Bohn   REIS langs DEN R H IJ N VIJFDE en LAATSTE DEEL.  welken den rhijnstroom omringen. 3 ken zij tegen de koel berekende , en met bedaard oordeel overlegde , aanvallen hunner overweldigers te (lellen hadden; waren zij even befchaafd, even krijgskundig ale dezen geweest , nimmer zouden de laatften tot dien top van algemeene overheerfching hebben kunnen gefteegen zijn. Hierin verfchilt dus 0 de vergelijking tusfchen de Romeinen en de hedendaagfche Franfchen aanmerkelyk, en de evenaar helt zichtbaar naar , en ten voordeele, van, de laatstgemelden over ; die, rondom omringd door befchaafde, krijgskundige, en talrijke Volken, echter, hoe zeer in zich zelve verdeeld , hoe zeer door langen vrede den krijg ontwend , hoe zeer als uit een' ftaat van weelderige kwijning en ontzenuwende verfijning, verreezen , terftond , als een magtig en ftrijdbaar Volk, ddaïftonden, en zodanige onbegrijpelijke daaden van moed en krijgsvernuft verrigten , waar voor de, in den krijg opgewiegde, volken, en in het oorlogsveld grijs geworden Helden , verbaasd (tonden. — Maar om tot Parijs , in deszelfs vroeg» ften (iaat, weder te keeren, herhaalen wij, dat die Waereldftad te dier tijd door cesar , aan de Rivier Sequana, die nu nog de Seine gehecten wordt, bereids aangetroffen werdt, doch toen nog (legts enkel beftondt uit eenige, hier en daar verfpreide, met (Iroo gedekte hutten ; daar zelfs anderen willen , dat zy reeds vierhonderd jaaren vóór de bouwing der Stad Romen aanwezig zoude zijn geweest. De Galliërs Haken , op de aanuadering der Romeinen , deze hunne hutten in brand; doch ces ar herftelde «Jezelven , en bouwde 'er nieuwe wooningen , ten A 2 ge.  4 beschrijving der rijken en staatën, gebruike van hem en zijn leger , bij aan , de dus nieuwgebouwde Stad den naam van Urbs Cafaris geevende ; terwijl strabo dezelve in de Griek fche taal Leuketia , of de witte Stad noemde , van wegens de met kalk van buiten gepleisterde huizen, die der Stad een wit en helder voorkomen gaven. De Romeinen (lichtten mede , in de nabuurfchap dier nieuwgebouwde Stad een' Tempel, welken zij aan de Godinne i s i s wijdden : van waar waarfchijnelyk Stads tegenwoordige naam Parijs, van de Griekfche woorden Para I/in of bij Ifts, fchijnt ontleend te zijn , bij aldien men niet liever aanneeme, dat het volk , 't welk in dat oord woonde , Parift ge« heeten wasj van waar cjesar de Stad in Lib. VI. Sect. 3. de Bello Gallico, Lutetia Parijiorum noemt. Bij deze evengemelde herbouwing omringde caesar de Stad met muuren , en voorzag dezelve van twee Kasteelen, terplaatfe, waar weleer het groot endaar, waar weleer het klein Qiatelet pleeg te (laan, welke beide Gebouwen, waarfchijnlijk, op de grondflagen der aloude Kasteelen van c Standbeeld van lodewijk XIV. door den Beeldhouder g uil in in 1647 vervaardigd, voorzien te zijn. De Koning was daarbij, in zijn'ouderdom van tien jaaren voorgelteld , vergezeld van zijn' Vader en Moeder , welke Beelden allen uitmuntend van omtrek , en grootsch van groeping waren. Vosrds zijn 'er nog andere fraaije Pleinen , alhoewel met geen Beeldwerken voorzien , als zijn : de Place de Greve , waar het Stad - of Raadhuis gevonden wordt ; de Place Maubert , en de Place aux Veaux, welken tot het houden van Markten gefchikt zijn. Te veel zouden wij ons buiten ons bedek verwijderen , in gevalle wij alle de overige prachtige Gebouwen , Kerken , Kloosters en Hotels dezec waereldberoemde Hoofdftad , hier wilden aantekenen. Genoeg zij het, dat wij zeggen, dat in elke derzelven een fchat van rijke Domeinen en Kunst, zo van Schilder- als Beeldhouwwerken , den nieuwsgierigen Vreemdeling pleeg te verbaazen en te verrukken. Bij al deze kunst en pracht, zullen wij nog eene korte befchrijving van het beroemdfte Koninglijk Lustflot voegen. Verfailks naamlijk, het fteedjen van dien naam , 't welke de Hoofdplaats van het Departement de la Seine et Loire uitmaakt, en in twee deelen , naamlijk de oude en nieuwe Stad, verdeeld wordt, is niet anders dan een groot Vlek, 't welk eertijds uit geringe wooningen beflondt , doch federt lodewijk XIV. in 1668, het prachtig Kasteel aldaar tot zijn verblijf liet aanleggen, door de Grooten , welken B 2 ge-  20 BESCHRIJVING DER RIJKEN E& STAATEN, genoodzaakt waren het Hof te volgen , met vet» fcheidene fraaije Gebouwen aanmerkelijk verfierd is , gelijk 'er zig ook federt een groot aantal perfoonen van de omliggende plaatfen , als ook van Parijs, om het groot vertier, 't weïk dit prachtig Hof aldaar veroirzaakte , neder geflagen heeft, waar door dit kleine Plaatsjen zodanig aangegroeid is , dat het tegenwoordig uit verfcheidene ftraaten , en een menigte welgebouwde huizen , en vijf Kerken bedaat , en thands den naam van een redenrijk groote Stad draagen mag ; alhoewel derzelver Inwooners meerendeels beftaan uit Herbergiers, Koks, Kappers , en andere lieden Van diergelijke neering en handteering , die allen hun beftaan bij het prachtige Hof, des weleer magtigden Monarchs van geheel Europa , in ruimen maate , pleegen te vinden. Ten einde van deze Stad vindt men het Koninglijk Kasteel zelve , tot het welke drie fierlijke Laanen den toegang verkenen ; de middenfte derzelven , welke de langde is , komt van Parijs; de twee Zijdlaanen van St. Cloud en Sceaux. Ten tijde van den grootden bloei des Franfchen Hofs, was de weg van Parijs naar Verfailles, welke iets minder dan drie uuren gaans is , onophoudelijk met een groote menigte llijdtuigen en Voetgangers, die heen en weder gingen , opgevuld ; inzonderheid des morgens , wanneer zig de meeste'perfoonen , welken aan het Hof verbonden waren , als ook de Vreemdelingen van aanzien , welken zig te Parijs bevonden , zig van daar , naar- Verfailles , be-  WELKEN DEN RHTJNSTROOM OMRINGEN. 21 begaven , ten einde het groot Lever des Konings bij te woonen. Het Paleis doet zig van vooren zeer prachtig op, zig vertoonende als een halfrond van aaneengefchakelde prachtige Paleizen , in welks midden de Voorgevel, van het eigentlijke Kasteel gevonden wordt, dat , te vooren , flegts een gering Jagthuis geweest , en aan het wetke dit geheele halfrond van Paleizen aangebouwd is ; het Middenplein , of de open Plaats , tusfchen deze Gebouwen , is met prachtige ijzeren Hekwerken voorzien , en in twee Afdeelingen gefcheiden. Het Hekwerk voor het eerfte of Avant-Cour , was van twee zeer fchoone Groepen voorzien , verbeeldende de eene den Vrede, en de andere den Overvloed, vergezeld van op die Beelden zinfpeelende Geniën en Attri- buts. Het tweede of binnenfte Hekwerk, dat het Arriere-Cour , of de tweede Voorplaats, affloot , was verfierd met de beeldtenisfen van een' Arend en een' Leeuw, zinfpeelende op 's Konings overwinningen in Duitschland en Spanje». Tegen «ver dit Paleis , ter wederzijde van de groote Voor-, laan , bevinden zig de Koninglijke Stallen , welken mede in den ftijl van prachtige Hotels gebouwd , met ruime Voorplaatfen of Avantcours, en kringsgewijze om dezelve geplaatste fierlyke Gebouwen, die met derzelver Voorgevels naar het Koninglijk Paleis gekeerd zijn, het zelve tot een fraai overzicht verftrekken; terwijl het Paleis , weêrkeerig, van de Stallingen aftezien , de heerlijkfte vertooning oplevert , door deszelfs Amphitheaters gewijze inB 3 rich-  WELKEN DEN RHIJNSTR0OM OMRINGEN. 27 loops overzien , en niettemin niet voorbij, om van eenige bijzonderheeden derzelven , bij wijze van bloote aanftipping, eenige melding te maaken. In bet kleine Park , 't welk men terftond , uit het Paleis treedende , aantreft, hadt men een heerlijk gezicht op den Agtergevel en de omringende Gehouwen van het Kasteel, het welke zig van daar op de gunfügfte wijze voordoedt. Regt over het Bordes van dit Paleis , dat met vier groote metaalen Beelden pronkte , zag men de groote. WaterParterre, waar uit zig een colom water, ter hoogte van 20 a 30 voeten , verheft : voords deedt zig de Waterkom van Latona , met twee Sprongen , ieder van dertien voeten hoog, op ; vervolgends de Waterkom van Apollo , met een' middenfprong, die tot de ongemeene hoogte van zevenenvijftig voeten rees , en een verbaazend kunstftuk van dien aart opleverde. Daar agter ligt het groote Kanaal, ter lengte van bijna vierhonderd en vijftien Rhijnlandfche roeden , en ter breedte van tweehonderd voeten , het welk een keurlijk uitzicht opleevert , en waar in het Hof zig dikwijls in Jagten en Schuitjens pleeg te vermaaken ; het is in 't midden met een dwarsch Canaal kruiswijze doorfneeden , welke middengraft ter linker zijde van het Kasteel op de Menagerie , en ter regter zijde op het Paleis Trianon , uitloopt. De Koninglijke Dreef of Middenlaan , welke ter zijde met verfcheiden Boschjens , Laanen en Fonteinen voorzien is. Ter linker zijde van het Paleis vindt men de Colonnade , zijnde een reeks van tweeëndertig prachtige Colommen , cii^. kei».  68 BESCHRIJVING DER. RIJKEN EN STAATEN, kelsgewijze nevens elkander geplaatst, en met een Eerlijke Kroonlijst aan eikanderen verbonden. De Zaal der Kaftange - boomen , of la Salie des Maronuiers, is hier nevens, en met heerlijke Beeldwerken verfierd. De Fontein van Saturnus, het Koninglijk Eiland, en de Fontein , genoemd de Kaarskroon , trekken aan dezen kant de aandacht en bewondering der befehouwers. Niet minder kunftig en bevallig is ook het Doolhof , of de beroemde Labif rinthe, aangelegd , waarin de Fabelen van Ezopus, op het einde van alle de fluitende paden deszelfs, in heerlijke Fonteinwerken , die in het digte groen dezer bevallige Dreeven , een wonderlijk bevallig uitwerkfel doen, afgebeeld zijn. De menigte andere Fonteinwerken, als zijn de Br^n van Enceladus , de Baden van Jpplh , het groot Waterton' neel, de Kom van Neptunus, de Triumphboog, de Motras , de Fontein der Pyramiden , verdienden elk, als zo veele Meesterflukken van Waterwerkkunst , eene afzonderlijke en uitvoerige befchrijving, indien ons beftek zulks dulde , en derzelver ongemeene grootschheid alle befchrijving niet ovgftroffe. Het Stuk der Zwitfers ( la Piece des Suisfes ) , zijnde een groote Vijver , welke nevens de Orangerie ligt , en dien naam draagt , om dat de Zwitfers dezelve gegraaven hebben ; zij beflaat niet veel minder dan negen Rhijnlandfche morgen gronds, en doet zig uit een klein Meir van het allerzuiverst water op. De Orangerie , die hier ter zijde gebonden wordt. is mede eenig in zijn fbort, en pronkt  welken den rhijnstroom omringen. £0 pronkt met een heerlijk Gebouw, beftaande uit drie Gaanderijen , alle voorzien van uitfteekende Toscaanfche Colommefi. Meer dan zeshonderd , zo Laurier- als Myrthe- en Orange - Boomen, worden , des zomers , hier in de open lucht gefield ; onder de laatften pleeg men , als iets zeldzaams, hier aantewijzen , een Orange Boom, die meer dan driehonderd jaaren oud was, en le grand Bourbon geheeten werdt. ■—- De Moestuin , welke men hier mede in dien omtrek vindt ,' heeft de uitgeftrektheid van ruim twaalf Rhijnlandfche morgen, en is in vierendertig kleinere Tuinen of Perken verdeeld, welken elk van eene Waterkom ter bevochtiging voorzien zijn, die alle hun water uit een groote Kom , in het midden van het Perk liggende , ont- fangen. ■ Achter alle deze Tuinen vindt men nog een geheel Landfchap , beftaande uit verfchew den Bosfchadiën , Velden en Boschjens, verfcheïden uuren gaans in den omtrek, het welk het groote Park, of het eigéntlijk Park van Ferfailles geheeten wordt. — Een groot Starrenbosch levert verscheiden uitgeftrekte Wandellaanen'in het zelve op, een derzelve itrekt zig ter lengte van bijna een uur gaans tot aan het Dorp Villepreux, en weder eene andere tot aan de Abtdij van St. Cyr uit , 't welk een groot Gebouw is , door Koning lodewijk XIV. in 1685 gefticht, en door Madame de Maintenon gefchikt tot een Logement, waar in tweehonderd eu vijftig adelijke Dames , van zeven tot twintig jaaren oud, opgevoed en onderhouden worden. De Menagerie; welke mede in dit groote Park  30 BESCHRIJVING DER RIJKEN ÉN STAATEfïjj Park ligt, is een prachtig Gebouw, te midden van verfcheiden afgedooten Parken , waar in allerhande foorten van Gedierten , uit alle de deelen der waereld bijeen gebragt, pleegen opgefokt te worden. Het Paleis Trianon , fchoon een Gebouw op zig zelve , ligt ten einde van de dwarfche Graft, aan het groote Canaal, ter regter zijde van het Paleis van Perfailks ; het is een Paleis op zig zeiven , fchoon veel kleiner dan Ferfailks, echter met de grootfte pracht, meestal van Languedoks marmor gelucht.- Het heiraat uit een Middengebouw, ver. fierd met Colommen van groen Campanisch marmor , en twee prachtige Vleugelgebouwen. Van binnen is dit Paleis mede heerlijk gemeubileerd geweest ; inzonderheid pleeg het kostbaar Cabinet Porceleinen , 't welk aldaar de vertrekken vertierde , de liefhebberen van 'die Zeldzaamheeden ten hoogden te verrukken : men vondt 'er ook geheel Ferfailles , het Park en Trianon , met al deszelfs omliggende Tuinen, Bosfchadiën en Waterwerken, in een reeks van fraaije Schilderdukken afgebeeld ; gelijk 'er ook een fraai Cabinet Schilderijen , van de beste Meesters , zo in de Galierij j als doorgaandsch in de overige vertrekken van dit heerlijk Lustgebouw, voorhanden was. De Tuinen, welken rondom en achter dit Paleis gelegen zijn , worden , hoewel kleiner , echter niet minder bevallig en aangenaam , dan die van Ferfailles, gehouden ; te meer, daar men in derzelver aanleg 'er op bedacht geweest is, om 'er de aangenaamheeden van verfchilkude Saifoenen , kundig in te verecnigen ; za  welken den rhijnstr.00m omringeh. 31 zo dat Trianon , in eiken tijd van het jaar , deszelfs eigene bevalügheeden en vermaaken verfehaft; immers in welk jaargetijde men'er zig ook bevindt, men zal altijd de Bloemperken met versch ontlooken en frisfche Bloemgewasfen vervuld zien. Deze geduurige onophoudelijke fchoonheeden maaken dit Paleis altijd tot een geliefkoosd verblijf van het Hof. Onder üc zonderlinge, fchoone Water- werken, waar mede de Tuinen , 0p een grootfche wijze, verfierd zijn, munt voornaamenilijk uit de Laan der Cascaden , welke aan het einde een' uitmuntend fchoonen Waterval heeft , beftaande uit een heerlijk kunstgewrogt van verfcheiden foorteu van marmor faamgefteld , en met kundige Beeldwerken verfierd. Hier nevens is ook de Tuin der Kastaitgeboomen Q/e jPardin des Maronniers~) , die mede met verfcheiden Waterfprongen aangenaam verkoeld wordt, en in wiens middenperk de Group van laocon , zeer kundig door tuby, na het Antiek gevolgd , een grootfche vertooning opJeevert. Naast dit Lustverblijf heeft Koning lodewijk XV. nog een kleiner, en in den Engelfchen fmaak aangelegde Lustplaats, met een klein Paleis , doen aanleggen , 't welk de naam van het nieuw Trianon {le nouveau Trianon} draagt : hier vindt men een verzameling van zeldzaame Gewasfen, als ook verfcheiden Broeikasfen en Plaatfen, tot het teelen van Uitlandfche Vruchten gefchikt. Maar allerbijzonderst is de aanleg , welken de laatde Koningin daar nevens heeft doen plaatfen, en  '§2 BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEÏ^ cn die in de daad zulk een' zeldzaamen inval kc'rN merkt, als waar toe de overvloed en magt iemand ooit zou kunnen brengen ; zij beftaat hierin : Dié magtige Vorftin , warsch van de verrukkende , en door kunst gevormde , pracht van het Koninglijk Verfaillei, en moede van daaglijks zulk een brillant Hof en zo grooten Stoet rondom zig te zien , viel op de gedachten , van zifif <^n geheel ander foort van vermaak ter atwisfeling te verfchaffen , en dit bcftondt om , te midden van al dien verblindenden luister van grootfche kunst , een plek aftezonderen , het welk de allereenvouwigfte Natuur zou moeten nabootfeii ; zij koos daar toe , ten voorbeeld , zeker Dorpjefi , nabij Weenen , haare Geboorteftad , en de plaats, waar zij , geduurênde haare kindschheid, het öngezochtfte vermaak gefmaakt hadde. — Weldra was alles op haar wenken gereed ; honderd arbeiders waren , zo dra de fchets na den zin der Koningmne gevormd was., als één man bezig , om dit Nataurverblijf te midden in het Rijk der Kunst te fcheppen , en weldra zag men , nevens het nieuwe Trianon , eert geheel eenvoudig natuurlijk Landfchap, als 't ware , doOr eene wijze Fée daargefteld. Le petit Trianon of het kleine Trianon , vertoonde in de daad niets anders dan een Dorp, waar in de eenvouwdigfte Landlieden hun verblijf hielden ; Boeren hutjens , kleine Beekcn , met flegte houten bruggentjens over dezelve ; overal verfpreide heuveltjens, hoogten en diepten, een Dorp- Kerkjen of Capelletjen , een Moten , Landerijen met groot en klein  WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN. 33 klein Vee , en een Boeren Familie, welke dit alles onderhieldt en 'er op woonde , trof den befchouwer, die, als verblind, en geheel verrukt door de onbedenkelijke grootschheid van zo veele Paleizen , Fonteinen , Watervallen , Beelden en Kunstwonderen , eensflags op den bodem der allereenvouwdigfte Natuur vervoerd werdt, even of hij droomde, of in een' anderen oord door toverkunst vervoerd ware. —> De Koningin zelve maakte mede een even zonderling gebruik van dit kleine Boeren verblijf, waar ze dikwijls veertien dagen of drie weeken agtereen , met een zeer klein gevolg , dat in beur afgetrokkendfte vermaaken deelde , zig ophieklt , met dit klein gezelfchap , allen in het gewaad van Landlieden , onderling het Boerenwerk verrichtende. Dikwijls heeft de Opzichter van dit Landverblijf haar als een Boerin , met melkemmers óm den nek, de heuveltjens en bruggen aldaar zien over wandelen , zingende even als eene Laïtiere, allerhande nieuwe Veaudevilks; terwijl de Comti d'Artois voor Molenaar fpeelde , en weêr andere perfoonen de rollen van andere Landlieden vervulden ; dikwijls heeft hij haar op dien Molen gezien , alierleije Airtjes hooren zingen ; en daar zij zeer tot de Muziek genegen was, hieldt ze daar menigmaal , met heur vermomd gezelfchap , eenvouwdige Landconcerten en Danspartijen. Maar , deze zo gulle vermaaklijkheeden veranderden , zo men wil , ten laatften , in eene allerongebondendfte levenswijze , waartoe zij aldaar de"ruimfte gelegenheid vondt , uit hoofde dat het niemand , geduw6 ' rsn-  34 BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEff , rende heur verblijf aldaar , vergund was deze plaats 66. bezoeken , dan alleen zulke perfoonen , welken bij een billet, va i haar ondertekend, kondentoo- nen, aldaar ,;oor haar zeiven genoodigd te zijn . Deze zeldzaamheid is ons medegedeeld van eenen, nog onlangs uit Parijs te ruggekomen , Reiziger] welke de daaromtrent verhaalde bijzonderheeden , uit den mond des Opzichters vernoomen , en de overblijffelen van dit wonderlijk, en met onnoemlijke kosten , daar nedergefteld Boeren Landfchap , zelfs nog in den ftaat, waar in die zig thands bevinden, met de uiterfte verrukking en genoegen befchouvvd heeft. Het geheele Park is voords met een Ringmuur omcingeld. Ter regte zijde van Trianon , grenst het Park van Marly aan dat van Verfailles , en befluit een afzonderlijk Koninglijk Lusthuis, waar van wij beknoptelijk het navolgende hier zullen aanftippen. Marly ligt ruim één uur gaands van Trianon , met welk Jaatfte Paleis het zelve , door eene lange Allée , gemeenfchap heeft, gelijk ook met alle de overige Allées van het Sterrebosch in het Park van Ferfaillcs , aan dien kant , weiken allen in de laan van Marly uitloopen. Het Kasteel , 't welk Koning lodewijk XIV. aldaar heeft doen nichten , draagt eigentlijk deszelfs naam na het Dorp , dat in deszelfs nabijheid ligt , en men fchat bet zelve, in vermaakelijkheid en pracht , na Ferfailks , het eerfte in rang der Koninglijke Lusthuizen te zijn ; een Paleis, dat, van vooren met KorinthifchePilasters , tusfeheu welke Figuureji. in fresco gemaald, voor-  vv.elk.en üen rhitnstroöm omringen. 3| voorkomen , maakt het voornaamde of Hoofdgebouw van dit Lusthuis uit; voor het zelve vertooBen zig, ter wederzijde, zes prachtige Paviljoenen, welken , te famen, een Atlée, of Tooneel van grootfche gebouwen , uitmaaken , in welker tusfchenruimte. drie grootfche Vijvers , voorzien van fprïn, Sende Fonteinen , een verrukkend doorzicht opleveren. Het Paleis zelve pleeg weleer uitmuntend gemeubileerd en vervuld: te zijn met alles , wat dc overvloed , tot verfpillens toe , door middel der kunst, zo in Schilder- als Beeldhouwerken en kostbaarheeden , kan daarftellen. Dc overige kundige Waterwerken zijn te menigvudig , en verdienen eene te groote omfchrijving , om dezelven , in dit ons kort bellek , te doen kennen. Alleen kunnen wij niet voorbij , te gcwaagen van de zeldzaame en overkunftig uitgevondene Waterleiding , die het water uit de Seine naar dit Paleis voert, en voords het geheele Verfailles van water voorziet. Le Machine de Marly , dus wordt dit wonderfiuk van Waterleidkunde geheeten , ligt aan een' arm der Sdne , tusfchen Marly en het Dorp la Chausfêe , en bedaat uit veertien Schepraderen , welken , door den droom zeiven gedreeven , het water uit de Seine in eene Waterleiding, ter lengte van 330 Toifes, tegen de hoogte oppersfen, en voor het zelve in twee Waterhuizen (Puifards) ontfangen , en van daar langs buizen door Marly , een uur gaans , tot in Verfailles voeren. Een famenfiel van Werktuigkunde , dat indedaad , om * het zelve eenigzins bevattelijk te manken , een gei C 2 heel  3<* beschrijving der rijken en staaten j heel Werk , en daar bij nog een uitgeleerde Hy draulifehe kennis , zo wel in den Befchiijver als in den Leezer, vereischt, om na eisch verklaard , ea met nut begreepen te worden. Immers dat is zeeker , dat de groote Natuur- en Werktuigkundige desaguliers, alleen van dit kunstwerk , een groot vak van het Derde Deel zijner Natuurkunde gevuld heeft , en dat de beroemde Maarfthalk de vauban de eenige Werktuigkundige geweest is? die, bij het oppervlakkig bezichtigen, het uitwerkfel en gebruik van eenige der voornaam fle raderen heeft onderkend. Wanneer het water in de Seine hoog , en de Machine dus in derzelver krachtigfte werking is , bezorgt dezelve, in den tijd van vierentwintig uuren , drie duimen hoog water in de Vijvers van Marly, welken te famen 21037 duimen middenwaters inhouden. Als het water laag was, werdt flegts de helft opgevoerd; en daar de Fonteinen in Verfailles niet onophoudelijk fprongen s maar zulks flegts bij plegtige gelegeuheeden voorviel , en de Machine dus niet altijd doorwerkte , fcheen het water in het begin geel en vuil, uit hoofde van den roest der ijzeren buizen , waar in het onder den grond verborgen geweest was ; doch weldra kwam het zuivere water ten voorfchijn. Men het de Machine niet altijd doorwerken , wegens de groote kosten, welke derzelver onderhoud, zoo 'er hier of daar , door het aanpersfen des waters, iets ontffeld geraakte, veroirzaakte. Ongeveer vijfenvijftig man pleegen , onder bevel van den Opzichter van 's Konings gebouwen , de*e Machine te befhniren. j3»_  welken den riiijnstroom omringen. 39 Stad gelegen, aanmerkelijk Gebouw, hier genoemd te worden. Het was in 1183. door Koning philippus augustus gedicht , en in 1337. door philippus van valois vervolgd, endoor ka rel V. volbouwd, let is een Gothiek Kasteel , voorzien van vetle Torens , welken weleer tot ftrenge Staatsgevangenisferi plee^en te dienen. Het lot der perfoonen, die door een Koninglijke order in dit Kasteel gevangen gezet werden , pleeg, onder het dwangbeftuur der Koningen en Ministers, allerhardst te zijn ; daar zij , zonder dat men hen eenige reden van hunne gevangenis gaf , of eenige befchuldiging tegen hen openbaarde, jaaren agtereen , volftrekt ontoegangkelijk voor hunne vrienden en bekenden , opgefl loten , als leevend begr.iaven, en van alle maaiichappelijken omgang uitgeflooten waren. Ja zelfs , werdt deze Staatsgevangenis zo ftreng bewaard , dat dag eh nacht de bruggen, die toegang tot het zelve gaven , opgehaald waren , en de Wagt , die aan elke derzelve geplaatst was , niemand der voorbijgangeren toeltondt, om één 00genblik 'er voor ftil te (taan , om bet zelve van buiten te befchouwen. Een vreesfelijk kenmerk der dwingelandij, welke verfcheide Koningen en Staatsministers pleegen te oefenen , welk goddeloos beltuur het fchoonfte Rijk , en de Hemelfche oorden van kunst en pracht, innerlijk tot een waare hel en verfchrikkelijken afgrond maakten ; doch van welk haatelijk kwaad de gelukkige omwending van zaaken , welke dit fchrikbewind ten gevolge gehad C \ heeft,  Het i?wcA- ^ Fillceme' . van dit Kasteel word,- . ' 10 de wegens de ™* > is —<*e- -Hce de boomen^^ ^ > purende de maanden Mei en'r in2.