SCHATKAMER
DER.
T A A L E N,
uitgegeven onder de zinspreuk!
LINGUM PATRI M EXCOLENDIA MORÊt
eevattende veele uitleggingen van
VEROUDERDE NEDERDUITSCHE WOORDEN,
en, ophelderingen van de meeste
DOODE TAALËN,
niet alleen ten nutte van alle
r TAAL-en LETTER-KÜNDIGEN, Maar ook van de GODGELEERDEN,
met betrekking tot het
VERKLAAREN DES BYBËLS.
Tc AMSTELDAM, b$ J. B. E L W E,
MDCCXCIV»






INHOUD.
Inleiding. . Blad?, i
Onderzoek over de oude woorden gere,
en ghere. ... % . ii Over het oude eren. . . ; «3° Over het woord wyc ti. • . . 42 Over de woorden werscap enwERsCAPPEN49 Over het woord minne. 55 Over het woord degen; . . . 62
Dichtftukjen. 72
Verhandeling over de overblyffels der Getifche
taele, uit het latyn vertaeld. . . 77 Vervolg dier Verhandeling. ; . 97 Aenhangzel over het woord ghere lacinia. 155 Onderzoek over het verouderd woord twi. 158 Over de woorden deemster en deem»
STERHEID» .... 176
Korte Aenmerking over het verouderd woord
sti velen. . . . . 186 Onderzoek over het verouderd woord qüene. 189 Over de woorden gomen en goem. 203 Verhandeling over de G emeenfchap der Gothifche en Nederduitfche Taal. . 217
* WoQJ*



, . INHOUD.
Woordelyke Vertaling uit het M-G. in hét ND. van eenige Hoofdrukken van den Brief van Paulus aan de Romeinen. Bladz. 272
Van het Onze Vader. . 7 290
Van den Lofzang van Maria. \ l 298
Van den Lofzang van Simeon, . . 304
Aenmerkingen over eenige M-G. Woorden in den Brief van Paulus aan de Romeinen voorkomende. . • • 309
Aenmerkingen en Uitleggingen eeniger Woorden op het Onze Vader^door eenen]onbekenden Schryver. . . . 373
Aenmerkingen over zommige M-G Woorden in den Lofzang van Maria en Simeon te vinden. . • . %%?
Aenmerkingen over eenige Oude Nederd. Woorden, welke inde Overzetting van eeni* ge Hoofdjl. des Briefs van Paulus aan de Romein., uit het M G gebruikt zyn. 411
Lyst van vergelyking tusfchen de Laplandfche en Nederduitfche Taal. . . 434
Een Dichtftukjen, zynde een Brief van Thamar aan Amnon, het welk ons verzogt is te plaatzen.
NB. Be Plaat N. 1. mm ingevoegd worden u* gen over bladz, 84.



THAMAR aan AMNON.
Cjefchonden Thamar wenscht, hoe zeer zy hem moest katenj
Haat' ftouten fchender heil, 'tgeen zy door hem ontbeert. 'kBen dan door u ten prooye aan fchande en fmart gelaten,
Na gy, met zoo veefdrifts, myn liefde hadt begeerd! Ach, Amnon, volgt de haat zoo fchielyk op het minnen!
Ach, brengt genot van min zoo ras verfmading voort! Maar neen; geen liefde greep ooit plaats in uwe zinnen:
't Was enkel fnoode lust,'die u heeft aangefpoord. 6 Wat beftaat myri hand , dat zy aan u durft fchryvens U, na dien wreéden hoon, zoo haatlyk in myn' zin! Ik moest uw beeldteniS eer dit myn geheugen dryvén.
Dan zelfs die hoon prent daar uw beeldtnis vafter in. Of hoop ik, dat dit fchrift uw' boezem zal verzagten ?
Die boezem, wteedaart, tart iri hardheid ftaal en fleert Had ik u niét alreê bewogen door myn klagten;
Zoo gy te Winnen waart door klagten en geween f ^k Voorzie maar al te klaar het lot aan my befchoren.
Geen fmeeken, geen verwyt, boog ooit uw* ftuggen wil. Maar daar 'kmy'h rust, rfiyne eer, en kuisheid heb verlorena
Is 't flechts een kleen verlies, dat ik wat woorden fplt. Helaas, vergeldt gy dus myn trouwe broederliefde,
Myn hartlykheid, myn' dienst, myn' byftand , u betoondj Ik zelve ftreel den flang, die my den boezem griefde. 'fcBied hulp, maar ïie die wel averecnts beloond.
* De



( * # # )
De alziende Hemel draag' getuigen van myn tranen,
Toen Vaders bcó de maar van uwe krankheid bragr, Toen zyne teedre zorg voor h my aandeedt manen
Op dat door mynen dienst uw kwelling werd' serzagt. Myn zucht voor uw behoud deedt alle twyfHing vlieden.
Men hadt my niet zoo ras des Konings wil cntdekt, Of 'k vloog naar. uw verblyf, om u dien dienst te bieden.
Ik vond op 't ledekant u kwynend uitgeftrekt. Wat fnood vermomde list! die diepgezonkenc oogen;
Dat ongedaan, verbleekt, en uitgeteerd gelaat; Die zuchten zelfs, wier bron ik minzaam poog, te droegen,
Dit al bereidde dan uw gruwzame euveldaad! Gy vergt my, dat myn hand u fpyze zal bereiden :.
Wilvaerdig maak ik ftraks 't begeerde voedfel toe. Gy eischt het van myn hand: ik brengt 'tu zonder beiden,
Terwyl ik op uw' wil een elk vertrekken doe. ó Epyt! 'klang zelve u 't ftaal tot myn bederf geilepen :
'kYl zelve naar den ftrjk, dien my uw geilheid fpant. Naauw biedde ik u de fpyze, of vind my aangegrepen ,
En aan uw zy gefleurd op 't dartel ledekant Wat kon ik, zwakke maagd in zulken roeftand hopen ?
Op byftand? zelve deedt ik ieder van my gaan. Ontvlochten? ach, geen weg ftondt my tot vluchten open.
Weerflreven? kan een vrouw 'tgeweld eens mans weêrftaan >
'k Zocht



( * # #
'kZocht ioor myn fchreijen nog uw fnoode vlam te fmoren;
'kDeed u van 't vuil bejag de fchande en dwaasheid uien; Myn mond ftelde u, dat ik uw zufter was , te voren;
Haare oneer, uw gevaar, onmogelyk te ontvliên. 'kVleidde u, dat Vader die u mint, u niet z»u weigren
Waar anders zulks uw wensch, dat ge u aan my verbondt. Al wat ik zeide. en deed, deedt flechts uw'fmoedwil fteigren;
Geen rede geldt, waar drift verftand en rede fchondt. Gy voegde, als wilde uw min door dwang geen gunst genieten,
't Liefkozen by den dwang, het vleyen by geweld. Gy badt, gy fmeekte my, ik zag uw tranen vlieten.
Wordt dan door tranen ook bedrog in 't werk gefield ? Gy zwoert my eed op eed, by uw behoud, myn leven,
V/aar in (zoo fpraakt ge; alleen 't behoud van 'tuw beftondt, Dat gy me, als Vrouw, uw hand ook met uw hart zoud geven.
Dit zwoerrge zelfs by Hem, die ieders ziel doorgrondt, 'k Bezweek, (hier doet myn fchaamt my 'tblned naar 't aanzichtftygen,)
'kEezweek voor uw gevlei, uwe eeden, uwen dwang. Wie zou toch op een maagd de zege niet verkrygen Die zoo veel wapens voert tot haren ondergang? Hadt my myn fchaamte en fchrik, eer gy me fchondt, doen frieTen, 1
Of, fnoode, hadt uw ziekte uw' levensloop bepaald: Van hoe veel fchande en leeds hadt my myn dood ontheven ï Hoe groot eene ontrouw waar met u in 't graf gedaald.'
Ach.



£ * # * j
Adi, Hefda, en eer, en trouw moet weinig by u wegen ;
Daar gy zoo licht en liefde, en eer, en trouw vergeet' De fponde was nog warm van 'tfchandlyk minneplegen,
En ftraks verzaakt ge uw min, en de eeden, die gy deedtj Te weinig was 't u, fchelm , myn zuiverheid te fchenden j
Te weinig, dat ge my tot fchande en oneer bragt: Ka 't boeten van uw lust; moest gy me van u zenden ;
En hoopen fclümp op fchande, en hoon op vrouwenkragt! Dat wreed bevel kon dan dien eigen mond ontglippen,
Die my, zoo korts geleêii, de teêrile kusfen gaf! , Die woorden vloeiden d.in (wat vajsheid!) van die lippen*
Waar meê gy zwoert, my zelfs te minnen tot in 'tgraf! Ik kon, rampzaalge, ik kon myne ooren naauw gelooven.
Niet denken, ('k had zoo vals , zoo boos u niet befchouwd) Dat ge in uw hart zoo ver.de menfchlykheid zoudt dooven,
Haar, die gy fchelms onteerde , ook wreed verflooten zouds. 'iWas altewaar! Helaas, 'k doe u myn klagten hooren ;
■kOmhels uw knieën zelfs, 'khad nooit my zoo verneètd. Maat alles vruchteloos: gy flopt voor my uw ooren , En floot my van u af, daar my myn rouw verteert. Ik toefde, (of kon myn hart myn vonnis onderfchryven? )
'k Toefde, of gy me ook terug zoudt roepen, nog een wyU Gy lafte een' flegten Haaf, my van u uit te dryven. Die last, zoo fmaadlyk, werdt gehoorzaamd in der yl.
Dit,



pit, dit ontbrak dan nog aan Thamars ong-lukken!
Myn heilloos lot hadt my geen leeds genoeg verwekt.' Dit moest dan 't laatfle zyn van zoo veel gruwelftukken,
Waar meê ge uw zufters eer, uw' eigen naam bevlekt! Ut Stond, daar ik dus op eens myn hoop ter neer zag ploffen,
('tBegeeft ons alles toch, wen ons de hoop begeeft) Als een die, onverwagt door 'tblikfemvuur getroffen ,
Nog leeft, maar zelf zich niet bewust is , dat hy leeft. De traanen hadden 'toog, de fpraak den mond begeven,
Myn ziel gevoelde niet door overmaat van fmart, De droefheid deedt in 'teind myn zinnen weêr herleven,
En gaf op nieuw gevoel, en werking aan myn hart! Toen mogt ik aan myn klagt den ruimen teugel vieren.
'k Strooi flof en asfche op 't hoofd, ten blyk van myn verdriet; Ik fcheur 't veelverwig kleed, ( waar toe zou 't meer my fieten ? )
Myn handen fpaarden zelfs myn borst en wangen niet. Vergeefsch tracht Abfalom (moest ik hem dus ontmoeten!
Moest hy in zulken ftaat zyn lieve zufter zien!) Myn leed door vriendlykheid , door goed onthaal te boeten:
'kZoek hem, 'kzoek elks gezigt , ja, 'kzoek my zelv' te ontyliên. Wat fchepfel zal voortaan myn byzyn nu geheugen ?
'kZie my van elk verfmaad in myn rampfalig lot. Waarheen, helaas, waarheen zal ik myn fchande brengen ?
'k Ben gansch Jeruzalem , gansch Israël ten fpot.
Al-



( # # # )
Alleen myn dood kan my van zoo veel leeds genezen.
En ach, wie weet, wie weet, hoe ver myn wanhoop gaat! 6 Zou uw hart zoo hard, zoo vreemd van meèly wezen Dat gy niet weenen zoudt, als gy myn dood verftaat! Myn dood! neen, laat my eer uw medely verwerven.
'kZal weêr gelukkig zyn, wanneer ge 't my vergunt. En waarom zou, in fmart, de droeve Thamar fterven« Daar gy op eens haar druk in vreugd verkeeren kunt. Ach! geef nog eens gehoor aan myn benaauwde klagten.;
'kBezweer 't u by dat zoet, dat ge in myn' arm genoot; By uw gevaar; (wie weet, wat leed u ftaat te wagten!)
By myn verdriet, helaas, dat uit uw liefde fproot. Indien uw boezem ooit voor my in liefde brandde,
(En dit, dit hebt ge my met eigen mond gezegd) Stel, Amnon, ftel dan perk aan myn verdriet en fchande, En laat my de uwe zyn door wettelyken echt.



TAELKUNDIGE
MENGELINGEN
INLEIDING.
Ï~ïet is ene onbetwistbare waerheid, dat de beoeffening onzer moedertale allernoodzakelijkst zij, daer de tael zeer veel invloed op OOZe wijze van denken heeft; en dus zal derzei ver but'ckuving en uitbreiding veel toebrengen tot dc juiste vorming,, nette onderging en klare uitdrukking van onze denkbeelden cn tot de wenfchelijke vermeerdering onzer kundigheden (a), en dierhalven zal, r ver verwaerlozing, of door der-
zelver beoeflening, ons, en onzer medeburgeren geluk grootlijks of vermeerderd of verminderd worden. En is dit zo ! welk liefhebber van geleerdheid zal een ogenblik aerfelens om ook hier in zijnen plicht te betrachten;
(<r) Voorber. voor het I. Deel der werken van dc Maetfchapp. der Nederl. Letterk. ts Leydes. A



s. INLËIDÏNG.
ten; het betaemt dier halven eiken Nederlander zich op de beoeffening zijner fnoedertael toe te leggen, en zijnen arbeid aen ene zo nuttige en voordelige wetenfchap te belleden ; ja bijzonder moeten wij ons op de beoeffe-> ning onzer moedertael toeleggen , en dit is ons hierom te noodzakelijker, om dat onze tael meer dan enige andere in verval geraekt is, veroorzaekt door dien dezelve ons in onze jeugt nimmer regelmatig geleerd, en hier door bij de meeften buiten alle regelmaet gebruikt wordt, en dus kan men ligt begrijpen,, ïs zij ook van haeren ouden luifter geheel enal beroofd. Het is te beklagen, dat, niet tegenflaende wij in ons vaderland mannen van beproefde kundigheid en doordringend oordeel gehadt hebben, die zich toegeleid hebben , om den Nederlander zijne tael zuiver te doen fpreken en fchxijven, dezelve echter snoch zo gebrekkig bij de meeften gebruikt wordt. Velen zijn 'er die niet weten, dat onze tael tot zulk een verval geraekt is, anderen wederom verbeelden zich, dat ieder Nederlander het Neêrduitsch kan, zommigeti integendeel zijn overtuigd, dat zij gene rechte kennis van hunne moedertael hebben, maer achten het der moeite niet waerdig zich ene meerdere kundigheid in dezelve te verfchaffen, zo vindt men ook zulken die het enig
hulp-



INLEIDING. 3 :
hulpmiddel, dat ons om goed en zuiver Neêrduitsch te leren, overig is, niet bij de hand %-atten, ik wil hier mede zeggen, die zich niet op de kennis der oude Nederduitfche Tale toeleggen, dewijl zij zich verbeelden dat het genoeg zij, zo zij maer weten, hoe men heden gewoon is te fchrijven, en dat het hun niet raekt, hoe de ouden (die juist de tael zuiver en regelmatig gebruikten) fchfeven en fpraken. Maer zij , die aldus redeneren, dwalen uit onkunde, niet wetende, dat tusfchen oud en nieuw Neêrduitsdh een zo verbazend groot onderfcheid is, dat zo zuiver en regelmatig als de ouden de tael gebruik-ten, zo verbasterd en buiten alle orde en re-gelmaet dezelve thans bij ons gebruikt wordt, willenwe dus de vereischte kundigheid tot het regelmatig gebruik onzer tale bekomen, wij zullen dezelve uit de fchriften der ouden moe» ten verkrijgen, dus zal een ieder ook ligt begrijpen , dat, zo men regelmatig fchrijven wil, het niet genoeg zij te weten, hoe men lieden fchrijft, maer hoe men fchrijven moet y en dit kunnenwe nimmer weten, ten zij wij ene genoegzame kennis onzer oude tale hebben verkregen, zij doch is alleen in ilaet om ons zuiver Neèrduitsch te leren. Hoort hier den groten Huydecoper (£), daer hij zegt: .
•■' : *—«.
{b) In zijnen brief wegens den Abl. ALf. bl. efi> A a



4 INLEIDING.
„ geen mensch ter werreld, hoe fchrander „ van geest en oordeel, kan over taal en taal„ eigen vonnisfen , die niet met aandacht „ heeft onderzocht, niet alleen hoe men nu
fpreekt en fchrijft, maar hoe de Ouden ge„ woon waaren te fchrijven. Wat heerlijke
Ideè'n men bij zich zeiven kan maaken, wat „ verheven denkbeelden men in zijne harsfens
kan vormen; de eigenfchap eener taaie is ?, niet te leeren dan uit boeken, ja uit veele-
boeken, onderling tegen elkandcren verge-
leeken." Hetzelfde lerenwe bij Ten Kate (c), die van oordeel was, dat „zonder kennisfe van de oudheid geen goede grondilag^tot -jQpbouw onzer tale te leggen was."
Tweledig zal het voordeel zijn, dat wij uit de beo effening der oude tale trekken kunnen.
Eerftelijk lerenwe de echte betekenis van vele nu verouderde woorden en fpreekwijzen, welke bij de ouden in gebruik geweest, en nu geheel en al in onbruik zijn, en daer door bij de meeften niet meer verftaen worden; dit voordeel zal ook zeer aenmerkelijk zijn, want hoe menigmael kan het niet gebeuien, dat men het een of ander oud ft.uk, tot verftand der hiftorie van ons land dienftig, of
om
(r) Gemeenf. tusfen de Gott. en Nederd. Spraeke, bl. 3.



