geeft men den Lyder viermaal daags om de vier uuren een theekop vol tuflchen de Koorts, men fchikt het gebruik zóó, dat het een uur voor de maakyd zy. Dit middel is aan veele van uitneemende dienft geweeft. Of neemt cardebenediclus, een handvol gekookt op een pint waater, doof een doek gezygt, en een uur voor de Koorts een klein glaasje gedronken, en ook nu en dan, tuflchen de Koorts, dit geringe middel heeft veel geholpen. Of befte fris geprepareerde kina kina een onc, in agte of twaalve verdeelt, waar van den Lyder, vier, of vyf deelen neemt geduurende dat de Koorts af is, 't welk dan gevoegzaam van twee, tot twee uuren gefchiet: terwyl den Lyder in de Koorts legd moet men ze niet geeven; ook niet voor dat men het lichaam eerft gepurgeert heeft. Dit middel van kina word by zeer vermaarde Mannen als onfylbaar, en zonder weederga aangemerkt; wy hebben het 't laatft geplaatft, niet om deszelfs ondeugdzaamheid , maar om het vry algemeehe vooroordeel teegen de kina; welk vooroordeel zeêker ongegrond is; de kwaade gevolgen die men meent op te merken door 't gebruik derzelve, vloeit geenszints uit de kina, maar indien zulks plaats heeft uit het kwaade  124 HUIS-APOTHEEK kwaade gebruik, daar van, als ook uit de fleste behandeling en ongefchikte Ieevenswys der zieke; hoe dikwyls by voorbeeld, zyn de Geneesmiddelen befchuldigd van ontrouw, daar zulks alleen te vinden was in de moordfteekende barmhertigbeid der geener die de zieken , (of liever de ziekte) dienden. Ook diend nog aangemerkt dat zommige gered zyn enkel door fweetmiddelen, door welk fweet 't overtollige word uitgedampt naamelyk, cremortart, een half lood , camillen een handvol ^t'zaamen een half uur gekookt op een klein pintje - waater , en doorgezygt, den Lyder moet een uur voor de Koorts naar bed gaan, en dan aanftonds een glaasje van deezen drank warm drinken, zig daar o-p Jlil, en warm houden, om te ^™SCHAADELYKE AFGAANDE KOORTS. Alle Koortszen fcheinen veel Lyders Jchaadelyk te zyn ; dog fchaadelyk noemt men zommige afgaande Koortszen, van"weegen haar booze toevallen; de pols is fwak, en ongereegeld, den Lyder zeer afgemat, zomtyds flaauw, Lydende verfchrikkelyke benaauwtheeden, zomtyds (lui■pen heeft, Jlaaperigheid, raaskalt, geduurise parszineen tot afgang, en waateren, dog & r zon«  VOOR ONVERMOGENDE. 125 zonder vrugc, de omftandigheeden zyn dan ten uitterfle gevaarlyk, en fchoon het in gemeene Koortsze beeter is, niet al te fchielyk 'er op aan te vallen, vereifcht het geval hier nogtans de fpoedigfte hulpmiddelen, zonder 't mindfte tydverzuim, of 't zou te laat zyn, alzo den Lyder dikwyls in de derden aanv.al fferft, en zonder goede, en gezeegende hulp, zelden den zesde aanval weederftaat , 't beproefde hulpmiddel booven veele andere in dit geval , is de kina, kina, gebruikt op de wyze boove verhaalt. DERDENDAAGSCHE KOORTS, 1$ die den Lyder twee daagen ruft laat, en op den derden aanvalt, deeze is onder de koude koortszen wel de verdrietelykfte, en hardnekkigfte, ze verfchilt in haar oorzaaken eenigzints van de andere, want daalde allendaagfche en anderendaagfche Koortzen gebooren worden uit een verftopping van flym, en vuiligheeden in de maag, en darmen : daar worden de derdendaagfche koortszen gebooren uit eene verftopping in de leever,en mild, welkers klieren met een taaijeen llymagtige ftof vervult zyn, 't geen tot gemelde veritopping aanleiding geeft, waar uit ontftaat eene geftaadige laftige drukking in de regter- of linker zyde: Deeze Koortszen openbaaren zig meefl in  126 HUIS-APOTHEEK in de herfft, en zo den Lyder zig zelfs niet naaukeurig in agt neemt, en zig maatig gedraagt, loopt hy gevaar van een gantiche winter 'er aan te zukkelen , daarom is t den Lyder geraaden, zig te onthouden van gebraaden vlees, en vis, en alle fwaare fpys, in drank; ligte fpys, als kervel, zuuring, enz en vooral niet veel maar weinig daar van te gebruiken is beft: voor drank diend earftewaater, broodwaater, vherthee enz. wyn, en bier is hier zeer naadeehg, t drinken zal den zieken niet fchaaden, maar t eeten zo veel te meer; 't is wel waar dat zy die den derdendaagfche Koorts hebben, doorgaans op de twee zogenaamde goede daagen een fchier onnatuurlyke trek tot eeten hebben, waarom zommige deeze Koorts de vreet 'koortje noemen; dog die dan haar eetensluft opvolgen; voeden de Koorts diermaaten, dat'hun ziekte uitloopt op teering, of waaterzugt. Ook moet hier vooral niet zepurgeert, althans niet in den. beginne Qten zv eenig toeval zulks noodzaakelyk maakte) want 't Koortsgift zit in deeze Koorts niet of niet zo zeer in maag of darmen : tot herftel zal men gebruiken, geprepareerde molTelfcbelpen, een half lood , alzemzout, en duizendguldenkruid, van elk een vierde lood, gezuiverde Jalpeeter een agtfte lood,  VOOR ONVERMOGENDE. Hf t'zaamen tot een poeder gemaakt en in twintig deden gedeek ; waar van den Lyder 's morgens, en 's avonds een twintigfte gedeelte met een der voorgemelde dranken inneemt. Of neemt een groote vyg , die een nagt in goede wynazyn geleegen heeft en 's morgens nugter gegeeten, zulks eenige daagen herhaalenden. Of neemt cardebenedicl, roode gentiaanwortel, duizcndguldekruid, knoppen van aljjem , van elk een handvol, t'zaamen gekookt op twee pinten waater, laat het koud worden, giet 'er dan een pint goede oude wyn op, en hier van 's morgens, en 's avonds, een glas van gedronken, dog deeze dingen behooren niet gebruikt dan tufTchen, en niet ih de Koorts. Zo de Koorts door deeze middelen niet wykt, is't zetten van een Bloedzuiger, op de fpeenaader ten uitterfle noodzaakelyk, als zynde de zeekerfte weg, om de verftopping der leever, milt, en verdere ingewanden te doen verdweinen. /GALKOORTS ook wel ETTERIG O O R T S genaamt. Deeze ziekte fpruit uit kwaadaartige ftoffe, die in de maag, darmen, en ingewanden, van 't onderlyf zitten blyven, en waaneer deeze de Koorts veroorzaaken, noemt men het Etterkoorts, dog zo de gal meede een voornaame oor! zaak  !23 HUIS-APOTHEEK zaak deezer Koorts is, word 't Galkoorts geheeten. Deeze Koorts waarfchoud gemeenlyk eenige daggen voor uit, door groote magteloosheid, kniën-en lendepyn, lafim 't hoofd, met Jwaare pyn' als meede 's morgens een leelyke mond, met zuure oprifpinge: eindelyk komt de Koorts, met kouden, die gevolgd word door een feherpe hitte, m welke de hoofdpyn onlydelyk word, daar komen walgingen, zomtyds braakinge, bittere mond, dorII, en de zieke waatert weinig. Deeze ziekte komt zeer ongelyk aan , zomtyds blyft het by boo ven genoemde omftandigheeden , en de zieke herftelt door 's Heemels gunft in weinig weeken, zomtyds verfwaaren de omftandigheeden zeer, 'er koomen ftuiptrekkingen , raaskallmgen, enz En de zieken fterft zomtyds den neegende dag, zomtyds daagen of weeken aater; zommige zieken zyn verftopt, andere zelfs zeer loslyvig: kortom deeze Koorts, is niet van de mingevaarlykftc, waarom het op eene goede geneezingswyz hier zeer aankomt. ... Dierhalven zal de zieke zig wagten van alle fwaare fpys, voor al van vlees, byzonder't bruine, ookvanioyB, eijeren, zoeter melk, enz. hoe minder gegeeten hoe bee-  VOOR ONVERMOGENDE. 129 ter, zo lang de ziekte heftig is: tot drank geeft men limonade, namelyk, een citroen, aan fchyven gefneeden, en hier opgedaan een pint kookent waater, en een eijerleepel vol zuiker, waarvan men den zieken om 't uur een theekop vol , koud , van geeft; in plaats hier van of ook hier neevens kan men garfte waater gebruiken: klifteeren zyn hier niet alleen nuttig, maar ook doorgaans noodzaakelyk. Ja zelfs zomtyds fpaanfche vliegen aan de kuiten: Indien'er geen open lyf, en de Koorts fterk is zo neemt tamarinden twee onc, giet hier op een half pint kookent waater, 't welk de zieken in twee reizen uitdrinkt tuflchen de Koorts. Ook dient den zieke de vlierthee , als ook geejl van zwaavel, een half onc, vermengt zulks met dik afkookzel van garft, de helft van een half pintje; de zieke genuttigt om de twee uuren een kopje vol. Ook cremortarter, een lood, in vier deelen gedeelt, waar van de Lyder twee daagen naa malkander gebruikt, 's morgens een deel, een uur daar na nog een deel, en de volgende dag op gelyke wys, dit middel verwekt een loozing der galagtige ftoffe n in den afgang, en verfwakt de Koorts. Men doet wel zo men na verloop van twee volgende daagen dit middel herhaalt, en hier meede aanhoud, I zelfs  ï3o HUIS -APOT HEEK zelfs als de kwaal aan 't verminderen is: ook heeft dit middel dit vooruit, dat men geen braakmiddelen behoeft te werk te feilen; 't welk in dit geval zomtyds noodzaakelyk is Zo de Koorts mindert, en de zieke nerftelt gebeurt het wel dat 'er daagelyks nog vermaaning van Koorts overblyft, teegen , 't welke dient, duizend guldekruid , Jlijt, camille, en toppen van jonge etke, van eJJt een handvol, gekookt op een mingel waater', waar van de Lyder om de twee uuren een theekop vol van gebruikt. Den Zieke behoort (aan de beeterhand , of herftelt zynde) vooral een naaukeurige leevenswys in ast te neemen, want door de mm te onmaadgheid in fpys, of drank, loopt de aanvangelyk geredde groot gevaar van op nieuw in tl ftorten: dog hy zal wel doen, zig nog lang aan de garftendrank te hou- ^^WMKOOKTS. OOK WEL HECTISE KOORTS GENOEMT. Menfchen die aan deeze Koorts zukkelen , worden doorgaans gezegt de teering te hebben, niet zonder reeden, alzo zy allengs vermaageren en uitteeren , nogtans is alle vermaalering geen teering , ook is deeze zie™e tfonderlheide van de longziekte enz. Deeze Koorts word eigenlijk gebooren mt  VOOR ONVERMOGENDE. 13 r langduurige verpoppingen, en verhardingen, ook ver/weering van noodzaakelyke ingewanden , als milt, kever, long, maag, darmen , nieren, blaas, enz. 't Geen aanleiding toe zodaanige verftopping geeft is, 't misbruik der wyn, Jterken drank, toorn, wellujiigheid, Jchrikke, hartzeer, opzaameling van koude, ook fchielyk opfioppen van natuurlyke ontladingen, als ambyën, ftonden, buikloop, neusbloeding enz als meede 't drinken van koude drank, als men befweet of op eenige andere wyze verhit is, enz. den aanvang deezer ziekte openbaard zig, in matheid der leeden, kribbigheid, inzonderheid een lajlige drukking in de regter zyde onder de korte ribben; de eetenstrek houd op, en na nog eenige fpys gebruikt te hebben, doet zig eene vliegende hitte in de handen en voorts over 't geheele lichaam op , 's nagts komt een olyagtig, taai fweet te voorfchein, waarop veeltyds volgt, aamborfiigheid, buikloop, dikke beenen enz. Zo deeze ziekte veroudert is, doet zig niet veel hoop tot herftel op, want fchoon de Koorts de herftelling der gezondheid beoogt, zo mift zy, (weegens haar overheerfchende kragt, en des Lyders geringe teegenftand) in dit geval doorgaans haar oogmerk; daarom behoeft men hier niet 1 2 een,  l%i HUIS- APOTHEEK een, of meer Koortszen aftewagten, maai zo r'as men deeze ziekte ontdekt hulpmiddelen te verfchaffen, alzo 'er dan nog hoop is; daar toe neemt fenebhaden en anyszaad, van elk een half lood. befie rhabarber een vierde lood, bereide falpeeter, en coriander van elk een half vierendeel lood Weine rozeinen een onc, giet hier op een half pint waater, doet het kooke, doorgezygt zynde, drinkt de zieke het in twee keeren uit. Of neemt duizend guldenkruid, roode gentiaan, van elk een onc, gekookt op een mingelen waater, en hier van twee a drie maal daags een theekop vol van gedronken. Of neemt befie rhabarber een lood, klein gefneeden, hier op doet men een pint goede wyn, of bier , of gekookt waater, men doet het op een warme plaats trekken, den zieken gebruikt hier van drie kelken vol op een dag . door dit middel alleen, zyn ettelyke herftelt van verftopping in de leever en ingewanden, 't welk veeltyds de oorzaak deezer Koorts is: Ook is zeer dienftig hondsgras, kleine rozynen, en wilde cichorywortelen, van elk een onc, zoet hout een lood, dit alles klein gefneeden, en op een mingel waater gekookt, en driemaal daags een glaasje van gedronken. Of kieft den Lyder geneezen te worden van ver-  VOOR ONVERMOGENDE. 133 verftopping der kever, milt, en overige ingewanden zonder gebruik van medicynen: hy doe eene wandeling ieder dag, en onderhoude zulks eenige weeken , dog de eerfte dag zagtjes, en weinig, vervolgens allengkens wat meerder, op dat door deeze beweeging (die 't reiden, en vaaren overtreft) de oopening bevorderd werde ; door dit ligte middel zyn verfcheidene geneezen. Het is hun die zitten, en leggen kiezen niet te beduiden.-, de heilzaame nuttigheid die 'er 'in de maatige beweeging opgeflooten legd, nog onlangs was iemant (deeze ziekte onderheevig) reeds als onherftelbaar aangemerkt, en na eenige tyd met weinig vrugt gebruikt te hebben , roode wyn getrokken op kina , en ftaal, voornamèlyk geneezen, door wandelen, vaaren, ryden enz. Ook wanneer deeze ziekte in zyn altereerde beginzelen zig openbaart, en 'er over zulks nog eenigzints bloedrykheid is, is hetoopenen der fpeenaader door bloedzuigers van een heilzaame nuttigheid , wyl hier door alle verftopping van kever, milt, poort aader, en alle kleine aaderen in 't onderlyf, op eene wonderbaare wyze verholpen worden; ja dit 't voornaamfte behoedmiddel is ter voorkooming van waater-tee* ring- en mildzugt, hypochondri, AamborfligI 3 btidt  I34 HUIS-APOTHEEK beid, ^bloedige beroerdheid, jigt enz. Den Lyder heeft zig voorts in deeze ziekte te bedienen, van fpyze die weivoedend, dog teevens ligt om te verteeren is, alsryft, haaver,- en andere gort, gekookt in zoetemelk of waater, nu en dan eens een ei uit den dop, ook foupé gekookt van kalfs-pooten, en- gebeenten, kervel, fcborzeneelwortelen'enz. Voor een morgen ontbyd diend pap van roggemeel. BLUTSKOORS, ook wel BRANDENDE of HEETE KOORTS genoemt. Deeze Koorts word veroorzaakt door een heftige ontfteeking in 't bloed, zonder dat'er (gelyk in andere ziektens plaats heeft) eenig ander deel in 't byzonder meede word aangeiajT; wat nu al tot zodaanige zonderlinge . ontfteeking aanleiding geeft is gemakkelyker te raaden , dan zeeker te bepaalen ; nogtans is 'er reeden te denken, dat al wat 't bloed verdikt, en daar van de beweeging vermeerdert, deeze ziekte kan te voorfchyn brengen, als or.maatige arbeid, ongeineene hitte, aanhoudend waaken , misbruik van wyn en flerke drank, aanhoudende drooge lugt, ongezonde, en verhittende fpys, eene losbandige, en wellujiige leevenswyz' enz. Veeltyds is 't aankoomen deezer Koorts , als van da andere met loomheid, zwaare hoofd-  VOOR ONVERMOGENDE. 135 hoofdpyn ook zomtyds met duizeling, zomtyds bevinden zig de zieken aanftonds in zeer elendige omftandigheeden. De gewoone teekenen waar door deeze booze Koorts van andere onderfcheiden word, is de hardigheid der pols, en derzelver volheid , buitengcwoone hitte , zeer groote dorfl, droogheid der tong-, der oogen, keel , en neusgaaten, geweldige hoofdpyn, zomtyds raaskallingen, geduurigc hoeft, bezonderfteek in de borft, en zonder fluimloozingen, groote hardnekkige verftoptheid, Jaftige drukking op de maag, zwaare fpanning in de rug, en lendenen, benaauwtheid , zomtyds trillingen, ja opfpringengen in de flaap, die nogtans weinig of geen is, maar meeft dodderingen ; en wezenloosheid; waardoor de zieke weinig of geen 'bezef heeft' van het geen omtrent hem omgaat; 't waater is brandig; zomtyds als dat, van een gezondmenfch, zomtyds eenig fweet, maar doorgaans een drooge huid; groote zwakheid doet zig op, met verlies van fmaak, en reuk, de zieke wenteld zig gints, en weer op bed; vervolgens laaten zig verfcheiden vlekken zien op de rug en Lendenen. Het geen men ter geneezing heeft aan te wenden beftaat voor eerft hier in dat men den zieke onthoude, heet geftookI 4 te.  i3Ö HUIS-APOTHEEK te vertrekken , te veel deekens, koude en togt, vervolgens, dat, zo de zieken eenig voedzel gebruikt, zulks maar gefchiet twee maal daags, na verloop van agt, tot agt uuren, en dan nog ligte voedzels, vooral geen wyn , vlees, of eijeren, (ten zy de zieke aan 't beetere, ja genoegzaam herftelt zy) maar veel drinken, vooral zeer veel drinken , naamentlyk amandelen drie oneen, calbaffe of meloenezaat een onc , geftamt in een vyzel met anderhalf pint waater, en dan doorgezygt, hier van om 't uur een theekop vol gebruikt. Of neemt ojjèlong, bernagie, conynen latouw, paardebloemen, hoefblad, zuikery, kruiswortel, en wilde artizok, kervel, enmildkruid, van elk een heel, of half onc , deeze kruiden zo fris, en jong als men ze krygen kan, worden gellooten, en 't zap 'er fchoon uitgedrukt, en door een doek gezygt, waarna men het laat zinken, en 't boovenfte fchoon afgiet, ('t drabbige doet men weg) en dit zuivere zap vermengt onder een pint of mingele garftewaater, waar van de zieken overvloedig drinkt, om 't half uur een kop vol. Of neemt gebrand hartsboorn, kreeftsoogenmet vars citroenzap gezuurt, van elk een half lood, gezuiverde falpeeter een agtfte lood, te zaamen gemaakt tot een poeder,  VOOR ONVERMOGENDE. 13? der, en verdeelt in tien deelen, waar van den zieke om de vier uuren , een tiende gedeelte inneemt. "Voorders behooren hier geen clifteeren te worden verzuimt, en zo de gefteldheid der zieken maar eenigzints het Aaderlaaten toelaat, moeten die zonder eenig verzuim worden in 't werk geftelt, en wel voor, of ten uit;erfte op den derden dag, alzo de Aaderlaatingen in dit geval ten hoog/ten noodzaakelyk zyn; tot dat de pols zagter v/ord, Aaderlaatingen, oovervluedig drinken, enfrijfe lugt zyn 't behoud der zieke. Zo na de Aaderlaatinge de Koorts nog even fterk aanhoud, dan diend geeft van zwaavel een lood, vermengt met een musje dik afkookzel van garft, om 't uur een kopje , tot de Koorts. mindert, dan om de drie uuren. Of geeft van vitriool een lood, vermengt met fyroop van vlooien vier onc, gebruikt als 't voorige. Wanneer 'er geen verandering komt, maar de boovengemelde omftandigheeden blyven, en daar nog by komt /welling van 't onderlyf, aanhoudend ylen , flaauwtens , vermindering van waater, en 't waater van een heldere coleur zonder zetzel, en geftaadige beweeging der armen , dit alles zyn droevige teekenen, zo dat den Lyder binnen weinig I 5 uuren  iS8 HUIS-APOTHEEK uuren 'er geweeft kan zyn. In teegendeel zyn 't goede teekenen , wanneer zig ontdekt, Happigheid der pols, vermindering van hoofdpyn, vermeerdering van waater, inzonderheid wanneer 't minder rood is, en een zetzel heeft, vogtigheid der tong, en zo 'er by komt bloeding uit de neus, is zulks zeer heilzaam: op den zeevende , en veertiende dag heeft men wel te letten, alzo by de meeflen deezer zieken, de Natuur meer dan op anderen daagen in ftaat word geftelt, van het gift der Koorts uit te dryven: en tuflchen den neegende, en veertiende dag ontftaat 'er veeltyds meerder afgang, meerder waater, met een zetzel helder rood van koleur, de fmaak herleeft , de dorft verminderd, de flaaperigheid'verdwynt, en de natuurlyke flaap, en kragten koomen te voorfchein: nu ftaakt men alle medicamenten, en de zieke begint ligte , zuivere voedzels, dog weinig te gelyk te genuttige ; alleenlyk tot verder herflel gebruikt men dik van tamarin een onc , een oogenblik gekookt op een musje waater, daar by gedaan, een agtfte lood bergzout, en manna twee once, door een doek gezygt, en om de twee uuren een klein theekopje van gebruikt. Of neemt tremorwt en manna, van elk een onc, berg-  VOOR ONVERMOGENDE. 13? bergzout een agfte lood, vermengt op een musje kookend waater, doorgezygt, en gebruikt als 't voorige. Of neemt feneblaaden een half lood, bergzout een agtfte lood , hier op gedaan een glas kookend waater, daar maluwe in uitgetrokke is, gebruikt als 't voorige, mits men hier op drinken een goede teug huy. Eindelyk behoord de zieke niet te fchielyk zyn kaamer te verlaaten, op dat 'er geen weederinftorting plaats heeft: en zig allengskens tot eeten en lugt gewennen. KWAADAARTIGE KOORTZEN , ook BESMETTELYKE KOORTS genoemt. Deeze Koorts is (uitgezonderd de peft) de gevaarlykfie, de befmettelykjle, en bedrieglykjïe aller Koorts, men noemt deeze kwaadaartige Koorts, bedriegelyk, om dat 't gevaar inderdaad grooter is, dan het zig uitwendig laat aanzien , het is een bytende hond zonder blaffen: deeze Koorts word onderkent, door een geheel verval van kragten, zo ras zig dezelve oopenbaart; zonder eenige voorafgaande kennelyke oorzaak , die de kragten hebben vernielt: zy word gebooren door eene verdorvenheid dier humeuren welke nadeelig zyn voor het grondbeginzel der kragten; verval van kragten is oorzaak dat zig geen heftige toe-  i4o HUIS-APOTHEEK toevallen openbaaren, alzo 't vermoogen ontbreekt om kragtige teegenftand te bieden. De oorzaak deezer ziekte naamentlyk \ bederf der humeuren, ontftaat doorgaans uit al te zwaare voedzels, die naamentlyk kwaalyk om te verteeren zyn, ook bedorven voedzels, als vlees, vis, brood, boeter enz. waar aan eenig verderf is, ook gebrek aan de noodzaakelyke behoeftigheeden van't teegenwoordig leeven, verdriet, een overmaatige beete, en natte lugt, beJlooten lugt in benaauwde vertrekken, damp van ftinkende turf enz. behalven de groote kragtenloosheid, oopenbaart zig teevens in den aanvang deezer Koorts, een verbaasde neerjlagtigbeid . ongevoeligheid , grillingen, hoofd- en lendepyn, dog by tuffchenpoozing; flaauwtens', mymeringen, zomtyds geweldige raaskallinge , drukkingen rondom de hartekuil, ftuiptrekkinge, zomtyds verlies van een, of meer, der uitwendige zintuigen, zomtyds bevind zig den zieken zonder fpraak, gehoor, en gezigt; zomtyds veroorzaakt de verftopping.in 't onderlyf fwaare pyn met doodelyke toevallen;de tong is zomtyds weinig bezet, zomtyds met een geele bruine droezem, zomtyds heeft zy een rook koleur ; de buik is zomtyds week, zomtyds zeer gejpannen, de pols zomtyds  VOOR ONVERMOGENDE. 141 Jlapy zomtyds zeer rad; veeltyds kan men niet bepaalen of de huid is droog, of vogtig , koud of beet, en meenigwerf ziet men den huid bedekt met kwaadaartige paarsze plekken; inzonderheid aan de hals, rondom de fchouders, en op de rug; zomtyds binnen in de mond, zomtyds vertoonen zig deeze plekken groot en bruin, alwaarenze veroorzaakt door ftokflaagen; de waaterloozing vertoont zig minder koleurig als anders , maar is raauw: de kragten gaan gantfch weg, de herszenen zeer bedwelmd; zo hier neusbloedingen by koomen is zulks een flegt teeken; en een zwarte, (tinkende loop opdoende, of kanker aan handen, voeten, of rug, is meeftentyd doodelyk; en men ziet den zieke dikwils fterven met ltuipen: 't welk doorgaans voorvalt tuflchen den twaalfde, en vyftiende dag, zomtyds vroeger, zomtyds na eenige wèeken: Dog t is een goed teeken , zo men befpeurd, meer kragt in de pols, beeter waater met eenig zetzel, minder natuurlyke neerflagtigheid , vreijer harszenen, eenpaariger warmte, natuurlyk fweet, herleeving der zintuige enz. Schoon het gantfche herftel der zieke tyd vordert, alzo dezelve doorgaans groote en langduurige fwakheid na laat, den zieke dient weinig fpys, en die ligt  ï42 HUIS-APOTHEEK ligt om te verteeren is, vooral zyn dienftig zuivere zuuren, ten welke einde men de fpeize kan vermengen met citroenjap, ook diend vooral 't nat van zuuring , 't eeten van rinze fruiten, als morellen, krieken, kruisbejiën, enz. citroene aan fchyven gefneeden met een weinigje zuiker befprengt, oranje en granaatappelen, enz. tot drank dient limonaade hier van om 't half uur een theekop. Of neemt geeft van zwaavel, of in deszelfs plaats geeft van vitriool, de helft van een half vierendeel loots, en fyroop van vlooien , drie agtfte lood, gemengt onder een pint garftewaater, om 't uur een theekop vol te gebruiken. Zoo fpoedig als doenlyk is, doet men de zieken een buikzuiverend poeder inneemen : naamendyk Ipecacuabna , de helft of een vierde van een vierendeellood , voorders geeft men om den anderen dag 's morgens rhubarber , en cremortarter, van elk een half vierendeel lood : dit middel verfterkt de ingewanden , dryft de bedorven ftoffe, en wormen af, maatigt de loop, bevordert de natuurlyke ftoelgang, en zuivert het bloed. Hier na kan men geeven kamferwaatér een lood, geeft van vitriool, een half lood, waar van men om de drie uuren  VOOR ONVERMOGENDE. i43 uuren een eijerleepeltje vol geeft in een theekop vol garjiewaater. Voorts koomen in deeze ziekte de Aaderlaatinge zelden te pas , en de klifteeren zyn bier dikwyls gevaarlyk , dog fpaanfche vliegen aan de kuiten , en nek of hoofd zyn hier zomtyds van groote nuttigheid. Ook behoord men byna altoos een venfter oopen te houden ten einde men frijje lugt in 't vertrek krygen, dog zo dat men den zieke bewaart voor togt; ook diend het zeer tot verfris/mg en ixelftand voor de zieken, denzelve daagelyks van fchoon linnen te verzorgen. Indien de zieke beetert, en 't lichaam gepurgeert is, kan men met goed gevolg geeven befie kina kina, een vierendeel loods eens of tweemaal daags ingenoomen, eenige daagen na malkander. Indien de Koorts geheel weg blyft, dog den zieken een aanhoudende zwakheid byblyft, neemt men wortel van belenium, mirrhe, concerf van jenever beziën , en 'totJlolochia rotonda, van elk een lood , dit t'zaamen gemengt met fyroop van oranjefchil tot het een behoorlyke dikte heeft, hier van geeft men 's morgens nugteren omtrent een half lood , en twaalf uuren laater herhaalt men zulks, waarmeede men (tweemaal daags te geeven) eenige daagen  ï4+ HUIS-APOTHEEK een aanhoud. Geduurende de beeterfchap moet de zieke nog gantfch weinig blyven eeten, 't is beeter eene rys te meer, dog telkens voor al weinig, en dan nog ligte voedzels, als gebraade, of gekookte appelen peer en, enz. .een weinig kalfsnat, enz. 't gebeurt zomtyds, dat deeze Koortsontfteeking gepaart is met andere kwaaien , alwaarom de verfwaarende omftandigheeden , den dienft van een goede Doctor noodzaakehk maakt. KOORTS BESMETTING AF TE WEEREN , Of fchoon 'er eigentlyk niemand volftrekt vóór kan weezen de Koorts af te weeren, zoo is het nogtans onder 's Heemels begunftiging van veel nut dat men by befmettelyke Koortszen , of andere befmettelyke ziektens de volgende behoedmiddelen in agt neemt, als takken van wifre boomen , gezet in een emmer waater en in 't vertrek der zieken geplaatft , welk waater men ten minfte tweemaal daass verfrift. Ook Jterke azyn een theekoovol, twee a drie maal daags, op een gloeijende kyfteen gelift , is een gewenft middel ter zuivering van beftnette lugt. Ook jeneeverbeffen, op een kool vuur gelegt ook veelerly welriekende kruiden zyn van 'groot nut , inzonderheid is dienftig ° jcnce-  VOOR ONVERMOGENDE. 145 jeneeverbejjen gekaauwt, en nitgefpouwen, als ook jeneeverbejjen , een onc , gekookt op een mingel w.;arer, of getrokken op een fles wynf of bier, en daar nu , en dan van gedronken. NB. Men heeft zig wel te wagten , voor alle zogenaamde onfeilbaare Koortsremedien der waaghalzen , die veel eer des Lyders toeftand onherftelbaar maaken , dan verbeeteren : want zo die middelen het geluk al hebben van de Koorts weg te neemen, ftortenze doorgaans naaderhand den Lyder in nog grooter gevaar, ja zomtyds in onherftelbaar e ziektens. KORTAAMIGHÊÏD, ziet Letter A, Aamborstigheid. KOUD VUUR, ziet Letter H. Heet en Koud Vuur. KOUDE PIS OF DROPPELP1S, Is een droppelsgevvyze waaterloozing , welke veeltyds ontftaat uit 't drinken van troebel giftig bier, of andere zwaare dranken , inzonderheid 't drinken van tweederly bier, als oud en vars bier enz. Waarom men ter verhoeiing van dit ongemak zig K daar  i46 HUIS-APOTHEEK daar voor te wagten heeft: tot wegneeming van 't zelve dient amandelen tien fluks, komkommerzaad een lood , gekookt op een mingelen garjïewaater, dan _ doorgezygd, en nu, en dan, byzonder in den aanval een theekopje vol warm gedronken. Dit zelve middel is ook dienftig teegen de H E E T E PIS Welke beflaat in eene moeijelyke waaterloozing , gepaart met pyn en hitte, teegen 't welke ook diend, geterpentynde balzem-fulfer, tien , of agt, druppels, tweemaal daags ingenoomen met wyn, of bier, enz. Zo deeze peinelyke waaterloozing ontftaat, (gelyk veeltyds gebeurt) uit graveel of /leen, zo gebruikt men middelen die daar toe dienen, ziet op de woorden Graveel, Nierenpyn en Steen. KRAGTENLOOSHEID , MAGTENLOOSHEID, OF ZWAKHEID, Die zonder Koorts, of eenige ziekte plaats heeft, waarze in beflaat weet elk die 'er meede gekwek is, teegen hetzelve dient 't gebruik van waatercbocolaaden , ook amandeldrank. Voorts diend tot voed- zei  VOOR ONVERMOGENDE. 147 zei al wat verfterkend is , als kalfsnat, vlees, een vars boender ei, gedoofde groentens als kervel, andyvie, fa laad, fchorzeneelwortelen enz. Tot drank diend daageJyks twee glaazen goede roode of liever rinsze wyn, zo naamelyk de groen- en wynkelder zulks toelaaten ; anders zal het beft zyn zig te voegen naar de omftandigheeden waar in men zig bevind. Ook behoort men niet te verzuimen daagelyks eene zagte wandeling te doen , 't welk de zenuwen ongemeen verfterkt, de natuurlyke uitwaazeming bevordert , en veel toebrengt tot eene gefchikte fpysverteering. KRAMP. Zynde een ongewoone pynelyke t'zaamen'trekking der fpieren , in de handen voeten enz. zo dezelve dikwyls weerkomt zo waft men de pynelyke plaats met oly van aardwormen , oly van barnfleen, en campher fpiritus , van elk een onc. Of neemt roozemaryn, lavendel, faly, jeneeverbeffen , en een vierendeel lood fal armoniac. van elks een theekop vol, dit gezet op brandewyn een pint, en daar 'in een doek gedoopt en op de pynelyke plaats K 2 ge-  i48 HUIS-APOTHEEK gebragt. Die zelve diend ook om aanhoud dende kramptrekking te verdryven, zo men naamelyk 's avonds na bed gaande 'er een half kelkje vol van inneemt. KRANKZINNIGHEID, Ziet Letter D. Dolheid. KREEFTGESWEL, Ziet Letter K. Kanker. KRONKELDARM,. OF DARMKRINK ook DARMJIGTgenoemt. Is een der jammerlykfte ziektens, die darmkrink, of krinkel genoemt word, om dat den onkundige denkt, dat zig een krinkel , of knoop in den darm onthoud, en daar voor een koogel inneemt, 't welk zeer fchaadelyk is, die nog dommer zyn, zeggen de zieke is betoovert; dog het eigentlyke van dit ongemak beflaat, in eene toefluiting der darmen ('t welk uit verfchillende oorzaaken gebooren word), waar door de noodzaakelyke doortogt belet, en dus de gewoone ontlading der floelgang geftremt word; de gewoone beweeging der Natuur om na beneeden te werken, keert zig om , en zet na de keel toe; de kwaal oopen-  VOOR ONVERMOGENDE. i4p ©openbaart zig met heevige buikpyn inzonderheid rondom den naavel, den Lyder voelt groote benaauwdheid, 'er is aandrang tot braaken; ja braakinge zelfs, welke vermeerderen, zo dat den Lyder laatftelyk alles overgeeft wat hy gebruikt, de lïoelgangen houden op , de waaterloozing is weinig, of geheel niet. En onder des, vermeerdert de pyn verfchrikkelyk, zo dat de zieke begint te mymeren, de kragt is weg, de hik komt, en zomwylen fluipen ; en zo den Heemel niet fpoedig uitkomft fchenkt, zo is 't met den zieke gedaan. Zo de gefteldheid des Lyders maar eenigzints de Aaderlaating toelaat, moet dezelve .zonder 't minfte uitftel worden werkfrellig gemaakt, vooral moet men zonder eenig tydverzuim herhaalde klifteeren doen, die meeft uit oly beftaan , als boom ,of lynoly vier of vyf onc, gemengt onder een half pint garfiewaater. Of zo dit niet genoegzaam helpt , een tabaksklifieer. Om in te neemen geeft men gepelde amandelen en meloenzaad van e'k een onc, fpenagie en latou, Van elk twee handen vol, gekookt op een mingel waater , doorgezygt en om 't uur een kopje vol van gebruikt. Of neemt maluwenblaaden bloei$,em , glashuid, en vlierb hemen van elk K 3 twee  l5o HUIS- APOTHEEK ' twee handen vol gekookt op. een mingel waater , doorgezygt , en een theekop booning 'er ondergemengt, en gebruikt als 't voorige Of neemt manna drie oneen, en bergzout, de helft van een half vierendeel lood, t'zaamen gefmolten op een pint hui, en gebruikt als 't voorige. Of neemt gepelde garft een theekop , maluweblaaden een handvol, camillebloemen een halve theekop vol , gekookt op een pint waater, en doorgezygt, en een theekop gemeene booning hier onder gemengt. Ook is 't zommige Lyders van dienft geweeft, in 't heevigfte der pyn , een leepel vol boomoly, of oly van zoete amandelen ingegeeven. NB. Men heeft zig in dit geval gelyk ook in de kolyken zeer te wagten voor verhittende dingen, terwyl het gebruik hier van akyd fchaadelyk , en zomtyds doocelyk is. Veel heüzaamer zyn hier de becle, en halve baaden: 't welk by zommige Lyders van een vervvonderlyke nuttigheid geweeft is. KROPGESWEL ook KLIERGE- SWE L genoemt, Is een gefwel dat zig doorgaans aan de hals  VOOR ONVERMOGENDE. 151 hals onder de kin openbaart; hetzelve is in den aanvang klein, en zagt, dog waft allengs tot een wanftallige grootte aan , als 't niet peinelyk is, is 'er zelden gevaar, Edog de geneezing is befwaarlyk zo 't gefwel oud is, dog in den beginne gebruikt men zuuring een handvol, en brioniwortel een onc, gekookt tot een pap en 'er buiten opgelegt. Of neemt geel was en boomo/y, van elk een onc, dit t'zaamen gefmolten en hier onder gemengt geejl van fal armoniac een half vierendeel lood , met dit zalfje fineert men het gefwel, dog zulks moet dikwils herhaalt. Zomtyds verdwynen deeze gefwellen met een der boovenftaande middelen , zomtyds dog zelden gaat het over tot eene verfweering dan behandelt men het als een gefweer. Ook is by zommige het gefwel verdweenen door het gebruik van de volgende drank , naamentlyk ruiteblaaden en paronychia, van elk een lood, getrokken op een pint goede wyn , en nu, en dan een theekop van gebruikt. K4 KUG,  i52 HUIS-APOTHEEK KUG, Ziet Letter H. Hoest. LAMMIGHEID, Ook wel genoemt beroerte, geraaktheid, dog is eigendyk hier in onderfcheiden van de ziekte die we gemeenlyk popelzy of be* roerdheid noemen; dat het geene de popelzy is, voor 't geheele lichaam is de verlamtheid voor eenig deel van 't lichaarn , ook volgt deeze droevige bezoeking die in 't onbruik der leedemaaten beftaat, doorgaans op een beroerte , waar door dan zomtyds de halve zyde word ingenoomen, dog het is de beroerte alleen niet, die dit kwaad baart, 'er zyn ook andere oorzaaken als natte koude lugt waar door eene uitwendige koude der leedemaaten gebooren word, 't ^velk aanleiding tot verlamming geeven kan, ook aanhoudend zitten , overdaad in Jpys en drank , overmaatige beweeging der bartstogten, ook wanneer eenig coliek door theriak, of andere fchaadelyke dingen is geftilt , enz. Uit een deezer-, of zoortgtlyken dingen kan 't gebeuren, dat zig eenig taai vogt van 't bloed afzondert , in de herzenen en ruggemerg, of zenuwen ftaan blyft, 't welk veeltyds de naafle oorzaak der lammigheid is; en uit deeze  VOOR ONVERMOGENDE. 153 deeze tweederly plaatsneeming der bedorvene ftoffe ontftaat ook tweederly zoorc van lammigheid , naamelyk , zo de ftoffe zig onthoud in de zenuwen zo verheft den Lyder wel de beweeging, en daar door ook het gebruik der leeden , egter behoud hy het gevoel, dog zo het kwaad zyn oorfprong neemt uit de herszenen, en 't ruggemerg, dan gaat bewceging, en gevoel byde verlooren. Dieshalvtn zal men ter geneezing de taaije ftilftaande ftoffen zoeken te verdeelen, en de verlamde zenuwen te verfterken. Den Lyder zal zig onthouden van fpeceryen en verhittende dranken, maar zig bedienen van ligte voedzels, en inneemen een aftrekzei van faly, eer en prys, en betoni, van elk een handvol getrokken en gedronken als thee. Of neemt graswortel, lindebloeizem, venkelzaad, en vlierbloemen , van elk een handvol getrokken en gebruikt, als 't voorige. Of neemt faly, vlierbloemen, en rozemaryn, van elk een handvol gebruikt als 't voorgaande. Zo den Lyder verftopping. en daar door gebrek van ftoelging heeft, zq neemt tamarinde twee onc , of manna twee onc , gefmolten in een half pint kookend waater, en in twee ryzen ingenoomen. Voorts zal men de verlamde leeden met K 5 warme  154 HUIS-APOTHEEK warme doeken niet neederwaarts maar op. waarts fterk wryven, en dan fmeeren met kamferbrandewyn een onc, en terpentynoly een lood, onder een gemengd, warm gemaakt, en dan gebruikt. Of neemt alfi, majoran, camilk, roozemaryn en faly, van elk een handvol, gekookt op twee pinten wyn, en hier meede warm de verlamde leeden gewaflchen. Of neemt kattenpeeper, 't fap hier uitgeperft, met befie brandewyn vermengt, en warm meede gewreeven , dog het gebruik van een deezer dingen moet dikwyls herhaalt worden. Ook is, zeer dienftig tot in en uitwendig gebruik, befte overgehaalde brandewyn, een fles, hier opgedaan leliën der daalen , fleutelbloemen, violen en vlierbloemen , van elk een handvol; en hier van 's morgens, en 's avonds een eijerleepel vol in ander vogt vermengt, ingenoomen. Dog byzonder diend dit om 's morgens, 's middags , en 's avonds, warm gemaakt zynde,. te gebruiken, ter wafebfing, en wryving der ruggegraad, nek, kruin, en flaapen des hoofds, en vooral de verlamde leeden. Deeze middelen zyn dikwyls van gewenfte uitwerking geweeft : daar en teegen heeft den Lyder zig te wagten voor fterke aandoeningen , als vrees , fchrik, enz. als zeer nadeelig zynde; hebbende  VOOR ONVERMOGENDE. 