°"derJieid gef^n , waarom de wand hC £ ? ' 3,daar Ver" de Geneesmeesters aan h^^** • d°<* ven wordt. Jders "öorgefchree- S-ag mMken^oerÈ^ Abuizen, n0g fnoewé, bet Ze,ve bet Ver;°efflde , van afgelegen is w ' Veertien Uure" van de Rivier de Seine T /U"> en éé« » "37- zoude hebben rfS berdds gebouw van het °fH°°fdhen rik iV. het «li «ntwerpea , én dat verfraaid heeft, n!"^Aelijk verbeterd en -Ifs groorfie Fontein ^ of ^ Water va« de-lve * ^^^t^* * heeft gegeeCen T ' °f f^-brtnkteramenVe"0 e 7*en *** ^eft doen ontdaan. ^t^TS*** Fonteinwerken van dit Jomm, ' V,Jvers en ^ tot een geh.f S ' jagthuis , en verblijf van /  44 beschrijving der rijken en staaten, digen iode Augustus van den jaare 1792. gefchooten zijn , en boven welke gaten men in een' fteen het opfchrift : le 10 Aout , geplaatst hadde ; doch welke openingen, om den misftand, en om alle herinnering aan voorige rampen uittewisfchen , thands toegemetfeld zijn ; alhoewel de nieuwheid der fteenen de befchadigde plaatfen nog genoegzaam verraadt. De heerlijke lommerrijke laanen der Tuinen zijn echter nog in hunnen voorigen (tand gebleeven , en aan het einde van den Tuin heeft men de beeldtenis van den Wijsgeer j. j. rousseau geplaatst ; dezelve is aldaar zittende, en in zijne gewoone huisfelijke klederdragt afgebeeld , houdende een klein Beeldjen , 't welk de Natuur voorftelt % in de hand. Het weleer zogenoemde Paleis Luxembourg, door maria de Medicis gedicht, en waarin de beroemde gefchilderde Zaal van rubbens geplaatst is geweest , wordt thands gebezigd voor het verblijf en de vergaderingen van het Directoire Executif , of Uitvoerend Bewind , (trekkende de vleugels van dit Paleis , met derzelver menigvuldige vertrekken, tot wooningen voor de Leden. De Louvre, welke aan dit Paleis grenst, is thands zo ooit, de fchatplaats der natuur en kunst geworden. In de voormaalige, echter thands geheel anders ingerichte , Zaal der Antieken , worden de Vergaderingen van het Nationaal Injlituut voor Kunften en Weetenfchappen gehouden. Zeer plegtig en werkzaam zijn deze bijeenkomflen, die met ondeifcheiderie voorleezingen der Leden over allerleis  welken oen 11hijnstroom omringen. kie geleerde onderwerpen , onledig zijn ; daar dit' gezelfchap thands de plaats der Koninglijke Academie vervangt. De geheele Zaal is , langs derzelver wanden, verfierd met de marmoren Standbeelden der voornaamfte Franfche Geleerden , en wel inzonderheid Philofophen , Dichters en Bellettristen , voor elk van welken een Engelfche lamp hangt, die, des uvonds ontdoken zijnde, een zeer helder licht over de geheele Zaal veifpreiden ; zo dat de Leden , welken aan onderfcheiden tafels, voor deze Standbeelden geplaatst, gezeeten zijn , geen ander licht tot hunne werkzaamheeden behoeven. Het middengedeelte der Zaal wordt, door een fierlijk Hekwerk , van derzelver wanden afgeflooten f, 't welk een rondomgaande Galierij veroirzaakt , in welke de aanfehouwers en toehoorers , die , in groote menigte , deze vergaderingen bijwoonen , geplaatst worden. Dit Indituut houdt ook eenmaal 's weeks afzonderlijke vergaderingen , en wel in de tweede verdieping van het zelve gebouw , in het vertrek, het welk Koning henrik IV. weleerbewoondheeft, en waar in men nog zijn , in den Gothiefchen fmaak gebouwde, doch rijk vergulde en met veel fnijd- en beeldwerk verfierde , Alcove en Ledikant aantreft. De voorheen reeds , om derzelver fchat van Kunstftukken , beroemde Galierij der Louvre , is thands tot de verzamelplaats van de Kern der Schilder. Vunst verheven. Wonderlijk en verbaazend is het, om deze Zaal , die de lengte van vijftienhonderd voeten heeft , en wier einde men naauwlijks met het oog bereiken kan, zo dat het onmogelijk is , dat  j<5 beschrijving ©er rijken en sta aten, den , zijnde daar toe, door deszelfs Stichter desand.ray , voor den tijd van twaalf jaaren , gehuurd. In deze Zaal worden, door dit gezelfchap, allerhande Redevoeringen over Kunften en VVeetenfchappen in het openbaar gehouden, en aan de verdienfteljjke Redenaars eerkransen uitgereikt, 'twelfc alles met fraai Muziek vergezeld gaar. t D« weleer zogenoemde Eglife des petits Augus.tim , of Kerk der kleine Augustijnen , en derzelver Kloosters , is thands , onder den naam van Mvfée des. Mommens Francais , de Bewaarplaats en Schatkamer der nog aan de woede des gemeens ontrukte Kunstftukken en Oudheeden , uit de voornaamfte geplunderde Paleizen en Kerken dezer , ia dié dagen van wraak en geestdrift , zo. deerlijk mishandelde Stad ; men heeft dezelve aldaar eerst flegts als in een pakhuis op een geftapeld , wijl men, uit hoofde van de ongefchiktheid der plaats , tot zulk een oogmerk , en de overhaasting , waar mede deze overblijffelen uit de oogen van het vernielzucht tig graauw ontrukt moesten worden , geene gele, genheid hadt , om dezelven in behoorlijke orde te plaatfen. Thands is men bezig om, met fmaak en oordeel , rangfchikkingen in dezelve te maaken, ea heeft daar toe deze Kerk , zo veel deszelfs, anders tot een geheel ander gebruik gefchikte , aanleg , «ulks zeer bezwaarlijk maakt , in verfcheiden kramers en vakken verdeeld ; in welken de overblijffelen , na hunnen tijdouderdom en eenwen., gerangfchikt zijn ; leezende meu boven elk vertrek : T>epot du Siècle XI. XII. enz. tot zo vroeg cü Jast als  welken den rhijnstroom omringen. 37 als deze overblijffelen (trekken. Men vindt 'er Beelden , Grafzerken , Monumenten, Schilderijen, enz. grootendeels , zo door het overhaast vervoeren , als door het geweld der moderne Iconoclasten , Verminkt en befchadigd. De Tijdelijke Commisfie der Kunjien , ( Commisfton temporaire des Arts ) , heeft deze Vrijplaats aan die geredde overblijffelen bezorgd ; edoch de duisterheid der Kloosterzaalen is ongunftig voor de befchouwing van veele daar in geplaatste Schilderijen der beroemdfte Italiaanfche en andere Meesters, als ook voor de uitmuntende Verzameling van fraai gefchilderde Kerkglafen , welken» men mede in allerijl uitgebroken, en op dat 'er geen fpeur van aandenken der oude Koninglijke Regeeling in de Kerken zoude overblijven, alhier aan het oog van het algemeen ontrukt heeft. Men vindt 'er ook de overblijffelen der beroemde marmoren Praalgraven van den Kardinaal richelieu, door den grooten girardon, en dat van mazarin, iXoox coisevoix, en veele andere fraaije Beelden en overblijffelen , welken , zo in deze Kerk en Kloosters, als in den Tuin , op een zeldzaame wijze , bij een geplaatst zijn. Voords is 'er nog een diergelijk Depot in het geweezen Hotel de Nesle , op de Kaaij de Voltaire , bij een gebragt; doch dit beftaat enkel uit de overgebleevene Kunstftukken en Oudheeden , welken de geëmigreerde Edelen, in hunne Paleizen en Hotels, achtergelaaten hebben , en wordt niet ter bezichtiging opeifgefteld ; alzo men voorneemens is, D 5 de-  €o BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, ook de Ballon, genoemd VEntrepreneur , die in de Battaille bij Fleurus, aan den Franfchen de overwinning bezorgde , aldaar , in 't geheim , vervaardigd werdt. Bij deze fuort van Ballons , gefchikt om mede te recognosceeren , zijn federt nog uiigevonden AïroflatifcheTelegraphen , welken onder aan den gondel, of het fchuitjen , gehangen worden, en waar mede de perfoon, die zig in denzelven bevindt, in ftaat is, aan.den beneden op het aardrijk geplaatften Waarneemer, de noodige tekens te geeven ; dit werktuig beftaat in agt Cylinders van zwart gewascht taf , door welker verplaatfing tweehonderd vijfenzestig onderfcheidene afgefprokene aanwijzingen kunnen gedaan worden ; een getal , dat vol. doende is, om het voornaamfte, wat men ten opzichte der ftandveranderingen , fterkte, uitgebreidheid , plaatfing enz. der vijandlijke Legers berichten wil , aantewijzen. Van het zelfde nut is insgelijks het Inftituut voor de Telegraphie , het welk in de Louvre is aangelegd, zijnde 'er, op het platte dak van het middenfte Paviljoen van dat uitgeftrekt gebouw, een Telegraaph geplaatst, welke, meteen andere , op den Montmartre, op eenen afttand van twee uuren , opgericht , correspondeert. De Jongelingen , welken zig in de zo nuttige Telegraphie oefenen , verrichten hunne aankondigingen en andwoorden door middel dezer beide werktuigen , en door-de geduurige verbeteringen en bijvindingen, wordt deze , door den Burger ciiappe uitgevondene , Ver-ftchrijving , onderzijn opzicht , aldaar dagelijks verbeterd en volkomener gemaakt j terwijl de-  WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN. 7r „ kig , en deze overblijffelen kondigen alles , be„ halven eene algemeene ellende , aan. " Hier op verhief hij zijne ftem , en zeide : „ Ach ! onge„ lukkige ! Weet, dat ik die lodewijk XIV. „ ben , die dit droevig Paleis gedicht heeft. De 5, Goddelijke Rechtvaardigheid heeft den uitge„ bluschten fakkel mijns levens voor een poos we„ der ontdoken, om mij, van naderbij, mijne be„ klaaglijke arbeid te doen betrachten . . . Wat „ zijn de gedenktekens des hoogmoeds broos! „ Ik ween , en zal altijd weenen . . . Ach waar„ om wist ik niet ..." Hier breekt de groote mercier zijn mijmering af, en hier zullen wij ook de befchrijving van het thands kwijnend Verfailles af breeken, in welks overblijffelen de uitfpraak van voltaïre , in een' zijner fchrift ten , over de onbedendigheid van het gemeen gedaan, grootelijks bewaarheid wordt, in deze woorden : Hoe, het Publiek ! dat wuft en onbeflendig fpook Dat honderdftemmig dier , dia fnel vervloogcn rook Die Cerberus, die vlijt en bijt, en dwaas kan vormen Een Standbeeld, datmen'tItraks, uit walging, neêrziet ftórmén. Het oordeelt, prijsden laakt, toevallig, of uit gunst, Al wat de roem verwierf van Deugd, Verdiende of Kunst (♦> De C*) Óiii le PuhUc! — ce fantomc inconjlant Monflre a cent voix, cerbere devorant Oiii flatte et mord, qui dresfe, par fotttfe, Une Slatue , et par dégout la brife 11 juge , il loue, il condamne au hafard Tbiite vert::, toutt meriie , loutert.' E 4  7* beschrijving der rijken en staaten, De overige Landhuizen des Konings zijn, of ver. kogt ten voordeele der Natie , of tot andere einden gebezigd. Onder de laatden behoort Meudon, waar thands eene uitgebreide Academie van Luchtweg, kunde of Aëroftatica, en Luchtfcheepvaart of Aèronautica , gevonden wordt. In het oude Kasteel aldaar bearbeidt men alles, wat tot de famendellin* der Ballons vereischt wordt, waar toe'er, in de ver! fcheidene vertrekken deszelfs, onderfcheiden werkplaatfen zijn aangelegd, waardoor dit oud Koninglijk Verblijf thands ten eenemaal in een geheel nieuwe Fabriek veranderd is ; van wier befiaanlijkheid de Stichters van het zelve geen het geringde denkbeeld hadden. St. Germain en PAye , is thands nog aanmerkelijk , wegens een aldaar opgericht Inftituut voor ' Me,sjens en Jongens , waar van zekere Mevrouw «e campan de Oprichtfter is, en 't welk thands inzonderheid zeer bloeit ; wordende 'er , van alle oorden der Franfche Republiek , Kinderen in het zelve ter opvoedinge bedeed. Deze Vrouw als weleer aan het Hof verkeerd hebbende , waar zijden post van Voorleezeresfe , en heur Man dien van Hofmeester , bekleed hadt , was al mede op' den rampzaligen loden Augustus, in groot gevaar om door het woedend volk , dat dit Kasteel bedormde , het leven te verliezen , wijl zij reeds tot ' °P den zoIder t waar zij met eene heurer éléves gevlugt was , vervolgd , en het daal op den boezem gezet werdt ; doch een Officier van de Garde, in dat oogenblik tot heur redding toegevlogen , wist de  WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN. 73 de woedende bende met één woord : Ne tuez pas les- Femmes ! Doodt geene Vrouwen! aan derzelver voormaalige en charactermaatige zachtheid en onderfcheiding voor deSexe, zo regt tijdig, te herin* neren, dat oogenblikkelijk alle de aan hun vreemde wreedheid verdween, en die zelfde moordenaars boden haar oogenblikkelijk zeer beleefdelijk hunnen dienst en hand aan, om haar en heureopvoedeling, over de reeds gefneuvelde Lijken , door den woesten hoop der Plunderaaren , uit het beftormd Kasteel , naar een plaats van veiligheid te geleiden. Het Opvoedings - Inftituut voor de Jongens ftaat onder beftuur van zekeren Schot, Mac-Dermot geheeten, en beide deze Schooien worden , om derzelver gezonde , eenzaame , en voor de Studiën zeer gefchikte ligging , in de nabijheid van Parijs , zeer fterk geroemd. Hier mede zullen wij , het beftek onzer Landkaart ten Noorden volgende, de Franfche Republiek verlaaten , en onze oogen naar de weleer zogenoemde Franfche en Oostenrijkfche Nederlanden wenden. Ten Noorden van de Franfche Republiek ontmoeten wij die Landen, welken oudtijds, wegens derzelver laagere ligging, Nederduitschland ( Germania inferior), en, ten tijde der Romeinen, Belgia geheeten werden ; eertijds , en zo ver de geheugenis der Gefchiedboeken reikt, was dit Land de woonplaats van verfcheidene kleine Volken, welken gedeeltelijk E 5 met  WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN. 7J tegen Spanje, in 1579 te Utrecht geflooten, en onder den naam van de Unie van Utrecht bekend is ; de overige tien Provintiën, als Braband, Vlaanderen , Henegouwen , Artois , Naamen , Limburg , Luxemburg , Gelder , Mechelen , en Antwerpen , zijn tusfchen Vrankrijk , Oostenrijk en de Republiek der Vereenigde Nederlanden verdeeld geworden. Thands zijn zij geheel in de magt der Franfche Republiek, en zijn door hen, met terugzicht op derzelver alöuden naam Belgia , la Repttblique Belgique , genoemd , en in negen Departementen verdeeld geworden ; terwijl de Vereenigde Nederlanden eene vrije en onaf hangelijke Republiek blijven uitmaaken, welke , onder den naam van het Bataafsch Gemeenebest, de Franfche Republiek wel als een magtig Bondgenoot, doch geen' Overheerfcher erkent; gelijk die Natie, door vrijwillig verbond, dezelve ook mede op den ióMaij 1795 voor onafhangelijk verklaard heeft; bij welke gelegenheid geheel Staats-Vlaanderen en Maastricht ten voordeele der Franfche Republiek , van onze zijde, aan dezelve werdt afgedaan ; en voor den gewigtigen dienst, welke die Natie aan ons, in het bezorgen en onderfteunen der Revolutie, hadt beweezen , aan dezelve een fom van honderd Millioenen , in verfcheiden termijnen te voldoen , toegezegd werdt. DE BELGISCHE REPUBLIEK. Deze is thands, even als de overige Landen, welken de Franfche Republiek uitmaaken, in verfcheiden  ?<5 BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, den Departementen , allen hun naam van voornaame Rivieren of Bosfchen ontleenende, verdeeld ; en wel op deze wij'ze : ' Le Departement de la Lys, bevat het weleer zogenoemd Staats Vlaanderen. . Le Departement de l'Escaut, bevat Oostenrijksch Vlaanderen. Le Departement des deux Nethes, bevat het noordelijk deel van het Hertogdom Braband en Marquifaat van Antwerpen, Le Departement de la Bleufe inferieure , bevat het noordelijk gedeelte van Luxemburg , Gulik, en het Land van Mafeyk. Le Departement de POurt, bevat het zuidelijk gedeelte van Luik en Limburg. Le Departement des Forets, bevat Luxemburg. Le Departem. de Sambre etMeufe, bevat Namen» Le Departement de Jemappe, beval Henegouwen. Le Departement de la Dyle , bevat het zuidelyk gedeelte van Braband. Dus geheel van benaaming veranderd zijnde, vervielen deze negen opgenoemde Departementen , onder het beftuur der Groote Natie, en werden bij de overige drieëntachtig Departementen , waar uit de Franfche Republiek bereids bevoorens verdeeld was, toegevoegd. Wij zullen, in de verdere aanwijzing onzer Landkaart, deze nieuwe Departements - verdeeling , die nog geen plaats hadt, toen onze Kaart bereids in gereedheid was, volgen , en tevens daar bij aanwijzen de voornaamfte Steden, welken binnen den omtrek  WELKEN DEN RIIIJNSTRO0M OMRINGEN. 7? trek van elk der genoemde Departementen vervat zijn : én dus aanvangen met Het Departement de la Lys, dus geheeten na de Rivier de Lys of Letje , die door het zelve heenen droomt, en zich, bij Gend, met de Schelde, en de RiviertjensZ/eve en Moere vereenigt. Dit Land heeft voorheen den naam van Vlaanderen gedraagen ; de voornaamfte Stad van dit Departement is Brugge , zijnde zeer wel gebouwd, en met fraaije Graften doorfneeden; voords vindt men in ditLandfchap de Stad Sluis , met eene ruime Haven , waar in eene ligplaats voor bij de 800 Schepen wordt aangetroffen ; voords het Land van Cadfant, waar in de Stad van dien naam , als ook de Steedjens Terneufe, Aalst en Hulst. Oostende , liggende aan het Riviertjen Tperloo , zeer digt bij de Noordzee , een welverfterkte Stad , doch welke onlangs, door de bombardeéring der Engelfchen , veel geleeden heeft. Ten tijde van den Oorlog tegen Spanje, is zij eens volle clrie jaaren agtereen belegerd geweest, waar ni ze, in 1604 , niet dan v.i dat ze tot een' puinhoop gefchooten was, aan den Aartshertog albertus von Oostenrijk werdt overgegeeven. De Stad is , in vredenstïjd , zeer bloeijend , uit hoofde dat dezelve genoegzaam regt tegen over Londen ligt, en de Pacquetboot naar Engeland alle weeken geregeld heen en weder vaarr. Bij gelegenheid der be¬ fchrijving van deze Stad, kunnen wij niet n<üaateu, van derzelver weêrgade Duinkerken te gewaagen , alhoewel dezelve , bij de jongfte Departementeele verdeeling der Franfche Republiek , ouder de bepaaling  ?8 beschrijving der rijken en staaten , lipg van het Departement du Nord behoort. . Deze Stad , van welke wij , om derzelver belangrijkheid , hier nevens eene afbeelding geeven , zo als ^dezelve zig , uit de Haven te zien , voordoet, fchijnt derzelver naam van heur voorkomen verkreegen te hebben , als op een' afftand uit zee gezien zijnde , niet dan eenige Kerken , met Duinen omgeeven, voorftellende ; onder welken de Toren der Groote Kerk , de Schippers in zee tot een baak verftrekt. Voords liggen in het Departement de la Lys nog de Steedjens Nieuwpoort, berucht wegens den, indeNederlandfcheGefchiedenisfen, bekenden Slag in Vlaanderen , welke in de nabijheid van dit Steedjen, in den jaare 1600, tusfchen de Spanjaarden , onder albertus van Oostenrijk , en de Hollanders , onder Prins maurits , ten na"deele der eerstgenoèmden , geleverd werdt. Voords de kleine Steedjens Meetkerke , Oudenburg , Dixmui. den , Damme , Rousjelaar , Kortrijk of Courtray , een welverfterkt Steedjen , en Meenen ; benevens een zeer groot aantal Dorpen , welken allen op te noemen , ons beftek niet duldt , alzo de Nederlanden over het geheel zodanig fterk bewoond zijn, dat men'er naauwlijks een half uur afltands kanmeeten, zonder eenig Dorp aantetreffen. Het Departement de PEscaut of van de Schelde, na die Rivier genoemd , heeft ten Hoofdftad Gend, houdende drie mijlen in den omtrek, en zijnde dus eene' groote «doch ruim bebouwde Stad, welke, namen wil, reeds door jul iüs cis'ar aangelegd zoude zijn, toen zeker oud Volk, de Morinen genoemd, dit  welken den rh1jnstr00m omringen. 79 dit Landfchap nog bewoonden. Ten tijde van Keizer karel de Vijfde , die hier in 1500 gebooren werdt, en wiens Wieg men hier nog in het Prinfenhof pleeg te vertoonen , was deze Stad grooter dan Parijs , blijkens deszelfs zeggen : Je veux mettre Paris dans monGand; Ik kan Parijs wel in mijn Gand ( of handfchoen ) bergen. In den jaare 1351. was deze Stad zo volkrijk , dat zij alleen een leger van zestigduizend flrijdbaare mannen , onder aanvoering van den Bierbrouwer artewelle , tegen den Koning van Vrankrijk karel de VI. te veld kon brengen ; doch welke volkrijkheid thands , tot op veertigduizend in alles verminderd is ; daar 'er verfcheiden Pleinen , en geheele velden , in dezelve, thands onbebouwd liggen , en tot Hoven en Weilanden gebruikt worden. Zij; ligt op zesentwintig Eilandjens, welken door de groote menigte van graften , waar mede zij doorfneeden is, veroirzaakt worden. Op de Vrijdagsmarkt aldaar pleeg weleer een Eerzuil te ftaan , waarop de beeldtenis van Keizer karel de I. in zijn Keizerlijk gewaad, houdende een Zwaard en Waereldkloot in de hand , gezien werdt ; doch deze is, na" de laatfte verandering van beftuur , weggenomen. Men telt in dezelve een zestigtal Kerken , waar onder de Domkerk, wegens deszelfs grootte , uitmunt. Ook ziet men hier veele Wind- en Watermolens , wier getal tot op honderd zesentwintig berekend wordt ; benevens een fterke Citadel , door karel de V. iq , gefticht. Verfcheiden gegraaven Canaalen bezorgen deze Stad , gemeenfchap met de Noordzee ,  80 BESCHRIJVING DER RIJKEN en staaten , zee , Oostende , Brugge , Sluis , bet Sas van Gent enz. waar door dezelve voor den Koophandel zeer gunftig gelegen is. De overige voornaame Ste¬ den, welken op onze Kaart aangewezen worden, zijn Dendermonde , aan het Riviertjen de Dender , eene goede Vesting; Deynfe , Rupelmonde, Oudenaarde, in welke Sterkte eene oudeBurgt ligt, Pamela geheeten, die voorheen de zetel van eene Baronnie geweest is. De Landvoogdesfe der Nederlanden, margaiietha van Parma , is in deze Stad gebooren : Voords nog Gaveren, Asch en Zwijndrecht, welke Steedjens , benevens een groot aantal Dorpen , van geen belang zijn. tiet Departement des deux Nethes , of der beide Nethen , zijnde de Riviertjens , welken den naam van de groote en kleine Nethe voeren , beflaat het voormaalig Marquifaat van Antwerpen, en heeft ten Hoofdplaats de oude en groote Stad Antwerpen , ( waarfchijnüjk het Atuacufum van c/esar en ptolomjeus*), aan de Rivier de Schelde , op eene zeer voordeelige wijze gelegen ; de Stad voert derzelver naam waarfchijnelijkst van een' Dam of Aanworp. welke aldaar door de Schelde veroirzaakt is, en waar op men vervolgends huizen heeft beginnen te bouwen, wijl de Fabel van den Reus druon of antigonus , die alhier de vreemdelingen de hand afkapte, en die over de Schelde pleeg te werpen, voor lang vervallen is. De fchoone Cathedrale Kerk was voorheen zeer befchouwenswaardig , om de veele uitmuntende Tafereelen van rubbens, en andere Brabandfche Meesters, welken thands grootendeels naar  welken den rhijnstroom omringen» 8l «aar Parijs gevoerd zijn , en aldaar irt de Schilde» rijen - Galierij op de Louvre ten toon hangen : deze Kerk heeft de lengte van 500, de breedte van 240, en de hoogte van 340 voeten, en is voords Van een' prachtigen Toren voorzien. De Jefuiten Kerk aldaar pleeg insgelijks een uitneemend rijk en kostbaar verfierd Gebouw te weezen ; 't Stadhuis , de Beurs en het Oostersch Huis, waarin, ten tijde dat deze Stad een' voornaamen handel dreef , en in het Anzeatisch Verbond begreepen was, de Magazijnen des Oosterfchen Handels bevat waren, zijn mede groote en treffelijke Gebouwen. In den Eekhof aldaar , zijnde thands een groot Pakhuis ; worden de Beeldwerken en Decoratiën bewaard , dié , in de groote Procesfie , om de honderd jaaren eens, met veel plegtigheid door de Stad gevoerd werden ; onder anderen ziet men hier het gi'oot Reuzenbeeld van antigonüs, ter hoogte van27 voeten, welke zittende verbeeld werdt; een fchoon houten Beeld, na de Tekening van rubbrns vervaardigd. Het Kasteel , weleer in 15Ó7, door den Hertog van aléa gefticht , is thands gröotendeels geflegt. Men telt voords in deze fraaije en lugtig bebouwde Stad, -meer dan 200 Straaten , en 22 openbaare Pleinen , onder welken de Markt , genoemd de Maire , met •een zeer kundig Kruisbeeld, ter hoogte van 33voeten, door johan goeïhals van Mechelen, in 1635 gebeeldhouwd , pleeg te pronken. Nog is hier aanmerkenswaardig de rijke Abtdij van St. Michaël, waar veele Schilderdukken gevonden worden; als ook de Kerk der Predikheeren, en de daar nevens geF bouw-  WELKEN DEN RHïJNSTROOM OMRINGSN. 83 Het Departement de la Meufe inferieure , of va» ie Neder-Maas, beflaande thands een gedeelte van het Land van Luik, en weleer het zogenoemd Land van Mafeik , waar van de Stad Mafeik de Hoofdplaats uitmaakt ; dezelve is, in de oude Gefchiedenisfen , bij den naam Driopolis bekend , en hier pleegen , ten tijde van j u 1,1 u s c m s ar , de Menapen te woonen. Verder liggen, binnen de bepaaling van dit Departement , de fterke Plaatfen Fenlo, weleer een Anzeftad, doch nu klein van omtrek ; Roermond, en de kleine Plaatsjens Bree, St.Michiel, Besfeit, Stevenswaart, Lier, Lochem, Bilfen, Tongeren , St. Truijen , Valkenburg , en anderen, die op onze Kaart, om derzelver gering belang , niet aangetekend zijn ; en eindelijk ook nog de gewigtige Sterkte Maastricht , weleer tot het gevvezene Hertogdom Limburg behoorende , doch nu met de Plaatfen , aan wederzijden van de Maas gelegen , onder dit Departement betrokken zijnde. De Stad is zeer fterk , zo door derzelver natuurlijke ligging op rotsachtige heuvelen, als door derzei ver Vestingwerken ; zij behoorde eertijds aan den Bisfchop van Luik, doch werdt, in 1632, door Prins fredrik henrik gewonnen , en aan de Nederlanden gehecht, voords in 1673 door de Franfchen veroverd, doch, bij den Vrede te Nymegen, weder terug gegeeven. Het aanmerkelijkfte, 't welke men , omftreeks deze Stad , aantreft , is de zonderlinge Steenkuil, onder den St. Pieters Berg , welke meer dan twee mijlen verre onder gemelden berg zig uitftrekt, en het voorkomen van een onmeetelijk groot Doolhof Vz heeft,  84 BESCHRIJVING DER. RIJKEN EN STAATEN, heeft, waarin men , met behulp van fakkels , pleeg te. kunnen rondwandelen, tusfchen .de uitgehakte pijlaaren, welken den berg onderfieunen; doch welke doortogt , door het invallen van verfcheiden bergftukken, en het moeilijk wedervinden van den weg, thands belet is. Hier wordt een menigte Steen uitgegraaven, die kleijig en zacht is, zo lang ze zig in deze groeve bevindt, doch, aan de openlucht blootgefteld zijnde, eene ongemeene hardheid verkrijgt. Het Departement de t Ourt , vervat voornaamlijk het overige gedeelte van het Bisdom Luik, 't welke wij , met deszelfs Hoofdftad Luik, bereids te vooren (IV. Deel, bladz. 