INLEIDING. 5
om in ene andere wetenfchap enig licht bij te zetten, nodig heeft, wat gevolg zal dan ene verwaerlozing der oude Neêrduitfche tale hebben ? dit namelijk, dat zo niet het gehele ftuk, ten minften een groot gedeelte van het zelve van geen het minfte nut zijn zal, hoe veel licht dit oude ftuk ons anders in die zaek, welke wij onderzoeken willen, hadt kunnen bijzetten, en de enige oorzaek, dat wij van het nut, dat anders uit dit oude ftuk te halen was, verftoken blijven, is dat wij die oudduitfche woorden en fpreekwijzen, welke nu in onbruik geraekt zijn, niet meer verftaen. Wij moeten ons dus noodzakelijk toeleggen om die verouderde woorden onzer tael mede te verftaen, en vele zulke woorden zijn 'er bij de ouden voor handen, die men nu nimmermeer gebruikt, of bij een' enigen fchrijver leest; want de talen zijn aen grote veranderingen bloot gefteld, vele woorden verouderen, in welker plaets wederom anderen van dezelfde betekenis aengenomen worden en algemeen in gebruik raken, dit is reeds te recht aeugemerkt door horatius
Vt filvis folia privos mutantnr in annos;
Prima cadunt: ita verborum vetus interit aetas,
Et iuvenum ritu florent modo nata vigentqite.
HUYDE-
(d) De Art. Poët. vs. 60. feqq.
A 3



6 INLEIDING.
huydecoper vertaelt deze woorden aldus; i
. Gelijk ah jaarlijks valt het dorre loof in 't woud En plaats maakt voorliet nieuw; zo wis feit ook een oud En afgefleeten tal van woorden zijne flede Aan nieuwen, die V gebruik allengs uitbotten deede.
Het nut dat wij in de twede plaets uit de beoeffening der oude Neêrduitfche tale hebben zullen, zal hier in beflaen, dat wij heden goed en zuiver Neêrduitsch leren fchrijven; het is al mede ene onbetwistbare waerheid, dat onze tael meer dan enige andere verward is, dat wij maer al te ver van de geregelde fchrijfwijze onzer voorouderen zijn afgeweken, ja van alle hunne taelwetten. Zij, die Huydecoper's Proeve gelezen hebben, weten in welken tijd dit onheil onzer tale overgekomen is; voor min geoeffenden echter zuilenwe dit tijdftip hier bepalen, op dat zij weten zouden welke fchriften men onder die ouden, waer in onze tael zuiver gefchreven is, ftelJen moet.
Het is allen bekend welke onheilen de Oorlog, die wrede en allesvernielende tijran, in een land te weeg brengt, hoe hij de vrijheid bedwingt, de zeden bederft, de wetten vertreet, de tael verbastert, en even dit ongeVal is het dat onzer tale tot zulk een groot nadeel



INLEIDING. f
'deel verftrekte. De grote Huydecoper (e) ieert ons, dat, zedert de Hertog van Alva in, Nederland de wreedfte en eislijkfte verwoestingen aenriehte, alle Land- en Kerkwetten niet alleen, maer ook, ('t welk hij als een noodzakelijk gevolg ftelt) de Taelwetten 't onderfte boven gefmeten en verward zijn.
Het voorbeeld dat Huydecoper tot bewijs, dat van dien tijd af ene, tot heden niet herftelde verwarring in de regelen onzer tale is ingellopen, bijbrengt, is een der klaerften en vollcdigften; te weten, het te voren regelmatig en gepast onderfcheid der woorden als en dan, en in tegendeel de fchandelijke verwaerlozing derzelver onderfcheiding na dien tijd ingellopen, ten duidelijken blijke, dat zedert dien tijd de regelen onzer tale ene merkelijke verbastering ondergaen hebben; wij kunnen hier bijvoegen (om maer bij hetzelfde voorbeeld te blijven) dat het niet onderfcheiden der woorden als en dan zo algemeen de overhand heeft genomen, dat wij tot op den huidigen dag noch met dit evel befmet zijn. Een ieder die hier op acht wil flaen, zal door de dagelijkfche ondervinding hier van kunnen overtuigd worden. Het woord als, of
bij
(e) Proeve van Taal- en Dichtk. bfc 130. Zie ook de N. Bijdragen I. D. bl. 324.
A4



i INLEIDING.
bij verkorte uitfpraek as, is zo algemeen m den mond van allen, dat het onderfcheid tusfchen als en dan in de gemene zamenleving nooit, durf ik zeggen, in acht genomen, en m het fchrijven zeer dhWils verzuimd wordt; ja, dat fterker is, het gaet thans zo ver, dat dit onderfcheid bij zommigen niet begrepen, bij anderen onkend wordt.
Is het nu zo met ene enkele taelwet gelegen , hoe zal het met de anderen zijn ? van zommigen is een fchijn of fchaduw overgebleven, maer de meeften zijn geheel in onbruik geraekt; te recht heeft dus Huydecoper gezeid, dat van dien tijd ene halftarrige en bijna onoverwinlijke verwarring in de regelen onzer tale is ingellopen; wij zouden dit met andere voorbeelden kunnen bewijzen, maer zullen ons liever noch kortelijk bezig houden, met het enig middel dat tot herftel overig is', onzen lezer aentebieden.
Om dan onzer tale weder haren ouden killer bij te zetten, is ons maer een enig middel overig, dit namelijk, dat wij met aendacht lezen, herlezen en gedurig onderzoeken de fchriften der ouden, die toch zo vele fchatkisten zijn, waer in onze moeder.tael zuiver en ongefchonden bewaerd wordt, en die onze fakkelen zijn waer aen wij heden onze lichten ontftekcn moeten. Maer daer
- die



INLEIDING. «j
die fchriften der ouden, waer in onze moedertael bij uitflek zuiver gebruikt is, (uitgenomen weinigen, die door den druk gemeen gemaekt zijn) niet algemeen voor handen zijn, en dus bij allen niet kunnen worden nagezien, zo willen wij ook niet afzijn, om onzen lezer mede te delen dat geen, 't welk wij onder het lezen van die fchriften (ƒ), als dienftig tot opheldering onzer tale, hebben aengetekend , en bijzonder tot opheldering van zommige verouderde woorden, ons voornamelijk bepalende bij zulken die heden bij velen niet meer verftaen worden, welke nuttigheid wij reeds in de eerfte plaets, als voortvloeiende uit de kennis der oude Nederduitfche tale, hebben aengetekend, en den Nederlander deze verouderde woorden zijner tale te doen verftaen, zal ons voornaem oogmerk in dezen zijn.
Ons voornemen is onzen arbeid bij kleine gedeeltens onzen Lezer aentebieden, zo tot zijn als tot ons gemak, daer wij alleen dien tijd, die ons van onze andere bezigheden
overig
(ƒ) Voornamelijk zulken, die door den druk niet zijn gemeen gemaekt, en waer van dus maer weinige affchriften, die tot onzen tijd zijn overgebleven, voor handen zijn onder dezen Hellen wij in de eerite plaets de fchriften van ^acob van Maerlant.
A 5



ffo INLEIDING.
©verigis, tot de taeloefFening kunnen beftejden, en hierom willen wij genen geftelden tijd bepalen, om een volgend ftukjen uit te geven. Dan wij verzoeken dat ons onze misflagen, die hier en daer mochten zijn ingellopen, vergeven worden, of met befcheidenheid onder het oog gebracht, daer wij genen lof begeren, ons voldaen rekenende, zo maer iemand onzer Lezers enig nut tot meerder verflant zijner moedertale uit onze aentekeningen zal bekomen hebben.
ONDER*



ONDERZOEK
over de oude woorden GERE, GHERE en GHERE.
\^ele oudduitfche woorden worden 'er gevonden, die de vroege Schrijvers in meer dan enen zin gebruikten, en daer die woorden in de fpelling niet verfchilden, kon het niet anders zijn, of 'er moeiten heden onder de Uitleggers gisfingen gemaekt worden welke de ware betekenis van deze of gene woorden zijn mochte, of zo zij te oordeelkundig waren, om iets, enkel op losfe gedachten en herfchenfchimmen berustende, hunnen Lezer mede te delen, dan had dit gebruik der ouden ten gevolge , dat den nakomeling de eigenlijke betekenis dier woorden duifter bleef; om dit mee een enkel voorbeeld te bewijzen, zal ik ene plaets uit M. Stoke hier aenhalen met de daer bij gevoegde aentekening van den Hr. Huydecoper. m. stoke fchreef V, 13. vs. 329.
Wort M erre en feer ontdaen.
dit erre fchrijft Huydecoper is volgends Alkemade verjïoort, en volgends Sebastiaen droeve, dat de
uit-



12 TAEL KUNDIGE
uitlegging van Alkemade goed zij, bevestigt kiliaen, bij hem vindenwe Ene, Ira et Iray tus, en op verfcheidene plaetzen komt het in dien zin voor, zo bij M. Stoke als bij andere Schrijvers van zijnen tijd; en Huydecoper fielt mede dat erre droevig betekent, onder anderen bij m. stoke II. B. vs. 920.
Was U erre, was hi Hide.
zo ook, zegt hij, vindt men droeve en erre bij dien zelfden Dichter V. B. vs. 1145. volgends Huydecoper ene droefheid die geboren wordt uit gramfchap: men vindt al mede erre en gram bij maerlant Leven van den H. Franciscus MS. Cap. II. vs. 155.
Als die vader quam in 't lant En hi den fone niet ne vant Wen hi erre ende gram.
gram betekent mede droeve, zie Huydecoper''s aentek. op M. Stoke VI. B. vs. 166. En wien is de verfchillende betekenis van het oude Dorper onbekend, het betekent enen landman, enen boer, en dikwils gebruikten het de ouden in de allervuilfte betekenisfen volgends Huydecoper's aentek. op M. Stoke II. B. vs. 774. Andere voorbeelden van woorden die in meer dan enen zin bij de ouden voorkomen, doch
door



MENGELINGEN. 13
«Hoor de Taelkenners wel verklaerd zijn, zullen wij hier niet bijbrengen, maer liever over^ gaen tot de zulken, van welke de verfchillende betekenisfen niet naer behoren zijn aengetoond, en onder eikanderen verward. Zo is'c gelegen met de woorden gere, ghere, en ghere. Ja de grote Huydecoper zelf is hier het fpoor geheel mis, in zijne aentek. op M. Stoke B. I. vs. 977. hier lezenwe ene plaets uit
de doctrinale B. II. f. 2(5. d.
Geleert mans leven fal we/en Pen/en, Jiuderen en lef en: Ander ftaf, feilt no fpere En fal fijn in fijn gere.
waer op de Heer Huydecoper deze woorden volgen laet: „ Voor lang, en dikwils, heb „ ik overdacht wat hier gere zij. Maar ik heb „ het noch niet gevonden. Die het nader zal „ willen onderzoeken, kan deeze plaats verge„ lijken met de volgende uit walewein „ f. 34. b.
Doe trac hi tfwert met tween ringen En vaget fcone an finen ghere.
Indien men hier den raed van den Heere Huydecoper wilde volgen, en door vergelijking der beide plaetzen de ware betekenis, van ons
gere



14 TAËLKUNDIGE'
gere en ghere aerttonen, was het nimmer mogelijk enen goeden zin aen deze twee plaetzeri te geven; de ftoffe verfchilt te veel, dan dat men uit de vergelijking dier plaetzen enige opheldering halen kan. De Doclrinale verhaelt, Waer toe het verlangen, de begeerte der Geleerden zich uitftrekt, waer Zij al, waer zij nietnawenfchen. Walewein integendeel fpreekt van het afvegen van een Zwaerd aen enen ghere, niets is 'er, waer in de beide plaetzen enige overeenkomst hebben; en de betekenis van gere in de Doclrinale verfchilt ook hemelsbreedte van die waer in Walewein ghere gebruikte, en alfchoon hier de fpelling verfchilt, vindenwe echter gere in den zelfden zin, in Welken dit woord in de Doclrinale voorkomt, ddas ghere gefpeld; zo fchreef het Melis Stoke dikwiis: het betekent eigenlijk begeerte, lust, verlangen, kuiaen Ghere, lubitus, appetitus. wachtertjs 0) Geri, cupiditas. Hiervoor, zegt hij, gebruikt men nu het zaemgefteld begier, en bij den zelfden Geren, cupere, defederare (b), van dezelfde betekenis als het Bank'. en Alem. Geron. bij vredius (c) 4BtXo/ ÖtetC/ ÖcgcSEC/ cupio. Men vindt het bij wu-
lera-
O) Glosf. Gm«. p. 585. (b) Ibid. p. 564.
(O Glosf. Franc, in add. ad Lib. Prodrom. IX. P- 34.



MENGELINGEN. ï$
teramus (d): lek gero thaz minwine kume in finen gardon. Noch lees ik bij den zelfden (e)) Tim ne Je alt niet geram Andere voorbeelden kan men vinden bij fr. jünius (ƒ), die die woord uit het Grieks afleidt, maer ons behaecht beter de afleiding die Wachterus opgeeft», te weten, dat Gerón komt van ger,Jponte, en de reden, die hij voor zijn gevoelen opgeeft, is Voldoende,' daer begeren eigenlijk zegt uit ene vrije en ongedwongen beweging naer iets haken , en dus kan geron zeer wel afgeleid worden ger,Jpante, ultro, libenter. — Het werkwoord Gheren, cupere heb ik zonder het augraentum Jyllabicum, bij oudduitfche Schrijvers, weinig gevonden, eens echter in het Schaekfpel in Rijm. f. 36. a.
De Ackerman Jchal dar na gheren Wo he den ridder moghe neren.
en bij den Vertaler van Boè't. 1485. B. IJ, 5. Rijm f. 76. d.
Me gheerde ghee overtullichede; Eec, appelen teten, was de Je de, Daer men de hotigher mede vergat.
Straks
Paraph. Cant. Cantic. p. 82. Edit. P.MetnhtA \ej p. 113.
CO Obfery. adWilkr. p. 6a. fe$%



16 TAEL'KUNDIGE
Straks zeidemve dat het verfchil der fpelling in de woorden ghere en gere geen onderfcheid in de betekenis van het woord maekte, tot bewijs daer van zullenwe nu enige voorbeelden laten volgen; zo lezenwe bij melis s t oke I. B. vs. 376'.
En hi doe ende oerdinere
Na Jinen wille, na finen ghere.
IV. B. vs. 072.
Al hadden de Vlaminghe ghere De porte te winnen, fine conden.
Kaerlant R. B. I. B. f. 7, c.
Die tot Marien hebben ghere. VIII. B. f. 49. a.
Doe ghinct al toe mit groten ghere.
en in het zelfde Boek f. 51. c.
Tfolk dat mit hem was int here Vloo thuuswert mit groten ghere.
als mede in het X. Boek f. 95. c.
En hadde fiin Lant te winnen ghere,
en zo vind ik het doorgaends, zo niet altijd in mijn affchrift van den Rijm-Bijbel van Maer-
lant,



MENGELINGEN. 17
lant, ik zeg doorgaends, dewijl ene enkele plaets mij zoude kunnen ontfnapt zijn; Melis Stoke fchreef ook met uitlating van de letter h aldus gere in den zelfden zin,in het I.B. vs.903.
So dat hi op hem quam met gere.
Zo lezenwe in de uitgave van Huydecoper; aengaende deze plaets zullenwe ftraks fpreken, en nu eerst een weinig nader befchouwen, of men in meer woorden voorbeelden hebbe, dat de ouden dit en andere voorzetzels van zulke woorden, bij welken menze thans gebruikt, hebben afgelaten, en om maer terftont tot de zaek te komen, antwoordenwe„ dat de aflating der voorzetzels bij de ouden zeer gemeen ware, zo lezenwe bij melis stoke VIII. B. vs. 287. Jïormen voor bejlor* men:
Dat Ji de port winnen fouden, Up dat fife flormen wouden.
Up dat betekent hier indien , zie de aenteke* ning van Huydecoper, — en dan zeid Melis hier» dat zij de flad winnen zouden, indien zij de» zelve wilden beltonnen ; elders (g) lezenwe
is) In zijne aenrek. op M. Stoke VI. B. vs. 974. B



ig TAËLKUNDÏGE
we bij Huydecoper dat deze wijze van fchrijven Jlormen iemand of ene Jlad Jlormen zeer gemeen is, en bejlormen betekent. Zo fchreven de ouden ook oorlogen voor beoorlogen.
MELIS STOKE II. B. VS. 432.
Quamen hem orloghen zwaer Die Vriefen
VI. B. vs. 101.
Dat hi emmer orloghen wonds Den Gr ave. ■ —■
Deze moet voor de echte lezing, volgends het oudfte handfchrift van Melis Stoke's Rijmkronijk, gehouden worden. Zo vindenwe ook Jiriden voor bejlriden bij «erian? IX. B. f. 76. d..
Dats- tkerjlirn volc, dat verre en wide Die Jlede noch verfoect ftride,
•want men zegt nimmer ene iïad Jlrïjden, maer even als ene ftad beoorlogen, ook ene flad bejlrijden. Voor begraven, fepelire, fchrijft Maerlant graven I. B. f. 14. d^
Dien jloech hi doot altehant Eiule hi groefFen in dat zant.