155 bende zeldzaam zulke goede uirwerkingè als deztlve eenmaal hadden, in iemand die aan zyn eene zyde beroert, eigentlyk verlamt , te bedde lag; deeze die te vergeefs alle hulpmiddelen aangewend had kreeg by zyn ongeluk, nog het aakelige, en verflindende ongeluk, van brand in zyn huis; daar ley den ongelukkige Lyder ! hulpeloos ! de br. nd fpoedenondertuffchen alras voort, met harde Happen 't vertrek der beroerde naaderende, en ziende niemand tot zyn hulp toefchieten, zorgende elk flegts voor zig zelfs, zoekende een goed heenkoorcen; al het welk den Lyder zoodaanig met fchrik! vrees! en angft! vervulde, dat hy in deeze raadenlooze omftandigheid niet weetende wat te doen? al zyn kragten by een rukte, en allerfchielykft ten bedde uitrolden; hol, over bol na beneeden fpoede ; en dus 't dringend gevaar ontvlood: den Lyder vergat (zo 't fcheen) zyn verlamtheid en vond zig in voorige gezondheid herfteld; de beroerdheid was weg, van dit benaaude tydftip af; zo blykt dat de teegenftrydigfte, en droevigfte gebeurteniffe, door een verborgen bellier des Almagtigen, zomtyds tot groot voordeel dienen, tot verflerking der1 herzenen in dit geval, kan dienen falie , en betoniekruld van elk een handvol alant- wortel,  356 HUIS-APOTHEEK wortel, een lood, gezet op een fles goede wyn, en hier van driemaal daags een theekopje vol gebruikt. Om 't hoofd te purgeeren diend een maatig gebruik van goede fnuiftabak, tot een behoedmiddel teegen den aanval der lammigheid, is goed daagelyks in plaats der gewoone thee, te gebruiken faly, en betoniekruid, getrokken en gebruikt als thee. Ook faly, een onc gemaakt tot poeder, en zwarte moftaartzaad en kerszezaad van elk een onc, hier van 's morgens en 's avonds, een vingerhoed vol, met bier, wyn, of koffy ingenoomen, dit zelve kan ook dienen tot een behoedmiddel teegen eene Jlymagtige beroerte. LAMMIGHEID DER TONG. Hier teegen is dienftig hffe zuiker een yerleepel vol , vermengt met twee droppels naageloly, en onder de tong gelegd. Ook diend naagelwortel, in goede wyn gedoopt , en hier meede de tong gewreeven. Of neemt gekneuft moftaartzaad een onc, getrokken op een pint roodewyn, en zulks een , en andermaal in de mond gehouden. LAM-  VOOR ONVERMOGENDE. 157 LAMMIGHEID VAN EENIG LID, ah hand, voet, enz. Waar door de beweeging ophoud , en dus het lamme lid buiten gebruik is, heC geen hier te *doen is beftaat in het verlamde lid fpoedig te wryven , na booven toe, vervolgens fmeert men het met een der middelen onder het woord lammigheid opgegeeven. Of neemt terpentynoly een lood, camferfpiritus, een onc , geeft van fal armoniac, een vierde van een lood, onder een gemengt, en hier meede het aangeraakte deel aanhoudend gewreeven, en gefmeert. Of neemt een mierenneft van mieren die zig omtrent boomen onthouden , welk neft men met mieren en al, geheel of ten deele tuffchen twee doeken legt op het Lydende deel. ook zouden leevendige pisfen, bedden, op dezelve wyze gebruikt van groot nut zyn. LEEDEN PYN, Ziet Letter J. Jigt. LEEDEN VERSTÜYKING of VERWRINGING DER LEEDEN. 't Welk ontftaat door tillen, rekken, vallen , floot en, [laan, enz. om dit ongemak te  m HUIS-APOTHEEK te verhelpen, moet het geftoorde Lid, getrokken en gewrongen, op dat het weer in zyn plaats en de gefolterde peezen in order gebragt \vordeu 't welk het werk der wondheelers is. Daar na legt men op het Lydende deel camille bloemen, hoppe en Vlierbloemen , van eik een handvol, gekookt in bier een halfpintje , en dan een theekop brandewyn er'by gedaan, en deeze kruiden papsgewyze gelegt op de beleedigde plaats. Of neemt lyn oly, en geelwas, van elk twee oneen, onder een gefmolten , en dan 'er onder gemengt draakenbloed twee oneen , camfer, en aluin, van elk een halv Lood , en een theekop Jïerke brandewyn, met deeze zalf, wryft en fmeert men het lydende deel. ook hebben zommige die inwendig bezeert waaren veel dienft gehad door 't inneemen van maane vet. LEEDENVANG, Zie Letter E. Engelze Ziekte. LEEVER LOOP, Ziet onder; LOOP, Graauwe Loop. LIDDOORN OOK LYKDOORN EN EXTEROOG gebeeten. Is een uitpuilend, bard, velagtig, pynelik knob-  VOOR ONVERMOGENDE. 159 knobbeltje, 't welk word veroorzaakt, door hoogmoed , en pronkery met Schoenen , want zy koomen • doorgaans aan de Teenen, door't knellen der fehoenen; alwaarom 't befte middel ter voorkooming deezer pynelike doorns is , het draagen van plompe ruyme fehoenen, dog ter wegneeming van de lykdoorns die 'er reeds zyn, diend walvistraan, waarmeede men de liddoorns fmeert, waar op dan de verdvvyning volgt. Of neemt witten lillen bollen, gekneuft, en 'er opgelegt, waar na men de voet in warm waater houd. Of neemt knoplook en fchilkruyd, van elk een halve handvol 't zap hier uitgeperft, en met het zelve de lykdoorn beftreeken , waar na men een plyfter van groenwas 'er overlegd. Ook helpt zommige, een jlak 'er opgebonden dog de zeekerfte weg tot geneezing is de uitfnyding, dog alzo dit met voorzigtigheid gefchieden moet, wyl men door een onvoorzigtige/»^, z'g een bloedftorting zou konnen veroorzaaken , zo Laaten we dit liever den Handige konftgreep aan bevoole zyn. LOOP, is een Jlerke BUYKLOOP. Of buytengewoone, veelvuldige dunne afgang,  iöo HUIS-APOTHEEK gang, den zelve overvalt doorgaans, in'c voor- of na jaar; en is min-of meer gevaarlyk, na de omftandigheeden die hier mee verzelt gaan: De loop word doorgaans onderfehyden in gemeene loop, enkel loop, ook buykloop, genoemt: in graauweloop, ook lesverloop genoemt: en in rooieloop of bloedgang : de iaatfte is de gevaarlykfte van alle ; betreffende de gemeene. LOOP, ook BUYKLOOP genoemt. Ziet daarvan op letter B. onder den titel van Buykloop; GRAAUWE LOOP ook LEEVER LOOP genoemd, Is gevaarlyk , en niet zonder beftnetting;in dezelve looft den lyder graauwagtige witte floffe die booven maaten fcherp, en fchaadelyk is, veeltyds met_ yszelyke parfing , en verfwakking; de ziekte kan ontftaan, door 't genuttige van vette, en andere onverteerbaare fpyzen , gevatte koude , door langduurige opzaameling van kwaade ftoffen, enz. Indien er koorts nog pyn is, is dezelve niet zeer gevaarlyk, maar veel eer , als een heilzaame redding der natuur aan te merken.. Den  VOOR ONVERMOGENDE. lót Den lyder heeft zig naaukeurig te wagten voor koude, ook voor beweeging, ftilleggen is 't beft; hoe minder gegeeten hod beeter, althans in den aanvang; dog wyl de natuur door 't aanhoudend afgaan zeer verfwakt, is 't gebruyk van voedzel noodig, ten dien einde zo geeft men haverof ryftepap met zoetemelk, en inzonderheid wittebrood in zoetemelk gekookt, ook gerooft brood, ook ryft met eenige wynigegroenten in vlees nat gekookt. Tot drank dient, broodwaater, als het befte hulpmiddel; of anders't nat, waar in zuykeray wortelen gekookt zyn , dog al te Veel drinken is fchaadelyk ,- men heeft zig te onthouden van vlees , eyeren, vette en zuure fpyze, wyn, bier, koffi, thee en voor al van /terken dranken, of verhittende hulpmiddelen; fpys, en drank gelyk ook alle dranken die men inneemt, moeten geenzints warm zyn* alzo zulks den loop bevordert, 't is genoeg als 'er de kil af is; men moet zig wagte van aanftonds Stoppende middelen te gebruyken alzo zulks nadeelige gevolgen zou konnen hebben; dog zo 't eenige daagen aanhout, of met de vier of vyfie dag fterker word is 't hoogtyd ze te doen ophouden, door een poeder rhabarber een half vieren deel lood, of zo den lyder zeer fterk is, een L heel  iöa HUIS-APOTHEEK heel vierendeel lood ingenoomen met broodwaater; 't zelve kan na verloop van een of twee daagen herhaalt worden. Zo den lyder met groote fmaakenloosheid, miflykheid , en vuyle leeleke mond behebt is geeft'men, ipecacuaha, een half vierendeel lood, of zo iemand zeer fwak is, de helft van een half vierendeel lood. Ook is om te floppen zeer dienftig eyken loof, een handvol, een frak geroojï witte brood, en een ftukje kaneel, te zaamen eeven op gekookt op omtrent een fles vol roode wyn dan doorgezygt waar van den lyder om 't Uur, een theekop vol gebruykt. Of neemt braambeziën blaaden een hand vol gekookt op een mingele water, waar van den ziekte nu, en, dan een theekop gebruykt, Of neemt ftyfzel pap, waar van, ziet op buykloop, % gebeurt wel dat de loop, na eenige daagen opgehouden te hebben, weerkomt , zulks bewyft dat 'er nog eenige kwaade ftoffen zitten, die by gevolg behooren te worden geloft, ten welke einde men purgeert met cremortart, feneblaadcn, en jalap, van elk, de helft van een half vierendeel lood, tot poeder gemaakt en onder elkander gemengt, en met een wynig broodwaater ingenoomen: Of neemt dik van tatnarin een onc, manna twee oneen, berg- ZQUt ,  VOOR ONVERMOGENDE. 1C3 zout een half vierendeel lood, eeven gekookt op een derde van een half pint waater , en dan doorzygt, en in twee of drie ryzen ingenoomen. Of neemt cremotarter, een loot, bergzout, de helft van een half vierendeel lood, en manna een onc, gekookt, en gebruykt, als 't zo eeven genoemde. Of neemt, tammarinde twee onzen, zout van zedlitz, een onc, hier op gedaan , de helft van een half pint kookent waater, dit dan doorgezygt, gebruikt de zieke hier van de helft, en na verloop van een of meerder uuren , de andere helft. Of neemt manna twee once, en zout vanSedlitz een loot, gebruykt als 't voorige. Of neemt maluweblaaden een halve handvol, Seneblaaden, een half loot, en bergzout, een half vierendeel lood, gebruykt als 't voorige. Zo men een deezer purgeermiddelen gebruikt heeft, neemt men rhabarber een half vierendeel lood, 's morgens nugter in, twee daagen na malkander. R O O D E L O O P, ook BLOED. GANG, BLOED LOOP ook ROOD MELÏZOEN genoemt. Deeze loop is een befmette'yke buikloop, L 2 die  HUIS-APOTHEEK die den Lyder door ziek maakt, gepaart met fterke fnydingen , en geduurige prikkelingen tot eene afgang die zomtyds, hoewel niet altyd met bloed verzek is. Zy valt gemeenlyk voor in den nazoomer, en herfft, door warmte is het bloed en gal fcherp, zo lang 't warm blyft gaat de uitwaazeming, door de geoopende fweetvaatjes wel, dog zo ras het kouder word, inzonderheid des nagts, worden de fweetgaatjens door de ongewoone koude zodaanig naauw toegetrokken, dat de noodzaakelyke uitwaazeming te rug blyft, de humeuren verdikken, en deeze dikke fcherpe ftoffe zetten zig op de maag en ingewanden , veroorzaake aldaar ontfteeking , en knaaging, 'er ontftaat een gevoelige drukking op de maag^ krimping in de darmen, aanhoudende pefzing, en geduurige dunne afgang, 't Waateren is gemeenlyk niet veel. Behalven dit, brengt ook veel toe ter veroorzaaking van een loop, 't onmaatig fruit eeten, althans zo ze onryp is, 't drinken van koude dranken, als men befweet is, en zomtyds komt nog by dit alles de benaaude dampige lugt , in beflooten vertrekken, die des te erger is, zo ze door veele perzoonen bewoond worden. Zomtyds gaat met deeze loop , eene koorts,  VOOR ONVERMOGENDE. 105 koorts, en wel van flegte zoorc, gepaart, 't welk des Lyders toeftant te gevaarlyker maakt, in welk geval zomtyds Aaderlaating en althans klifleeren van dienft zyn ; dog 't welk niet ligtvaardig of zonder raadpleeging, met een ervaaren Doóbr te oiiderneemen is: zonder koorts zynde is de ziekte geenzints hoopeloos. De Ziekte oopenbaard zig doorgaans, met gevoel van koude, die .eenige uuren duurt, heevige buikpyn, welke veeltyds uuren aanhoud eer der ontlaftinge koomen; 't aangezigt vervalt , de zieke verfwakt , heeft duizelingen en braakluften , de pols is klein: eindelyk ontdekken zig ftoelgangen, waar van de eerfte ftoffen doorgaans dun en geel zyn, 't welk veeltyds gevolge word met een raengzel van taaije fiymen, die zomtyds met bloed bezet zyn ; zeer (tinkende , en van verfchillende koleur , als bruin, groen, ook wel fwart, voor ydere afgang verheft zig de pyn, welke diervoegen vermeenigvuldigen, dat ze zomtyds, agt, tien, twaalf ja meermaalen in 't uur plaats hebben, als dan ontfteekt het fondament ; de prikkeling tot den afgang zonder dat 'er ftoffe zyn , veroorzaakt zomtyds een zakking des Endeldarms, in deeze droevige toeftand, loft men zomtyds worL 3 men,  i'6Ö HUIS-AP.OTHEEK men, dikke taaije flym, welke fweemen na Hukken van darmen, dan weeder klonten bloed; zo hier dan nog bykomt, verfweering der darmen, loozing van etter, fwart, en Hinkend waater, hik, flaauwtens, koud fweet, raaskallingen, zulks zyn gewis flegte teekenen; dog 't zyn beeter teekenen, als men de'laaftgenoemde dingen niet ontdekt, beneevens weinig bloed, en minder vreemdigheeden in ,den afgang, 't Voornaamfte hulpmiddel, dat in deeze krankheid te ftaade komt, is (voor hun, die een braakmiddel verdraagen konnen) braakwynfieen, drie grynen, dog zulks moet voorzigtig gebruikt worden : men zoeke het daarom by een kundig Apotheeker; dit poeder mengt men in een pint warm waater, en geeft hier van den Lyder om 't'half uur een glaasjen , zo den zieke hier van drie - ofte vier maal, heeft overgegeeven, moet men ophouden hier van in te geeven : dit middel is zo kragtdaadig , dat zo men het in den aanvang der ziekte geeft, het zelve dikwils het kwaad terflond wegneemt, en altans merkelyk verminderd: dog 'er zyn zomtyds omftandigheeden, die het gebruyk daar van volftrekttelyk verbieden; zo de Lyder namelyk, al reeds braakmiddelen dog zonder vrugf gebruykt heeft, of onderheevig zyn aan  VOOR ONVERMOGENDE. 167 aan bloedfpowwinge, zwakke borji, breuke , Jionden, of kort te voore dragt gehad hebben , of nog hebben, enz. Zomtyds purgeert dit middel na te hebben doen braaken. Of neemt ipecacuahna poeder , de helft, of zo den Lyder zeer zwak is een vierde van een vierendeel lood, dit is ook een braakmiddel, dog werkt zo fterk niet als 't voorige, maar taft ook ze» hart niet aan, daar- en booven, hoewel het eerftgenoemde middel zeekerder is, zo heeft 't laatfte dit voor uit dat 't de ingewanden zagtelyk fterkt. Zo een deezer middelen van gewenfte uitwerking is, oopenbaart zig zulks in 't minderen der ftoelgangen ; waar na men dan een of twee daagen laater inneemt, befte rhabarber, een half vierendeel lood, na verloop van een, twee, of meer daagen herhaalt men het gebruyk van de rhabarber, intufTen onthoud zig de zieke van alle gemoedsdriften als gramfchap, droefheid enz. gelyk ook van alle verhittende dingen, die het bloed konnen aan fteeken , als wyn, bier, fterke dranken, alle zwaare fpyzen; in tegendeel geeft men ryft, havergort, wittebroodzop, bloempap, en zo 'er geen koorts is ook zoetemelk , ryft in zoetemelk gekookt, gebraade en gekookte appelen , dog wynig ie gelyk, de jlaap is hier zeer L 4 noo*  ï68 HUIS-APOTHEEK noodig, gelyk ook het fiilleggen, tot drank yoor den dorft dient, gepelde garfi , twee onc, cremortarter, een half lood, te zaamen gekookt op twee a drie pinte waater, dan doorgezygt, en in 't nat gemengt booning, drie lood, en goede azyn, een theekop vol, hier van gebruykt.de zieke niet veel te gelyk , liever om 't uur, of half uur een theekop vol, ook dient voor Lyders die 'geen braakmiddel verdraagen konnen, weegbree, zuurïng, en porcelyn van elk twee handen vol, en bolzaad een half lood t' zaamen ge-; kookt op een mingel zoete Wy, dan doorgezygt , en nu en dan, of om 't uur, een theekop vol van gedronken. Ook diend ter genezing de zo eevengenoemt drank van garft Chrcmort. hooning en azyn, om 't kwartier uur, of'half uur, een theekop vol van gedronken, deeze drank zonder eenig ander middel heeft dikwils tot herltelling gediend. Jaettelyke Lyders zyn doors'Heemels zeegen herftelt door geen ander middel te gebruyken, dan warm waater, alle kwartier uurs, een theekop vol. JHet is zeekerlyk veel vyliger,een eenvoudig middel dat goed is te gebruyken., dan veele die gevaarlyk offloppende zyn; want zo deeze loop aanflonds opgeftopt word, laat zulks doorgaans verfchrikkelyke gevolgen na. Ook  VOOR ONVERMOGENDE. 169 Ook is 't maattg gebruik der zoomerfruyten hylzaam in deezen ziekte , veele mensZen hebben de fruyten bevonden, een gezeegend middel te zyn, ter bevyliging teegen , den loop; en ter geneezing in den zelve, de fruyten konnen zomtyds een buyk* loop verwekken, welke tot een behoedmiddel van de roodeloop diend. Het is zeernoodzaakelyk den zieke warm te houden, en voor togt te bevyligen, op dat de uitwaazeming, die hier zo zeer noodig is, niet belet worde; teev.ens zal men den zieken zo veel moogelyk is van fchoon linnen verzorgen, en voor al maaken dat 'er friiïè lugt in 't vertrek komt, 't welk zo wel diend om d'e oppalfers te bevylige, als om 't herftel der zieke te bevorderen; 't is daarom goed den zelve zomtyds van vertrek te veranderen, indien men de zieke te gelyker tyd voor de togt bewaart, 't is meede noodzaakelyk dat de zieke zyn bezondere ftoelgang houd, en dat den afgang voort bedekt, en fpoedig weg gebragt word, alzo 't befmettelyk is. Om de befmetting zo, vee! moogelyk af te weeren, is van een bezondere nuttigheid , eenige ryzen daags , een fcheut azyn op een gloeijende kyfteen te laaten fiffen, in de kaamer der zieken, L 5 Ziet  i7o HUIS-APOTHEEK Ziet verder hier van op Letter K. befmetting der Koorts. Om de moeijelyke perzing, die aan deeze ziekte zo ygen is, eenigzints te verzagten, is bezonder dienftig dat de Lyder gaat zitten booven de waaszem van heet waater wanneer hy ter ftoelgang gaat, of booven de waaszem van 't af kookzel der roode kool; ook dat men neemt ganzerik ,, wolkruyd , dvoangkruyd, duyzendknoop, en yke loof, van elk een handvol, gekookt op een pint waater, van welke waaszem zig den Lyder op gemelde wyze bedient; ten zelve eynde diend ook, als meede om de krimping der darmen te gemoet te koomen Camillebloemen , en knoppen van alfem , van elk een handvol, fajfraan een half vierendeel lood, dit t' zaamen gekookt in zo weinig waater als moogelyk is, en een groote theekop vol azyn 'er onder gedaan, en dan papsgewyze tuffen twee doeken gelegt op- en een handbreed rondom dennaavel, 't zelve doed ook baavergord, in zoetemelk gekookt , en op dezelve wyze aangelegd. Dog niet minder dienftig is, een fpons, of zagt linne doekje, gedoopt in warme zoetemelk, en van onder in 't lighaam gebragt, 't welk teevens een middel is, om 't uitzakke des en-  VOOR ONVERMOGENDE. 17 r endeldarms te beletten. Indien de zieke beetert, zal hy zorgvuldig zyn in 't vermyden van allen fpyz' , in drank, die op 't nieuw ontfteeking zou ko'nnen aan brengen, maar zig bedienen van zagte voedende fpyz', en liever dikwyls, en wynig, dan te veel eeten, en niet te fchielyk in de lugtof aan te fterke beweeging zig overgeeven. LONG ZIEKTE. Zo noemt men 't ongemak dat aan den zelve plaats heeft, door ontfteeking of verfweering; de ziekte der long, behoort onder die, welke in haar aart gevaarlyk; en in haar geneezing altyd moeijelyk zyn. Bezonder in 't winter zaizoen; de longen bekleed zynde met een doorlugtig vlies vol klyne oopeningen , en zeer vatbaar voor ontlleeking, maakt dit de ziekte die men doorgaans noemt. LONG ONTSTEEKING of Ontsteeking der Long, ook BORST'ONTSTEEKING genoemt. De ontfteeking der borft, verkoudheid, of zinking op de borft, is een ontfteeking der long voornïamelyk aan des zelfs eene zyde, deeze  i72 HUIS-APOTHEEK deeze borft ontfteeking, of ontfteeking der long, zou met regt, roos der long genoemt konnen worden, om dat gelyk de daageliks voorvallende roos, de uitwendige huyd des iighaams aan fteekt, zo ontfteekt deeze , de uitwendige buyd der long; 't welk veeltyds ontftaat wanneer men heet zynde, fchielyk koude vat, als door koud drinken als men befweet is, of door zig fchielyk in de kouden lugt te begeeven, als men verh'tis. Deeze ziekte oopenbaart zig doorgaans , met koude, gepaart met ongeruftheid waar op dan hitte volgd jaaging der pols, eenige ligte pyn aan een der zyde van de borft, zomtyds pyn door 't gantsze lighaam, en benaautbeid; de zieke kan niet, of zeer zelde op de zyde leggen, maar is genoodzaakt op de -rug te leggen, geftaadige hoeft , laft in het hoofd, de tong is droog , de adem brandig , en den zieke looft wynig waater , en is geduurig dorstig: Zomtyds klimt de ontfteeking langs de ftrot aader, en verwekt benaaudheid in de keel, als ook pyn in 't flokken; wanneer de kwaal toeneemt kan den Lyder geen aadem haaien, dan zittende, nog waaken , nog flaapen, maar is geftaadig woelig, met mymeringen, zomtyds komt 'er loop 't welk zeer gevaarlyk is. Voor alle dingen heeft den  VOOR ONVERMOGENDE. 173 den Lyder, in deeze gevaarlyke ziekte zig te wagten voor verhittende dingen , want verhittende geneesmiddelen zyn hier veeltyds doodelyk. Ook geen drank gebruyken die koud, maar warm gemaakt is; de drank voor den dorft behoort te zyn waater , gekookt van haaver , of liever gepeldegarjt , twee oneen, gekookt op ruym een mingel waater , op 't einde van 't kooken doet men hier by bergzout, een vierdedeel van een loot, dan door een doek gezygd, word 'er onder geroert gemeene hooning, drie lood, en goede azyn, een klyn theekopje vol. Of" neemt amandelen drie oneen , 't zaad van calbaffen, of meloenen, een onc, gedampt in een vyzel met anderhalf pint waater, by teugjes , dan doorgezygt, en geduurig, of om het uur een theekop vol van gebruykt. Booven al verzuimt niet den zieken de volgende, in dit, en veel andere gevallen zoo heilzame drank, te laaten toe koomen mamelyk, gepeldegarfl, twee onc ,• gekookt op twee pinten waater, doorgezygt, en dan hier by gedaan 't uitgeparfle zap van de navolgende kruyden , als kervel, osfetong, bernagie, mildkru'ul, wilde artizok, konjnelatouw , kruyswortel, paardebloemen, zuykeryen , en boef blad. Deeze kruyden, zo Jletlen , als blaaden, neemt men van elk ee»  i74 HUIS-APOTHEEK een hand vol, zo fris, en jong, als ze te krygenzyn, geflooten in een vyzeï, doet men 't uitgeperfte zap , een wyl zinken, op dat men 't klaare vogt in gem. garftewatermenge, terwyl't grondzop niet deugd. Deeze drank dient by uitneemenheid, om het verdikte bloed, 't welk de ontfteeking veroorzaakt, te verdunnen, den Lyder gebruikt om 't uur een theekopje vol. 'Klisteer en van maluwe blaaden bloezem, met hooning, vermengt, zyn hier van veel dienft. En aaderlaatingen zeer noodzaakelyk, ten zy de zieke zodaanig verfwakt, en de kwaal tot zyn uittertte gekoomen is, in welk geval de aaderlaating meer kwaad, dan goed, zou doen': de beenen daagelyks.een half uur in warm waater gezet, den zieken onderwyl teegen de koude dekkende, is altyd goed; daar teegen zyn -purgeer- en braakmiddelen, alsookfchielyke verkoeling, micsgaaders, al te heete lugt ten uitterfle nadeelig. Ook is zeer dienftig, dat men om fiuymen te looze den zieken één drank- gereed maakt van oximel (zynde een drank van hooning en azyn gemaakc) een onc, fterk aftrekzei van vlier vyf onc. onder een ge mengt, waar van de Lyder om de twee, of drie uuren een theekop vol gebruykt In geval van groote benaautbeid, en drooge hoeft, doet  VOOR ONVERMOGENDE. 175 doet men den zieke inaademen waaszem van kookent waater, met een fcheut azyn 'er in ; door een kom onder de mond te houden , met een doek over 't hoofd op dat de waaszem niet vervliegt: dit middel verfchyden maaien herhaalt, is dikwils van gezeegende uitwerking geweeft. Wanneer de koorts al te zeer de ooverhand neemt, kan men tuflchen 't gebruyk der gemelde middelen, den kranke toedienen, geeft- van zwaavel, of- van vitriool een lood, vermengt onder een halfpint, dik afkookzel van gepeldegarft, om 't uur een leepel vol. Onder de uitwendige middelen is zeer dienstig vlierbloemen , camille , roode beul, en maluweblaaden bloezem, van elk een theekop vol, gekookt op een klyn half pint zoetemelk, 't geen men warm tuflchen twee doeken op de pynelyke plaats, keel, of borjl legt. Of pap van wittebrood, gekookt in zoetemelk , of ryft, of garft gekookt, en gebruykt als 't voorige. NB. om 't fchielyk droogen der pappen te beletten, vermengt men 'er onder een fcheut oly. Wanneer da gemelde hulpmiddelen haar gewenfte uitwerking hebben, zo ontlaft zig de kwaal doorfiuymloozing, waateren, natuurlyk zweeten, enz. ende kranke gevoelt zig met den veer-  176 H UIS-APOTHEEK veertiende dag taamelyk wel, als dan, bé-* diend hy zig van eenige voedzaame, dog Hete fpys, als vlees dat mals is, byzonder kalfsvlees, kalfsnat, goede roode of rinfe wyn, dog met koud gekookt water vermengt , verfterkende grcentens enz. mits naar de wet der beterende zieken , dat is, weinig te gelyk, op dat den krank geweezene niet wat ergers, als droevige en gevaarlyke wederinftortinge, enz. overkomen. Dog indien de eetens-trek agter bleef, en den aanvanglyk herftelde nog bezet was met laft in 't hoofd, leelyke mond, en zuif re oprispingen, 't welk een blyk is, dat 'er nog eenige kwaade ftoffe zyn overgebleven, waar omtrent van dienft is, een purgatie van manna twee oneen, zout van Sedlitz, of van Epfom een lood, t'zaamen e-fmolten in de hëlft van een half pint kookend water, 't welk in twee ryzen ingenoomen word. « . Indien de zieke verzuimd, of kwaalyK behandeld is, 't zy door te veel of te weinis aaderlaaten,em.oï ook eenig ander onheil overgekomen is, gebeurt 't wel dat de ontfteeking , in plaats van te verdwynen, verandert, in verzweering, 't welk dan is LONG-  VOOR ONVERMOGENDE. i7? LONGSWEER, of VERSWEERING DER LONG, ook TRAANOOG genoemt. Zynde niet anders dan een Zweer aan de Long, die met de uitwendige fweeren des lighaams, die aan de huid zig vertoonen, dit gemeen heeft, dat ze zomtyds lang in haar vlies beflooten blyft, eer ze doorbreekt , 't welk men dan ' gedekt Kraanoog noemt, in tegenftelling van die welk geborften is, 't welk men oopen Kraanoog noemt. Doch gelyk alle zweeren moeilyk te geneezen zyn, zo overtreft de LongZweer , de uitwendige zweeren, om dat men 'er niet bykoomen kan, en ze overzulks, nog veel moeilyker te geneezen zyn. Zo de ontfteeking niet zeer diep in de Long is, en zig tot aan deszelfs buitenzyde, namelyk digt aan de ribben uitftrekt, dan ftopt zig de Etter in de holte der borft, 't welk dan Etterborst genoemd word ; ziet Letter E. Etterborst.. dog is de ontfteeking dieper , dan breekt de verzweering in 't binnenfte der Long zelfs open ; is nu in 't laatfte geval de opening der zweer zelfs klyn, de etter weinig, en den zieken nog taamelyk fterk, zo ontlaft zig den etter doorgaans door M uit-  I78 HUIS-APOTHEEK uitfpouwing; dog wanneer de zweer, en deszelfs opening groot is, en 'er veel etter te gelyk uitkomt, en den Lyder zig uittermaaten zwak bevind, dan is het openberfte van 'e vlies der zweer, doorgaans een onverwagt doodelyk oogenblik; welke ongedagte gebeurtenis de omftanders veeltyds doet verbaazen , niet weetende waar aan den zieken geftorven is. Daarom is 't noodig , ten nutte van zoortgelyke Lyders , dit gevaarlyk ongemak , vooral in tyds met eenige zekerheid te doen kennen, te meer alzo veele mislyders der zieken de gewoonte hebben, de minfte ontfteeking der borft, eene verzweering der Long te noemen; en daar waarlyk een Kraanoog plaats heeft, den Lyder door gevaarlyke,'ja volftrekt fchaadelyke geneesmiddelen om hals te helpen; waaruit ligt te merken is, hoe der wyzen raad, en voorzigtige behandeling van braave Doktoren hoog te fchatten i?. De voorteekenen deezer kwaal, in welke geleegenheid geeven te denken, dat zig een zweer aan de Long zet, zyn, dat men geduurende de eerfte veertien daagen der ziekte, geen ontlaftinge der kwaade ftoffen ontwaar word, en dus na gemelde tyd, geen merkelyke verligting befpeurt, maar ° in  VOOR ONVERMOGENDE. i79 in tegendeel, aanhouding der Koorts, met verdubbeling tegen den avond , haadige pols, dord, en drooge lippen. De kenteekenen die bewyzen dat den Etter gantfcbelyk geformeerd is, zyn aanhouding en vermeerdering , van gemelde voorteekenen ; waar by komt geftaadige hoeft, welke op de geringde beweeging vermeerdert, den Lyder kan bezwaarlyk, of geheel niet leggen, zonder den hoeft, en benaauwdheid , aanmerkelyk te vermeerderen; de minfte beweeging, of't gebruik van eenig voedzel vermeerderen aandonds de drift der pols , ongeruftheid , benaauwheid , magteloos zweet, flaapeloosheid , verval van kragten gaan hier alle gepaart; het water is ros, zomtyds fchuim- of olyagtig, de ftem is zwak, en zeer fchor, de fmaak is leelyk, als van oude kaas, .vuile eijeren , of bedorven vlees; de afkeerigheid van fpys, gaat zomtyds gepaart met onlydelyke dorft. Zomtyds openbaart zig aan de kwaade zyde eenige geringe dikte: dikwerf word de geheele zyde der ontftooken Long eene vergadering van etter, zo dat de gezonde zyde jammerlyk word geperft: en zo 'er geen ontlading komt, word hier uit eene M 2 ver-  xgo HUIS-APOTHEEK verfiikking gebooren , na 't uitftaan van verfchrikkelyke benaauwdheeden. Al wat hier te doen is, ter verhoeding van 't verflikken, en bevordering van herftel, beflaat in middelen die 't breeken der zweer of Kraanoog bevorderen; zo ras men weet dat 'er een is, doet men de zieken beflendig inaademen de waaszem van kookend waater, op dat door dit middel 't vlies der verzweering verzagte, en 't openbarfle des te gemakkelyker gefchiede; men doet de kranke veel drinken, namelyk: garfte water , Amandel melk, vet vleesnat, waater en melk , de melk is van uitfteekende dienft. Behalven dit zo neemt; vlier bloemen, twee koppen vol, hier op gedaan de helft van een half pintje kookend waater, dan doorgezygt, en hier onder gemengt oxymel een onc, vspar van den Lyder om de twee uuren een leepel vol inneemt. Of neemt; Scillit bollen, een vierde van een lood, Afclepias wortel, een half vierendel lood, dit tot een poeder onder een gemengd, en in agttien of twintig deelen verdeelt, waar van men den Lyder om de vier uuren, dat is vier poeders op een dag, een twintigfle gedeelte, dat is omtrent vyf en een half gryn, met honing vermengt, ingeeft. Men a 3 doet  VOOR ONVERMOGENDE, igr doet den zieke fchr eeuwen, dreunen , ook hoeflen, ten welken einde men hem azyn kan doen ruiken, want deeze dingen bevorderen 't breeken der kraanoog, welke breeking zomtyds gepaart gaat met een flaaute. Na 't oopenberfte der verzweering, openbaart zig aanftonds eenige beeterfchap; ot* niet; welk laatfte ontegenzeggelyk een kwaad teeken is. Indien na de breeking, de fioffe niet gemakkelyk los wil, geeft men om de twee uuren de zo even gemelde drank van oxymel, en vlierbloemen; en daar tuflchen geeft men, om 't half uur, een theekop van vlierbloemen, een handvol , hier op gedaan , een pint kookend waater, doorgezygt, en onder het nat gemengt , drie oneen booning. Indien de de ftoffe gemakkelyk los gaat, houd men zig enkel aan de voorheen gemelde dranken ; 't voornaamfte voedzel moet zyn vars gemolke koeymelk. Tot verdere geneezing na 't breeken der kraanoog diend: befte Kinkina, een onc, verdeelt in agt deelen waar van men driemaal daags, om de drie uuren een poeder, dat is een vierde van een lood, met hooning vermengt inneemt. In frifle lugt te zyn bevordert de geneezing zeer , daar en tegen , onzuivere en bedompte lugt, dezelve vertraagen; hierM 3 om  i8* HUIS-APOTHEEK om zal men 't vertrek der zieke dikwils lugten, en met azyn , op een gloeijende keyfleen te fprengen berooken. Vervolgens, verandering tot frifle lugt, en te paard ryden, gevoegd by boovengenoemde hulpmiddelen , met naauwkeurige onthouding van al wat fchaadelyk is, brengen onder 's heemels zeegen veel toe_ tot herftel, in deeze gevaarlyke omftandigheid. Indien na dat alles , de Ettervloeijing fterk blyft , flegter gedaante heeft , de koorts alle avonden weer komt, en de zieke aanhoudend ongefteld blyft, zo is 'er reeden van vrees dat de wond der Long, in plaats van zig te fluiten, in zweeren verandert; de zieken vervalt dan in een gewiflè LONG-TEERING, Welke eigentlyk beflaat in eene gantfche verzweering der Long , waar door dan deszelfs geheele weezen tot bederving overgaat; welke ziekte veeltyds uit voorgemelde Longkwaaien , ook zomtyds uit deszelfs kwaade behandeling , gebooren word, gelyk ook uit opgeftopte Koortszen , ja door 't onmaatig gebruik, van zoetigheid in de hoeft, zelfs door een dronk koud waater, als men bezweet is. Ge-  VOOR ONVERMOGENDE. 183 Gemeenlyk openbaart zig deeze kwaal, na genoemde oorzaaken , (inzonderheid eener zweer in de Long) met eene Aanhoudende zwaare, veeltyds drooge hoeft, zeer korte aadem, benaaude drukking op de borft, matheid der leeden , en geduurige koorts , waar op dan volgt Etteragtige zomtyds met bloed vermengde, en zeer Jlinkende fluimen. Nog flegter voorteeken is het, wanneer zig opdoet heftig zweeten, buikloop, gezwollen voeten enz. In den aanvang laat zig deeze ziekte bezwaarlyk geneezen, dog eenigzints verouderd zynde, gaat dit volgens het oordeel der geneesheeren, zo gemakkelyk niet; fchoon kwakzalvers aan menfchen, die zo 't fchynt, gaarn bedroogen willen zyn, verzeekering willen doen, om eene meer dan half weg gezwooren Long te zullen doen aanwaden, zelfs zo 'er maar een ftifk Long, ter groote van een noot, was overgebleeven : dog zulks is (ten zy den hemel een wonderwerk doet) naar den gemeenen omloop der natuur geheel onmoogelyk; dog zo iets ter geneezing helpt, zal 'tonder 's hemels zeegen zyn: dat men let of de dof, dik en flymagtig is, en bezwaarlyk losgaat, in welk geval men zig bediene van 't middel in 't voorige artikel gemeld, namelyk: oxymcl, en vlierbloemen, M 4 een  i84 HUIS-APOTHEEK een lepel vol om de twee uuren, en daartuflchen om 't half uur, een theekop van de daargemelde vlierbloemen, met hooning , ook om de vier uuren een weinig vel van garft. Zo men deeze losmaakende middelen niet noodig heeft, bediend men zig tot drank van garften water, amandel melk enz. varffe Koeymelk, Ezelinne ook geyte melk, ook de poeder van befie kinkina , in 't voorige artikel vermeld, ook is zeer dienftig 't drinken van garfie water, en varffe Koeymelk, onder een gemengt, van elk de helft. Zo 't de gefteldheid der zieke eenigzints toelaat, is te paard ryden van zonderlinge nuttigheid. Zo de hoeft den flaap ber let, geeft men nu, en dan 's avonds, een, of twee leepels vol fyroop van roode heul, vermengt onder een glas vol garfie water. Voorders dient 't gebruik van geiy van kalfspooten , varffe hoender eijeren, daagelyks een , of twee gegeeten uit de dop, of s'morgens nugter een vars hoender ey, vermengt onder een theekop vol koffi, thee of garfte water, en daar by gemengd een, of twee theekoppen varffe koeymelk; 't gebruik deezer dingen, gepaart, met een zeer gemaatigde leevenswyze , in fpys, drank, waaken, flaapen, en beweeging , kan van veel  VOOR ONVERMOGENDE. 