216.) befchreeven hebben; als mede van het Graaffchap Limburg, dat mede aldaar (op bladz. 212.) reeds befchreeven is. Het Departement des Forets, bevat het weleer zo genoemde Hertogdom Luxemburg; men heeft het thands , om deszelfs boomrijkheid., en wijl 'er geen aanmerkelijke Rivier , welke niet reeds vernoemd was , door fpoelt , waar na het zijn' naam konde draagen , het Departement der Wouden, geheeten. Luxemburg aan de Elze, de Hoofdftad deszelfs, is gedeeltelijk op Rotfen gelegen , en wordt voor de fterkfte Plaats van het Belgisch Gemeenebest gehouden. Arlon , een klein Steedjen, liggende op een' heuvel , waar nevens het Riviertjen Simois vloeit ; het Slot ligt nog hooger op een' berg ; de Stad is , in 1785, door een' feilen brand, vernield geweest. Bastogne, een Stad, welke in 1688 van heure Vestingen beroofd is , en voortijds zeer bloeijend en volkrijk pleeg te weezen, zo dat men dezelve Parijs in  welken den rhïjnstr0om omringen. 8f in de Ardennes ,/pleeg re noemen. Marche , bier woonde, ten pfde van caesar, de Phmnani; ook is hïer~Treir Eeuwig Verbond , tusfchen joan van Oostenrijk en de misnoegde Nederlanders, in 1577 gefloten. Chinay en Estalle aan den Simois, Neufchateau en Echternach, waar zeer goede wijn wast. Salm , alwaar veele Leifteenen gevonden worden. Vxahdan, Clervaux, Houtalize of Hontelize, Odergone, benevens nog eenige min aanmerkelijke Steedjens , en elfhonderd en zeventig Dorpen. Het Departement de Sambre et Meufe , of van Sambre en Maas , vervat het Graaffchap Namen , en daar in de zeer fterke Hoofdplaats Namen of Namur , tusfchen twee bergen , aan de Rivier de Maas gelegen. De Hoofdkerk , aan St. Albinus gewijd , is een fraai gebouw; ook zijn 'er nog twee collegiaale Kerken. De grond in den omtrek dezer Hoofdplaats is zeer rotfig en hard , en men vindt hieromftreeks Yzer- en Marmorgroeven , waar door de inwooners meest hun beftaan vinden , in het maaken van Yzer- en Staalwerk, Mesfen , Schaaren , Degens enz. Ook zijn 'er veel Geweermaakerijen. De overige Steden zijn Char/erti, eene zeer fterke Vesting, door vauban aangelegd, doch in 1677 door turenne veroverd ; zij ligt gedeeltelijk op een' berg, waarom ze in de Boven- en Beneden Stad verdeeld wordt, langs welke laatlte de Sambre heenen vloeit. Bovines , een zeer oud Steedjen aan de Maas gelegen. Gembieux, Fhresfe , waarin een beroemde Abtdij. Huy, F 3 een  85 BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, een fterke Plaats; alsmede Dinant, en verfcheidene kleinere Steedjens en -Vlekken. Het Departement de Jemappe , vervat het voorheen zogenoemde Graaffchap Henegouwen, en beeft ten Hoofdplaats Mom ofBergen, op een'berg, van welken zij heuren naam voert , aan de Rivieren de Trouille en de Hayne gelegen; een zeer fterke Stad, waarin vierduizend zeshonderd Huizen , en vijftienduizend Inwooners geteld worden. De collegiaals Kerken van St. Waudru en St. Germain, zijn hier de voornaamfte Gebouwen. Rondom deze Stad zijn verfcheidene Sluizen, door welken, in oorlogstijd, de geheele omtrek derzelve geïnundeerd en ongenaakbaar gemaakt kan worden , het geen de fterkte dezer Vesting niet weinig vermeerdert. Doornik {Tournay} , mede een zeer fterke Stad , aan de Schelde, welker Inwooners op achttienduizend gefchat worden; in dezelve pleegen verfcheiden fchoone a' iir-Fabrieken te zijn, doch derzelver voormaaiige bloei is thands fterk gevallen. Be overige Steedjen.'. , in dit Departement gelegen , als Lesfines , Enghien , Leuve , St. Cbislain , Qjiivrain, Asquilies, Haine, Binche , Soignies enz. zijn van weinig» aanbelang. En laatltelijk Het l. epartement de la Dyle , waar in de Hoofdftad der weleer zogenoemde Oostenrijkfche Nederlanden , naamlijk de Stad Brusfel, de voornaamfte Hoof plaats uitmaakt. Deze zeer fchoone Stad ligt op verfcheidene heuvelen , en wordt door het Riviertje de Senne doordroomt. Voords is zij ge- deol-  Gezicht in dc "Warande te BïïUSSEL. Bladz.8j.  WELKEN DEN RHIJNSTROCnf OMRINGEN. welke een groot , en fraai met boomen beplant , Plein gevonden wordt. Voorheen werdt dit gebouw, en deszelfs vertrekken, voorde Vergadering der Staaten van Zeeland, en andere Collegicn , het Landsbeltuur betreffende , gebezigd , en verkreeg van daar den naam van het Hof van Zeeland. De Oude Kerk is een fraaie Kruiskerk , gefticht door Graaf Willem III. in het begin der veertiende Eeuw. Voords zijn 'er nog andere min aanmerkelijke Kerken en waereldlijke Gedichten , onder welken het Stadhuis, gedicht door karel de Stoute in 1468. daande op de Groote Markt, wegens de veele daar voor geplaatste Beeldtenisfen der Graaven van Holland , die deze Stad met Privilegiën begundigd hebben , bezienswaardig is. Het Gevangenhuis Graavenftein , wordt gehouden voor het overblijffel der oude Burgt, die Weleer tegen de Vlamingen gedicht geweest is. De Beurs , het Oost- en Westindisch Huis, benevens nog verfcheiden andere Gebouwen , verfieren tevens, met de Haven, deze Stad niet weinig , zo dat zij voor eene der fraaiden in de Bataaf fche Republiek gehouden kan worden. Nog komen ons, in het zelfde Eiland Walcheren , de Steeden Veere en Vlhfwgen , ter befchouwing voor. Vlhflngen is een fraaije , en tot den Koophandel zeer wel gelegen , Stad, voorzien van een zeer aanmerkelyke Haven en Scheepsdek; de oirfprong van derzelver naam is twijfelachtig, en waarfchijnlijk van het woord Flüsfen of Vloeden ontleend, fchoon fommigen dezelve afleiden van zekere wonderdoende Drinkfles van willebr.ord, welke in die dieeken veel ver-  $4- -beschrijving der rijken en STA ATEN, verkeerd , en de ongeloovigen bekeerd heeft ; welk flesjen nog op het Raadhuis getoond wordt, en van welke het Wapen der Stad, in laater tijd , ontleend is. De Stad is weleer, tevens met Veere, een Marquifaat geweest. Zij wordt in de oude en nieuwe Stad verdeeld , en is met veele fraaije Gebouwen verfierd , onder welken het Stadhuis , 't welk na het model van dat van Antwerpen gedicht is , als ook het Zeemagazijn , inzonderheid uitmunten. De Stad is , behalven deszelfs fraaije ligging , ook in de Gefchiedboeken , beroemd als de eerde welke zich vrijwillig aan den Spaanfchen dwang onttrokken heeft, en als de Geboorteplaats van den grooten Admiraal michiel adr. de ruyter. Veere is kleiner van omtrek, weleer bloeijend ,'doch thands in een' zeer vervallen daat. De Stad pleeg weieerde Hoofdplaats eener Heerlijkheid , aan den Huize van Borsfelen toebehoorende , te zijn , en is "naderhand met Viisfingen, onder den tijtel van Markgraaffchap , vereenigd , en in 1581, door koop, aan het Huis van Oranje vervallen geweest. Het Stadhuis is een oud Arduindeenen gebouw , aan deszelfs voorgevel met de Beeldtenisfen van eenigen der oude Heeren van Borsfelen voorzien. Verfcheide in dit vrucht¬ baar Eiland verfpreide Dorpjens , als Raak , Cappel, Serooskerken en Arnemuiden , weleer een bloeijende Stad ; als ook de derke Schans Rammekes, zijn de meest aanmerkelijke Plaatfen van dit Eiland. Tegen over het zelve ligt, ten noorden, het Eiland Schouwen, met deszelfs Hoofddad Ziericzee of Zierèkzee , de oudtte Stad van geheel Zeeland. De Groo-  welken den riiïjnstr00m omringen. 9$ Groote Kerk , weleer aan St. Livinus gewijd , is een fraai gebouw ; nevens dezelve is , ten gebruike-der Inwooners , in 15Ö9, een zeer groote Waterbak , houdende 22.19 tonnen waters , onder den grond gegraven. Verfcheiden Zoutketen , Oesterbanken , Putten en Meebrouwerijen , verfchaffen deze Stad neering en welvaart. Nog ligt op dit zelfde Eiland Schouwen , de Stad Brouwershaven , welke , hoewel niet igroot of volkrijk , echter bij het laatfte Nageilacht , in gezegend aandenken zal blijven , als zijnde de Geboorteplaats van den, niet genoeg te prijzen , Dichter jacob cats, welke alhier , in 1577 , het eerst dat leven intradt, het welk hij onwaardeerlijk nuttig voor zijne Landgenooten heeft doorgebragt; zo dat zijne Schriften, nevens den Bijbel , in alle Vaderlandfche Huisgezinnen , waar flegts nog een flaauw nablijffel der deftige Hollandfche zeden befpcurd wordt, in gebruik zijn ; als ook nog het oude Steedjen Ram- mekes. Nog een weinig noordelijker ligt het Eiland Goeree , en daar in de Stad Goeree , weleer een bloeijende Koopftad, doch thands , wegens het verzanden en verftoppcn heurer Have, vervallen. Omftreeks deze Stad , aan het ftrand , komen fomtijds , bij het afloopen der Zee , verfcheiden grondflagen van de weleer daar bij gelegen , en door de Zee verzwolgen , Stad Oud Flardingen , ten voorfchijn, in welken men ook verfcheiden Komeinfche Oudheeden opgedolven heeft, wordende deze plaats daarom, door de Inwooners van Goeree, deOude Wae* reld geheeten. Ten westen van Walcheren, ligt  welken den riiijnstr00m omringen. I03 ting door fommigen aan julius cjesar, ofwel aan drusus toegefchreeven wordt, wordende 'er nog een klein gedeelte van een' Heidenfchen Tempel in het zelve gevonden; anderen maaken Keizer karel, de Groote , in 774, tot deszelfs Stichter, of ten minden hemieuwer. Thands is het geflegt , en hehalven de Heidenfche Kapel, tot afbraak ver- kogt. Op het Stadhuis aldaar, worden een menigte fraaije Romeinfche Oudheeden en Steenen voorzien van Opfchriften , welken allen, hier in de Rivier de Waal gevonden zijn, bewaard. Nevens het oude Slot, op den hoek van de Stads Wal, daat een foort van Lustgebouw , van waar men een heerlijk gezicht over alle de omliggende Landen heeft, waarom de Hertog van Parma het zelve, in zijnetaal, Belvedère (fchoon uitzicht) pleeg te noemen , welken naam het nog draagt. Aan de overzijde van Nymegen aan de Maas ligt het Steedjen Batenburg , en ten einde van het Land, tusfchen Maas en Waal, de fterke Schenkenfchans , zo genoemd na den Veldoverften marten schenk, die dezelve, in 1586, heeft doen aanleggen. Nog befluit dit District de kleinere Steedjens Raveftein, Gr ave en Kuik, met verfcheide fraaije Dorpen , alle in den Lande van Kuik gelegen. Het Departement de Rhijn , ligt ten noorden tegen over dat van de Dommel, en heeft ten Hoofdplaats Arnhem , een zeer fraaije , en reeds bij de Romeinen , onder den naam Aren&um , bekende Stad , van een regelmaatig ronde gedaante , en wel G 4 ver-  welken den rhijnstroom omringen. 10$ fValburgs Kerk , in welke de oude Bibliotheek en oude koperen Doopvont aanmerkelijk zijn , gelijk ook het Stadhuis en Graaven-Hof, zijn hier de aanmerkelijkfte Gebouwen. De Steedjens Grol , Lochem, Deutekom en Burg, liggen aan den zuidelijken oever van den Tsfel. Den Rhijn westelük afdaalende , vindt men de Steden Wageningen en Rheenen , welks Kerktoren zeer hoog , en het Hof aldaar, dat aan den verdreeven Koning van Bohe~ men, frederik V. Keurvorst van de Paltz , geduurende zijn verblijf hier te Lande , ter wooning geltrekt heeft , opmerkenswaardig is; beiden zijn zeer fraai bebouwd: als ook, tusfchen den Rhijn en Waal, deThielerwaard , waarin de Stad Thiet, fchuins over Bommel; en Gorcum of Gorinchem, een fterke Stad tegen over Worcum of Woudrichem en Loeveflein, aan de famenkomst van de Maas en Linge gelegen. Utrecht, reeds bij de Romeinen, en waarfchijnlijk door een', ten tijde van nero uit Rome verbannen , Raadsheer antonius gefticht, en na zijn' naam Antonia genoemd , onder welken naam deze Stad reeds op de aloude Reiskaart van r eutinger voorkomt; doch welken anderen aan drusus toefchrijven, die, verfcheiden Kasteelen langs den Rhijn Richtende , ook hier een' Romeinfchen Burgt zoude gebouwd, en denzelven, na den naam zyner Gemalinne, Antonia geheeten hebben. Nog andere gevoelens , wegens den naamsoirfprong, gaan wij met ftilzwijgen voorbij; genoeg is 't, dat deze Stad op eene groote oudheid kan roemen , immers dat de Romeinen , omtrent den jaare 65 , aldaar G 1 a een  108 beschrijving der rijken en staaten, Academie , waarin men de Pourtraiten van alle de , federc deszelfs oprichting in 1636 tot heden, in dezelve gebloeid hebbende , Profesforen, kan bezichtigen, gelijk ook de fraaije Kruidtuin, onlangs door den Hoogleeraar van geuns in eene zeer geregelde orde gebracht, is niet minder aanmerkenswaardig. Zo ook de Paushuizen, zo genoemd, om dat ze door Paus adriaan VI., die te Utrecht in 1459 gebooren, en te Romen in 1523 overleden is, gehucht zijn. Het Bisfchops Hof naast den Dom , weleer de woonplaats der Bisfchoppen , en naderhand der Stadhouders van Utrecht , gelijk ook de overige Kerken , die meest allen van eene hooge oudheid zijn , verdienen insgelijks , als ook het fchoone Fundatiehuis , gedicht door de Vrouwe van Renswoude , ten behoeve van eenige ouderlooze Jongelingen , die hier in alierleije weetenfchappen worden onderweezen , door den weetgierigen Vreemdeling , in aanmerking genomen te worden. ■■ Voords vindt men nog in dit District de Stad Amesfoort, oirfpronglijk van Eemsfort, eene fterkte aan de Eem , vier uuren gaands ten noordoosten van Utrecht , aan de Rivier de Eem ; weleer een zeer fterke Stad , doch wier Vestingwerken thands zeer vervallen zijn. Zij is in den jaare *543 • door den Gelderfchen Veldheer mar ten van rossom, geheel verwoest. De Brouwerijen en Tabakskweekerijen pleegen aldaar in fterken bloei te zijn , als ook de beste Fabrieken van Dimetten, Bombazijnen en Bonten. De Stad is voords nog beroemd als de geboorteplaats van den , in 1619 in  Welken den riiijnstroom omringen. 109 indenHage onthoofden, Advocaat joan van oldenbarneveld, die aldaar in 1547 het eerfte daglicht aanfchouwde. De Groote Kerk , in 1248 gedicht, is egn zeer ruim en welingericht gebouw, en het Stadhuis , 't welk weleer het oude Slot der Heeren van Amesfoort geweest is , verdient mede opmerking. JVyk te Duurftede , het aloude Batavodurum s waarvan tacitös gewaagt, is weleer eene blocijende Koopftad geweest, doch thands zeer vervallen. Montfoort, een gering Steedjen aan den Hollandfchen Tsfel. ■ Onder de Dorpen , in dit Departement gelegen , munt uit Zeist , even buiten Utrecht, waar de Hernhutters eene Gemeente gedicht hebben. Voords Soestdijk , boven Amesfoort , waar een vordelijk Land- en Jachthuis, weleer toebehoorende aan den Prinfe van Oranje, gevonden wordt; en voords een groot aantal aanzienlijke en welvaarende Dorpen , aaneengefchakeld door eene reeks van prachtige Landhuizen en Buitenplaatfen der voornaamdelnwooneren van de rondomliggende Steden, welken, inzonderheid aan de fraaije Rivier de Vecht , tusfchen Utrecht en Amfterdam gevonden worden , zo dat deze omtrek zich , als eene enkele Hofdede, voordoet. Het Departement de Delf vervat, als de Hoofdplaats , de Stad Delft , in den jaare 1072 , door godevaart met de Bult , Graaf van Holland, ^gedicht ,• eene zeer zindelijke Stad , doch welke, ïia heure groote , als bedaande uit 4555 huizen , geen daar aan beandwoordend getal Inwooners, naam*  %li beschrijving der rijken en staaten, Hongersnood en Pest, geduurende derzelver beleg, is ten uiterften bezichtigenswaardig ; inzonderheid derzelver Theatrum Anatomhum, en rijk voorziene Bibliotheek , onder welker zeldzaame Manufcripten de Oosterfche van den Hoogleeraar joseph scaliger, aan dezelve, bij zijn overlijden in 1604, gelegateerd , inzonderheid uitmunten. De Kruidtuin, bij de Academie behoorende, is beroemd als zeer rijk in de zeldzaamfte uitlandfchePlanten, en het Kabinet van Natuurlijke Historie, als vervuld van veele zeldzaamheeden. Ook is hier eene bezienswaardige Verzameling van aloude Romeinfche Altaar-enen Beelden, meestal weleer in de grondflagen van het Huis te Britten, een Gefticht bij het Dorp Katwijk, in Zee liggende, gevonden. Het Stadhuis is medebezichtigingswaardig , wegens het fraaije Tafereel van den beroemden Schilder lucas van leyden, een Inboorling dezer Stad, 't welke aldaar bewaard wordt, tevens met de Snijders Tafel, waar aan de beruchte jan boekholtz of Beukelsze , die, in 1536, zich tot Koning der Wederdoopers te Munjler opwierp , en Kleermaaker te Leyden geweest is, zijn ambacht geöeffend heeft. Ook wordt in het zelve het Autographum, of oirfpronglijk Handfchrift, of liever de Eerfte Druk der Nederduitfche Vertaaling van den Bijbel , daar ter plaatfe in 1633 voleindigd , roet de correctiën der Vertaalers, bewaard. De Kerken in deze Stad zijn fraai , en de geheele Stad , is zeer zindelijk bebouwd ; doch, na gelang van derzelver uitgebreidheid , als zijn-  welken den ri-iijnstroom omringen. lig zijnde, v.i Amjlerdam, een der grootfte Steden van het Bataafsch Gewest , zeer (legt bewoond , wordende het getal van deszelfs Inwooners op 30950 gefchat; fchoon de voorige welvaart en bloei, beftaande meerendeels in den Lakenhandel en Weeverijen , thands weder allengs begint te herleeven , 't welk der Stad een herftel van welvaart fehijnt te belooven. De rondom deze Stad gelegene Dorpen zijn zeer veel in getal , doch inzonderheid zijn merkwaardig de beide Katwijken , binnen en buiten , daar, nevens het laatstgenoemde Dorp , de grondflagen van het Romeinfche Kasteel, genoemd het Huis te Brit' ten , door Keizer cAligula , bij gelegenheid van zijnen togt naar Brittanje, gefticht, en van daar Arx Brittannica geheeten, in Zee liggen, en fomtijds bijzwaaren ftorm, en het afloopen van het water , zichtbaar geweest zijn , als wanneer men in dezelven veele Romeinfche Oudheeden gevonden heeft. Katwijk binnen , waar de Rhijn zich eindelijk in het zand verliest. Warmond , in welks naam die des ouden Franfchen Konings pharamond gezogt wordt. Rhifnsburg is merkwaardig wegens de aloude Ruïnen der Abtdije , welke aldaar in 1132, door de Weduwe van Graaf f l 0ris II. gefticht werdt , en de daar nevens ftaande Kerk , waar in veele Graaven en Graavinnen van Holland , waar onder ook Graaf willem II. begraaven zijn , blijkens de Graffchriften, in dezelve aan den muur geplaatst, en nog in de Kerk voorhanH den.  ii* beschrijving der rijken en staaten , den. Ook pleegeu hier de Collegianten te vergaderen in een gebouw, het welk hun onderling toebehoorde, üc overige Dorpen zijn van minder aanbelang. Tusfchen de Steden Delft en Leyden , naar den Zeekant , vindt men de weleer zogenoemde Hofplaats 's Gravenhaage , een zeer heerlijke doch onbemuurde Stad , waarin verfcheide Paleizen , de voorige pracht der Prinsfen van Oranje, en wel inzonderheid die van willem III., en zijn Vader freDrïk hendrik, aan den dag leggen. Onder dezen munten uit het Oude Hof, met deszelfs fraaijen Tuin , thands ten verblijf (trekkende aan het Uitvoerend Bewind der Bataaffche Republiek ; de Oranje - Zaal, of het Huis in V Bosch , welke beide Gebouwen, zo in prachtig voorkomen , als kostbaare fieraaden , eïks verwondering pleegen op te wekken. Het zogenoemde Hof , dat weleer , door Koning willem II. in 1250 aangevangen, en door zijn'Zoon Graaf floris V. naderhand voltooid werdt, is een oud gebouw, in welks groote Voorzaal verfcheidene Krijgstekenen en Vaanen , weleer door de Hollanders op de Spanjaarden en andere Natiën veroverd , ven toon hangen. Rondom de Pleinen of Plaatfen van dit Hof, het Binnen en Buiten- Hof geheeten , zijn de Gebouwen en Zaaien voor de geweezene Raadsvergaderingen der algemeeue en bijzondere Staaten van Holland. De zeer beroemde Treveskamer , zijnde een lugtige en prachtig gebouwde Zaal ; het gebouw, waarin weleer de Stadhouder gehuisvest was , en dr^va;: dit  welken den rh1jnstr00m omringen. dit gebruik, het Stadhouderlijk Quartier geheeten werdt, in 't welke thands de Danszaal tot een Vergaderzaal der eerde Kamer van het vertegenwoordigend Lighaam gebezigd wordt , houdende de tweede Kamer heur verblijf in de Vergaderzaal der gewezene Staaten van Holland ; als ook de Franfche Kerk, en in het Voorhout de Klooster Kerk , waarin veele Graaven en Gravinnen van Holland ,begraaven zijn , en waar men nog, vóór weinige jaaren , het Lijk van WillemIV. die voor Stavoren, in 1245, tegen de Vriezen (treedt, enaldaarfneuvelde gevonden heeft, welk Lijk aan de wonden en andere tekenen , kenbaar was. Voords is, ter zijde van dit Hof, nog aanmerkelijk de Vijver, welke weleer de Vijver van het aloude Graaflijk Slot fchijnt geweest te zijn , en die nog zijn' naam behouden heeft, en langs , en omftreeks dezelve, de fraaije Wandelwegen /genoemd de Vijverberg , het Voorhout, en de Kneuterdijk ; alle plaatfen , waar , in den beginne , toen Koning willem II. dit Slot alhier vestigde, daar de Graaven , te vooren , hunne Hofplaats te Haarlem en te 'sGravenzande gehouden hadden de eerile Edelen des Lands zich met 'er woon nederzetteden , om in de nabijheid van het Graaffelijk Hof te zijn , waarbij eenige Kooplieden en Boeren mede hunne zitplaats namen , en van waar den Haag, toen 'sGravenhage genoemd, derzelver aanvang nam , zijnde in den beginne flegts een klein Vlek en Dorp geweest dat naderhand , door het verblijf van het Graaffelijk Hof, tot zo een aanH 2 nier,  116" BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATENs merkelijke Hofplaats is toegenomen. Nevens dezo gebouwen vindt men ook de Gevangen Poort, welke tot een Staatsgevangenis gebezigd wordt, en waar de Gebroeders j. en c. de wit, den 10. Augustus 1672 , op eene deerlijke wijze door het graauw vermoord werden. Voords is in den Hage nog bezichtigings waardig.de Groote Kerk , van welks Toren men een fraai gezicht over de aangenaame dreeven rondom den Hage , welken zich ais een' aaneengefchakelden Lusthof opdoen , genieten kan. Ten einde van den Vijver vindt men nog het Paleis , waarin weleer de Prins jan maurits van Nasfau, Gouverneur van Brafiliën, gewoond heeft, en het welke men daarom nog Prins Maurits Huis gewoon is te noemen , in het welke men den prachtigen marmoren Trap, als een proeffluk der Bouwkunde, bewondert. Tegen over den Vijver ziet men den Schutters Doelen , een zeer fraai Gefticht , en daar nevens , op de Paradeplaats , de weleer zogenoemde Logementen van Amfterdam , Rotter' dam , enz. ; als ook het Hotel van den geweezen Veldmaarfchalk Hertog van Brunswijk-Wolffenhuttel, het welk met een' fraaijen Voorgevel pronkt ; waaromtrent men ook het onafgebouwd Hotel van den Prins van Weilburg aantreft. Voords is alhier nog aanmerkelijk het fraaije Stadhuis, waar in een Schilderij van de aloude gedaante van den Hage , omtrent ten tijde dit Vlek in 1542, door den GelderfchenVeldheer, marten van rossum, geplunderd werdt, zichtbaar is. - Nabij den Hage  WELKEN DEN RHIJNSTRO0M OMRINGEN. ÏT? Hage vindt men ook het Dorp Scheveningen , aan Zee gelegen , en waar naar men , langs eene , in de Duinen gemaakte, zeer lommerrijke Laan en Wandelweg , toegang heeft, aan welke laan men de Hof» ftede van den waardigen jacob cats, Zorgvliet geheeten , en waar hij zijnen nuttigen ouderdom en 82 jaaiig leven, op den 12 September des jaarsióoo geëindigd heeft , met dankbaare nagedachtenis aan dien verftaudigen , en tot nut van 't algemeen gearbeid hebbenden Dichter , nog dagelijks bezichtigen kan. De overige in de nabuurfchap gelegene Dorpen zijn Loosduinen, waar nog de Bekkens ten toon hangen , waarin de 365 Kinderen , welken de Gravin van Hennenherg aldaar , in 1276, gelijk de Fabel wil , ter eener dragt zoude gebaard hebben , gedoopt zouden zijn. Rijswijk , waar een Kasteel pleeg te liaan, in het welke , in 1697, de vermaarde Rijswijkfchen Vrede gefloten is ; doch welk oud ge? bouw afgebroken, en thands in deszelfs plaats een Gedenknaald , ter gebeugenisfe aan die gewigtige gebeurtenis , geplaatst is. Hondsholredijk , waar een Koninglijk Landhuis gevonden wordt; doch dat, allengs vervallen zijnde , thands mede geheel buiten gebruik is. En daar bij 'sGravefand, weleer de aloude Hofplaats der Graaven van Holland, —r Als ook tusfchen den Hage en Leyden, het bloeijend Dorp de Leydfche Dam , 't welk met eene fraaije Coupel - Kerk verfierd is. Meer oostelijk vindt men nog in 'dit Departement de fterke Stad Woerden, benevens de Stad Gouda, aan de Gouwe V'3 ge-  Il8 beschrijving der rijken en staaten , gelegen , beroemd door derzelver Pijpenbakkerijen , en de kunftig gefchilderde