MENGELINGEN. 19
VIII. B. f. 09. d.
Ezechyas die Jiarf daer na, Ende al dat lant van Juda Helt fine wtvaert mit groter ere, Eerliker groefmen den Here Dan ymant die quam van Davite-
*t zelfde Boek f. 70. b.
Doe Jlarf Manasjes die Here En men gr oefen in fiin hof.
Gelijk wij nu van het voorzetzel b e gezien hebben, dat de ouden het zomtijds achterlieten , even zo is het gelegen met het voorzetzel ge. Zo lees ik ook in het MS. 1431. f. 184. b. (//) kent voor gekent, ik heb kent, dat ghi na mijnre doot boesheit werken feit, waer voor in het MS. 1350. f. 177. c. ghekent gelezen wordt: zo ook bracht voor gebrocht in den volmaekten voorleden tijd, in ene plaets uit de Roman van Walewein f. 31. a. door Huydecoper aengehaeld Aentek. op Melis Stoke VI. B, vs. 254.
—— Vrouwe ,
(A) Zijnde eenige ftukken uit het O. Testament die op zekere dagen in de Kerk moeften gelezen worden.
£ 3



20 TAELKUNDIGE
Vrouwe, foete minne
Wie heeft u broche in dit verdriet?
en bij maerlant X. B. f. 99. d. lees ik vangenisje voor gevangenisje, zo ook bij den Klerk uit de Laage Land. bij der Zee bl. 85. in 'sKeyJers vangenisje. Voeg hier bij de plaets te voren uit het Schaekfpel in rijm op bl. 15. aengehaeld. Meenjchap voor gemeenjchap lees
ik bij maerlant II. B. f. 23. c.
Dune moets mit ghenen wivé Meenfchap hebben mit dinen live.
Mecnte voor gemeente in de Kronijk by matth/eus Anal Tom. I. in Octavo p. 93. doé die Meente Jagen hits Heren wapen, dair liepen fi al uyt; en mene voor gemene, Schaekfpel in rijm f. 4. a.
Do gynck dat mene volck to rade.
zo ook luut voor gehut of gekit, bij maerXant II. B. f. 23.. b.
Hier na quam die derde dach, Encle eer men die Jonne Jach, Donret ende blixemede mede, Ende een zwert mit groter dicheden, Decte denberch, daer was groot hut.
yiüi



MENGELINGEN. 21
VUL B. f. 55- a.
Dat men gheen luut horen mochte.
Dezelfde Lev. van Franc. MS. Cap. X. vs. 348.
Verkeert in dat zoete luut.
cn integendeel vind ik in de Deftruétie van Jheruf. f. 149. a. ghehmt.
Groot gheluut van dien diede (i).
Bij gelegenheid dat wij ftraks aenhaelden ene plaets uit de Rijmkronijk van Melis Stoke , in het I. B. vs. 903. zeiden wij over dezelve nader te zullen handelen, en het geen wij hier wilden aentekencn bepaelt zich alleen tot de verfchillende lezing dier aengehaelde woorden. Zie deze plaets hier voor bl. 17. Het yerfchil komt hier op uit, of men daer met Huydecoper lezen moet met gere, of met anderen, met here.
Met gere is hier , volgends Huydecoper met ijver met drift, wij denken dat onze uitlegging op gezag van K'üiaen gegeven, hier
mede
(/) Diede in den eerften naamval diet, betekent, gelijk overbekend is, Folk, lat. Popitlus, Zie Kiliaen, Haydec. en anderen.
B 3



SS TAELKUNDIGE
mede niet kwalijk voegen zal, dan zullen deze woorden betekenen, dat de Graaf met lust tegen de West-Friezen ten ftrijd optrok, dat hij hen beoorloogde met ene begeerte naer overwinning.
Maer niet tegenftaende Huydecoper hier verkiest met gere te lezen, zo komt het mij echter voor, dat men zeer gevoeglijk de lezing der andere uitgaven dezer Rijmkronijk zoude kunnen behouden,-ten minften dat dezelve zeer wel kan verdedigd worden; in de vorige uitgaven wordt aldus gelezen
So dat hi op hem quam met here.
Dan zal de zin zijn, dat de Graaf tegen zijnen vijand met een leger optrok , wij menen dat ook nu de woorden van Melis Stoke enen bekwaemen zin zullen uitleveren. Here voor leger is bij de ouden niet onbekend, kiLiaen her, heijr. Exercitus, Copiae. ol. vreHius (k) zegt; Jpud nos vero, Vetus, et frequent is/ma vox est, $a/ five jpciC pro exercitu, et multitudine, militum praefertim. Vnde ^cir; tracht/ exercitus potentia, ï^eafc&are f exercitus turha, turmae militares, ^eïï\lïatt I et J^titDacs Ml via, qua tendit exercitus, via militaris.
Ja»
(#) Hiflor. Cotr.it. Fland, lib. predrcm. alter p. 377,



MENGELINGEN. 23
Ja, wij vinden here , voor leger bij Melis Stoke, en bij andere Schrijvers met hem gelijktijdig, dikwils gebruikt; zo fchreef melis IV. B. vs. 542-
Hi gaderde heer, eer iet lanc. VII. B. vs. 310.
En hadde een heer alfo groet, Als noyt gheleet was uten lande.
op welke woorden Huydecoper (/) aenmerkt, dat heer betekent heir, exercitus; zo verklaert hij 't ook in zijne Aentek. op het IV. B. vs. 215. andere voorbeelden uit Melis Stoke zullenwe niet bijbrengen, de aengehaelde zijn voldoende; ontelbaer bijna zijn de voorbeelden in den Rijm-bijbel van maerlant, alwaer hij here voor een Leger, of Krijgsvolk gebruikt; zo lees ik in het VUL B. f. 51. b.
Abfoloen gaderde here
Op den Vader, mit groter were.
en verder
Scaerde David fiin here in drien, Alfe die fone op hem quam.
CH Aentek. op Melis Stoke IV. E. vs. 1178. B 4



*4 TAEL KUNDIGE Dezelfde Evangel. f. 134. a,
Mit groten here porrede hi mede Uut Antiochen die Jlede.
ïn dezelfde afdeling enige regels verder
" ■ —■—■ fonder were
Roef de hi die fiat mit finen here, En verbernedefe tehant.
Peftruclie van Jheruf. f. 105. b,
Mit groten here quam hi daer, En vant die nye mare waer, Den bosfche hi omtrent beleyde, Den voet gangher s Met hi en'feide, Datmen thout foude roden (m) Doe ghinghen hem weren die loden, En men vacht der lange ende fere, Entie Romeyne verloren niet mere
Dan
0») Roden is ontwortelen, tot den wortel toe af. houvven, afkappen. MS. 1350. f. i47. d in
den bnef van Judas vs. ,a* £^
gheftorven , wt gherodet. Zo ook in 't MS 1431- m onze Overzetting ontwortelt. Noch dij mae klant Evangel. f. 106. b.
So wat home, dat fegghic v, Die niet ne draghet goet fruut Dien falmen roden mit.
SLÏ4



MENGELINGEN. sj?
Dan xj. man in den Jlriit, Mer die loden in ghenen tiit Sone behilter ghene tleven, iij. du Jent datter doot bleven.
Oude Hollandf. Kronijk bij matthjeüs Anal. Tom. I. in octavo p. 92. Des fo quamen die Vlaminghen mit groten here over in Walcheren gevaren. En verder lees ik aldaer: Hier na verfamelde Jonkheer Willam een groot heer. joh. a leydis de Or. et Reb. Gejl. DD. de Bred. bij matth. Anal. Tom. II. in octavo Cap. 23. P> 317. Ende doe defe f elf de Coninck Willem foude firyden tegen die Westvriefen, fo deylde hy fyn heer in twie bataelgen.
v. velt hem, Spieg. Hiftor. III. B. Cap. 35. bl. 193.
Ende daden fcade in 's Conincs here. ïnhet 37. Cap. lees ik op het einde van bl. 194.
Op
k1 l 1 a e n roden, extirpare, era die are. wa c hterus Glosf. Germ. Col. 1309. rotten, extirpare , die aldaer zegt dat dit woord in de niet de onze verwantfehapte talen mede bekend is, en van dit rotten bij wachterus 1. c. rode, locus e ftlva excifus. Voor roden hebben wij nu roeijen, uitroei jen ook roeden. B 5



%6 TAEL KUNDIGE
Op de Jen weck fo hadde oec Jlrijt Die Coninc. Want ter felver tijt, Dat die Galoyfe ftriden quamen legen den Coninc, foe dede verfamen Die Coninc van Irlant oec een here Om Ingelant te doene dere. Diewile dat tie Coninc Jlrede legen die Galoife, fo waendi mede Treken in Ingelant, f onder were. Ende doen die Coninc met finen here V%n Irlant in Ingelant was getogen, So quam iegen hem wel vermogen Die Coninc van Ingelant wel gereet.
andere plaetzen , daer dees Dichter kere voor leger en krijgsvolk gebruikt, lust mij niet hier bij te doen, eenieder die dezen Rijm-fpiegel maer met een vluchtig oog doorziet, zal noch ene grote menichte van plaetzen aentreffen, die alle zo vele bewijzen zullen opleveren, dat dit here bij de ouden in de genoemde betekenis gevonden wordt. Daer het dan ene waerheid zij, dat de ouden dit woord menichvuldig gebruikten, zo meen ik dat het gevoelen der genen, die in de aengehaelde plaets van Melis Stoke I. B. vs. 903. here voor gere lezen, op gene losfe gronden fteunt. Dit oudduitsch here, exercitus, legio is in alle talen, die met de onze verwantfchapt zijn, bekend, het
ftemt



MENGELINGEN. 27
ftemt over een met het Goth. HARJIS, (zie het EuangeL Goth. van ulphilas Luc. II: 13. VIII: 30. En junius Glosf. Goth. p. 189. l v e Diclion. Saxonic. & Goth. lat. h. v.) met A. S. here bij lye vertaeld Exercitus, turma, cohors. Zie aldaer vele plaetzen daer dit woord zo in de A. S. overzetting der Evangelisten, als bij andere Afax. Schrijvers voorkomt , als mede de compofita. Ook met hetï*. Th. en Al. her, heri, herie, herige, dominicus populus, exercitus, bij schilter. Glosf. Teuton. p. 452. men vindt het bij otfridus Lib. IV, Cap. XII. vs. 118.
Ni Jluant thiu maht thes uuiges
In menigi thes heries.
Non fietit vis pugnae, In multitudine exercitus.
t a t1 a n. Harm. Euang. Cap. VI. 3. Menigi Hemilifches heres.Vertal. Multitudo Militiae Coeleftis.
Rijm van S. Anno §. XIV. vs. 209. daer van. Alexander den Groten gezeid wordt:
Der mit vier herin. Vur aftir landin.
volgends de overzetting van Schilterus
Oui cum quatuor exercitibus. Ivit in expeditionem.
Medf



£8 TAELKUNDIGE
Meer voorbeelden geeft schieter, in Glosf. 1. <?. Zo komt ook ons here overeen met het Ysl. her. bij G. andre^ Lex. Isl. en in het Diclion. Island. in den Thefaur. van Hickefius. Over den oorfprong van dit woord zijn de Taelgeleerden het niet eens, men zie hier over junius Glosf Goth. stiernheilm. Glosf. Goth. v. harjis en wachter. Glosf. Germ. v. her. col. 709.
* '
Wij, dit afgehandeld hebbende, kunnen nu overgaen om de betekenis van ghere in de aengehaelde plaets uit miewem f. 34. b. nader te befchouwen: daer wordt gefproken van iemand die zijn zwaerd aen zijnen ghere afveegt, wat zal hier nu die ghere zijn? het betekent den boord, ook de vouw of plooi van een kleed, kiliaen GW, Gheerene, Lacima, fmus vestis, limbus, et Pars qua Iongm fit vestis. bij de Engelfchen is the gard de boord, of de zoom van een kleed, wachters in Glosf Germ. Gheeren, fmus vestis, bij wien wij vinden aengetekend dat Luther m zijne overzetting van den Bijbel dit ghere gebruikt Ezech. XVI: 8. ook heeft pontanus in Glosf Celtico gheeren, dat hij vertaelt Limbos vestium, infiitus, wij hebben noch geer vopr ene plooi of vouw van het •kleed.
Dewijl



MENGELINGEN- 3$
Dewijl het ons nu gebleken is , dat dit ghere voor enen zoom, of boord, en ook voor ene vouw of plooi, in de met de onze verwantfchapte talen niet onbekend zij , ja dat Kiliaen het voor een echt duitsch woord erkend hebbe, dunkt mij dat men niet twijfelen kan, of deze zal ook de ware betekenis van ghere zijn in de aengehaelde plaets uit Walewein. Huydecoper giste ook dat ghere hier iets moest betekenen, dat men zelf aen't lijf heeft, dewijl iemand die een zwaerd, dat lang in de fehede gerust heeft, daer uit trekkende, om het te bezien, het flof'er eerst zal afvegen„ waer toe hem niets gereder is dan 't geen hij zelf aen 't lijf heeft, en deze gisfing is geenzins van waerfchijnlijkheid ontbloot, daer de ondervinding ieder leert, dat men, van hec een of ander het ftof willende afvegen, daer voor dikwils de plooi of den boord, ook wei de zoom van zijn kleed gebruikt.
OVER



go TAELKUNDIGÉ
OVER HET OUDÉ
EREN*
Te onrecht wordt de Vertaler van den Fafciculus Temporum door den Here m. van Ieeuwaerden, in zijnen brief over het gekruik van den Ablativ. Abfol. aen den Here Huydecoper toegezonden, verdacht gehouden , dat in zijne overzetting Latinismi of Latijnfche fpreekwijzen gevonden worden , en zijne reden is deze, om dat die Vertaler voor het latijnfche colere agrum (a) fchreef het land eren en niet het land ploegen, zo als hij, volgends zijn gevoelen, hadt moeten fchrijven; men zie de eigene woorden dezes briefs (£) om beter te kunnen oordeelen van 'smans gevoelen; alwaar hij bl. 13. zegt: tweede voorbeeld is genomen uit den Fafciculus Temporum, ent fchoon ik niet weet, of het geheele werk eene vertaaling zij, heb ik nochtans reden om te gelooven,
dat
(<?) Gelijk hij meende, dat'er in't Latijn gelezen wierdt, maer Huydecoper merkt aen, dat in de bedoelde plaets uit den Fafcic. Temp. in 't Latijn het woord colere niet gevonden wordt. Deze briefis gedrukt achter het I. Deel van de Werk. der Maetf. der Nederl. Letterk. te Leyden.



MENGELINGEN. 31
dat 'er veele lappen, uit het latijn overgezet, in gevonden worden. Zie maer, mijn Heer! om gee» ne andere plaetzen bij te brengen, bladz. 51. at en ik twijfel niet, of gij zult na het leezen van de woorden o daer medé te ploeghen te eren ende te faeyë dat landt ïder woeftinen , met mij cordeelen, dat het niet zeer waerfchijnlijk is, dat den Schrijver of Vertaaler hier het woord eren zoude in gedagten gekomen zijn, ten ware hij 't latijnfche colere voor zig gehad hadde. Hier zienwe, dat, hoe groot een Taelkenner de Schrijver dezes briefs ook geweest zij, hera. echter ene genoechzame kennis der oude nederduitfche tale ontbrak, hadt hij de oudduitfche fchriften wat meer doorkropen, dan ware hem niet onbekend geweest, dat men enen oudduitfchen Schrijver niet befchuldigen moet van het gebruik van Latinismi, alleen om daC hij fchrijft het land eren en niet het land ploegen * Zo' als het hedendaegsch gebruik algemeen bi) ons heeft ingevoerd.
Maer nimmer hadt de genoemde Brieffchrijver deze aenmerking beter tegen iemand kunnen inrichten, dan tegen den geleerden Huydecoper, om klarer van zijne dwaling overtuigd te worden, die grote Taelheld hadt zich te veel in de fchriften der ouden geoeffend, dart dat hem dit goed, doch oudduitsch woord ia dien zin onbekend zijn konde. Het heeft ook
den



32 TAEL KUNDIGE
den Here Huydecoper goedgedadit in zijn antwoord (<r) op dezen brief den Vertaler van den Fafciculus Temporum te verdedigen, en hem de ontroofde eer weder te geven, en aen te tonen, dat het land eren voor ploegen zeer goed, doch oudduitsch ware, om dit met een krachtig bewijs te ftaven, zullenwe in de eerfte plaets dat geen, hetwelk door den Here Huydecoper maer met een woord is aengetekend , hier wat wijdlopiger onzen lezeren mededelen , ik bedoele hier deze woorden van Huydecoper: dit woord is bekend in alle taaien die met de onze vermaagtfchapt zijn; en het is zo, want ons eren komt overeen
I. met het M. G. ARIAN dat bij tjlphilas (d) voorkomt; van deze plaets fchreef Huydecoper, dat in zijn Handfchrift van het Nieuwe Testament 1431. het duitfche eren gelezen wierdt. ulphilas fchreef hier AIGANDS SKALK (e) ARIANDAM. d. i. hebbende enen knecht erende. tt
(O In zijnen brief namelijk over den Abf. Abf te vinden aen het hoofd van de Werken der Maeti'. der Nederl. Letterk. te Leyden.
(d~) Euang. Goth. Luc. XVII: 7.
O) Skalk, d. i. Knegt, zie kiliaen in fchalck. Jervus , famulus , minijler. ene bijzondere opmerking verdienen de woorden van Kiliaen, zeggende: DiEHo in hac pgnificatione olim tam inferioribus, auam fuperioribus Germanis et Gothis ufitatisjlma. Zie verder schilterus en vvACHïfiRus.