185 veel dienft zyn, 't zy ter geneezing of verzagting der kwaal, alzo zommige door den zeegen op deeze middelen, twintig, en meerder jaaren, gaande en ftaande , mee deeze ziekte geleeft hebben, en eindelyk na 't veeljaarig omdraagen der doodklok in hun boezem, geheel vermaagert, door een zagte dood ftierven. Van zuure, en fcherpe voedzels, wyn en fterke dranken, heeft men zig te wagten ; vooral, van alle verhittende middelen, als balzem peru, balzem zulfer, wierook , maflik, mirrhe enz. alzo deeze dingen, verhitting j en benaauwdheid veroorzaaken, de klyne vaaten der Long, welke behoorde geopend te worden, verfloppen: en dus weezendlyk nadeelig zyn, ja zomtyds , de kwaal die nog geneeslyk is, doodelyk maaken, LOSLYVIGHEID.- Als iemand naamelyk te veel ftoelgang heeft, of al te ongebondene ftoffe door denzelve looft, zo diend walwortel een lood, wittebrood vier oneen, gekookt op een en een half pint waater, en in 't doorgezygde nat gemengt fyroop van kweepeeren een onc, en zulks gedronken in plaats der M s ge-  i86 HUIS-APOTHEEK gewoonelyke dranken. . Of, kweepeeren , 't zy gekookt, of gekonfyt, gegeeten, ook 't nat waar in kweepeeren gekookt zyn gedronken. Ziet verder hier van Letter B. Buikloop. MAAGZIEKTE, OF GEBREEKEN DER MAAG. Zyn of in, of buiten ziekte; in byna alle ziektens is de maag ongeftelt, dog waar omtrent men zig niet heeft te bekommeren, want .de ziekte weggenomen zynde , word de maag van zelt beeter; ook zou het ten hoogfte nadeelig zyn, hulpmiddelen voor de maag te zoeken, zo lang de ziekte heevig is, 't zelve is van meerder nut na 't afgaan der ziekte, en ook wanneer zig de maag ongeflelt bevind zonder voorafgaande ziekte, 't welk de zaak is, die*wy hiervoor hebben. Alzo de gebreeken "der maag met regt gereekend worden onder de laflige ongemakken des Lighaams, welke door deszelfs ongefteldheid, de overige deelen doen lyden, waar door dan verwekt word, duizeligheid, hoofdpyn, winden, beroerte, koorts enz. Veeltyds zyn menfchen van eene zwakke  VOOR ONVERMOGENDE. 18? ke koude en vogtige gefteldheid, behebt met eene VERKOUDE MAAG. 't Welk de lyders eene ongefteldheid aanbrengt, waar door zy zig bevinden tusfcheri ziek en gezond, alzo zig verdikte koude ftoffe in de maag onthouden, 't welk ontftaan kan door 't vatten van eenige uitwendige koude, ook door 't gebruik van koude fpys en drank, enz. waar door dan een verflapping der maag - veezelen, en alzo een vertraaging in de fpys - verteering ontftaat; waar tegen dient: Knoppen van alzem, een hand vol, duizend gulde kruid een halve hand vol, befte rhabarber een vierde van een lood, dat t'zaamen gezet op een vies goede wyn, en hier van s'morgens nugter, s'middags een uur voor de maaltyd, en 's avonds na bed gaande een heel of half theekopje van gebruikt: of zo men een nog beeter middel begeert, zo neemt ; knoppen van alzem, en kruys ■ enmunt , van elkeen band vol, Calmus wortel, en befie Oranjefcbillen, van elk een half lood, kruidnaagelen een vierendeel lood , fajfraan en rhabarber van elk een half vierendeel lood, dit t'zaamen gezet op een fles  188 HUIS-APOTHEEK fles goede brandewyn, en hier van driemaal daags een vingerhoed vol, onder een theekop goede witte wyn ingenomen, dit zelve kan ook gezet op witte wyn , of neemt conferf van alzem, conjerf van kruis-enmunt, en fyroop van genever beffen, van yder een lood, extract van alandwortel, en fyn gefiooten rhabarber van elk een vierendeel lood , onder een gemengd, en hier van driemaal daags een eijerleepel vol innoomen, of VERSLYMDE MAAG. Gaat doorgaans met de verkoude maag te zaamen, en ontdekt zig door eenige afkeerigheid van 't eeten, alsook door walging ; welke verflyming ook de kooking der maag merkelyk belet, waar teegen diend : duizend gulde kruid, roode gentiaan wortel, genever beffen, van elk een onc, citroen fchillen een lood, en rhabarber een vierde lood, t'zaamen gezet op een mingelen goede wyn, en 's morgens nugter, een uur voor de maakyd , 's middags, en 's avonds, een heel of. halve theekop vol van gebruikt. Of neemt, fyroop van genever beffen , een eijerleepeltje vol, onder een kelk (niet al te fterke) alszem wyn, driemaal  VOOR ONVERMOGENDE. 189 maal daags in te neemen. Of neemt voor een verkonde en verjlymde maag, roode gentiaanwortel en calmus wortel, van elk een lood, knoppe van alzen, geneverbejjen, en kruys en munt, van elk een hand vol, annyszaad, een halve handvol, en rhabarber, een vierendeel lood, te zamen gezet op een fles goede witte wyn, en drie maal daags een half theekopje vol van gebruikt. Of neemt roode gentiaanwortel en knoppen van alft, van elk een lood, getrokken op een fles genéver, en gebruikt als 't voorige, ook is zeer dienftig, een citroen aan fchyven gefneeden , met zuyker befprengt, en hier van op een nugtere maag, een fchyf met fehil, en al ingenoomen, 't zelve diend ook bezonder tegen een. BITTERE MAAG, of MAAG waar uit GALAGTIGE oprifpinge ontftaan. Waar teegen ook dient zedoarwortel, en citroenfchil, van elk een lood, zuuring een hand vol, gekookt op een pint waater, doorgezygd en hiervan driemaal daags een groote theekop vol van gebruykt. Ook zuuring, 't zap 'er uytgeparft, en met citroen sap, ver mengt, en driemaal daags een hal-  ïjjo HUIS-APOTHEEK halve theekop vol gentittigt. 't Gebeurt zomtyds by menszen van een zeer heet natuursgeftel, dat ze een hitte, en fpanning der maagveezelen ontwaar worden, welke de fpys verteering belet, bezonder na 't gebruyk van verhittende fpys, of drank , waar teegen dient, zuaring , latouw, en fpenagie, van elk een handvol, gekookt op een pint waater , en 't doorgezygde nat vermengt, met even zo veel kalf mat, en hier van nu , en dan , een glas vol van gedronken. Onder de uitwendigen maagmiddelen , dient in geval men ontdekt dat de maag verkoud is, een pap van knoppen van alfi , een handvol, klyn geftooten, foe ■ lei, en kruidnagelen, van elk een half vierendeel lood, te zaamen gekookt op een half pint zoetemelk, en tuffchen twee doeken op het lighaam ter hoogte van de maag gelegd. Of neemt een lap flenel, of in des zelfs plaats een dik graauw papier, in brandewyn nat gemaakt, en op de maag gelegt. Of brandewyn, van buiten tegen de plaats der maag gefmeert. MAAN-  VOOR ONVERMOGENDE. i9ï MAANZIEKTE, ziet Letter N. Nagtwandelen. MAGTELOOSHEID, ziet Letter K. Kkagteloosheid. MAAZELEN, Wat die zyn, weet elk, namelyk kleyne vlakjes , of flipjes, die in de huyd te voorfcbyn koomen , ontftaande uit eenige dunne dog zeer verdorvene vogt en , die met een geftaadige Koorts uitgedteeven worde: Deeze ziekte welke de menszen in 't algemeen eeven als de kinder pokjes , onderheevig zyn, is egter doorgaans, niet zo gevaarlyk, altans zo 'er geen ongewoone toevallen \ of de pokken zelf by koomen. Zomtyds oopenbaart zig of eene aanhoudende kug, dog meelt oopenbaart zy zig , door een algemeene ongemakkelykheid, dan grillinge , dan weeder hitte, zwaare hoofdpyne, in/.onderheid by die booven de kinderlike jaaren zyn , by de kinderen doet zig doorgaans op, flaaperi in welk geval de befte remedie is; een deet eevoelise Jlokjlaagcn. NEEG-  VOOR ONVERMOGENDE. 20? NEEGENOOG. 0Is een Gezweer, 't welk doorgaans uit veele puiftjes t'zaamen loopt , "tot een graauw- of zwartagtig - gezwel, zig openbaarende met eene brandende, en zwaare pyn, 't welk een fpoedig herftel vordert, konnende anders van gevaarlyke gevolgen zyn. In den aanvang is zomtyds van veel dienft een vars roodekoohblad', gekneuft en dan op 't gezwel gelegd, of Bazilicum zalf, 'er op gelegd, en daar over heen, een Diacbylon plyjïer. Ook is een pikplyjler heel goet. NEUSBLOEDING, OF BLOEDEN DER NEUS. Is 't bekende Toeval, dat zeef eigen is aan jonge menfchen , inzonderheid overvalt zulks dikwils den bloedryken, 't welk wanneer 't van zelfs komt, als eene zeer heilzaame ontlafting der Natuur is aan te merken, en veeltyds behoed voor eene gevaarlyke krankheid; waarom men zig daar omtrent niet heeft te bekommeren, maar 't fleets te laaten geworden, ten zy het te dikwils, of te overvloedig plaatsheeft in welk geval het al te zeer zou verzwakken, 't welk blyken kan uit de flapheid der pols* var-  So3 HUIS-AP OTHEEK vervallen gedaante, Koudheid der uitterfte leeden, en de bleeke koleur, t geen de hloedryken niet zeer ejgen is; als dan behoort men de bloeding, tegen te gaan;; teff dien einde, bind men geduurende het bloeden banden om Armen, en Beenen, t welk veeltvds 't bloeden doet ophouden , waar na men ze allengskens los maakt, eerft de een, na een klyn half uur de ander, en zo voorts; nog kragtiger is, Linnen doeken in azyn gedoopt en gelegt m de nek op de flaap van 'c Hoofd, Polszen, en handen, voorts zal men zig zo weinig beweegen als moogelyk is, zig wagten voor Driften, Springen, Ryden, enz. zig van ligte voedzels bedienen, als ryft, gort, garft enz en onthouden van vlees, bier, en zoete melk; de befte dranken zyn,die: Ontbinden en verkoelen, als huy, garfiewater, üoede flappe thee enz. of neemt vlierbloemen, twee handen vol, en een onc gemeene hoo«ir/ff , gekookt op twee mingelen waater, dan doorgezygt, en in 't vogt gedaan een theekop vol befie wyn azyn, en hier van eenige glaazen daags gedronken. Dit diend ook tegen de te overvloedige bloedontlasting der aambyen, enz. Ook zyn de Aaderlaatingen, hier doorgaans van veel dienft. NIER-  VOOR ONVERMOGENDE. 20p NIERPYN OF NIERONTSTEEKING. Is eene beevige en brandende pyn, die zig gevoelen doet omtrent de lendenen, 't is zomtyds als of den lyder met naalden geprikt wierd in de Nieren, welke pyn dikwils fiaaate veroorzaakt, benaaude fweetinge, koorts, walgingen, enz. is van 't graveel Kolyk , weinig onderfcheiden , vermits het dezelve toevallen onderheevig is, als alleen, dat het veel meer hitte in de nieren gevoelen doet, en in de onderfte deelen van het ruggebeen, zwaarder koorts, en over 't geheel, veel geiveldigcr fmerten, 't waater is weinig , rood , en zonder drabbigheid. Wat de geneeztng betreft, zo diend , lynzaad , en heemji wortel, van elk een onc, gekneufl, en opruim een pint waater , eeven opgekookt, dan doorgezygt, en in 't nat gemengt, een fcheut zoete amandel oly, en een weinig witte zuiker, waar van den Lyder nu, en dan, een of twee eijerleepels vol inneemt. Voorts, vordert deeze kwaal al dezelve middelen, als omtrent 't graveel koliek zyn opgegeeven. Ziet a'daar onder Letter C. CoLitK, graveel of nier Coliek. 't Gebeurt zomtyds, dat weegens gebrek van fpoedige aadeiiaaO tin-  aio HUIS-APOTHEEK tinge, of door de kwaadaartigheid van 't ongemak zig opdoet eene NIERSWEERING, OF VERSWEE. RLNG DER NIEREN. In dit droevig ongemak, is zomtyds van veel nut, amandelen, drie onc, meloenenzaat, een onc, te zaame gedampt met een pint waater , doorgezygt, drinkt den Lyder nu, en dan een theekop vol: dog alzo deeze droevige , en gevaarlyke omftandigheid , de fpoedige hulp van een ervaaren Geneesheer vordert, willen wy dit hunne kundigheid aanbevoolen laaten. OOG KWAALEN, of GEBREEKEN DER OOGEN. De ongeleegenheeden die aan deeze teederen ,- en ons zo noodzaakelyke werktuygen ontftaan, zyn wel niet onder de pynehkjïe, dog egter onder de ongemakketykjte te reekenen; de blinde Beedelaar zyt niet te onregt, Een bündmens is een arm mensl Wat miffenwy niet al? zowy de oogen misfen; de voeten miflen haar befte lydslieden, de vingeren haar beftuurders, de handen werpen de beminnelvkfte boekfchat , as onnut weg, de konft'fterft, en den onge- . luk-  VOOR ONVERMOGENDE. 211 lukkige blinde, ftaat, als te wagten op zyn verdervers enz. Alleenlyk bezit de blinde 'c groote voorregt, van geen ergernijfe te aanfchouwen: 't is eeven wel niet zonder reeden, dat zy die de waarde van 't gezigt, dat nuttige zintuyg, erkennen, bezorgt zyn om 't zo veel moogelyk, voor ongemakken te bevyligen, waar in de al wyze, en goede fchepper is voorgegaan , geen zintuygen meer verfchanzingen toe gevoegt hebbende dan de Oogen: de mensgelyke voorzigtigheid is hier te noodiger, alzo de toevallen die de oogen onderworpen zyn, veel voudig , en de hulpmiddelen wynig zyn; Behalven de uitwendige Toevallen die 't gezigt konnen bederven als ftooten, vallen, flaan, wonden enz. konnen de inwendige veroorzaakt worden, door Eenig gebrek in die deelen, die tot den toeftel des gezigts behooren, als daar zyn , (behalven de Aaderen, Slagnaderen, en Vet, j de gezigt _ zenuwen , die tweepaarig zyn'; Jpicren die fes zyn ; Vliezen, die meede een zeftal uitmaaken, als het Bindvlies, et Hoornigvlies, het Druyf befte nvlies, waar in de oopening , die wy den oog appel noemen, het fpinnewebben-grasagtige-, en nettevlies; en drie vogtigheden, als de waateragtige ■ krijlalyne, en glasagtige vogO 2 tig-  tn HUIS-APOTHEEK ikheid; zo nu eenig mangel in deeze werktiveen of ook in de Harszenen, huysveft, ontftaat 'er aanftonds een gebrek m 't: gezigt 't zy dan eene Verkeerdheid, ot Verfwakking of Vernietiging, van het zelve. Want tot één van deeze drie behoort t mangel des gezigts, wat dan betreft de. OOGS-SCHEELHEID of VERKEERDHEID DES GEZIGT, Scheele Oogen genoemt. Voor den zelve doet zig geen hulpmiddel oo, alleenlyk gebeurt het zomtyds dat m zeer jonge kinderen , dit gebrek verholpen word, door middel van twee nootendoppen y (in ider van dezelve één gat geboort,) gebonden op de oogen, waar door ze allengs gewennen, regt, te zien. By zommige ontftaat een fcheel gezigt, uiteen kwaade gewoonte, van de oogen, geduurig, en verkeert te draayen, gelyk men ziet in kinderen- in de wieg leggende, die haar oogen aanhoudend na de kaars, of iets anders, verkeerd wenden, en dan zo blvven ftaan. Voor de belemmering, ot verzwaktheid des gezigts, is zomtyds goede raad; de belemmering ontftaat ook veeltyds van weegen des oqgs  VOOR ONVERMOGENDE. 213 OOGS ONSTEEKING ook VÜURIGE of ROODE OOGEN, en Brandende Oogen genoemt. In dit gebrek word het wit van 't Oogt brandende, vuurig, rood , met pyn, en fteekingen ; gepaart dikwils met fwellinge, 't welk ontftaan kan door uytwendige oorzaaken, als rook, ftof, of andere bytende dingen , ook te veel zig te onthouden in de zon, of voor een beet vuur, 't welk bezonder naadeelig is, in die een verfwakt gezigt hebben: Edog de ontfteeking der oogen ontftaat ook veeltyds uit inwendige oorzaaken , als te groote bloedrykheid, in welk geval een Aaderlaating zomtyds van veel dienft is, zomtyds ontftaat deeze kwaal uit een fcherp, onzuyver, bedorven, of galagtigbloed; 't welk bloedzuyverende middelen vordert. De ontfteeking der Oogen kat zig in den beginne nog wel herftellen, inzonderheid zo men deszelfs oorzaak uytgevonden heeft, maar veroudert zynde, eet zomtyds in, bederft dan wel 't hoornig! vlies, en verzweering verwekkende, waar uit dan een geheel verlies van 't gezigt kan gebooren worden: Veeltyds verdwynd die kwaad door buykzuyverend middel , (inzonderheid zo men merkt, dat brandigO 3 heid,  at4 HUIS-APOTHEEK heid, en galftoffen door 't lighaam vèrverfpryd zyn) namelyk tamarinde een onc, even gekookt op een half pint maat er, dan doorgezygt,en 'er ingefmolten manna twee oneen, en dit in twee ryzen met tuften poozing , van twee, of meerder uuren ingenoomen. Of neemt fetiehlaaden, een half lood, anyszaadcen vierde lood, en zout van epfom, een half vierendeel lood, hier op gedaan een glas vol kookend waater, doorgezygd zynde neemt met het in een of twee ryzen in. Of neemt rhabarber. een vierde lood Zo door gemelde middelen't kwaad niet' verdwynd, 't geen egter dikwils gebeurd , zo kan men iets leggen buyten op de oogen , dog 't welk met de grootfte omzigtigheid moet gefchiede alzo meenig een blind geworden is door 't onvoorzigtig gebruyk van uitwendige oogmiddelen: om dan 't vloeyen eenigzints te beletten , de brand, en pyn te verzagten, diend kruym van wittebrood, geweekcin fchoon reegen waater, of varsze zoetemelk, of liever in rivier waater tuften twee fchoone linne doeken op de 'oogen gelyd, dog om de kil te beneemen, alzo de koude aan de oogen hinderlyk is, houd men het voor af tuften warme handen; ook moet dit middel om de vier uuren herhaalt, want door 't Langer te  VOOR ONVERMOGENDE. 215 te laate leggen, word 't door de brand die 't na zig neemt te zeer verhit, en zou dan de ontfteeking meer bevorderen, dan verminderen; ook diend 't volgend oogwaater om den brand te doen verdwynen, nam. Neemt keryde tutia, een lood ,fpaans groen heel fwart gebrand, een half lood , rinze myn vier oneen, roozen waater, en weegbre waater, van elk twee oneen, dit, met elkander eeven opgekookt, doet men hier van eenige droppelen, door een fchaft in 't ontjiooken oog, druypen. Ook oogentroofl en venkelzaad, van elk een onc, gekookt op een pint waater , doorgezygt en wat roszen waater in 't nat gedaan;en hier meede de oogen ge wallen. _ Indien de pyn ondraaglyk fteekt, is dienstig ter verzagtinge, een droppel warm vrouwen zog. Indien dit ongemak den kinderen overkomt, zo za! men de oogen by herhaaling waffen , met 't waater van vlierbloemen getrokken als thee mits een wynig fajfraan 'er onder. Of vlierbloemen cn. venkelzaad, van elk een half lood, getrokken als thee, en gebruikt als 't voorige. Voorts zal men zig onthouden van te ruyme en dus al te heldere lugt. voor al zo dezelve koud, vogtig , of windrig is, 't oog inzonderheid by de nagt voor togt bevyligen; voor fpys, O 4 en  U6 HUIS-APOTHEEK en drank diend, 't geen ligt verteert, en niet galagtig is; als ryft , garfte waater , vlierthee, enz. melk, wyn ook zwaar bier, en al wat van 't varken komt is hier zeer fchaadelyk: gelyk ook te veel waaken, byflaapen, en de oogen te laaten zwieren op 't geen wit of rood is, beeter diend de blaauwe, en groenen coleur. OOGSTRAANING , of LOOPENDE , EN VLOEYENDE OOGEN, ook Leep-oogen genoemt. Beftaande in een geduurige traaning der oogen, doorgaans zonder pyn, (ten zy 'er ontfteeking by komt), ontftaande uyt een overtollige wyagtige vogtigheid der harszenen, of ook uyt koude, en te veel vergen der oogen; zo den Lyder veel koude in de harszenen befpeurt is zeer dienftig, majlik, ■par.adyshoud,amberfteen,en nagelen van elks een half lood, roode roozen, manolyne, foeh en nootemufcaat, van elks ruym een vierendeel lood , dit alles geftooten tot een poeder, en op 't hoofd geftrooyt. Uitwendig kan men op het traanent oog leggen pap van fmak, roode roozen, en roode bolus , van elk een vierendeel lood, tot poeder gemaakt , met 't wit van een ey gemengt, en  VOOR ONVERMOGENDE. 217 en tuflchen linnen doeken op 't oog gelegd. Ook 't gebruyk van 't oogwaater, in 't voorig artikel gemeld. Of roozen waater, en venkel waater , van elks een lood, beryde tutia een vierendeel loods, onder een gemengt. Of rynze wyn, twee oneen, hier in gefmolten wittebrood zuyker, een vierendeel van een lood, en witte vitriool, de helft van een vierendeel loods, met dit vogt 't oog twee of driemaal daags gewasfen, ook een plyjïer van rinze harfi, of een doek met azyn tuffen de fchouderblaaden gelegt , diend zomtyds om de vogten van 'e hoofd, en dus ook van 't oog af te lyden , Een warme, en drooge lugt, en zodaanig voedzel is, is hier 't beft voor hun, die de traaning vloeyd uyt eene koude, en vogtige gefteldheid. OOG VLIEZEN, of VLIEZEN DER OOGEN, ook genoemt De STAAR, of CATARACT, Als dit droevig ongemak zig ontdekt, is 't eeven eens of 'er fpinraag, of muggen voor de oogen fweeven, en laat zig zomtyds in den aanvang wel herftelle^, dog zo 't veroudert en de ftaar gants begroeyt, en daar door 't gezigt geheel weg is, is 't eeO 5 nige  2i8 HUIS-APOTHEEK nige middel, 't vlies met een naald , of iets diergelyks te ligten, (dog zwart zynde, is 'er gants geen hulp voor) maar alzo dit tot de konftgreep der Occuliften behoort , laatenwe dit hun aanbevoolen. Zo ras men de fcheemering ontdekt, zal men alle avonden, en 'smorgens nugter inneemen conferf van oogentrooji, een yerleepel vol, ook openlyf houden met pillen luns majores, een half, of heel vierendeel lood. Ook is hier zomtyds dienftig, een der middelen, (om op te kaauwen, of meede te gorgelen) daar van gemeld is op Ietter M Memori verzwakt, uitwendig kan men gebruiken de leever van puytaal, ook aalpuyt genoemt, Welk leever men hangt in de zon, of teegen het vuur, op dat 'er het vet uytdruypt, met welk vet de oogleeden beftreeken worden. Of neemt Venkelwaater, en hier in gedaan een wynig witte broodzuyker, waar van men eenige droppels in de oogen doet. Of neemt witte broodzuyker, dezelve gewreeven met een tinne leepel in een tinne fchootel tot dat de zuyker blaauw word, en ze dan door een fchaft in de oogen doen blaazeh. Of oogen troofl- en venkelwaater, van elk drie oneen, gemeen zout, anderhalf vierendeel lood, beryde tutia of oogniet, en witte vitriool, van  VOOR ONVERMOGENDE. 219 van elk een vierendeel loods, dit te zaamen een wynig opgekookt, en eenige droppels in de oogen gedaan. Ook gemeen fyn zout, en witte broodzuyker, van elk een half lood, gemengt in 't wit van een vars boender ey, tot het de dikte heeft van een zalf, en daar meede de oogleeden •beftreeken. Ook witte zuyker kandy, zeer fyn geftooten, en dezelve door een fchagt van een pen, in de oogen geblaazen, en zulks dikwils herbaalt, 't Volgende is een zonderling behoedmiddel teegen de ftaar, of cataratta, zo 't tydig gebruykt word, nam. Varsze booter, welke men door, en door kneed in roozewaater, waar na men onder de booter mengt, een wynigje fyn gewreeven precipitaat , tot de booter een roode koleur heeft-; hier van neemt men de groote van een erwt, en fmeert hier meede het onderste, en bovenfte ooglid. Deeze oogen zalf, dient ook om wanneer het vlies, het oog geheel, of ten deele bedekt heeft, een weynig van in de oogen te fmeeren. Alle de booven verhaalde gebreeken der oogen , veroorzaaken min , of meer eene verfwakking in 't gezigt, dog alzo 'er behalven deeze, nog veele andere oorzaaken zyn konnen, die 't gezigt krenken, zo zullen wy  HUIS-APOTHEEK wy hier laaten volgen eenige middelen die dienen konnen om 't zwak gezigt te verJierken, of ten minfte te beletten de toeneemende. OOGS-VERZWAKKING, of ZWAK GEZIGT. Dog met deeze waarfchouwing, dat men niet dan met de naaukeurigfte omzigtigheid 'er zig van bediene; niet,omdatze in zig zelfs kwaad zyn, veele zyn van de gezeegendfte uitwerking geweeft; maar om dat ze verkeert gebruykt zoude konnen worden , en dan zeekerlyk fchaaden zoude; gelyk, de befte geneesmiddelen, verkeerdelyk aangelegd , de zieke in gevaar brengen , zulks heeft geen minder plaats omtrent de oogen; by voorbeeld , imant heeft eene koude gevat op de oogen, hy gebruykt een middel om de brand der oogen te verdryven, is 't wonder dat 't oog brandig word ? zal de hitte niet vermeerdere? en de ontfteeking toeneemen ? imant had onlangs vuurige uitflag op de oogen, en gebruykte tot een hulpmiddel, 't brakke waater uyt de amfteldamze gragten, deeze gaf dit zelve vreemde middelen te raad aan een ander, die over de oogen klaagde ; dog 't gebruyk van  VOOR ONVERMOGENDE. 221 van dit nieuw uyt gevonden oogwaater, kofte den raad vraagfter 't gezigt, 231 werd gants blind, 't is daarom voorzigtiger, dat men niet te fchielyk voort vaart met oogmiddelen, maar terftond met eenig middel uytfchyd zo ras men merkt, dat 't kwaad verergert: zodaanige middelen die uyt haar aard nooyt konnen fchaaden, zyn altoos 't beft. Ook zal men geen oogmiddelen koud, of heet gebruyken, maar altoos zorgen dat 'er voor 't minft de koude kil af is. Onj dat de oorzaaken van 't zwakke gezigt zeer verfchillende konnen zyn, is te moeijelyker na de waare oorzaak te raaden : Veeltyds ontftaat de verfwakking door eenig gebrek aan; de gezigt zeenuwen, 't welk gebeuren kan door uytwendigen toevallen als koude, vallen", flaon, fluypen enz. Ook door inwendige, gelyk dikwils gebeurt, als door Jlymagtige vngtigbeeden, het zy dezelve, de gezigt zenuwen van buyten te zeer bevogtigende toeparszen , of dat ze van binnen den doorgang verfloppen ; waar uit dan de flaar gebooren word. Dat 't vermoedelyk aan de gezigt zenuwen haapert. is eenigzints hier uit af te neemen, dat't gezigt (buyten eenig bekende oorzaak) verzwakt, zonder dat men iets van buyten aan 't oog ontdekken kan: wanneer  *2» HUIS-APOTHEEK neer nu deeze verftoptheid uyt verkoude; vogtige Herzenen gebooren word dan is zeer heilzaam. Candy zuyker een onc, mastik een lood, lange peeper, munnike poeder, en bertram, van elks een vierde van een lood, dit te zaamen fyn gemaakt tot een poeder, in een doekje gebonden , in de mond gehouden, en gekaauwt maakt veel kwaade koude, flymige ftoffen in de Harszenen los, doet ze in de mond koomen, alwaar ze moeten gelooft , en geenzints door geflikr. . Van geen minder dienft is t volgende waater om te gorgelen, nam: mostaartzaad, een onc, gekookt op een pint waater, dan doorgezygt; en in het nat gedaan kerszen zap, en gemeene booning, van elks een onc, en beste azyn, een halve theekop vol, met welk nat men by herhaaling gorgeld. Onlangs was een man (die doorgaans met koude,vogtige Harszenen gekweld was,'t welk oogfchynelyk eene verftopping in de gezigt zenuwen had aangebragt,) bykans blind , dog is binnen wynig weeken herftxlt, eeniglyk door 't gebruyk van goede fnuyftabak, waar van hy te vooren afkeerig geweeft was: in teegendeel had kort te vooren een jongeling zyn gezigt bykans geheel verlooren door middel van 't onmaatig gebruyk  VOOR ONVERMOGENDE. 223 bruik der Snuiftabak. Waar uit ligt op te maaken is, dat 't fnuiven gants niet vorderlykis, voor alle, althans niet voor hun die droog en heet van harszens zyn: daar t maatig gebruik van zuivere rappé dikwils zeer dienftig is voor hun, die koud, en zeer vogtig in de harszenen zyn. Voor lang is een Jonkman (die door een Bal in de oogen gekreegen te hebben, zyn gezigt byna geheel verboren had) herfteld door 't volgende oogwaater, na dat 't Lig1 haam eevenwel te vooren gezuivert was namelyk gedroogde roozen , ruim een half vierendeel lood , fajfraan, fpicanardi, de Jcbors van wierook, van elk een zesde gedeelte van een vierendeel loods, pompbolyx, Jpodium en acacia, van elkeen derde van een vierendeel lood, dat te zaamen tot een fyn poeder gemaakt, in een doekje gebonden, en dat doekje met poeder gehangen m roozenwaater drie oneen, uit het welke men eenige droppels in de oogen laat druipen. Ook hebben zommige uitneemende baat ter verfterking van 't zwakke gezigt gel vonden m de oly uit de leever van denpuytaal, waar van in 't voorige artikel is gemeld, ook diend ter verfterking van 't gezigt roozenwaater, enfehelkruidwaater, van elks  224 HUIS-APOTHEEK elks twee tinne leepels vol, in welk waater men geduurende een halve dag legt een toegebonde doekje, gevult met fyn gefioote myrrhe, de groote van een kaflanje, met welk waater men de oogen twee, of driemaal daags waft. Ook oogentroofi, mybloemen, valderiaanwortel en Venkel, van elk twee oneen, goudsbloemen, blaamblaaderen, endekroofi, havikskruid, gele violetten, roggebloemen, wynruit, meliloten, en •oyf vingerkruid van elk een onc, gekookt op omtrent een mingel waater , doorgezygt en gebruikt als 't vorigen. Ook bloezen van roozemaryn, venkelzaad en oogentroofi, van elk een once, gekookt opruim een half pint waater, doorgezygt, en gebruikt als 't voorige. Ook venkelzaad in roozenwaater warm gemaakt, tuffen twee doeken 's nagts op de oogen gelegd. Ook blaaderen van Olmboom , in de Maytyd geplukt, en met het uitgeparfte zap, de oogen beflreeken. Of het'wit van een vars boender ey, gewreeven met een ff.uk aluin, op een tin bord, tot het de dikte van een pap heeft , en dan tuflchen twee doeken 's nagts, teegen de oogen gelegd. Of neemt boonenmeel, gekookt in waater tot het de dikte van een pap heeft, een fcheut azyn 'er by gedaan , en gelegt tuffchen twee doe-  VOOR ONVERMOGENDE. 225 doeken teegen 't voorhoofd. Oï fcbelkruidwaater, venkelwaal er earoozewaater, van elk even veel; en met dit onder een ver' mengde vogt, de oogen twee, of driemaal daags geïvaüen. ' "««naai O O R P y N. . Pn*ftaat dikwils door eene koude voeJigheid der harszens, in welk geval dierf. ftig zyn die zelfde middelen als in 't voorts, artikel zyn opgegeeven om de harszenen te verwarmen. Ook diend roozemaryn, anyszaad en comynzaad, van elk een once gekookt op een pint waater, en die waaszem door middel van een tregter in de ooren gebragt zo zig een koude op 't oor gezet heelt, dienen deeze zelve kruiden nog bee- fewynWamS£r ^ Sek°°k" Zyn in Bran" OORZUIZING, RUiSZEN, f«TUITEN der OOREN. Dit ongemak beftaande in eenig onaangenaam geluid, binnen in de ooren al is alles uitwendig in ftilce, oncitaat dikwils uit dezelve oorzaaken als 't voorige in welk geval dezelve middelen dienflig zyn, P zom-  226 HUIS-APOTHEEK zomtyds ontftaat dit ook uit de maag wanneer die met te veel, of veelerlei fpys be« fwaart is, waaromtrent 't maatig gebruik der fpyze veel toebrengt tot geneezing; men kan ook in 't oor brengen een wolletje gedoopt in theriakelwaater, of voorloop van brandewyn, hier ingelegt een weinig beverswyn ; men doopt een wolletje in de voorloop en fteekt 't in 't oor. Of gekneusde alszemknoppen, in 't oor geftooken. Als de eorzuizing lang veroudert is, laat ze zig niet wel verdryven. PEST, PESTZIEKTE, PFSTELENTIE, PESTELENTIALE KOORTZEN. Deeze naare verwoejiende geeszel, rigt, daarze woed , de akeligjïe fchouwplaatzen op, alzo zy weegens baar befmettende aard doorgaans veele binnen korten tyd doet fneeven , of fchoon dit treurtoneel, niet onder de daaglyks voorvallende ziekte hier te lande in deeze Eeuw door Gods zonderlinge genaade te reekenen isj zal 't egtef miffchien niet ondienftig zyn, de volgende aanmerkingen (uit de ondervinding van vermaarde mannen , die in deeze beklagenswaardige tyden hebben gepraótifeerd) hier te laacen volgen; alzo wy niet konnen wee ten,  voor onvermogende. ü27 «n , of de groote AlbeAJerder Neerlands l*odt, ons altoos verfehoonen zal, te min alzo andere Volkeren (die miflchien beeter tyn dan wy) m de twee laatfte Jaaren door deeze roede droevig getyfterd zyn. Deeze ziekte ontftaat gemeenelyk , uit eene kwaade, bedorvene, befmette 'vergift, ge lugt, als ook uit kwaade bedorvene %v ze, en zoortgelyke drank, als kwaad waater enz. Ja ook ontbreekt het aan geen bengten van kundige, dat in tyden van peft zommige door fchrik (zomtyds door 't zien draagen van een peftig Iyk, ja ook wel door t enkel zien van een baar) met óeleji zyn befmet geworden, dan het welk meelt plaats vond by zulke, die de flegte gewoonte hadden, van zig met de verfchnkkelykfte gedagte aangaande deeze ziekte beezig te houden; en vond zeldzaam plaats by hun, die meteen bedaard gemoed de pejlzieken behandelden': dit is zeeker aatjebrik, vrees en fierke verbeelding grootelyks het hunne toebrengen, om in geval van befmetting, 't gift, aan de vogtig. heeden meede te deelen en 't zelve de zappen des te dieper indrukken: hoe dikwils ziet men? dat iemant, met fchrik i vrees, en benaauwde beangftiging, de kiZ p 3 der-  S2S HUIS- APOTHEEK derziekte genaakt, dezelve zig ook op den hals haak. De Kenteekenen deezer ziekte openbaaren zig veeltyds eeven als van andere zwaare ziektens , als miflelykheid , braaken , hoofdpyn , huiverigheid door al de leeden, groote droogte, dorft, flaauwte, benaaudheid, flaapeloosheid, ook Wel diepen flaap1; purpere vlekken. dog gezwellen en pejtkoolen, zyn wel de zeekerite teekenen: Ja zoramigen die hier te lande, hebben in pefttyden, en befmette plaatzen, enkel koorts gekreegen, ftiet miffelykbeid, en een zeer dronge mond, zyn niets anders herfteld, dan door het gebruik van peftdranken; waar uit men opmaakte, dat ze niet dan Peji onder de leeden hadden ; fchoon zy geene onfylbaare merkt eekenen der Pefi vertoonden: zo ook ter zeiver tyden en plaatzen, anderen, die koorts kreegen met groote brand, en pyn in de bals, daar eevenwel van buken niets aan gezien kon worden , zommigen die alleen pyn in de lendenen, met buivering door 't lighaam voelde, en veele die koorts kreegen met pyn in 't hoofd en braaking, of ook alleen maar met walging; welker geneezing alle door gemelde dranken bevordert wierd: uitwendige teekenen openbaaren zig doorgaans  VOOR ONVERMOGENDE. 22$ gaans op de tweede, derde, vierde , of ook wel volgende daagen ; als roode , of bruine vlekken, peeperkoorn genaamt; mitsgaaders gezwellen of bloedvinnen hier pefi~ kooien geheeten; deeze uitwendige teekenen zyn het die in befmcttingstyd den naam aan die ziekte geeven, want deeze zig by iemand oopenbaarende , zo word als dan gezegt, die heeft de Peji: dog het peflvuur is zomtyds zoo vinnig, dat het den lyder doet fneeven eer zig nog deeze uitwendige teekenen voordoen: Ook zomtyds fchync den lyder herfteld te zyn, en word egter alleronverwagtff. weggenoomen; weederom fchynt hy buiten hoop: en herfteld. Het is een goed teeken zo de gezwellen fpoedig voorkoomen , en zig op een niet gevaarlyke plaats zette agt er de oorcn, onder de oxelen, of in de lieszen; 't welk betoogt dat de natuur zig wil ontlaften; zo de gezwellen veele in aantal zyn, is niet zeer gevaarlyk , zo ze flegts verheeven zyn , cn zig fpoedig tot zweeren begeeven, inzonderheid zo daar op volgt vermindering van benaauwdheid en andere toevallen : Ook zyn de roode plekken zo kwaad niet als de bruine, het peeperkoorn genoemd , welke een zeer Jlegt teeken zyn ; ook is 't gants geen voordeelig teeken, wanneer de ger P 3 zwd-  s3p HUIS-APOTHEEK zwellen langzaam uitkoomen, klyn blyven óf digt by 't hart, of de keel Haan; nog erger wanneerze weeder inflaan; inzonderheid zo den injïag gevolgt word, van razerny, trekking der leeden, braakingen, koud zweet, fiaaute en loop, 't welk den lyder als dan gemeenlyk tot zyn einde brengt. ' Om dat deeze verfchrikkelyke ziekte altoos, zo als bekend is, befmettelyk is, (fchoon het een Turk niet gelooft, en' iommigen onzer Voorvaderen 'er aan twyffelden) is noodig eenige behoedmiddelen aan de hand te geeven: dog eerft zullen we tragten te letten wat ter geneezing van de ziekten diend: Men zal, zo ras men merkt iemand door peftziekte aangetaft te zyn, al is 't dat zig nog maar weinig teekenen openbaaren, 't volgende tot een drank gereed maken. Namelyk: methridaat, eri diafcordium, van elk ruim een half vierendeel lood , zout van fcordium, ën van KarÜebenedicïus van elk een zesde gedeelte van een vierendeel lood, een half fcrupel fyroop van citroenfap een lood tberiakelwüater van Bauderon een onc dit tezaam en vermengt, en in eeh, of twee ryzen' warm ingenoomen, en hierop twee, of meerder uuren gezweet. Die leef van natuur zyn, of by welke zig groote brand opdoet, konnen neemen diafcordium een half  VOOR ONVERMOGENDE. 231 half vierendeel van een lood zout van fcordium, en kardebenediSt, en fyroop van citroenzap, van elk zo veel als in 't voorige , dit 't zaamen gedaan in azyn van goudsbloemen, een onp. Of in plaats van deeze azyn, in zap van zuuring, warm ingenoomen, en 'er op gefweet als in 't voorige. Een van deeze twee dranken , konne den zieke gegeeven worden, twee- of drie daagen na malkander, ider dag één; ja al was het twee dranken op een dag, indien den zieke fterk van lighaam was; dog zeer fwak, of een kind zynde kan men de helft, of twee derde op een dag geeven. In tuffehen gebruykt den zieke voor daagelykze drank fcordium, en zuuring , van elks twee handenvol, gekookt op een pint waater, nog beeter dat men in plaats van waater gebruykt zuurehuy; dog zo 'er eenige vrees voor loop is, is waater beeter; doorgezygd, en in het nat gedaan fyroop van citroenzap drie onzen, zout van fcordium, een half vierendeel lood, en oly van zwaavel, zo veel droppelen, tot het vogt een aangenaam zuur heeft. Door deeze middelen zyn ten tyde van zwaare peft hier te lande, een groot getal meÉfchen her pelt, die kwaadaartigekoortszen, ja de meefte der voor verhaalde teekenen P 4 der  232 HUIS-APOTHEEK der peji. hadden. Het Jcordium, (een knryd van oude tyden af bekend , 't welk in oovervloed pleeg te groeijen in de vallyen der duynen, omtrent 'sGravenhage, en Leyden) is in deeze, en andere kwaadaartige ziektens bevonden te zyn een over dierbaar middel tér geneezing: men heeft op zommige plaatszen met gewenlt gevolg gebruykt en in pestïlentiale koortszen , nam: Scordium twee handenvol gekookt in een pint Juurehuy, en gebruykt als de booven genoemde middelen. Ook dat door 't aantrekken, van doorpeji befniette kleederen, de ziekte zig oopenbaarde, en gelukkig herftelt, door Jcordium, in waater gekookt en heet ingenoomen met gezeegelde aarde van lemnos, en diajcordium, van elk een half vierendeel lood, en 'er op gefweet. Indien 't den zieke, aan behoorlyke ftoelgang ontbrak, en 't lighaam daar door te zeer verftopt was, zou men zig van een zagfhxeer middel konnen bedienen; dog anders zyn de purgeermiddelen in deeze ziekte niet bevorderlyk ; En by aaderlaatingen, heeft men zig in pelt-ziektens doorgaans kwaalyk bevonden , des den zelve niet dan om de dringenfre reedenen,en- met naaukeurigoverleg eens ervaaren Doftor behoorden te worden in 't werk geftelt, 't Voedzel diend hart-  VOOR ONVERMOGENDE. 