Glafen, door de Gebroeders crabeth , welken in de Groote Kerk elks aandacht lokken. En eindelijk de Stad Sphoonhoven , aan de Rivier de Lek , en Schiedam, aan de Schie gelegen ; benevens een groot aantal mindere Dorpen en Vlekken ; — onder welken het in Vredenstijd , door de Haringvangst, bloeijend Vlaardingen, aan den mond der Maas, geen van de geringfte is. Laatftelijk komen wij tot de befebouwing dier beide Departementen , van welken flegts een zeer klein gedeelte op onze Landkaart in 't oog valt , en wel: Het Departement Texel, van het welke een der voornaamfte Steden , te weeten Haarlem , aan het zogenoemde Haarlemmer Meer , en de Rivier het Spaarne, gelegen , op de Kaart geplaatst is. Deze overóude Stad wil men , dat deszelfs oirfprongelijken naam van de oude Herulen , die in dat oord pleegen te woonen, ontfangen heeft , en oudstijds Herulenheim genoemd geweest is. Daar ter ftede pleegen weleer de' Graaven van Holland hun Hof en wooning te hebben , gelijk dan ook op het Stadhuis aldaar de Pourtraiten van veele Graaven, na afbeeldingen , in den muur der oude Abtdije van Egmond gemaald, vervaardigd, pleegen ten toon te hangen , doch nu afgenoomen zijn, De Groote Kerk is een wonder van Bouwkunst , door Graaf albrecht van Beijeren gefticht, en weleer aan  walken den rhijn5tr00m omringen. ho St. Bavo gewijd geweest; men vindt in dezelve nog eene nagedagtenis van de overwinning der Haarlemmers, ten tijde der Kruisvaarten , in i 219. onder het beleid van Graaf willem de I. , zo de Fabel wil , in Egypte , door middel van Zaagfchepen behaald , waar mede zij de Keten, welkende Haven van Damiaten floot , doorzaagden , door kleine Scheepjens, tusfchen twee Kasteeltjens doorzeilende , afgebeeld. Meer befchouwenswaardig , echter , is het groot Orgel en deszelfs Beeldwerk, in deze fchoone Kerk gevonden wordende. Voords is deze Stad zeer zindelijk en lugtig gebouwd , en roemt op de uitvinding der Boekdrukkunst, welke onwederleglijk bewezen is aldaar het eerst, door La ure ns koster, omtrent 1440, toevallig, uitgevonden te zijn , en verder tot ftand gebragt werdt ; zijnde deszelfs kleine wooning nog op de groote Markt aldaar te zien. — Het getal der Inwooners van deze , door heure Fabrieken weleer zeer bloeijënde Stad , wordt nog op 21227 begroot. De omliggende fchoone Landsdouwen , en bloeijënde Dorpen , als ook derzelver Bosch of Hout , het welk thands niet weinig , door het prachtig, in den Italiaanfchen fmaak , gedichte Landhuis van den thands in Engeland zich ophoudenden voornaamen Koopman henry hope, verfierd wordt , lokken veele Vreemdelingen , en inzonderheid de Inwooners van het nabij gelegen Amfterdam , om zich aldaar, geduurende den Zo^>;r, een aangenaam Buitenverblijf te verfc haffen ; « 4 waar  *20 beschrijving der rijken en staaten, waar van ook deze Stad heure voordeden geniet. De Geleerdheid wordt zo ergens, in deze Stad aangekweekt, daar'er eene alom beroemde Huishoudelyke Maatfchappij van Weetenfchappen .alhier gevestigd is , en het njigelaaten Fonds van den fchatrijken Haarlemmer p. teyler, door zeer kundige Mannen befiuurd, niet weinig tot den bloei van alle , eip inzonderheid Natuur- en Zedekundige Weetenichappen , toebrengt. Het Departement de Oude Tsfel, is het laatfte, waar van llegts een klein gedeelte op onze te befchrijvene Landkaart zichtbaar is, en wel flegts een van deszelfs Steden , te weeten Deventer, aan den Tsfel gelegen ; eene redenlijk groote en dichtbebouwde Stad , wier naams, fprong , die fommigen van zekeren davo , een Medgezel van den Engelfchen Zendeling libuinus of livinus, die alhier het Euangelie aan de Heidenen het eerst zoude verkondigd hebben , afleiden , zeer onzeeker is. De Groote Kerk, aan denzelven livinus gewijd, is een fiaai en ruim Gothisch Gebouw, gelijk ook deBurgtkerk, of Berg. en ook St. Nicolaas Kerk genoemd , waar weleer een Burgt geflaan heeft, die door gemelden davo gefticht zoude zijn geweest, en Arx Davonis, bij de Latijnfche Schrijvers, genoemd wordt, rondom welken zich eenige Boeren ter neder zetteden, dat alzo de eerfte beginfelen der bewooning zoude veroirzaakt hebben. De Stad werdt voords , in 1559, tot een Bisdom verheven , en in de daar aan volgende Eeuw met een  welken den rkijnstroom omringen. 121 een Academisch Gymnafium verrijkt. In derzelver omtrek liggen verfcheiden fraaije Dorpen , als zijn F'.lp , beroemd wegens de aldaar liggende heerlijke Lustplaats Biljoen, waarin de Natuur en Kunst, als om (trijd , het oog der Wandelaars , zo door natuurlijk trotfche Watervallen , als lustige Dreeven en Plantagiën, verkwikken. Zo ook het Dorp Appeldoorn , waar het weleer ongemeen heerlijk Landhuis het Loo gevonden wordt, 't Zelve is eertijds een Jagthuis van de Hertogen van Gelder geweest, en door Koning willem III. tot zijn Landverblijf gekoozen , om aldaar , na zijne vermoeijende Oorlogen , een aangenaame rust te genieten , als wanneer het zelve, onder het beduur van den Hertog van Portland, met alle die verrukkende aangenaam, heeden van Natuur en Kunst verrijkt werdt , waar van de verdere Stadhouders het genot gefmaakt hebben j tot het eindelijk , in den laatften altijd geheugeniswaardigen oorlog tegen de Franfchen, door onze eigene Hulptroupen , de Engelfchen, die voor den Vijand weeken, maar de bezittingen der vrienden vernielden , in een' deerlijken ftaat van verwoesting gebragt is; welke, federt de geheele oir. xventeling des Beftuurs hier te Lande , zodanig toegenomen heeft, dat men ook nu onlangs de londeu Pijpen der kostbaare Fonteinwerken , uit den grond gegraaven , en verkogt heeft. Zo dat dit weleer ongemeen prachtig Verblijf, thands, met deszelfs model , het weleer Koninglijk Ferfailles , in den rampfpoedigen ftaat van verwoesting, deelt , welke H 5 'de  152 BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN» de overblijffelen der weelderige vcrfpilling van de voormaalige Monarchaale Gebiedvoerders , in veele Landen van Europa , ondergaan hebben , welker ïuïnen de liefhebbers der fchoone Kunften en fchitterende voortbrengfelen van het menlclielijk vernuft , ondanks de daar mede , in véele opzichten, gepaard gaande noodzaakelijke verbetering in het Beiluur , echter met een traan gewijd aan de vergajigüjke aardfche grootheid , befproeijen. Dus eindelijk aan de uiterfte Grenzen van ons uitgebreid beftek genaderd zijnde, fchiet ons alleen nog overig , om de tegenwoordige Statistifche en Diplomatifche verdeeling der Rijken en Staaten , welke op onze Landkaart voorkomen , volgends de belofte , door ons in het flot van bet Voorbericht dezes Werks gedaan , op te geeven ; edoch weinig dachten wij te dier tijd , dat de opgaave dezer verdeeling ons , zelfs tot heden toe, ondoenlijk zou zijn gebleeven ; daar de famenkomften der Afgezanten der oorlogende Mogendheeden , te Rafiacl in Swahen gehouden wordende , zelfs tot heden toe , nog geen volkomen beflag verkreegen hebben , en daar door de gewenschte Vrede , en tevens de juiste afperking der Staaten van de nog twistende Mogendheeden , als ook de bezittingen der Groote Natie , nog in 't onzeekere en onbepaalde voortduuren. Alleen kunnen wij hier van ter zijde aanfiippen , dat het fchijnt , dat vervolgends , door de overwinnende wapenen der Franfchen t verfcheidene nieuwe Republieken zullen OJU-  WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN, 123 ontdaan , welken met nieuwe , alhoewel meestal uit de oude Aardrijksbefchrijving ontleende , naamen , benoemd (laan te worden. In gevolge van deze herfchepping , van een groot gedeelte van Europa , fchijnt het , dat de , tot heden toe . zo genoemde Kerkelijke Staat , nd het vernietigen van het Pausfelijk Gezag, de Romeinfche Republiek ftaat genoemd te worden ; gelijk de oppergedeelten van Italïèn , weleer Lombardyen , de Cispadaanfche Republiek zullen geheeten worden , en de Republiek Genua heuren naam in dien van de Ligurifche Repw bliek, veranderen zal ; terwijl de Zwhfers hunnen alöuden naam Helveti'êrs weder aanneemen, en de Helvetifche Republiek zullen uitmaaken , zullende voorde Hoofdftad in plaats van Rem, waarfchijnlijk Zurkh, gehouden worden. De Franfche Republiek zal , hoogstwaarfchijnelijk, alle de Landen, aan de westelijken Oever des Rhij'ns gelegen, in derzelver bezit houden , en daar door een der magtigfte Republieken van geheel Europa uitmaaken : echter dit alles blijft , tot heden toe , nog onbeflist, en fraat eerst door een' langgewenschten Vrede, zo te Land als ter Zee , deszelfs volkomen beflag te zullen ontfangen. Dat deze gewenscbte Vrede tot heil van het uitgeput Europa , tot herftel van den alöm kwijnenden Koophandel , tot opbeuring der onderdrukte Kunften en Weetenfchappen , tot troost der noodlijdende , uitgeplunderde , en door de rampen des porlogs bijna verplette Volken, die langs, en in de na*  Ï24 BESCHRIJVING DER RIJKEN ENZ. nabuiirfchap van den Rhijn, op onze Kaart aangeweezen , en in deze onze Befchrijving aangetipt zijn, welhaast deszelfs zegenende Zon over geheel Europa moge doen lichten , en de nieuw ontftaane Republieken het genot der, zo veel bloeds gekost hebbende, Vrijheid moge doen fmaaken, is de hartelijke wensch , waar mede de famenfteller van de twee laatfte Deelen dezes uitgeftrekten Werks, zijne omflagtige en vermoeijende taak ten einde brengt. BLAD-  ■ BLAD \V YZER. Der voornaajnfte Steden , Plaatfen , en aanmerkelijke Zaaken , in de Vijf Deelen dezes Werks voorkomende. ne capitaale letters betekenen liet Deel, dc cijfers de bladz. A. J^aken Stad. IV. 220 Aalhuizen Nonnenklooster, I. 66 Aa R ivier. . V. 100 Aar Rivier. . II. 75 Aaht Stad. . V. 77 Abbeville Stad. I. 96 Aix in Savoyen, Steedjen. IV. 62 1' Am (de) Departement. IV. 254 lAife (de) Departement, IV. 297 Alba Stad. . IV. 68 Allerheiligen Berg. I. 110 i'Allier (de) Departement. IV. 258 Alpen Bergen. IV. ior Alpes basfes. IV. 247. haute t Departement I. 248 Altvrt een Stad. IV. 147 Amberieux Steedjen IV. 254 Amesfoort Stad. V- 108 Amjiel (de) Departement. V. 91 Andernach een Keulfche Stad. . . 1. 177 AudrUs (St.) Schans. V. 102 Anfpach Stad. IV. 182 Antwerpen Stad. V. 80 Appeldoorn Dorp, V. 120 Appenzel Canton. IV. 132 Ardennes Hepaitem. IV7. 287 Argenfels een Bergflot. II. 70 Argens Rivier. IV. 270 Aosta Hertogdom en Stad. IV. 47 Are Rivier. . IV. 64 lArdefche (dj) Dep. IV. 252 Ariendorp een armoedig Plaatsjen. . II. 71 Arlon Steedjen. V. 84 Arnhem Stad. . V. joj Asmanshaufen. .- I. 65 l'Aube (de) Departement. IV. 278 Augsburg Stad. IV. 172 Augustburg Lnstflot van den Keurvorst van Keulen by Uruhl. IL 121 Aveiron Departem. IV. 253 B. Baden Graaffchap. IV. 159-. Markgraaffchap. ibidifö Baccharach. . 1-77 Baireuth een Stad. IV. 160 Bamderc een Stift, IV. 170 Ba-  ÖLADWIJZER, Bank (de) een Kolk in den Rhijn, , I. 88 Bafel Stad. . IV. 121 Bastogne Stad. . V. 84 Bataafsche gemeenebest (het) . V. 90 Batenburg Steedjen, V. 103 Bautsberg een Slot, I. 66 Bauvais Stad. . IV. 297 Belgische republiek. V.75 Bendorf een Vlek. I. 160 Bergen. . III. 83 Bergen (verfcheiden naamen van groote) aan den Rhijn. . II. 86 — 92 in Italien. • IV. 110 Bergen op Zoom Stad. V. 98 Bergjlraat. III. 103. Dorpen , welken men aldaar pasfeert. . ibid. Benthem Graaffchap IV. 218 Bern een Stad. IV. 120 Berfello een Stad. IV. 86 Bensberg een Paltfisch Slot. II, 132, 181 Bensel (Vrijheer van) lof van denzelven. . I. 6 Bibliotheek te Maintz. I. 20 Bibrich. III. 30, Vorftelijk RefiHentie - Slot aldaar. III. 31 Biel een Stad. IV. 153 Biesbosch (de).groot Water, . . V. 97 Bingen. I. 6zm Draairtroom aldaar. . . I. 65 Birohenfeld Dorp. IV. 205 Bley een aanmerkenswaardig Dorpjen. II- 185 Bolongaro (vermaarde Snuif - Fabriek van) te Hochst. . III. 46 Bommelerwaard (de) V. ïo2 Bonn. II. 97. Straaten aldaar, ibid.. ico. Vestingwerken, ibid. Relidentie Sloten Citadel II, 101. die Katze of Buonretiro vleugel van het Paleis, ibid. die Maus andere vleugel ibid. 102. Raadhuis ibid. 103. Kerk van Kasfius en Florentinus en Stiften, ïb. 104 Zeer fchoan Beeld van Helena aldaar, ib 105 Univerfiteit en Schooien ibid 108. Keurv. Molen. ibid. iïii Joodenftraat. ibid. Guarnifoen ib. 112. Stenden ibid 114. Tooneelfpelen ib. 115. Plantagie ibid 116. Poppelsdorf , een Lustflot. ibid, Boppard een TrierfcheTolftad. . . I. ico Bornhofen Vlek . I. 98 Bosch (het) van Vincennes. . . V. 40 Bosch (den) Stad. V. 98 Botanifche Tuin (de) in Parijs . . V. 53 Bourges een Stad. IV. 269 Bovinet een Steedjen V 85 Braubach Stad. . I. 105 Breda Stad. . V. 100 Brei Dorp. . I. 105 Breifich een Vlek. II. 69 Bretueil een Stad. I. 97 Briel ( den ) Srad. V. 97 Broeders (twee) oude Sloten . . I. 98 Brohl een Dorp. II 45 Brouwershaven Stad. V. 95 Brugge Stad. . V. 77 Bruhl  BLADWIJZER. Bruhl Lustilot Augustburg aldaar, . II. izr Brusjel Hoofddad. V. 86 Buchhfihz Proostdij. II, 52 Burgbrohl een Dorp. II. 51 C. Cadfant (het Land, en de Stad van ) . ' V. 77 Calais een Stad. IV. 293 CaJ'al een Stad. IV. 67 Casfel. IL jS9. III. 13 Canosfa eeu Kasteel. IV. 86 Charleroi Stad en Vesting. V. 85 Chausfè Gelden , wat zyn. III. 82 Cher Departement IV. 268 Citadelle te Maintz. I. 19 Clagny ( het Kasteel van ) V. 37 Clavier ( Zeldzaam ) te ^ Maintz. . I. 22 Cleef. een Sfad. IV. 209 Clermont een Stad. IV. 298 Goud (St.) (het Kasteel van) . . V. 37 Ceblentz. I. 112. Paradeplaats. I. 118. Collegiaalftiften. I. 118. Gymnafium. I. ibid. Seminarium voor School -Leeraars. I. 124. Openbaare Bibliotheek. 1.129. Kabinet van von unbesciIeiDïiN.fl. 130. Ehrenbreitftein. I. 131. Keurvorftelyk Paleis. 1.136. Bericht wegens dietertcy of dietrïch. 1.138. Beijerfche Kamer. I. 141. Clemensftad. I. 143. Nieuw Komediehuis. Ij ibid. Geestelyk Gerichtshof. I. 144. Beatusberg. I. 146. Schonbornshisr. I. 148. KSrlieh Lust* plaats. I. 151. Suffig Lustplaats van den Graaf van der Leijen aldaar, I- 155 Compiegne een Stad. IV. 298 Gonftantz een Stad. IV. 175 Qrotte Dorp en groote Weg, aldaar. . iv, 62 Coté d'Or Departement IV. 266 Culmbach een Stad. IV. 1 s D. Darmflad (wegnaar-) III.gg De ,Stad nader befchreeven. UI. 97. Gebouw tot exerceeren gefchikt, III. 90. Landgraaffelyke Tuin. . IJl. IOo Dattenberg een Dorp. II. 73 Delf ( de ) Departement. V. 91 en 109 Delft Stad. . V. 109 Dendermonde Stad. V. 80 Deutz Naamsoirfprong. II170- Abtdij, 11. j[S0 Deventer Stad. V. 119 Diebach een Dorp. I. 76 Diep. ( het Hollandsen ) V. 97 DjJETERl C II Of DlETRICY , Keuiv-orftelyk Hoffcbüddr van Trier , hericht wegens hem. . I- 138 Doemel (de) Departement V. 103 Doesburg Stad. V. ioi Dol-  BLADWIJZER. Dollendorf en Casfel Dorpen. . . II. 91 Domproostdy te Maintz. L 24. Verwoest. Zie Maintz. Donderberg. . III. 45 Doornik Stad. . V. 86 Dordrecht Stad. V. 96 Dortmund aenStad. IV. 225 Doubs (.du) Departement. IV 255 Draakenfels , een hooge Berg. • . II. 87 Draitsch , een Mineraalbron. - - n, 92 Drome (de la) Departement IV. 250 Drukkonst, huis waar dezelve zoude uitgevonden zijn te Maintz. I, 21. en te Haarlem. V. 118 Duinkerken Stad. V. 77 Duitsche Rijk (het) IV. 162 Duivelshuis (het) te Arnhem. . . V- 104 — — aan den Rhijn I. 176 Dusjeldorf naamsoirfprong. II. 191. Standbeeld op de Markt. 199. Kunstgalle rij 204. voornaameSchilderijen in dezelve. 206. Academie der Tekenkunst 230. Afgietfels van Antieken. 236. voornaame Kunstkabinetten 240. Jagershuis. 241. Notre Dame de la Trappe, een zeer gefheng Klooster. 242 Dyle (de la) Departement. V. 86 E. Eems ( de ) Departement. IV. 90 Ehrenbreitjlein een Vesting. I. in Slot. I. 131 Ehrenthal een Dorp. I. 97 Ehrlick een Dorp. I. 176 Eichelftein een Romeinfche Oudheid te Maintz. 1.22 Elferbach. . II. 190 Eifenach een Stad. IV. 228 Elfeld. . . I. 40 Elwangen een Stad IV. 175 Emigranten ( Levenswyze der) te Wisbaden-III. 28 Engersgau . I. 163 Erbach rijke Abtdij aldaar. I. 43 Erpel een Dorp. II. 78 Erpeler Ley en Bafaltberg. II. 78 VEscaut (de) Departement V. 78 F. Fabriek van Kabinetwerk te Neuwied. I. 174 Fahr een Dorp. I 176 Favorite buiten Maintz geflegt. Zie Maintz. Feldkirchen , een Dorp. I. 176 Filien een Dorpjen. 1.102 Floresfe een Abtdij. V. 81 Fontainebleau. . V. 40 Forets (des) Departement. V. 84 Fomich een Dorp. II. 44 Fosfans Bisdom. IV. 49 Frank-  BLADWIJZER, Frank enthal. III. 157. Fabrieken aldaar, ibid. Opvoedingsfchool. ibid 158 Frankfort aan den Main. Ligging. III, 47. vreemde Gebouwen, ibid. 49. voornaame Logementen. ibid. 50. onderfcheid der Duitfche Kasteleins met de Hollandfche. ibid. 52. Plegtigheeden van de Krooning des Keizers aldaar, ibid. 52—'80. Komediehüis. ibid 80. Buitenhuizen, ibi'l. Joodenftraat en intolerantie tegen hen. ibid 26. 80 Fransche Republiek. IV. 232 Fredrichsfiein , of het Duivelshuis. . I. 176 Freyburg Canton- IV. 136" • Stad. . ibid. Frifenheim Refidentie van een'der Zoonen van den Keurvorst van de Paltz. III. is7 Fulda Stift. ; IV. 194 Stad; . ibid. u—mi Rivier. IV. 197 G. Gal (St.) een Stad. IV. 159 Gaupenwerth waarom vermaard. . II. 130 Geertruidenberg Stad V. 101 Geistplatz aangenaam gelegen Herberg te Wisb» den. . . III. 23 Gend Hoofdftad. V. 78 1 Geneve een Stad. IV. 154 Gembleux een Steedien V.85 / Genua (Republiek) IV. 14 ■ Stad . IV. 20 Germdin en l'Aye ( het Kasteel St.) V. 38 — Inftituut aldaar V. 72 Gezicht (fraai) van Bonn op bet Zevengebergte, III. 4 van het gebergte van Langen Zwalbach. . . III. 2 Gezondbron bij Schweppenburg. ; II. 64 Giefenheini. . I. 52 Glaris Canton. IV. 131 Goar (St.) Stad. I. 90 Goarshaufen een Vlek. I. 89 Godesdorf oud Monument aldaar. . II. 92 Godfenberg aloude Tempel aldaar. . II. 91 Goeree. . . V. o'S Gonnersdorf een Dorp. I. 176 Goslar een Stad. IV. 230 Gotha een Stad. IV. 227 Gottingen een Stad. IV. 231 Gouda Stad. . V. 117 Grandvillkrs . IV. 297 'sGravenhage Stad. V. 113 'sGravefand Dorp. V. 116" Grarrheindorf een Klooster. IL 130 Grafenwerth. j II. 8* Graupenwérth. . II. 130 Grauwbundei!landIV.i.)6 Greif(de) zwaar Gefchuc te Coblentz. . I. 132 Irunen Walde (zum) Logement te Goar. . I. 9f ïulik en Berg. IV. 213 H. Haar.  :ELADWYZEfl.. , H. Haarhm Stad. V. 117 .Halsband te Sr. Goar. I. 91 Hamden Stad IV. 231. Fabel van den Fluitfpeeler. ibid. Hammerflein, Oberen Nieder Hammerftein. II. 48 Hanau befchreeven. III. 86 Hanau Graaffchap IV. 200 Stad. . . ibid. Hanovsr Stad. IV. 230 Heiielberg, verrasfend gezichtaldaarlll 106. Steenen Brug over den Ner> ker. 103. Kerken en Univeifiteit. iro. Slot cn merkwaardigbecden 112. Bogaart 114. Tuinen 116. Echo. . . 117 Heimbackweis Dorp. I. 164 Helvêetjluis Steedjen. V. 98 Herberg (aangenaam gelegen) te Wisbaden. Zie Ceistplatz. Hernhutters oirfprong derzei ven". 1.170. Opfcbrift hunner Zerken. I. 174 Hertsfeld Vorftend. IV. 199 Hessen Land - Graaffchap. IV. 192 Herzogsfreude Jagtflot II. 90 Himmelgeist Dorp. II. 197 Heusden Steedjen. V. 102 Hochheimer Wijn aanmerking over den zeiven. III. 164 Hochst befchreven. III. 46 Hoiienlohe Graaffch. IV. 185 Hohenzollern Graaffchap IV7. 177. Steedjen. ibid. Hohlenberg een Dorp. 1.175 Houtskoolen , waar opgegraaven. . u. 77 Hondsholreiyk een Dorp. V. 116 Hondsrug of Hunsnick , naamsoirfprong. I, 79. weg over denzelven. IV. 199 Honef een Dorp. II. 89 Honningen een Vlek. II. 69 Horchhsim een Dorpjen. I. TT 110 Hoorn Graaffchap IV. 217 Houtveiling, hoegefchiedc II. 40 J. Jacobsberg Lustplaats der Jefinten . L ,02 Jemappe (de) Departement V 85 Ilantz Steedjen IV. 146 Infpruck Stad IV- 169 Johannesbcrg (Proostdij op den) . . i'. 49 Johannesberg Dorp. I. 50 Ifer- Rivier . iV. 170 IJere (del') Departement Iv- 2'53 Italien IV. 6. Rivieren aldaar . Jura Gebergte, IV. 109! Departement . ibid. ïvrea Bisdom en Stad IV. 47 K. Kaas (Parmefaanfche) waar gemaakt wordt IV. 69 Kalten Engers een Dorp. I. 160 Kamp  BLADWIJZER. Waldek Prinsdom IV.'200 Stad . . ibid Waldenfen naamsoirfprong IV. 51 Wallauf. . I. 39 Wallisebland. IV. 150 Wandelplaats (fraaije) buiten Maintz. Zie Maintz. Wandelwegen teWisbaden Zie Wïsbaden. Warmond een Dorp. V. 113 Weg (gemakkelijke) over den Hunsruck. I. 79 Weideneerg Graaffchap. IV. 161 Wejlbtjrg (Nassau) Prinsdom IV. 196. Stad ibid' Weiier een Dorpjen. I. 98 Weiier en Wasfenach.il. 52 Weimar Hertogd. IV. 227 Stad. . . ibid. Weisfemberg Stad IV. 190 Weisfenthum . I. 163 Welmich een Dorp. I. 96 Westerholt. een Eiland II. 44 Westfhaalen . wat weleer onder dien naam begreepen werdt. II. 95 Wnzlat Stad . IV. 203 Wezer Rivier IV. 231 Wied Graaffchap IV. 219 Wied (Lustplaats van den Prins van) . I. 167 Wijnbouw , befchrijving deszelfs in den Rhijngau. . . I. 72 Wijnvat ( Heidelberger ) hoedanig - thands. III. 114 Wildeman (de) Logement. I. in Wilhelmsbad, vermaaken aldaar, HL 83 Willemflad (de) Vesting, V. 98 Windsheim Stad IV. 190 Winkel of Weinzeil. I. 49 Wisbaden. III. 15. Volksvermaaken aldaar, ibid. vermaaken aldaar. 22. Wandelwegen. 23. aangenaam gelegen Herberg aldaar. ibid. Weg van daar naar Frankfort. . 44 Wisbaden. III. 35. IV. 200 Woerden Stad. . V. 117 Wolkenburg, hooge Berg. II. 87 Wollendorf Dorp. I.176 Waringen Vlek. IL 185 Worcum Steedien.. V. 102 Wotms Stift IV. 192- Stad. ibid Worms Stad III. 160. Voorkomen derStad ibid. Emigranten aldaar en hun gedrag. . . 162 Woudfteden 'Lee. IV. 137 Wurtembero Hertogdom. c IV. 175 Wurtzeurc Bisdom IV.170 Stad. . . ibid. Wyk te Duurjiede een Stad. V. 108 Y. Tonne Departement IV. 267 Ysbergen in het Canton Urij. . IV. 143 Tsfel ( Departement van den Ouden) . V. 91 Tsfelmonde (het Land van) V. 97 Yzemburg Graaffchap. IV. 201 K 2 Z. Zalt-    REIS langs den R H IJ Nj BEHZLZEHDB eene beknopte beschrijving der rijken en staaten, welken den rhijnstroom omrin* gen , en op de, bij dit werk gevoegde , landkaart zichtbaar zijn. met plaaten en kaarten. • VIJFDE en LAATSTE DEEL. HET DEPARTEMENT PARIJS, DE BELGISCHE REPUBLIEK, EN HET ZUIDELIJK GEDEELTE VAN HET BATAAFSCH GEMEENEBEST. Met een beknopt Register over de vijf Deelen. te haarlem, bij FRAN§0IS BOHN, MDCCXC VIII. Met een beknopt Register over de vijf Deelen.   BE RICHT VAN DE N UITGEVER. Ti aar wij in de Voorrede van het Vierde Deel dezes Werks beloofd hadden een Vierde Deels tweede fluk uittegeenn , achten wij het noodig den Leezer te berichten , dat wy dat Stuk liefst verkoozen hebben Vijfde en laatfte Deel te noemen , ten einde de daarin voorkomende Plaat/en met te meer gemak in het Regitfer te kunnen aanwijzen. Voords moeten wy , betrekkelijk het Register , nog aanmerken , dat wij jlechts de voornaamjie Plaatfen , en waarvan eenige mcrkwaardigheeden in het Werk zijn aangeweezen, daar* 3 in  BERICHT. m genoemd, en die Dorpjens en Plaatsjens, welke wel m het Werk genoemd zijn, doch waarvan niets gemeld konde worden , achtergelaaten hebben , om het Register niet buiten noodzaakelykheid te doen ' uitdijen. AAN-  AANHANGSEL TOT DE REIS LANGS DEN RHIJN, BEHELZENDE EENE BEKNOPTE BESCHRIJVING DER. R IJ KEN en STAATEN WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN^ EN OP DE, BJJ DIT WERK GEVOEGDE, LANDKAART ZICHTBAAR ZIJN. Thands ftaat ons , ten vervolge van de Befchrijving onzer Landkaart van den loop des Rhijns, met Alle de voornaamfte Staaten en Gewesten , die denzelven omringen , en in welken wij, tot aan het laatfte en aanmerkelijk(le Departement der Franfche Republiek , voor zo verre derzelver westelijke helft binnen ons beftek valt, genaderd zijn , ook nog deze gewigtige taak aftedoen , eer wij het Franfche Republikeinfche Grondgebied verhaten , en dus over te gaan tot de befchouwing van : Het Departement Parijs. Het kleinfte in omtrek , edoch, na gelang der uitgeflxektheid van de overige Departementen, het volkrijkfte -en magtigfte van allen , en dat zijnen naam van deszdfs Hoofdftad ontleend heeft , echter niet in bepaalingen van Rechtsgebied veranderd is. Het ligt binnen deri A om*  * BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, omtrek van het Departement Seine et Oife i„gefl00. 