MENGELINGEN.- 33
II. Met hét A. S. brigean, erigan, eriam bij juniüs (ƒ) en de aengehaelde plaets Uit Luc. in de Angel-Saxifche vertaling; andere Schrijvers, die dit woord gebruiken, kan men vinden bij e. lye (g), bij wien ik ook lees eriung, oratio.
III. Met het Cimbr. eria, zie juniüs l. c. komende van kR.labor, cultura, waer van ook afkomt het woord ardur aratrum, volgends o. wormius (A).
UIL Met het Ysl. eria, arare. virelius in Indic. v. aria in praf. er. aro , bij r. j 0uas (i) perf. eriade, aravi. Regelmatig volgends den I. Regel van het vormen der prcet. verb* Mand. zo als wij vinden aengetekend bij den genoemden Yslandfchen Schrijver r. jonas {k).
V. Met het F. Th. en Al. eren, enen* bij
otfridus (/).
Vns errent fine phtagi^ Bi iaron ïo g'muagi.
welke
(f) In zijn Glosf. Goth. p. 64.
(£•) DÜl. Sax. et Goth. lat. in v. erian.
(A) Spec. Lex. Run. inv. ar. Hafnite 1650.
(ƒ) Diclion. Island. in Thef. hickesii Tom. I.
Par. 3. p. 76. (*) Grammr Island. Ru dim. in Thef. hickesis
/.. c. p. 64. „ (/) Euang. Lib, II. Cap. IV. vs. 85. in Thef
schiet eri Tom. I. p- 100.
C



34 TAEL KUNDIGE
welke woorden van Otfridus door Scherzius i% zijne Aentek. aldus vertaeld worden:
Nobis arant ipftus aratra, Quotannis omnino fatis.
De vertaling van Scherzius verkiezen wij boven die van Schilterus, die van gedagten was, dat dit enen van irren , enare kwam, en het daerom vertaelde feducere ; maer te onrecht, dit enen betekent hier ploegen, en om hier te meer van overtuigd te zijn, is alleen nodig de reden, die •Scherzius voor zijn gevoelen geeft, nategaen, en men kan niet twijffelen of de hier bijgebrachte vertaling ftrookt alzins met het oogmerk van Otfridus ,-wij vinden ook in de genoemde aentekëning van Scherzius, dat men te Straetsburg noch zegt einen acker eren, voor het land ploegen of bouwen, lat. colere agrum.
Noch een voorbeeld vinden wij in het Jus Prov. Alem. (m), fuuer dez andern lant unuuizzende ert , lat. qui alterius agrum infeius ar at. , Zo ook in het Jus Prov. Sax. (n), mit weker en mit aehren oder pfiugen.
Van dit eren ook het F. Th. ungeerid, bij den Abt wi li, era mus (o), welke plaets
door
Cm) Cap. CCLVXV. $. i. f») Lib. lil. Art. 20. fin. (0) In Paraph. Cant. Cant. Cap. II: 1.



MENGELINGEN. g$
door Huydecoper in zijnen brief over den Abh Abf. reeds is bijgebracht s en dierhaiven zal ik dezelve niet herhalen, alleen wil ik hier aentekenen, dat men ene ahdere lezing van deze Woorden vinden kan bij schilterus (p) , men zie ook wachterus (q). Ons eren komt ook over een met het Engelsch eare, zie fr. juniüs (r). Hier uit dunkt mij dat niemand ligt de echtheid van ons oud doch goed duitsch Woord eren in twijffel zal kunnen trekken, of, gelijk van Leeuyvaerden , dit Woord bij oude Schrijvers aentreffende, hen zal kunnen befchuldigen, dat zij geen goed en zuiver duitsch gefchreven hebben, integendeel zal men hunne fchriften, als oude gedenkftukken onzer zuivere moedertale moeten in waerde houden.
Om nu nader op ons oud nederduitsch eren te komen, moetenwe hier het zeggen van Huydecoper in acht neemen, te weten, dat de Latijnfche fpreekwijs colere agrum , eigenlijk betekent het land oeff enen. Zie zijne bewijzen daar voor uit de oude taelftükken bijgebracht, en wij voegen hier bij ene plaets uit maerlant L B. f. 5. c. daer van Adam gezeid wordt:
God
<jd) Glosf. Teuten, in v. ungeerid, p. 26».
(^) Glosf Germati. v. eren.
O ) Etymol. Angl. op dit woord.
C %



SS TAEL KUNDIGE
God Jlacken (s) vten Paradije, Om dat hi Joude na dorpers wije Die aerde oefenen. .
Kiliaen vertaelt het woord oeffcnen , colere, exercere, en oeffeninghe, cuhitra, dit bevestigt ' mede dat Huydecoper te recht gezeïd heeft, dat het woord eren in de aengehaeJde plaets uit den Fasciculus Temporum geen Latinismus zij. Hoe het lat. colore (eigenlijk oefFenen) de betekenis van eren gekregen hebbe, lezenwe almede bij Huydecoper, de reden is, om dat men zeide Deum colere, eigenlijk God dienen, maer nu kan men God niet dienen zonder Hem te eren, en dit noemden de ouden, volgends Huydecoper, af mede oeffenen, waer van bij hem in den genoemden brief vele voorbeelden te vinden zijn , onder anderen brengt hij daer toe bij ene plaets uit het MS. van 't N. Testament 1431- O Petr. IV. 3.) f. 84. a. ongheoerlojder oeffeninghe der ajgode, Zo lees ik ook in een ander Affchrift van het N. T. omtrent 1350. op die zelfde plaets f. 142. ê. oeffeninghe der afgoden , waer bij wij het volgend voorbeeld noch zullen voegen, Mattli. XV. 9. lees ik in het MS. 1350. f. 7. d. aldus: Jonder Jake oeffeJien Ji my ,. en leren die leringe en die gebode der lude , en zo ook op die zelfde plaets in
ket
CO Stack.n d. i. fiak hem.



MENGELINGEN. 37
het MS. van 1431- f- 20- b- mede in een een Affchrift der Evangelist. I472- f- T5- dEn in het begin der tien Geboden bij den Vertaler van den Fasciculus Temporum, f. 14. b.
Mint eti oeffent ene God.
van den dienst der afgoden in het MS. 1350. ƒ. 125. c. Daerom, dat glii onwetenden oeffent dat hootfehap ic v. zie onze Overzetting liand. XVII. 23. daer wij deze woorden aldus vinden: Defen dan, dien gy niet kennende dient, verkondige lek u - lieden. En in het volgend Hoofddeel het 7. vs. daer wij lezen van enen man die God diende, waer voor in het aengehaeld MS. f. 126. a. een man die gode oeffende, in het zelfde MS. f. 109. c. Dat wi loghede dat der oefenighe gods tieglie is; zo ook in het affchrift van 1431. ƒ. 117. a. vergelijkt met deze woorden onze overzetting van den brief van Paulus aen Tit. II. Oeff enen heb ik noch in ene andere betekenis gevonden, namelijk voor gedurig bij iemand ziin , dikwils in iemands huis komen , iemands huis dikwils komen bezoeken ; lat. frequentare domuni alicuius; zo lees ik 't in de uittrekzels uit het O. Testament MS. 1350. f. 166. d. Defe oefenden Jladelic Joachims huns; mede in het MS. 1431. f. 167. a.D^oeffenden, enz. Zie hier deverfiovulgata Dan. Hoofdd.XIIÏ. Ö. in onze Overzetting te vinden ? in de ApoC 3 crij'



38 TAELKUNDIGE
crijphe boeken het I1T. aenhangzel aen Daniel.
Nu moetenwe ons woord eren nader befchouwen, en onderzoeken wat bij de ouden eigenlijk betekende het Jand eren; Huydecoper zegt het land eren, is het land ploegen. Zo vinden wij 't bij k i l i a e n aeren, eer en , eren, errien. mare , exarare , inarare , colere agrum , terram vertere aratro , profcindere arvum, exercere campos, terra molm. Zie ook ten kate (?). Dat de ouden voor ploegen het woord eren gebruikten, bevestigt Huydec. weder met verfcheiden voorbeelden , ook onder anderen met de ftraks aengehaelde plaets uit Luc, XVII. 7. uit het MS. 1431. zo ook in mijne MSS. van 1350. en 1472. en in den Bijbel te Antw. 1531. van alle die voorbeelden, welken Huydecoper heeft bijgebracht, zal ik geen een herhalen, maer mijnen Lezeren anderen opgeven , op dat aldus het menigvuldig gebruik van dit woord bij de ouden in dien zin des te klaerer bewezen zij. Alleen wil ik echterhier aentekenen de verfchillende lezing, die in de aengehaelde plaets uit den Rijm-Bijbel van Jacob van Maerlant,. voorkomt, dewijl wij van oordeel zijn dat het affchrift, dat wij van dit oud , en taelkundig werk bezitten , veel nauwkeuriger is, dan het handfchrift dat Huy-
de-
O) %. Pxoev, van gereg, afleid, in er bh 632.



MENGELINGEN. 39
decoper gebruikt heeft, en dierhalven verbeelden wij ons, in ftaet te zijn, zo niet de echte, ten minften ene minder bedorven lezing van deze plaets te kunnen mededelen. De aengehaelde woorden lees ik in mijn MS. f. 99- b. aldus: Doe fprac een osfe vreemde dinc Tenen man die eren ghinc. Noch een ander voorbeeld heb ik in het zelfde werk van dezen Dichter gevonden, m het VII. B. f. 39- d.
En haddi niet mit mire coe
Gheeert, ghine waerter niet comen toe.
Zie Richter. XIV. vs. 18.
Wij vinden noch ons eren voor ploegen m onze MSS. van het N. Testament van 1350.
en 1431- eh aldaer , ,. ,, , A
I Cor IX. 10. Want die daer eert die jel {u)
inder hopen eren. Ook wordt ons eren in de
Glosf. op die plaets gebruikt,
Biibel gedrukt te Delft 1477-
Deut. XXII. 10. Du en fults niet exen mit
enen osfe te famen en mit enen ezel.
Hij.
00 Zo in het MS. van i35°-'™ datvan WJ^JÏ voor fel, fal gelezen, ene gemene wiskhng dei kffi» die bfj de ouden niet allee*nn de ^n e maer ook in alle andere klinkers plaets, heeit. C 4



49 TAEL KUNDIGE
Hof. X. li. Judas fal eren, ën iacob fal hm breken die voeren. Bijbel omtrent 1482.
Exod. XXXIV. 21. Ses dage_ faltu werken des feucde dages faltu uphore to eere.
1 Koning. XIX. 19. Dar vant hy helifcum faphats foen errede myt twelff osfen, en hy was der ey die errede vnder den xij. iock osfen.
sartholomeüs engelsman I48J.
B. IX. Cap. 5. in die leyntcn pleecht me te eren mitter ploech en te arbeyde inde" houe mit platen en mit poten en mit zayen,
B. XIVL Cap, 47, ee . fied,e die onghe-.
louwet is en ongheeert mitter ploech. en in hef
Volgende 48. Cap. lees ik, die acker ■ 1
wf eerst gheeert na ghefayt na gheegt en na gemayt.
henricaaberp. in hare Anal. Vernac. A.1505. bij matthjetjs Anal. Tom. I. p. 143. Ed. in 8". fy eerden die voore op rondom ons lant , en de Pander ende ,de fchout mit die bue-ren Jloegen haer hant aen die peerd, ende doe hielden fy die ploegh een fluck weghs , ende ginghen mede om fo langh'hent aldat lant rondom die voore geëerd was. en noch eens op 't jaer 1523. bij matth/eus p. 151. T' coorn van f befaeyde lant mit water bekopen was bedorven, tnde men mostet om eren. De voorbeelden nu den naerftigen onder.
zoe-



MENGELINGEN. 4*
zoeker onzer moedertale medegedeeld, zo in den brief van Huydecoper over den Ablativus Abfolutus , als in deze onze nadere verhandeling over het otidduitsch eren. vertrouwenwe dat voldoende zijn , en allen zullen overtuigen , dat eren voor ploegen zeer goed , doch oudduitsch zij. Lact ik mijnen Lczeren bij deze gelegenheid onder het oog brengen , hoe wel Huydecoper, en anderen met hem, zeiden, dat men gene rechte kennis onzer moedertale bekomen kan, zonder ene daer mede gepaerd gaende kundigheid der oude Nederduitfche tale, en deze Helling, (hoe ook bij anderen te onrecht verdacht gehouden,) wordt zelf uit ons woord eren genoegzaem bewezen; hadt van Leeuwaerden ook de fchriften der ouden onderzocht, en het Neêrduitsch van dien tijd Ieren kennen , hij hadt nimmer een zo ongelukkig bewijs tegen den lieer Huydecoper kunnen gebruiken.
Latenwe ons dan voor zulke misfiagen wachten, de fchriften der ouden, in groter waerde houden , en uit dezelven onze zuivere moedertael leren; dewijl wij ons, in het onderzoeken van woorden en taelwetten, alleen tot het hedendaegsch gebruik bepalende, een gebouw op zwakke fondamenten maken, dat bij ieder ongewoon voorval wankelt , en welhaest met enenonherflelbaren ondergang gedreigd wordt.
C 5 OVER



K% TAELKUNDIGE
OVER HET WOORD
W IJ C H.
I~_et duitsch woord wijch, bij de ouden in gebruik, voor Jlrijd is bij ons geheel en al in onbruik geraekt, wij hebben alleen het bij de ouden mede bekend woord Jlrijt, of gevecht behouden. Het verouderd wijch komt overeen met het F. Th. wig , bij schilterus (a) die aldaer uit de Gl. Monf. p. 347. heeft wich ycl jlrith, Militia. Wij vinden dit woord in de oude F. Th. fchriften zeer dikwils gebruikt , bij otfridus Lib. IV. 8. vs. 14.
So wer fo 'nan infuabi Er wig zi imo irhuabi.
scherzius vertaelt deze woorden dus:
Si quis eam audiret,
Pugnam adverfus eum fufciperet.
deze plaets fchijnt eigenlijk te fpreken van ene Pugna Privata in welken zin dit woord mede genomen wierdt. In de eerst genoemde feetekenis, te weten, voor oorlog offirijd wordt
dit
£«) Glosf. Teuion. p. 866.



MENGELINGEN. 4$
dit woord dikwils in het Rijm van St. Anno gevonden, zie §. VIII. vs. 124.
Ninus hiz der eristi man, De dir ie [_der ie'] volcwigis bigan. Her faminodi fchilt unti fper, Des lobis was her vilt ger.
Ninns (b) dicebatur primus vir,
Qjd unquam bella fufcepit. Collegit fcuta ac hastas,
Glorie erat volde cupidus.
verder in het 136. vs. lezenwe
Ungewenit warm fi ci wige,
Inconfueti trant ad bella.
en 5. XX. vs. 319.
Peiere vurin ie ci wige gemo.
Boiarii ibant in przelium lubenter.
verfcheiden betekenisfen van het H. D. wig kan men vinden bij wachterus (c), wig
be-
(£) Zie justinus Bi/lor. Lib. I. Cap. 1. Primus omnium ninus, ra Asfyriorum, veterum et quafl avitam gentibus morem nova imperii cupiditate mutavit. ine primus in-
tulit bella finitxmis.
(O Glosf. Germ. Col. 1900.



U TAELKUNDIGE
betekent bij hem ook Bellum Publicum, praeUam, Pugna, militia. Zie ook aldaer de afleiding van dit woord. En verder kunnenwe aldaer leren dat wig ook genoomen wordt voor enen bijzonderen ftrijd, Pugna Privata. Senfus (zegt Wachterus) a Bello Publico ai Privatum translatus , en in dien zin hebbenwe ook het F. FL woord bij Otfridus gevonden, zo als wij bij die plaets hebben aengetekend.
Hier mede komt over een het A —S. wig of wigg, bij lye (d) vertaeld Mavors, Bellum , Pugna, Praelium, en dit woord wierdt mede bij de Anglo-Sax. in de andere opgenoemde betekenisfen genomen. Wij zullen , dewijl 'er van de verwantfchapte talen genoeg gezeid is, tot ons N. Duitsch woord wijch overgaen , en mijnen Lezer , volgends on_e gewoonte, enige voorbeelden uit de oude taelftukken mede delen , waer in cns woord wijch gevonden wordt. Zo lezenwe bij maerIant X.B. f. 01. d.
Judas quam mit groter moete, Den wiich nam hi coenlic ant Dien hi mit groter eren wan;
Wan;
O') In Diclion. Sax, & Goth. Latin. h v.



MENGELINGE N. &
Want hi vacht fo, dat Lyfias, En ziin volc ghefconfiert (e) was.
Het zelfde B. f. 92. a.
Nochtan fo beval hi hem, Dat hi, eer fi weder quamen, Altoes ne ghenen wiich en namen.
Wijch nemen, dat is, den oorlog of den ilrijd beginnen. Zie de eerfte hier uit Maerlant aengehaelde plaets:
f. 94. c.
Doe feide hi, een flriit gaet ons anes Nu is an defe zide die Jordane, An dander fide broec en bosfcalien, Hier en is gheen wiken f onder falien recht l ende roept God ane! Den wiich begonften fi te bejlane.
f. 100. a.
(■O Sconfieren een leger, is het zelfde rflet ver/laan. Wij vinden het bij m. stoke B. IV. vs. 215.
En fconfierden dat heer groot.
Si floeghen menighen man doe doot.
ook bij den zelfden Dichter in het VIII. B. vs, 161. en menigmael bij Maerlant, onder andc ren inhet zelfde B. f.95. b.
Ende fi quamen beide te velde, Daer fconfierde hi mit ghtwelde Apollonis en pin volc mede.