233 hartjlerkend te weezen alzo de kragten in deezen ziekte moeten behouden worden , en de flaap niet te veel, dog maatig. Voorts zullen we hier nog twee middelen laaten volgen, die gepreezen worden als dienflig voor hun die aan de pelt legJen , nam : zedoar wortel, ever wortel, en torment ilwortel, van elk een half lood, zaad van citroenen, citroen fchil, kaneel, armeetiize bolus, van elk een vierendeel lood, *ezeegelde aarde van Lemnos, een half lood t zweet dry vend fpiesglas en geprepareert hartsboorn, van elk ruym een vierendeel lood, faarlen, een half vierendeel lood, en canpher een zesde van een vierendeel lood , dit 't zaamen gemaakt tot een poeder, geeft men den Lyder hier. van drie of viermaal daags een half vierendeel lood, met wynazyn, in. Ook waater van angelyke, en waater van kardebenediclus, afkookzel van bartsboorn , en fcbortszencel wortelen van elk twee oneen , gebarnfteende liquor van bartsboorn, bezoar tinftuur, van elk een half lood, zyroop van citroenzap, drie lood, dit alles onder een gemengd, geeft men den Lyder om 't uur, een leepeJ vol. Deeze middelen doen zweeten, waarom den Lyder zorge moet zig niet te verkouden : En we'ke zweetingen zomtyds dienen P 5 om  234 HUIS-APOTHEEK om 't fenyn aftedryven. Veeltyds oopenbaaren zig in dit fmertelyk kwaad zo als gezegtis, gezwellen, enpefikoolen: het PEST GEZWEL , of BUBONES. Is een vuurig gefwel, in 't eerft, langwerpig , daar na wat fcherp uytpuylende; voort koomende in de klieren, (als agter en onder de ooren, onder de oxelen, en in de liezen,) waar door de Harzenen, 't Hart, en de Leever, zig van 'tpefl vergif zoeken te ontdoen ; des de geneezing vordert de natuur te helpen ter ontlafting van de vergiftige ftoffen; waar toe dienen de voorgemelde dranken, om 't kwaad naar deeze gefwellen heen te dry ven, als ook uitwendige middelen, om 't vuur daar in te trekken : namelyk neemt heemjiwortel, bollen van witte leliën, maluwe, fcabioza, duivelsbeet, wynruyt, camillen', dil, en meliloten, van elk een handvol, t'zaamen gekookt op twee pinten waater, en in het waater gedoopt, fchoone wollen lappen, en hier meede 't gefwel geftooft, daar na neemt men dezelve kruyden, (een wynig gekorven) daar by mengende de gomme opoponax, galbanum, Sagapenum, of ammoniac, in azyn gefmolten, met oly vanScorpjoe- nent  VOOR ONVERMOGENDE. 235 nen, zuurdeeg, zaffraan, en theriakel van elks een wynigje, tot een pap. Na de fboving legt men op het gefwel zuurdeeg, met fpaanze vliegen klyn gewreeven, en flerke azyn gerhengt, en een roode koolsblad 'er over heen; te gelyk zo eeven genoemde pap om 't gefwel flaande. Dog indien het gefwel aanjlonds"zeer groot, en heftig ontfteeken is, en by gevolg zwaare pyn maakt, zo zyn uytwendig zulke fterk trekkende middelen niet noodig dan neemt men liever verzagtende, en eenigzints pyn fiillende middelen , als v'ioleblaaden , bilzenkruyd , zuuring , enz. want door al te fterk trekken zou 'er meer kwaade vogtigheid in 't gezwel fchieten, als 't verdraagen kon; waar uyt dan eerder verderving, dan rypmaking te wagten ftond. Voor gefwellen van deezen aard die een vüddelmaatige trekking vereyzen, gebruykt, men 't plyfter, diachyhn met gom. Zo door gemelde middelen het gefwel begint te rypen, moet men niet (gelyk in andere gefwellen) wagten met oopenen , tot de etter volkoomen ryp is, maar dezelve terftond met een lancet, of dat nog beeter is, om een groote oopening die hier zeer noodig is, te hebben, met een corrofyf, want het vergif leyd hier niet lang geftooten te blyven; 't gezwel geoopend zynde, doet men het  s3■ . bee-  VOOR ONVERMOGENDE. 295 beenen van zelfs toegaan, zonder dat men kwaade gevolgen heeft te vreezen. Mr. Beurzenfnyder, had de gewoonte van dusdaanig gefielde beenen door eenige fcherpe bytende middelen, tyden agter een , open te houden , waar door de Lyders niet alleen klaagde over de wreede pyn, maar bevonden het eene gat, by 't ander doorgebrooken ; tot eyndelyk een kundige Apotheeker, 't bedrog ontdekte, en op Docloraale raad een welingerigtedeS/oeizuyverende Drank, deed gebruyken, Welkers gevolg was, herftel der gezondheid niet alleen , maar ook 't van zelf toegaan derBeennen, zonder eenig kwaad gevolg. Teegen de Beeving, en Pyn in de Leeden en Gewrigten , gelyk zulks zomtyds door de fcbeurbuyk word veroorzaakt, is dienftig knoppen van alfi, Leepelblaaden, boksboenen, gerard en byvoet, van elk een handVol, dit t' zaamen getrokken op een mingele goede witte wyn, waar van men 's morgens een glas vol gebruykt. Teegen de Walging , helpt veeltyds 't gebruyk van zoetemelk welk die door tiaar verzagtende aart, de fcherpe hoedaanigheid der vogten (waar uyt in dit geval de Walging doorgaans ontftaat) aanmerkelyk verzagt. Teegen de Brand , en Binneköortszen , T 4 diend  3QÖ HUIS-APOTHEEK diend leepelblaaden,penningkruyd, wortels van paardenhloemen en zuuring, van elk een handvol, gekookt 0p een mingel waater, en van t doorgezygde nat, twee a drie maal daags een glasvol gedronken. Teegen de Gêswellen , die zig in zwaare fcbeurbuyk gewoonlyk op doen , diend waalwortel, wortel van witte wyngaard, alszem, Jteenhuyd, en glashuyd, van elk een halve handvol, gekookt op een pint zoetemelk, dan doorgezygd, en in deeze zo veel huym van wittebrood gedaan tot het de dikte heeft van een pap, en dit by herhaaling op 't gefwel gelegd. Ook Camillen, melilooten, glashuyd, maluwe en Mngelkruyd, vai) elk een handvol, gekookt op één, en een half pint waater, en m t doorgezygde vogt gedaan een theekop vol oly, -en booning een onc, en zo veej garjieineel, en, meel van lynzaad 'er onder gemengd , tot -het de dikte van een pap heeft. Ook een handvol alszem, en drie varsze boender eyeren , 't zaamen onder een geftampt, en opgelegd. Ingeval van Verouderde en vervuyle verfweeringe , Neemt met 't uytgeperfle zap van leepelblaaden, Jlinkende gouwe, en geruwe , vermengt met rauwe hooning , ter dikte van een zalf, en hier ingedoopt een pluk-  VOOR ONVERMOGENDE. 297 plukzel, en op de lydende plaats gebragt, en een weegbreeblad, 'er over heen gelegt. Teegen De Roos, Neemt men vlierbloemen een hand völ, gekookt op een pint waater, en de Ontflooken plaats Gebet, Of ook doeken in dit vogt gedoopt, en 'er opgeleyd. In geval van Buykloop, welk indeeze ziekte zomtyds voorvald , diend dezelve niet aanflonds geflopt; men gebruyke befte rhabarber, een half lood, knoppen van alszetn en penningkruid, van elk een halve handvol ; getrokken op een pint goede wyn, en twee, of driemaal daags hier van een kelk gebruykt. Zo zig Waaterzugtigheid opdoet, moet zulks niet te fterk worden afgedreeven, maar flegts vliertbce gedronken, 't welk de eygenfchap heeft de overtollige vogten zagtjes aftezetten. Het gebeurd zomtyds dat na een Langduurige en heftigefcbeurbuyk, groote vermindering van kragten, vermaagering, en Uytteering volgd , In welk geval 't gebruyk van zoetemelk, zeer dienftig is; nog kragtiger is varsgemolken melk van een Gyt, onder wiens voeder gemengt is, leepelblaaden of beekenboom. of Penningkruyd. Ook is 't den Zoodaanige, gelyk ook alle fcorbukige geitellen zeer geraaden, zig aanhoudend te bedienen van de T 5 BE-  sog HU IS-APOTHEEK BEHOEDMIDDELEN, TEGEN DE SCHEURBUYK. Welke van dien aard zyn, dat zo imand 'er zig van bediend, niet licht over fcheurbuyk klaagen zal, en dan komt voor eerft in aanmerking de Lugt ; deeze diend te zyn zuyver, fris, zonder dampen, een lugt, die niet koud en vogtig, maar gemaatigt is., is hier de befte ; want eene koude, natte , miftige, en dampige lugt, helpe de kwaal veroorzaaken; fpys en drank, die zwaar is, en grof, dik bloed verwekt, moet hier zorgvuldig vermeyd, als vlees, en vis, die lang in 't zout geleegen heeft , of gerookt is, - fpek zauzyzen, bokking, falm, Eendvoogels enz. Al wat van 't varken komt is hier nadeelig ; dog minder voor ambagts lieden, dan voor die wynig beweeging hebben; Ook is t varkens vlees dat oud is fchaadelyker dan 't varsze: inzonderheid doet hier veel kwaad , brood dat van bedorve joggen of tarw gebakken is , of vogtig , en daar door muf geworden is; 't zelve doet ook waater dat brak, of op eenige andere wyze bedorven is, zo ook muf bisr of wyn die gekaamt is: in teegendeel behoort men te gebruyken goed, zuyver vars vê&dzel, dat ligt te verteeren , en in zyn aard  VOOR ONVERMOGENDE. 299 aard verdunnend, Oopenend, en bloedzuiverend is, waar toe zeer dienftig is 't Eeten van veel groentens, als andyvi, zuuring, latou, enz. onder welke men een hand vol leepelblaaden , doen kan , ook varsvlees, als kalfs- en Offènvlees, dat niet lang in 't zout geftaan heeft, en dan gegeeten met moftart; ook hoenders, padryzen enz. De falaat van latou, andyvie, waaterkers enz. Is by uytftek nuttig; de zoetigheid is hier minder dienftig, dan de zoetemelk: de drank behoord zuyver te zyn, als goed uytgegift bier, inzonderheid, Zo men het eenige tyd op leepelblaaden heek laaten trekken,'t welk zomtyds in de opkomft deezer ziekte, alleen een middel ter geneezing is; Ook rynze wyn, goede klaar en huy, enz. Op 't welke men leepelblaaden, beekeboom, boksboonen enz. kan laaten trekken; zoo kan men ook tot een daagelykze drank gebruyke. Varsze zoetemelk een mingelen, daar in gemengt één, of meer var/ze geklopte eyeren, dan gekookt, zo rund de melk, welke men doorzygd, en drinkt het doorgezygde nat, 't welk niet alleen tot een behoedmiddel ftrekt, maar by herhaaling gebruykt zynde, dik-' wils tot gewenfte geneezing der ziekte zelfs gebruykt is: inzonderheid zo het zelve in de Maymaand gefchied, alzo dan de melk in  3oo HUIS-APOTHEEK in zyn befte kragt is; Zo ook kan ten zelve eynde dienen, leepelblaaden , een handvol, getrokken op een 'vies goede witte wyn, en hier van alle morgen een kelk vol gebruykt. De . Oeffeningen van Arbyd, en Ruft, behooren niet te veel, nog te wynig, maar middelmaatigt te zyn,-de flaap nog tekort, nog te lang ; de beweeging niet al te zwaar, ook niet te gering; daagelykze wandeling , verdiend voor veelerly zoort van beweeging , den voorrang , inzonderheid in een fnjje \ buyten lugt, daar den reuk der Groentens 't hert verkwikt, Want hoe veel de l\tyn lugt toe brengt ter bevryding van de Jcbeurbuyk,, weeten de zeelieden, welke betuygendatop langduurige ryzen, niets tot meerder geneezing deezer ziekte flrekt, dan ïandlugt, en 't gebruyk der Salade. Voorts diend men zo wel teegen al te groote Loslyvigheid , als teegen verftopping des Lichaams te waaken ; een dikwils herhaalde mondlpoeling komt hier zeer te pas, gelyk'ook het zuyvere van 't tand-, vlees, met uytgebranden aluyn : eynde'yk komt hier .niet minder dan in alle andere ziektens' een Blymoedig geeft gefiel zeer te ftaade.' SCHRIK,  VOOR ONVERMOGENDE. 3or SCHRIK, VERSCHRIKKING. Is eene heftige beroering der Hartftogten waar in byde Ziel, en Lighaam Lyd ! hier uyt ontflaande dat den Lyder zig zaaken verteegenwoordigt waar van hy ten hoogfte afkeerig is, het zy de verteegenwoordige zaak in der daad Janpeezig is, gelyk Brand, /Jardbeeving, een Omroerendfterfval, en diergelyke , het zy de verfchrikkelyke zaak alleen beftaat in de verbeelding des verfchrikte' Lyders , wiens verbeeldingskragt openbaart wordt, in 't laatfte geval in dit oogen blik verdorven te zyn; "hoe 't ook zy, de fchrikken, zyn doorgaans van gevaarlyke gevolgen; en 't heeft geen bewys noodig , wat droevige ziektens* en gevaarlyke zoo wel als eyfzelyke toevallen door fchrikken veroorzaakt worden: 't is' ook daarom zeer te mifpryzen , dat men iemand uyt boertery , om eens te laggen een fchrik aanjaagd; zodaanig fpe! veroorzaakte imand de vallende ziekte, een ander geduurige Oovervallen; Ettelykekinderen ,ósStuypen; dat zyn kunftjes die meer Menfjcben haat, dan Liefde aanduyden, en daarom van alle verJiandigen zielen vermeyd worden; de gevolgen zyn zomtyds nog bitter genoeg, al word de fchrik niet voorbedagtelvk veroorzaakt; ■ ' . ~ al  30a HUIS-APOTHEEK al ontftaat den zelve uyt eene zotte o«ge.' gronde verbeelding in den eenen, en eene zomtyds daar uyt voortlpraytende verbasteringen verwarring des verftands by andederen; gelyk^als wanneer een grilzugtige, onder eene 't zaanagevloeyde meenigte, by geval koomende, niet (zo't fchynt) om te aanhooren eene aldaar te doene reeden voering ingerigt tot verligting van 't verftand,- maar om de oogen, zo lang gints, en elders te laaten vliegen, tot ze eynde. lyk , in één der hangende kaarszekroonen, als haar hoogfte voldoening rullede; en toen zag , (zo als men daar op fteroogende, fchier altyd meend te zien) dat 'een derzelve zig bewoog! ten val drygde, ja daadelyk met al zyn koopere blaakers van booven nederklouterde,en daar op, luydkeels uytfchreeuwde , menjjchen bergje, bergje , bergje ,de Kroon zal vallen! De naad by zynde , door zulk een onverwagt geroep verbyftert, naamen vol ontroering de wyk, voor niets,. want de kroon zal nog vallen ; die verder afwaaren raakten niet minder verbyftert, en vlugten al meede; tot ook die, die 't meelt veraf waaren, 't rumoer verneemende, zonder de oorzaak naar te fpeuren, deeden eeven zoo als zy de andere zaagen doen, met dit onderfchyd, dat ze nog  VOOR ONVERMOGENDE. So3 nog fchielyker vlugtede , en meerder geroep maakte, binnen gants wynig oogenblikken was een ieder vol verwarde denkbeelden, uyt zyn plaats, uytgenoomen den verwarring maakcr ; deeze met een hoofd vol kroonzorg, had de voorzigtigheid van ftilletjes zyn plaats te houden , neevens eenige wynige die omtrent hem zaaten: de verbyflering, en fchrik was algemeen den een, liep teegen den ander, een derde viel onder de voet,°de gevuurde ftooven, vallen over malkander tot verwondering dat 'er geen Brand uyt borft; ze vlugten bykans alle, dog juyft naar die deuren, die dan geflooten zyn, 't gejammer was over al en niemand hunner wifl waarom ? elk zag rontzom , en vroeg, wat is 'er te doen? de meening was waarom verlaaten wy onze plaats? waaarom loopen wy, wy zyn verhaalt? verfchrikt? maar uyt wat oorzaak, dat weeten wy zelfs niet ! zoodevraagen, zoo de antwoorden, den een riep van brand , die 'er niet was; den ander , de muuren vallen omver , die-'er nog wel valt ftaan, een derde fchreeuwde van nog akeliger, tot men begon te raaden van eenig dol mens, of paarc, deezekwaamen de waarheid 't naait, naar dolheid fweemde dit norsze voorval, 't meelt; dog tot hun aller geluk,  304 HUIS-APOTHEEK luk, maar voor wynig oogenblikken; alzoo deNaadenkende ras gewaar wierden dat eene onregtmatige fchrik , de beftooking deezer woejlheid was; egter moeft 'er eenige tyd verloopen eerze alle konden weeten dat eene zoo otitydige, als beflraffenswaardige grihugt de boom was, die dusdaanige vrugten keverde: eeven wel waaren de beklaagelyke gevolgen in de Ferfchrikle, zoo fpoedig niet Verdweenen, als geboo.ren,- gelyk nog veelen, die het bedoelde gevkl bygewoond hebben, heugd. Zoort gelyke gebeurtenis viel eens voor te Harwig; één jongen roepende , 'er worden Matroozen gepreft; dog de gevolgen door de fchrik ontftaan, waaren gants niet gelukkig. Hy behoord zeeker onder de gelukkigfte menszen die met eene waare Gclaatenheid onder alle moogelyke voorvallen bedaard , kan blyven ; dog al zo zulk eene gefteidheid minder huysvefting vind, dan de haafiige fchrik; en 't buyten 't voorlang verloeren Eeden , niet moogelyk is, zig van alle fchrik verwekkende voorvallen te onthouden; Zoo is 't ter gezondheids bewaaring zoo we!,alstervoorkoomingvan Qngekkkigen Gevoigen noodig, op eenige Ontroerende aandoening een goede teug te drinken , En 't waater te hozen, men kan zig tot drank bedienen van één, of meer glaazen zuyver reegen of rivier waaier; ook van een halve vin-  VOOR ONVERMOGENDE. 305 vingerhoed Salvolade of in des zelfs plaats omtrent zo veel Ode Carme gemengt Onder een theekop, koud gekookt reegen waater; Ook een glas waater met een halve theekop azyn, vermengd, of eenige glaazen goede helderen huy: Ook is een Aaderlaating gants niet afte keuren; in tegendeel zeer heylzaam voor hun, die Bloedryk zyn: dog die hun bloed niet over de hand hebben, maar 't beeter dienen zou 't Zelve te vermeerderen, gelyk zwakke, ziekelyke enz. Dien zyn de laatingen zo naadeelig , als 't den bloedryke voordeeüg is: 't Is hun beeter overvloedig te drinken; men heeft verfchyden maaien gezien dat zwakke, en minbloedryke perzoonen , hier door de gevolgen der fchrik gelukkig zyn voorgekoomen, zelfs in zeer zwaare ontroeringen, als by Brand, by fmertelyk affterven van vrienden, en zoort gelyke beroerende voorvallen : men doet ten dien eynde den Ontftelde Zo fpoedig als moogelyk is drinken een overvloed vm goede Jlappe thee, zonder- of bykans zondermelk, gemaatigt van warmte, doende in tuffchen de handen tot over de polszen , houden in koud waater; hoe zeer ook het oovervloedig drinken van thee^ daagelyks herhaald, anders totnaadeel der gezondheid zou (trekken, Zoo. is in dit geval egter't Y ge»  -3o6 HUIS-APOTHEEK gebruyk van den eenen fpoelkom vol, naa den anderen zeer dienftig, ten zy dat den Lyder een waaterzugtige was, in welk geval 't drinken Jpaarzaam, zou moeten gefchieden; anders kan men met drinken een halve of geheele ijag , ook twee daagen aanhouden, nageraade de ontroerende aan doening' minder, of meerder is; in welken tyd den verfcbrikte zig van eeten onthoud, hoe wyniger gegeeten, hoe beeter, flegts een wynig om de maag te fterken is in die tyd genoeg; Den ontroerde Lyder, behoord zig te deezer (tonden, van Leggen •te ontdoen, zig in maatige beweeging te houden , als met een Wandeling in eene : voor den Lyder aangenaame plaats: bier, wyn, chocolaade enz. Zyn in Jcbrikken ondienftig. Het is hun die ligt fchrïks zyn zeer te raaden, zig een wynig teegen aandoenelyke gebeurtenijfen te harden , waar toe 't Krijlendom de aller befte zaaken aan de hand geeft: ook konnen zy zig wagten van 't reukeloos bywoonen der verwagtwordende Gebeurtenijfen die beroerend zyn, en waar toe zy niet geroepen worden: Die loopt, zonder roeping, loopt gevaar van ergens fcbiphreuk te lyden, fwaar te Jcbrikken, en, vol Ontroering buyten ftaat van weeder tbuys  VOOR ONVERMOGENDE. 307 thuyste koomen; als die Munnik die fchipbreuk aan één zyner beenen leed; zig bekommerende over een gevaar dat hem niet te Naaken Hond; 't Welk den Agt erkouzige en Nieusgierige dit alles tot een baak mag dienen. De Schrikken hebben niét altyd wynig naadeelige gevolgen; veeltyds ziet men het teegendeel, maar zelden zoo gelukkig, als dien Jigtige, die zig door fchrik (van een vermomde te zien, en door die te worden aangevallen,) herfteld vond: dog alzoo dit als een zeldzaam uytwerkzel der fchrik is aan te merken; en de Schrik, natuurelyker wyze een oorzaak veeier onheylen is, is dezelve zeer te vermyden; en althans behoorde men te waaken teegen de fchrik zonder weezendlyke oorzaak. Veeltyds tog zyn de ligt fcbrihze, aangedaan weegens dingen die hun nooyt gebeuren zullen, hoe meenig maakt zig beVreeft, en fchrikt, voor iets dat nergens beflaat, dan in een verdorven verbeelding , zoo als uyt de aangehaalde Monnik-s gefcbiedenis blykt; die alleen maar is by gebragt, om inzonderheid den ligt fchrikze, te beduyden, hoe ze meenig werf zelf oorzaak zyn van haar eyge Leed, in omftandigheeV 2 den,  3o8 HUIS-APOTHEEK den, die om te vermyden genoegzaam on; der haar bedwang zyn: Als ook de bittere ontroering, en de daar uyt ontftaande bystere verwarring der dan tegenwoordig zyn . de Denkbeelden, welke in den zoodaanige ontftaan, op 't minfte ongewoone- en zelfs onverwagte- voorval, zoo als zoortgelyke gefteldheeden als die van den'Slaager, uytwyzen: 't zy dan de ligt fchriksheid gebooren word uyt één voor af gaande Jwaare fchrik; 't welkeen beklaagelyke toeftand is, alzoo den Lyder zig in eene byna geduurige ontroering, als in eene byblyvende fchrikking bevind, 't welk zig op ieder gedruys, op 't geringfle geftommel, ja zelfs op 't minfte gehoor van- of denken aan de zaak waar door de fchrik verwekt is , zig verheft- 't zy dan, dat dusdaanige gefteldheid Aangeboaren is, gelyk dikwils plaats heeft; en veroorzaakt word uyt, Schrikken, fwaare ontroeringen , en flerke aandoeningen voor de ge* boorte; waarom het zo Onvoorzigtig, als ■ Beftrajfens waardig is, in zommige lolfe moeders , die zig in zeekere ernjïige gefteldheid in plaats van alle geleegenheid tot Schrikken zo veel moogelyk te vermyden , zig met eene groote onbezuyftheid, in omflandigheeden ingeeven, waar in ontroering te voor  VOOR ONVERMOGENDE. 309 voor zien, en niet, wel moogelyk te vermyden is ; 't is flim genoeg , indien - de Schrik in die fiaat, onvoorziens oover valt, al zoo een toekoomende fchepzel met de gevolgen zomtyds al zyn leeven lang, te worftelen heeft: 't gebeurd ook wel dat de Ligtsfchrikheid ontftaat uyt eene zeer teedere gefteldheid, 't welk veeltyds naar 't koomen nyt eene ziekte plaats heeft, 't welk men Aantrekkelykheid noemd hoe 't ook zy den Mem in 't algemeen befchoud, vind zig de eene min, de andere meer, in eene gefteldheid waar in hy Schrikken kan, want hy is Gevoelig , en men kan hem nooyt zonder gevoel aanmerken, want zonder Gevoel te zyn, is zonder Hartftogten, te zyn, en zonder Hartftogten, zonder Ziel, nu een mens zonder ziel, is. een fchaaduw , een fchim, een fchyn; een mens: Gemaatigde Aandoening te hebben is menflyk; gants ongevoelig te. zyn onmoogelyk; dog Beroerende aandoeningen zyn aftekeuren; Effenbaarheid van geeft, is Wenslyk; zig zelfs te Bezitten een onwaardeerlyk voorregt : Wat is dan niet zulk een ftaat beminnelyk? waar in iemand geen Weezendlyk Kwaad kan weedervaaren, maar de vreeslykste dingen zomtyds oorzaak v:i groote Blydfcbap worden? en den mens onder alle lotgevallen , V 3 zyn  3io HUIS-APOTHEEK zyn Weezendlyk Geluk Bevejligt en Vermeerdert vind; dit is 't Voorregt, dat alleen aan. 't waare Kriflendom verknogt is, en over zulks buyten het Euangelium te vergeefs gezogt, en van deugdlievende- en opmerkzaame Kriftenen alzoo bevonden word. SCHRIKKING der KLYNE KINDEREN, in den SLAAP. Ontftaat veeltyds uyt eenige verdorven ftoffe in de maag , welkers dampen naar de Harszentjes Stygen, hier teegen is zeer dienftig, geprepareerde andyvi fyroop , een eyerleepekje vol, in een wynig waater gemengd , 't welk men om de vier, of vyf uuren in geeft. Of opregte geprepareerde Kreeftsoogen, een. vierde gedeelte van een vierendeel loods, men geeft het in een leepel vol waater in, eer dat het kind zuygt, tweemaal daags. SCHURFT, SCHURFTHEID. Deeze ziekte die in haar aard Befmettelyk is, oopenbaard zig meenigmaal zeer hartnekkig, willende zomtyds niet gemakkelyk voor geneesmiddelen wyken : dezelve is tweederly, naamelyk natte Schurft, en droogt  VOOR ONVERMOGENDE. Sn gc fchurft; de eerfte vald gemeenelyk in Jonge, en Volbloedige lieden, de laatfte meelt in oude, en maagere menffchen, ze ontftaan byde uyt dezelve oorzaak, naamelyk, een bedorven ziltig bloed, welke bedorvene gefteldheid des bloeds ontftaat door een zeer cngereegelde Leevensmyze , als 't Eeten van allerly onrype fruyten, verzoute en in den rook verdroogde fpyze, in zonderheid doet hier veel toe de Luybeid, met zyn kaamerraad, de bekoorelyke Morszigbeid: ook kan den zelve ontftaan door Befmetting, als men naamelyk Schurfde perzoonen aanraakt, of by Jlaapt, of haar kleederen aan raakt, 't welk daarom met voorzigtigbeid, en zonderden Lyder fmaadheid aan te doen, behoord vermyd re worden; dog al zo 't geen peft is, zal de tuffen ftaande lugt de befmetting geenzints over brengen. De geneezing is in byderley zoorten dezelve, naamelyk: door aflyding der Oovertollige zoute vogten. Schoon deeze ziekte zig wel omtrent het gantze Lighaam kan verfpryden, oopenbaard zig nogtans dezelve allereerft aan de handen, inzonderheid tuffchen de vingers, in de natte fchurft vertoonen zig in den aanvang , één, of twee bladren met helder waater gevuld, welke ondraaglyke jeukte verwekken, zo indien deeze blaaren door V 4 op-  3iü HUIS-APOTHEEK opkrabben worden geoopend, gelyk dikwils gebeurd , veroorzaakt dit uyt geloopen waater, eene voortloopende fchurft over 't Lighaam alwaar 't zig verfpryd, de kwaal doet zig in den beginnen niet gemakkelyk onder kennen , dan voonaamelyk door de jeukte tuflchen de vingers; Eevenwel in den voortgang teekent zig deeze ziekte door de veelheid haarer blaaren duydelyk genoeg, welke gekrabd zynde leelyke Rooven 3gter laaten, welke rooven weederom klyne Befmettelyke fmeeren veroorzaaken; verfprydende in tuffchen de ziekte zig over 't gantsze lighaam. Wanneer de ziekte zig ontdekt uyt eene andere oorzaak dan befmetting, moet den Lyder zig voor alle dingen onthouden van alle voedzels die oorzaak tot de kwaal zou konnen geeven, als Zoute, en Zuure, Vettigheeden, en Speceryen; men geeft te drinken wortel van- klaffen b laaden, drie oneen, en Sajfefras, een half lood, gekookt op een pint waater, 'doorgezygd, vyf of zes glaazen daags. Of bittere andyvi wortel, wilde weegbree wortel; en wortel van pimpernel, van elk een handvol, gekookt op omtrent een mingel waater , doorgezygd , en gebruykt als 't voorige. Of waater kers, duyvekervel, en eerenppys, van elk een hand vol, / ' Se-  VOOR ONVERMOGENDE. 313 Seneblaaden, een half lood, dit 't zaamen klyn gefneeden, en een theekop vol gedaan in een trekpot, om als thee te drinken , driemaal daags telkens eenige kopjens; intuffchen doet men den zieke om de "zes, of agt daagen, Purgeer en, Met cremortarter, feneblaaden en jalappen , van elk de helft van een half vierendeel loods, dit 't zaamen tot poeder gemaakt, en onder een vermengd, word in één, of twee ryzen ingenoomen, met een leepel vol van een der gemelde dranken. Of neemt manna twee oneen en zout van fedlitz, een half lood, gefmolten in een glas warmwaater, en in een, of twee keeren ingenoomen. Ook is zeer dienftig om de Jcherpe en zotite vogtigheeden uyttelyden jafappe , en beryde wynfieen, van elk de helft van een half vierendeel lood, tot poeder gemaakt; kinderen gebruyken maar de helft van dit poeder. Ook diend ten zeleynde, alandswortel, pimpernelwortel, engelzoet , duyvenkrop , en perfike bloezem, van elk een hand vol, zajjlfras , en zoethout, van elk een lood , en feeneblaaden, twee lood, klyn gefneeden, en door malkanderen gemengd, giet men hier op een mingel kookend waater , koud geworden zynde, nog een half pint goede oude wyn, waar van den Lyder s' morgens, en s' avonds een kelk V 5 vol  HUIS-APOTHEEK vol gebruykt, deeze Purgeerdrank uytgebmykt zynde, neemt men één, of tweemaal daags in, blom van zwaavel, de helft van een half vierendeel loods, zulks dat men één, of meer daagen hier meede aan houd. Vervolgens, fmeerd men de ontftooken plaatzen en deszelfs omtrek 'smorgens nugter , Met varsze varkens reuzel, twee oneen, gefiooten fwaavel een onc, en ammoniaczout, een vierendeel lood, onder elkander vermengd. Of neemt patikwortel, waater linzen, ypenbladen, en jenever beziën, van elk een hand vol, en een klont feboorJlcenroet, dit 't zaamen gekookt op een mingel waater, en daar meede het lighaam gewalfen. Men moet met het gebruyk der zalf niet al te fchielyk zyn, al zoo het lighaam alvoorens door purgatien behoord gezuyvert te zyn, en men met het gebruyk van een der 'Voorgemelde dranken aan houd: Want anders loopt men gevaar van 't kwaad naar binnen -op de Eedelftedeelen te dry ven, 't welk inzonderheid plaats heeft indien men zalf gebruykt, waar onder kwik vermengd is, waar door dan de ziekte merkelyk verfwaart, en zeer gevaarlyk word. Zoo het kwaad door Befmetting is veroorzaakt, gebeurd  VOOR ONVERMOGENDE. 315 beurd het dikwils dat het zelve door 't fmeeren met de genoemde zalf verdwynd. Geduurende het gebruyk deezer middelen , moet men zig niet fHeen wagten voor zoute, vette, en zuure fpyzen , en warme drank, maar voor al ook voor koude en nat' tigheid. Het gebeurd zomtyds dat na eenige tyd de kwaal verergerd, in welk geval men de purgatiën, gelyk ook de dranken hervat: Ook dat de ziekte door deszelfs hardnekkigheid lang van duur is, in welk geval de warme baaden , na voor of een zagte purgatie gebruykt te hebben, dikwils van uytfteekende dienft zyn; zwaavelagtige baaden, na purgatiën hebben dikwils herfteld ; ook zyn van geen minder dienft geweeft koude Baadingen, in rivieren, of andere waateren zelfs daar de kwaal zeer erg trof. Men moet in' deeze ziekte dikwils van Linnen veranderen, en 't Linnen , gelyk ook al de anderen Kleederen met Sw'aavel in de oopen Lugt berooken, eer men ze aan doet: men behoord ook voorzigtig met de uytgetrokken kleederen om te gaan, vermits dezelve de befmetting hebbende , het kwaad niet alleen aan andere kan meededeeïen, maar ook aan den Lyder zelfs wanneer hy al geneezen was. SIN-  3rö HUIS-APOTHEEK SINKING en SINNELOOSHEID, Ziet Letter, Z. Zinneloosheid. SLAAP-ZIEKTE* SLAAP-ZUGT, ONNATUURLYK SLAAPEN, Is eene zeer diepen Slaap, of liever eene Verdooving, die in de grootfte verkouwing beflaat, naamelyk vermindering der natuurlyke Warmte, waar uyt eene verflerving der leevens geeften gebooren word, in welke toeftand den flaaper in dier voegen aanhoudend vajï Slaapt, dat 'er nog door roepen , ftooten, fteeken enz. of befwaarlykof geheel geen wakker worden plaats heeft; geen anderen teekenen van leeven zig verwonende dan Aademhaaling; zynde deeze jlaap van de gewoone- de natuurlyke Slaap zeer onderfchyden; want daar deeze ooverkomt, na eene maatige Beweeging, en gewoonlyk waaken, daar oovervald de Onnatuurlyke flaap onvoorziens gelyk als eene ziekte, gaande doorgaans met een wynig koorts verzeld; zoo Noodzaakelyk, en Voordeelig als de eerfte is, zoo naadeelig is de laatfte : den mens kan buyten poozen van Slaap niet leeven, alzoo wynig als zonder jlonden van Waakzaamheid en Beweeging; de gezondheid vprderd eene gereegelde afwiffeling van Ar- beyd,  VOOR ONVERMOGENDE. 317 beyd, en Rüfi; dog zo ras zyn deeze beurtwiffelingen niet aanhoudend onordentlyk, of den mens voeld zig ongefteld: door den natuurlyke Slaap worden de vervloogen geesten herfteld, de, natuurlyke warmte vermeerderd , de raauwigheeden verteert, de de werktuygen des lighaams bevogtigt, de verlooren kragten herfteld, en dus op nieuw toegeruft tot het hervatten der daagelykze beezigheeden, dog de Slaap boovenmaaten zynde, heeft den zelve zulke gedienffige uitwerkzelen niet, maar verzwakt het lighaam, en veroorzaakt zeer veel Oovertolligheeden; in teegendeel zoo den Jlaap ónnatuurlyk is, en den Lyder door geen middel is wakker te krygen, dan eindigd deeze Jlaapzugt in den dood: zeer lang Eevenwel kan deeze Slaapziekte aanhouden, zonder dat men het wanhoopig behoeft op te geeven: zommige bly ven vier daagen flaapen, anderen een week, en nog onlangs, in dit loopende jaar een Jongeling te Hamburg ruym drie wecken, men onderhoud in tollenen de Lyders met vleesnat, druppels gewys in de keel gebragc, enz. Da flaapziehe neemt haar oorzaak uyt veelerly geleegenheeden , als uyt Kwaade dampen der Maag, en Darmen, Wormen enz. Gaat zomtyds verzeld met Kwaadaartige Koorts-  3i8 HUIS -APOTHEEK Koortsze opflyging, enz. Ook volgt denzelve wel op 't onvoorzigtig gebruyk der Opium, Nagtfchaade dolyk enz. en andere geneesmiddelen die een verdoovende kragt hebben ; hier toe behoord ook den damp vart doove kooien, 't welk dobbel fchaadelyk is, ïn een nieuw geboud, met Kalk varsbeflreeken vertrek; ook ka» den zelve ontftaan uit een val, offloot op de pan der Herszenen: alle welke dingen doen ontftaan , zodanige verdooving, en verftopping , in de dier lyke geeften ,' waar door dezelve buyten ftaat geraaken, tot haar werking, om naamelyk op eene behoorlyke. wyze te vloeijen in de zinnelyke werktuigen. 't Geen tot herftel der Lyders behoord te worde aangewend , beftaat in 't gebruyk van middelen om ze waar 't moogelyk wakker te krygen ; waar toe diend behalven wryven, ftooten, of op andere wyze wekken dat men eenig nieskruyd dooreen fchaftje in de neus blaaft, als fnuyf tabak , of Leliën van daalen, en maag bloemtjes tot poeder gemaakt: Ook diend om aan teruyken moflaartzaat, wynruyi en Ajuyn , van, elk een wyn'g in flerke azyn geweekt, en onder de neus gehouden. Ook de flaapen van' 't hoofd, neus, lippen en polszen men flerke azyn gewreeven. Ook diend zomtyds eenige drup-  VOOR ONVERMOGENDE. 319 druppels koud waater, op 't hoofd gegooten; ook Spaanfevliegen plyjiers aan de kuyien te leggen, en onder teegen de voeten de volgende pap binden, nam: mofiaart een theekop vol, zuurdeeg, eeven zo veel , zout omtrent zoo veel, wynruyi, en zaad van Tuynkors, van elk een handvol, en één bol Knoplook, dit (de kruyden een wynig gekorven) alles onder een gemengd, met zoo veel befie wyn azyn, tot het de dikte van een pap heeft, en dan eeven opgekookt. Ook Clifieeren daarzout en zeep, of een wynigje van Colokwint appelen in zyn: Ook kan men op de kruyn van 't voor- en agt er- hoofd leggen, mariolyn, lavendel, betoni, wilde tbym, en roozemaryn, lourier, en jenever beffen van elk een handvol, gekookt op een (pint (of zoo veel meer als noodig is) flerke azyn en tusfchen twee doeken, teegen'thoofd gedaan: van geen minder dienft is 't volgende nam: tbym, wynruyt, zaali, boonekruyd, hyzoop, en moftaartzaad, van elk een halve handvol , gekookt in een pint goede azyn, doorgezygt zynde, doet men de heete waaszem in den neus opgaan, door middel van een tregter welkers wyde end men bovende waaszem houd; men waft met dit doorgezygde zap, 't agterboofd, en de Kruyn, en legt vervolgens de in azyn gekookte kruyden  32o HUIS-APOTHEEK den tuflchen twee doeken op de Kruyn van 't hoofd: indien men dit vogt nog fterker* wil hebben , mengt 'er zout en mojiaart onder. Indien men zoo gelukkig is, dat den Lyder wakker word. doet men de volgende kruydertbee, drinken, nam: valeriaanwortel, manderkruyd, betonikruyd, zaali, lavendelbloemen en Arabize fiechasbloemen, van elk een hand vol, dit 't zaamen groflèlyk klyn gegneeden t en hier van een theekop vol in, een trekpot gezet, kookend waater 'er opgedaan, en gedronken als thee; dit zelve diend ook tot een behoedmiddel teegen flaapziekte; gelyk ook ten zelve eynde diend, zig één- of tweemaal s' jaars de fpeenaaderen te doen oopenen door bloedzuygers ;> zo ook 't gebruyk van één, of meer kopjes goede flerke koffi, op 't eynde der maaltyd, die met deeze ziekte zyn aangevallen geweeft , of ■ gedrygd worden , hebben zig zeer te onthouden van wyn, flerke dranken enz. Ja van alle fpyze, en drank, die veel dampen in de Herszenen konnen voortbrengen ; den zodaanigen dienen wynig, en ligt voedzeh, maatige, en dikwils hervatte beweeging, gelyk wandeling enz. niet veel^ en althans niet al te gemakkelyk leggen, zig in lichte, en lugtige vertrekken te onthouden i  VOOR ONVERMOGENDE. 