2»; « fa niet, gelijk de andere DepartemIe„ om tSberT.Franfche *- ««*• Hoofdftad dfe op een..ntw. er fcha wordt, voegende, den gehee,en inhoud de^ Departements oP vierentwintig Franfche mijlen b groo en kan. Wanneer wij .derhalven d Stad' P«r,JS , voor 20 veel ons bedek duldt in t, , fc^^tjorr'toendeRom^ «Aap, te dier tifd GJ ^ ' b« Land- verweende wa^e^ ^eeten , onder de aln« u • WdPenen «er Romeinen dcedt bukken D Romeinen , wier krijgsdaaden door de Na "' dle deze Gewesten thands bewoont J f nagevolgd, en , i„ ^S^t net groot verfchil der o^ffandEden T toen oneindig meer dan des2eifs «bunre, g^In'. de Romein bemagtigde volken »i ^eoelJen* wijze , en ^ makkelk voor een ^^ Z t^^ liefde alleen , de fcrkfte hinderpaalen waren , wel- ken  welken den rhijnstroom omringen. O werden , gefield. Tot verfchooning dezer flordigheid ^ waar over inzonderheid de zindelyke Hollanders , bij het bewonderen dier kunstwerken , hun verdriet te kennen gaven , bragt men doorgaandsch bij , dat het reinigen en herflellen van alle die Colosfaale Kunstgevaarten, op zo groote kosten zoude beloopen , dat de vervallen finantiëti niet dulden, om daar aan te denken , en dat men die Sommen dan ook nog liever aan eenig nieuw fieraad te kosten lag. De pragtigfle voortbrengfelen van kunst en fmaak, welken men in het Koninglijk Parijs pleeg te bewonderen , waren , om met de inkomst langs de Seine een' aanvang te maaken : De Pont Neuf of Nieuwe Brug , welker grondflagen door Koning hen»rik III. in 1578, gelegen zijn. De kosten tot dit werk waren zo groot, dat men , te dier tijd , eene Schatting van de Inwooneren moest ligten , om zodanig een werkduk ter uitvoer te brengen ; van welke kosten men best oordeelen kan , als men weet , dat 'er nog Rekeningen van de Aanneemers gevonden zijn, welken de vierkante Toife op 84 Livres, dat is 42 gulden Hollandsen , begroeten ; zijnde in die tijden eene aanmerkelijke fomme gelds ; te meer, daar het geheele werkduk de breedte van 12, en de lengte van 170 toifes beflaat. Het heerlijk uitzicht dat men, van dezen Brug , over de , rondom met Paleizen bebouwde, boorden der Seine heeft, en het prachtig voorkomen , waar mede dezelve het inkomen der Stad , uit de Seine gezien zijnde , verfiert , A 5 trok-  IQ .beschrijving der rijken en sta aten, trokken fteeds de aandacht van zulke Reizigers , die eenigen fnrak voor kunst en fchoonheid hadden; en dit geheel werk, werdt nog temeer verfraaid ' door bet fchoone colosfaale metaalen Standbeeld te paard , ter nagedachtenisfe van den , door de Parijsfanaars, weleer bijna vergoden, Koning hen rik IV. door lodewijk XIII. aldaar in 1614 begonnen en niet voor den jaare 1635, geheel ten einde gebragt. Het beeld des Konings en het Paard waren de helft grooter dan het leven , en alles ruste op een marmer Voetftuk , aan welks vier hoeken vier gebukte Slaaven , beteekenende, op de Romeinfche wijze , overwonnen Volken , gezeten waren , die alierleije antiek Wapentuig onder de voeten traden. Het Beeld des Konings was van zekeren du p r é en het Paard , dat eigentlijk te Florence gemaakt, was , en gediend zoude hebben voor een Standbeeld eeren van ferdinand, Hertog van Toscaaren, doch door costius II. aan maria de Medicis, ten tijde dat zij het Rijk voor heuren minderJaarigen Zoon, lodewijk XIII. befhiurde , ten gefchenke gezonden werdt , was van de hand van jean de bologne, een Leerling van mi c haei. angelo di buonaroti, en deoverige Ornamenten waren door zekeren fr ancheville vervaardigd ; het Mondt niet op het juiste midden van den Brug , maar regt ;cgen over de Rue' DanP'üne , die op de Place Dauphine uitliep , voor welke het zelve een prachtir Point de vu'è of eindgiziebt opleverde. Vooras was deze Brug , uit hoofde vsn desieks ligging , altijd met duizende Van,  welken den rhijn stroom omringen. u van Voetgangers en Rijdtuigen als opgevuld , en , ter wederzijde, met winkels en kraamen, waar men alierleije waaren ter verkoop uitdalde , voorzien , zo dat deze leevendige Wandelplaats , de ongemeene volkrijkheid der Iloofddad genoegzaam aankondigde. Ter regterzijde van dezen Brug , langs den oever der Seine, ziet men het prachtig Paleis desTuileries, door catharina de Medicis, in 1564 gedicht» een in de daad heerlijk pronkduk van Bouwkunst, van binnen zo lijk als van buiten uitgevoerd, daar men 'er de uitmuntendde Schilderdukken van le brun en coipel, aantreft, wier wedergade in verheven ordonnantiën en meesterachtige uitvoering, men federt vergeefsch gezogt heeft. Dit Pa¬ leis, dat 110Ö voeten breedte langs de Seine beflaat, is door twee voornaame Bouwmeesters , naamentlijk philibert de l'orme en jean b ijla r , ontworpen , en heeft eertijds ter ,,wooning der Koningen verdrekt , tot op lodewijk XIV". welke zijn verblijf te Ferfailles nam , en niet, dan zeer zeldzaam , te Parijs verfcheen. De Tuinen agrer dit Paleis werden door den laatstgenoemden tot nlgemeene wandelplaatfen voor de Parijsfenaars aangelegd , en waren zodanig koninglijk met Beelden , Vaazen , enz. door de beroemdde Beeldhouwers girardon en lerambert verüerd, dat men zig met recht over derzelver pracht en wellust verwonderde ; welke verrukking door de kundige Vijvers , Watervallen en Fonteinwerken , niet weinig vermeerderd werdt. Ter  12 beschrijving der rijken en staaten, Ter linkerzijde van de Pont Neuf, en tegenover de Ttiileries , rijst de prachtige Frontefpies van het Gebouw , genoemt le College Mazarin of des quatres Nations , door den Kardinaal mazarin, in 1661 gedicht , om aldaar dertig Jongelingen van vier Natiën, te weeten Italiaanen, Franfchen, Duitfchers en Flaamfchen , in de Studiën bekwaam te maaken. Het Gebouw vertoont zig , uit de Seine te zien , als een prachtig Amphitheater , aan welks beide hoeken twee zeer fchoone vierkante Gebouwen of Pavillons vooruit fpringen , terwijl het midden inwaards gelegen hoofdgebouw, zijnde een ronde Coupel-Kerk, rustende op een prachtig, door verfcheiden Zuilen gefchoord, Portaal, het gezicht verrukt, wordende de Pavillons aan dit hoofdgebouw door twee half kringsgewijze gefchikte Vleugel - gebouwen verbonden. Dit alles levert een treffend gezicht op voor het: Paleis du Louvre , dat daar regt tegen over , aan dat der Tuileries is aangebouwd, en een der oud-Me Gebouwen van Parijs pleeg te zijn , zijnde bereids door Koning philippus augustus, in 1214, vernieuwd. FranciscusI. deedt dit oude Gebouw , in 1568, flegten, en een nieuw oprichten , dat thands echter bereids de oude Louvre heet ; doch het werdt niet door hem , maar eerst lang naderhand, door den wreeden karel IX. bewoond , die , ten tijde der door hem aangevangen Moord der Hugenooten , op den dag van St. Bartholomeus, uit een der vengfters , die op de Seine uitzien, met een vuurroer, de in 't water gedreeven ver-  welken den rhijnstroom omringen» 13 vervolgde Hugenooten befchoot , en 'er veelen op die wijze , eigenhandig van het leven beroofde. Lodewijk XII. verrijkte het zelve voords met een prachtig Middengebouw ; en eindelijk heeft de Staatsminister colbert, onder de regeering van lodewijk XIV. het in dien ftaat gebragt , waar in het sig nog heden voordoet. Het is eigenüijk tot heden zelfs niet volkomen volbouwd , alzo het eene onderneeming was, die de Minister colbert, uit hoofde van den al te omflagtigen aanleg , en onmeetlijke kosten , niet ter uitvoer heeft kunnen brengen., en men federt geen overvloeds genoeg gehad heeft, om 'er de laatfte hand aan te kunnen leggen , of wel het zelve , uit hoofde van nieuwe ontwerpen , die bij de Franfchen altijd de voorkeur boven oude kunstwerken hadden , verwaarloost heeft. Inzonderheid zijn aan den voorgevel van dit Gebouw merkwaardig , de twee verbaazend groote Marmorfteenen, elk van 54 voeten lengte, 8 voeten breedte en flegts 18 duimen dikte, welken , nevens elkander geplaatst, de lijst uitmaaken , waar op het bovenftel rust. Deze vervaarlijk groote marmoren Plaaten , waarvan geen wedergade in eenig gebouw ter waereld gevonden wordt , zijn in 1674, uit de Steengroeven van Meudon gehaald, waar ze te famen flegts één blok Marmors uitmaakten , 't welk vervolgends, met veel moeite , doorgezaagd , en in tweeën om den geheelen voorgevel te kunnen beflaan , verdeeld werdt. Om nu deze gevaarten boven aan den voorgevel te brengen , en dezelven aldaar te kunnen plaatfen, moest de Werktuig-  14 BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, tuigkunde een gantsch nieuw toeftel uitvinden, wijl 'er , door middel der gevvoone werktuigen , geen mogelijkheid toe geweest zoude zijn. Zekere v o n c e clinquin , een bekwaam en vinding, rijk Timmerman , kwam deze zwaarigheid te boven , door de uitvinding van een Werktuig, 't welk den Geleerden zo zonderling van fameniiel voorkwam , dat men het waardig oordeelde , door eene naauwkeurige afbeelding in prent, onder den naam van la Machine du Louvre, aan de nakomelingfchap over te brengen. Van binnen is dit Paleis even grootsch , als van buiten , aangelegd ; eene menigte ruime Zaaien en Vertrekken maaken deszelfs binnenften inhoud uit, gelijk zijn : de Zaal der Zwitfers , het Badvertrek der Koninginne , de Zaal der Antieken , de Badzaal, de Galierij van Apollo , de Boekzaal des Konings , de Koninglijke Drukkery , de Schilderijen - Galierij des Konings , de Vergaderzaal der Franfche Academie, en de Zaaien der overige Academiën , als der Schilder- en Bouwkunst , benevens die der overige Weetenfchappen ; welken alle , ten tijde van lodewijk XtV. hun hoogften top van bloei bereikten ; wijl de Koning , toen hij zig toelag , om Ferfailles tot zijn verblijf te doen aanbouwen en verrijken , dit onvoltooid Paleis geheel, aan de Kunften en Weetenfchappen , ten gebruike overliet , gelijk het ook thands nog, door de Republikeinen, daar toe gebezigd wordt , gelijk wij , als we het hedendaagfche Parijs befchouwen , breeder zullen aanmerken. — Voords waren alle deze Zaaien met de heerlijkfte Schil-  welken den rhijnstroom omringen. 15 Schilder- en Beeldhouw-Hukken der voornaamfie Meesters verfierd ; en men kan best over de grootheid van dit geheele wonder van Bouwkunst oor* deelen , als men opmerkt , dat het Cour , of de Binnenplaats , welke te midden van het zelve gevonden wordt , en langs welke de vier reijen Gebouwen , waar van dit geheele Gebouw famengeHeld is , gebouwd zijn , eene vlakte van 63 vierkante toifes beflaat ; de vier Gevels , welken op deze Binnenplaats gezien worden , zijn even prachtig als de Voorgevel , met reijen van Corinthifche Colommen en Pilasters opgehaald , zo dat dit geheele Paleis , waar men het ook befcbouwe, een meer dan Koninglijke pracht en verbaazende kunst aan het oog vertoont. Onder de fchoonde Gebouwen van geheel Parijs wordt voords nog geteld : Het Paleis van Orleans of Luxemburg; zo genoemd , wijl het weleer door den Hertog van Luxemburg bewoond geweest is, doch vervolgends geheel vervallen zijnde , door de Koninginne maria de Medicis, Weduwe van Koning iienrik iV., aangekogt , en, in i6i\, geheel herbouwd en vernieuwd is geworden ; waar door zij, even als hcur Voorzaat catharina de Medicis , de Stad Parijs ten hoogden verfierd heeft. Zij bezigde tot dit vorftelijk Gedicht de marmoren Steenen, welken laatstgenoemde Koningin uit Italiën hadt doen komen , ten einde dezelve aan- het Graf der Familie van valois , in de Abtdije van Si. Denis te bezigen , van welken 'er nog '.eenige ongebruikten voor-  2S BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, richting en Terrasfen, welke met derzelver daarop geftichte Gebouwen, in ongelijke hoogten , de een boven de andere rijzen , en een verrukkend grootfche vertooning maaken. In een der Gebouwen van het Binnenplein vindt men de navolgende prachtige , en met Koninglijke kosten vcrfierde Vertrekken , ais zijn het vertrek der Baden r Appartement des Bains dit js een Paleis op zig zelve , 't welk voorheen ten verblijfplaats van wijlen den Graaf van Touloufe, 's Konings natuurlijke Zoon pleeg te dienen ; veele prachtige marmoren Beelden en Colommen , zetten dit gebouw een' aanzienlijken luister bij. De Zaal van Diana en Binnenzaal of Salon, waar men de twaalf maanden van het jaar , in zo veele Standbeelden van verguld metaal , ziet afgebeeld , verrukken daar het kunstkundig oog. De Kamer der Baden , die nevens de eerstgenoemde Zaal gevonden wordt, pronkt mede met grootfche Colommen , en met vergulde Voetftukken en Kapiteelen , als ook met heerlijk Schilderwerk , onder het welke het fraaije Schoorfteenftuk , waar Vulcaan , de door hem gefmeede Wapenen van ASneas aan Fenus overhandigt, voornaamentlijk uitmunt. Nevens dit vertrek is nog een kleiner, het Kabinet der Baden geheeten, waar in de Koning zig gewoon was te baaden , en waar in een groot marmoren Bad gevonden wordt. De Kapel, welke mede een der Zijdgebouwen van het Avantcour uitmaakt, en voor een derprachtiglïe van geheel Europa kan doorgaan , is aangefegd jn den jaare 1699 , en voltooid in 1710. Men be-  welken den RIIIJNSTR00M omringen. 13 bewondert in dezelve voornaamentlijk het Hoog Altaar , 't welk geheel van marmor en brons famengefteld is; voords de groote menigte van Beeldhouw- en Schilderwerk , dat met zo veel fmaak hier aan te kosten gelegd is. ■ Het Paleis zelve intreedende , bevindt men zig in een zeer ruim Voorportaal, met marmoren Plaaten bevloerd , ter wijdte van negenendertig voeten ; het zelve geeft toegang tot den grooten marmoren Trap of Escalier, die, wegens deszelfs pracht, alom beroemd is, en van boven uit het dak zijn licht ontfangt , zijnde langs de wanden verfierd met uitmuntend fraaije Schilderftukken van coïpel en van der bi e ijle n ; en de bovenfte wanden derzelven zijn met Gallerijen en Ballustrades bemaald , waar over verfchilleude perfoonen van allerleïe natiën , in hunne bijzondere klederdragt, afgebeeld zijn. Deze trap geeft toegang tot de vertrekken van het Paleis, die allen om ftrijd prachtig gemeubileerd en koninglijk verfierd pleegen te zijn : men wil zelfs, dat 'er wel eer Ledikanten en Tafels van louter zilver in pleegen gevonden te worden. ' Onder de Vertrekken , welken men les grands Appartement* pleeg te noemen , munten voornaamlijk uit: de Zaal van Hercules , zo genoemd na het beroemd Platfond van le moine, verbeeldende de Vergodtngvan Hercules , en zijnde vier» enzestig voeten lang en vierenvijftig voeten breed , en dus het grootfte Schilderftuk , dat ergens gevonden wordt ; ook vindt men in deze Zaal , tegen over den ingang derzelve, een Tafereel van pa ulo B \  H beschrijving der rijken en staaten, veronees , verbeeldende de Voetwasfching van Maria Magdalena , welk Huk door de Republiek Veneti'èn aan iodewijk XV. vereerd werdt. Uit deze Zaal treedt men in die des Overvkeds , die. mede van het zinnebeeldig Platfond heur' naam voert. Het daar nevens zijnde Kabinet van Oudheeden en Juweelen, is rondom aan de wanden met Spiegels bezet. Dit vertrek pleeg de uitmuntendfte verzameling van antieke en andere edele Geiteenten , welke ergens elders voorhanden is , te bevatten ; men toonde 'er een volledige agtereenvolgende reeks der Koningen van Syriën,'m tweehonderd Medailles , als ook de antieke Cornalijn, verbeeldende een Bacchus-Feest, dat door michei a n g e l o voor een wonder van Kunst pleeg gehouden te worden, benevens verfcheiden keurige Schilderijen. — De Zaal van Venus wordt aan de andere zijde van de Zaal des Overvloeds gevonden. Het Platfond , waar op die Godinne op heuren wagen ? met Duiven befpannen , afgebeeld is , heeft insgelijks dien naam doen ontftaan — De Billard-Zaal is verfierd met een Zolderftuk , 't welk de Maan , in de gedaante van Diana of de Jagtgodin , voorfielt. • De Zaal van Mars draagt mede heuren naam van het Zolderft.uk, waar op dien Krijgsgod , in zijnen wagen , door la houasse afgemaald is. — De Zaal van Mercurius was weiger inzonderheid merkwaardig door een aldaar geplaatst Horologie , waar in telkens , als het zoude fpeelen , door twee van zeiven zig openende deuren , een klein StandbeelJ. jen van lodewijk XIV. door een' Engel gekroond , ten  •welken den rhijnstroom omringen. «j ten voorfchijn tradi , wordende , na een lieffelijk klokkenfpel , het uur door twee Cupido's met een fiokjen op den klok geflagen, i De Zaal van Apollo , ook de Throonzaal geheeten , pronkte met het Beeldtenis van laatstgenoemden Koning , welke aldaar, ten voeten uit, in zijn Koninglijk gewaad , afgebeeld was. De Zaal des Oorlogs en de Zaal des Vredes , zijn mede van heerlijke zinnebeeldige Platfonds voorzien. De grootfte Zaal echter, welke men in dit Paleis aantreft , is de Galierij van Verfailles; zij heeft de lengte van tweehonderd drieentwintig , en de breedte van tweeëndertig voeten. Aan de eene zijde wordt zij door zeventien boogswijze raamen , die op de Tuinen uitzien, verlicht. De kostbaarheeden van marmor en albast , Schilderijen en Beeldwerken , welken in dezelve gevonden worden , zijn te menigvuldig , om hier allen fiuksgewijze te kunnen worden opgenoemd. In deze Zaal heeft de laatfte Koning de Algemeene Vergadering der Staaten , tot herftel van het vervallen Finantie-wezen , doen bijeenkomen; voords zijn 'er nog verfcheidene vertrekken , waar in de Koninglijke Familie eigentlijk haar verblijf pleeg te hebben , als zijn : de Kamer van de Koningin , met derzelver Antichambre of Voorvertrek , en de Zaal der Lijfwagten der Koningin , die allen mede vorftelijk verfierd, en met heerlijke Schilderftukken van coypel en anderen voorzien zijn; voords volgen daar nevens de Vertrekken des Konings (Jfs Appartemens du ivo;'), als zijn de Eetzaal, rondom met Battailles van parrocel bemaald ; de B 5 Anti-  %6 beschrijving der rijken en staaten, Antichambre , die heerlijk gemeubileerd pleeg te £ijn ; de Slaapkamer , waar 's Konings prachtig Paradebed pleeg te zijn , onder een kostbaar Paviljoen van Karmozijn Fluweel , met gouden boordfels en galonnen ; voords de Raadkamer en S Konings Vertrek , waar in een zonderling kunftig mathematisch Uurwerk. Boven deze Kamers vindt men een geheele reeks Vertrekken, welke den naam van de kleine Kamers ( les petits Appartemens} , pleegen te draagèn , en waar in de Koninglijke Familie zig , als het haar geluste , van het Hofgewoel pleeg aftezonderen, Nevens dezelve is de kleine Galierij , welker wanden rondom met Jagten van alierleije wilde en andere Dieren geftoifeerd zijn. Eindelijk was nog in dit Paleis bezichtigingwaardig 's Konings uitmuntende Bibliotheek , waar in de Boeken allen in rood Turks leder gebonden, en op fnede en plat verguld , in glazen Kasfen' langs den wand geplaatst waren : deze Bibliotheek , benevens het Vertrek der Baden , en de Vertrekken van den voormaaligen Dauphin en Dauphine s bevonden zig in de tweede Verdieping , onder dl groote Zaaien , en daar onder waren, gelijksgronds met de Tuinen , de Keukens en verdere Vertrekken Voor den Hofftoet. Was de inrichting, kosten en kunst, aan de opüering van het Paleis befteedt , verbaazend , niet minder verrukkend is de kunst, welke aan de Tuinen van dit Waereldswonder, door de beroemde lenostre, te kosten gelegd was. Wy kunnen dezelve, behoudens ons klein beftek, flegts ter loops  WELKEN DEN rhijnstroom omringen. 37 Behalven de opgenoemde voornaame en prachtigfte Lusthuizen, die weleer de uitneemende mogendheid des Franfchen Monarchs kenmerkten , treft men , in dien omtrek , nog andere min voornaame Kasteelen aan , welke , hoewel kleiner van uitgeftrektheid, echter op haar zeiven befchonwd, Vormelijke Landhuizen mogen genoemd worden. Onder dezen verdienen hier genoemd te worden : Het Kasteel van Clagny , liggende ter regter zijde van den grootcn weg naar Verjailles. Dit Lusthuis werdt, door lodewijk XIV. in 1676, ten gebruike van Madame de montespan, doch vervolgends onder opzicht van den grooten Bouwknnftenaar mansard, ontworpen. Het Kasteel van Meudon , door meergemelden Koning , ten gebruike van zijnen Zoon , den Dauphijn, verbouwd; ligt twee kleine mijlen van Pari/s, bij den Burgt van dien naam. Van dit Paleis, dat op een heuvel gelegen is, heeft men een fchoon en onbelemmerd uitzicht over geheel het omliggende Land en de Stad Parijs. Het is reeds door den Kardinaal antoine sanguin, onder de Regeering van Koning franciscus de I. aangevangen. Het Kasteel van St. Cloud, ligt mede twee uuren van Parijs , ten einde van het aangenaam Bosch , genoemd le Bois de Boulogne. De Seine ftroomt voorbij dit indedaad Koninglijk Slot, 't welk oirfpronglijk een eigendom van het Huis van Gondy geweest is ; doch door den Hertog van Orleans, ia iCg3 , voor zijnen Broeder gereclameerd werdr. C 3 He  33 mc&Mm 983 RIJKEN EN STAATEN j De Gelegenheid , de Uitzichten , de Wateren , da Bosfchen, de Bouwkunst , het Marmor, de Beeldhouw- en Schilderkunst , maakten dit verblijf, ft, lht KaUed St- G™'* en PAye , is drievierde nwn van Marly en vier van Parijs fgelegen e benirhtP T "'L w« en de zo zeer ceuicilte EGDEWJItr Yi\r rr i « » Ai.„ „ , J K Alv- geboren ; de Stad van d u't nevens * > * bevo^t, de hquap 2iJ11 >ef hoog ffl zeer wd P -s werdt door den Koning , i„ l58o, ten ^ fLhllV ,d''e 00k "i**** den 18. September Wfcfl „ het öüfte jaar zijnes ouderdoms , overJeuen js. ' Het Kasteel Sceaux , ligt aan den weg van O- Het hecft> biJ ^szelfs eerden aanleg, Re. d'end voor een Landhuis van den Minister B colbert , naderhand verviel het aan den lier! togDcr MAi„,die 'er zijn verblijf, en gezochte Hofhouding pleeg w ^ ^ eerÏ V mc tIJd ^ a'geme£ne famenk0ms£ *™ de eer.ie \ ernuften van Parijs geweest. Het ^ Fincennes , alhoewel juist bet tegendeel van een Lustplaat» zijnde , verdient echter, als een, digt in de nabijheid van Parijs] bij de ^uxbourg^.^, aande ^J^^ Stad  • welken ben rhijnstr00m "omringen. 4£ afzondering, voor de meeste Koningen van Frank* rijk gemaakt. Met dit Lustpaleis der voorgaande Heerlijkheid van het Franfche Hof, zullen wij het beknopt overzicht van eenigen der voornaamfte Wonderen van Parijs befluiten , om gelegenheid te hebben , van , echter mede zeer kortelijk, het hedendaagfch of Republikeinsch Parijs in aanmerking te neemen. Wij maaken dan wederom een' aanvang met den Pont Neuf. De voornaamfte verandering , welke dezelve ondergaan heeft, is het wegneemen • van het prachtig Standbeeld van henrik IV. het welk de inkomst der Stad van dien kant, en het gezicht van den Brug van de Seine , zo heerlijk pleeg te verderen. Niets van dit kunstduk is aan de woede van het graauw ontrukt , behalven alleen een der metaalen voeten van hetzelve, welkethands nog in het Depot in de Kerk der kleine Augustijnen , waar van wij nader zullen fpreeken , bewaard wordt. Het ijzeren Hek echter ,' 't welk het beeld pleeg te omringen, is nog daau gebleeven, en binnen de groote ruimte , die het weggebroken Standbeeld overlaat , is thands niets dan een open vlakte , op welke, tegen over de Seine, eeue Batterij, voorzien van vijf dukken Gefchut , geplaatst is , walken dienen om, ten tijde van oproer, feinfehooten te doen , om de inwooners van het platte land om« dreeks, als ook de Stadgenooten zelve, tot bijdand te roepen. De hier bijgevoegde na het leven getekende Afbeelding , kan een genoegzaam denkbeeld opleveren van den tegenwoordigen daat van dezen C 5 zo  W beschrijving der rijken en staaten, zo beroemden Brug, zo wel van dien, waarin dezel. ve zig opdoet uit de Stad naar de Seine te zien , als gelijk dezelve zig vertoont, ziende uit de Seine naar de Stad; benevens de Gebouwen, welken den oever der Seine vertieren, als zijn de Tuileries , Louvre en het College Mazarin, of les quatres Naiions , welke te famen een grootfche inkomst der Stad , aan den kant der Seine , verfchaffen. De overgroote leevendigheid , welke op dezen brug , die weleer zo veel als de drukfte plaats van geheel Parijs was, pleeg te heerfchen , is thands aanmerkelijk verminderd , gelijk dezelve ook door geheel Parijs minder is, dan die voorheen pleeg te weezen ; 't welk een gevolg fchijnt te zijn , deels zo van de fterke emigraiien , geduurende de zo lang en hevig in Parijs gewoed hebbende onlusten, en inzonderheid teji-tijde van het Schrikbewind van den woesten robespierre, als ook gedeeltelijk door het arTFéhïuTen van de zeer groote menigte van Rijdtuigen , welken voorheen de fïrnaten geweldig pleegen te belemmeren , en veel tot de ongemeene drukte en flijkerigheid van dezelven toebragten ; welke morfigheid der wegen elk , die llegts eenigzins zindelijk gekleed was, noodzaakte, om zijne affairesten Ilove , of in de Stad , met een Huurkoets afteleggen ; wijl het niet mogelijk was ; de drukfte wegen , zonder van het hoofd tot de voeten beklad te worden, te kunnen gebruiken; immers de voetganger liep daar bij nog dikwijls gevaar , van door de altijd , bij vliegeus af, rennende , met vier en zes paarden befpannen Rijdtuigen der Grooten en Adel van  Ceziclitutt deSEIKE naar de POïTT NEUF, Bladz.4*.   , welken DEN RIIIlNSTROOM OMRINGEN. 