46 TAELKUNDIGl'.
f. 100. a.
Doch dat fi tenen wighe quamen. Der meer volcs bleef te zamen, Waen ic, dan oyt in enen wiich dede.
De zelfde Dichter fchrijft in de Deftructie vart Jherufalcm f. 158. b. wijch geven, dat ons voor-* komt zo veel te betekenen als ons fiaglevsrcn.
■ Men gave hem wiich gherne en walc,
en f. 159- c-
Nu hoert, een deel vander poort Der was die honghcr fo groot, Noyt man hoerde des ghenoot (f)^ Om fpife vochten fi menighen wiich „ Der ome was alder criich.
MELIS STOKE II. B. VS. 19.
Daer was ghevochten vafie en fiere: Maer ionghe Dideric wan de ere,
Want
Zie de aentekeningen van Huydecoper op de beide aengehaelde plaetzen uit de Rijmkronijlc van M. Stoke, daer wij lezen, fax.Alke* made fconfiereti verklaerde , of liever verduillerde, door fchonden.
(ƒ) Ghenoot is gelijk, hier van zullen we in liet ver* volg meer voorbeelden bijbrengen.



MENGELINGEN. 4^
Want hi de borch tjfelmonde Brande en Jlechte inden gronde, En wan met fcepe den wijch mede Aldaer inde Marwede.
Bij den Vertaler van Boët. f. j6. c. vindenwe den Oorlogsgod Mars aldus befchreven: — dat hij was die heere der wyghen en der bataillen. Wij lezen dit woord dikwils bij v. velthem Sp. Hiftor. I. B. Cap. 44. bl. 61.
Want fint dat hi te wapen dochte, Sone fiochte hi niewent el, Dan wijch ende Tornier-fpel.
IV. B. Cap. 23. bl. 242,
Die den wijch beginnen wilden.'
Dees Dichter gebruikte zekerlijk dit zelfdë oudduitsch woord in het I. B. Cap. 38. daer Le Long gelezen heeft.
Ende doen die wijck leden was daer.
Wij Hellen met huydecoper (g) dat men hier voor wijck lezen moet wijch, even als in de reeds aengehaelde plaetfen gelezen wordt, en dan zeidt de Dichter hier niet, zo als Le
Long
(g) Proeve van Tael- en Dichtk, bl. 608.



48 taelkundige
Long meende , toen de neederlaag geleeden was $ maer dan zullen deze woorden , toen dié wycli leden was, zo als Huydecoper te reeht heeft aengemerkt, eenvoudig betekenen , toen de Jlag of Jlrijd voor bij was ; of over was. Van ons verouderd woord wijch komt wijgani, dat is volgends Huydecoper (//) firijder, datwe lezen 5n de door hem aengehaelde plaets uit de Hifiorie van' Zèghelijn van Jherufalem, 1563. alwaer van hem in het begin dezer gefchiedenis gezeid wordt:
Men feyt ddttet (i) Helena vant. Dat is waer, maer een wygant, Was daer mede, een deghen fijn Van Jherufalem Zèghelijn, Daer ick u of fegghen fau
Wij zullen hier bij voegen een voorbeeld uit ■de Roman van Grimbergen bij Butkens Preuv'. p. 37. b.
Ende van Jfelficine die wigant.
(&) Proeve van Tael- en Dicluk. op de aeiigeh* plaets.
(/) Te weten het Kruis.
over;



MENGELINGEN. 49
OVER DE WOORDEN
W E R S C A P
E N
WERSCAPPEN.
]B ij zommigen, min ervaren in de oude Nederduitfche Tael, zal mogelijk deze wijze van fpreeken in dien tijd gebruiklijk , namelijk, wtzfcap houden , te werfcap gaen en werfcappen , niet recht begrepen worden, en hier om hebben wij nodig geoordeeld , dewijl wij van deze woorden, zo veel ons bekend is, nergens ene volledige verklaring vinden, en daer dezelve echter dienen kan tot opheldering van onze oude tael, den Lezer, in onze Taelkundige Mengelingen , die voorbeelden uit de fchriften der' ouden, die ons de echte betekenis dezer woorden leren kunnen, mede te delen.
Die den oorfprong dezer woorden in het brede begeert na te gaen, kan denzêlven vinden *bij wachterus (a), welken hier aen-
te-
O) Ia Gloif. Germ. in v. wirt, hofpes, p. ijM<? D



50 T AELKUNDIGE
tehalen ons nu genoeg is , daer wij voornemens zijn alleen maer onzen Lezer te doen zien, wat onze Voorouders door deze woorden verftaen hebben. En hier toe terftont overgaende, zeg ik, dat werfchappen is maeltijd houden, en werfcap een maeltijd. kiliaen weerdfchappen, epulari, en wcerd-fchap, convivium, epulum, enz. (b). En deze uitlegging wordt alzins bevestigd door die plaetzen uit de fchriften der ouden, daer wij deze woorden aentr effen , zo lezenwe bij maerlant
I.B. f. 12. c.
Daer werfcap was ende feeste.
en van den Maeltijd dien Adonia gaf, van welken wij lezen i Koning. I. fchreef dezelfde Dichter VIII. B. f. 53. b.
Doe maecti voort mit ghewout Ene werfcap te Jinen do ene, Mer Jinen broeder Salomoene, Ende ander heren en haddi niet.
Zie voornamelijk het 9. vs. uit het aengehaelde I. Hoofdft. De maeltijden, welken Esther den Koning Asfuerus bereidde, vinde ik aldus befchreven X. B. f. 87. d.
Ter
O) Zie ook kiliaen Etym. op fchap, tictio.



MENGELINGEN. 51
Ter werfcap dranc Asfuerus fo, Dat hi fat was en vro.
en verder komt Haman aldaer dus fprekende voor:
Doe maecte hi finen ghcfelle cont, Ende toechde hem fine moghentheden, Daer toe feide hi hem oec mede, Dat die Coninghinne hem allene Van alden Princen ghemene, Ter werfcap mit den Coninc bat.
Zie hier Esther in het V. Hoofdft. en voornamelijk het 12. vs. dat met de laetfte uit Maerlant aengehaelde plaets, bijna woordelijk overeenkomt.
Eens vinde ik bij maerlant weerfcap dat het zelfde is, in het IX. B. f. 75. d.
Raguel was'om tgone
Blide, ende maecte weerfcap groots
Bij kiliaen lezenwe op de zoo even aengehaelde plaets, dat weerdfehap ook genomen wordt voor enen huwelijks of bruilofts maeltijd , convivium nuptiale, en in dien zin mene ik dit woord mede bij maerlant gevonden te,hebben, in het zelfde IX. B, f. 76. a.
Ene werfcap maecti dder ter ure Onder maghe ende ghebure.
D 2 de



5» TAELKUNDIGE
de gefchiedenis, die Maerlant hier verhaelt, lezenwe in het Boek van Tobias in het VIII. Hoofdft. vergelijkt voornamelijk het 17. vs.met de hier aengehaelde woorden.
Verfcheiden voorbeelden vindenwe'in oiis MS. van het N. T. 1350. f. 29. a. Ende Levi maecte hem een groet werfcap in zijn huis. — (c) f. 35. d. Mer wanneer du werfcap maecfie, roep die armen, enz. — • (d). Zo lees ik ook in de affchrift en van het N. T. van 1431. en 1472. Bijbel 1477. Genef. XXI. 8. Ende Ah 'aham maecte em grote werfcap. — Genef. XXVI. 30: Dus makede hi hem een werfcap , ende na die
fpife en na die dranc jlonden fi vroech op.
Genef. XXIX. 22. Ende Laban riep en node vele fcaren van Jinen vrienden te werfcap : en maecte die brulocht. — Genef. XLIII. 16. en ghereids een werfcap, want fi fiullen huyde mit mi eten te mid- daghe.
Bartholomeus Engelsman 1485. in het opfchriftvan het 22. Cap. van het VI. B. van den middach maele, of werfcap, en het zelfde Cap. ook werfcappinghe — totter maeltijdt en totter werfcappinghe, en verder, inden warfcappen werden die luden te zamen geroepen.
Tot dusverre hebbenwe de voorbeelden van
het
O) Luc. V. 29. 00 Luc. XIV. i3.



MENGELINGEN. 53
het zelfftandig naemwoord bij vele oude Schrijvers gevonden,medegedeeld, doch te voren is reeds aen gemérkt, dat de ouden cok een gelijk luidend werkwoord hadden, namelijk werfcappen, epulari, en dat dit ook bij Kiliaen gevonden wierdt. Wij vinden het in de reeds genoemde en in andere fchriften der ouden gebruikt. MS. van het N. T. 1350. f. 37- Hi wer"
feapte dagelix cieriike (e). In de verfio
vulgata heeft men op deze plaets, épulabatur quetidie fplendide , en noch in het zelfde MS. f. 147. c. defe fijn vlecken in haren weelden te gader werfcappende , he felven voedende fonder
yreefen (f)-
Somerf. van S. Eernard ferm. MS. 1463. bl. 22. b. Laet ons in gaen, loet ons werfcappen in' den onghegisten brode, en bl. 25. b. fo werfcapt men weder an en drinckeu droncken.
Pasfionael Somerftuk f. 95- b. een die werfca^te mit ander luden.
van hasselt in zijne Aentekeningen op Kiliaen (%) zegt, dat in onze Overzetting van het Evangelie van Mare. VI. 39; ^ oude werfchappen gevonden wordt , wij voegen
hier
( e~) Luc. XVI. 19-
(ƒ« Zie den Brief van Judas het 12. vs. (/) Pag. 793- '» y'
E» 3



54 TAELKUNDIGE
hier bij, dat 'er ook zo gelezen wordt in den Bijbel te Antwerpen 1531. bij waerfchappen int groene gras, maer integendeel in geen van de affchriften, welken wij bezitten, komt op die plaets het woord werfcappen voor, in het MS. i35o. f. 19. b. lees ik: Én H geboet hem dat fife neder Jouden doen Jitten alle gader te ringe op dat groen hy. Zo ook in het MS. 1431. f. §S- b. als mede in het affchrift der Evangeliën 1472. Werjcap lezenwe noch bij v. velthem Spieg. Hiflor. VIII. B. Cap. 14. bl.461.
't Siere Werfcap Jo noet hi daer Alle die nie van eertrike Jcieden.
leLong verklaerthier werfcap kwalijk door blijdfchap, het is hier, zo als op andere plaetfen, die wij hebben bijgebracht, een maeltijd, en welk een maaltijd hier bedoeld wordt, zal ieder, die deze woorden in verband en zamenhang naleest, terftont ontdekken, dierhalven behoevenwe hier niet langer bij ftil te liaan.
coornhert vert. van Cic. off. I. B. f. 51. b. fchrijft waerfchappen. In waerfchappen met ons vrinden en kennisfen.
OVER



MENGELINGEN. '55
OVER HET WOORD
MINNE.
Aengaende de betekenis van dit woord vin* denwebij Huydecoper (a) ene verklaring^ Hij ftelt,dat de voorname betekenis van dit woord ene 'vriendelijke benaming van vrouwen en jonkvrouwen zij, om dit te bewijzen brengt hij vele voorbeelden uit de oudduitfche fchriften bij; ook lezenwe aldaer , dat de ouden deze benaming gebruikten om hunne eigene vrouwen aentefpreken, zie het voorbeeld tut Waiewein aldaer bijgebracht, het welk wij| bij ene andere gelegenheid hebben aengehaeld. )
Eer wij tot ons woord minne zelve overgaen, moetenwe aengaende de plaetzen uit den Rijmbijbel van Jacob van Maerlant, in deze aentekening van Huydecoper te vinden ^«merken dat in ouder affchriften, van dit taelkundig-
werk,
Aenteken. op M. Stoke's Rijtnkronijk VL ( } BvsaS4. ie ook de aenteken. op het VUL
F; vs 161. in 't einde. (h) In or_e verhandeling over de woorden gere,
p-here en ghère bl. 20.
D 4



56 TAEL KUNDIGE
werk, dan dat 't welk Huydecoper gebruikt heeft, het woord minne, of niet voorkortte, of dat 'er ene andere lezing gevonden worde, en dewijl de echte lezing dezer aengehaelde plaetzen in Huydecoper's affchrift niet gevonden wordt,en het werk nooit door den druk gemeen gemaekt is, hebben wij het der moeite waerdig geoordeeld, de verfchillende lezing dezer plaetzen hier aentetekenen. De twede plaets, van welke wij eerst zullen fpreken, die Huydecoper hier aenhaelt, wordt in zijn affchrift gevonden in het XI. B. C 32. f. 98. d.
Here feit foe, ic biddu en Aman Met mi ten etene , lieve man. Hi Jiont up en ginc te hare, . En namfe in Jinen aerme clare Hi feide: wes onvervaert lieve Minne, Du blives mine Conighinne.
Hier lees ik het woord minne in mijn affchrift niet, en verder is 'er in de lezing ook veel verfchil, en op dat de lezer hier over zoude kunnen oordeelen , zullenwe deze plaets , zo als dezelve in ons affchrift gevonden wordt, hier invoegen, in het X. B. f. g7. d. vind ik dezelve aldus.
Here feit fi, ghi ende Aman Coemt heden eten mit mi dan.
Doe



HENG 'E-L INGE N. 57
Doe fiont hi op en ghinc mit hare, En namfe in Jinen Jcoet aldare; Ende feide: wès onvervaert van zinne, Du blives mit mi Coninghinne.
De eerfte uit Maerlant aengehaelde plaets, luidt volgends Huydecoper s affchrift aldus.
Die Coninc feide: Ester lieve Minne, Sech dijn legheren. —
Hier lees ik in mijn affchrift ook het woord Minne, het is dierhalven aen Maerlant niet onbekend geweest, en deze plaets vind ik in mijn MS. in het X. B. f. 88. a. aldus.
Die Coninc feide; Hester Minne, Segghe wattu wilt in dinen zinne.
Dat het woord lieve , dat in het handfchrift van Huydecoper in het eerfte vaers gelezen wordt, niet van Maerlant zij, komt mij voor geen bewijs nodig te hebben, men behoeft het vacrs alleen maer te lezen , en terltond zal men bevinden dat het woord lieve hier overvloedig is; over de twede regel kunnenwe niet oordelen, door dien dezelve niet geheel is opgegeven, het begin echter verfchilt reeds veel van onze lezing.
Ditkortelijkaengaende deze plaetzen uit den Rymbiibel aengetekend hebbende, gaeik over D S tot



58 TAELKUNDIGE
tot een onderzoek, of de voorname betekenis van ons minne eigenlijk, ene vriendelijke benaming van Vrouwen en Jonkvrouwen zij, gelijk wij gezien hebben dat Huydecoper Helde.
Wij zijn van oordeel, dat het oud woord minne, veel algemeener betekenis gehadt hebbe, en ftellen, dat het niet alleen ene vriendelijke benaming voor vrouwen en jonkvrouwen geweest zij, maer integendeel een woord van veel ruimer betekenis, een woord namelijk dat de ouden gebruikten, om den Perfoon, wien zij liefde en genegenheid toedroegen, mede aen te fpreeken, en dierhalven, bij hen zo wel gebezigd, indien ene vrouw enen man, als wanneer een man ene vrouw aenfprak. Huydecoper brengt een voorbeeld bij dat ons hier mede tot bewijs van ons gezegde ftrekken kan, te weeten, de bij hem aengehaelde plaets uit Walewijn f. 45. a.
So fprac foe tot haren lieve, Wel zoete Minne. —
Deze was de twede betekenis die Huydecoper aan het oud woord Minne gaf, maer, voegt hij 'er bij, in dien zin fchreven de ouden het veel al Minnekijn. Doch hier omtrent verfchillenwe van den Heer Huydecoper, en zijn van gedagten , dat deze niet ene twede betekenis van het woord minne zij, maer dezelfde. Wij vinden noch andere voorbedde , dat de ouden het
woord



MENGELINGEN. 59
woord minne ook gebruikten indien ene vrouw enen man aenfprak, zo lezenwe 't bij den ouden Dichter MAERLANT XI. 13. f. 76. b.
Op enen berch fo fat Anne, Thobyas moeder, biden weghe Ende fach om tkint alle weg'ie ; So dat (c) ziit van verren fach. Ten vader liepji daer hi lach En feide, Minne! nu coemt v kint.
De gefchiedenis, welke hier vcrhaeld wordt, vindenwe in het Boek van TobiasXI. 6. en 7. deze plaets komt bijna woordelijk overeen, met
de
(c) So dat betekent hier terftont , zo dra, zo fchrijft Maerlant meermalen , onder anderen lezenwe 't in de Deitruiit. van Jheruf. f. 159. c.
In defen tiden fo ghefciede, Dat een vten ioedffchen diede, Hiet Jonathas , een onweert man , Spranc coenlik den Romeyne an En vraghede of daer fonder fcamp Tement ieghen he wilde neme camp. Dit hadden die Romeyne onweert, Doe hiet hife blode ende vervaert So dat een Romeyn hoerde, Die hem verbalch om die woorde, Ende heeft op hem beftaen den camp.
Wij hebben deze woorden hier wat breder nitgefchreeven, op dat de Lezer te beter deze plaets ia zijn verband zoude kunnen nazien, en over de betekenis van deze woorden oordeelen.



6b TAEL KUNDIGE
de uit Maerlant aengehaelde woorden. Uit het lat ij n van Petus Comestor, waer naer Maerlant zijne overzetting heeft ingericht, blijkt mede , dat hij dat woordhieruit vrije verkiezing gebruikt, als zijnde het in het latijn niet uitgedrukt, dewijl daer alleen gelezen wordt, Ecce venit filius. Dierhalven moet men niet zeggen , dat de ouden hier onderfcheid maakten tulfchen het manlijk en vrouwlijk geflacht.
Ene aenmerking, diewe echter niet als ene zekere waerheid willen opgeven , moetenwe hier den lezer mededelen, dat namelijk het niet onwaerfchijnlyk voorkome,dat de oudduitfche fciiryvers een ander onderfcheid tuffchen de woorden Minne en Minnekijn hebben in achtgenomen, te weten dat zij onderfcheid maekten, indien zij iemand aenfpraken , en indien zij tegen een' derden van hem fpraken, dat zij het eerftgenoemde woord gebruikt hebben, in geval zij enen perfoon, wienze liefde en achting toedroegen, aenfpraken , en dat zij liet woord Minnekijn genomen hebben, wanneer zij van dien perfoon, wien zij liefde en achting bewezen , tegen enen anderen fpraken. De drie voorbeelden door Huydecoper (d) aengehaeld kunnen, zo als het ons voorkomt, deze
uit-
(<ƒ) Aentek. op M. Stokers Rijmkronijk VI. B. vs. , 354. aldaer bijgebracht om te bewijzen, dat men in het manlijk niet zeide Minne.xm.tv Minnekijn.