321 den, een frilTe, en myme lugt te zoeken; en oopen lugt te houden. SLAAPENLOOSHEID, SLAAPGEBREK. Het geen van de flaap gezegt is, naamelyk dat dezelve te veel zynde, 't Lighaam krenkt en verfvvakt, dat zelve heeft niet minder plaats van te wynig, flaapeloosheidi Want al zoo de natuurlyke warmte, en diersgeeften vervliegen , en verflyten , geduurende dat men waakt, zoo is den flaap weederom ten uytterfte noodig, ten eynde de natuur .enaanzien van 't verloorene, zig weeder herftellen: dog byde vereyft eene juyfiheid oovereenkomftig de welftand van den Mens, want te veel flaapen, en te' veel waaken, veroorzaaken Onbekwaamheid der Ziels vermoogens, en verfchyderi ziektens des Lighaams. Te lang aanhoudend Waaken, het zy iemant te wynig ftaapt, of geheel Slaapenloos is j veroorzaakt veel raauwigheid , want daarze eene geflaadige en Aanhoudende beezigheid plaats heeft, zondertujfenpoozingvan ruft , welke inzonderheid door den flaap bevordert word, zoo ontftaat uyt dusdaanige flaape-nloosheid , Hoofdpyn, duyzeligW • beidi  322 HUIS-APOTHEEK beid, 't aangezigt is ingevallen, de oogen vercoonen zig los in hoofd, 'er komt koorts ylboofdigbeid, algemeene verfwakking ,ja eyndelyk uytteering: Deeze ziekelyke tocftand word gebooren, door eene al te vrye, en niet tegen gehoudene toevloeijing der dierelyke geejïen in de werktuygen der zinnen; want alzoo den Slaap verwekt word, als de dampen in de Herzenen het beginzel der zenuwen fluyten, en daar doopden invloed der dierelyke geeften uyt de Herzenén in de zintuygen verhinderen; zoo moet volgen dat uyt gebrek dier noodzaakelyke- flaap verwekkende- dampen, de Slaapenloosbeid veroorzaakt word; of dat 'er fcherpe beroerende dampen ontftaan , die in plaats van de dierlyke geesten in flaap te zuflen, dezelve veel eer ontftellen, en inroer zetten. Welk Slaapgebrek aanlyding ontfangt, uyt fwaar e pyn, groote, en onmaatige zorg, enz. damborfiigheid, ziekte, enz. Wanneer de flaapenloosheid gebooren word uyt'eene teegenwoordig zynde* ziekte (gelyk dezelven doorgaans de metgezel der ziektens is,) dan verdwynd 't gemeenelyk van zelfs, met 't afneemen der ziektens komt den Slaap wel wederom; dog buyten aanmerkelyk ziekte, den Lyder nog uyt- en ingaande,  VOOR ONVERMOGENDE. 323 de gelukt dit zoo gemakkelyk niet; eevenwel zyn gefchikte middelen by der hand te neemen namelyk: Latouw zo vars als ze te krygen is, een handvol', zoete gepelde amandelen, zes fluks, gekookt op een half pinc waater, dan uytgeperfl, en in 't nat vermengd fyroop van gedroogde roozen, of fyroop van violen,,een lood, en dit in eene rys, of de helft hier van , ingenoomen, 's avonds naar bedgaande. Of gedroogde roozen, een handvol toebereid als 't voorige met fyroop van vlooien, en ook zoo ingenoomen , Ook diend uytwendig roozen , vlooien plompen, latouw, en donder baard, van elk een handvol, zaad van latouw, bollen, en bilzenkruyd , van elk een lood, gekookt op ruym een pint waater, zoo lang tot het omtrent droog is, dan deeze kruyden'laauw zynde, tuffchén twee wollen lappen, voor 't hoofd tot aan de ooren toe, gedaan, naar bed gaande: Of voor die niet wel nattigheid aan 't hoofd konnen veelen , zo neemt men pitten van pcrfike ftcenen, een onc, gedroogde betoni, bilzenkruyd , roode roozen , zaad van latouw, en bollen , van elk een half lood, dit te zaamen groffelyk geftooten , tuffen twee doeken genaayt als een marafli, langwerpig dat het voorhoofd en de Slaapsn beflaat, 't welk men warm geW s maakt  3H HUIS-APOTHEEK maakt zynde, aanlegd; en hier meede gaat leggen. Ook oly van roozen, of van vlooien , en hier meede 't Voorhoofd, en de Slaapen beftreeken , als men ter ruft gaat; 't zelve doet ook oly van nootemufcaat. Den Lyder diend zig te onthouden van veel beweeging; en zig ter ruft fchikkende, diend den zelve een .kaamer daar wynig of geen licht, maar zo veel te meer fiilte is, en daar in, een zagt ruftv er wekkend Bed; de gedagten behooren niet op<-allerly voorwerpen te maaien, of door verfchiet nieuw voedzel aangebragt: de fpyz' diend gezond, en ruft verwekkend, en des zelfs gebruyk niaatig te Zyn; de drank niet te dun , nog te oovervloedig, heete waater dranken als. Koffi', Thee, enz. zyn hier te vermyden , beeter is goed bier, melk, Chocolade, ook 't maatig gebruyk van een glas goede 'wyn,'dikwils is van gewenfte uytWerking geweeft, s' avonds een uur voor 't naar bed gaan , in plaats van andere voedzels tot een avondmaal gebruykt , een Booetrdm, en kort daarop een pap van bloem van tarwmeel, of garflemeel;.gekookt 'iti varsze zoetemelk SLAA-  VOOR ONVERMOGENDE. 325 SL AAPENLOOSHEID der KINDEREN. Word dikwils veroorzaakt door de ongemakken die de Kinderen bezonder in de eerfte Jaaren onderheevig zyn, als Krimpingen in de darmjes, Wormen', Tanden enz. 't Welk doorgaans minderd, Of ook wel geheel ophoud, met 't eyndigen dier ongemakken ,• Eevenwel om den flaap te bevorderen kan men zig bedienen van Venkclwaater een onc, en hier in gedaan fyroop van violen een half lood, waar van men één leepel vol in geeft, 't zelve mengende onder de pap of drank, als ze ter ruft gaan. Of neemt flegts fyroop van roozen, een Yerleepeltje vol , op zig zelfs, of onder den drank gemengd. Of oly van roozen , gefmeerd op de horfl, polszen en Slaapen des hoofds. Men gebruykt voor de kinderen dikwils Slaapbollen , dog doorgaans tot groot nadeel, wyl de bollen een verdoovende kragt hebben, 't welk de Vlugheid der dierlyke geeften niet wynig flremt ,• Waar door dan, weegens de weederzydze zeer naauwe betrekking van Ziel en Lighaam , 't denkings verrnoogen gants geen voordeel ontvangt, 't is daarom geen vreemde zaak te zien dit zy de Schrandcrfte bollen niet worden, die in W 3 haar  226 HUIS -APOTHEEK haar kindsheid bollen zyn ingegeeven: kinderlievende Ouders, die volgens betrekking , en pligt, zoo wel 't Zeedelyk- als Lighaamelyk welzyn van hun krooft behartigen, handelen des , weegen voorzigtig, met niet ligtvaardig tot Slaapmiddelen oover te gaan; de natuur (door geen pyn, of ziekte verhinderd zynde,) is in die Jaaren van. zelfs genoeg genygd tot den flaap, die deeze Teedere Schepzekjes ook ten hoogfte noodig is, al zoo dezelve een aanmerkelyke trap tot den welftand toebrengd; dog de zelve door Slaapmiddelen verwekt zynde , is zoo bevorderlyk niet; indien men Eevenwel zig genooddrongen vind eenig ruftverwekkend middel in te geeven,- kan de fyroop van roozen, ten dien eynde vylig gebruykt worden ; 't welk ongelyk beeter is, dan al wat uyt de Domheid bewerkende Slaapbollen toeberyd word: regtaartige Moeders moögen zig getrooften dat 't gelukkiger- is, een langgewiegd Kind , dan een zot Kind te hebben: 't Wiegen, en Moeder lyk t' zuffen, is voor de Kinderen 't allervoordeeligfl ruft verwekkend middel. SLAA-  VOOR ONVERMOGENDE. 327 SL AAPERIGHEID, DODDERIGHEID, BY EENE TAA MELYKE GEZONDHEID. Is tweederley, naamelyk Slaaperigheid, die gebooren word, of uyt eene onder de Leeden zynde Rooszigheid, of Scorbnkig bloed enz. Waar teegen diend 't' drinken van Sali, Vlierbloemen enz. als thee: of uit eene al te flerke opdamping der maag , 't welk inzonderheid by groote liefhebbers van de Maaltyd kort na 't gebruyk der zelve, ontftaat, en 't geen vermeerderd word zoo ze zig te gelykertyd in een beflooten vertrek, en onder een veelheid van Aademen der Menfchen bevinden ; waar teegen 't ordentelyk gebruyk der koffi, en thee, 't befte hulpmiddel is, in zonderheid twee, drie, of vier kopjes goede Jlerke Koffi, kort naa de maakyd gebruykt't welk de fpysverteering bevordert, 't opryzen der Dampen belet , de geeften verleevendigt, en 't Lighaam Lugtig, en vlug maakt: de Andeue Zoout is , die uyt een Ezelagtige traagheid, of ygentlyk gezegde LuYHEiDgebooren word: Een fchandelyke ziekte, welke in eene buytfpoorige luft tot gemak beflaat; die de Lyders (of liever de daaders) zig fchaamen te zeggen, al zoo zy door afkeeW 4 tig'  §28 HUIS-APOTHEEK righeid van Beezigheeden, zig zeifs hunne oneerlyke ziekte op haar lyf haaien; leggm en ronken, is hun geliefkooft tydverdryfj de Slaaperigheid, in plaats van ze te Bevegten, koefteren ze dezelve ooveral waar zy zyn; 't is dan niet te verwonderen, dat men ze doorgaans Slaaperig, of Slaapende vind; zodaanig was het met dien flaaperige, (Zoo alszommigenogheugd)die in een van Hollands Kerkgebouwen, ten flaapkaamer verkoos : deeze ter Kerk koomende, zettede zig aldaar in zulk een portuur, dat hem de Slaap fchielyk ooverkwam, en ongeftoort voortging , 't geen zoo wel gelukte , dat den flaaper 't laatfte Pfalm gezang, en daarop volgend Kerk gedruys doorfliep; de Godsdienjlbelydcnde vergadering fchyde; de Kerk was uytgegaan al zonder wakker worden; gevallig was 'er dien namiddag voor 't aangaan ^ der Kerk een Lyk .begraaven, waar van 't gerugt (dat doorgaans Leugenagtig is) alomme ging dat deOoverleedenen weegens eerie meer dan gemeene geldgierigheid, niet zou konnen ruften onder de dooden , maar met 't Lyk ten graaven uyt fpooken; de Kcrkbewaarders gemeenlyk gewoon, die groote gebouwen , tot werkplaatzen, inzonderheid tot Washuyzen te gebruyken, hadden hun lieder volk na 't uytgaan der Kerk in  VOOR ONVERMOGENDE. 329 in deszelfs Ghoor , de Wasbeezigheeden doen hervatten ,• deeze malkander over de veel gerugtmaakendegzVngfezW der afgeftorvene druk onderhoudende, en of de dooden ook konnen fpooken ? hooren te midden onder hun geklapt» Lammentaabel geluydl een Aakelig gekerm', in 't ruym der Kerk, niet ver van 't graf; waar op dat klappend gezeTchap vcrfchrïkt de vlugt nam, zig niet anders verbeeldende, of de Gejlorvcne kwam fpooken! ma'ar neen, de Slaaperige was wakker geworden, en niet weetende waar te zyn, riep gants zeer verbaajl om bulpi dan al voort klonterende, had ook het ongeluk, van, in 't nog niet wel toegemaakte graf te rollen ; dog wierd nog verlofl, door twee bediendens der Kerk, die uyt boertery den Slaaperige niet hadden willen wekken; maar wel in 't oog houden ;begeerende voor fluyten, en ontflayten, geen ander loon dan dit Slaaperig graf/pook, met fehoppenvol befpottelyke verwytinsrcn weg te zenden: My dunkt zoo alle Kerkjlaapers éénmaal zig in zulke fpookende omïlandigheeden bevonden , zy zouden zig andermaal liever van eenfnuyfje willen bedienen , dan zig door traagheid lujïenloosheid, Ja luyheid (die zoo fchandelyk, en de Arbydzaame natuur van den mens entecrende is) tot den Slaap te gewennen : maar W 5 wat  33o HUIS-APOTHEEK wat raad nu, ter geneezing voor dusdanige Lyders? Foor hun is niets in de gantfche Apotheek! nog onder al de Noordwyker kruyden; of 't moeft zyn, barndeneetels, doornen, en ttifielen namelyk, dieoover al groei jen; deeze kruyden regt gebruykt, konnen tot volkoomen herltel dienen, (zoo den Lyder nam: laft heeft van zyn Luyheid geholpen te worden) , men behoeft ze niet in te neemen, (en dat is immers bekoorlyk , want die Luy zyn, zyn gemeenlyk ook lekker) de genoemde Kruyden moeten vars geplukt, dog door den Lyder zelfs, en wel met de bloot en hand, anders kan 't niet helpen ; en zulks moet vóór 't minft vier- en- twintigmaal daags, met tufTenpoozing van een half uur, deriig ageer een volgende daagen, gebruykt worden; nog kragtiger is dit middel , zoo de zieke deeze Kruyden, geduurig tuffen de handen- wryft, en 'er de zappen Barrevoets uyt trapt; andere kiezen den ongelukkige Lyder te doen bewoonen een te Waaterleggend lek Schip , of zoort gelyke Kelder, waar in men zyn leeven bevyligen moet, met onophoudelyk pompen: hoe 't zy: zoo den Luy aard, geen middelen tot herftel aanwend, ftaat een naare Dood , den zelve fpoedig te te ooverrompekn; Want mors-  VOORONVERMOGENDE. 331 tnorszigheid, en daar uyt volgende baavenloosheid uytwendig, gepaart met gebrek van Doorjïraaling, die de inwendige oorzaak is van Veilen ziektens; behalven alle andere gevaarlyke, en affcbouwelyke ziektens en toevallen die uyt Luyheid en morsjzigbeid ontdaan, zullen den Lyder doen fneeven, eer hy uytgeleeft is; en dus doen fierven voor zyn tyd: die zwak zyn, Of fchoon dieniet konnen graaven nog fpitten; (welke /waaren arbyd reedslyker wyze ook 'van hun niet gevorderd kan worden,) weeten zig ftaande hunne zwakheid wel beezigheeden te verfchaffen, obver een komftig hunne kragten ; Ja die door, en door zwak zyn, zelfs de allerfwakfte, bezittende de hoedanigheid van mar/lig te xyn,'zal men nooit onleedig, maar tot voedzel hunner, vlyt, altyd werkzaam vinden: Indien iemant niet de traagheid bevegt , zal men met 'er haalt worden, luy er dan een Ezel, morsziger dan een Zwyn ! luyheid verfwakt, geregelde arbydzaamheid verfierkt Ziel- en Lighaams vermoogens. Tot de ziektens die haar opzigt tot den. Slaap hebben behoort ook de. SLAAPENDE VERSTYFTHEID. Een ongemak waar door den Lyder in één  332 HUIS-APOTHEEK één Oogenbük zoo ftyfword als een fteen, zonder zien ,hooren, of beweegen, valt plotzelyk op 't Lyf, zonder voorafgaande teekenen , waar door dezelve in zodaanig en portuur gevonden word, als waar in hy op *t oogenbük van den aanval zig bevond ; Zoo trof h*et in Holland , Een fpinnende Vrouw, welke men vond, Eeven als of zy zat, en fpon, met de draad aan de mond, en zonder de minfte beweeging, zoo ftyf als een beeld: dog bekwam binnen kort, en heeft nog meer dan twintig Jaaren geleeft; Waar uyt blykt, dat dit toeval niet fihyd doode.'yk is ; dog meerendeels loopt het met de Lyders, Zoo gunflig niet af; bly• vende doorgaans onder het toeval i/wi; ook blyft in geval 'er al heuftel plaats heeft, meestyds eene Langduurige zwakheid agter naa, Deeze Droevige gefteldheid, kan ontftaan, nyt veelerly oorzaaken, als Zwaarmoedige vogtigheeden, die gevoed worden nyt Koudeen natte lucht, zig te onthouden op 't ys, of fneeuagtige plaatzen, ook de uyt werkzelen van Donder, Blikzem, en Aardbevingen , inzonderheid de dampen die in Aardbevingen zomtyds uyt de grond ontftaan: af *i welke een ftilftaan, een werkeloosheid ia de Dierelyke'geeften, kan voortbrengen , faar op dan dit toeval onmiddelyk volgd. Ter  VÓÓR ONVERMOGENDE. 333 Ter herftelling diend, zoo den Lyder lloedryk Is, eene Aaderlaating; anders, behoord rtien ten fpoedigfte een fterk Cliftcer aan te brengen: Naar welke middelen men gebruykt, wortels van Boomvaren, een onc, van Buglojje, fchorzen van wortels van Kappers, van Tamarisboom, van elks een lood, duyven kervel, hoppe, ft eenv aar en, en Concilï de gryn, van elks een handvol, dit 't zaamen gekookt op een pint garftewaater, , en in 't doorgezygde nat gemengt een onc gemeene zujker ; hier van geeft men den Lyder (zoo ras hy eenigzints bekomt) om 't uur, of half uür , een eyerleepel vol: vervolgens geeft men Seneblaaden een half lood, tien a twaalf lange rozynen, en één Vierendeel loods Krenten , gekookt op één mudsje nat van tiars vlees , 't welk men (doorgezygt zynde) in een, of twee ryzen in geeft. Eyndelyk behoord ook tot de Slaapgebreeken het. SLA APEN D WANDELEN , of LOOPEN in den SLAAP, ziet hier van Letter, N. Nagt • Wandelen. SLYM-ZIEKTE, SLYM-ZUGT, OOVERLOOP van SLYM. Is eene ziekte , die veeltvds met waater.  334 HUIS - A POTHEEK terzugt gepaart gaat , (ziet Letter, W. Waaterzugt ,)en doorgaans uyt dezelve oorzaaken ontftaat, alsEen onzuyver, dikflymagtig bloed, by gebrek van doorfiraaling, behoorlyke Spysverteering enz. Waar toe aanlyding gegeeven word , door een koude- en natte lugt, raauwe,- winderige,-en inzonder heid flymerige voedzels, eene veel zittende Leevenswyze, Lighaams- en gemoedsdriften, enz. Den zieke is lufteloos, zwaarmoedig, zonder Eetenftrek,en heeft wynig voordeel van 't wynig voedzel 't welk hy genuttigt; 't aangezigt is bleek, Valuwe, groenagtig dog meeft naar 't bruyne trekkende; zoo deeze ziekte verouderd is ,is dezelve Moeijelyk te geneezen; dog in den aanvang Luiftert dezelve veeltyds naar de volgende middelen. als, alszem , Jeneeverbeffen, duyzend gulienkruyd, enduyvenkervel, van elk een handvol; Anyszaad een half lood, dit getrokken op een vies goede witte wyn; gebruykt men hier van 's morgens nugter, een glasvol; men kan in plaats van wyn, deeze kruyden (gedroogt, of liever vars, zoo men ze krygen kan) kooken op een mingel waater, want van men (doorgezygd) een glas vol neemt. Of neemt Conferf van alszem, Conferf van vlier, en Conferf van kruys- en munt, van elk  VOOR ONVERMOGENDE. 335 elk een onc, extrate van duyzendgulde huyd, en fyroop vtan Jeneeverbeffen een lood; dit alles ondereen gemengt,gebruykt men hier van 'smorgens, en 'savonds een eyerleepel vol. Ook kan men zig om de drie, of vier daagen bedienen van een üifteer, namelyk alszem, melilooien, Camillen, en dil, van elk een halve handvol, Baakelaar, Comyn,Anyszaad en Venkelzaad, van elks een half lood , dit t' zaamen gekookt in een half pint meede, gebruykt men 't ftyf uytgedrukte zap tot een Clijteer. Den ziêkte diend eene maatige bewceging, en goede Leevensreegel te houden; fpys', en drank, die goed voedzel^ geeven, en licht te verteeren zyn, zyn hier 't beft; gelyk ook zoo veel moogelyk, een warme, en drooge Lugt te zoeken. SLYM - GES WEL , ook KOUD-GESWEL, genoemt. Is een (doorgaans pyneloos) Jlym - en galagtig gefwel, zonder hitte , van koleur gelyk 't ooverige der huyd; 'er op drukkende puylt het in, welke indrukking langzaam weer uy tpuylt; het komt op alle plaatzen des Lighaamsdog meeftaan de beenen: hetzelve ontftaat uyc een TaayJlymagtig, bloed 5  33*> HUIS-APOTHEEK bloed; war toe aanlyding geeven kan, al te lang Slaapen. Leedigzitten, Droefgeeftigheid enz. Eyndigende deeze gefwellen gemeenlyk door Verdwyning; waar toe bevorderlyk zyn de middelen, zoo eeven te vooren onder Slymzugt • vermeld: inzonderheid het daar eerft genoemde, van alszem, Jeneverbeffen enz. het Welk gepaart met eene herhaalde beweeging als wandelen, ryden, vaaren enz. dikwils eene geheele verdwyning te weeg brengd : dog indien zulks niet gelukt, legt men 'er buyten op, een omflag Van vierdubbeld linnen , Natgemaakt , in Brandewyn, en Wynazyn, van ieder een half pint daar in gefmolten een lood zout. Ook het gefwel gehouden boven de waaszem van Wyn en Azyn', twee theekoppen vol, geejijï op een Gloeijende Keyjleen, ten dien eynden in een pot gelegd. Én dan 'er opgelegd Duyfvenmijt, vermengd met een wynig fwaavel: of een plyfter van Diachilon. SPROETEN, ZOOMER SPROETEN> ook LOOFVLEKKEN genaamt. Zyn (als bekend is) kleine geele Vlekken, wat naar 't bruyne hellende; zig meelt des Zoomers vercponen.de in de Oppcrbuyd des Aan*  VOOR ONVERMOGENDE. 337 Aangezigts , handen , hals, en borft, alwaar zy als gezaayt fchynen te weezen ; ontftaande uyc verbrand bloed , c welk eerft in de opperhuyd opgehouden , dog daar naa langzaam uytgelaaten werd: die Oovervloed van groove- en brandige- gal hebben, en daar by*eene vafte huyd, zyn dezelve meeft onderheevig: Dos alzoo dezelve nogpynelyk, nog nmderlvk zyn, behoefd men ter geneezing niets aan te wenden, te minder alzoo de medte doorgaans 's winters verdwynen: en al Ut ook dat zy 's winters ooverblyven konnenze dog niet 't minfte gevaar verwekken; dog die zot genoeg zyn haar geld te fpillen , voor Geneesmiddelen, zonder ziekte, komen ten dien eynde oovervloedig te regt by de Reukwerkers. SPEEN EN, ziet Letter, A. Aambyen. S P E K-G E S W E L. Is een rond en Pyneloos Gefwel van klvn, grooter wordende . inhoudende een Blaasje met eene Etterige ftoffe ge- lvkende naar Spek ; koomende op verfchillende p'aatzen des Lighaams, dog doorgans op de rug: dit ongemak ontftaat uyt  338 HUIS-APOTHEEK Gal- en Slymagtige vogtigheeden, die zig aldaar in e^n vlies vergaderen: zelden verdwynen deeze gefwellen, maar worden meelt door Uytfnyding geneezen; dog in den aanvang luyftert het zomtyds naar de volgende middelen, namelyk Sappige Rozynen zonder pitten, vier oneen**, Gezuyverde Salpeter een lood, en Oly van Barnfieen, een vierendeel lood, dit onder een geftooten, en op 't Gefwel gelegd. Ook Ceruys, en Goudglid, van elk een onc, Tarpentyn een lood, dit met een fcheut Azyn onder een gemengd , en op gelegd. Ook befte Vygen , gefpouwen, en een fcheut azyn 'er op gefprengd; én dan op 't gefwel gebragt. Dog zoo deeze middelen niet helpen gelyk veeltyds gebeurd,'is men genoodzaakt tot de Uytfnyding oover te gaan ; waar omtrent men in agt te neemen heeft, dat het geheele blaasje, waar in de kwaade Stof. fe beflooten is, gants weggenoomen worde , op dat na de Snyding het gefwel niet weeder aangroeijen , ' en tot kwaadaartigheid oovergaa: dog al zoo die tot den raak der Heeren wondheelers behoord, zenden wy de Spekgezwel lyders, derwaarts. SPIN-  VOOR ONVERMOGENDE. 339 SPINNENSTEEK, ziet Letter, B. Beet van Padden, enz. SPLINTERS IN HANDEN, VOETEN, enz. Ooverkomt inzonderheid hun die veel, Onbefchaaft, SpUnterig Hout hanteeren, en daar by, zagt van huyd zyn, teedere handen hebben ;. den Arbydsman wiens handen fiyfvan Eeld begroeyt zyn, heeft hier van niet licht noot: een fplinter mag eens wat pyn verwekken , dog word zeldzaam een Gevaarlyke wond: Zoo men den Splinter met geen naald, of. zoortgelyk werktuyg kan uyttrekken, legt men 'er oover een plyfier van Pik of Teer ; Of nog beeter , van bar ft die uyt greene hout loopt; ook varzen blaaden van Hondsdraf, met een wynig zout en zeep vermengd. Dog zoo door een deezer middelen de Splinter niet te voorfchyn komt* zet het zig tot zweeren , waar door dan de Splinter uytfweerd; wordende het Lydend deel, behandeld als een Ge/wel, of zweer, ziet Letter Z. Zweer, Versweering. X 2 SPRIN.  340 HUIS-APOTHEEK SPRINGEND VUUR, ook WILDVUUR genoemd, Is die voortloopende Vuurigheid, die zig met puytsjes, en bladrtjes vertoond in de opperhuyd des Lighaams, dog meeftaande Beenen, bynaa gelyk, of het met kookend waater gebrand was, welke blaartjes fpoedig voortkruypen Jeukte verwekken en doorbreekende, een geelagtig vogt uytgeeven ; ontftaande uyt eene heete fcherpe en galagtige vogtigbeid door het-lighaam verfpryd, welke overtollige vogten doorgaans gebooren worden uyt eene verhitte Leever, ophouding dei gewoone ontlajlingen, Verhittende Spys en Drank enz. By de Kinderen dikwils door 'c fchielyk oovergaan uyt een heete- in een koude- of verandering van koude- in heete lucht. Tot geneezing diend , de ontflooken plaats te betten metroozenwaater. Of neemt Weegbreeblaaden, roozenblaaden, en Citroen Schillen , gekookt op een pint waater^, en hier meede het Lydenddeel gewaffen; dan Itrykt men oover't zelve Nutritum waar onder men mengt een wynig Roozenwaater , daar Kwejepitten in uytgetrokken zyn. Indiende Bladrenpyn verwekken, en van zelfs niet doorbreeken, moeten ze met een naald  VOOR ONVERMOGENDE. 341 naald doorgeftooken worden en dan opgelegd een Pap, gekookt van garfiemeel in Karnemelk ; daar na een plyfter van Diapompholigus. Het gebruyk van groentens, als zuuring, Porcelyn , Jndyvi , Kervel, Latouw enz. koomen hier zeer te pas: Als ook andere Bloedzuyverende middelen, ook Garflewaater, gedronken, nam: Gepeldegarfi een theekop vol, gekookt op een pint waater en in 't doorgezygde nat gemengt een vierde van een lood ^Cremortart er. Ook zuuring , een hand val gekookt op een pint heldere buy, ' De Aaderlaating is hier zomtyds dienftig, dog ook zomtyds Gevaarlyk; veeltyds gebeurd het dat 'er naa de Laating aanflonds beeterfchap befpeurd word ; dog ook wel in teegendeel; dat namelyk 't kwaad op de inwendige deelen vald; zoo werd' nog onlangs een Vryfter, in dit geval de Laating zeer fterk aangeraaden, een ander oncraaden den zelve; dog de raad des eertte ging door, met dat gevo'g dat de Lyderes vierentwintig uuren daar na Dood was; zoo dat de Aaderlaating niet behoord ondernoomen te worden, zonder de raad geeving van een Ervaaren Genees-Heer. Zoo deezen Kwaal, niet wel behandeld word, veraartze in X 3 SPRENK-  342 HUIS-APOTHEEK SPRENKVUUR, of HAAIRWORM. ook GAL-GESWEL genoemd. Zynde een Jeukerige verheevenbeidin de huyd , ontflaande meede als 't voorige, uyt een galagtige vogtigbeid: de kwaal vertoond zig met oploopende roode blaartjes. als een haarige ttiorm, in de huyd, en aldaarver/weeringen veroorzaakende: deHaairworm, word gemeenlyk onderfchyden in gemeene- of in eetende Haairueorm; de Jaatftgenoemde, eet dieper in 't vlees, uyt hoofde van meerder verbrandheid der gal is bëfwaarlyker te geneezen, en flaat weegens de kwaadaartigheit der ftoffe, veeltyds oover, tot een nog boozer zeer; 't welk in zonderheid plaats heeft, wanneer 't kwaad eemgzints verouderd is, of kwaalyk behandeld word: de inwendige geneesmiddelen, zyn in byde zoorten van Haairworm de zelve- naamelyk die't Bloedzuyveren, verdunnen, en 't zelve een behoorlyke gemaatig. heid geeven; zoodaanig als booven by Springendvuur zyn opgegeeven: uytwendiff gebruykt men teegen GEMEENE HAAIRWORM. Tot een betting, het Vogt dat uyt brandend  VOOR ONVERMOGENDE. 343 dend Eekenhout druypt; Of men legt op de ontflooken plaats, Bladderen van Graskruyd, of Eenblad, die in brandewyn doorweekt zyn ; Of men neemt wortel van patig met azyn geftamt. tot ' INEETENDE HAAIRWORM, Beezigt men, mojlaart, of Aluyn poeder met booning- Azyn vermengd. Ook Ceruys vier onzen, Geudfchuym, Antimoni, en Canfer, van elk een onc, gebrand lood, menie> en precipetaat, van elk een lood : dit alles onder een vermengd tót een zalve, fineert men 't op Zuyver Linnen , en dan om 't Lydendeel geflaagen. Of neemt het volgende middel 't welk aan veelen met een gewende uytwerking beproeft is, nam. Een klont zuyvere booter, welke men bruyn laat braaden, dan daar onder geroerd een klontje Schoorfieenroet, met een fcheut befie wyn Azyn ; en hier meede de Lydende plaats beflreeken; dit middel is dikwils in andere zoorten van zeer, inzonderheid der hoofden gebruykt met goed gevolg. Die dit onderheevig zyn , hebben zig naaukeurig te wagten voor alle fpys en drank die de Gal ontdeekt, als Spek, Hees, Eyeren enz. maar veel te gebruyken groenX 4 tcns,  314 HUIS-APOTHEEK tens, en deszelfs afgekookte nat, ryft, gnrft, In Farsze Karnemelk gekookt enz. Huy té drinken enz. Ook zal men in dit en diergelyke zoorten van zeer, de geneezing beginnen met inwendige middelen, die 't bloed zuyveren; en daar naa, tot de uytwendige, oovergaan; anders loopt men gevaar van 't kwaad door uytwendige fmeerderyen, naar binnen, op de Eedelfte deelen te jaagen,- alwaar het dan de gevaarlyk ft e toevallen, ja de Dood zou konnen veroorzaaken SPROUW,SPRUUW in BEIAAR. DE PERZOONEN. Dezelve beflaat in eene meenigte kleyne Pttystjes, welke ronde fweeren worden, verheeven, en met een ronde kring omgeeven, de Keel, Tong, Verbeemeld, Ja 't binnenfl der mond gants bezettende, volgende zomtyds den Loop der voedzels, en daar door zig verfprydende in den Slokdarm , Long, en 't uytterfle der inwendigedeelen j de Spruuw vind zeldzaam haar oorzaak inden mond, maar word gemeenlyk gebooren uyt kwaade ftoffen, die van elders worden toegezonden; als 'fcherpe zinkengagtige vogtenin 't hoofd zig onthoudende, of zoortge- lyke  VOOR ONVERMOGENDE. 345 lyke dampen uyt de maag, of andere inwendige deekn op# klimmende, gelyk in Koortszen, en andere zwaare Ziektens, veeltyds gebeurd dat aldaar eenige ftoffe ver^ dorven is, 't welk dan meeft plaats heeft als den zieke verhittende middelen gebruykt heeft: van welke Oovertolligheeden, de Gezondheid zoekende Natuur zig wil ontlaften; 't is daarom niet geheel vreemd te zien dat zomtyds naa 't eyndige der ziektens de Sprouw nog opkoome, 't welk als dan doorgaans meer ongewoon, dan gevaarlyk is , als zynde eene uytwerping van 't Ooverblyfzei der Ziektemaakende ftoffe. Deeze ziekte Oopenbaard zig door 't ge? voel des Lyders, die (naargelang de Spruuw min,- of meerder fwaar aankomt) dan ontwaar word , Hoeft, Moeijelyke AadembaaUng t Miffelykheid Braakluften, ook wel daadelyke Braakingen zelf, drukkende Benaaudheid op de Borft , dog meeft in de Keel, alwaar zig eene Prikkelende pyn oopenbaard, den zieke voeld kift , en Pyn [n de Maag, is dodderig zomtyds, 't Slokken is in deeze ziekte doorgaans gepaart met groote Moeijelykheid: zomtyds ontftaan uyt de neevensgaande ziekte nog grooter toevallen : de fweeren vertoonen zig ook rondom in den mond, vervuld met Scherpen X 5 M-  34ö HU IS.APOTHEEK fioffen, die zig zomtyds a! verder, en verder uytbryden, en tot onderfchydene hoog. tens opioopen; Deeze 'weertjes vallen doorgaans Witagtig\ te kennen geeyende dat haar oorfprqng, in zoodaanige Slym geleegen is; dikwils Geelagtig, ten blyke dat onder de oorzaak ook Gal te zoeken is • Byde deeze hoedaanigheeden van wit, en geel zyn geen kwaade voorteekenen, inzonderheid zoo naa deszelfs opkomft de Toevallen der ziekte verminderen , en dezelve ziV met verder uytfpryd: Zomtyds vertoond zig de Sprouw, Bruynagtig; ten teeken dat 'er zig zwarte Gal onder mengd, en den toeftand der zieke ten uytierfie gevaarlyk is inzonderheid zoo 'er een Jtinkende Uytaademmg, en dikke Spekagtige Korts meede sepaart is; welke gevaarlyke toeftand ook wel plaats heeft, wanneer den zelve zia: gants zeer wit vertoond. Zoo den -Sprouw eenige daagen heeft plaats gehad valt hy doorgaans op verfchillende tyden by (hikken, allengs af: zomtyds komt hy andermaal weederom: 't geen de herfleJUng te befwaariyker maakt, daar nog bykomt dat in een .aanhoudende Sprouw, de Smeer en alleen, zonder andere toevallen der ziekte, zomtyds zeer gevaarlyk worden. 05 Be-  VOOR ONVERMOGENDE. 34? Betreffende de Geneezing deezer kwaal; zomtyds gebeurd het dat dezelve niet fwaar aankoomende , van zelfs verdwynd; dog die gevallen zyn wynig: Ook heeft ze in bejaarde lieden zelden plaats zonder neevens gaande ziekten; maar is doorgaans gepaart met Hitte, Ontfteeking, Smaakenloosheid, Slaapenloosheid, benaaudheid, en koorts: men tragte op de oorzaaken der neevensgaande ziekte te letten, en de Geneesmiddelen daar teegen 'aangewend , zullen gemeenelyk de Sprouw doen verminderen,: Behalven de zoodaanige, diend den Lyder tot drank , Garftewaater met Bergzout ; Hooning en Azyn, gelyk hier vooren meer maals is aangeweezen: tot verandering kan men geeven Vlierthee: doende den zieken van een , of van byden deezer dranken oovervloedig drinken: gelyk ook het af kookzel van raapen , met een klyn wynigje zuyker vermengd, Zoo wel diend om tt drinken, als om te gorgelen; zynde het raapennat dikwerf van gezeegende uytweiking geweeft ,,hy Lyders die het ten hoogde benaaud hadden, en zonder eenige ander middan dit nat gebruykt te hebben van de Sprouw gelukkig herfteld zyn; gelyk ook dit zelve nat zeer heilzaam is in Borflziektens. Ook geeft men een zagt buykzuyve. rend  34? HUIS-APOTHEEK rend middel, waar toe hier zeer dienftig is een onc van 't dik van Tamarinde, Of in deszelfs plaats zoo veel Cremortart, één van deeze twee, gedaan in een half mudtsje waater, en daar by gedaan twee onc. Manna, en bergzout, een half vierendeel loods: t welk den zieken in twee ryzen inneemt, met tulfchen poozing van twee- vier- of meerder- uuren , naar dat den zieke zig los-of hardlyvig bevind: Ook kan tot een gorgel drank dienen, Een hand vol wintergarJt, op een pint waater gekookt, en naaukeung doorgezygd : Of Weegbreewaater, en Endiviwaater , van elk een half pmt, en daar onder vermengd , een onc roode kandy Zuyker; Ook diend voor hun cue niet gorgelen konnen, een pilletje van varsze ongezouten Booter, vermengt met een wynigje zuyker kandy: Ook gebruykt men om te gorgelen met veel nut, roode roozen blaaden, Maagdepalm, en jongen topjes van bahe, van elk een theekop vol, getrokken op een mingel waater, doorgezygd, mengd men in dit aftrekzel, hooning en azyn, van eider agt oneen. Zoo de Spruuw/wart word, de kortten hard, en dik zyn, en 't gorgelen den Lyder befwaarlyk word, maakt men een betting van roozen booning een lood, en geeft Zeezout  VOOR ONVERMOGENDE. 349^ zout twintig, droppels; met welk mengzel men de ontflooken plaatzen der Mond bevogtigt, gebruykende hier toe een zagt penceel. Wanneer de korften afvallen, trage men oopeniyf te houden , op dat de losgewordene floffen zig niet weder valt zetten, en het kwaad Verergeren ; Zoo men dan voor geen Buykloop vreeft, hervat men de zoo eevengenoemde Purgatie; Of men bediend zig van Vlierbloemen, en Hyfoop, van elks een handvol , hier op gedaan een mingel kookend waater, dan 'er doorgemengd gemeene booning vier oneen, gebruykt den Zieken om 't uur een theekop vol; dit 's te gelyk dienftig om te gorgelen: Ingeval den zieken gants onbekwaam is om zelfs Voedende vogten door te fwelgen, gebruykt men voedende Clijieeren. De Leevenswyz' der Lyderen, diend te zyn oovereen komflig den aard der neevengaande ziekten. SPROUW DER KINDEREN. In klyne Kinderen valt dit dikwerf voor, Ontllaande veeltyds uyt kwaadaartig, fcherp zog; men geeft de Kinderen garfiewaater; ook een aftrekzei van Vlierbloemen, gemengd met een wynig Syroop van /Jndyvi; om de twee  350 ■ HUIS-APOTHEEK twee daagen geeft men een eyerleepel vol, geprepareerde Syroop van Chichorayen; Zoo de Spruuw zwaar is geeft men opregte kreefsoogen, (de witte magnefius lapis) een half Jood; waar van het kind tweemaal daa°-s een agtfte gedeelte gebruykt; men mengd het m een leepel vol '/lierthee. Ook diend een jonge Kikvors, aan de mond der Kinderen gezet, die dan de brand der keel inzuygt; 't welk men dikwils herhaald : tot een betting der mond diend, Amandeloly, of een dooïr van een Ey gemengd met een mynigje zuyker, of 't uytgeperfie zap van groot Huysloók, met een wynig hooning vermengd: de zoetigheid veroorzaakt doorgaans meer fchade dan baat. S P Y S L O O P. Ontftaat uyt een Ongejleldheid der Ingewanden, het zy Verjlapping der Maag, waar door veroorzaakt word , een kwaade, gebrekkige, Of ook wel by na geheel geene Spysvertecring; waar toe aanlyding gegeeven word door ooverdaad in fpys, en drank; daar van oovervald deeze ziekte gemeeneiyk den Gulzigaard; dog dit gebrek kan ook ontftaan door verkoudheid der ingewandden, fterke gemoedsdriften enz. Den Lyder  VOOR ONVERMOGENDE. 351 der Eet fterk, en word niet gevoed; ontlastende de gebruykte Voedzels, fpoedig Ua deszelfs genietiging, zonder verteering, en dikwils met pyn. Zoo den Lyder buyten dit gezond is, laat zig dit gebrek veeltyds fpoedig verhelpen, door 't gebruyk van Concerf van roode roozen , en van Kruys en Munt*, vlees van Kweepeeren , van elk een onc, Nootemuscaat, en zedoarwortel, van elk een vierendeel loods, dit onder een vermengd, neemt men hier van driemaal daags, één, of twee eyerleepel vol. Of zedoarwortel, en Caneel, van elks een half lood, Nootemuscaat een vierendeel lood, dit tot een poeder gemaakt, neemt de Lyder driemaal daags een zesde gedeelte 'er van in. Indien 'er reedenen zyn van te vermoeden dat dit gebrek uyt verkonding der ingewanden ontftaat ; is 't dienftig om behalven de genoemde middelen,'t onderlyf te fmeeren met Oly van kruys en munt, Of van alszen, Of van Nootemuscaat STEENZIEKTE of STEEN der NIEREN EN BLAAS. Dit zeer droevig en pyn verwekkend Toeval, meer de Mannen, dan de Vrouwelyke fext  352 HUIS-APOTHEEK fexe eygen, is onderfcheyden naar de plaats waar in zig de Steen onthoud ; by die zwak van nieren zyn, onthoud zig de Steen langer in.de meren, die fterk van nieren zyn, en wiens gefteldheid zeer tot Steenwording nygc; krygenze gemeenelyk eerder in de blaas: byde deeze plaatszen zyn zeer gevaarlyk , en 't gevaar vergroot naar de omftandigheeden; zoo zyn veelJleenen gevaarJyker dan wynig, groote- dan 'kleyne,- harde, dan weeken Jleenen; dit ongemak fpruytentende uyt eene Vergadering van Oovertollige Aartagtige- en zoute jïnffe enz. die (door gebrek van behoor lyke werking der Maag, Leever , Milt , en inzonderheid der Nieren , niet uytgedreeven zynde , maar weegens eene Juyfte hoeveelheid van zoute- aart- en ziltige ftoffe als de Steenwording vereyft) in Steen veraarden: Waar toe aanlyding geeven kan eene dartele leevenswyzen, voornamelyk ooverdaadig gebruyk Van Spys en drank; 't gebruyk van onverteerbaare zouten en zuur en fpyzen, gerookt vlees, en Vis, zoetemelk, oudekaas, zwaare meel- en melkJpyZen, zwaarmoedig- of ongereezen-gebak enz. Mifpelen, Kween, Kaftanjens, enz onrype Vrugten enz. wyn, en flerke dranken, Oud- of fwaar- bier , Offevlees , Varkens- vlees,  VOOR ONVERMOGENDE. 