43 van het Hof , in den flijk geworpen te worden , of 200 men niet fpoedig genoeg kon uitwijken , een nog grootcr ongeluk toegebragt te worden. Dit alles is thands niet meer. Ja het tegendeel hadt, in het hoogde der woede van de Factie van robespierre, in dien hoogen graad plaats , dat niemand , althands in de Voordeden , waar wel de onbefuisdde Terroristen zig onthielden, onderdaan durfde , met een rijdtuig tot gemak dienende , te naderen, zonder aangevallen en mishandeld te worden ; 't welk te dier tijd aan menigen vreemdeling, die van dat gevaar nog niet genoegzaam onderricht was , te beurt gevallen is. Thands echter, nu een gefnaatigd en geordend beduur de Stad derzelver rust , en de Politie weder klem gegeeven heeft , begint ook de leevendigheid en het voormaalig gewoel , alhoewel nog niet in de voorige maat , echter allengs weder te herleeven , en Parijs fchijnt ten dien opzichte deszelfs voorigen daat weder te zuilen bereiken. De Tuilerie is thands gefchikt tot een Vergaderplaats voor den Raad der Ouden , ( h Confeil des cincg Cens) , die in de Zaal , waar de Conventie pleeg bij een te komen , of weleer de Manege , deszelfs zittingen houdt ; terwijl de andere Vertrekken , zo voor den Raad der Ouden (/e Confeil des Anciens) , als tot de bijeenkomden der bijzondere Committés, gefchikt zijn. Het gebouw , inzonderheid deszelfs middengedeelte of groot Paviljoen , draagt de tekens der Kanonkogels , welken ju het zelve , op den voor Frankrijk gedenkwaar- dj-  46 BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN , dat iemand , aan het eene einde derzelve (taande;* zijnen vriend, aan* het andere einde wandelende , zou kunnen herkennen, geheel langs de wanden met de heerlijklte Schilderijen bedekt te zien , die allen in zeer prachtige rijk vergulde lijsten geplaatst, zich als een geheel gouden wand voordoen , nietteffiin verwekt dit fchitterend verguldfei een al te afweudeuden glans , ólc het oog vermoeit, en het zelve tot dc.opmerkzaame befchouwing van zo veele kunstwonderen ongefchikt maakt; waar bij nog komt, dat derzelver groote menigte eene verzadiging en vermoeijing van den geest verwekt , daar bijna elk der aldaar ten toon gehangen Tafereelen , op zich zeiven een ingefpannen aandacht, vordert 4 om , gelijk het zelve vereischt, met nut en finaals bezichtigd te worden. Voords is 'er nog een aanmerkelijk gebrek aan deze Kunstgallerij, en dat beitaat voornaamlijk daar in , dat dezelve bij den eerden aanleg niet tot een Schilderijen-Galierij aangelegd zijnde , op eene , voor het tegenwoordige gebruik zeer nódeelige, wijze verlicht wordt \ daaf het licht door de vengders, aan wederzijden der Zaal geplaatst, invalt, tusfehen welke de Schilderijen hangen , het welk veroirzaakt , dat geene der zeiven in derzelver waare licht kan befchouwd worden , en het glimmen der vernis, de meesten haar besten luister beneemt; anders is alles met onnoemelijke kosten en veel fmaak geordend , en, bij elk duk vindt men , op een daar onder gehangen bord , den naam der Schilders met gouden letteren aangeweezen ; zo dat den jongen Kunstoeffcnaar en Lief-  welken den rhijnstroom omringen. 4^ Liefhebber geen Catalogus bij het bezichtigen derzelven behoeft , en elk manier en ftijl met vrucht beftudeeren , en van elkander onderfcheiden kan ; alhoewel fommisien der naamen van Schilders uit de Hollandfche School op de Franfche wijze uitgedrukt , en dus niet weinig verminkt zijn. In de benedenfte verdieping van dit Kunstpaleis , richt men eene Galierij van de bc«te, thands in bezitting der Franfche Republiek gekomene antieke en moderne Standbeelden op. Men vindt hier ook nog eenige overblijffelen van de verbrijsfelde Kunstftukken der voorige eeuwe , als onder anderen de vier groote Slaaven-beelien , welken het voetftuk van bet Beeld van lodewijk XIV. op de Place des Victoires pleegen te verlieren , en in het Portaal de vier kleinere beelden van het voetfl.uk des Standbeelds van hendrik IV. ; ook zullen waarfchijnelijk hier de heerlijke antieke Beelden van Laocoon en den Apollo van Belvedère, eene rustplaats bekomen , daar zij bereids in die Hoofdftad van kunst en fmaak, uit hunne aloude verblijfplaats te Rome, aangebragt zijn. Aanmerkelijk is de Brief van den Burger thouin, Fransch Commisfaris in Italiêrt, en gelast met de voorbeeldelooze overvoering van deze uitneemende en veele andere Kunstltukken'uit het weleer, alleen om het bezit derzelven , door alle Geleerden en Kunstkenneren zo zeer bezochte Rome, gefchreeven in Livorno, den 28 Praireal ( 17 Juny) 1797. en medegedeeld in het Mengelwerk der Algemeene Vaderlandfchè Letteroefeningen voor 1797. N. 13. uit  48 BESCHRIJVING EER RIJKEN EN STAATEN , uit welken wij niet ïuüaaten kunnen l ier het vo? gende intelasfchen. De Kunstwerken , beltaande in de voornaamfte Schilderijen, antieke en moderne Beeldwerken , Boeken * Manufcriptèn en Kostbaarheden welke de nieuwe Franfche Romeinen uit de Schatkameren der verkwijnende nrtzaaten der aloude Romeinen verzameld en zig toegeëigend hebben, werden naamlijk, in drie onderfcheidene afzendingen, beltaande uit meer dan vijftig karren , uit Rome, te land over het Appenijnfche Gebergte gevoerd , en in Livorno ingefcheept. De Brieffchrijver meldt de aankomst der tweede bezending , waar bij zig de beroemde Griekfche Group van Laocoon en de Pythifche dpollo bevondt, op deze wijze: ,, Niet meer dan dertig dagen heeft deze trein ( van dertien karren, • waar op de Beelden, in, enkel tot dit oogmerk te Rome vervaardigde , kasfen , en de Schilderijen , in mede daar toe gemaakte pakkisten , geplaatst waren ) belteed , om van Rome tot hier (te Livorno} te komen; want voor de wegen , moeilijke ftijlten , dalen en bruggen , was voor de eerfte overzending reeds alles in gereedheid gebragt. Onverbeeldlijk is de indruk , welke onderweeg deze optogt alomme verwekt. Twaalf karren, allen nieuw, rood gefchilderd, en van zonderling maakfel, belaaden met ontzagchelijke groote pakken , en ten opfchrift hebbeude : Voor de Franfche Republiek , aan den Minister der Buitenlandfche betrekkingen , ten dienfte van het Mufieum der Kunflen , worden gevolgd door een dertiende kar met onmeetelijke kisten , bevattende de Schilderijen van  welken den rhijnstroom omringen» 4§ Van raphael en andere groote Italiaanfche Mees* ters ; waar bij nog komen vier kleinere wagens ten diende der bagagie en voorraad van keukengereedfchap , en noodige werktuigen tot flegting der wegen , of herdel der rijd tuigen. Bij al dat gefpan nog daarenboven honderdtwintig Buffels , zestig vervaarlijke Osfen , met verfchrikkelijke hoornen , eenige Paarden, een honderdtal Romeinen , Werk* lieden, Kunftenaars of SoHaaten , en eindelijk een Fransch Commisfaris , den langzaamen en deftigejj gang van dit Convooi ■,. 't geen een vierde mijls in uitgebreidheid beflaat, in beweeging brengende , of het zelve halte doende houden ; dit alles lokte , den gantfchen weg door, de nieuwsgierigheid der Reizigers , zo wel als der nabij gelegene Bewooneren* Wanneer men de Steden naderde , en boven al bij het doortrekken , was de toevloed onverbeeldelijk ; te Livorno inzonderheid , liep de geheele Stad naai buiten , om den trein te zien naderen. En alle de aanfchouwers zijn als verdomd over de mogendheid eens volks , dat , vierhonderd mijlen van hun Land af, op de kennisgeeving van een der veertien Generaals en Chef van hunne Arméen , zulke verbaazende en kostbaare gevaarten aan Rome ontweldigt , en dezelven dwars door de Appenijnfche Gebergten overvoert, om 'er de Hoofdplaats hunner heerfchappij mede te verfieren. Waar, zeggen zij , is een Volk als het Franfche Volk 1 Zij hebben 'er zulke hooge denkbeelden van , dat zij verlegen zijn , om eenig onderfcheidend bijvoegfei 'er aan te hechten , en, als ware 'er op den gantfchen & aard*  5<5 BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, aardbodem geene anderen, welken dezen tijtel verdienden , van ons alleen fpreeken onder de benoeming : Het Volk, (la Nation)." Dus verre de brief van den Burger tiiouin. Wanneer nu alle deze , en nog andere voortbreng* felen van Kunst, te Parijs zullen gearriveerd zijn, zullen dezelven alle in de Louvre geplaatst worden, en wel , gelijk reeds gemeld is , de Beelden in de onderfte verdieping van het gebouw , waar in men verfcheidene vertrekken afgezonderd , en die allen van Nisfen voorzien heeft , welken na de maat van fommigeri der meest gefchatte Antieken , als zijn de Apollo, Laocoön , Antinous, en anderen , gemaakt zijn ; in elk derzelven zal zo een voornaam Kunstftuk geplaatst , en het vertrek na hetzelve benoemd worden ; voords zal men in het zelve Kunstpaleis nog een Zaal voor een kabinet Schilderijen van leevende Meesters , en nog eene andere voor een kabinet van dc beste Papierkunst , Teekeningen, en Prenten aanleggen. Overal in de Zaaien , die reeds tot derzelver oogmerk gereed zijn en gebezigd worden , vindt men , zo op de voetftukken der Beel-. den, als overal waar het geplaatst kan worden, een bordpapier, waar op de navolgende waarfchuwing, of liever beleefde herinnering, gedrukt is : Aunom des Arts ! Citoyens , confervons nos propriètés , en empechant, qui que ce foit, d'y port er les mains; dat is : Burgers ! in naam der Kunjlen ! laat ons onze eigendommen beveiligen , door te beletten , dat nie~ mand , wie hij zij , 'er de handen aan jlaa. Dit bordjen alleen is ook genoegzaam , om alle onbe- fchei-  welken den riiijnstroóm omringen. 51 fcheidenen en onkundigen, die anders overal met de hand bij willen zijn , daar van te onthouden, even als een enkel gefpannen lint aldaar ook gefchikt en volftaande is, om den grootften aandrang te keeren , en een tallooze menigte nieuwsgierigen in ontzag te houden. Het Kabinet van Phyfifche Inftrumenten van den Burger charles, die hier ook Lesfen in die Weetenfchap geeft , is mede zeer merkwaardig om deszelfs zindelijkheid en orde. Zo ook het Republikeinsch Mufteum, 't welk door den ongelukkigenLuchtreiziger pil at re nu rozier, opgericht is , en waar men ook een rijk Kabinet Phyfifche. Inftrumenten en Apparatus aantreft. Op deze rijke Kabinetten der Natuurkunde kunnen wij gefchiktelijk laaten volgen het tegenwoordig Mufteum- der Natuurlijke Historie , den Rotan:fchen Tuin , en de Diergaarden , welke drie uitmuntende inrichtingen , thands zo ooit, luisterrijk zijn , en Parijs tot de Stapelplaats der Natuurlijke Zeldzaamheeden van geheel de aarde vormen. Het Mufteum der NatuurlijkeHistorie is in het zelfde gebouw, waar in weleer het Kabinet der Natuurlijke Historie des Konings aller verwondering tot zig getrokken hadt; het zelve is hier nog zichtbaar , en in een veel beter orde gefchikt , dan het coit te vooren geweest is , en wel door de voorbeeldelooze vlijt van den tagtigjaarigen Natuurdoorgronder d'aubenton ; men heeft het nog boven dien aanmerkelijk vermeerderd , met het uitmuntend Kabinet van den Prins van Orange , als ook D 2 dat  52 beschrijving der rijken en staat en , dat van le vaillant, en dat der geëmigreerde Prinfén Montmorency en Montbarry „ welke hetzelve tot het volledigfte en rijkfte Kabinet van geheel Europa maaken. Ook wordt in hetzelve, ineen'flegten houten kist, het verdroogde zeer groote Lijk van dengrooten Veldheer turenne bewaard, 'twelk, bij de beftorming van de Kerk van St. Denis, onder voorwendfel , om het zelve tot een Cadaver voor Anatomifche aanwijzingen te bezigen , uit de handen der woeste plunderaars gered was. Ook wordt hier eene zo zeldzaame als keurige en zindelijk bewaarde Verzameling van Anatomifche Pmparaaten , allen door den beroemden Anatomist ruis on in wasch gebootfeerd , aan de Vreemdelingen getoond. Jammer is het flegts, dat alle deze overheerlijke en zeldzaame Kunstftukken en Natuurwonderen , uit alle de oorden des VVaerelds , hier , door gebrek aan genoegzaame ruimte , door de opeenhooping van zo veele beroemde Kabinetten , al te bekrompen en op een gepakt ftaan ; terwijl nog veele Kunstftukken niet eens ontpakt zijn, wijl men {nog geduurig kamers, tot derzelver ten toon» ftelling, verpligt is in gereedheid te brengen. Als dit alles eens deszelfs behoorlijke plaats verkreegen heeft , en men meer ruimte in de onderfcheidene vertrekken zal gemaakt hebben, zal men een' beredeneerden Catalogus van alles, wat zig in dit over» rijk Kabinet bevindt, aan het Publiek mededeelen, welks uitgaave door de Hoogleeraars in de Natuurlijke Historie, elk in deszelfs vak , zal bezorgd worden; welk werk als dan eene onmisbaare Bijdraage tot de Na.  welken den rhijnstroom omringen. 53 Natuurlijke Historie zal opteeveren. Het Standbeeld van den Graaf de buffon, onder wiens opzicht dit Kabinet, ten tijde des Konings , zeer in rijkdom is toegenomen , en die het zelve , in zijne Natuurlijke Historie, ook grootendeels befchreeven heeft , is nog voor de vernielende woede der kunstverdelgende dagen bewaard gebleeven , en wordt nog in een Nis , bij den opgang van den grooten trap, met dien eerbied bewonderd , welke deszelfs veelzeggend Opfchrift : Majeftati Natura par ingenium , of: Het Vernuft , dat met de majefieit der Natuur gelijk ftaat , van elk denkend wezen vordert. In den Botanifchen Tuin , welke achter dit Kabinet is , dat elks verwondering trekt , heeft echter het Standbeeld van den grooten linneus , voor de woede van het raazend en domme graauw, welke het zelve voor een afbeelding van een der Franfche Koningen aanzag , moeten bezwijken , en is ten eenemaal verbrijsfeld geworden ; toonende de eenzaame en ledigftaande Piedeftal deszelfs , onder een* ouden grooten Cederboom , flegts nog alleen de plaSts aan , waar het zelve zig pleeg te bevinden. De Tuin is voor het overige thands in zeer goeden ftaat, en verrukt den Kruidkundigen aanfchouwer , zo wel als den min geöeffenden bewonderaar der Natuur , door deszelfs zonderlinge en uitlandfche Gewasfen. Nevens dezen Tuin is thands de aanleg tot eene, aan de waardigheid en grootschheid der Natie , die in alle Waerelddeeten gezag voert, overeenkomftige Diergaarde. Hier wandelD 3 de  54- BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, cle reeds de Leeuw van Africa, die weleer te Verfailles opgeflooten gehouden werdt, in een ruimer lucht , doch overleefde zijne meerdere vrijheid niet lang. Hier zijn de Elephanten des Prinfen van Orange uit hunne ftallen , uit 's Vorften Lusthuis bet Loo, vervoerd , mede bereids aangekomen , en genieten reeds het gezelfchap van Drommedarisfen , Kameelen , en andere min fchadelijke Dieren. De Beeren , welken weleer door de Stad Bern de Hoofdftad der Zwitfers, bij een van derzelver Voornaamfie Stads Poorten opgevoed en aangelokt pleegen te worden , zijn hier mede , tot een fpreekend blijk der overwinningen van de Franfche Natie als m triumph , heenen gevoerd. Eene menigte'van Vosten , Wolven , Herten , en andere Gedierten kan hier, zonder gevaar , en als in hun eigen wil. den ftaat en levenswijze, bezichtigd worden ; welke zeldzaamheid ook eene menigte der Inwooners van Parijs, met hun huisgezin, naar deze Diergaarde lokt, waar men, bij eene alleraangenaam!*; wandeling, een Herberg vindt, uit welke men zig melk brood en vruchten kan doen voordienen; terwijl alle ongeregeldheeden geweerd worden door middel van een enkel Plakfchrift, uit naam der Natie vermaan ende , om dezen Tuin en Diergaarde , alszins aan allen gemeen , alhoewel geen eigendom van eenig bij. zonder perfoon , als zodanig te ontzien , en geene befchadiging, hoe genoemd, aan iets toetebreogenJa zelfs om , zoo iemand dit verzoek tegengaan wilde, denzelven in zijn kwaad voorneemen te (luiten, en het Nationaal eigendom , zo veel men kan , in'bij. zon».  welken den rhtjnstroom omringen. $5 zondere toezicht en befcherming te neemen ; welke herinnering in Parijs thands meer kragt heeft, dan alle de gewapende Schildwagten en Opzichters , welke weleer, met veel moeite, de befchadiging der Tuinen moesten weeren. Ook deze Tuin en Diergaarde is nog niet in de orde, waarin men dezelven , na een zeer grootsch ontwerp van den Natuurkenner lacep ede, wil brengen. Vofgends het zelve moet al het in de Diergaarde reeds geplaatste Wild, en alle de vreemde Gedierten , die men nog uit verfcheiden waerelddeelen aldaar verwagt, elk een ruim veld voor hunnen loop hebben , en tevens gemakkelijk en zonder eenig gevaar door de aanfchonwers kunnen bezichtigd worden. Het Paleis van Orleans , of le Palais Royal, wordt thands 'Maifon cTEgalitê , of het Huis der Gelijkheid , geheeten , en was , ten tijde van ro> bespierre, delverblijfplaats van alle de Zakkenrollers en Gaauwdieven van geheel Parijs; zo dat de fraaije Winkels, die hier, in voorige tijden, omlirijd pleegen uitgeftald te worden , voor een poos tijd geflooten geftaan hebben , en het fatfoenlijk gezelfchap , dat voorheen in de Tuinen pleeg te wandelen , thands in de gemeende foort van lieden veranderd is , wijl 'er geen deftig inwooner zig meer durft begeeven ; doch dit verval begint mede allengs weder verbeterd te worden ; de Kraamen worden weder uitgeftald , en het gemeen zoekt bereids andere plaatfen tot deszelfs iiitfpanning. In den zogenoemden Circus van dit Paleis worden thands de bijeenkomften van het Lycceum der Kunflen gehouD 4 den,  53 beschrijving der rijken en staaten, étóehteri aan de familiën der Eigenaars , bij tijd en wijle , terug te.geeven. Nog is 'er zodanig een Depot in de Straat der Vmverfiteit voorhanden; in het zelve heeft men alierleije Jpparatus, Phyfifche en Mechanifche lm firumentev , tegen de vernielzucht beveiligd ; en men is voorneemens , uit alle deze Depots een al- gemeen en goed gerangfchikt Kabinet , onder opzicht van den kundigen en werkzaamen gregoire, famentcftellen ; waarvan al mede eene beredeneerde Naamlijst ftaat uitgegeeven te worden. Men heeft ook, na" alle die verwoestingen die volftrekt verval van fmaak en geleerde kundigheeden dreigden, feeds werkzaam geweest, om metdeherleeving der rust , ook de Weetenfchappen en Kunlïen te doen herleeven , waar toe men onderfcheidene Nationaale Schooien heeft opgericht, als zijn een Ecole Polytechnique , of Schoole van' veelerlei Kunften , in het geweezen Hotel de Bourbon hier m worden meestal Mathematifche en Phyfifche' kun digheeden geleerd. V Ecole des Mines , de Mijnfchool , of School van Bergvverkkunde. VEcole d''Artillerie, of Ardllerij - School; des Ingenieurs of der Ingenieurs ; des Ponts et Chausfées , van de" Bruggen en Wegen ; des Geographes, of der Aardrijkskundigen ; des Ingenieurs des Faisfeaux , of voor den Zee-Scheepsbouw; de la Navigation 0f voor de Zeevaart ; en eindelijk VEcole de Marine waar in de Zeetacticq , en alle kundigheeden , wel' ,ken daar mede in betrekking ftaan, geleerd worden. Alle  WELKEN DEN RHIJNSTR00M OMRINGEN. 59 Alle deze Schooien hebben hunne afzonderlijke Profesforen en mindere Onderwijzers , en zijn zodanig ingericht , dat de Franfche Republiek door dezeiven, ni verloop van weinigtijds, metdekundigfte Mannen in die nuttige vakken voorzien Haat te worden. Bij alle deze Nationaal e Kunstfchoolen heeft men in de geheele Franfche Republiek overal nog Cett~ traale Schooien , tot onderwijs in de Geleerde Taa» len opgericht , wordende dat van het Departement Parijs , in het gewezen College Mazarin , of des Qtiatres Nations , gehouden ; als ook nog een bij de Kerk St. Genevieve, behalven nog andere Schooien , welken ten diende van het algemeen , of attx Servicespublics , in deze Hoofdftad opgericht zijn , en waarin , onder anderen , ook de Bouw- en Tekenkunst ouderweezen worden. Nog zijn 'er verfcheidene nieuwe Inflituuten te Pa. rijs aangelegd , als zijn : Het Inftituut voor de Gezondheid , het A'éroftatisch Inftituut , waar in de Luchtvaartkunde , of Aëronautica , onderweezen wordt, en dat in het weleer Koninglijk Slot te Meudon verplaatst werdt; 't welk , wegens deszelfs vrije ligging op een' heuvel , daar toe bij uitneemendheid gefchikt is; deze kunstbewerking werdt aldaar, in het begin der oorlogen van de Franfche Republikeinen tegen hunne Nabuuren , in fiilte geoelfend ; en aldaar vervaardigde men de Luchtballons, welken, in de Legers, tot befpieding des vijands met een zeer gunftig , en aan het oogmerk beandwoordend , gevolg , gebezigd werden ; gelijk dan ook  WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN. ét dezelve, in eene uitgefïrekte Linie, van Parijs tot Rijsfel, op geregelde afdanden , vervolgd wordt. Men neemt het gegeeven teken niet eer weg, dan nd dat men op de Telegraaph van den Correspondent het zelfde heeft zien ten voorfchijn komen ; het welke een teken is , dat hij het wél verftaan heeft , en dus ook in behoorlijke orde , op eenen verderen afltand , wreder overbrengen kan ; welke overdragt eener tijding van Parijs naar Rijsfel , op zijn hoogst , en voor de langde berichten, binnen den tijd Van een vierde uurs , verricht wordt. Voords heeft men verfcheiden eenvouwige Tekens nitgedagt, door welker behulp men een geheele reden , dikwijls van vier regelen gewoon fchrift, kan aanduiden ; het welk den ongemeenen fpoed' der overbrenging ten hoogden begundigt. Nog behoort onder de geleerde Weetenfchappen , welken het hedendaagsch Parijs aankweekt , de Mineralogie , of Mineraalkunde , tot welker beoeffening het Hotel des Monnoies , op de Kade van Conti, ingericht is , en in het welke de tegenwoordige Mineraalzaal inzonderheid , merkwaardig is. In dit zeer prachtige Vertrek, dat met de heerlijkde Beeld- en Schilderwerken , Pijlasters en fieraaden van Pleisterwerk voorzien is, worden de lesfen in de Mineraal- en Scheidkunde gegeeven, waartoe, in derzelver hoeken , de noodige ovens en haarddeden tot de Bocimafie of Metaal-Scheidkunde, geplaatst zijn. Onder de zonderlinge en antieke nieuwigheeden te Parijs , is verder nog te tellen het Pantheon of d;  <52 beschrijving der rijken en staaten , de Ronde Tempel, waar in men voorneemens geweest is., de Grafnaalden , Lijkbusfen en Infcriptiën van groote Mannen te plaatfen; dit gebouw is weieerde Kerk van St. Genevieve geweest, en is thands tot dit oogmerk ingericht; zijnde inzonderheid het Opfchrift, dat men boven deszelfs prachtigen ingang aantreft, zeer grootsch en veel beloovend ; naamlijk : Ju'x grands Hommes, la Ratrie reconnoisfante. Het Vaderland , erkente/yt aan groote Mannen. To* heden echter beandvvoordt dit prachtig gevaarte*nog" met aan deszelfs.beltemming. ja het heeft reeds m beter' ftaat geweest, dan waar in men het zelve thands ziet ; immers , federt de woeste tijden van. den barbaarfchen mar at, en deszelfs onbefchaafde aanhangers, zijn 'er veele Beeldtenisfen van, «daar in reeds geplaatste, groote Mannen, verbrijsfeld en weggenomen ; alleen ziet men 'er nog tegen over elkander geplaatst de Tomben van nou s se au en volt ai re , wier Lijken alhier in de daar onder gevonden wordende Catacomben, of onderaardfche Eegraafplaaifen , overgebragt zijn ; — de eerfte is uit zijn begraafplaats te Ermenonville alhier overgevoerd, daar de laatstgenoemde bereids in deze Kerk begraven lag. Met verdriet ziet men hier echter, dat de kunst en - grootfche fmaak door die Kunftenaars, welken de Grafnaald voor voltaire vervaardigd hebben , ten eenemaal verwaarloosd , of niet gekend is, daar dezelve met alierleije onwelvoeglijke fieraaden bezwaard , en daar bij met bnitenfpeurig uitgebreide Opfchriften overlaaden is; en ten teken ftrekt, dat in het vak van grootfche Beeld-  welken den rhijnstroom omringen; 63 Beeldhouwkunst, het Nieuwe Parijs, voor alsnog-, ■niet bij het Oude .haaien kan. ■ Dit zelfde getoste:van kunstgenie ontdekt zig ook op de gewezene Place de louis XV. thands het Plein der Eendragt geheeten , alwaar , in de plaats van het prachtig Standbeeld des Konings , thands een kunfteloos Vrijheidsbeeld, zijnde nog wel een copie na de antieke, zittende DeaRoma, geplaatst is. Dit Beeld is , voor als nog, van klei gevormd, waarom de Franfchen hetzelve la Libertè de Boue of de kleijen Vrijheid noemen ; doch men zal'er een' marmoren beeld voor in de plaats Hellen. De overblijffelen van den vernieldenPiededal van het KoninglijkStandbeeld, zijn, met voordagt,'onopgeruimd gelaaten, teneinde aan dit Beeld der Vrijheid ten zetel te dienen. De plaats, in de nabijheid van dit Beeld , waar de laatde Koning geguillottineerd. is , vindt men thands. nog door den dronk van èen' verdorden Vrijheidsboom aangeweezen. Veel fchooner zijn de beide Paardengroupen, welke na de antieken van de Monle Cavallo, te Rome, gevolgd :, en van Marly naar dit Plein vervoerd zijn , om aan den ingang der Elifeefche Velden ten fieraad derzelven te dienen. Zij zijn in 1733, door de Gebroeders coustou vervaardigd , en draa-gen de bewondering van alle Kunstkenners weg ; •en werden bereids, in 1795, van hunne eerde dandplaatfen alhier verplaatst, door de-zonderlinge werktuigen , welken daar toe , door den Burger g 110 bert, vervaardigd waren-, waarmede: mert in zeer korten.tijd , en flegts met behulp van vier men-  ©4 beschrijving der rijken en staaten, menfchen , deze zwaarwigtige Standbeelden , elk ter zwaarte van dertigduizend ponden, op wagens plaatste, en onbefchadigd overvoerde; welke merkwaardige vervoering op den zandlleenen voet dezer Beelden , aan het ndgeflagt , in een uitgebreid Opfchrift, verhaald wordt. Op de Place des Fictoires, thands Place des Fictsires.Nationales geheeten , welke weleer met het overkunllig en grootsch Standbeeld van l ode wij k XIV. veriierd was , vindt men thands nog flegts, in deszelfs plaats , een eenvouwdige houten Naald , met een Opfchrift : Het dankbaar Faderland aan de gefneuvelden van den 10 den Augustus, geplaatst; doch de fterke lucht , de zon en regen , zullen dit Gedenkteeken wel haast van eikanderen doen vallen. De Place Fendotne is , in de oogen der Kunst, nog ontfierd, door het verbrijsfeld Piededal van het heerlijk Standbeeld des Konings, door girardon, dat zig hier weleer , op eene prachrige wijze , voordeedt. Op dit vernielde Voetfluk , beeft men het Lijk van le pelletier, die voor den dood des laatften Konings gedemd hadde, en daarom verraaderlijk vermoord werdt , een poos tijd ten toon gelegd , en het (tuk van den Piedeftal met een Opfchrift voorzien', behelzende 'sMans laatfle woorden bij zijn lterven , welk Opfdirifc 'er nog op geleezen wordt. Het Groote Plein, op welks vlakte weleer de Bastille gedaan heeft, is thands geheel opgeruimd, en draagt den naam van la Place de la liberté; terwijl een  WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN. 65 een flijf onbevallig Vrijheids-beeld , van gebronsd Pleister, zeekerlijk zo lang , tot 'er een beter en duurzaamer geplaatst zal worden, de eentoonige vlakte eenigzins breekt en vult. Hier mede zullen wij, daar ons bedek geen grootere uitweiding verder toelaat, van het tegenwoordige Parijs affcheid neemen ; alleen nog bij het gezegde voegende, dat het, over het geheel, tot nog toe , wat betreft de kunstwerken en pracht , veel meer verboren , dan gewonnen heeft. De Antieken en andere Kunstvoortbrengfelen , uit andere Landen aldaar overgevoerd, kunnen dit gebrek niet vergoeden , uit hoofde dat men dezelven meest allen bij een geplaatst vindt; door welke opeenftapeling van Schoonheeden , elk bijzonder Kunstftuk zijn behoorlijk uitwerkfel niet kan doen ; en daar bij gevaar loopt , door eenig ongeluk van brand, of andere befchadiging , in zo een enkel gebouw, waar zo veel Kunst opgehoopt is, ontftaande , ten eeneftemaal vernield te worden , en verlooren te geraaken. 