MENGELINGEN. 61
uitlegging zeer wel lijden; en het houdt almede fleek, dat de andere voorbeelden , zo door Huydecoper, als door ons bygebracht, in welken het woord Minne voorkomt, allen ene mondelinge aenfpraek behelzen. Het komt ons voor mede tot bewijs te Itrekken, dat de betekenis van ons woord Minne algemener bij de ouden geweeft zij, dan Huydecoper dezelve heeft opgegeven, om dat Ouders hunne kinderen met dezen naem gewoon waren aen te fpreken, gelijk Huydecoper zelf zegt, en hier om verwonderenwe ons te meer , dat deze taelkenner het woord gene ruimer betekenis hebbe toegekend. Dat Ouders met dezen naem hunne kinderen aenfpraken zienwe uit ene plaets door Huydecoper aengehaelt uit fl. en bl. f. 2. d. daer een vader tot zijnen zoon zeide.
Minne ic fal di ter fcholen doen.
Een moeder fpreekt tot haren zoon bij Maerlant Evang. f. 105. c. aldus:
Ic en diin Vader, wel lieve Minne! Hebben di ghefocht mit droeve finne.
Wederom twe voorbeelden, daer ons woord minnebymondelinge aenfpraek gebruikt wordt, en welken dierhalven ons gezegde bekrachf tigen.
. * OVER



6z TAELKUNDIGE
OVER HET WOORD
DEGEN.
e oudite duitfche Schrijvers gebruikten het woord degen voor enen held, en wel voornamelijk voor enen hijgs-held. Een woord in dien zin bekend in zommige talen die met de onze verwantfchapt zijn, de A. Sax, hebben
thegen, thegn. bij lye (a) en ben'
s on (b). Van de zelfde betekenis als ons oud woord degen is het F. Th. Thegan by schiltekus (c) Miles vertaeld, in dezen zin vindt men het dikwils bij otfridus Evang. Lib. I. Cap. i. vs. 128. (d)
So fint thie thegana alle.
schilterus vertaelt deze woorden aldus.
Sk fiunt hi milites omnes.
Ande-
Di&ion. Sax. et Goth. in v. aldaer ook vertaeld Miles. Andere betekeniffen waer in de A Sax. dit woord gebruikten, kan men bij lye op de aengehaelde plaets vinden. Cb)''Vocabul. Anglo-Saxon. in v. (O Glojf Teuton. op het woord diuhen» (d) In Thefaur. Antiq. Teuton» Tom. I. p. 23.



MENGELINGEN. 63
Anderen willen dit woord hier vertalen door ons Vroom, Scherzius door het Lat. famulus. Doch wij zijn van oordeel dat de vertaling van Schilterus, als de belle zijnde, dient behouden te worden. Ook vindenwe dit woord in de Praefat. ad Ludovicum Regem. vs. 79. (e) Thegan fin d. i. Militi fiuo. Hier wordt eigenlijk gefproken van enen die zich in gevaer heldhaftig toont, en dierhalven komt ons woord daer in dien zin voor , in welken wij zeiden, dat de Ouden het zelve gebruikten. De andere betekenilfen, waer in dit woord bij de F. Th. gebruikt wierdt, kan men vinden bij
schilterus (ƒ).
Verfcheiden betekenilTen van het H. D. Degen vindenwe bij wachterus. (g) Twee derzelver zullenwe hier opgeven: Ten eerllen betekent dit woord in het algemeen enen Krijgsman, Miles een woord bij hen zonder onderfcheid voor alle Krijgslieden in gebruik, van den eerllen bevelhebber af, tot den geringften Krijgsman toe, 't geen wij ook, aengaende dit woord uit Wachterus vinden aenge-
te-
(e) Bij schilterus Thefaur. Antiq. Teutm.
Tom . I. p. 4. (ƒ) Glof. Teuton. p. 230. ig) Glof. Germ. Col. 267.



64 TAEL KUNDIGE
tekend bij Huydecoper: (h) Ten anderen wordt het H. D. Degen ook voor enen held, vir fortis genomen, zie Wachterus op de aengehaelde plaets, alwaer hij deze betekenis van dit woord wijdlopig behandelt.
Ons Nederduitsch woord Degen of gelijk anderen fchrijven Deghen voor held is tegenwoordig niet meer in gebruik,wij gebruiken hetwoord Degen heden voor een zoortvan zyd-geweer, of als het op vechten aenkomt, voor een hand-geweer (i) deze betekenis in welke wij het woord Degen nu gebrnikèn, menenwe afkomfiig te zijn, of overgenomen van Degen d: i. held,of Krijgsman, in welken zin de ouden, zo als gezeidis, dit woord ■gebruiken. Deze doch fchijnt ons toe veel ouder betekenis van dit woord geweefr. te zijn. Degen voor een Zyd-geweer is ook bij Wachterus bekend, hij vertaek het enjts, gladius en tekent aldaer aen , dat het woord nu in dien zin gebruikt wordt , ons tegelijk lerende , dat men even als in dit woord, zo ook in anderen, voorbeelden aentreffe, dat een held of krijgs?nan, en zijne wapenen die hij tot zijns zelfs -verwering nodig heeft, met enen en denzelfden naem benoemd worden ; ja dees Taelken-
ner
Qh') Huydecoper Pr. op de aengeh. plaets. (/) Proeve van Tael en Dichtk. bl. 603.



MENGELINGEN. 6$
nèf gaet verder, en doet onderzoek na de reden , waerom men het woord degen zo wei vöor enen held als voor een zwaerd gebruikt heeft, en volgends het geen hij ons aldaer Riedcdi ÈÏI . komt het algemeen gevoelen der ileefdefl hier op uit, datmen in lateren tijd, een Zwaerd dezen naem gegeven hebbe, om dal liet zw aerd te recht konde worden aengcmer] t als een dienaer of flaefvan den held, die overal zijnen heer en meefter volgde, en vraei 3ees gaen mocht zich altijd aen zijne zijdc ren «egde, of, (vervolgt Wachterus) misfchien zal die benaming hier van zijnen oorfprong hebben, om dat het zwaerd, dat een held of krijgsman aen zijne zijde draegt, hem tégen alle vijandelijke aenvallen befchermt, en om dat ieder voor zich zeiven den zelfden dielist van een zwaerd heeft, als het algemeen van de krijgslieden. Van het zelfde gevoelen is ol. wormius (k), die de betekenis van degen voor zwaerd hier mede van afleidt, horenwe zijne eigene woorden daer hij van degen voor held genomen aldus fpreekt: TraEtum ad gladium defignandum, quem vere Danica voce <©Cs gen appellamus, quod eius minifier'io in defenfione utamur. — In dezen laeftgenoemden zin is dit
woord
(£) Monum. Dan. Lib. IV. p. 264. — 267, E



66 TAEL KUNDIGE
woord ook in andere talen bekend, zo als wij bij Wachterus vinden aengetekend.
In onze moedertael zijn, gelijk uit het geen wij reeds hebben opgemerkt, gebleken is, beide de opgegeven betekeniflen bekend, de oudfbe zal ook bij ons zijn degen voor enen held en daer van overgebracht tot het zijd - geweer, enen held of krijgsman dienftig, om zich zeiven te verdedigen, en voor geweld te bevrijden.
Degen voor held vindenwe bij de oudfteneerduitfche fchrijvers dikwils gebruikt, en wel, voor zo veel ons is voorgekomen, alleen in dezen zin, en niet voor een zijd-geweer, deze benaming doch is van lateren tijd, en dierhalven bij hen onbekend. In de eerstgenoemde betekenis te weten voor held lezenwe deghen, in de Hijïorie van Zèghelijn van Jerufa* tem i5ó"3.
-—■ Een deghen fijn Van Jherufalem zèghelijn (l)
Maerlant VII. B. f. 37. b.
Echt
(7) Zie deze^ plaets breder aengeliaeld bl. 48. daerwe ook gezeid hebben, dat wij deze woorden uit Huydecopers proeve hebben overgenomen. Zie dezen taelkenner aengaende dit woord op de aldaer aengehaelde plaets



MENGELINGEN. 6>
Echt fo bat die Deghen (?») foelie,
Des atideren nachts , dat die vacht
Droghe bleve bider Goodscracht,
Entie aerde bedouwen foude;
So mocht hi vechten als die boude
Dat dede God hem openbare,
Dat hi des zeghes feker ware. Zie hier Richter. VI. het is uit de gefchiedenis die ons daer verhaeld wordt niet moeilijk op te maeken, dat Gideon dezen naem met recht verdiende, ja hij wordt in't zelfde Hoofddeel het 12. vs. genoemd ftrijdbare helt. Maerlant VII. B. f. 38. c.
In Jirien tiden gheloeft my des
Verwan die deghen Ercules
Antheufe den deghen coene. Deze hier bijgebrachte woorden uit Maerlant vindenwe bij Huydecoper in zijne breder aentekeningen op M. Stoke's RijmkronijklV. B. vs. 602. doch enigzins in lezing verfchiliende met ons affchrift, waer bij wij echter hier niet zullen ftilftaen, de lezer kan het verfchil met een opüag van het oog bemerken. Andere voorbeelden uit dezen ouden dichter daer hij dit woord gebruikt zijn er bij Huydecoper niet aengetekend, wij zullen onzen lezer noch enigen plaetzen, die ons zijn voorgekomen, hier mededelen. — ——
(m) Te weten Gideon. , v E % 10



08 TAELEUNDIGE
In het zelfde VII. B. lees ik in mijn MS. zeven regels verder.
Van Ercules dien deghen vercoren Wart verjleghen Laomedon.
En van David ftrijdende tegen den reus Goliath zegt maerlant VIII. B. f. 45, b.
Doe fprac David, die deghen vrif Du comes mit wapen teghen mi Ende ic come in den name Goods , Dien du groten lacher boods: Elc man fel weten opter aerden, Niet in wapen, noch in zwaerden Befchermt God fiin volc allene.
Ook lezenwe dit woord in het X. B. f. 80. e.
Stadiën hiet men te bedï Dat Ercules die deghen vrt Alfo verre liep, eer U font Tenen adem, dat fi v cont.
En noch bij den zelfden Dichter in de De* ftfoft. van Jheïuf. f. i5g. b. Hier zal ik wat meer woorden aenhalen om dat uit de zamenhang de betekenis van deghen duidelijk kan gezien worden.
Een



MENGELINGEN. 09
Een Prince wajfer, heet Juliaen, In Anthonia (b) gheftaen Neven des Keyfers Tytus fide , Hi faghet en was onblide, Dat die Romeyne achter weken. Hoort hier wonder van hem /preken. Hi fpranc dane mit ghewelt Totten Joden, die wonnen tfelt, En dreef die Joden achterwaert Allene als een deghen waert, Want niemet mocht e hem wederjlaen, Menighen Jloech hi fonder waen.
Het is der moeite waerdig te lezen het geen tl. josephus (0) Joodf. Oorlog. VI. B. Hoofdf. 7. van dezen Juliaen verhaelt, daer kan men 'smans dapperheid en heldendaden vernemen, en tevens een bewijs vinden, dat de betekenis die wij aen het woord deghen gehecht hebben, de ware en eigenaerdige zij.
In den zelfden zin heb ik dit woord gevonden in de Roman van Grimbergen, onder de bijlagen van Bntkens p. 36. a,
4
(») Een toorn of burg te Jcrufalem. {0) Dezen Schrijver heeft Maerlant gevolgd in het ftuk door hem getijteld Deflru&ie van Jherufalem.
E 3



7o TAELKUNDIGE
Zy hadden mene gen koenen Deghen. En bij velthem Sp. Hiftor. I. B. Cap. 37. bl. 50.
Hier na feldy 't in 't gemcene
Horen al vertrecken mi
Hoe 't wederwan die deghen vri.
Le Long, wien zekerlijk deze verouderde betekenis van ons woord onbekend was, verklaert deze laetfte regel aldus: Hoe alles met het zweert wederom wierdt gewonnen. Uit deze gegevene verklaring of gelijk het beter zoude genoemd worden verduiftering, is het niet moeilijk te befluiten, dat Le Long de woorden, die zijn Dichter hier gefchreven hadt, niet verftondt, men kan deze woorden van LeLong dus vrij doorhalen, en 't woord Degen dat de Dichter hier gebruikt,moet niet volgends hem voor een Zwaerd, genomen worden, maer volgends Huydecoper (_p) voor enen Held; te wetenEduward de eerfte, Koning van Engeland.
De afleiding van ons woord Deghen vindenwe in de aengehaelde plaets uit Huydecopers aentekening op M. Stoke, daer hij fchrijft dat dit woord afkomt van dyden, deeg. bij kiliaen is ons woord mede bekend, Deghen, Deghen-man vertaelt hij dthleta, Pugil, vir prae-
Jïans,
(ƒ>) Proeve van Tael en Dichtk'. bl. 609.



MENGELINGEN. 71
flans, firenuus, fortis. Wij kunnen niet nalaten hier noch in te voegen het geen wij aengaende dit woord lezen bij den groten taelkenner ihre (q) Hinc itaque (zegt hij; fua, fponte patet, quid fignificet thegan vel thegeman , tempé virum probum et forten quae duo vocabula pro fynonymis erant in gente belhcofa: quibus addo , degeman quod apud Frifones virum Vrobum denotat; Belg. deghen vel deghen-man Vir praefians, firenuus; deghelickprobusy augu-
(lus, honestus, deghe virtus, probitas. men
kan hier nu den oorfprong en juiste betekenis van ons degelijk leren , en uit het geen hier is aengetekend, wegens ons woord Degen voor Held, nagaen, hoe zommige woorden ener tale kunnen verouderen en in onbruik raken Hoe vele Nederlanders zullen 'er niet gevonden worden, die, wanneer hun ene der aengehaelde plaetzen uit den Rijmbijbel van Maerland wierdt opgegeven, niet m ftaet zijn zouden, om enen goeden en vereenbaren Zin aen deze woorden te hechten, Le Long levert ons overvloedig bewijs op , dat het geen wij gezeid hebben, van gene waerlchijnfijkheid ontbloot is, en te gelijk kan een ieder hier uit wederom zien, hoe nuttig het zij enige kundigheid der oudduitfche tale te bezitten.
10 Glojf. Suio-Goth. Col, 876. op 't woord Th^gn' £4 LIER-



LIERZANG
Op onzen Zeeflag tegens de
BRITTEN»
GELEVERD DEN 5. AU G, MDCCLXXXI.
O Zonen van den moed , wier fchaduw in den Staaj
Der afgefcheiden zielen, Vol krijgsbekommernis, de Hollandfche oorlogstoeten,
Al zwevend, gadeflaat; De Ruiter , Heemskerk, Tromp, Obdam, van Galen, Brakeh
Misnoegd om 't lange fcheepsgetakel $
Men zegt, dat uwe maats, die, na den dood getrouw, Nog om u been' krioelen, Een' Zeevoogd onzer eeuw zijn minderheid doen voetenMet honend fcheepsgejouw, .Wijl gij voor zijne fchim een ftrak gelaat vervaardigt.
Heur naauwüjks met een groet verwaardigt.
1 4. ' N



Ja, Helden, buitenkijf is Hollands watermagt, In de agttiende eeuw geworven, Met Menno's vreedzaamheid te bed en kooij geftorven.
Maar wat baat vederkragt, Wanneer een fcerke pees, gewoon den boog te dwingen, Zijne einden hindert uittefpringen.
Laat los de koord, laat los: hoe feller ingekneld, Hoe feller uitgeflagen, Zal, Schutter, uwe boog de pijl ver henen jagen
Met fnorrend fchutgeweld. De boog gelijkt den moed van Bïïo's waterknegten,
Men vogt niet, toen men niet kon' vegten.
Maar zie, hoe 't zeegeluk aan onzen Duitjehen dog Een gloriekans verfchafte. Hij lag bij 't hmdenzand, zijn vijand kwam en blafte ,
Maar hij beet fcherper nog. De Britfche zeedog liet, op goed gebit ontvangen , Al jankend, poot en ooren hangen.
Zijn uit het ikkerhol de duivels opgevloekt? Het fchijnt wel aan hun wapen. Geen nood! hun moordgeweer, voor menfehen niet gefchapen,
Heeft de onzen niet verkloekt. Val hagelbuy van fpek en ftaal en glas en fcherven.
Kruitblikfemvuur Kan ook doen fterven.
Men



Men IogenftrafP den Brit. Wie had hier de overmagt? Wees gij de regter, Reden. Zijn fcheepslijst voor den dag! daar ftaat hij, weggeflreden
Door kleener tal en kragt. (*) Belachtge Euftachius ? 't is wel: maar treédt eens nader, Stort tranen, Vader landsverrader;
Geen tranen van berouw, maar van boosaardigheid, Maar van ontaarde kwelling; (**) Niet, die van Weideren bij zijne Dagvertelling
Uit te ére vreugde fchreit. Ga, vleier, maak uw hof, bemint ge uw Britten ander*, Vervloek de brave Vaderlanders.
( * ) Het is bijna onmogelijk', dat Hollanders gelagchen kunnen hebben om het verlies van dat eiland. Maar als men het nu evenwel eens gezien heeft? (»*) Beminlijk Krijgsman! Met het heuglijk Zeenieuws naar de Haag gevlogen , ontmoet hij , zegt men, een' bekenden. De volheid van zijn hatt ontlast zig. Hij veihaalt alles, en fchreit.
TAAL-



TAALKUNDIGE
VERHANDELING
OVER DE
OVERBLIJFSELS
DER
GETISCHE TAAL
DOOR
ANDREAS MALMENIUS
UIT HET LATIJN VERTAALD.