353 vlees, Alle vlees, of Vis, gerookt, of gepeekeld zynde enz. Al te flerke beweeging , kort aan de Maakyd, driften enz. Dit Jammerlyk ongemak ontdekt zig door heevige pyn in de Lendenen, zomtyds in de flinker- zomtyds in de regter- zyde, naar geraade de eene, of andere Nier ontflooken is; in den aanvang doet zig een zwaare drukkende pyn gevoelen, als naamentlyk het Steentje nog is in het vlees der nieren: dog als het hier uyt paffeert door de Buysjes der waaterpees, word de pyn fcberp, en zeer fteekende, van weegen de zénuwagtigbeid dier deelen; 't welk de reeden is , dat de pyn allergevoeligfl by blyft, tot dat het Steentje door de waaterpees in de blaas gezakt is ,• daar zynde, en uytkomft zoekende zonder doortogt te verkrygen, wafl het zelve allengskens tot eene meerderen grootsbeid aan, ver oorzaaken de aldaar veele pynen, die zomtyds zeer hooggaande worden , neevens eene geduurige aanprikkeling tot Waateren, .mitsgaaders alle de Toevallen , die de Steenziekte eygen zyn; gelyk den zelve zig al verder ontdekken, in de Waaterloozing, zynde het waater doorgaans raauw, en dun , zomtyds roodagtig, zomtyds bloederig, zomtyds dik , onklaar en veel , doorgaans met een zandig grondzetzei: (hoeY, wel '  354 HUIS-APOTHEEK wel het zandig afzetzel alken, geen kenteeken van (leen is, alzoo veele menfchen die geen de minfte Steenagtigheid onderheevig zyn, nogtans een zandagtjg grondzetzel in 't waater gewaar worden,) zomtyds houd het waater geheel op, 't welk plaats heeft als de Steen in de waaterpees ftaan blyft, en dien doortogt geheel verftopt, welk ongeluk den Lyder in 't uytterfte gevaar brengd van binnen kort, te fneuvelen: als in dusdaanige Verjloptbeid ,'t waater naar de Herszenen gevoerd word (gelyk zomtyds gebeurd) veroorzaakt het aldaar eene onverwinnelyke Slaapzugt, 't welk den zieke binnen vyf , zes, of zeeven daagen , zonder van pyn te klaagen, met een Slaapziekte ten graave fleept. Ook is 't deeze ziekte eygen dat de Lyders klaagen oover eene doovigheid in 't been, welk zig gevoelen laat aan 't flinkerof regter been, naar de zyde van 't lyf, in welke zig het Seentje onthoud: ook pyn, en opwaartstrekking in 't Scrotum, en wel aan die zyde daar de Steen is; hier komt by Mijjelykbeid, Walgingen, en Braakingen; zoo dat den Lyder geene fpys verdraagen kan, hebbende 't Lighaam van ondere meeft geftooten, alles naar booven zettende, eeven , als of de natuur zyn werking had om-  V OOR ONVERMOGE NDE. sss omgekeert , en dat den zieke een fwaar Koliek leed: de Braakingen, in welkeJlym, daar na doorgaans Gal gelooft word, gefchiede met veel geweld: als de Steen zig in de Blaas onthoud, gevoeld men aldaar een fwaarte, en die hier meede gekweld zyn, konnen kwaalyk ruften, maar woelen met het geheele Lighaam, de beenen door ongernakkelykheid beurtelings geduurig verleggende ; ook word den Lyder zomtyds gewaar, eene prikkeling tot den afgang zoo dikwils als den zelve het Waater wil loozen; waar op (dog niet altyd) wel volgd een uytzakken des i^ndeldarms; dog de onopboudelyke aanprikkeling tot waateren is aan deeze ziekte onaffchydelyk; die hier niet meede gekweld is, heeft geen Steen ,• dog ook kan iemant dit gebrek onderheevig zyn buyten Steen ziekte. Of fchoon nu in deeze droevige Toejland, zig veele dingen opdoen, die veel oovereenkomft hebben met 't Coliek, zoo is nogtans Graveel- en Steen ziekte, van 't zelve zeer onderfchyden ; als voor eerft, is de pyn in de nieren, zoo fcherp niet als de Coliek pyn, ook is de pyn door graveel, of Steen der nieren verwekt, niet zoo hoog in 't lighaam , dan die uyt Coliek ontftaat; nog zyn de Coliek pynen vee] uyt gebreyder, als de gantsze buyk door kruypendé; Y 2 de  35ö HUIS-APOTHEEK de pyn des Gr aveels blyft op eene plaats, namelyk der nieren beflooten, en indien de Steen uyt de Nieren naar de blaas fchiet, volgt de pyn de. legging der Waaterpees , alzoo het Steentje door dit kanaal zyn doortogt neemt; ook doet zig in 't Coliek meer Rommeling der buyk op , dan in de Nierkwaal; ook is 't Bloederig waater, het Coliek oneygen; behalven dat zig ook in 't Coliek geen Doovigbeid van 't been enz. ontdekt. Het geen hier ter geneezing in 't werk gefield moet worden beflaat in 't aanbrengen der middelen om de Steen te Loozen ; Op dat den Lyder nu de Steen zonder gevaar, en met zoo wynig pyn als moogelyk kwyt worden, zal men tragten, den weg daar den Steen moet paffeeren te verzagten, en te verwyden, én de aldaar fleeds voortduurende fwaare pyn te flillen: ten dien eynde heeft men zig niet aanftonds te bedienen van waaterafzettende middelen , want zoo deeze in den aanvang gebruykt worden heeft men gevaar, van de raauwe vogtigheeden naar de Nieren te dry ven: 't zelve gevaar heeft men te wagten van flerke Purgatiën , inzonderheid in fwakke natuuren, dog al zoo het Evenwel noodig is, voor het gebruyk van andere middelen, het  VOOR ONVERMOGENDE. 357 het Lighaam te zuyveren, zoo zal men zig liever bedienen van zagte Clifieeren, die de darmen zuy veren, de Waatertogten zagt, en glad maaken, de pyn verminderen, en de winden (die hier zomtyds zeer benaauwen) verdryven ; waar toe dienftig zyn Clifieeren. van Heemswortel, Maluwe, Venkel , Camille, Glashuyd, Beet, Meliloten, Anys, Zéneblaaden, enz. daar naa van Olyë'n , als Oly van zoete Amandelen , van Wynruyd, Leliën enz. Uytwendig kan men op de Pynelyke -plaats leggen, de genoemde Oliën, waar van men ten dien eynde in een blaasje doet; of dat nog beeter is, Kervel een wynig opgebraaden met Oly van Scorpioenen, en warm op de pynelyke plaats gebragt. 'Inwendig om de weg der Steen glad te maaken, diend het gebruyk van varsze Booter , vet Vlcesnat, Oly van zoete Amandelen vars uytgeparjl, als meede fyroop van Heemflwortel; Zoo ook 't gebruyk van Warmoes, die uyt Kervel, Beet, en Maluwe toegemaakt is: als de weg dus eenigzints gebaand is , gaat men oover tot middelen die zagtjes afzetten, daar toe is ten meenige tyden goed bevonden, dusdaanig drankje ,. nam. Zap van Limoenen, en fyroop van Heemflwortel, van elks een lood, NotemusY 3 caat,  358 HUIS-APOTHEEK caat, en Bremzaad van elks een half vierendeel lood , en Rbinzewyn, een groote theekop vol, dit onder elkander gemengd, neemt den Lyder 's morgens nugter in één rys in: Intuffchen de Stooving met Kervel, en Scorpioen oly hervattende, en daar mee? ♦ de voortgaande, gebruykt den Lyder op 't Volgende van den dag, een meerder afzettende drank, nam: wortels van Staalkruyd, Venkel, Peterceli, en Zoethoud,va.n elk een lood, zaad van roode Siszers, drie lood , Brem , en groote Kliszsn, van elk een vierendeel lood, de vier grooten verkoelende zaaden, van elk een half vierendeel lood, dit te zaamen gekookt op ruym een pint waater, dan, in 't doorgezygde nat gemengd, zuur van Citroenen, en Heemjl van Femel, van elk een onc. Het welk den zieke in één , of twee keeren in neemt. Ook is dit niet ondienftig , nam : Heemjtwortel, en Lange roozynen, van elk een lood, blaaderen van Eerenprys , en Hondsdraf, van elks een greepje, gekookt op een half pint waater, tn in 't doorgezygdenat gemengd, zuyver en Hooning , en varsze Booter , van elk een lood,- gebruykt als 't voorige : zoo door deeze middelen den Steen niet naar genoegen afzet, geeft men fal Prunelhx , een vierde gedeelte van een Jood, ger mengd  VOOR ONVERMOGENDE. 359 jnengd in een theekop warme Rynzewyn. 'Zoomen reeden heek van te denken dat de Steen gelukkig in de Blaas gefchooten is, doet men den Lyder inneemen een glas warme Rinzewyn, met een wynig zuyker en Nootemuscaat, en laat hem daar op beweeging maaken door Wandelen, Springen enz. Indien dan den Lyder Prikkelingen gevoeld als of hy iï\oe.i\Waaterloozen, dog dat dezelve flegcs druppels gewyze plaats heeft, zoo doet dit vermoeden dat de goede natuur zig werkzaam betoont om zig van 't oovertollige te ontlaften ; om nu de Natuur in dit heylzaam werk behulpïg te zyn, geeft men den Lyder andermaal de vooren genoemde Rynzewyn, met falPrunella;, en herhaald de ftooving van Kervel met Scorpioen oly: door 't laatftgenoemde middel alleen, zyn ettelyke kinderen, verfchyde klyne fieentjes kwyt geworden. Is 'er een kwaal die door veroudering hoopeloos word? het is de Steen; daar dezelve in zyn beginzel nog wel goede hoope heeft van herftel, als naamelyk het Steenig gruys zig nog niet tot een Koek heeft te zaamen geparft, wanneer het kwaad dikwils luyftert, naar Waater ■ aj'dryvcnde, en Nierzuyverende middelen, alx daar zyn, 't Sap van Limoenen, de wortels van Zuuring Y 4 Steen-  S6o HUIS-APOTHEEK' Steenbrek, Venkel, Kruysdiftil, Cliszen,Cal mus, Cyperus, Smimium, Afpergies, Gras, Laurier, Steekendepalm, Stalkruyd, Beevernaart enz. Zoo de blaaderen van Pimpernel , Betoni, Eerenprys , Hondsdraf, Kervel , Gulderoeden, Brandennclels enz. Niet minder de zaaden van Brem, groote Klis2e"> Juffroumerk, Paarlkruyd, Heemft, en Peeierceli, enz. Aardbeziën,m Jeneverbeszen, Krieken oover zee en meer andere. Gelyk ook ten dien eynde dienen de Affche van Piffenbedden, Scorpioenen, Pierwormen enz. dog alle die middelen, die 't waater afzette , hoe nuttig die ook dikwils bevonden zyn als het kwaad zig nog in zyn geboorte vertoonde, zyn (zonder de andere voorberydende middelen booven gemeld) dikwils naadeelig geweeft als de Steen reeds in den blaas gefchooten was, verwekkende de Lyderen aldaar ondraagelyke pyne , daar ze te vooren geen boovengewoone Toevallen onderheevig waaren, maar hunne fmerten draaglyk hadden, Zoo wierd iemant door 't ontydig gebruyk der fterk afdryvende middelen, de Steen in den hals der blaas gedreeven, en daar zwaare Toevallen verwekkende, daar dezelve te vooren (de Steen in de Blaas zynde,) geen zeer fwaare ooverJaft van gehad heeft. Qn-  VOOR ONVERMOGENDE. 36: Onder de middelen die ie Steen af dryven, behooren ook de Spions fieentjes, trewitte morszelagtige (teentjes nam: die in de Sponszen gevonden worden, de welke geflatnpt, mee wyn ingenoomen zynde, de Steentjes der Nieren , vergruyft en afzet, men neemt ten dien eynde een half, of heel vierendeel Jood; en herhaald zulks: het zelve doen ook de Kreeftsoogen, men neemt naamelyk, opregte Kreeft soogen ,een onc tot fyn Poeder gemaakt, en doetze in een Vies, dan daar op gedaan een pint Azyn van Terpentyn, men zet de Vies, wel toegeftopt, geduurende een nagt in heete ajfe, na welke tyd men zal bevinden dat een gedeelte der Kreeft soogen gefmolten is , giet men den azyn af, en doet op het, op de grond leggende 00vergebleeven poeder, andermaal zoo veel azyn, 't we!k men tot zoo lang herhaald, dat 't Poeder geheel in den Azyn Verfmolten is; waar na men al de afgegooten Azyn, door een vloey papier zygt, zettende voorders de doorgezypte Azyn, in een, in heet waater geplaatfte kruyk, laatende den zelve aldaar uytdampen , dan zal men op de grond vinden een zout; 't welk men fyn wryft, op een marmerfteen in een Kelder legt, zoo lang tot het gefmolten is: van welk gefmolten zout, men den Lyder twee y 5 of  §52 HUIS-APOTHEEK of driemaal daags agt druppels in Radys. waater ingeeft. Ook heeft het Bokkebloed, eene zonderlingen kragt teegen Steen en Graveel, men geeft een, of tweemaaldaags een vierde gedeelte van een lood met witte wyn in, en fineert 'eruytwendig de pynelyke plaats meede: men nam: van wel bereyd Bokkebloed, het welk dus pleeg te beryden; men neemt een jong Bokje, in de naazoomer, fnydende het zelve den keel af, laat men eerft een golf bloed wegloopen, vangende het geen dan volgt, als naaft by het hart leggende, wordende het dus opgevangen bloed in een aarden pot, in de Zon te droogen gezet, waar na het dan goed is, en bewaard word' tot het gebruyk. Of neemt 't Vogeltje, bekend onder de naam van Tuynjluypertje, ('t welk bykans 't klynfte is in zyn zoort)' welke men in zout legt, en raauw by andere fpyze gebruykt. Of men neemt één dier Schepzekjes, en verbrandze tot Poeder, in een wel toegemaakte pot, waar na men de affchen vermengt met een wynigj Peeper, en Kaneel, en dan inneemt. Ook is het volgende Graveelwaater, meede zeer dienftig teegen den Steen: namelyk Sap van Limoenen anderhalf pint, 't uytgeperjle Jap van Radys een pint, 't uyt-  VOOR ONVERMOGENDE. 363 geperfie Sap van Pimpernel, van Betoni, en de volgende kruyden , nam : Glaskruyd, Krieken oover Zee, Steenbreek, Heemfi, en Hofkerze, van elk de helft van een half pint, deeze vogten onder een gemengd, en daar by gedaan 't zap van Difiels der Schorszen van liynbeziën , wortels van Venkel, van Peterceli , van Acorus , van Alantwortel, van Eer-en-prys , van Gentiaan , en Ireas van Florentiën, van elks twee oneen; dan de volgende zaaden,. nam: van Meloenen, Bafilicum, Cliffen, Paarelkruyd, en Maccdonize peeterceli, van elk een onc; Comcommers, Porcelyn , en Kouwoerden, van elks een lood: dan nog de volgende blaaden en bloemen, als van Betoni, Steenvaaren,gragtvaaren, Bloemen van Heemfi, Qffetong, Violette, en Wollekruyd , van elks een halve handvol; deeze kruyden laat men eerft weeken, en dan de zappen'er uytgeparft; in al dit boovenftaande vogt doet men befie gefchuymde Hooning twee pont, Terpentyn een pont, en befte Wynazyn, een mudsje; hier van gebruykt den Lyder daagelyks tweemaal een half theekopje vol ; dit middel moet althans wel helpen voor zulken die op eene veelheid van Medikamenten geftelt zyn; die 't daar voor houden, dat geen geneesmiddel goet is, of 't moet een mengel-  364: HUIS-APOTHEEK gel middel van veel omflag zyn. Wy zullen ten hunnen dienft 'er nog een van dezelve aard meede deelen, nam: van Venkel, Peterceli, en zee Kruysdifiels, van elks de wortels, drie pond: vrugten van wilden Roozen en eyke Marien takken, van elks een pond; de zaaden van groote Kliffen, en klyne Kliffen, van elk anderhalf pont; de zaaien van Neetelen, Steenbreek, en peterceli van elks anderhalf lood; dit alles geweekt, in twintig pond Mahazy, (Malvafia de Garbo,) dan in dit nat gemengd, de zappen van Limoenen, Glaskruyd, Peterceli, en Radys, van elks vier pond; dan dit vogt in een dnbbel Vat oovergebaald, en in het Diflelleerzel gedaan de zouten van Amberfleen, Menszen Uryn, en Bengelkruyd; van elks een onc. Hier van moet den Lyder gebruyken twee, of drie oneen, met drie, of vyf droppels Geeft van Kooperrood, vier uuren voor het middagmaal, naa dat het Lighaam te voor en beboorlyk Gezuyvert , en toebereyd is. Die voor eenvoudige Geneesmiddelen zyn, zullen ztg liever bedienen van 't uytgeperste Sap van Ajuyn, Parey, en Radys, van elks een pint, van Limoenen, Glaskruyd , en Duyvenoor, van elks een mudsje, waar van den Lyder driemaal daags een half theekop  VOOR ONVERMOGENDE, gtfj kopje inneemt. Dit zelve waater, (oovergehaald zynde,) is ook dienftig (om Steen in de Blaas zynde), in den ZJZaaj te,fpuyten; 't zelve vermindert den Steen, doende deszelfs Aartagtige ,en Zultige Jioffen, fmel ten. en loozen. Zommige betuygen, eene Gezeegende uytiserking befpeurt te nebben , door 't gebruyk der bekende Haerlemmer Oly; inzonheid by Kinderen, en Jonge lieden; zelfs ook bejaarden getuygen door deszelfs gebruyk, Ettelyke klyne Steentjes te hebben gelooft; Indien de Steen door gemelde, of zoortgelyke middelen geenzints wykt, maar in de Blaas verblyft, gelyk dikwils gebeurd als de kwaal veroudert, en door langduurigheid de Steen zeer is toegenoomen in groote, en dikwils ook in hardigheid; zoo dat haar omtrek te uytgebryd is, om door de gewoone kanaalen gelooft te worden j en zy zig ook niet laat vergruyzen, dan blyft 'er niets oover, dan tot de konfi van Steenfnyden oover te gaan, dog alzoo dit vreeflyk Werk niet zonder 't uytterfte gevaar verrigt kan worden (v/aar in dikwerf de Ervaarenfte, de. Handigfle Meejler in de Konfi, die ook nog alle menzelyke voorzigtigheid, gebruykt, eevenwel Misflaagt,) Laa-  366 HUIS-APOTHEEK Laaten wy de Beftiering deezer zaaken hun gantfchelyk aanbevoolen. BEHOED-MIDDELEN ter VOORKOOMING van STEEN en GRAVEEL. Zoo iemand zig van dit treurig Toeval tragt vry te houden, zal 't geheele middel van voorzorg voornaamentlyk beftaan in Onthouding: inzonderheid van die dingen, die de Steen eenigzints konnen voeden, als Spys, die pakkig en Drank die Verzwakkend is, zoo als hier booven, onder de dingen die aan lyding tot Steen konnen geeven gemeld zyn. Het Drinken van Raauwaater , dat nam : ongekookt is, moet hier zeer vermeyd worden. Ook moet hier vermyd lang Slaapen,' ook Ongefiaadigheid, Want te veel of te wynig in meed allerly zoort van verrigtingen is hier fchaadelyk, gelyk ook Toorn, Gylheid enz. Voor al heeft, men te zorgen van het waater niet op te houden , men behoord de Waaterloozing niet een oogenbük uytteftellen, Want by verzuym hier van is men zelfs oorzaak, dat het Steenagtig gruys des waaters in de Blaas neederzakt, een ophooping maakt, en daar dan allengskens tot Steen verhard: 't Is daar om een heylzaame gewoonte dat men (Om dit /  VOOR ONVERMOGENDE. 3Ó7 dit voor te koomen,) Kinderen die eenig vermoeden van Steen geeven, zomtyds uyc de flaap opwekt. Maatige beweeging, behoorlyke verwisfeling van Arbyd en Ruft, is hier zeer in agt te neemen; beeter 't voor die 't hebben konnen , dat ze haar Beweeging maaiende Oeffening neemen voor- dan naa de Maakyd; de Maakyd-zelfs hehoord ook zeer gemaatigd te zyn, niet te veel, nog te wynig gebruykt, hoe wel te veel hier doorgaans nog naadeeliger is dan te wynig; 't gebruyk van Radys , in den beginnen der Maakyd is by uytmentheid dienftig, of inplaats van Radys, Peterceli, Kervel, de uytfpruytzels van Neetelen , Pimpernel, Maluwe , of Beet, inzonderheid' ook Afpergies, of Paftinake, tot verder Voedzel diend Kalfsvlees , Konynen , jonge Haazen enz. Wrongelige Vis, als Baars, Snoek enz. Dooiren van Teren zagt gekookt, Pruymen, Appelen enz. goede varsze Booter in de Spys zyn hier niet ondienftig: ook hebbende de Haazenooten een Graveel Afdryvende kragt, daar van daagelyks, eeven voor- of- kort naa den Maakyd, agt, tien, of twaalf gebruykt: 't Waater dat tot fpyz' en drank gebeezigt word, moet voor al klaar zyn, niet troebbelig, maar wel bezonken, op dat het van des-  3r58 HUIS-APOTHEEK deszelfs Aard- en Zandagtig gruys, behoorlyk gezuyvert zy. Men diend 'er ook op uyt te zyn om doorgaans Oopenlyf te heb* ben; verftoptheid zou aanlyding tot Steen konnen geeven, men gebruykt ten dien eynde een zeer zagtePurgatie, als van Manna, of Alandswortel, of gedroogde Pruymen , enz. eene, niet al te Lojlyvig, n og te zeer Verftopt maar Gemaatigde gefteldheid des Lighaams , neevens eene reedenmaatige Vroolyke ziel koomen hier wel te pas. Ook diend hier het gebruyk van Venetiaanze Terpenthyn, zoo wel ter Voorbehoed'mg, (in welk geval, men om de de veertien daagen een eyerleepeltje vol gebruykt; men wenteld het zeiven in zoethoud, en neemt het in 's avonds naar Bed gaande) : als ook ter afdryving van Sneenagiige Stoffen , Wanneer dezelve zig reeds in de beginzelen oopenbaaren; Ten welke eynde men om de twee daagen, of ook wel alle daagen, naar gelang van 't kwaad, s' avonds, of s' morgens nugter inneemt, een half eyerleepeltje vol: te weeten befte onvervaljlen Venetiaanze Tberpen* thyn, die uyt de dennen Hoornen vergaadert is; Men neemt van den zelve een, of twee onzen , en ftamptze in den Vyzel, dan Vermengd met een dooir van een Ey, en aangelangd met eenig Vogt tot een drankje, roe*  VOOR ONVERMOGENDE. 369 loerende het zelve zoo lang onder elkander dat de Terpentbyn gefmolten, en 't mengzel eene witte Roomagtige koleur aangenoomen heeft: doende een pint nat op een onc Terpentbyn, waar van den Lyder twee, of driemaal daags, te weeten, s' morgens nugter , en 's avonds naar Bed gaande, en zoo het de omflandigheid vordert, ook een uur vcor 't middagmaal, een theekop vol van gebruykt: Zynde dit drankje niet alleen dienftig voor de gebreeken der Nieren , en Blaas, maar ook voor de Ooverige ingewanden als' Leever, Milt, Darmen enz. den zei ven van veele Taaije Slymagtige Vuyligheeilen zuyverenden, maakende den Buyk zagtelyk week , en de oovertollige Jigtverwekkende vogtigheeden afzettende ; dog alle deeze uytwerkzelen, zyn van den Vervalfie Terpentbyn, geenzints te wagten. STUYPEN, STUYPTREKKING , ook Convulsie genoemt. Is een bedorvene beweeging der Zenuwen , en Spieren , waar door het geraakte Lid, en Doelen, teegen de wil des Lyders geftaadig buyten order getrokken word , en alzoo flaan blyft, zoo dat de Lydende het zelve niet kan beweegen naar zyn welgeZ val-  37o HUIS-APOTHEEK vallen. Ontftaande dit droevig ongemak doorgaans uyt bedorvene vogtigheeden inzonderheid der Gal; welke gefteldheid aanlydinge neemen kan uyt een Lighaams geftel dat opgepropt, is van Winden , gelyk ook uyt 't onmaatig gebruyk van Wyn, en Sterken Dranken, Ook wanneer in een Aaderlaating een zenuw geraakt is, inzonderheid ook Schrik, Gramfchap, Vergiftige Beeten, fchielyk Heet, of Koud worden, Jaa dit ongemak kan veroorzaakt worden door alles wat aanlyding geeft, tot eenige Prikkeling der Zenuwen. Zoo deeze kwaal verouderd is, zyn de hulpmiddelen niet veel: zoo 't voorvalt, naa eene ontfangene Wond , of Buykloop, is 't veeltyds doodelyk ; gelyk ook de geneezing moeijelyker vald , daar 't geheele Lighaam, dan daar flegts eenige deelen worden aangetaft. Tot de geneezing is zomtyds bevorderlyk eene Aaderlaating, inzonderheid zoo den Lyder Bloedryk is, dog in fwakken natuure, en die wynig Bloed bezitten is dit niet te onderneemen: Beeter is 't volgende middel , waar door Ettelyke Lyders een gezeegend herftel bekoomen hebben , namelyk gerafpt Palmenhont , en wortel van Peoni Manneke, van elk twee oneen, blaaderen van  VOOR ONVERMOGENDE. 37r van Betoni, Feit-Cypres , Saii, en Sleutel Bloemen, van elks anderhalve handvol, Bloemen van Roozemaryn, en Lavendel, van elk een half lood, zaad van Anys, en Angeliea, van elk een vierendeel lood , dit 't zaamen gedaan in eene zuy vere pot, en hier op gegooten een mingel waater, en (naa dat het eenige uuren hierin heeft flaan weeken ,) dan ter deege door gekookt, deeld men het door gezygde nat in tweën, neemende de eene helft, en doende eenige uuren hier in weeken vier oneen gezuyverde Pieren, gebruykt den Lyder van deeze doorgezygde helft alle /honden een derdegedeelte, twee uuren voor den Maakyd: de andere helft zal de zieken drie agter een volgende 's morgens nugter inneemen, telkens een derde gedeelte, naa dat 'er nagts ingeweekt heeft een lood Seneblaaden , en een half lood Agarkus, en doorgezygd is, vervolgens zal men den Ruggegraad, mitsgaaders de Geraakte Leeden met warme doeken Wryven. Voorts zal den Lyder zig zoo veel moogelyk is wagten, voor betrokken- neevelagtige- en natte Lucht, zig houden buyten óe Zon- en Maanefchyn, en zig onthouden van fwaaren Spyze , en die veel dampen naar 't hoofd zenden, als Boonen, Erwe% 2 ten,  372 HUIS-APOTHEEK ten , Caftanjes, Nooten, Slymerige Vis, Mifpelen , Oefters enz. Wyn, en zwaar bier, beeter is 't gebruyk van Sali, Betoni, Roozemaryn enz. getrokken en gedronken als thee: de beweeging behoord maatig te zyn; en alle ontroering des gemoeds moet zoo veel moogelyk vermyd worden: STUYPEN DER KINDEREN. Alzoo dezelve doorgaans in deeze Teedere Wigtjes , ontftaan uyt andere ongemakken, als het k ygen van Tanden, Wormen , 't zuur enz. dienen hier geen andere middelen dan die deeze oorzaaken wegneemen, naa welkers eyndiging gemeenelyk de Stuyptjes op houden: altans zal men zig wagten voor heete middelen, beeter is eene zagte Purgatie, als van een uoynigie Manna , gefmolten in hun gewoonelyke drank. TAND- EN- KIESPYN, VUYLE TANDEN, en KIEZEN, WAGGE LENDE TANDEN, VERROT TANDVLEES, Tandpyn, en Kie^pyn is dat Pynlyk onge* mak, 'twelk de Lyders zomtyds als woedende disparaat maakt van weegerjs de vreeflykheid der  VOOR ONVERMOGENDE. 373 der Pyn, 't geen wynige Menfchen die deszelfs woede nooyt ondervonden hebben, verwondering baard; zoo zy iemand (teegen een Lyder die doemaals als raazenden was, door deeze heftige pynen,) 't is bynaa ongelooflyk, dat men in zoo 'b klyn jlukje Been, zulke onlydelyke pyn zou-uytflaan ! Kort hier naa gaf den herfielde Lyder, zyn Ongevoelige beklaager een bezoek, en vond den zelve in een Toeftel, zoo Mismaakt als belaglyk, en daar by fwaar Steenende, en Stampvoetende! 't talryk huysgezin aldaar in bcweeging, en Gekerm! op de Vraag, wat is hier te doen? behelsden 'tAnt woord, de Man ' heeft Kiespyn; en heeft nooyt van pyn in de Mond geweeten: 't Weeder aanwoord was, 't zr bykans ongelooflyk dat men weegens zoo 'n klyn jlukje Been, een geheel Huys in rep, en roer kan zetten ; de Man was verleegen, en wift onder de duyzend Raadgeevingen niet één, dat hem eenige verligting toebragt; 'er zyn ook inderdaad geen meer Raadgeevers in eenige fmert, dan in de Kiespyn; Want elk Lyder is hier een Doctor; 't welk de gewaande Tandpyn Lyder van Ferrare, oovervloedig gewaar wierd: daar van hebben we zoo 'n tallooze voorraad van Geneesmiddelen teegen de veelerly gebreeken des monds. Z 3 Wy  37+ HUIS-APOTHEEK Wy zullen alleen eenige wynige aan de hand geeven, die in de Pyn te gebruyken zyn, en dan van, die tot een behoedmiddel konnen dienen als de Pyn oover is. Alzoo de Pyn, uyt Verfchillende oorzaaken gebooren word, (als Koude- en Heeteook Scherpe- en Sultige Vogtigbeeden, welke uyt t Hoofd, op de aldaar leggende Zenuwen needer fchieten.en bederf aanregten; welke ongemak aanlyding ontfangt, door Koud, Vogtig, en Winderig weeder, inzonderheid als men befweet zynde 'fchielyk verkoud word of Togt vat; ook door Spys, en Drank, heet, te gebruyken, mitsgaaders 't peuteren in de Tanden enz.) Zoo behoord de geneezing naar de Oorzaaken te worden ingerigt: hier geen agt op flaande, as de Reeden dat de Tandmiddelen doorgaans zonder vrugt zyn, Eene zagte hoofd zuyverende purgatie doet hier' in 't algemeen dikwils de meeften dienft; Dog zoo men befpeurd dat de Pyn, veroorzaakt word uyt Heete Brandende Vogtigheeden, kan men gebruyken tot een mondfpoelzel , Wortel van Patig, een lood, gekookt op een pint Wyn Azyn, doorgezygt houd, men dit vogt een geruymen tyd in de mond. Indien de Pyn uyt koude Vogten ontftaat, neemt men wortel van Pyretbrum, en zaad van Nar-  VOOR ONVERMOGENDE. 375 Nardus, van elk een half lood, Luyskruyd, en Mofiaart zaad, van elk een lood, dit 't zaamen eeven opgekookt in een mingel vogt, nam: Een pint Wynazyn , en een pint goede roode Wyn , dan doorgezygd, en in 't nat gedaan een fcheut befie Brandewyn , en dit een poos in de mond gehouden , of de mond 'er meede gefpoeld. Zoo het rotte der Kies de pyn maakt, neemt men Myrrhe een vierendeel loods, en tien a twaalf korrelen Spaansze Peeper, dit te zaamen getrokken, op een mudsje Brandewyn , en dit vogt met een mondkwasje aan de pynelyke Kies gebragt. Ook diend zomtyds Tabaks- of Saliblaaden in de mond gelegd. Dog van zeekerder uytwerking , zyn deeze blaaden tot een Voorbehoedzel, teegen nieuwe aanvallen der Pyn: teegen de Pyn in het onderfte Kaakbeen, is dikwils heilzaam geweeft een Plyfier van Mastik, Brandewyn, wit van een Ey, en Garfie* . meel, van elks eevenveel , gelegt op de Hoek van de Kaak daar men de aader voeld kloppen. Deeze middelen die tot «oorzorg dienen, zyn tegelyk ingerigt teegen de Vuylen en Waggelende Tanden , en Verrot Tandvlees , namelyk , een Spoelzel van Wynazyn, Brandewyn , en Limoenpeekei, van elks eeven veel, en hier Z 4 mee-  376 HUIS- APOTHEEK meede driemaal daags, en vooral s' morgens Nugter de mond meede gefpoeld Van geen minder dienft is, 't Tandvlees gewreeven mee uitgebrande, en toe Poeder gemaakt Aluyn , waar van op Letter A Adem; dit eenvoudig middel is in Veelerly zoort van Mondpyn,vzn gewenftè dienft geweeft Jaa alleen 't ipoelen der Mond met koud waater , s' morgens Nugter by aanhoudenheid gedaan , is doorgaans een bewaarmiddel teegen de veelërly gebreeken des monds. Zommige bedienen zig van t volgende Mondwaater, nam • Roozemaryn, Sali, en Weegbree, van elks twee handen vol, Ueverkruyd, en Citroenfcbil, van elk een lood, en tien groenen Pruy. men dit te zaamen gekookt op één en de Mond dikwils gefpoeld Indien de Pyn der Tanden' en Kiezen , ontftaat uyt Blaaufchuyt, dan dienen de TRAAN-  VOOR ONVERMOGENDE. 377 TRAAN-OOGEN ziet Letter, O. Oogen Gebrek enz. UYTZAKKING des Endeldarms, ziet Letter, E. ENDELDARMS Uyt- zakking. UYTZINNIGHEID, ziet Letter, Y. Ylhoofdigheid. UYTTEERING, ziet Letter, K. Uytteerende KOORTS, en Letter, L. LONGZIEKTE. VALLENDE-ZIEKTE. Deeze Ziekte heeft voornaamelik zyn zitplaats in het Hoofd, Inzonderheid in het dikken Harszenvlees, (Membrana Durce Matris,) welke door eene heevige Krampagtige trekking, (weegens de Drukking van eenig Schaadelyk Vogt, zig aldaar onthoudende en Prikkelende,) 't zaamen geboogen word: Welke te zdamentrckking zig dan in 't gantszs Lighaam oopenbaard, door de gemeenfchap die het Harszenvlies heeft met de ooverige Vliezen des Lighaams. Het geen tot dusdaanige ICwaadaartigbcid der Vogten in 't Brynvlies aanlyding Z 5 ' gee-  378 HUIS - APOTHEEK geeven kan, is Schrikken, Angfl, Gebrek Onzuyvere Lucht ;'teeten van Moffelen, Aal] laddejtoelen, Look, Geytenvlees enz r7?Ê Z'ekfe.°openbaard zig met een Vreefelyke Trekking des gantszen Lighaams waar door den Lyder plotzeiyk needervald alle de Leeden t' zidderen , de Duymen zyn %f in de handen gekneepen, floot met t Hoofd ^Voeten, en Handen teegen alles wat naby is; veelen fchreeuwen als zv needervallen, de wenkbraauwen zyn in geduurige beweeging, de haairen ryzen overeinde de oogen zyn ftyf, verward, en puylen uyt, de oogen leeden gaan al oopen, en toe, ziende men dikwils van den zelve niets dan het wit,de Tong fweld, en word zomtyds aan ftukken gebeeten, de Tanden knerszen, enz. Dikwils is 'er braaking ontloopen van waater, en ftoelgang Ook benaaudheid, Hartklopping, Snorking, de Aaderen worden dik, 't Aangezigt opgeblazen Rood, Geel, en zomtyds Sto de Schuym oopt uyt deri Modd; welk laatfle Toeval dikwils de kwaal ten evnde brengd, altans van dit Oogenbük, da? 'er Schuym komt, ziet men de andere toevalJen minderen. Eeven wel alle, die dit Ooverval onderheevig zyn, worden niet juyftzoo zwaar, en  VOOR ONVERMOGENDE. 379 en met alle de genoemde Toevallen aangetaft, zommige. hebbenze in geen minder maat als gemeld is, andere weederom in een veel minder graad: zommige verliezen met den aanval alle bewuftheid, dog hebben wynig Stuyptrekking; andere behouden geduurende den aanval wel eenig bezet", dog de Leeden worden geweldig 'c zaamgetrokken: Ook duurd het Ooverval by deh eenen korter, in den anderen langer. Ook taft dit ongemak de Mannen meerder aan dan de Vrouwen, de Jongelings dan de Mannelyke - jaaren. De Geneezing valt ook niet zoo moeijelyk daar de Toevallen ligt zyn, en de kwaal niet verouderd is, dan daar het teegendeel plaats heeft: Zoo ook in de Jongelings jaaren, dan in den Ouderdom. De middelen tot herftel zyn Voor eerft in den Aanval: Men lege den zieken op den rug , in eene heldere, Lugtige frilTe plaats, met 't hoofd, en da borft wat verheeven, den zelve zoo veel moogelyk is bevyligende voor ftooteh , zonder egter de kramptrekkinge met geweld te willen teegen houden , want zulk een dwang zou de Toeftand des Lyders eer verè'rgeren, dan verbeeteren: Men tragt de tong te bewaaren door een ftuk Leer, tuften de Tanden te fteeken, dog 't z^lve diend wat groot  38o HUIS-APOTHEEK groot te zyn, op dat het niet in de mond ichiet; onder de neus houd men Wynruyd in Azyn gedoopt, men wryft het Lighaam en inzonderheid de geraakte Leeden , met Linnen doeken, of Flenelle Lippen, ook'' kan men de getrokken Leeden eens zagtelyk rekken, en dan weer los laaten-; indien het Toeval door deezen middelen niet oovergaat, gebruykt men een Jlerke* Zetpil, of Clifieeren , van Zeezout; men dóet de Voeten in laauw waater zetten : indien het ongemak zeer' zwaar aankomt, gelyk zomtyds gebeurd, dat het Aangezigt zwart w ord, en den Lyder door geen middelen verligt word , is men zomtyds genoodzaakt een Aaderlaating te doen, dog weegens deszelfs gevaarlykheid in dit Toeval, diend men des weegt n met een Doclor, raad te pleegen. Indien het Ooverval voorby is, gaat men oover. Ten tweede tot behoedmiddelen: welke kezyn, Peoni Manneke een lood , en ElandsklaauW een half lood , Maybloemen, Linde bkezem, Marintakken van elk een handvol, dit t' zaamen gekookt op een mingel waater, drinkt den Lyder hier van (doorgezygd) viermaal daags een theekop vol. Of neemt Valeriaan wortel een onc-, de wortel, en 't zaad van Peoni, van elk een half lood', maa*  VOOR ONVERMOGENDE. 38* marentakken, een lood, die t' zaamen tot Poeder gemaakt, neemt den Lyder hier van 's morgens nugter eenige daagen naa malkande een half vierendeel lood in, met gekookt waater dat koud geworden is: Of neemt Elandsklaauwen, en Peonizaad, van els een vierendeel lood, Bcevergyl, een half vierendeel lood, Eyke marentakken, en maybloemcn, van elk een lood, die alles tot Poeder gemaakt, en hier van gebruykt als 'c voorige een half vierendeel lood; s'morgens nugter, tien a twaalf daagen agtereen. Den Lyder heeft zig te wagten voor alle Windverwekkende en Onverteerbaare fpyzen, en voor al ook voor Varkensvlees, voor myn en flerken Dranken, 'enz Beeter is een Booter Vlaade met Wynruyt rykelyk beftrooyt: voorts zuy veren gezonden- Lugt, maatige beweeging, en Ruil: Schrikken en Gramfchap, doen gemeenlyk de Geneezing vertraagen , en den aanval verbaaflen. Deeze ziekte laat zig door de voorverhaalde Teekenen gemakkelyk onderfchyden, van de gemaakte Vallende ziekte der Landloopers en Vagebonden, die zig 't beft door Op/luyten, en Werken geneezen laat: In een aanzienlyk Weeshuys, Oopenbaarde deeze Ziekte zig aan één, 't welk een. groote  382 HUIS-APOTHEEK te opfchudding verwekte onder de Kaamerraads , toe welke de Ziekte ooverfloeg, zoo dat binnen wynig Honden meer dan Twintig met 't Ooverval aangetaft waaren, die alle in een Difporaate gefhlte op den Vloer Pielen , Stieten , Tierden , Schuymden enz. De mcefieres der Linnen winkel 't bedrog haarer onderhoorige befpeurende, greep de gereed leggende /laafze- teeftelyke Bullepees , welke voor eene gelukkige allemans drank dienden, alzoo zy alle door dit veragtelyk middel in één oogenhlik, (en dus veel fpoediger als in een der befie Gafihuizen ,) volkoomen herftelden, zonder eenige Teeken van Vallende Ziekte oover te houden. Dog naa verloop van tyd, oopenbaarde deeze Ziekte zig andermaal, op dezelve plaats , dog niet zoo verfchrikkelyk; de Jlrakke matrone greep de Pees, als haar nü reeds beproefde Geneesmiddel, met dat gevolg, dat de kwaal op 't ygen oogenbük van haar wording eyndigde, en men 't zeedert ook niet de minde fweem der Vallende ziekten, aldaar vernoomen heeft. VE-  VOOR ONVERMOGENDE. 