't Welk alles , in het voorig Parijs , en te Romen, geen plaats hadt, waaralle die uitmuntende Kunstftukken , in verfchillende wijken verdeeld , alom door de gantfche Stad hunnen luister verfpreidden , en niet zo ligt door plaatfelijke verwoestingen , allen tevens konden vernield worden. Doch welligt zal eene betere inrichting van alles , en het ontluiken van het aloude Kunstgenie , eens het gevolg van eenen roemrijken vrede zijn , die den Franfchen gelegenheid zal geeven , om hunne Hoofdftad , die , voor als nog , het voorkomen van een E Pak-  66 BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STA ATEN, Pakhuis der Kunflen heeft, tot een' waaren Témpef van Apollo te befehaaven. Thands gaan wij over tot de befchouwing van den tegenwoordigen toedand der voortnaalige Koninglijke Landhuizen , welken rondom Parijs- gelegen. zijn. En wel vooreerst: Verfailles ; edoch, wanneer wij den ftaat van dit weleer zo heerlijk verblijf, thands na waarheid gefchetst zullen hebben, zal de Leezer ons ongetwijfi'eld het omftandig verhaal der overige verwoestingen wel ten goede willen houden. . De Stad Verfailles dan , waar eerst de famenloop was van alle Rijksgrooten , buitenlandfche Gezanten, Vreemdelingen , en wat flegts in het gezicht van het luisterrijkfte Hof in Europa belang of vermaak fchiep , is thands , in vergelijking van die vroegere tijden, ledig en onbevolkt. Het Paleis , waar in duizenden van menfchen door een pleegen te weemeien , is eenzaam, hol en ontmeubeld; behalven die Zaaien . waar in thands het Mufteum der nog gefpaardc Kunstwerken geplaatst is. De Tuinen en heerlijke Wandeldreeven zijn woest , en van hunne kostbaare Kunstfieraaden , van hunne Beelden, Vaazen en Basrelieven beroofd , welker brokken men nog hier en daar vergruisd en verbrijsfeld ziet liggen ; voor zo verre die kostelijke overblijffelen deivoorgaande heerlijkheid niet in het Mufteum en elders vervoerd , en daar door uit het oog van het vernielzuchtig gemeen onttrokken zijn geweest. — Trianon , met deszelfs bevallig rijk gedicht Paleis heeft wel het meeste geleden , en is thands , voor een'  WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN ï 67 een' zeer geringen prijs, als nu een Nationaal goed zijnde , niet verkogt , maar weggegeeven ; daar de groote kosten , om het zelve flegis eenigzins eene lijdelijke gedaante te doen herneemen, den kooperen affchrikte, om de geweldige afbraak na waarde te betalen. Immers', toen het woest gemeen aan dit geliefd verblijf der prachtminnendfte Koningin van dit verfpillend Hof, deszelfs woede gekoeld hadt, bleef 'er niets , dan de vreesfelijke fpeureu eener toomelooze plunderzucht, in het zelve over. De deuren waren gedeeltelijk aan (lukken gehakt , gedeeltelijk van een gefpleeten; de Zaaien geheel ontledigd, ja zelfs het gebronsd beflag der deuren en vengfters geroofd ; men zag voor de prachtige Schoorfteenen flegts nog eenige verbrijsfelde Spiegellijsten , waar uit de kostbaare glafen gerukt en vermorsfeld waren; de heerlijke Schilderftukken , waar mede de Zaaien pleegen behangen te zijn, waren van de wanden gefcheurd , en woeijen nog gedeeltelijk met lappen aan de naakte muuren , die door den Salpeterigen uitflag, een' muffen damp veroirzaakten. De kleine Schouwburg , die aldaar in een bevallig boschjen gedicht, en Koninglijk verfierd was, vondt men zodanig uitgeplunderd , dat zelfs de bekleedfels der Zitbanken afgefcheurd en vernield waren. De omliggende Tuinen en Wandeldreeven zijn hier , nog meer dan in heteigentlijk Verfailles, verwoest, en van derzelver fchoonheeden beroofd geweest ; alleen het bevallig Lustcabinet der Koninginne, op een' rondom met fchilderachtige Gezichten omringden , heuvel gek' gen, en waarin de Koningin gewoon was te ontbijE 2 ten,  63 beschrijving der rijken en staaten, ten , is , toevallig, nog aan den blik der verwoesting ontfnapt, en geeft, met deszelfs heerlijke en bevallig in fresco bemaalde wanden , nog eene flaatiwe fcbets van den voorigen luister van dit Koninglijk verblijf; echter een daar nevens ftaande antieke Tempel , wiens toegang door Spbynxen verfierd was , heeft de woede des gemeens , 't welke dezelven voor toefpeelingen op de Hofdames der Koningin aanzag , niet kunnen ontgaan , 't welk ook de gedeeltelijke verbrijsfeling deszelfs , en de vernieling der Beelden , ten gevolge hadt. Het nieuw Trianon , of het door kunst gevormde Boeren Dorp, waar van wij in de befchrijving van het voorige Verfailles gewag gemaakt hebben , is thands een fchuilplaats van roovers en moordenaars, zo dat niemand , die de tegenwoordige gelegenheid dezer , eertijds zo eenvouwig fchoone , plaats kent , zig in den avond aldaar durft ophouden. — De Tempel der Liefde, is mede in de drift der plundering nog vergeeten gebleeven, en ftaat nog in al zijn dartele bouwpracht , te midden der norfche verwoesting , den diep getroffen befchouwer, als 't ware , vriendelijk toelagchen. Het fraaije Standbeeld der Liefde, door bouchardon, is mede gered , en in het Mufceum van Verfailles geplaatst. Dit Mufieum is thands de bewaarplaats van alle de Kostbaarheeden, Schilderijen, Beelden enz. welken nog voor de verbrijsfeling of vernietiging gefpaard zijn gebleeven ; men heeft het zelve in de Galierij van Verfailles, en in de vertrekken der Koninglijke Famielje verdeeld , en alle de kostbaar-  welken den brijnstroom omringen. 69 baarheeden , met zo veel fmaak in hetzelve bij een geplaatst en ten toon gefield , dat het zelve, in orde en fchikking, bet Mufteum, in de Louvre te Parijs, verre overtreft; het is en blijft echter eene treurige herinnering van voorige verdweenen grootheid , en heeft het aanzien van het Boêlhuis van eenen fchatrijkcn Kunstminnaar, waarmende, door hem, met veel zorg en fmaak, verzamelde kunst, geheel tegen het oogmerk van deszelfs overleeden bezitter , van hier en elders bij een gezogt heeft ; waar bij den befchouwer altijd de gedachte invalt : zoo de overledene eens uit zijn graf opzage , hoe deerlijk zoude hij den tegenwoordigen ftaat zijner kostelijkheeden bejammeren ! Met een' zonderlingen geest van voorzegging heeft de groote mercier, toen hier alles nog in vollen luister fchitterde, dit tijdvak van verwoesting , in zijn vindingrijke verbeelding, vooruitgezien, daar hij het zelve, in zijne mijmering over den toekomenden ftaat van dit Paleis, en deszelfs weelderige dreeven , aldus Propheetifch fchilderde (* >; ,, Ik kwam te Verfailles ; mijne oogen zogten ,, dat prachtig Paleis, uit welks binnenfte het nood,, lot van verfcheide Volken beftemd werdt. Welk „ eene verbaazing ! Ik werd niet dan verbrijsfel„ lelde overblijffelen , gefcheurde muuren , ver„ minkte Standbeelden gewaar ; uit eenige , ge- deel- (*) L'An deux mille quatrectnt quarcnte , rlve s"ü en fut jamais, reeds in 1773. in't licht verfch eenen , en onder den tijtel van : Het Jaar tweeduizend vierhonderd tn veertig, bij den Uiigcever dezesj in 3 deelen, in 't Nederduitsch , in 1793, uitgegceven. £ 3  ?0 BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, „ deeltelijkomgeworpene, Zuilltellenfchemerdenog „ een verward denkbeeld van deszelfs voorige groot„ heid ; ik trad over derzelver bouwvallen, wan„ neer ik aldaar een' Grijsaart, op het nedergeftort Capiteel eener verbroken Zuil zittende, aantrof: „ Helaas ! zeide ik tegen hem, wat is 'er van dit „ uitgebreid Paleis geworden? Het is geval- „ len! — Hoe ? — Het is door zijn eigen zwaar»> te ingekort en verbrijsfeld. Een mensch heeft in zijn'ongeduldigen hoogmoed, alhier getragt de „ natuur geweld aan te doen. Hij heeft, in der „ haast , gebouwen op gebouwen geftapeld ; gree„ tig tot genot, heeft hij om zijnen grilzieken wil, ,, zijne onderdaanen afgepijnd. Hier is het geld „ des geheelen Koningrijks verflonden geworden. „ Hier heeft een vloed van traanen geftroomd , om „ die prachtige Waterkommen , waar van geen „ fpeur meer nablijft , te vullen. Zie daar, wat „ nog overblijft van dien Colosfus , welke een mil„ lioen handen , met zo veele fmertelijke poogin„ gen , opgericht hebben. Dit Paleis zondigde in „ deszelfs grondflagen; het was het beeld der „ grootheid van hem die het gefticht heeft .... „ Mogten deszelfs bouwvallen aan alle Mogendhee„ den toeroepen , dat zij , die eene oogenbliklijke „ magt misbruiken , niet anders doen, dan huns, ne zwakheid aan het volgend geflagt ontwikke, 3, len ... ." Op deze woorden ftortte hij een' vloed van traanen , en zag, met een bedrukt gelaat, opwaards naar den Hemel! „ Waarom weent n gij ? zeide ik tegen hem { Elk immers is geluk.  74 beschrijving der rijken en staaten, wët de Galliërs , onder het juk des Romeinfchen Rijks gebragt waren , of met die groote Natie in een foort van verbond Honden , wier eigen woonplaatfen wij, in het verder befchrijven dezer Lauden , elk ter hunner plaatfe , zullen tragten aantewijzen ; vervolgends is dit geheele Land , tot aan den Oceaan toe, bij gelegenheid van het verval des Westerfchen Keizerrijks, in de magt der Frankifche Koningen geraakt, die , toen karei. ^ Groote , of c h a r l e m a g n e , in 77ö , deze Landen benevens het Opper- of Hoog - Duitschland , in bezit verkreeg , door verfcheidene Leenmannen, Graaven en Hertogen geregeerd werden, totdat, nó verfchillende afwisfelingen van beduur en veranderingen in het Statistisch wezen van Europa , eindelijk , in 1648 , de Graaffelijke Tijtel van Holland, welke nog het langst in wezen was gebleeven , bij den Vrede te Munfier, door Koning philips IV. van Spanje, die denzelven nog droeg, tevens met alle aanfpraak op deze Landen , afgedaan werdt; wordende hetzelve land , dat eertijds door de Koningen van Spanjen, karel de V. , Philips de II. enz. onder den naam van de XT1I. Provinciën, bezeeten was geweest , thands in twee voornaame deelen gefchift waar van de Zeven meest noordelijk liggende Land' fchappen , naamlijk Gelderland, Holland, Zeeland, Utrecht , Friesland, Overysfel en Groningen , zig tot een Republiek , onder den naam van de Zeven Vereenigde Nederlanden , vereenigden , welk Verbond door dezelve reeds , geduurende den Oorlog te«  «2 BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, bouwde Berg Calvari'èn, waar men het Lijden van den Zaligmaaker , in verfcheiden levensgroote Beelden van voornaame Meesters , ziet voorgefteld. Buiten de Stad vindt men de voorheen zeer rijke Abtdij van St. Bernard, waar weleer de Reizigers en Vreemdelingen drie dagen , voor niet , huisvesting pleegen te kunnen verkrijgen ; doch welke gewoonte , alhoewel die tot de inftelling dezer Abtdij behoorde, welke 'er ook geheel na ingericht is , door het misbruik, dat'er van dezelve gemaakt werdt, thands ten eenenmaale is afgefchaft. Voords vindt men in dit Departement de Stad en Graaffchap Mechelen of Malines, weleer de Zetelplaats van een' Bisfchop; een zeer lugtige fraaije en welbebouwde Plaats : Het getal van derzelver Inwooners wordt thands op vijfentwintigduizend gefchat ; de ligging dezer Stad is zeer gunflig voor den Handel , alzo ,zij , door middel van gegraavene vaarten , als anderszins, met Leuven , Brusfel en Antwerpen , eene zeer gemakkelijke gemeenfchap heeft , zijnde van elk dier opgenoemde Steden niet meer dan vier uuren afgelegen. De cathedraaleKerk, waar aan men, van 1250 tot 1475, en dus tweehonderd en vijfentwintig jaaren , gebouwd heeft , is bet aanmerkelijkfte Gebouw , 't welk in deze Stad verdient bezichtigd te worden. — De overige Plaatsjens in dit Departement zijn van geen groot aanbelang ; men vindt 'er naamlijk nog het Fort Lillo en de Kruisfchans, zijnde aanmerklijke fterke Plaatfen. Santvliet , Hoogftraaten , Turnhout , en Westerloo , zijn kleine Plaatsjens , waar van niets aanmerkelijks te berichten valt. Wij gaan dus over tot Het   WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN. 87 deelteüjk op een' berg gelegen, waar door zij in eene Boven- en Beneden- Stad verdeeld wordt; de benedenftad is zeer oud en van weinig aanzien , doch de Bovenltad pleeg weleer, in tegendeel, allerprachtigst van gebouwen re zijn. Het zogenoemde Koningsplein was verfierd met het Standbeeld van Prins karel van Lotharingen , doch het zelve is , ia 1792, omgehaald geweest , alhoewel het naderhand weder herfteld, en eindelijk , toendeFranfcheninhet bezit dezer Provincie kwamen , weder geheel weggenomen is , gelijk ook de fraaije Beeldwerken , waar mede de weleer heerlijke , doch thands zeer vervallene , Warande, of Wandelplaats, indeBovenffad , verfierd pleeg te zijn ; van welker gedaante, zo als dezelve zig bij het Beeld van Apollo , in deszelfs welftand , pleeg voor te doen , wij een klein gedeelte en flaauwe fchets , in de bijgevoegde Afbeelding, den Leezer voor oogen (lellen : thands is alles grootendeels bedorven , de Boomen omgehakt , de Beeldwerken gefchonden , of vervoerd ; in één woord , ten eenemaal ontfierd. De Groote of Kerfpel-Kerk St. Gudula , welk een zeer fraai doch oud Gothiek gebouw pleeg te zijn, is ter verkoop aangeflagen , doch wat deszelfs lot zal zijn, is nog niet beflist. De Stad pleeg uitneemend , door derzelver Fabrieken en Manufactuuren van Lakens, Kanten , gedrukt Leder , Fluweelen enz. als ook van veelërleie Galanterie-Waaren , te bloeijen , en men pleeg ongeveer honderdduizend Inwooners in dezelve te tellen. Rondom dezelve zijn ver¬ fcheiden fraaije Wandelwegen, en inzonderheid was  88 BESCHRIJVING der RIJKEN EN STAATEN, het Dorpjen Laken beroemd , wegens bet fcboone Landhuis van den geweezen Gouverneur der Oostennjkfche Nederlanden, Prins al bert, 't welk alhier door de Vreemdelingen, wegens deszelfsfraaijen aanleg en kostbaarheeden , fterk bezogt werdt. De ftadLeuven, weieerde Hoofdftad van den Bourgondifchen Kreitz, is grooter van omtrek dan Brusfel, en wordt, door de Rivier de Dyle, welke 'er door heen vloeit, in twee deelen gefcheiden; ook is zij in een Binnen- en Buiten-Stad verdeeld, welke, door een Muur, in 1165. opgericht, van elkandergelcheiden zijn. Het getal der Inwooners wordt, fchoon de Stad , na gelang van derzelver grooten omvang , niet fterk bewoond is, op veertigduizend gefchat. De meeste bezigheid en neering der Inwooners beffaat in Bierbrouwen , wordende het Leuvens Bier, door geheel de Nederlanden , (terk gedronken. De Lakenhandel , die , in de veertiende eeuw , alhier een groot aantal Arbeiders aan 't werk hieldt , is , in 1782, door het verloop van eenige Arbeiders , die een' opftand verwekt hadden , en vervolgd wordende , naar Engeland weeken , geheel vervallen. De coj legiaale Kerk van St. Pieter, is een zeer prachtig gebouw ; ook is de Univerfiteit dezer Stad zeer beroemd geweest , doch in 1788 grootendeels , benevens het fraaije Kabinet Phyfifche Inftrumenten naar Brusfel verplaatst geworden. De overige Steden in dlt Departement zijn klein , en van weinig aanzien ; onder dezelven telt men Vilvoorden, waar een Gevangenhuis gevonden wordt , dat meer dan twaalfhonderd Gevangenen bevatten kan. Voords Cam*  WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN. 8j> Campenhout , Diest , Tirkmont , Brain V Alleu , Tilly , Nivelle en andere geringe Steedjens , benevens een zeer groot aantal Dorpen. Eindelijk bereiken wij de uiterfte bepaaling onzer groote taak , daar wij thands aan dat gedeelte van het Land onzer inwooning naderen , 't welk nog binnen de beperking onzer uitgebreide Landkaart zichtbaar is. En, tot hier toe genaderd zijnde, meenen wij genoegzaam aan het plan en oogmerk dezes Werks te zullen voldoen , met , na een beknopt verflag vau de laatfte verdeeling dezer Landen, volgends de onlangs aangenomene , en alom bekende Conftitutie, gegeeven te hebben, ter loops de voornaamfte , op de Kaart aangewezene , Plaatfen te overzien : immers eene omflagtige befchrijving van zaaken, welken hier te Lande alomme bekend , en door een menigte Stadsbefchrijvingen uitvoerig verklaard zijn , kan de Leezer in een zo beknopt beftek , als wij ons , bij den aanvang dezés Werks, voorgefteld hadden, niet verwagten ; te meer, daar ons Land zo digt bewoond , en van voornaame Kooplieden en bloeijende Dorpen zo zeer voorzien is , dat de befchrijving van deszelfs enge beperking , zoo die uitvoerig zoude gefchieden, meer plaats vereischt, dan wij, tot heden toe, tot den geheelen omvang onzer Landkaart gebezigd hebben. Wij wijzen dus den onderzoek lievenden Leezer , die naauwkeuriger berichten dieswegens begeert, naar de omflagtiger Stad- en Landbefchrijvingen, Welken in menigte voorhanden , en dagelijks te bekomen zijn ; en gaan over, om de befchrijving van dit digt F 5 be-  JO BESCHRIJVING DER. RIJKEN EN STAATEN , bewoond Gewest, op onze , in dit Werk doorgaands gebezigde, fchrijfvvijze, nader te ontwikkelen. HET BATAAFSCHE GEMEENEBEST, Of, zoo wij de taal onzer vermogende Bondgenooten willen bezigen , la Republique Batave, bevat die Landen, welken weleer in zeven Provinciën verdeeld , eenen "Staat pleegen uittemaaken, welken men de Vereenigde Nederlanden gewoon was te noemen. Thands is dit Bondgenootfchap verdweenen , en, daar eerst elk der Provinciën , die het zelve pleegen uittemaaken , een Souveraine Staat op zig zeiven pleeg te zijn , zijn deze Souverainiteiten in één lighaam famengcfmolten, 'twelk door een Coliegievan Beduur, het Wetgeevend Lighaam genoemd, en het welk in twee Kamers verdeeld is, als ook door een Collegie het uitvoerend Bewind geheeten, even als de Franfche Republiek, geregeerd wordt. — Ingevolge van die zelfde laatstgenoemde groote Republiek, beeft men mede de verdeeling dezes Lands in , en wel ten getale van acht, Departementen aangenomen , van welke verdeeling thands de navolgende Lijst het licht ziet : Het Departement de Eems, vervattende, volgends de nieuwe vcrdeeling, de Eilanden Terfchelling, Ameland en Schiermonniksoog — Groningen en Ommelanden geheel — Vriesland gedeeltelijk , te weeten Oostergo geheel, en het Noorderdeel van Westergo en Zevenwolden — en het Noordelijk gedeelte van Drenthe. De Hoofdplaats dezes Deparcements is Leeuwaarden. Het  WELKEN DEN RHIJ.N'STROOM OMRINGEN. *fl Het Departement van den Ouden Tsfel, vervattende Vriesland gedeeltelijk , te weeten 't Zuiderdeel van Westergo en Zevenwolden — 't Zuiderdeel van Drenthe — Overysfel geheel , en het Noordelijkfte gedeelte van de Veluwe. Deszelfs Hoofdplaats is Zwolle. Het Departement de Rhijn, vervattende Gooiland — Utrecht bijna geheel — 't Zuiderdeel van de Veluwe — Zutphen — en het Kwartier van Ny megen, benoorden de Waal. —- De Hoofdplaats is Arnhem. Het Departement de Am/lel, vervattende de Stad Amflgrdam en derzelver Jurisdictie — Muiden — Weesp — en de Dorpen Diemen, Abcoude, Ouderkerk , Amftelveen , en Slooten. De Hoofdplaats is Amflerdam. Het Departement Texel, vervattende de Eilanden Texel en Vlieland — A■oordholland geheel — Rhynland benoorden den Rhyn — en een klein gedeelte van Utrecht. De Poofd plaats is Alkmaar. Het Departement de Delf, vervattende Rhynland bezuiden den Rhyn — Schieland — de Krimpener■waard — de Alblasferwaard — 't Land van Arkel — en een klein gedeelte van Utrecht. De Hoofdplaats is Delft. Het Departement de Doemel, vervattende 't Land van Altena — de Langeftraat — de Bommelerwaard — de Landen tusfchen Maas en Waal — en geheel Bataafsch Braband, behalven,Bergen op den Zoom. De Hoofdplaats is den Bosch. Het Departement de Schelde, vervattende 't Land van Tsfelmonde — Voorn en Putte — Sireijcn — 't  92 beschrijving der rijken en staat en , 't Eiland van de Stad Dordrecht — Overflacquée en Goeree — Zeeland geheel — en Bergen op den Zoom, De Hoofdplaats is Middelburg. Van deze acht Departementen vallen flegts vier geheel, en twee voor een zeer gering gedeelte , binnen het bellek onzer Landkaart, en wel Het Departement de Schelde , welks Hoofdplaats Middelburg , van eene onzeefcere oudheid is , daar fommigen den naam reeds van de Romeinen willen afleiden, zeggende dat die, daar ter plaatfe , in het midden van het Eiland , een Burgt, gedicht zouden hebben , welken zij Medio purgum of Metelli castrum , genoemd hebben ; terwijl anderen dit alles verwerpen , en willen , dat deze Burgt veel laater, en wel in 836 , onder het Landsbeduur van e ggard, Graaf van Walcheren, tegen de Noormannen , of ook wel eerst in 'het jaar 1000, tegen de Vlamingen , welken het Eiland Walcheren dikwijls verontrusteden , gebouwd zoude zijn ; wat 'er van weezen mag, is zeer twijffelagtig; met dat al is het zeer waarfchijnlijk , dat de naam der Stad van zodanig een Burgt afkomdig is ; gelijk dezelve dan ook een Burgt in heur wapen voert. De Stad is groot, zeer fraai bebouwd , en bevat ongeveer 25000 Inwooners. Zij werdt, in 1560 , door Paus p a alus IV. tot een Bisdom verheven, doch de kort daarna volgende Reformatie heeft dien tijtel weder doen verdwijnen. De Abtdij Kerk of Nieuwe Kerk is een zeer fraai gedicht , met een' zeer hoogen Toren. Hier nevens is de Abtdij zelve , zijnde een famendel van verfcheidene gebouwen , binnen het wel-  £6 beschrijving der RlJKËN en staatën, ligt liet , door een' Arm der Oosterfchelde van het vaste Land afgefcheiden , Eiland Zuidbeveland , en in het zelve ééne Stad , Tergoes of Dergees geheeten; zijnde voorzien van eene goede Haven ^ en voords redenlijk wel bebouwd. — Het Land van Tholen , dat mede door dezelve Rivier tot een Eiland gemaakt wordt , vervat de Hoofdplaats van dien naam; een niet onaanzienlijk Steedjen, verfierd met een fraaije Kerk en Arduinfieenen Raadhuis. — Meer noordelijk vindt men nog eenige Eilandjens, welken weleer aan Holland behoord hebben, en het Land van Voorne , Putten en Stryen genoemd zijn geweest ; onder derzelver Steden munt voornaamelijk öit Dordrecht, waarfchijnlijkst van het Rivier, tjen Dorta , een tak van de Merwe, zo geheeten , een der oudfte Steden , der voormaalige Provincie Holland, en welke weleer een Landftad geweest is, doch die, in den hoogen Elifabeths-vloed, in den jaare 14.21, van het Land afgefcheurd , en tot een Eiland geworden is. Deze fraaije en wélbebouwde Stad is gelegen aan de Merwe , welke Rivier derzelver naam draagt van het alöud Kasteel van den ouden Frankifchen Koning merove us, van het welk de grondflagen en brokken nog in de Rivier zichtbaar zijn ; of wel van Merwede , betekenende een Merrie- of Paardenweide , om dat veelen zodanige Weiden hier omftreeks pleegen gevonden te worden. De Stad is bloeijend , ®en de Stapelplaats der Houtwaaren , welken van den Rhijn nederwaards afkomen. Wij hebben derzelver Afbeelding, met het floopen der Houtvlotten voor dezelve , bereids in het  WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN. 97 liet II. Deel, bladz. 