TAALKUNDIGE VERHANDELING
over de OVERBLIJFSELS
der
GETISCHE TAAL;
5- 1.
]VI en is reeds van overlang onder de geleerden over een gekomen , dat, wanneer men den oorfprong of verhuizing der volken wilde nafpeuren,men zich van geen' zekerer wegwijzer kon bedienen, dan van de meer of mindere overeenftemming of verfchil dat 'er tusfchen de talen is. Want zo dra als ik bevinde, dat twe volken zeer veele dingen in hunne talen gemeen hebben , valt het niet moeilijk om te befluiten, dat 'er eenige gemeenfchap moet geweest zijn, of door oorfprong of door ommegang, die deze overeenkomst veroorzaakt heeft. Zo dat, op dat ik 't een of ander voorbeeld bijbrenge, ieder een opmerken zal, wat den oorfprong van beide de talen aangaat, dat de Franfche en Engelfche twe verfcheiden talen zijn, dan wie optelt 't oneindig aantal van woorden die deze uit geene ontleend heeft, zal veilig mogen befluiten, ja al waren 'er geen gefchiedenisfen meer van overig, die 't noodlot



78 TAELÈUNDIGE
lot van beide de rijken def vergetelheid on= trokken , dat de Franfchen te eeniger tijd, Engeland als overltroomt hebben; en, omdat hunne wetten voornamentlijk overvloeijen van Franfche fpreekwijzen , met hun onder een gebied geftaan hebben, die deze tot hunne moedertaal hadden. Overweegt men voorts, dat 'er in deze beide rijken een klein gedeelte lands is, waar in een taal van de overige landgenooten verfcheiden in gebruik is , maar die met malkander over een Hemt, 't geen aangaande neder Bretagne in Frankrijk, en Walles en Cornwalles in Engeland zeker is, in welke laatile plaats ook veele tekenen van oudheid gevonden worden, zal men zeker moeten befluiten, dat deze de taal geweest zij, die de inboorlingen van beide die rijken, voor de volkplantingen der Romeinen, en vervolgens van de Franfchen, Nederlanders en Noordfche volken, gefproken hebben. Zo ook, fchoon dat men 't met geen zekerheid kan zeggen, welke volkplantingen de Hongaren tot in 't afgelegen Finland gezonden hebben , of de Finnen in Hongarië; daar 'er nogthands een klaarblijkelijke overeenkomst tusfchen beider volken taal van de geleerden is opgemerkt (a), zal men
zeker
(a) Zie joh. egenollfs Hifi. Ling, Germ. Part. 2. p 72. en den voort re ffel ijken leiskitz in Miscell. Berol. p. 8.



MENGELINGEN. 7*
zeker kunnen befluiten, dat deze beide volken van eenen oorfprong zijn, fchoon de tekenen, van verwandfchap,door zo een verre verfpreiding, duister zijn geworden.
§• II.
Maar laaten wij, met voorbijgaan van voorbeelden van andere volken, bij de Gothifche taal ons bepaalen , in wier gefchiedenis die aanmerklijk is, dat deze, fchoon in 't afgelegen Ysland in vollen bloeij, ook niet minder in een geheel tegen overgefteld gedeelte van Europa, bij vergelegen Tarters namelijk, en in Precopska in gebruik is. Dan daar 'er weinigen zijn, die naar deze woeste {breken trekken, hebben wij niets dan alleen eene duistere kennis van die taal welke de Precopiers fpreken; op dat evenwel den gunftigen Lezer blijke, wat van dezelve hier bekend is, hebben wij ons voorgefleld 't hier kort af te fchetzen. Met opzet gaan wij voorbij de oudheden, die de Griekfche en Romeinfche Schrijvers, aangaande deze taal, ons bewaard hebben , als zijnde van welke men alleenlijk leeren kan, dac en Geten en Daciers en andere volken , de Scythifche , dat is een en dezelfde taal, zo als strabo (£) zegt gefproken hebben:
{b) Giograph. Lib. VII. p. 305,



fcr TAELKUNDIGE
r/rtf/, zegt hij, ó/jLoyxMo! a*'zoi;. d. i. de Geteri Jiebben eene taal met de Daciers. Voegen wij hier bij nog twe getuigenisfen aangaande de taal der Oude Gothen, 't eene van p aul. diaconus (c) die verhaalt: dat de Gothen en Hypo gothen (anders Kleine Gothen genaamd) Gepiden^ en Windalen , die nergens anders dan in naam verfchillen, en dezelfde taal fpreeken, onder Arcadi as en Honorius den Donau overgekomen, zich neder gezet hebben in 'tland der Romeinen.'t ander van procopius, (d) die fpreekende aangaande de Gothen, Wandalen en Gepiden, dit zegt: alle zijn zij blank van vel, hebben blond hair, zijn kloek vanligchaam, en van eene fchoone gedaante , hebben dezelfde wetten, den zelfden Godsdienst, de Arriaanfche namelijk , eindelijk eene en dezelfde taal, welke wij Gothifche noemen, zo dat ik denke, dat deze alle eertijds een volk geweest zijn, en vervolgens door de naamen van hunne veldheeren maar onderfcheiden \ zijn. Hunne oude verblijf plaats was aan de Rivier den Ijler. Tot een toegift wil ik de woorden van walefridus strabo (e) er nog bijvoegen: de onze, zegt hij, hebben veel nuttige dingen, die zij te vooren niet wisten, geleerd voornamelijk van de gothen.
f/die
(c) In Continuat. Eutropü Lib. XIV.
(d) De Bello Vandalic. Lib. I. C. i. Oj DeReb.Ecaef. C. 7.



MENGELINGEN. 8i
(die ook Gustoniers genoemd worden) daar zij in dien tijd, als zij Christenen geworden zijn, hoewel niet op de rechte wijze , in de wingewesten der Grieken zich ophoudende , onze dat is de Theutfche taal , fpraken , en zo als de gefchiedenisfen %is verhalen, zouden de ge* leerdfien onder dit volk de heilige fchrift in hunne eigen moedertaal hebben overgezet, van welke er nog eenige overblijffelen bij zommigen gevonden wor* den. Dit heb ik des te meer willen bijbrengen, op dat blijken zoude, dat Matth. Praetorius zich te vergeefs moeite gegeven hebbe, om in zijn boek Orbis Gothicus genaamd, aan te toonen, dat die Geten en Gothen die in de Schriften der Ouden zo beroemd zijn, geen Gothisch, maar Sarmatisch gefproken hebben.
§• I I I.
Dit dan, van welk wij 't tegendeel bewijzen zullen , blijkt zeer klaar, uit de overzetting van de IV Euangelien, welker kostbaare overblijffelen inonzeHoogefchool teUpfal bewaard worden, in 't zogenaamd , Codex Argenteus, welke taal alhoewel hiCicesius, la croze en anderen liever de Frankifche, dan de Gothifche hebben willen noemen, des niet tegenftaande heeft de zeer geleerde m. nath, thens t ed t (f) het tegendeel zo klaar en duidelijk
aan-
; (ƒ) Disjert. de Ling. Cod. Argeni.



S2 TAEL KUNDIGE
aangetoond, dat men niet meer behoeve te twijffelen. Hij toont ook niet alleen hoe waarfchijnlijk 't zij, dat Ulphiks, der Gothen bisfchop in Moefie , de auteur is van deze overzetting, maar dat ook de Ostrogothen, welker naam zo bekend is geworden, door 't inneemen van Italië , dezelfde taal gefproken hebben. Bij dit alles niets bij te doen hebbende, ga ik over tot andere zaken.
I I V.
Van die zelfde Ostrogothifche taal, is ons maar een enkel, uitgezonderd 't Codex Ar gent eusy gedenkftuk overig; 't is die, hoewel korte ondertekening (* j, welke onder de Infcriptien van
Donius
( *•) Te recht merkt malmenius hier aan dat er uitgezonderd het Codex ' Argenteus, en enige Hoofddelen van den brief van Paulus aan de Komeinen, welken, na't uitgeven van deze verhandeling, door f. a. knuttel en ihre zijn uito-egeven,en welken ed. lye achter zijn DiÜion. Sax. Uoth. Latin. weer herdrukt heeft, maar een, en dat wel zeer klein Stukjen in de Getifche taal gelchreven overig is, te weten, voor zo veel tot ons gekomen is , alleen deze ondertekening van zekeren latijnfchen Koopbrief in Italië opt gelteld, en met de Gothifche ondertekening in lateren tijd uitgegeven door verfcheiden geleerden, en behalven door donius , (zo als Malmenius,hsr zelf aentekent,) noch door ed. lye Praef. ad Euang. Goth. p. 35. door ihre.
Dis/er.



MENGELINGEN. 83
Donius ant. franc, gorius heeft uitgegeven te Florence 1731. en welke de zo even genoemde Thenjledt met de Letteren van 't C. A. in koper heeft doen fnijden. 't Is wel der moeite waardig hier voor de Liefhebbers van diergelijke dingen,aan te merken, dat die taal, waar in die Koopbrief gefchreven is, dezelfde
is,
Diifer. de ling. Cod. Arg. §. 16. en vervoleends door kmttel Verf. Goth. nonnull. Cap. Epift. Paul. adRom. Cap. VI. §. 220. welke laatfte na Donius ook de echte tekening der letteren, die in dit Stuk gebruikt zijn, opgeeft, Tab. IX. Spec. II. En , niet tegenftaande deze ondertekening reeds verfcheiden malen het licht gezien 'heeft, zijn wij echter te rade geworden, de geheele Gothifche ondertekening van den genoemden Koopbrief hier nevens in dit plaetjen onzen lezeren mede te delen ; om dat alle die werken, waar in dit overblijfzel der Gethifche Taal gevonden wordt, hier niet algemeen voor handen zijn, en dezelven dikwils langen tijd te vergeefs gezocht worden. Wij hebben hier eerst eene nauwkeurige aftekening der letteren in den oorfpronglijken brief gebruikt, opgegeven, en daar na in de twede plaats terftont laten volgen dezelfde ondertekening met die letteren, welken Bisfchop ulphilas in het C. A. gebruikt heeft.
Dit oud en zeldzaam ftuk is gevonden in de Charterkamer der Kerk te Aretum, gefchreven naar de wijze der ouden op den bast of fchel van eenen boom. De brief zelf waar toe deze Gothifche ondertekening behoort , vervat eene verkoping van het landgoed Caballaria , met



84 TAELKUNDIGE
is, als die van UJphilas, voornamelijk, dewijl daar uit blijkt, waar van daan die volken gekomen zijn, die Rome, de heerfcheresfe der waereld, ten onder gebragt hebben, en dat zij dezelfde taal gefproken hebben, als die Geten of Gothen die aan den Ifter woonden. Mogelijk zal er wel eens een tijd komen, dat wij zeer veele
van
een gedeelte van het huis, verkocht door zekeren oudilebus aan enen alamud, beide Eerwaerde heren Diakonen. Voorts zouden wij deze ondertekening met ftilzwijgen liever voorbijgaan en den Lezer verder wijzen op de zeer geleerde uitlegging van den kundigen knitt e l ; maar alzo wij hem in alles onze goedkeuringe niet geven kunnen, zo hebben wij het nodig geacht, hoewel kortelijk, onze gedagten hier omtrend medetedelen. Öm hier beter in te Hagen , zullen wij eerst onzen lezer de vertaling van de ondertekening naar de uitlegging van E.Lye mededeelen. De woorden van de ondertekening zijn: is <BuDiIu&u0 Dfin» tfio fca&au» tfta &oft. fra.... §atoancfita t&u« Dtw28ïamoïa fiDtooj unRjana Bug tis liaDaaïacja fa& Mi... ans* tig5 antm ... n fafi ufmeHoa. 't wen
betekent: ik Gudilubus diaken heb dit verkogt den koopbrief heeft voor... gemaaktThmDiaken Alamola heeft voor zich gekogt vier oneen van Caballaria en Killi en heeft het ondertekend. Van deze uitlegging zeggen wij datze ons in zommige opzichten beter voldoet ' dan die van Knittel, want de gisfingen, die hij gemaakt heeft over de bedorven woorden, zijn fchoon geeftig, wat vrij Mout. Wij keuren nogihands zijne uitlegging van '16.7. en 8. woord zeer
goed,



Pu.



I



MENGELINGEN. 85
van diergelijke overblijffels zullen zien,tot geene geringe eer en luifter der Gothifche taal, in het openbaar verfchijnen, merkwaardig is zeker 't getuigenis van hieronymus roman, een fpaansch fchrijver, 't welk volgends aanwijzing vanAndr. Norrelius, onlangs onzen Boekbewaarder,
goed. welke woorden hij verklaart dat men lezen moet bofia ftt.ni mig. den koopbrief voor mij. wij lezen ook liefst met hem, V characïer t voor een s daar Lye 't voor een e aanzag. Dit gevoelen wordt nog meer bevestigd uit het Alphabethum Gothicum dat b. vulcanius heeft uitgegeven. — Dan zijne uitlegging van't 18.19. 20. 21. woord voldoet ons niet en willen liever die woorden zo laten als die zijn, dan die ftoute gisfing aannemen, dewijl 't ons niet zeer waarfchijnlijk voorkomt, dat juist in die ondertekening , die zuiver gothisch is, latijnfche woorden zouden zijn ingelast. Te meer zoude 't te verwonderen zijn, dat de andere naamen geheel zoude gefchreven zijn , maar die Romeinfche naam met verkorting. De uitlegging van 't 15. en 16. is minder ftout, meer derhalven aanneemelijk. In de ondertekening leest men eigenlijk fjug / welke ö- door aanvoeging van een klein fchrapjen ligtelijk in een b verandert, en de verkorte fchrijfwijze van dit woord voor tmgjaitl) is niet onwaarfchijnlijk, om dat't woord juist de regel fluit; want het * daar bij getekend toont aan, dat aldaar in 't oorfpronglijk de regel eindigt; van gelijke betekenis is 't ook bij het 9. en"22. woord, welk 22. woord mede bedorven is, ten miuften zijn de charaSlers onverftaanbaar. De geleerde lye was van oordeel, dat men er anö OUOtljU / renuntiavit, moest lezen, vertaalder.
F 3



86* TAELKUNDIGE
der, door Edward Lye ( g) wordt bijgebragt, welke, alwaar hij over'tNoordschgemeenebest handelt, zijn gezegde van Ulphilas met deze woorden befluit. Ik heb in de ftad Turin aan den voet der Alpen gezien een Breviarium van dien zelfden Bisfchop gefchreven met de eigene Letters van dit volk, en nog andere boeken van bijzonderen inhoud.
5- V.
Ter dezer plaatze moet men ook niet voorbijgaan het Gothisch voorfchrift (formula ) , 't geen voorkomt in eenen brief van augvstikus (A), behelfende eene twistrede tusfchen Fafcentius en Augustinus over 't gebruik van 't woord c/Mos/o-/©., welk veelen van de tegenftrevers der eerfte Kerk, als een ongefchikt en en vreemd woord hebben willen verbannen. Dus zijn zijne woorden: Zo 't geóorloft is , dat niet alleen de Barbaren, in hunne moedertaal, maar eok zelf de Romeinen zeggen, fi hora armen, 't geen betekent, Heere ontfermt u , waarom zoude 't dan den Kerkvaderen niet vrij ft aan in hunne Kerkvergaderingen, in Griekenland zelve, van waaide leer overal heen verfpreid is, in hunne moedertaal 'f woord ófMoveiQ. te gebruiken. Over de beduidenis
o) Inpraef. ad edi't. Ulphilae Benzelian. p. <?q. (A) Epijïol.17%. F ÓV



MENGELINGEN. 87
nis der bijgebragte Gothifche woorden , behoeft men niet in twijffel te ftaan, alzo Vader Augustinus zelf die ons verklaart, en zegt, datze 't zelfde zouden betekenen, als 't Latijnfche : Domme miferere. Maar hoe deze betekenis hier uit te haaien, is men gantsch niet eens onder de geleerden. Ik derhalven denk, dat het den goedgunftigen Lezer niet onaangenaam zal zijn, indien ik de woorden van den Heere ihre hier uitfchrijve, welken hij aangaande deze plaats heeft aangetekend, hij zegt, (na dat hij den lezer ondcrrigt hadt,dat atman in de Gothifche taal ontfermen betekende, waar van daan arttia tilt!» miferere mei, amia Ugg!Ü£ miferere nofiri, en dat daar mede overeenftemde 't Finnisch armo, gratia, mifericordia, armias, benignus, enz.) „ Omtrend de lezing „ dezer plaats hebben de taalkundigen zich veel „ moeite gegeven, 't laatfte gedeelte is wel „ niet twijffelagtig, indien men maar, gelijk „ junius regt aanmerkt, voor armen, arniai „ leeze. Omtrend de voorgaande woorden „ fi hora is men 't wei eens, dat dezelven be„ dorven zijn door de onachtzaamheid der „ affchrijveren; maar hoe dezen te verbeete„ ren, verfchilt men zeer veel. Junius durft „ met zijn' Hefychius hier niet voor den dag „ komen, alhoewel men daar vindt dat S/op bij de „ Laconiers voor God gebruikt is, maar hij is F 4 » van