383 VENYNIGE BEET , ziet Letter t B. Beet van Slangen, Padden enz; VERGIFT. Oopenbaart zig door Mijlykheid, Braakingen , Flaautens, Beevingen , Hik, Ongereegelde Pols , Pyn in de Maag, en Ingewanden, Loomheid, Swelling, Spanning deg Onderlyfs, Tlhoofdigheid, Stuypen, Verflyving , Swarte plekken over het Lighaam, koud Sweet, Verlies van 't Gezigt, Slaapzugt, de uytterfte deelen Verfiramt enz. Welke gevolgen dit kwaad heeft is genoeg bekend, gelyk ook, dat het uyt verfchillende Giften , liever Misgiften , of Vergiften ontftaat, als Rottekruyd, Sublimaat, Opium enz. Dollekervel, ook Scheerling genoemd, (Een kruyd dat oovervloedig hier te Landen aan flooten, en weegen waft, en meer dan eens door onkundige voor Moeskruyd afgefheeden ,'gegeeten , en met de Dood agtervolgd is ';) Ook Venynige Paddefioelen, (die zommige als een lekkerny in Soupe enz. gebruyken; dog zelden paffeert 'er e'én jaar, waar in niet eenige, Jaa zomtyds geheele Huysgezinnen de Dood aan zulke Sop eeten) Ook zommige Moffelen, ook door 't Venyn dac  384 HU IS-APOTHEEK dat in Kooper, Blik, en Tin is; 't is daarom zeer onvoorzigtig fpyze in Koopere Keetels, Pannen enz. te Kooken, en nog Erger aJs men dezelve naa 't Kooken 'er in laat Haan, men heeft verfchyde maaien gezien, en 'c gebeurd nog dikwils, dat Gevaarlyke Hardnekkige, en Langduurige Toevallen, Jaa ook wel een bittere Dood, hier uyt zyn onflaan; en 'e gevaar van 't Vergift is onvermydelyk, als men gemelde vaaten met Scherpe, zoute, ofzuure Vogtigheéden vuld, en daar in (laan laat, door welke fcherpe vogten 't Vergift uyt 't Kooper in de Spys oovergevoerd, en alzoo ingenoomen werd: welk Vergift des koopers miflchen van 't ergste is, zoo als nog onlangs (door nieuwe proeve te Holle') blykbaar geworden is. Het Voornaame hulpmiddel beuraat in Braakmiddelen, zoo fpoedig als moogelyk is aan te wenden , eer het Vergift door 't Bloed verfpryt, en de Ingewanden doorgedrongen is; men geeft den ongelukkige Lyder Boomoly in warm waater, 'en (leekt de Vinger;in de keel om 't braaken te bevorderen ; en hier meede moet men aanhouden, tot dat de natuur door oovervloed'g Braaken, zig van 't Vergift heeft ontlaft; waar naa men dan oovervloedig flappe vogten doet drinken, als huy, een flap aftrek - zei  VOOR ONVERMOGENDE. 385 zei van Vlier, waar ia verfchyden fchyven Citroen gefneeden zyn ,• Dog zoo 't Vergifc de Ingewanden reeds doorcrokken is, gebruykc men verzagtende- daar naa Purgeerende- Clijleren, a's van Manna, Vlierbloemen , Hyfoop, Seneblaaden enz. doende Oovervloedig drinken van de zoo Eevengemelde drank, inzonderheid van Citroenen, alzoo de Citroen een uytneemende ygenfchap bezit, om 't Vergift te wecderjtaan, en deszelfs Doodelyke kragc uyc te bluffen. VERKOUDHEID. Is die Mingeagte- dog inderdaad Gevaarlyke Ziekte, hebbende ten Oorfprong gejtremde uytvoaaszeming, 't welk doorgaans ontftaat uyt een gevatte koude, 't zy men befweet zynde, koude Drank of Spyze gebruykt, of zig ontkleed, of fchielyk uyc een warmen in een koude Lugt oovergaac, ook 'c Inaademen van koude, natte Lugt, fterk Togtende vertrekken enz. welke Verftopte uytwaazeming zeer dikwils de oorzaakis, van Doodelyke Krankheeden; 't gebeurd ook niet zelden dat verkoudheid kwaalyk behandeld, tot gevaarlyke Ziektens ooverflaat; want deeze Ziekte is eene ligte ontfteeking van de Long, Keel, of eenig Vlies, A a enz.  386 HUIS-APOTHEEK enz. De ziekte is te gevaarlyker, om dat ze doorgaans licht gefchat, en aangemerkt word als een Ziekte die geen hulpmiddelen , vereyft, Ja die zelfs voordeelig is; 't is zeeker voordeeliger aan verkoudheid, dan aan Pleuris, Long, Keel,- of diergelyke Kranktens ziek te zyn: dog dat verkoudheid Hyl~ zaam zou zyn, is 'er zoo verre van daan , dat men doorgaans zien zal, dat perzoonen veel aan verkoudheid vaft, fwak van gefteldheid zyn , dikwils ongemak aan de Borft hebben, en verfchyden (met de kwaal oover eenkomftige) toevallen, onder heevig zyn; hoe dikwils ziet men 'er fterven ? wiens ziekte met (zelfs maar geringe- dog niet wel opgepafte) verkoudheid aankwam: de Verkoudheid zelfs is een bewys dat de Werktuygen ontfteld zyn, de natuurlyke werking verzet is, de zoo noodzaakelyk üytwaaszemïng belet, de Long verftopt enz. Al 't welke de voorboodens zyn van fwaare ziektens. De Verkoudheid, indien zeeenigzints fwaar ■aankomt gaat gemeenlyk gepaart met huyvering ligte koorts en Hoeft: de Hoeft is in den aanvang doorgaans droog, vervolgens wanneer de verkoudheid ryp word, werpen zig vluymen op , waardoor de hoeft verligt: zomtyds gevoeld men geringe fteekin- gen  VOOR ONVERMOGENDE. 387 gen, pyn op de Borft, en Keel, is dikwils vergezeld, met fwaare hoofdpyn, heevens verlies van Reuk, Smaak, en verminderde Eetenftrek. De duurzaamheid deezer Ziekte is ongelyk: Indien ze wynig is, en wel behandeld word, eyndigdze dikwils naa verloop van vier- of zes daagen: zomtyds langer, dikwils twee a drie weeken: Indien ze langer aanhoud is 'er gevaar van zwaarder ontfteeking , kwynende Ziektens, ook wel van onverwagte Toevallen die 't Leeven fchielyk konnen doen eyndigen. Alzoo de Verkoudheid een ligte ontfteeking is, uyt verjlopte Uyt waas zeming ohtftaande; is de geneezing in te rigten eeven als by de ziektens die men Borflontfleeking noemt, tragtende men de belette doorwaaszeming te bevorderen: Indien deeze Ziekte zeer zwaar aanvald, is één Aaderlaating dikwils van gewenfte dienft: dog zulks heeft dan alleen maar plaats, daar 't natuurs geftel fterk, de Bloedrykheid veel is , En de drygende gevaaren groot zyn; anders ■is de Laating nadeelig. In 't algemeen is 't altoos goed in geval van Verkoudheid , flappen vogten, in oovervloedig warm te drinken, zoo ras men Verkoudheid gewaar word, En zig voor A a 2 kou*  388 HUIS-APOTHEEK koude te bewaaren. Men kan ten dien eynde neemen een aftrekzei van Vlierbloemen, ofzaali. Of neemt Vlierbloemen ruym een handvol, en gepelde garft twee oneen, te zaamen gekookt op drie pinten waater, dan doorgezygt, doet men (tervvyl 't nog kookendheet is,) 'er in een vierdegedeelte van een lood Bergzout, vervolgens, een theekop vol goede Azyn, dan roert men 'er in Hooning twee oneen , hier van gebruykt den Zieke om 't half uur een theekop vol, Of om 't uur drie theekoppen. Het oovervloedig gebruyk van flappe vogten , warm gedronken, al was 't ook maar flappe Thee, Of liever een mingel warm waater, daar een handvol Vlierbloemen in gekookt zyn, in éénen dag gedronken, dog by glaasjes vol met tuflchen poozing van een half- of heel uur, is zeer gefchikt om de kwaade ftoffe te verdunnen, los te maaken, en aftezetten, en het ontflooken Bloed te verkoelen, en te zuy veren; Mits men zig te gelykertyd onthoud van alle Dranken die 't Bloed verbitten, en de ontfteeking vermeerderen , als Wyn, Brandewyn, Theriakel enz. Deeze in den aanvang der Ziekten gebruykt doen het grootfte nadeel: alsdekwaade ftoffe geloft zyn, en de Zieke zig beeter bevind , konnenze zoo zeer niet fchaaden : Ook  VOOR ONVERMOGENDE. 389 Ook heeft men zig te onthouden van Vlees, Eyeren, Gebak, enz. Hoe wyniger gegeeten, hoe beeter, en althans 's avonds; de Maaltyd behoord te beftaan uyt een wynig Groentens met .Brood: 's avonds onmiddelyk voor 't naar Bed gaan, za! men de Beenen zette in warm Waater: En in 't Bed zynde gebruyken een glas vol (warm) van één der Boovengenoemde Dranken, om 't Sweet een wynig nyt te doen koomen: Zoo 't Hoofd zeer verkoud- of verftopt is, doet men inaademen de waaszem van 't aftrekzei van Vlierbloemen. Voor de Verkoudheid op de Borft, of Hoeji, gebruykt men een ftuktje CaJJue drop, of een'aftrekzei van Zoetboud. Ook heeft men zig wel naaukeurig in agt te neemen teegen nieuwe Koude, of Togt; Want een geringe Koude gevat in een reeds verkoud Lighaam, maakt een ligte Verkoudheid , veeltyds Hartnekkig en lang van duur: Ook is 't lang verblyf, in een fterk gebroeyt vertrek niet minder fchaadelyk, alzoo zulks de Herffelling Langzaam maakt: De Middelmaat is ook hier 't beft. Eevenwel moet men met 't gebruyk van warme Dranken niet te lang aan houden , maar zoo ras de Ziekte afzet, dezelve verminderen, alzoo een aanhoudend gebruyk Aas vaQ  3po HUIS-APOTHEEK van Slappe - warme Vogtigheeden , de Maag verjlapt, de Ooverige Ingewanden, ten uytterfte verfwakt, de Spysverteering vertraagt, of ook wel geheel Belet: Men genuttjgt met 't afgaan der Ziekte een .wynig wyn. BEHOEDMIDDELEN, Teegen GeduurigWeedekkoomende VERKOUDHEID. Dit betreft meeft zoodaanige Menfchen, die zeer veel aan Verkoudheid onderheevig zyn, 't welk beteekent dat hun gefteldheid zeer helt tot %een verzette Uywaaszeming; 'twelk ontftaan kan uytSwakheid der Maag, Long, enz. Niets is 'er dat dit kwaad meer verergert, dan zig by aanhoudenheid te Broei jen, en de Lugt by alle geleegenheeden zeer te vermyden: wanneer hier nu nog bykomt, een Beftendig gebruyk van warme Dranken, heete Spyzen, veel Stveeten enz. Zal dit veroorzaaken dat men deeze Lyders doorgaans in eene zeer Swakkelyke Toeftand aantreft; 't welk te meerder plaats heeft naar gelang deeze Lyders, buyten dit, een zwak gefiel omdraagen,- 't minfte deel genood fchap aan varsze Lugt, Ja 't minfte ding belet de Ongevoelige- en tot bevordering der Gezondheid , zoo hoognoodige - Uytwaaszeming, ver-  VOOR ONVERMOGENDE. 391 veroorzaakt Ontfteeking, Verkoudheid, Roos, enz. 't welk dan dikwerf de oorzaak word van veel kwynende kwaaien. Het befte Geneesmiddel, hier teegen, is zig vee] aan de Lucht te gewennen, de warme Kaamers nooyt te bezoeken dan des noods, in de Winter koude, de Kleeding zoo Lugtig maaken als doenelyk is, en dezelve niet buyten hoogenood te verdikken,- zig vooral wagten van zig 's nagts zoo warm te dekken, dat men aan 't fweeten raakt; 't fweeten is voornamelyk dienftig, als 'er gebrek van uytwaaszeming is, dog dikwils en daglyks te fweeten, verfwakt de Natuur, maakt de Vaaten Slap, de Huyd los en onbekwaam tot deszelfs verrigting : veel Hylzaamer is 't zig te gewennen tot 't gebruyk van koude Spys, en Drank: als ook 't herhaald gebruyk der koude Baaden : neevens 't onderhouden van eene maatigen beweeging. Dog 't gebruyk der koude dingen, heeft men niet onbedagtzaam te verrigten, maar zulks aan te vangen , als de verkoudheid genoegzaam van 't Lighaam, enden Lyder ooverzulks op zyn Beft is; In welk tydsgewrigt men het zelve allengskens kan werkftellig maaken: want met anders te doen, Aa 4 zou  S«a HU IS-APOTHEEK zou men door zulk een dwang 't kwaad veel eer verergeren. Indien de Verkoudheid zeer Ingeworteld is, en op den duur Hartnekkig by biyft, gebruykt men beften Kina, kina een onc, verdeelt in agt deelen,waar van den Zieke om de anderen dag een agtflen deel inneemt, met een theekop vol aftrekzei van Vlier, 's Avonds naar Bed gaande: zommige zyn hier van herfteld door 't gebruyk van Karszenfteelen, gedronken, en getrokken als thee VERLAMMING, ziet Letter, L. Lammigheid. VERSCHRIKKING, ziet Letter, S, Schrik. VERSTOPPING der INGEWANDEN. Gaat veeltyds met zwaare Ziektens gepaart , en heeft doorgaans gevaarelyke gevolgen ; dog ook komt deeze Verftoptheid wel op zig zelve, bet zy dan in de Milt, (ziet Müdziekte,) of Leever, Alvlies, of Darmfcheil, veroorzaakt wordende door eene Verdikking der Vogten , 't Welk inzonderheid plaats heeft by die een zittend Leeven Jyden, en daar door gebrek van doorftraa-  VOOR ONVERMOGENDE. S93 Ving hebben ; Ook neemt dit kwzad oorzaak door 't gebruyk van veel zwaare, onverteerbaare, of lang in 't zout geleegen hebbende Spyzen, zuur Bier, koude en natte voeten , en ook door eene Jlegte Leevenswyze enz. Het ongemak ontdekt zig, door dien in ?t gevoel des Lyders, als een Band zig opdoet, om het Onderlyf onder de korte Ribben, aldaar zomtyds in de Regter zyde met Fyn, ('t welk teekend dat 'erVerjiopping in de Leever plaats heeft,'gepaart met vermoeydheid zonder Arbyd , kragteloosheid vermindering van Eetenftrek, 't Aangezigt is doorgaans Bleek , en gefwollen, de Pols ongeftaadig enz. Al 't welke fwaarder gevolgen Aankondigen ; En is djkwils de weezendlyke oorzaak van Gevaarelyke Krankheeden. Indien men het gebruyk der Geneesmiddelen uytfteld, word het kwaad Hardnekkiger, en de Herftelling moeijelyker: Dog wanneer het zig eerlt oopenbaard, word het dikwils weggenoomen door 't volgende middel nam : zuuring wortel een onc, Gentiaan een lood , Bernagi, Duyzend galde Kruyd, Eerenprys ,en Duyve kervel, van elks een handvol, deeze kruyden onder elkander gemengd, en gekurven, doet men A a j hier  m HUIS-APOTHEEK hier van een theekop vol in een Trekpot, om te gekruyken als Thee: Ook kan men deeze Kruyden zetten op een vies Wyn, of Jenever, om s' morgens nugter, en 's avonds naar Bed gaande, Ook zomtyds wel een uur voor de middag - Maakyd , een halve of heele theekop vol van te gebruyken ; Welk gebruyk men naar maate der Beeterfchap vermindert. Of neemt roode Gentiaanwortel een onc, en knoppen van Alszem , een handvol, zéneblaaden zonder fteelen,een half lood', te gebruyken als 't voorgaande. Dog booven al is dienftig dat den Lyder zig veel Beweeging maakt , door Wandelen, Vaaren enz. Ziet ook op Letter M. MlLDZIEKTÉ. VERVRIEZING der LEEDEN, ziet Letter , B. Bevroozen Leeden. VLEKKEN, ziet Letter, S. Soomer Sproeten. VLIEGENDE JIGT, ziet Letter, J. Jigt, VYT, ook FYT, en REDUVIA genaamd. Is een Heet, en zeer Pynelyk Gefwel, zig vertoonênde aan de Top der Vingeren, heb-  VOOR ONVERMOGENDE. 39S hebbende eygentlyk zyn zitpaalts aan de Tndens der zénuwen van den Vinger, en van de Banden der -Naagels, tuflchen het Beenvlies, en het Been zelve , zynde deelen welke door deszelfs gevoeligheid de pyn te heftiger maaken; wordende gekend aan deszelfe groote, Hitte, Steeking, en lüopping , met Aanhoudende een zeer heeevige* Pyn, die niet alleen in den Vinger, maaj zelfs de geheele Arm door trekt, den zelve Lootfwaar maakende in't Gevoel des Lyders, de fwaare Slaapenloos maakende pyn , trekt zomtyds nlar 't Hert, doende den Lyder in Flaaute needervallen, de Koorts gaat gemeenelyk met deeze Pyn vergezeld, en als 't kwaad zwaar is, ook Ylhoofdigheid , en zomtyds ftuypen: Zoo dat het kwaad grooter is dan men veeltyds gelooft, (waar uyt doorgaans ontftaat , het verzuymen der noodige hulpmiddelen.) Dog in den Aanvang en als 't Kwaad ligter te geneezen vald, doen zig alle deeze Teekenen niet op,, maar ontdekt zig dan flegts met een Doffe Pyn, en geringe Kloppingen; zomtyds zonder de minfte Roodheid , Brand, of Öpgefwollenheid, dog welke Teekenen niet lang agterblyven: Maar wel ras de Fyt oopenbaaren; welker ontfteeking eyndigt door Etteringe of Kanker. Dit  306* HUIS.APOTHEEK Dit fmertelyk ongemak ontftaat of, uyt een Scherp, Heet- en Galagtig Bloed: Of ook wel door Kneuzen , Steeken, Branden, inzonderheid als men met de handen Vuur, of de vlam der Kaars aanraakt. Zoo ras men de Fyt ontdekt, doet men den Vinger een geruyme tyd houden, in warm gemaakte Azyn, daar Theriakel, of Diafcordium in geftnojten is: Of men legt *er by aanhoudenheid Linnen doeken om, die in gemelde warme Azyn , zyn nat gemSakt , op dat het lydend Lid geduurig hier meede Vogtig gehouden worde. Of ook in den Waaszem van. kookend waater. meenigmaal gebeurd het dat één deezer dinden in den aanvang, en aanhoudend ge? gebruykt, het gantze kwaad doet verdwynen ; en alzoo het verder gebruyk der middelen onnodig maakt: Dog nadien de Beginzelen der Fyt dikwils als een gemeene zweer der Vinger aangemerkt worden, en daar door 't ongemak verwaarlooft word, waar door men genoodzaakt is, Scherper middelen te gebruyken. Wanneer dan 't kwaad grooter voortgangen heeft gemaakt, moet met 't doen Etteren; Waar toe men gebruykt Maluwe bloezem een halve handvol, en een fneede Witbrood, gekookt op een half pint zoete melk tot een pap, waar mee-  VOOR ONVERMOGENDE. 397 meede men de Vinger omwind, dog 't welk men om het Etteren te verhaaften, geduurig herhaald. Of men neemt Garfiemeel twee oneen, en Zcemelen een theekop vol, gemengd onder zoo veel Azyn, ais noodig is ter dikte van een Pap, om te gebruyken als het voorgaande. Of ook Aalbeffen , eeven opgekookt, en over 't pynelyk deel gelegd. Zoo ras men verneemt dat het gefwel aan 't Etteren is, moet 'er noodzakelyk een oopening gemaakt, ten eynde de kwaade ftoffen, naar buyten uytloozen: Beeter is 't dat deeze Infnyding te vroeg dan te laat gefchieden, te diep, dan te ondiep zy, dog alzoo deeze Behandeling een Wondheeler vereyft, (aan wiens kundigheid wedit werk bevoolen laaten,) zullenwe hier omtrent niets aanmerken, dan dat zoo draa dit gefchiet zy, men met vee! vrugt leggen, Een wiek met devolgende zalf, nam: Sap van St. Janskruyd, en van Juff. Merk , van ieder zes oneen, Kruyswortel, Geruzve en Alszem , van elks drie oneen , Stinkenie Gouiv, en Perficaria, van elk drie lood , Terpentbyn drie onc, Oly van St. Janskruyd zes oneen, gefebuymde Hooning een pond, en uyt gebrande Aluyn,drie vierendeel loods, dit alles onder een gemengd, en hier by ge-  398 HUIS-APOTHEEK gedaan zóó veel blom van Tarwemeel, als noodig is, om 't de dikte van een Pap te doen hebben: van welke men zoo veel, en dikwils gebruykt als 't ongemak vereyft. Of neemt witte Was . vier oneen, en één halve leepelvol Oly, hier ingedoopt fchoon oud Linnen, waar van men een omflag over de vinger legd. Zommige ftooven eerft de vinger met zoete melk, daar Camillen, en Melilooten in gekookt zyn, vervolgens de Huyd oopenmaakende , en de aldaar zig Oopenbaarende (één, of meerder)'klyne roode Vlakjes, doorgefneeden, en dan opgelyd Brandewyn, daar Theriakel ingefmolten is. Imands Vinger genas door 't Opleggen van Nat ende Kroos, doormengd met wit van een Ey, en Azyn. . Al dit Boovenftaande betreft de uytwendige Geneezing; dog in de Fyd behoord (gelyk ook in zoon gelyke ontfteeking,) gelet op Inwendige Geneesmiddelen die het Bloed zuyyeren, 't welk inzonderheid plaats heeft, als 't kwaad, van zelfs ontftaat, zonder zig Gekneld, Geftooten, of Gebrand te hebben: ten welke eynde men zoo ras 't kwaad ontdekt word, zig bedienen kan Tan 't volgende nam: befte Rhabarber, een half lood , en Kar dus Benedia een halve hand-  VOOR ONVERMOGENDE. 399 handvol, hier op gedaan een halfpint kookend waater, en in 't doorgezygde nat gemengd, Syroop van Provenciroozen een lood, en oly van Zwaavel vyf druppelen , dit in één, of twee ryzen 's morgens ingenoomen. Die zelve, of de volgende dag, s' avonds neemt nen, om 't fweet een wynig uyt te dryven, Waater van Kardebénediclus, een onc, zout, van Kardebénedicl de helft van een vierendeel loods, Diafcordium, een vierde gedeelte van een lood, Syroop van Citroenen een lood, en Oly van zwaavel drie druppels, dit onder elkander vermengd, ingenoomen s'avonds naar bed gaande, in een rys, of anders de volgende avond de andere helft: zomtyds is een Aaderlaating in den aanvang verrigt van zeer goed gevolg. Voorts heeft den Lyder zig te wagten, voor 't gebruyk der dingen die de Gal konnen ontfteeken , of eenige Scherpheid des bloeds konnen veroorzaaken, als Spek, gezoute Vlees, Melk, Teren, en Wyn enz. WAATERZUGT. Is die bekende, niet Ongevaarelyke, maar dikwils Haljlerrige ziekte, waar in het geheele Lighaam , of een groot gedeelte deszelfs, zeer fpant, en óp/welt; wanneer men de  4oo HUIS-APOTHEEK de GeJhellen deelen aanraakt, gevoeld men dezelve te zyn koud, en zoo zagt, dat als men de Vinger, op de gefwolle plaats brengd , dezelve een kuyl behoud. Of fchoon de Ziekte word onderfchyden , in Slymivaaterzugt, en Buykwaaterzugt, waar toe ook behooord 't waater in de Borft, neevens 't Bomzvaater, zoo heeft men egter te weeten, dat deeze onderfchyden zoorten van Waaterzugt, niet elk op zig zelve koomen, maar doorgaans de eene zoort, met een ander zig vermengd, zomtyds koomenze alle te gelyk, noemende men dan de ziekte naar die zoort, welke 'c meeft de ooverhand heeft. De oorzaak deezer ziekte is, Een Jlegt onzuyver Bloed, 't welk voort meejlendeel Raauw, Slymerig, en Waatcragtigis, d.aar dikwils kwaade Galagtige Vogten onder vermengd zyn; welke kwaade Bloedsgefteldheid, doorgaans ontftaat door eenig gebrek der Ingewanden, als Leever, Mild, Nieren, daderen , enz. Als in dezelve eenige Hardigheid, Verftopping, Bederf, of diergelyk gebrek plaats heelt; Waar door deeze deelen in plaats van goed Bloed te maaken, eene Waateragtige vogtigbeid voortbrengen, de welke door het Lighaam gezonden zynde , deszelfs deelen doet opfwellcn: Hier toe kan ook  VOOR ONVERMOGENDE. 40I ook veel by brengen, eene koude,/wakken vogtige i^nietminderkan hier toe aan' lyding geeven, alle koude- en te vo&Se nutsgaaders alle ongezonde fPyzen, die 4ar* Veiuer? Zyn' Verheid W rnaatig gebruyk van Waater , flap Bk? Wyn, en fterken Dranken, niét minde is Laage Wooningen in Moeraffige plaatszen , welke nadeeligheid vergnS word lZl7«:rJ^ 'Nament Uezuten; Of dikwils Verfloppingen onderheevig zyn: Ook konnen al te oover vloedige, of ontydig geflopte Bloed onda ™$e*/gaande Koortszen die kwaalvk behandeld zyn , aanhoudende- of ookte Sehielyk geflopte Loop, mitsgaadersterut gedreevene uitflag, veroorzaaken da? g Waateragtig deel des Bloeds buytenfpoo ng Aanwaft, deeze en zoortgelyke dingen In den Aanvang ontdekt zig deeze Ziekte, doorgaans in de Fahwekleur des Aangezigts uytpuyüng der Oogen , 7Jmnl van t Lighaam, inzonderheid de Voe en onf>Been;n ' ^ e&er d0°W™ 's morgen; opftaande minder gefwollen zyn, dan'sa! vonds. De Eetenflafl verminderd/en de B b Loo-  40S HUIS-APOTHEEK Loomïgheid verfpryd zig door alle deelen. desLighaams: vervolgens zweld het onderlyf, of ook wel het gantsze Lighaam, als wanneer dan het vel Koud, Bleek, en byna geheel ongevoelig word, de Aademhaaling word hoe langs hoe moeijelyker, de kragten gaan weg, 'er komt Hoeft, Doddengheid, dog zeldzaam ziet men fweet, de Waaterloozing is wynig, helder, en Raaum , de Stoelgangen zyn niet veel, maar vreemd, zomtyds met Bloed bezet, geftaadige Dorft, drooge Tong, en de kwaal meer en meer toeneemende, ontftaan 'er Koortszen, de Swelling vermeerdert, en de Toevallen verfwaaren. Al hoe wel alle Waaterzugt in zyn Aart, en Oorzaaken, genoegzaam eenerly is, zoo word nogtans dezelve onderfchyden in WITSLYMEPJGE WAATER - ZUGT, ook ALGEMEENE, (Of oover't Geheele Lighaam zig Versprydende) WAATERZUGT, genoemd. Hebbende haar zitplaats tuffchen Vel, en Vlees, of eygentlyk onder de Huyd, in het uyt twee blaaden beftaande Vetagtig vlies, 't welk alle de deelen des Lighaams verëenigt, en zig al kronkelende door het gant- ze  VOOR ONVERMOGENDE. 403 ze Lyf verfprydende, maakt 't een gedeelte der Maag, en darmen, ('t is in dit VifeS dat men dog zeldzaam, zomtyds by hun die Spelden, Naalden, Koogels enz. in 't Lichaam ontvangen hebbende, den zelve eewaar word, waar door nog wel eens JS, £$v^ontlafting. k^STVS neer dit Vlies nu opgevuld is, met witfly. meng Waaterig vogt, maakt het aldaar zoodaanig beweeging, en vertooning door het Slï L,ghfm' 3,5 in den Waaterzugüge ontdekt word: zynde dit zoort van Wal terzugt, onderfchyden van die des Onderlyfi, datze niet flegts dat gedeelte inneemt nTemt^^^- De^-zoort ONDERLYIS dookgaans Genoemt HET WAATER. Als zig naamelyk in 't Onderlyf ,een hoeveelheid van Waater verzaa Je'd\ , waa door het eem buytengeivooneSzvcllL veroorzaakt: als den Lyder zig van de eenê op de andere zyde verlegd, voeld denz i-' ter enT. ;ng'-en Van 'c ^aa* ter , en de dikte is als dan meeft od de Leggende zyde, en naar maate het Onder- R b 2 hf  404 HUIS-APOTHEEK lyf in Smelting toeneemt, neemt het gantze Lighaam te meerder af, en vermaagert hoe langs hoe meer. Zoo het Waater meer naar booven klimt, en in de Borft zypt, noemt men het WAATER in den BORST, e/BORSTWAATER • ZUGT. Het zelve maakt den Aadem zeer moeijelyk, en zoo Benaaud, dat den zieke fchynd te zullen flikken, en is genoodzaakt zig overend te houden. Wanneer zig met het Waater veel Wind vermengd, in den Buyk, word het genoemd BOMWAATER, OOK- WIND,-EN TROMMELZUGT. Hier heeft de Winderigheid, de Ooverhand in het Waater , daar dit plaats heeft, is het Onderlyf, niet alleen opgefwollen door het Waater, maar ook door de hier onder gemengde Rommelende minden, in dier voegen opgejpannen , dat het zelve aan geraakt zynde, een Geluyd van zig geeft als een Trommel, of Blaas vol wind : Indien het alleen Winden zyn die dit deel des Lighaams vervullen, is het een zoort, van Coliek ,  VOOR ONVERMOGENDE. hek, genoemd Wind Coliek : zoo het alleen 'f Waater is , draagd het de Benaaming van Waaterzugt der Buyk: Dog zelden zyn deeze twee zoorten gefchyden, mengende zie doorgaans onder malkander. De Geneezing in deeze verfchillig Benaamde Ziektens, is genoegzaam eenderly , en zoo nier al eenigzints een verfchillende Behandeling veryli word, is zulks alleen naar gelang der niet wel te bepaalene omftandigheeden te fchikken, in welk geval men zig Bediene van de zorg der in de Waaterzugt ervaaren Doclor. Wanneer de Ziekte zig aller eerft oopenbaard noemt men het Zugt, En is dan zeer wel te geneezen; dog aanwaszende, zoo dat zig werkelyk het waater, ontdekt, is de geneezing moeijelyker; de welke door Veroudering, en vermeerdering der Toevallen hoe langer, hoe Haggelyker word: Inzonderheid zoo er eenige deelen des Lighaams door de veelheid van Waater van zelfs oopen breeken de Hoeft fwaar is, enz. welk omitandigheeden de Zieke dikwils onheritelbaar maaken. In den aanvang heeft het volgende middelI meermaalen tot redding gediend, nam; Set le een lood, getrokken op een vies goede mtte Wyn, waar van men de Zieke eenige 2 b 3 daa-  4o6 HUIS-APOTHEEK daagen agter één, een halve Tinneleepel vol, ingeeft, zoo dit middel wynig werkt, en den Lyder niet te fwak is, geeft men een geheele Tinneleepel vol; indien den Zieke hier door eenige verligting befpeurd, zoo dat het waater door de regte weegen afzet, en de fwelling verminderd, houd men hier meede aan tot de volkoomene Herftelling toe , waar toe zig goede hoop opdoet, Zoo de Toevallen teevens verminderen: Men geeft dan behalven 't genoemde middel een uur voor de Middag- en Avondmaal tyd een theekop vol van de volgende Kruyden wyn , nam : men neemt knoppen van Alszem een onc, Kroon Imperiaal, en Kalmus , van elk een lood, Laurierbeffen anderhalf lood , Jeneeverbeffen , drie lood , zaad van Daucus-Creta een lood, dit alles klyn gekorven, en getrokken op een mingel goede Wyn, doet men den Zieke hier van ook nog lang naa deszelfs Herftel gebruyken , om zoo veel moogelyk de weederinflorting te verhoeden. Dit laafte middel alleen , is zomtyds genoegzaam tot Herftel, ingeval de Waaterzugt volgd, n3a eene lang duurige afgaande Koorts, men geeft als dan, dit middel driemaal daags. Zomtyds is van zeer goed gevolg, inzonderheid in den aanvang gebruykt, Bes-  VOORONVERMOGENDE. 4o? Beffen van Vliertakken, exxjèneverheffen van elk een handvol, getrokken, op een vies Jéneever, waar van den Zieke één, of twee maal daags, een geheele- of halve theekop vol gebruykt. Of Boonen Jlroo, Bremkruyd, en Alzem, deeze Kruden ieder afzonderlyk tot As verbrand , doed men van elk een handvol in een zuyvere Linnen doek, hier op gedaan een mingel kookend Waater, waar van den Lyder twee, of driemaal daags een glas vol gebruykt, 't welk in het begin der kwaal, zomtyds zeer bevorderlyk is om 't Waater af te zetten. Of neemt de Bafi van Iepenboom, getrokken, en gebruykt als thee. J Indien in eenige Ziekte een goede Leevens Reegel, te pas komt, zoo is 't hier; alzoo de Geneezing hier ruim zoo veel van afhangd als van de Geneesmiddelen , daar om zal den Lyder zig tragte te voorzien van een Warme- en drooge Lugt, van een Drooge en Lugtigc Woning; in vogtig Weer, zal men zoo 't moogelyk is 't vertrek der Zieke door 't flooken van Vuur, verzorgen van drooge Lugt; gelyk de koude en vogtige Lugt, zoo is hier ook de nagt Lugt te vermyden; aangaande 't voedzel, dit diend van Aart droog, en eenigzints Warm te zyn, Beeter is gebraaden Vlees, dan Vis, B b 4 droog,  4oS HUIS-APOTHEEK droog, en eenigzints oudbakken Brood; Befchuyt droog gegeeten is hier dienftig, de Zieke moet veel gebruyk maaken van Citroenzap by defpyze: Voor al zig te wagten van veel drinken, hoe wyniger gedronken hoe meer hoop van Beeterfchap 'er zig opdoet: Zommige zyn geneezen door zig eenige weeken agter een, genoegzaam van allerly zoort van dranken te onthouden: Om eevenwel de felle Dorft een wynig te gemoet koomen, kan den Lyder by herhaaling de mond fpoelen mtt Waater en Azyn; Ook op den Tong leggen een blad Zuuring , of Huislook, 't welke men dan een wynig te vooren in 't waater legt; Indien de Geneesdranken niet genoegzaam zyn voor den Dorft, gebruykt men nu, en dan, een half kelkje goede witte Wyn, met een wynig Citroenzap. Voorts zal den Lyder zoo veel beweegïng maaken in een zuyvere drooge Lugt, als zyn kragten , en omftandigheeden zullen gehengen, 't zy door vaaren, wandelen, en inzonderheid ook door nu , en dan, viaatig te Ryden: De Gefwollene deelen zagtelyk wryven met warme Flenelle lappen , en een hemd te draagen van de zelve ftof is zeer dienftig; ook de Kleederen niet al te los, maar geflooten te hebben rondzom het Lig-  VOOR ONVERMOGENDE. 403 Lighaam, belet eenigzints 't uytzetten der veezeis: De flaap moet gemaacigd, en de Stoelgang niet verftoptzyn, wellufligheid, en Droefgeeftigheid zyn eeven zeer te vermyden. Wanneer de Ziekte te zeer veroudert is* en naar geen Hulpmiddelen Luyflert, blyft 'er mets oover dan de Aftapping, welke onderneeming hoe gevaarlyk ook nog wel eens gelukt is, althans ten Middel verftrekt heeft om 't bykans uytgeblufte leeven eenigzints te verlengen : Deeze wyze van Waaterloozing is zeekerlyk prykel, waar by 't Leeven des Lyders in ontwyffelbaar gevaar is; dog welker uytkomft zomtyds ruym zoo gelukkig geweeft is, als het onbedagtzaam gebruyk der Zweetmiddelen, en zoort geiyke Gevaarlyke Behulpzels , die zomtyds den zieke wynig- oogenblikken naa 't Gebruyk om Hals bragten. Prykeleuze middelen gelukken maar zeldzaam zoo wel, als indien Ongelukkige waaterzugtige, wiens zorgvuldige Huysvrouw, bedagt was haar Man teVergeeven, om alzoo een eynde te maaken van de koften door de ziekte veroorzaakt, geevende hern met dit oogmerk" een Poeder getrokken uyt een Venynig Dier * met dat gevolg dat den Zieke veel waater Loosden : De Vergift kundige Vrouw, (in Holland, zou men ze de Goedaardigde juyft B b 5 niet  4io HUIS-APOTHEEK niet noemen,) ziende haar Man teegen haar verwagting nog in 't Leeven, gaf hem andermaal nog eens van dit Moordwerkend Poeder, met nog eens zoo voordeelig gevolg voor den Deerniswaardige, verhaten Lyder, want de Man Her (lelde volkoomen: 't is te vermoeden dat de verdwaasde Vergiftmengster , ziende haar gerykhalsde verwagting te leur gefield , vervolgens zal hebben afgezien van 't Bloedzugtig Handwerk, VeRGiïr- mengery. WEN, WENNEN Zyn Gefwellen, die op verfchillende plaatzen des Lighaams voortkoomen , dikwils aan de Hals, en 't Hoofd; men kan ze lang hebben zonder hinder, dog hoe ouder ze zyn, hoe ze grooter worden, en de geneezing te moeijelyker maaken: Men onderfchyd de Wennen , in Hooning geswel , Slym Geswee, en Spek Geswel: ziet hier van op deszelfs Letteren. Alzoo de Wennen alle uyt een Slymagtigejloffe in 't Bloed, ontftaan, is 't noodig inwendig te gebruyken, een der Middelen, vermeld op Letter S. Slymziekte. Op ieder zoort van Wen kan men Leggen Heemjlwortel, en wortelvan witte Wyngaard, van elk eevenveel, gekookt in Zoetemelk , ' en  VOOR ONVERMOGENDE. 4ir en daar naa een Plyfier van Diachihn met de iromme: dikwils verdwynen hier door die zoort van gefwellen, of ze breeken oopen Ziet verder Spekgeswel, Slymgeswel enz.' WILD VUUR, ziet Letter, S. Springend Vuur. WINDEN DER DARMEN. Die naamelyk buyten Ziekte ontftaan door t gebruyk van Koude, en Winderige bpys, of Drank, of koude Voeten Tee gen het zelve diend Oranje- of Citroen Schil, gedroogd en tot Poeder gemaakt. Waar van men met eenig vogt, een hal. ve Vingerhoed vol inneemt, op die tvd als men zig 't meeft men winden gekweld vind. Of eenCitroenfcbil, fyn gekaaut, en doorgeflikt, inzonderheid op een nugtere Maag. Of neemt Myszaad, gebakken in brood, gekookt in zoetemelk, of eedron ken als Thee. WINDZUGT, ziet Letter, W. Waater z u g t. WINTERHIELEN. Is 't gebrek dat door de Winter koude, ont-  £12 HUIS-APOTHEEK bntftaat aan de Hakken, of Hielen; 't welk zig oopenbaard door deszelfs roode koleur, gefwollenheid , jeukte, en pyn: 't Befte middel hier teegen is Sneeuw 'er teegen aangelegd, en zulks herhaald. Of de Hiel gehouden in Tskoudwaater: dog dit moet verxigt eer de Huyd O openbreekt, anders zou 't ongemak verfwaaren : Dog zoo 't reeds Oopengebrooken is, legt men 'er teegen een mengzel van Geelwas, en Raapoly van elk eeven veel, met een klont Kaars ongel, onder een gefmolten, fmeert men hier van op de Ontflooken plaats, en doet 'er een drie a vierdubbeld omflag van zuyver oud Linnen over heen, zorgdraagende dat men de Voet niet warmt by 't Vuur : Deeze zelve behandeling diend ook voor Winterhanden. Om 't weederkoomen der Winter- Handen, en- Hielen te beletten, heeft men te zorgen deeze Leeden wanneerze Tintelendkoud zyn ,niet te warmen by't vuur WONDEN, KWETZUUREN. Zyn eygentlyk zoodaanige varze en Bloedige Oopeningen, in eenig zagt gedeelte des Ligbaams, Ontftaande door een van buyten aankoomendGefweld,het zy Vallen, Stooten , Slaan, Steeken, Schieten, Of By ten door een;  VOOR ONVERMOGENDE. 4r5 een boosaartig Mens, dollen Hond, of Fenynig Beeft, waar door de werking des Lydendedeels, geheel- of ten deele verhinderd, En daar door, en zomtyds ook door eenige'hier uytfpruytende Toevallen , aan 't geheele gebouw des Lighaams, eene min, of meer Gewigtige Onordentelykheid toegevoegd word: Wanneer 'er aan 't Lighaam Oopemnge ontftaan door eenige fcherpe, oovertollige vogtigbeid in 't Bloed, die zig door jutermg loozen, of ook wanneer een wond door veroudering, of vervuyling tot Ette««goovergaat, worden zoodaanige Oopeningen geen wonden, maar Zweeringen genoemd. Vald de kwetzing in de harde gedeeltens het gebeente, draagt het denaam van Beenbreuk. De Wonden worden onderfchyden naar haar Plaats, Toevallen, en Gedaante; welkers melding, veel min Omfcbryving \ oogmerk van 't teegenwoordig werk, geenzints is ook niet de wyze der behandeling van al deszelfs zoorten , althans de eemVzints fwaare, Of Gevaarlyke Wonden Alzoo het voor den onkundige dikwils Vyhger is, in dusdaanig geval zig fpoedig tot den voorzigtige- en Kundige Wondheeler te begeeven, dan door flegte fmeerderyen het Kwetzuur te verergeren: 't Welk te nood  414 HUIS-APOTHEEK noodzaakelyker is, naar maate de Wond te dieper is, en eenige Zénuw, of ander inwendig gedeelte getroffen heeft, tot 't Been xoe doorgaande, En van gevaarelyke Toevallen agtervolgd word. ■ Dog Indien de Wond niet zeer diep gaat, alleen de Huyd, Vet, Vlees, en tuflchen leggende klynen Vaaten treft, behoeft men den Wondheeler niet verre zoeken , alzoo men met wynig omflag de Geneezing zelfs bevorderen kan; 't welk meenig werf gelukt , flegts een omflag van fchoon oud Linnen, om de Wond flaande ten eynde ze voor de Lugt te bevyligen , dog niet te ftrak toe te haaien, op dat 'er geen ontfteeking koomen. Zoo de Wond ongelyk bloed , zoo dat 'er op de Eene plaats, der wond meer bloed uytloopt, als op de andere, zulks doet vermoeden dat 'er een dader gekweft is: dog zulks niet zynde, maar 't Bloed eenpaarig uyt de Wond loopende, maakt men flegts een Plukzel van oud Linnen, oovereen kömftig de groote der Wond, hier meede de Wond, zonder drukken dekkende, legt men over het Plukzel, een vier - of agtdubbeld gevouwen Linnen Doekje, dat nat gemaakt in een wynig Oly van olyven, waar naa men de Wond bewind, met een Windzei t  VOOR ONVERMOGENDE. 415, zei, in agt neemende dat het zelve niet te los, nog ook te firak gewonden zynMen laat dit eerfte verband vierentwintig uuren zitten, (want een wond buyten noodzaakelykheid dikwils verbonden ,• maakt deszelfs Geneezing traag en Moeijelyk,) Naa verloop van vierentwintig uuren, (of zoo veel vroeger, of kater als, de omftandigheeden vorderen.) neemt men het eerfte Plukzel af, dog dat in de Wond is vaftgedroogt laat men zitten , men hernieud t Verband, eeven zoo als 't voorgaandenaar 't eyndigen van de tweede vierentwintig uuren, is doorgaans het eerfte Plukzel los, en de Wond droogt op , of begind te draagen, in 't laatfte geval legt men andermaal Plukzel, en legt daar ooverheen een Plyjier van Neurenburger zalf, naamelyk KoozenOly vier oneen Minium, twee oneen Azyn een onc, dit 't zaamen gekookt tot dat het omtrent de dikte van zalf heeft dan er ingefmoken Geelwas een lood en een half vierendeel loods Campher 'er bygedaan: neemt men het van het vuur, naa dat het te vooren wel is omgeroerd en fineert het op bdlffleeten zuyver Linnen tot Flyjters. Deeze zalf is zeer gemakkelyk in huys te houden ter Geneezing van alle hgte Kwetzuuren, Ook  416" HUIS-APOTHEEK Ook is niet ondienftig Boomoly, en Roede wyn, van elk twee theekoppen vol, dit zaamen twee uuren zagtjes gekookt, dan daar hier in gedoopt Linnenlappen, en gebruykt in plaats van de Neurenburger zalf. Indien de Wond ten aanzien van 't Gevaar wel gering, dog in haar omkring groot is, gebeurd het doorgaans dat ze alvoorens het draagen, begint te ontfteeken, alwaarom men dan, in plaats van een Olyagtige dubbelen Doek, Een Pap van Wittebrood in zoetemelk, over het Plukzel legd, wanneer de Wond aan 't Hoofd is, doopt men Dubbelen Doek in warm gemaakte wyn. Tot 't Geneezen der Wonden, behoord ook dat de Lyder zig onthout van alle , Spys, en Drank, die ontfteeking kan veroorzaaken, of vermeerderen als, Swaar Bier, Wyn, Vlees, inzonderheid gezout- Gerookt ,- of Varkens vlees, 't welk voor al gaade te flaan is, Zoo de Wond eenïgzints fwaar is, in welk geval den Lyder byna niets dienftig is als Garftewaater, en zomzyds een geringe Aaderlaating Een geringe Sneede, laat zig dikwerf geneezen door een Weegbreeblad, of Duyzendblad, op de Wond gelegd. WRAT-  VOOR ONVERMOGENDE. 