39, waar te vooren de geheele Houthandel befchreeven is. De Kerk is groot en fraai , de Munt en de beide Doelens zijn mede fraaije Gedichten , in welker grootde in 1618, het bekende Synode is gehouden. De Brêedraat aldaar is in de Gefchiedenisfen beroemd , wegens den , in dezelve , in den jaare 1048, voorgevallen Slag, tusfchen Graaf dirk IV. en de Luikenaars, als ook hetGraavendraatjen, waar gemelde Graaf, met een vergiftigde Pijl , doorfchoten werdt. Kort bi] de Stad is het groote Water, de Biesbosch geheeten , gelegen , welks vischrijkheid dezelve derwijze van Salm en Elft voorziet , dat men opgemerkt heeft, dat, van half April 1620, tot den laatden Februari} 1621, aldaar en in de Lek gevangen zijn, 89221 duks Salmen , welken op de markt zijn ver- kogt. In het Land van Tsfelmonde vindt men eenige Dorpjens, wier optelling niet de moeite waardig is ; als ook in het Land van Stryen het Steedjen van dien naam, als ook de Sterkte, genoemd het Stryenfche Sas, en het breede Water tegen over den Moerdijk, het Hollandsch Diep geheeten, waar Prins johan willem friso , in 1711 , verdronken is; en, in het Land van Putten, de Stad deBrielt aan de Maas , of de oude Rivier Hel of Helium , gelegen, van waar deze Plaats de naam van Brehel of Breede Hel fchijnt te ontkenen. Zij is , in de Gefchiedenisfen , voornaamlijk beroemd als de eerde Stad , die den Spaanfchen , in 1572. ontweldigd is, en waar door wel voornaamelijk de grondflag der vrijheid dezer Landen gevestigd werdt; in het G Land  beschrijving der rijken EN s TA ATEN , Land van Voorne ligt Helvoet of Helvoetfluis , een bloeijend Dorp, met een fraaije Haven en Dok, en fchoon Magazyn , van waar de Pakketboot naar Harwich overfteekt. Ten oosten dezer Eilanden ligt het Eiland van Tholen, welks voornaamfte Plaats de Stad Tholen is ; zo genoemd naar de Tol , die aldaar , ten tijde der Graaven , geheven werdt. — , Voords grenst hier ten oosten aan , het gewezen Marquifaat van Bergen op Zoom , hebbende weleer voor een gedeelte aan den Paltsgraaf toebehoord , tevens met deszelfs zeer verfterkte Stad Bergen op Zoom, liggende aan het Riviertjen de Zoom, welker Beleg door de Franfchen , in 1747 , in de Gefchiedenisfen genoeg bekend is ; als ook de Stad Steenbergen , insgelijks een welverfterkte Plaats ; als mede het Land , genoemd de Klundert, in het welke de IVillemftad, door Prins WILLEM I. gedicht, eene door den Graaf van Boetfelaar, in het begin des jaars 1793 , tegen de aanvallen van de Franfche Generaals dumouriez en berneron , dapper verdedigde Vesting; en Zevenbergen, mede een klein doch wel verderkt Steedjen , benevens nog eenige min aanmerkelijke Dorpen en Vlekjens. Het Departement de Dommel, grenst ten oosten nevens het befchreevene, en bevat ten Hoofdplaats den Bosch, eigentlijk weleer 's Hertogenbosch geheeten ; zij was in oude tijden een Bosch, waarin de Hertogen van Braband zich met de Jagt pleegen te vermaaken, gelijk weleer de Graaven van Holland in de tegenwoordige Zuider-Zee. De Riviertjens de Dommel, de Aa, aldaar de Dieze genoemd, veree- ni«  WELKEN DEN rhijnstroom omringen. 9f> nigen zich voor deze Stad. Voords liggen 'er rondom en voor dezelve eene menigte Moerasfen , welken , althands des Winters, tot een natuurlijke verderking van dezelve verdrekken. De Stad zelve heeft eene driehoekige gedaante, en is redenlijk wel bebouwd ; doch men vindt 'er nog veele huizen van een' ouden Gothifchen bouwtrant, met vooruitgebouwde houten gevels. Het Stadhuis is, in den jaare 1670, geheel herbouwd, en heeft , met deszelfs fraaijen opgang, geen gering voorkomen; in de nabijheid van het zelve vindt men nog een gedeelte van het oude Jagthuis der Hertogen , immers de plaats waar het zelve zoude gelegen geweest zyn. Thands is het zelve een Logement, de Zwaan geheeten. Men wil, dat Hertog godefried 111. in 1170, dit Jagthuis het eerst met wooningen omringd , en alzo de beginfelen tot het verder (lichten dezer Stad gegeeven heeft. (Je Groote Kerk is een weêrgaloos groot en fraai gebouw , weleer aan St. Johannes gewijd geweest ; in de Kruiskerk werdt weleer het beruchte Kerkglas , door den Bisfchop gijsbertusmasius, in dezelve in 1601 geplaatst , om de zonderlinge ordonnantie deszelfs , met opmerking befchouwd ; men zag in het zelve den Bisfchop geknield tusfchen het Beeld des Zaligmaakers , uit t wiens wonden bloedfiraalen op hem affchieren , en het Beeld van Maria , wier borden melk op hem afdraaien, met het Bijfchrift : Qut me vertam nescio ! Ik weet niet , tot wien van bei' den ik mi] zal keeren! Waar onder een vreemdeling, die, vi de verovering der Stad op de SpaanG a fchen.  100 beschrijving der rijken en staatên, fcben , door fkecrik henrik, in 1629, dezelve kwam bezichtigen, met rood krijt op de muur fchreef : 0 Groote Zot , keer u tot God! Voor de Sfad ligt eene, door fredrik henrik opgebouwde , fterke Schans, de Papenbril geheeten. -— Niet verre van de Stad , alwaar de Diefe in de Maas valt, en regt tegen over de Bommelerwaard , ligt de fterke Vesting Crevecoeur of Krevekeur, alzo genoemd , wyl de Staaten dezelve in den Spaanfchen oorlog 1587 , onder het beleid van den Graaf van hohenlo, op den Spaanfchen Bevelhebber haultepenne, die dezelve verdedigde , veroverden , 't welk den Spanjaard tot hartfeer of crevecoeur verftrekte , van waar de onzen dezelve dan ook dien naam gaven. Ten westen van den Bosch ligt de fraaije bebouwde Stad Breda , aan het Riviertjen de Aa, alwaar het zelve in de Mersch of Marke valt. Derzelver Kasteel is berucht, wegens den bekenden Krijgslist van den Prinfe maurits, die het zelve door middel van een Turffchip , waarin Soldaaten onder de Turven lagen , even als Trojen, door de Grieken , met een houten Paard, aan Palias gewijd , en in welks buik mede Krijgsvolk verborgen was, bij verrasfching ingenomen werdt. De Groote Kerk alhier is beroemd, wegens het uitmuntend marmoren Graf van Hertog engel eert II. en zyne Gemalin maria van baden, door de kunstrijke hand van den grooten michaël angelo di buonarotti gebeeldhouwd; ook is de Tuin van het Kasteel , genoemd Valkenburg , bezienswaardig , als ook het Kasteel zelve , dat doorver- fchev  welken den rhijnstr00m omringen. lot fcheide Graaven , uit den Huize van Nasfau , verbeterd , en eindelyk in 1626, door den Bouwmeester roma.no , op last van Prins wille m III., voltooid werdt : inzonderheid is in dezelve merkwaardig, de zeer groote Zaal, ter lengte van 166, en breedte van 39 voeten, welke de geheele breedte van het gebouw beflaat. Voords liggen in dit District nog de kleinere Steedjens en Vlekken Zevenbergen , Tilburg , Oosterwijk , Eindhoven i Helmont , Borkel, Winterlo ; als ook Geertruidenberg , eene oude fterke Stad , welke heuren naam voert van ceertruid van Nivelle, Dochter van Pepijn , Major Dome , of Hofmeester van Frankrijk , overleeden in 664., welke aldaar een VrouwenKlooster op een' berg gefticht, en 'er waarfchijnlijk zelve gewoond heefr. Deze Maagd was in heur leven zo beroemd , wegens heur godvruchtig gedrag , dat ze , ui heur dood , onder de Heiligen geplaatst of gecannonifeerd werdt ; wordende althands , ten 'tijde der Graaven , hier te lande in zo groote achting gehouden, dat men , ter heurer eere en gedachtenisfe , eenen dronk , of gezondheid, inftelde, welken men St. Geerden Minne, of ook wel de Beker van Nivelle pleeg te noemen. Verder lint hier nog , aan de Rivier de Waal, de fraaije Stad Zaltboemel, welke in 1299, door Graaf otto van Nasfau , de eerde Graaf van Gelderland, met een' fteenen Muur omringd , en naderhand , door Prins maurits, verfterkt werdt tegen de Spaanfchen; weleer een bloeijende enneeringrijkeSrad , doch , na* liet overgaan -van den Bosch aan der Staaten zijde, G 3 als  tOt beschrijving her rijken en staaten, als ook doordien zich een Zandbank in de Waal, regt voor de Stad gezet heeft , is derzelver handeldrukte aanmerkelijk vervallen, bevattende zij echter nog ongeveer 2000 Inwooners. De Groote Kerk is , om derzelver hooge Kerkglafen , en daar door fraaije verlichting, alom bekend. Zij heeft ook , in 1672, een* hevigen aanftoot geleden, door den grooten turen ne zei ven belegerd wordende ; en tevens is ook merkwaardig , dat het Fransch Republikeinsch Leger, in 1795 , ook in heure nabijheid , de Rivier de Waal gepasfeerd is , om hier te lande de omwenteling te bewerken. Onder de verfcheidene fraaije Dorpen, welken rondom deze Stad , in de Bommelerwaard gelegen zijn, is het Dorp Rosfum , de Geboorte - en waarfchijnlijke Begraafplaats van den Gelderfchen Veldheer maarten van ros sum, in 1553 aan de PesE overleden. Voords liggen in dit District nog de Steedjens Worcum of Woudrkhem, de Hoofdplaats van het Land van Altena ; Hemden , Loeveflein , een fterke Schans en Kasteel, aan den hoek van de Bommelerwaard , dienende veelal tot een Staatsgevangenis , en berucht wegens het verblijf en ontkomen van hu go ue groot, in 1610, en aan de oostelijke zijde van de Bommelerwaard de Schans St. Andries , onlangs door de Engelfchen , in dens laatften Oorlog tégen de Franfchen , geheel verwoest. • hl het Land tusfchen Maas en Waal vindt men de oude en fterke Stad Nymegen, op verfcheiden heuvelen gefticht, weleer aanmerkelijk wegens het oude Kasteel, het Valkenhof', welks (lichting  ioa beschrijving der rijken en staaten, verfterkt. De Groote Kerk alhier is een lugtig en fraai gebouw, men vindt in dezelve de Tombe van Hertog karel van Egmond , laatfte Hertog van Gelder, in 1538 overleden, die aldaar, levensgroote in het Harnas, in eene biddende geftalte, in het Choor afgebeeld is , wordende zijn by uitftek groot Hart, alhier in een zilveren koffer bewaard ; ook vindt men 'er op de Paradeplaats een' zeer gothieken Gevel , met allerleie duivels gelialten uitgehouwen , en verfierd met de beeldtenisfen der Hertogen van Gelder. Dit gebouw is bekend onder den naam van het Duivelshuis, en was weleer het Hof of de woonplaats van den meer genoemden Gelderfchen Veldoverften maarten van rossum. In de nabijheid dezer Stad zijn de fraaije Landgoederen Koof endaal, Klaarenheek, Biljoen , ( waarvan nader onder Deventer) Middagten j, Angerflein, Rederoort , en de Doonewaart; als ook de Dorpen Felp , Middagten , Rede, Dieren, enz. gelegen. Tusfchen de Steden Arnhem en Nymegen vindt men het Panderfche Cauaal, 't welk , by het Dorp Panderen gegraaven zijnde , de Waal met den Rhijn vereenigt, en het Panderfche Gat geheeten wordt. Hier is ook de Fosfa DruCmna , of gegraaven Vaart van drusus , welke den Rhijn aan den Tsfel verbindt, en de Burgt van Drufus , thands de Stad Doesburg geheeten. Voords meer noordelyk op , aan den ffsfel , de Stad Zutphen , een lugtige en fraaije Plaats , in de oude en nieuwe flad verdeeld. Het Wijnhuis , met deszelfs fchoonen Toren , de St. Weh  105 beschrijving der rijken en staaten, een Castrum of Legerplaats hadden , blijkt uit de veele overblijffelen , bij het graaven in den grond, op verfcheidene tijden'gevonden; inzonderheid wijzen de Penningen , van augustus tot op marcus antoninus , dit ten klaarden uit ; echter zijn 'er geene Penningen van laater datum , dan het jaar onzer tijdrekening 180 gevonden, alzo de Romeinen , vóór den inval der Witten in die dreek , welken omtrent den jaare 186 geplaatst wordt, dezelve hebben moeten verlaaten. De Wilten , een Zuidhollandfche Natie, vernielden dit oude Romèinfche Éastèétkt&tonia, en dichteden, in deszelfs plaats, een nieuwe Burgt, die, na hen, Wiltenburg geheeten werdt, welks grondflagen nog buiten Utrecht zichtbaar zijn ; doch dit gebouw werdt naderhand , in 641, door Koning dag o b ert van Frankrijk verwoest, en op de grondflagen deszelfs een veel grooter Kasteel, aan den oever des Rhijns, gedicht , 't welk hij den naam Trajectum ad Rhenum , of Overvaart over den Rhijn, gaf , wordende het zelve naderhand , om het te onderfcheiden van Trajectum ad Mofam of Maastricht , Ultrajectum , of de uiterst gelegen Overvaart, genoemd , waarvan der Stad thands nog den naam van Utrecht bijgebleeven is. Zij ligt aan den ouden Rhijn > is zeer fraai bebouwd , en van eene langwerpig vierkante gedaante , rondom met fraaije Cingels omgeeven , en ajtn de oostzijde met een fraaije Malibaan verfierd. De Domkerk , weleer aan St. Marten gewijd, en welke, door Bisfchop wille- brord,  WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN. 107 s R 0 r d , in de achtfte eeuw, aangelegd werdt, is gebouwd op het Fundament eener Kerk, reeds te vooren door Koning dagobert gedicht, maar door da ongeloovige Vriezen verwoest. Vervolgends werdt deze Kerk, zo door Bisfchop bal de rik, als door adelbold, in 1015, en'iiendrik van Fianden, in 1224, hernieuwd; in welken laatüen Hand zij bleef tot in 1674 , als wanneer, in de maand Augustus van dat jaar , een verschrikkelijk Onweder , het geheele middenftuk der Kerke verbrijsfelde , en de Spits van den Toren wegnam ; federt welken tijd de zeer hooge Toren van 388 voeten, welks bouw in 1321 begonnen, en in 1381 voltrokken werdt, op zig zeiven, en van de Kerk afgezonderd, gedaan heeft. In de Kerk zelve ziet men nog , onder meer anderen , de Begraafplaats van c. s. van stoutenburg, laatfte Bisfchop van Utrecht , van toetsfteen , doch , ten tijde der Beeldltorming , geweldig gefchonden. --• Voords het prachtig Praalgraf van den LieutenantAdmiraal willem joseph, Baron van Gendt, in 1672 , in een' Zeeflag tegen de Franfche en En- gelfche Vlooten , gefneuveld. De Kerk van St. Maria of Mariènk rk , is insgelijks merkwaardig om de Colom, welke aldaar opeen metOsfenhuiden gedempte Kolk gefticht is , als ook wegens de aldaar zig bevindende oude Klooster Bibliotheek van op pergament gefcbreevene Kloosterboeken, en andere uit den grond opgedolven Rariteiten. Ook bewaart men in deze Kerk een zilveren Beker , aan dezelve door Keizer karel V. gefcijonken. De , Aea-  ito beschrijving der rijken en staaten , naamlijk flegts 13700, bevat. Het Lands Magazijn , het Prinfenhof , alwaar Prins willem^ Eerfte van Oranje , in 1585, doorfchoten werdt; als ook de Oude Kerk, waarin de fraaije marmoren Tombes van de Admiraals piet hein, mart en harpertszoon tromp, en de uitmuntend fchoone , in den ftijl van Guido Rheni gebijtelde, Tombe van de Dochter van philip van mar» nix, Heer van St. Aldegonde , gevonden worden, is zeer merkwaardig; zo ook de Nieuwe Kerk, waar •in de Grafkelder der Prinfen van Oranje , en het heerlijk Praalgraf van wille m de I. , gelijk ook de Tombe van hugo de groot, door elk kunstminnaar bewonderd wordt. De voornaamfte neering der Inwooners , welke weleer in Bierbrouwerijen beftondt, beftaat voor het tegenwoordige veel al in het bakken van fijn Aardewerk , 't welk in fterkte dat van andere Fabrieken overtreft. Rotterdam, een der grootfte Koopfteden van het Bataafse» Gewest , ligt hier nevens aan de Rivier de Maas, ter plaatfe , waar het Riviertjen de Rotte in dezelve valt. Zij is inzonderheid aanmerkenswaardig , als zijnde de geboorteftad van het licht der Geleerdheid desiderius erasmus, welke alhier , in den jaare 1467, gebooren werdt , en wiens kuuftig , van gegoten koper toebereid, Standbeeld , ia 162a , aldaar op de Markt geplaatst werdt. Het Stadhuis dezer Stad , waar een echt Pourtrait van erasmus , na 't leven in 1526 gefchilderd , bewaard wordt, is een oud en vervallen Gebouw; daar tegen is de Beurs , die in den finaak van de Beirs  welken den rhijnstroom omringen. iii Beurs van Londen gedicht is, zeer fraai en bezienswaardig ; gelijk ook de Groote Kerk , waarin de Praalgraven der Zeehelden , eguert bartho- (lomeusze korten aar , dl witte c o r- nelisdewith, de aandacht der Vreemdelingen tot zich trekken : voords zijn hier nog andere fraaije Gebouwen ; daar de Stad , uit hoofde van derzelver drukken Koophandel , inzonderheid in Vredestijd , ongemeen bloeijend is , zijnde bij uitneemendheid]wel gelegen voorden Handel, als kunnende de Koopvaardijfchepen tot midden in de Stad komen, èn hunne laadingen inneemen en losfen. — Leyden , eene der oudlte Steden dezer Landen , door de Romeinen Lugdunum geheeten , is beroemd wegens derzelver Burgt , een rondom op een' heuvel gedicht Gebouw , waar weleer een oud Kasteel gedaan heeft, welks dichting men aan den Angelfaxifchen Prins hengist us toefchrijft , welke het zelve, bij zijn' overtogt naar Engeland, zoude gebouwd hebben ; doch zulks alles is zeer onzeeker : meer geloofwaardig en volkomen zeeker is het, dat de Burggraaven van Wasfenaar, welken, in vroeger tijden , over de Stad veel gezag voerden , aldaar een Kasteel bewoond hebben , van het welke deze Burgt een overblijffel fchijnt te zijn ; als ook, dat deze Burgt ter wijkplaatfe aan Gravinne ada verdrekt heeft, wanneer beur Oom, Graaf willem I. haar in 1203 naar Engeland tragtetedoen voeren. De Univerfiteit in die Stad , in den jaare 1575 gedicht, ter belooning van derzelver moedige verdeediging, en kloekmoedig uitgeflaane rampen van Hon.  B L A D W IJ Z E K. iïamp een fchoon Dorp I. 05 Kanasfe geval aldaar mei Keizer hendrik IV. gebeurd. . 1. s4 Kapellen een Dorpjen. I. 109 Kappelletjen, waar in Koning WENCESLAus afgezet is. ■ . 1. io8 Karhch Lustplaatsjen buiten Coblentz. L 151 Kosbach een Dorp. II. 73 Kat (de) een oudBergflot. I. SiS Kattig een Dorp. I. iö4 Katwijken (binnen en buiten 5 Dorpen. V. 102 Katzenellebogen Graafschap. . W_ I93 Aaufi. , . I. 81 Kesfelheirn een Dorp. I. kj0 Kestert een Dorp. I. 97 Keizer ( Kroonings - plegrigheeden van den ) te Frankfort. III. 52_so Keulen naainsoirfprong. II. 135- GeesteMjke Gedichten. 139. Groote pracht der Burgemeesters. 146. Procesfie van het Gekken Beuchjen eri oirfprongderzelve. 147*. Regeering van Keulen. 147. vooi° naame Burgerhuizen. 153 Domkerk. 155 Kapel der drie Koningen 158. voornaame Stiftfchoolen 152. Paarden-Spokerij, rg^ Unt'verfiteit. 167. Raad- ] huis. 169. Tuighuis. 170. J Schilders , SchilderfhiK'isnen Kunllenaars. 171. , f Comediehuis. II. 177 ) Kinzich Rivier IV. 2oo : Kirchheim Poliland Stad IV. 199 Konings-Hof en Konings Beek byBoppard. I. 100 — te Coblentz. I. Ïï6 Konings-Stoei: I, 100 Koningstein GraaffcrwEf. IV. sór Kheitz Oostenrijkfche IV. 168. Steden in denzei ven ibid. Beijerfche 170. Steden in denzei ven. ibid. Schwaabifchefifi.Steden in denzei ven. 172. Frsrilufcbe 178. Opperrhiinfche 191. Nederrhijnfche 204. Westphaalfche 206 ' Oppeifaxifche 226 Kreutzenach Stad I. 54. IV. 199 Krevekeur Vesting'. V. 100 Kribbe een Buurt. I. 109 Kribbe (boven en beneden) twee Dorpen en naamsoirfprong. . n. J6 Kropgezwellen ( Goitres ) wat zijn . IV. 35 Kruisberg, fchoone Kapel aldaar. . m „ Krwsfchans (de) IV. 82 Kunoftein Engers een Dorp. v f '• „ 162 hyburg Stad IV. 202 L, laak Abtdy. . II. ^2 Laats Lehmannus Genever Meir , jy. ï*53 ^hi Rivier IV.' 198  ALADWIJZER. Lahneck een Slot aan de Lahn. . I. 109 Lahnjiein. . I. 110 Laken een Dorpjen. IV. 88 Landskind wat in Dutsenland betekent. III. 102 Langres Stad IV. 275 Laön Stad . IV. 290 Lauffen Steedjen. IV. 130. 8 Groote Rhijnval aldaar. ibid. Leen of Helgna Klooster. • 73 Leeuwenberg. . II. 89 Leuck Stad IV. 151. Baden aldaar. . ibid Leyne Rivier. IV. 230 Lentzdorf een Dorp. II. 73 Leutesdorf een Dorp. I, 177 Leuven een Stad. V. 88 Ley (Kreutzboinzer) wat is. . , IJ. 44 Ley den een Stad. V. 111 Leydfchen- Dam een Dorp. V. 117 Liebenflein en Herenfels, of de twee Broeders. I. 98 Lillo ( het Fort) V. 82 Limburg Graaffchap ibid Lintz een kleine Stad, en derzelver lotgevallen II.78 Linzkaufen een Dorp. II. 78 Lippe Stad. . IV. 212 Loevejlein Kasteel. V. 102 Loiret Departem. IV. 282 lombardyf.n . IV. Ij Loopende hond, welk ftuk hout aan een Houtvlot. ï. 162 Loosduinen een Dorp. V.nó Louvre ( de) . V. 102 Lorrich. ". . I. 69 Lorrichhaufen een Dorp. I. 7P Lucehn Canton. IV. 137, • Stad ibid. Meir van ibid Luik Bisdom IV. 216,. Stad ibid Lurleiberg. . I. 87 Luna een Stad. IV. 3( Luxembourg een Paleis. IV. 44 Luxemburg aan de Elze een Stad. . ■. V. 84 Lijk (gebalzemd) te Sinzig , de Heilige Schout genoemd. . II. 74 Lys {de la} het Departement: V. 77 Lyons Stad IV. 259. Oudheden aldaar. . ibid. M. Maas Rivier. V. 83 Maastricht een Stad. ibid. Main Rivier. ' IV, 182 Maintz. 1.2. III. 6. fraaije Wandelplaats aldaar, in den oorlog verwoest ibid. Kathuizer Klooster geflegt. 8- Lees-Sociëteit aldaar. 9. Favorire aldaar en Domproostdy vernield 13. Naamsoirfprong der Stad. L 3. Domproostdy aldaar. I. 13. Ut 13 Maintz ( Straaten te ) aanmerking wegens dezelve. L4. getal der Inwooners. 5. Kerken aldaar. 15. Citad&lle. . . 19 Maintzer Hof, fraai Logement te Maintz. I. 1 Malches, epn der hoogde Bergen in Duitschland. III. ioï Mal;  BLADWIJZER. Maller een Dorp. I. 158 Manheim befchreven III. 127 Ongezondheid weerlegd. ibid. Bebouwing. 128. Paradeplaats. 129. Kerken. ibid. Kasteel. 131. Bibliotheek. 133. Cabinet van Phyfifche Inftrumenten. 135. Kabinet van Natuurlyke Hifton'e. 136. Aftronomiscb Obfervatorium. ibid. Kabinet van Antiquiteiten. 138. GafJerij van Schilderftukken 139. Aanmerking over eenige Schilderijen, ibid. 'Jtekenacademie, Anatomisch Theater en Botanifcbe Tuin. 152. Arfenaal. 153. Schouwburg. ibid. Emigranten aldaar. 155. Character der Inwooners. . 156 Marienburg , of Hooge Klooster, Nonnen Abtdij I. 101 Mark Graaffchap. IV. 212 Marksburg Vesting. I. 105 Marly ( het Park ) V. 34 . Machine. V. 35 Marmot of Bergmuis in Savoyen. . IV. 55 Marne ( Haute ) Departement. • • IV. 274 Maro Steedjen. IV. 31 Marpurg Stad. IV. 198 Martiniburg te Maintz 1.10 Mafeik een Stad. V. 83 Masferan. . IV. 50 Maits ( Oud Ridderflot ) I. 96 MaustJiurn of Muizentoorn by Bingen.- . I. 64 Merwe Rivier. V. 96 Metz Stad. . IV. 283 Meudon (het Kasteel van3 V.37 Meudon , Koninglyk Landr huis. . V. 72 Meufe Departem. IV. 285 Meuje inferieure {de la) Departement. . IV. 83 Middelburg Hoofdplaats. V. 92 Milaan Stad IV. 72. Historie dètzelveibid. Straaten 74 Domkerk ibdd Graf van C. Borromeos. 75, Standbeeld van St. Ambrosius, Kerkea 77. Amlerofiaanfche Bibliotheek ib. Hospitaal 78. Citadel 80 Lago Magiora di Lugano, del Como, Ifola Bella cn Tfola Madre. . ibid. Milanen Hertogd. IV. 68 Minden Voiftend. IV. 218 Modena Hertogdom IV. 83 Stad. . . gs Moezel Rivier. IV. 283 Monaco Stad. , IV. 30 Monrepos , Lusthuis-1.167 Mons 0f Bergen een Stad. V. 86 Montfoort Hertogd.IV 65 Montfoort Steedjen' V. 109 Montjou hooge berg IV. 152 Monza Stad. . IV. 81 Mosbach. . m. 24 Mozclle Departem. IV. 283 Mulheim of Muzenthal een Dorp. . 1. „j Mulheim , en omliggende Dorpen. . II. ng Munchen Stad. IV. 170 ' 3 Mit-  B L A D W IJ Z E B, Mittdhdm. . I. 49 Musrt/te Departem. IV. 282 Muffendorf, een Commanderij der Duitfche Orde. IL 9ö" Munster.Bisdom. IV207 Stad. . . ibid- A' I . N. Nahe Rivier. IV. 199 Namedy een klein Dorp II. 3 Namen Hoofdplaats. V. 85 Nasfau Voritendom IV. 219 Stad. . . ibid. Nasteden een Dorp. III. 8 NedÈrduitschland (Ger- mariia inferior ). V. 73 Nederingelhiim een Dorp. I. 41 Nederwenh een Dorp. 1.157 Neel een Dorp. II. 183 Ariïjzew.r'Stad._ -IV. 280 Nesk (de) Hotel.' V. 57 Nethes (des,deux) Departement. . IV. 80 Nenendarf een Dorp. I. 156 Neufchatel Prinsdom, IV. 154- Stad. . ibid. Newenbuvg Stad. IV. 187 Zetdzaamheeden aldaar. 168 Neuwied Stad. IV. 219 Nevers Stad. IV. 268 Mee of Nhza Stad IV. .32 Niederbieber een Dorp oudbeeden aldaar. I. 152 Niederlahnfiein een Dorp. I. 110 Niedersburg, een Dorp. I. 102 A?jw£ Departem. IV. 268 Nieuwpoort een Steedjen, V. 78 Nippes een Dorpjen naamsoirfprong. . II. 43 Neuwied. I. iö8. Hernhutters aldaar , Oirfprong derzelyen I.170. Fabriek van Schrijnwerk aldaar. I- 174 Neus of Neus Oudheid en naamsoirfprong. II. 191 Nord (du) Departement. IV. 29r Nymegen een Stad. IV. 102 O. Oberhammerflein een ïriers Dorp. . 11. 42 Oberlahnfiein. . I. 108 Oberwerth of Magdaler.awerth een Eiland. 1.110 Qberwefl Ambtitad. I. 83 Oehr.kgon Stad. IV. 186 OffenbachAll. 93. Patriarch der Jooden en zyne hofhouding. . 93,94 Qglio oï.Oilins, Rivier. IV. 8 Okkenfils.eert Dorp. II. 7$. : Olbrucken , een oud Berg. flOt. . .11. S2 Oneglia Vorftendöm IV. 40' Onoltzhach Voiftend. IV. 182. Rivieren aldaar, ib. Oostende een Stad. V. 77 Qaitinrijk wat aan dit Land 'in'Italiën behoort IV. 72 Oppenheim. III24. befchreeven. . . 164 Orde (Geest van) ontbreekt: in DuitschlamJ: UI. 171 1 .. . .BMttiS Gïde  BLADWIJZER. Ortfe (Duitfche) 'Commanderijen derzelve. IV. 184 Orleans Stad. . IV. 282 Orleans (het Paleis van) V. 55 Ofnahruck Stift. IV. 216. Stad. . . Osterpay een Dorpjen 1.104 Oudenaarde een Stad. V. 80 Oudheid (Romeinfche) te Romersdorf.. I, jg^. bij Rheineck. " J n. ggl i . bij Rheinmagen. . II' 80 1 ~—■ ■ ■ op den weg by Rheinmagen. IE 81 * Ourt (het Departement) V. 84 P. Pader Rivier, ibid. Steedjen- • , ibid. Paderborn Stift. IV. 212. Hoofdftad. . ibidi Paleis van den Keurvorst van Trier te Coblentz. L 136 Paltz ( Kasteel van de ) randeren een Dorp. V. ib. Pantheon (het) of de Ronde Tempel. . IV.