4,7 WRATTEN. Zyn die bekende Harde, en twtow»* Knobbeltjes , zig vertoonende booven op de Huyd des Aangezigt*, dog doorgaans op de Handen: veroorzaakt wordende uyt eeï flymenge Aardagtige Vogtigheid, dog behelzen ,o zig geen gevaar, alzoo ze zomj tyds van zelfs verdwynen ; anders zynze : door de volgende onkoflbaare middelen liet uyc te roeijen, als door Affnyding, of ook door er op te leggen de wortels, of Blaaderen van Stinkende gouwe. Of doet 'er op Azyn , daar zout ingefmolten is, dog zonder de omliggende Huyd te raaken Of iegt er 0p een Plyfier van Sal Armoniac, en Galbanum , van elk eeven veel, onder elkander gekneed, en op de wrat gelegd. WORMEN. Deeze Ooverlaftige Huysgenooten onthouden zig veeltyds in vogtige en Slymagtige geitellen; en aldaar doorgaans in de Darmen; Het geen den Aanwas, van dit ontuyg merke yk bevordert, zyn allerly Slymagtige Spyze, als Kaas , Melk, zommige raaugegeeten Fruyten, Vlees zonder Brood enz. Meelfpyze, als gebak, nieuwbakken c c Brood  4x8 HUIS-APOTHEEK Brood enz. Ook het dikwils naa malkander Eeten, waar door men zelfs oorzaak is van 't ongemak , alzoo 'er Spys in de Maag komt zonder dat de voorige verteert is, 'c geen fchier altyd aanlyding tot verderf geeft. De foorten der wormen, worden onderfchyden , in Ronde, Platte, (ook wel Lintwormen genoemd) en Aarsmaaden: Deeze ongemakkelyke kojigangers, oopenbaaren zig doorgaans met Spanning, Rommeling , en Steekte in de Buyk; de Spysverteering^ is niet naar behooren, daar uyt ontftaat dikwils Walging, Braakingtn, of ook wel een Loop; vervolgens verval van kragten, Bleekheid des Aangezigts 't Waaterige, en Gefwollen Oogen, Jeukte in de Neus; Benaauden Slaap, Schreeuwen zomtyds in den Slaap, en Knerszen op de Tanden; daar komt by Beeving , geringe koorts, benaaudheid in de Keel, ongelyke- en zomtyds zeer Sterke Honger, Ja ook Droegen Hoeft, enz. Het is naaulykste begrypen welke vreemde Toevallen zomtyds door de Inwooning deezer Moeijelyke t' Huysleggers veroorzaakt worden , als Flaautens, verduiftering der Oogen, Trekking van Zenuwen, zelfs Vallende Ziektens enz. Alle deeze Toevallen, zyn zomtyds by de Ronde wormen , zelden by de Platte, Breeden, en nooyt by de maaden. De  VOOR ONVERMOGENDE. 4i9 De uytroeijing deezer Uytmcrgclende Opvreeters , beflaat, in de zelve te Dooden, en Aftedry ven, hun lieder Dood word bevorderd door al wat Bitter is, als Gentiaan, Sleutelbloemen, Bittere Amandelen, Zedoar Alszem, Wynruyt, Citroenen, en inzonderheid deszelfs zaad: voor al is hier dienftig het zoogenaamde Wormkruyd , of Zeewerzaad. Men neemt een halfvierendeel loods, of meerder van een deezer dingen , maakt' het tot een Poeder, en geeft het met eenig Vogt m s Avonds naar Bed gaande: dog zoo de Koorts zwaar is neemt men in deszelfs plaats, Graswortel, Muyzenoor, Zuurmg , Porcelyn; Chichoray, of Citroen Sap, Verjuys, flerke, Azyn enz. Om de Wormen niet alleen te Dooden, maar tegeyk aftedry ven, geeft men Zeeixerzaad, en Rhabarber, van elk een half vierendeel loods of zoo veel meer, of minder, als de Ouderdom, fterkte op Swakheid der Natuur meede brengt. Of neemt uyens, of eenige Bolletjes Knoplook gekookt in varsze zoetemelk waar van men s' morgens nugter een glas vol gebruykt, of ook Citroenyap m zoetemelk gedaan. Voor de Breede- of zoogenaamde Lindhsorm, neemt men een halfvierendeel loods CC 2 pos.  po HUIS-APOTHEEK Poeder van Vaarenwortel, ingenoomen met een wynig -waater van Wilde Vitzen. ^ Teegen de Maaden, dient een Zetpil gemaakt uyt Hooning, Zout, en een wynig Aloë; of ook van gefchraapte Aluyn, Of van een (tuk Kaas, of Spek. Die met Wormen behebt zyn , hebben zig zeer te wagten, vooral zoodanigevoedzels, welke, tot deszelfs voortduurend verblyf aanlyding konnen geeven: 't gebruyk van Zuuring, Porcelyn , Andivi, Beet enz. Is hier dienftig; als ook 't Sap van Citroenen, by Gebraade Vlees ? dun bieren zoodaanig Wyn, konnen niet fchaaden: Ook diend een Schyf Citroen, op 't eynde der Maakyd. Het zitte diend vermyd ,en zig een maatige Beweeging gegeeven. WURG EUVEL , WURG GEZWEL , ook Genoemd SQUYNANCYE , en VERSTIKKENDE ZINKING. Is eygentlyk het Gevaarlyke, en Schieltk Doodende Toeval , in bet opperfle van den Slokdarm , en firot , welkers oopening zig booven Shyt,. Zoo dat nog Spys , en zomtyds ook geen Drank, nog Aadem, doortogt kan hebben ; Beftaande in eene Ontlleeking dier klyne Spieren , welkers werk  VOOR ONVERMOGENDE. 42r werk het is den doortogt der Long, en Maag op, en toe te doen. De Oorzaak deezer Ziekte is een Bloedige Zinking, die aldaar de Spanning, en Doodelyke Benaaudheid verwekt : welke aanlyding kan neemen uyt Koud, en Reegenagtig wéér, 't gebruyk van koude Drank befweet zynde , kwetzing der Keel verdraaijing, der wervel Beenderen, in den Hals enz. Dit Toeval 't welk een der Kivaadaartigfie is die den Mens ooit oovervald komt plorzelyk op 't Lyf, Ooverrompell fchielyk, doende zomtyds den Lyder op't eygen oogenbük van den aanval, of eenige uuren daar naa ooverlyden. De Kwaal oopenbaart zig ten duydelykfte, want die ze heeft ondervind aanftonds Hindernis in 't Slokken, en Aademhaalen, heeft zwaare Pyn , en Benaaudheid in de Keel, veel Brand, Spanning, en geduurige Koorts, Angft ,• en 't Benaaude zweet breekt van rontfom uyt, gepaart met Kragteloosheid, en Reuteling,- een taaje fchuym loopt zomtyds uyt den mond. De Eerfte verrigting ter Geneezing, is zonder eenig uytftel eene Aaderlaating op den Arm , de welke indien 't de kragten maar Eenïgzints toe laaten niet gering moet zyn, anders kan men ze eens, of zelfs tweeCc 3 maal  4*2 HUIS-APOTHEEK maal herhaalen: ten fpoedigfte moet men een, en zelfs andermaal Gifteer zetten, de Voeten in Warmwaater houden , en de Leeden wryven met Fienelle Lappen. Deeze middelen (gelyk zomtyds gebeurd,) niet Baatende, zoo dat men geen verligting in de Keel befpeurd, maar de dademhaaling, moeijelyk blyvende, doet men zonder eenig Tydverzuyrn een Purgatie neemen uyt een aftrekzei van Rhabarber, en zet een Spaanzevlieg in de Nek ; Intuffchen maakt men een Spoelwaater van Endekrooft, in Zoete wey gekookt, en doet daar in fmelten een wynig zout van Pntmelle, om hier meede indien 'er moogelykheid is , den Zieke te doen gorgelen. Het gebeurd zomtyds dat men van weegen de Hartnekkigheid, en \ drygind Gevaar der Kwaal, genoodzaakt is, een dader onder de Tong te oopenen, en Gefcberfde koppen te zetten ter zyden , en onder- de Keel , twee a drie zulke Koppen, zyn zomtyds van gewenfte uytwerking geweeft. Wanneer zig eenig Gezwel aan de keel, ©openbaard gelyk in dit Toeval zeer veel gebeurd, zal men buyten teegen de Keel leggen, Heemflwortel, Camüle, en Swaluwenefi, van elks eeven veel, gekookt in Zoetemelk, en tuflchen twee doeken aan- gelegt  VOOR ONVERMOGENDE. 423 gelegd. Indien de Zieke eenig vogt kan doorkrygen, gebruykt, men een Afkookzel van Garft; dog zoo de Keel tot ftikking by kans toegeflooten is, en de kwaal eenige daagen duurd, Bediend men zig van voedende Clifteere, die uyt Kalfsnat, met Dooiren zyn toeberyd. Is den Lyder een Kind, dan zet men een öpaansze Vlieg, onmiddelyk naa de Aaderlaating. EYLHOOFDIGHEID, RAAZERNY. ZINNELOOSHEID. Is die droevige ongefleldheid , waar in des Lyders Ziel en Lighaam deelen: Beflaande in die verkeerde Verbeeldingskragt door eenig Mangel der Herszenen, waar door zig de Lyder Denkbeelden vormt, geheel vreemd, ongerymt, en gants anders dan de Waarheid is: Welk jammerlvk voorval zig Oopenbaard door al de Buytengewoone kuuren, vreemde Nukken, en een ongewoone wyze van doen, die den Lyder anders gants niet eygen zyn. Zomtyds is deeze ongelukkige, en Befchryens waardige omftandigheid verzeldmet Koorts en neevens gaande Ziekte, die reeds voor de Eylhoofdigheid plaats had; vloeïCc 4 jen-  424. HUIS-APOTHEEK jende de Raaskaïïery niet zoo zeer voort uyt eenig ongemak der Brynvliezen , als wel t;oornaamenlyk door de uyt het Lighaam naar de Herszenen opklimmende Dampen: 't welk men dan Raaskallen, Baazelen, zxi Eylhoofdigheid noemd; Verminderende doorgaans met 't afgaan der Koorts, en eyndigende geheel met de Ziekte ; in welk geval men flegts op de Afneeming der Ziekte werkt , doende men weegens 't Hoofd wynig meer dan zuurdeeg , aan de Vveten, te leggen 't welk men naar gelang der omftandigheeden kan vermengen met Azyn, Moflaart, Spaanzevliegen enz. De onderfte Leeden als de Beenen, en Voeten, intuflehen fterk wryvende. Waar toe ook zomtyds dienftig is een Aaderlaating, Clisteeren, Purg. enz. zoo den Aard der Ziekte, en de omftandigheid der zieke zulks vylig toelaaten, Ook kan men om 't voorhoofd tot aan de Ooren toe , leggen een omflag van Gedifieleerde Waater en van weegbree , Roozen, en Nachtfchaade , van elks drie oneen, Azyn van Roozen drie lood, en Canfer een half vierendeel lood; en zulks herhaald. Zomtyds is deeze Deerlyke Toeftand Zonder Koorts , Of aanmerkelyke ziekte, (ten zy de Koorts een gevolg der Raazcrny was,) Het  VOOR ONVERMOGENDE. 425 Het welk meer te beduyden heeft en 't geval Defporaater maakt, inzonderheid zoo niet flegts de Inbeelding bedorven , maar ook 't Geheugen verlooren is; 't welke nog hooger Trap van zinneloosheid is, dan wanneer den Lyder in deszelfs verdorvene reedekaveling betoond bewuftheid om te draagen zoo wel van gepaffeerde Gebeurtenijfen, als van de Naam van zommige Perzoonen en zaaken. Veele, en Verfchillende oorzaaken , konnen tot dit Elendig Toeval aanlyding geeven, als zwaare Schrik, Hertzeer, hittige Gramfchap, 'tfieekender £on , als dezelve in Heetweêr , 't meefte Brand, Dronkenfchap, aanhoudend Waaken, enz. Een Aaderlaating is hier dikwils van veel dienft, gelyk ook Oly van Roozen met een wynig Azyn, gedaan op de Kaal gefehooren Kruyn van 't Hoofd, Laau , of warm gemaakt zynde; gelyk ook een omflag des Hoofds van Roozen, Vlooien, Plompen, Latouw, en Donder baard van elk een handvol, zaad van Latouw, Bollen, en Bilzen kruyd van elk een Lood, dit zaamen gekookt op ruym een pint waater, dan een theekop vol Rooze Azyn hier by gedaan, en de Kruyden, of liever een IVolledoek in dit nat gedoopt, en Laau voor 't Hoofd gedaan, en zulks verfchyden maaien herCe 5 haaldj  426 HUIS-APOTHEEK baald; Inzonderheid komt hier te pas, Stilte en Ruft, Zoo iets de Herftelling bevorderd , zal 't dit moeten zyn, want zonder Stilheid, en Rufte, zyn hier alle aantewendene middelen vrugteloos- Voor Drank diend Garfteivaater, 't welk men in dit geval aldus kan Toeberyden , nam: Gepeldegarft een handvol , en Thatnarinden een onc, gekookt in één, en een half pint waater, en in 't doorgezygde nat, gemengd Syroop van Citroenen twee oneen. Of in deszelfs Sap een wynig zuyker ,• de Spys diend niet zwaar te zyn, maar ligt als Garft, Ryft, Porcelyn, Andivi, Latouw enz. De Lugt behoord zeer gemaatigt te weezen ; ook zal men zorgen dat den Lyder oopenlyf honden, op dat de verftoptheid geen aanlyding geeve, tot een meerder opvlieging der Dampen naar 't hoofd. Voor de andere zoorten van Raazerny, is eene Gefchikte Lecvensivys 't befte Hulpmiddel : zoo is by voorbeeld vOor den Grammoedige (die te midden van zynToomeloos woeden, fchier Barftende van Wraak, niet anders dan den Raazende Man , vertoond) geen Geneesknndiger middel, dan te leeren Zagtmoedig, en Needrig van Har* ten te zyn. Voor den Buyten Spoorigen Wyn Drin-  VOOR ONVERMOGENDE. 427 Drinker, den Dronkaart; die'c ver/land, dac Eedele Vermoogen , voor een TeugWyn verwifleld.En dan in een Befpottelyke, onmeeêdoogenswaardege, en aller Veragtelyke Raazerny vervald, ten kofte van zyn Concienüe en Eer: Voor den zelve is c Geneesmiddel, zonder befwaaring van kosten te bekoomen, den Wyn nam: te Verwijlen, of (meer dan de helft te Vermengen ,) met waater ; den Wyn niet aan ziende ais eene Bekoorlyke Vertooning maakende , maar liever als een Slang, in zig verbergende. ZEE ZIEKTE. Is 't ongemak dat hun ooverkomt die op Zee vaaren, en de Schommeling der Zee ongewoon zyn, 't welk ook wel gebeurd op potende Jiytuygen,en Elders; door welke ongewoone Hoszing, dan ontttaat Draaymg des Hoofds, Mi/jelykbeid, en BraakLujlen, en zomtyds ook Braaking, 't welk op Zee vermeerdert word , door zig te plaatszen booven op 't Dek, waar door de Oogen blootftaan, voor de beweeging der Baaren, en beeter is 't zig te zetten binnen in 't Vaartuyg ,• en 't Lighaam zoodaa- nig  428 HUIS-APOTHEEK •Big portuur te doen hebben, waar door 't de minfte Beweeging ondergaat. Die dit ooverkomt , word wynig beklaagt , En vind zig nogtans zeer ongeftek, den Lyder geen Zee Ziekte kennende, meende zomtyds van een Gevaarlyke Ziekte Oovervallen te zyn: Dog de Ziekte heeft wynig gevaar; 't befte Hulpmiddel is zig flil te houden: of wil men daar en booven nog iets gebruyken, men neeme een halve Theekop vol Alzenwyn: en wagt zig voor Gulzigheid. ZEENUW ZIEKTE. Die hier meede behebt zyn, hebben zig zeer te wagten voor al wat Aanlyding tot Jigt, Zinkinge, Stuypen enz. geeven kan, inzonderheid ook voor 't gebruyk van Heete Spys, en Drank, van Wyn, voor al die Oud en Scherp is, ook voor zoodaanige Bieren enz. koude en natte Lucht, koude Voeten, buyten gewoon Waaken, al te fterk Studeer en , Vreesagtigbeid, Wellujïigbeid, Gramfchap , warme Baaden enz. in reegendeel zig Bedienen van koude Baaden, wryving der Armen, en Beenen , met Flenelle Lappen, en voor al een Gemaatigde Leevenswyze te houden: Alle welke dingen inzon-  VOOR ONVERMOGENDE. 4.29 inzonderheid ook het koude Bad, een zonderlinge Invloed hebben om de Zenuwen te Jlerken, welker voornaamfte on gefteldheid geleegen is in Verfwakking, waar uyt dan al de toevallen der Zenuweziekte, gebooren worden, als Zenuw Pynen, en verftopping der Zenuwen enz. als ook de zoo hinderlyke ZENUWTREKKING, of TREKKING, der ZENUWEN. Zynde die Bedorven Teegenwillige Beweeging, en 't zaamemrekking, waar door eenig Lid Gefchud, en Bewoogen word, alzoo de Slappe kragt, het zelve niet naar behooren kan Regeeren, welke Trekking doorgaans vermeerderd, wanneer den Lyder het naar welgevallen wil beweegen. Wat de Geneezing betreft, zoo den Lyder niet Hoogbbejaard, of de kwaal te zeer Verouderd is, Luyftert de Ziekte nog wel naar de volgende Middelen, nam: wanneer de Zenuwtrekking ontftaat uyt Koude: Zoo neemt Roozemaryn, en Anyszaad, van elk een half lood, getrokken, en gedronken als thee s'avonds naar Bedgaande , dit zelve Middel kan men ook twee a driemaal daags gebruyken, mids men zig dan buyten de Togt houden : de Roozemaryn heeft  436 HUIS-APOTHEEK heeft eene bezondere eygenfchap Jeegens de Zenuwen , om dezelve te Verwarmen , en de Verftoptheid der zelve door koude veroorzaakt, weg te neemen ; Maakende op deeze wyze gebruykt, doorgaans een zagte Vytwaazeming, door een gering fweet. Ontftaat de Trekking, uyt gebrek van Invloeijing der Dierelyke Geeften, door dien des Lyders Sappen uytgeput zyn, dan zyn verIterkende voedzels, en die niet fwaar om te verteeren zyn, de befte Hulpmiddelen, als Kalfs Nat- en Vlees, Eyeren enz. teegen PYN- EN VERSTOPPING DER ZENUWEN. Diend ook inzonderheid de Boovenge* noemde Roozemaryn, en Anyszaad: als ook nu, en dan een eyerleepel vol gebruykt van een mengzel gemaakt uyt Conferf van Rozemaryn, en Syroop van Citroenen van elk eevenveel: Mitsgaaders het wryven der Pynelyke Leeden met Brandewyn, zig warm te houden, zonder fterk Broeijen; zig Beweeging te geeven, en het Leggen, inzonderheid op de Veeren , te vermyden, de Pynelyke Vlaagen voorby zynde , zig te onthouden van heete Spys, en Drank, Zig te Gewennen aan de Lagt, en herhaalde Wan-  VOOR ONVERMOGENDE. 43t Wandeling te doen in een Frifle- Warme,* en Drooge Lucht, op Belommert warm Zandt in Duynen enz. daar men niet te zeer Blood gefield is voor 't Jleeken der Zon : Welke wandelingen ook inzonderheid dienftig zyn voor de VERSWAKKING DER ZENUWEN. Die hier meede behebt zyn, hebben zig zeer te wagten voor al het Boovengenoemde, dat Aanlyding tot Zenuwziekte geeven kan, en zig te voorzien van middelen, die het Swakke Zenuw ge/tel Verfterken , ten dien eynde kan men zig bedienen van de volgende Hartfterkende Drank, namentlyk Een Fris Hoen, en twee a drie pond Kalfsvlees, aan flukjes gekapt, in een kruyk gedaan_ die wel toegeftopt is , zonder eenig vogtigheid by te doen, en dan in een keetel met waater gezet, die men zes a agt uuren laat Kooken, dan dit Vlees fiyf Uytgeperji, koud geworden zynde fchept men het Vet fchoon af, en neemd van dit Nat drie Leepels vol, doet hier by een Leepel vol van 't Uytgeperfte Sap van Citroenen , en een Leepel vol goede Rhynzewyn, met een wynig Paarlzuyker : 't welk men den Zieke nu, en dan, doet gebruyken. Ziec  432 HUIS- APOTHEEK Ziet vorders in opzigt der Zenuwkwaaien, 't geen gemeld is, op Letter, J. Jigt, Letter, S. Siuyfen , enz. en ZINKING, ZINKINGEN, ook CATARNHUS genoemt. Is die wyagtigen, en waateragtige Vogtigbeid, des Lighaams, welke van haar A7atuurlyke Gemaatigtheid afgeweeken , en zouter en dikker geworden is, dan zy behoorden , zig ergens in Eenige deelen plaatfl om uyttogt te zoeken, 't welk dan aldaar veel Ongemakkelykheid , Pyn , en zomtyds ook zwaare Toevallen, veroorzaakt; 't ongemak is te Gevaarlyker naar de min , of meèr Gevaarlyke plaats alwaar 'tzig zet;beeter is 't dat 't kwaad vald op de Uyterjte Leeden, dan op de Inwendige Deelen, als de Long, Borjivlies, Keel enz. Onder de dingen die Aanlyding tot Zinkingen geeven konnen, zyn behalven 'c Koud , Vogtig , Slymagtig geitel , 't geen zommige perzoonen meerder aan Zinkingen onderheevig maakt, dan anderen, doet hier Inzonderheid veel toe Koud, Regenagtig, en Windrig weêr, Slappe en Vigtige Voedzels, Togt, zig fchielyk te Verkoelen, enz. En  VOOR ONVERMOGENDE. 433 En al wat aanlyding tot Jigt .Verkoudheid, enz. geeven kan. Niets is Schadelyker voor een vaftgezette Zinking, dan 't gebruyk van Brandewyn, en zoortgelyke Verhittende middelen, gelyk ook by Vernieuwing deel te neemen in koude en natte Lugt. Voorts verèyft dit kwaad genoegzaam de zelve Handelwyzen als op Letter J. Jigt , en V. Verkoudheid gemeld zyn: Men tr'agt de uytwaazeming zagtelyk te bevorderen, doende den Lyder oovervloedig Vlierthee drinken; en zoo de Pyn geweldig in eenig Lid bleef zitten, kan men het zelve wryven, of het ook houden booven de Waaszem van kookend waater; dog men heeft te weeten dat een Zinking in de uytterfte Leedemaaten (de Pyn uytgenoomen) op verre na zoo vee! kwaad niet kan veroorzaaken als op eenig deel der Ingewanden, daarvan heeft men niet al te zeer te arbyden tot verdryving van een Zinking, alzoo men gevaar loopt dezelve van een (hoewel Pynelyke egter) ongevaarlyke plaats op eene veel Gevaarlyker oover te brengen. D d ZY-  +34 HUIS-* APOTHEEK ZYDE WEE, ziet Letter, P. Pleuris. ZOODE, ZOOD, of ZUURE OPRISPING. Is die Laftige Oprifping die zig dikwils kort naa de Maaltyd gevoelen doet, dezelve ontftaat uyt een Oovervloed van Galagtige ftoffen , welke vermeerderd word door 't gebruyk van Vette,- Walgelyke,- en zoece Spys , of Drank : die dit onderheevig zyn , hebben zig voor al zulke voedzeis te wagten , gelyk ook voor Wyn, Brandewyn, enz. En zig veel te Bedienen van al wat de Gal tempert , als Citroen, Azyn , Cremortarter, zoomer Fruyten, als Adlbeffen enz. Die by de Spyze veel Citroen Sap gebruykt , of met 't eyndigen der Maaltyd een fchyf Citroen neemen zullen hier van de minfte nood hebben. ZWEER , ZWEEREN, VERZWEERING. Een Zweer is een Walgelyke Oopening] in eenig zagt gedeelte des Lighaams, vervuld met eene Ineetende kwaade ftoffe, En is onderfchyden van een Wond, dat daar deeze een Schyding maakt in de deelen die vetè'enigt waaren, de zweer een verminde-  VOOR ONVERMOGENDE. 435 dering, en ontaarding der zelve; als ook in de hardigheid en droogte van der zeiver kanten enz. De zweeringen worden onderfchyden, volgens haar gedaante als, Groot, Klyn , Kort, Lang, Krom, Pypsgewyze enz : van weegens haar Legging-, als Inwendig , of Uytwendig, op eene Min- of Meer Gevaarlyke plaats, Diep, of Ondiep, enz. Aangaande haar Duuring, als Vars, Oud, en Verouderd, enz. Betreffende haar Aart, die zeerverfchillende is, als Ligte- of- Booze,Stilflaande , of Voortloopende , of min , of meer vervuylden zweeren , noopens haar Oorzaaken , die Inwendig zyn konnen als eene Onzuyverheid in 't Bloed, of Uytwendig , als Branden , Stooten Kwetzen en al wat tot eene Etterige , Ineetende Stojfe in 't Lydend deel aanlyding kan geeven: Belangende de Toevallen, vermeerdering van Pyn, Ontfteeking, Koudvuur, Kanker, wormen, enz. Die alle te Befchryven, zoo wel als te Bebandelen , Laaten we de braave Heeren wondbeelers Bevoolen, alleen Zullen we ons beezig houden met de daagelyks voorvallende Gemeene zweer, of Zweer uyt van Buyten aankoomende Oorzaaken , Welkers Etter niet zeer Vuyl, of •Stinkende is, de D d 2 welke  436- HUIS-APOTHEEK welke zig zonder veel moeyte, laat geneezen , inzonderheid zoo ze niet veel dieper dan de Huyd gaat, en op geen Gevaarlyke plaats geleegen is: door 'er Buyten op te'leggen een Fap van wittebrood, of Ryfl, of Gepeldegarjï , in Zoetemelk , gekookt, Waar naa men de zweer voorzigtig oopend en 'er oplegd, of 'er op, of eenigzints ingevreeten zynde in legd, met een Linnen Plukzel een wynig Bazilicum zalf, en een Flyjier Diachilon 'er oover heen; Of neemd Sap van Schelkruyd, met een wynig Hooning vermengd, en daar oover een PJyfter Diachilon ; Ook kan men in plaats van Schelkruyd neemen Dialtheazalf. Men houd met de Ettermaakende Middelen zoo lang aan (het Lydenddeel om de twaalf- of vier- en- Twintig uuren verbindende) tot de zweer zyn behoorelyke Rypheid, verkreegen heeft, waar naa men oovergaat tot Zuyverende middelen ; waar toe dienen een Dooir van een Ey , en Rooze Hooning, een onc , en zoo veel Blom van Garftemeel, als noodig is ter dikte van een zalf, 't welk men op Linnen fmeerd, en dan op het Lydendeel brengd: deeze zalf geneeff. fpoedig alle vars door. gefwooren Gefwellen, en Onzuyvere wonden. Indien het Lydenddeel, flerke uytzuyvering  VOOR ONVERMOGENDE. 43? ring veryft, doet men in deeze zalf, een half lood Tberpentyn: Dog zoo de Etter zeer Taay, en Vuylh, neemt men Harfl t hooning, en Tberpentyn van elk een onc onder elkander gefmolte, en dan bygedaan gepote Myrrhe, en gepot en Lis wortel van ieder een vierendeel loods. Wanneer de Oopening dus wel gezuy vérd is, en zig geen Etter, of eenig kwaad van binnen ontdekt, gaat men oover tot Heelmaakende Middelen, waar toe men by Lyders die Hard , en Droog van Lighaam zyn, neemt -wierook, Mapk, Aloë, Myrrhe , en Liswortel van elks eeven veel tot een Poeder gemaakt, van 't welke men in de nu reeds gezwyverde oopening ftrooyt • of men mengd van dit Poeder onder een wynig Terpentbyn, en Was tot een zalf. Dog den Lyder meer zagt, en week van Lighaam zynde, Neemt men Natte Ceruys, en Zilvergelid van elk eevenveel, vermengd met het uytgeperfle Sap van weegbreblaaderen, op fchoon Linnen gefmeerd en daar op gelegd. Liet gebeurd zomtyds dat men veel moeiten heeft, om de Hardigheid, en Droogte der kanten, en zelfs van de geheele Zweer te verminderen , en de ontlleeking wegteneemen, dat 't befie Hulpmiddel is de kanDd 3 teQ  433 HUIS-APOTHEEK ten met het Lancet te oopenen: In welk geval men oover de geheele Zweer een Plukzel legt gedoopt in Bazilicum, of in de zalf Diapalma, alwaar men dan ooverlegd een vierdubbeld gevouwen, doekje, Nat gemaakt in Azyn van Zilvergelid., waar by men de helft waater gedaan heeft. Dog veele Zweeren die dagelyks voorvallen (gelyk die maar in de Huyd zitten,) hebben niet eens zoo veel omflag noodig: Maar laaten zig veel al geneezen met een wynig Bazelicum, daar naa met een Plukzel , of Oud fchoon Linnen bewonden, waar meede al de Swaarigheid oover, en de Geneezing volvoerd is. Dog zoo de Invreeting van 't Gezweer: deszelfs Blaauwe , en Roode kanten Swaare Pyn , Sweïïmg , of zoort gelyke omftandigheeden vermoeden geeven, van Kwaadaartigheid,of eenig naakend gevaar, is 't Vyligft zig fpoedig tot een Braaven Wondheeler te begeeven. Om de Geneezing te fpoediger te doen gelukken, zal den Lyder zig naaukeurig in agt neemen noopens 't Gebruyk van Spys, en Drank, also alle Voedzels die eenige ontfteeking in 't Bloed, zoude konnen brengen, aanlyding konnen geeven tot eene vermeerderende Toevloeijing der Vogten in 't Lydenddeel, wyl de Natuur neygd om zig door  VOOR ONVERMOGENDE. 43r> door eene Oopening te ontïaften van de Oovertollige Vogtigbeeden : 't welk zomtyds de oorzaak is dat een zweer veroudert, en naar geen Uytzuyverende, of Toehee'lende Hulpmiddelen Luyftert, Waar door 't fchync of de Natuur door de Vloei jende zweer zig zelfs een Fonternel gemaakt heeft. Het is des weegen noodig dat den Lyder zig onthoud, van alle Gezouten, of Gerookte Spyzen, Speceryen, Vlees, althans van Spek, Worjl, en al wat van Varkensvlees word toeberyd , van Wyn, Brandewyn, en alle verhittende Dranken enz. ZWEEREN UYT INWENDIGE OORZAAKEN. Welke ontftaan uyt een Onzuyverheid in 't Bloed, van welke kwaad, de werkzaame Natuur zig wil ontdoen, zoekende een uyttogt in de Huyd, deeze zyn hier in van de Boovengenoemde onderfchyden, dat daar de eerfte ontftaan van Stooten, Kwetzen , Branden, enz. Deeze als van zelfs, zonder eenige uytterlyke oorzaak, aankoomen. Mee de Geneezing van ditflag van Zweeren , behoort men omzigtig te werk te gaan, En de Geneezing met 't gebruyk van Inwendige Middelen te beginnen, Want zoo men  440 HUIS - APOTHEEK men dit flag van Zweeren behandeld om fchielyk te doen eyndigen, (gelyk zig zulks nog wel doen laat,) loopt men gevaar om de kwaade Humeuren naar binnen te dryven , alwaar ze dan veel grooter ongemak konnen Veroorzaaken ; zoo als de ervaarendheid oovervloedig toont; dat zoodanige Handelwys , dikwils zeer gevaarelyke Ziektens of ook wel eene Haajtige Dood, Verwekt. Om al 'het welke te voor koomen, men aller eerft den Lyder doet gebruyken Bhedzuyverende, en ook zomtyds Buyk Oopenen* de Dranken , als van Zuuring , Eerenprys, wortel van ykenVarren, Séneblaaden, Sanikel enz. te vooren meermaalen genoemt; of de meergemelde Garfiendrankmet Bergzout enz. Of neemt Gepeldegarfi , of Haaver , twee oneen, en Cremortarter een half lood doende in 't doorgezygde Nat, Hooning en Azyn, van elk een theekop vol: waar van den Lyder om 't half uur een theekopje gebruykt , en hier meede eenige daagen aanhoudende. Ziet ook op Letter B. Bloed- ZUYVERING. Zoo 't den Lyder eenigzints haapert aan Oopenlyf, doet men gebruyken Séneblaaden een half lood, en Corenten een lood; getrokken als thee, 't welk den Lyder eens of twee«  VOOR ONVERMOGENDE. 44I tweemaal, daags of om de twee daagen wneemd. ° Deeze of andere Bloedzuyverende en oopenende Middelen, alleen doen dikwils dit zoort van zweeren, zonder uytwendige Middelen te gebruyken, verdwynen: 't welk ongetwyffelt indien zulks gelukt de Befte Zoprt van Geneezing, deezer zweeren is; Oog, zu'ks niet gelukkende gaat men tot uytwendige Middelen oover , die dezelve zyn als booven Vermeld,- noopens de zweeren uit van buyten aankoomende Oorzaaken: Beginnende van de zagtfte Middelen 't eerft. Veeltyds houden deeze zweeren op onderder het gebruyk van Bloedzuyverende, of wel zoodaanige Dranken, die ingerigt zyn naar de Lyders Bezondere gefteldheid: zoo men flegts een droog Plukzel, op de zweer legt, met een lang windzel 'er oover heen. KRUYPENDEZWEEREN ook VOORTLOOPENDE ' SWEERTJES, genoemt. Zoo noemd men de Klyne, en als Voortkruypende puyftjes, van ongclyke groote, zommige zoo klyn, dat ze bykans niet gezien worden, koomende in de Opperhuyd, E e of  442 HUIS-APOTHEEK of op zig zelfs, zoo dat ze elk alleen ftaan , of gelyk wel meeft plaats heeft, met meenieten? by elkander: deeze Puyftjes9 oo^enbaaren zig doorgaans aan de Handen , ft Aangezigt; de Dyen , en Liezen, ook wel op de Rug, of elders ; welke dan aldaar ëen zeer Pynelyke jeukte verwekken: aize gekrapt worden, Loopt 'er een zeer Jcberp font, uyt, 't welk opdroogende een Korjt verwekt, die allengskens Affchufert , en daar meede is 't geneezen. Zoo dat deeze zweertjes gants geen Jwaarigheid in zig behelzen, dan & zoo /erre ze uyt eene onzuyvere, Brandige, Scherpe, Bloedsgepidheid vloeijen, gebruykt men een der voorengemelde Bloedzuyverende Muidelen. Of men neemd Paardenbloemen, Conyne Latouw, Bernagie, en Kervel van elks een handvol, gekookt op een mingel waater doet men in 't doorgezygde nat, een nait vierendeel loods Bergzout, Waar van men driemaal daags een glasvol gebruykt Or men neemt Cremortarter een onc,. verdeeld in agt deelen , neemende men hier van om de andere dag een agtfte gedeelte in, s avonds naar Bed gaande. Plyfters zyn hier doorgaans naadeehg: men dekt deeze Sweertjes, met oud fchoon Linnen voor de Lugt; en 't Bloed gezuivert zyn-  VOOR ONVERMOGENDE. 443 Bndr;:nrrRdwynenze WS&fa anders kan menze Betten, met een Duoir van een imcnJen7 eekOP 1Zyn> onde^>^nder gemengd. Z.et meerder hier van op Letp ,' . .Gingent Vuurt, Waar van deeze zvn Ved.anders onde^S ben- «n fÊ f0^1^^ ^beduydenheb? ^mZaHelVe tergende aan dfi Verme,d' die zi§ zomtyds munten T" "V Ê" Waar ™ ^- len van en'£n daarom <*e naam dra. HAAIRWOLF, HAAIRWORM EN WORMZVVEÊR. ' N Dog die zoo Fyn zyn als een Haair om welke uytteroeijen, men de voetenzou'heh ben te zetten in een Emmer met waater jaar m twee Handen vol As gedaan fvn ' door 't welke de JVormptjes afnTsJem men zoude gaan, zoo dat menze booven 00" t waater zoude zien. ^uven op Hier te Land hoort men oover ztm rid kaagen , m Frankryk fchynd men het voor ^ vreemds te houden: Dog inde /£3 /«Aefo 1s de kliert onWr v . . /{" Been vry algemeen ^ £^W*^ E e 2 ZWY-  444- HUIS-APOTHEEK ZWYMELING (SYNCOPE) ook HARTVANG EN HARTBESWYMING genoemt. Is Eene zeer fcbielyke Befwyming in eene Hooge Trap, zoo dat alle Kragten en Beweging zig begeeven, de Leevensgeeficn vervliegen, en denier, zonder eenig Zigtbaar beweegen, zig als Dood bevind. Dit Spoedig van 't Leeven beroovend Toeval, Ooverkomt als in een Oogenbük, zonder eenig waarfchouwen voor af; den Zieken befwykt, vald als Dood ter Aarde 't Aangezigt is Bleek, 't klamme benaaude Zweet, als van een Stervende, Breekt van rontfomme uyt, de Pols laat zig niet meer, of ter naauwernood gevoelen: En zoo 'er niet allerfcbielykfi Redding gebooren word, is 't met den Zieke gedaan. ■ De Oorzaak van dit Dooddrygend 1 oeval, is geleegen in een allerfnelfte drift der Leevensgeeften die door 't Bloed verfpryd zyn, Waar door dezelve met eene Buytengewoone Vaart, en meer dan de Kring van deszelfs Natuurlyke Beweeging toe laat, naar 't Hart keeren , en 't zelve als Toetrekken , waar door he't zelve zyn gewoone Beweeging agterlaatende, deLetvcns kragten doet ftilftaan. Waar toe aanlyding gebooren word door zwaar  VOOR ONVERMOGENDE. 44J zwaar te Schrikken, Buytengewoone Bloedontladingen , waar door de Leevensgeejien vervliegen enz. Men doet de Zieken op de Rug leggen en fprengt allerfpoedigft Waaier in 't Aangezigt, en brengd een ftukje Brood in den Mond dat in Rhynzewyn doorweekt is: op de Slaapen des Hoofds, en op de Polzen en onder de Neus Ibrykt men Brandewyn] daar Kruydnaagelen in geweekt zyn ; Of in plaats van Brandewyn, kan men zig ook bedienen van Wynruyd, welke men in een doekje doet, en 'm flerke Azyn doopt; of in Kaneelwaater. Indien de Befwyming voor een deezer Middelen gelukkig wykt, enden Lyder weer tot zig zelve komt, heeft men naaukeurig de Oorzaak, van dit Toeval naar te fpeuren, en denzelve zoo vee/ moogelyk weg te ruymen; En eene goede Leevensreegel in agt te neemen aangaande Spys, en Drank, Slaapen en Waaken, Lugt, Hitteenz. Zoo men befpeurt dat dit ongemak oover" komt, van weegen eene groote Zwakheid, waar door de Leevensgeejien verv lieden,' dan zyn Hartflerkende middelen te gebruyken, waar toe men ook neemen kan Conferf van Vioolbloemen, Gccorifyte Citroenfchilkn, Conferf van Buglos , en van Roozemaryn \ van elks een half lood, Beryden Paarleh,en E e 3 Ko-  446 HUIS-APOTHEEK Koraal, van elk een vierendeels loods, dit onder elkander gemengt doet men hier by zoo veel fyroop van Citroenen, tot het een behoorlyke dikte van Conferf heeft; waar van men den Swakke drie, vier, a vyfrnaalen daags een Eyerleepeltje vol doet gebruyken. Dit Schielyk ooverrompelend Ooverval (waar in denLyder zomtyds eenige uuren kandoorbrengen)dikwils weederkeerende, maakt een Zorgelyke Toeftand, alzoo men zelden ziet, dat hec Zorgen voor den ouden Dag hier zeer te Staaden komt; te weeten voor den Lyder , alzoo den zelve zomtyds in de Befwyming , deezer Waereld verlaat : des niet minder Eevenwel komt dit zorgen voor den ouden Dag te pas, aan de Erven, die Czulks plaats hebbende) het dan ook wel Schielyker weeten te Bemeefieren. Zoo is dan het Zorgen niet altyd te vergeefs , maar (allezints binnen de Paaien van Regt blyvende) veel eer aan te merken als een Daad van Menfchelykheid, Voorzigtigheid, wysheid, en Regt. Dog hoe Onnoozel! Kinderagtigl Dwaas! en Beflraffenswaardig Zorgloos! is het voor een Stervendel Gtzorgt te hebben voor den Volgende- en zelfs voor den- ouden Dag, en  VOOR ONVERMOGENDE. u?, en nog nooit Bezorgt te zyn geweeft, omtrent den Eeuwigen Dag. Daar 'er egter onder de Toekomende ge. beurtenijjen geene is, die minder in Twyffel getrokken word , dan deeze, Gy en Ik moet SiEUVEN. Veele Handelingen , konnen herdaan worden , het Huwelyk Kwaalyk , dog het Sterven Nooyt: die eens kwaalyk Gefiorven is , kan 't nimmer andermaal Hervatten. Waarom een Voorzigtig Mens de Zorg van wel te Sterven , onder zyn eerfte Beezigbeeden Reekend , alzoo 'er Onteegenzeggelyk een Leeven , naa dit Leeven Plaats heeft, ('t welk hier te Betoogen nog Plaats nog Oogmerk duld.) Veel, Zwaar, en Gevaarlyk zyn de Elen* digheeden des MenfcheJyken Lighaams, en 't Gebrek word onbetwistbaar voor elk Mens teeeniger tyd Doodelyk: de Gebreeken der Ziekn zyn veel meer, Swaarder en Zeekerlyk ten Hoogfien Doodelyk, Eeuwig Doodende ; ten zy dan, dat 'er in den bekwaame tyd Geneezing ontftaat door 't Gezeegend Hulpmiddel der Kriftenen , zynde de Vrugt van hunnen altyd Groenende Leevens - Boom van Golgotha , Welk Vol- Jlrekt  443 HUIS -APOTHEEK (trekt Onfylbaar Geneesmiddel, zoo meenigvuldigmaalen Beproeft is, als 't Leeven aan de Dooden gegeeven heeft: Regt gefchikc naar den Stand van Onvermoogende, alzoo bet zelve om Niet te bekoomen is\ zonder Geld; voor elk Mens die deszelfs Onflerfelykmaakende Vrugt weet te plukken ter regter Tyd als dezelve gevonden word: (dog van deeze dingen elders.) m Wat is een Kristen, (een Krijten niet in Naam, maar in Waarheid) een Welgeïakkig Mens , als die door 't Eeten, van den Vrugt des Leevens, ook de Dood niet behoevende te Schroomen , Maar den zelve Blymoedig onder de oogen mag zien , als maakende een Beginzel van altoosduurende Welgixukzaaligheeden : en flegts van een Jammervol Leeven , en wy van dit Werkje een EYNDE.