88 TAELKUNDIGE
„ van gedagten, dat fi hora of figora de naam „ van God is, van Sigor, Zweeds. Seger, viclo„ ria. Wachterus meent, dat men door 't bij„ voegen van 't woord jfan den zin volmaaken ,, moet : jfait fi ÏJOEa atina/ Domine victoria„ rum miferere. Stephanius in zijne aantekenin„ gen op Saxo Grammaticus p. 209. maakt van
e
,, fi jfjüva atmcn/ fig forbarme , denkende , dat „ 't woord HfrtttC bij den affchrijver in de pen
gebleven is. Anderen oordeelen, dat Sir , „ 't geen in de Franfche , Engelfehe en Yss, landfche taaien Heer, Dominus betekent , in ?, fi hora moet veranderd worden. Dan laten „ wij deze en dergelijke gisfingen daar laten, „ daar't oud Handfchrift, dat Rigaltius heeft „ toebehoord, en dat in de laatlte uitgave van „ 't Glosfarium van Du Cange in v. fi hora armen „ wordt aangehaald, ons den weg toont, om „ de waare lezing te vinden. Dat namelijk „ heeft fffêOta arme**/ dat de Vaders Bene-
dictyners meenen genoomen te zijn voor „ Drott, Trott. Maar wij merken hier op aan, „ dat, alhoewel Drott, Drlthen, Druthin, Dro,, thin, zeer gemeenzaame benamingen van ee„ nen Heer zijn, de Gothen nogthands dit woord „ niet gekend hebben, ten minften dat het ner„ gens voorkomt in !t Cod. Argent. Ik voor
mij geloov', dat men bijna zonder eene letp ter te veranderen de lezing van het Hand-
fchrift



MENGELINGEN. 89
„ fchrift vanRigaltius zoude kunnen behouden, „ met voor f}0U\ f ?oja of volgends de Gothi„ fche uitfpraak ffilW te zetten: want dus „ noemden die een' Heer Matth. XXVII. 63.
„ föauja anmunbcöum / tfjatci jainö ait3i«nö^
„ quztfj i Domme meminimus quod ijle deceptor „ dicehat: hier van jföailjiliön / dominari, heer„ fchen. Voorts zoude de reden, waarom Au„ gustinus deze woorden voornamelijk als een „ voorbeeld heeft willen bijbrengen , hebben „ kunnen zijn, of om dat de kerk hier mede „ haar gezang begon, of, 't geen ik nog meer „ zoude denken, om dat het de gewoonte was „ bij de Gothen, wanneer zij llag zouden le„ veren het krijgsgefchrei hier mede te beginnen, gelijk ieder volk zijne bijzondere leus „ in den ftrijd hadde. Zie du fresne m Monsgaudii. Dit verhaalt ons sturleso[] nius Hifior. Tom. II. p. 419. van den flag ][ van Erling Sckack : tha fungu their Kirial allir hat, oc bordo vopnum allir a Skioldu , fina : toen riepen zij alle , Kyrie eleefon, en jloegen met de wapenen tegen hunne fchil„ den. zie d. g. morhof de hing. et Poëft „ Germ. p, 34<*. "
§. V I.
Behalven deze weinigen, die wij tot hier toe hebbenbijgebragt, komen 'er ook nogverfcheiF 5 clen



90 T AELKUNDI GE
den Gothifche woorden voor, hier en daar door. fchrijvers van de middeleeuwen, die aangaande de Gothen gefchreven hebben, aangehaald, maar voornamelijk zeer veelen in de Wetten der Wifigothen , Longobarden , en Burgundiers. Het zoude met ons voorftel wel niet ftrijdig zijn, deze allen bij een naar ons vermogen op te zamelen, maar daar de konstwoorden , die in rechtsgedingen gebruildijk zijn, voor 't grootfte gedeelte een langwijliger onderzoek benodigd hebben , dan dat wij deze allen naar behooren zoude kunnen behandelen, ben ik genoodfaakt, hier van voor 't tegenwoordige af te zien. Eene proeve hier van heeft de zeer geleerde jo a n. loccenius gegeven achter zijn Lexicon Juris fuiogothici, welk begonnen werk [zo 't iemand lufie te volbrengen, hij zoude, der geleerde waereld geen ondienst doen : hij brengt daar bij 't woord allodium, omnimoda posfesjio, van al, omnis , en od, posfesjio. Casthaldia, procuratio hospitum van
e
gast, gast, hospes, en halda, traclare , nutrire. Cavena, cella, penuaria, apotheca, van kof we, catnefa. Felonia, infidelitas vafalli adverfus Dominum, van fal, noxa, of liever van wela , decipere , prodere , van waar Welamadr , proditor. Zit verelius Ind. p. 287. to en f worden dik-
e
wds verwisfeld. Feudum, vznfoda, alere, of liever van weita, concedere, waar van weitsla,
■manus,



MENGELINGEN. 91
mams, weitshiman, vafallus: anderen ga ik voorbij.
De Gothifche woorden , welken men bij de Gefchiedfchrijvers vindt heeft ons vossius in zijne geleerde verhandeling de Vitiis fermon. Lat. wel verzameld en uitgelegd, maar eenen veel grooteren voorraad hier van vindt men in 't Glosf ar. Med. Aevi Latïnit. van du f r e s n e , een werk van veele jaaren arbeids , welk onlangs door de Vaders Benediólyners op nieuws zeer vermeerderd te Parijs is uitgegeven. Maar gelijk deze geleerde mannen niet alleen de Gothifche, maar ook de Alemannifche, Angejfaxifche , Gallifche , en alle de vreemde woorden van Europa bij den anderen hebben willen verzamelen, zouden zeker dc Liefhebbers van 't Gothisch wel wenfchen , dat wij die woorden welke de latijnfche Schrijvers uit de Gothifche taal hebben aangetekend , in 't bijzonder bij een hadden met derzelver betekenisfen, op die zelfde wijze, als j. i. pontanus die van de oude Galliërs bij de oude fchrijvers voorkomen, bij een verzameld heeft, en onder de tijtel van Glosfarium priscum Gallicwn, achter z\]nItinerariumGalliaeNarbonenfis heeft uitgegeven, 't Is wel waar, zo men 'er de Gothifche de Burgundifche en de Wandalifche woorden afneemt, 't getal der overblijvenden niet groot zijn zal; maar laat 't zo klein zijn als 't wil, die
zugt



92 TAELKUNDIGE
zugt tot de Oudheden hebben, zal't echter niet onaangenaam zijn. Veele geleerden zijn van oordeel, dat deze taal veel nadeel heeft geleden, door 't wegraken van 't boekjen, 't geen Arifioteles volgends getuigenis van varro gefchreeven zoude hebben , en wiens tijtel geweest is Nomina Barbarica : als van gedagten zijnde, dat er veele dingen aangaande deze taal zouden in te vinden zijn, voornamelijk, om dat hij door Barbaarfche zekerlijk de Scijtifche en Gothifche zal verftaan hebben, gelijk altoos de Grieken gewoon geweeft zijn. Maar ik voor mijhoude 't liever met den geleerden Turnebns, Fabricius en Womverius en anderen, die van gevoelen zijn , dat er door de affchrijvers in plaats van Nomima, Nomina gefchreven is, zo dat Arifioteles geen Scijtisch Woordenboek, maar een werk, dat meer geloofd verdiend , aangaande de oude wetten den nakomeling zoude hebben nagelaten. Dan zekerer is 't, dat Anfileubus een bisfchop der Gothen, een Woordenboek van zijne taal heeft opgefield,'t geenpniL. jac. maussacus getuigt zelf in een oud handfchrift van de Bibliotheek teMoifia gezien te hebben. Het waare te wenfchen, dat de geleerden, indien zo iets nog hier of daar in een Bibliotheek in Europa, fchuildde, 't der geleerde waereld wilden mededeelen, als geen gering licht aan de beoeffening der Gothifche taal zullende toebrengen.
Want



MENGELINGEN. 93
Want het zoude gantsch niet zonder verwaandheid zijn, te wenfchen, dat hier of daar nog overig waren, van die boekskens, welke Ovidius zegt dat hij in de Gothifche taaie zoude gefchreven hebben. Dewijl 't meer dan waarfchijnlijk is dat deze Kinderen in de wieg gefmoord zijn, dan datze iemand gevonden hebben , die zich hunner behoudenis verwaardigd heeft, 't Is ondertusfchen zeker, dat dees dichter en Gothisch verftaan en gefchreven hebbe, dewijl hij zelf vreest, dat er buiten zijn weeten hier of daar eenige woorden uit Pontus mogten zijn ingeflopen, in zijn' latijnfche verfen; dus zingt hij op 't einde van 't III. Boek van zijne Klaagdigten: Ik vrees, geloof mij, dat gij eenige Pontifche woorden onder de Latijnfche gemengd in mijne fchriften zult vinden.
§• VIL
Veele overblijffelen van de Gothifche taaie, en wel demeefte van allen heeft ons jornandes, die niet alleen Bisfchop van de Gothen in Italië, maar Ook zelf een Goth of Alanier van geboorte en aan een voornaam gedacht der Alaniers verbonden geweest is, nagelaten (i). Dees, zeg ik, heeft aangaande de Geten onder het verhalen van hunne roemrugtige daden, niet zelden aangetoond, hoe verfcheiden zaken in
zijne
(<) Zie zijn Boek de Rebus Cetic. Cap. L. p. 185. ex edit. B. Fulcanii 1618.



94 TAELKUNDIGÉ
zijne Moedertaal genoemd zijn geweest, welke ons heden wel wat vreemd in de ooren klinken, doch nogthands zuiver Gothisch zijn. Wij zullen dezelven, zo als zij ons maar in de gedagten komen, eens optellen, beginnende met den naam van de beroemde Volken Oftrogothen en Westrogothen , van welke benamingen hij aldus fpreekt (k): Ablavius de Gefchiedfchrijver verhaalt , dat een gedeelte van hun, om dat zij aan den oever van den Pontus, gelijk wij gezegd hebben, in Scythie zich yerfpreid hadden, die aan de oostzijde zich onthielden, en over welken OJlrogotha 't gezag voerde, ('t is onzeker ofze naar zijnen naam of naar de plaats benoemd zijn (\) )Oftrogothen,maar de overige JVeftrogothen genaamd zijn. Hier uit ■zien wij dat één van hun 't oosten en 't westen
niet
(k) DeReh. Get. C. XIIII. p. 144.
($) Er wordt onder de geleerden getwist , wanneer eigenlijk deze onderlcheiden benaming bij de Gothen plaats gegrepen hebbe; wij voor ons hellen met Ma/menius, dat zij reeds in oost- en westgothen onderfcheiden waren, toen zij nog in hun eigen Vaderland woonachtig waren, en niet genoemd zijn naar mate zij naar 't oosten of 't westen optrokken, dewijl het doch zeker is, dat men deze benaming niet geve van de ligging der plaats waar heen iemand optrekt, maar van de ligging der plaats waar in men woont. Zie grotius in Proleg. Hiftor. Gothor. p. 44. Of zij aldus naar de naamen hunner Veldheeren onderfcheiden wierden laat ik daar.
vert.



MENGELINGEN. 9S
niet met Sarmatifche , maar met ware Gothifche namen genoemd hebbe, en dat wel met die, welken heden nog in ons Vaderland in vol gebruik zijn , gelijk getuigen de namen van Oostfalie en Westfalie, Oostfexie enWestfexie enz. De Moefogothifche taal heeft ook nog andere woorden, waar mede zij die lbreken des hemels aanduiden, zo als 't Codex Argenteus ons leert, alwaar (ram UTCMifa (f) hvan 't oosten en fram faitfjUC van 't westen, 't eerste komt van utCIIinan prodire, oririftander mogelijk van fatian/ ponere, even als wij 't westen folJater noemen: enfor an folfatis (/) komt ons
e
voorin Ostg. L. Raf/la B. c. 21. 't geen betekent: eer de zon ondergaat, 't geen bij k eRo (§) gezegd wordt, er dera finnen fedal-
kange,
(f) Beide deze woorden komen voor Matth Vïïl vs. 11. managaf fram urxunfa fab faitaxm qufmanö. veele zullen komen van >t oostlTen * westen, vert.
(/) Vergelijk hier medevossius de Fltlls Serm. v. joljatis.
CS) {« G/qf. Aleman. zegt Mahnenius 't welk dan dat zoude zijn 't geen melch. goldastus heeft uitgegeven in zijn Scriptt. Rer. Alemann. Tom. H. p. 69. ninar alzo deze woorden aldaar niet gevonden worden, en er geen ander Glosfartum van Kero is, zo heeft de geleerde Mahnenius zich hier zekerlijk vergist, en heeft willen fchrijven in Translatione Regul. S.
Bene-



96 TAELKUNDIGE
kange , voor zonne- ondergang , van woord tot woord betekent het voordat de zon gaat zitten, van fedal, fedile, en kange ofgange, itio.
De afkomst van Alaricus verhaalt ons dezelfde jornandes, alwaar hij, fpreekende aangaande de voornaame gefkchten van Getifchen afkomst van Amala en Baltla , zegt (m); Zij verkiezen zich Alaric tot Koning , die uit het twede adelijk gejlacht na dat van Amala gefproten was, namelijk, dat vmbaltea, die al overlang uit hoofde van zijne dapperheid den naam van baltha d. i. dapper onder de zijne bekomen hadt, Hier uit zien wij dat Baltha bij de uitlandfche Gothen dapper betekende, welk woord niemand zal ontkennen, dat hetZweeds-Gothisch zij. In de naamlijst der Koningen, die gevoegd is ach-
e
ter de wetten der Weilrogothen,wordt rag'v aldus als baldur en huxfior. d. i. dapper en kloekmoedig befchreven; in 't A. S. is belde ook
dap-
Bened. Theotisca. Welk ftuk der oudheid de groote scHiLTERUsin zijn.' Thefaurus heeft uitgegeeven; alwaar in 't IV. Cap. deze zelfde woorden gevonden worden , hoewel met dit onderfcheid, dat er voor funnen funnuum ftaat. sethelsanbi. Occafum heeft het Glosfar. van lipsius, waar op somnerusi dit heeft aangetekend: Hoe Sax. fetlgong et fetellung a fetl, fedes et gangan, ire quaü fesfum irejunde nolfrum fune go to eodem fenfu. veri. 0») DeReb. Get. C. XX1X> p. 81.



MENGELINGEN. #
dapperheid. Alem. beidt (\) in Opperduitsch* land is balden, oudere : welke woorden alle ftoutelijk van 't Grieksch 7raeu€óXavo; (welke in de Griekfche Kerk zeker foort van geefhelijke was, die de zieken oppaste) door mer. casaubonus (n) worden afgeleid. Dat ons
(f) Dit woord leest men bij otfrid. Euang.Lib. IV. Cap. XXI. vs. 28.
• Thiefelbun zaltun alle mir
the/a beldi fona thir.
d. i. zij alle hebben mij deze floutmoedigheidvan u verhaalt. Zij zeiden ook baldi voor beldi, 't geen men vindt bij den zelfden Lib. IV. C. XIII. vs. 59. Glofar. Lipf. 25a!öo et alibi SSalattca (waar voor Schilter. leeft Baldico) fidiicialiter. Somnerus in not. „ Audax ,, Sax. bald. audaciter baldlic. (in zijn „ Glolfar. heeft hij ook beald. en bealdlic.') ,, unde noftratium, bold & boldy. " Kiliaan. Bald vet. i. boude Audax. Balddaedigh. Audax, temerarius, pra> ceps. Boude. Audax, confidens. ital. baldo, baldanzofo. Boudelick. Audaéter. Boudelink. Audaculus. Dat de oude Franfche woorden baud en baude mede uit dezen wortel gefproten zijn tekent ons de Geleerde g 1 b e r t aan , in zijne Verhandeling over den naam der Merovingiens te vinden in 't XX Deel van de Memoir. de VAcadem. des Infcript. et Bell. Lettr. een' Verhandeling wel waardig om gelezen te worden, vert. O) In Tratl. de L. Anglo-Sax. [Ongelukkig is G CafaB»



$8 TAELKUNDÏGE
^ behalven dapper en vermogend ook voortref'
lijk,
Cafaubonus in"dat TraBaat 'tfpoor bijfter, met allen, welken met hem in een gevoelen zyn: daar doch de oorfprong onzer taal niet uit ?t Grieksch maar uit de oude Noordfche en Duitfche talen gezogt moet worden, 't ls te verwonderen, dat zelf de geleerde junius een man, wiens ongemeene geleerdheid en vlijt in 't nafpeur^n der onde talen, wij niet genoeg roemen kunnen, evenwel mede 't Griekfch tehulp heeft willen nemen in woorden, welker oorfprong hem duifter was. t Geen den fchranderen wachterus in dien geleerden man ook heeft tegengeftaan: bewijs hier van vinden wij in zijne aantekening op't woord gork, cortex fuberis , alwaar zijne woorden dus zijn r „ junius more criticorum, qui nihil magnificum putant, nifi quod difikile eft, et longe petitum, defledit a Gr. xoe^evyi, firepi3i tus, quia feil. fuber crepidis fuppofitum au„ res crepero fono laedit? " Voorwaar ver genoeg gezocht, 't Tegengeftelde van Junius heeft de zeer geleerde j o. ihre voor zeker gehouden , dat namelijk de oorfprong van de Latijnfche en Griekfche talen in de Moefogothifche gezogt moest worden. (Zie zyne Dijfertafio de Origin, L. Lat in. et Graec 'int er Moefogoth. reperiund en zijne Praefat. voor sotbergii Uiphil. illufir.) Jammer is 't dat twe zulke groote mannen tot die beide uiterften gekomen zijn. En des te meer te verwonderen, in dien Grooten jo. ihre , om dat hij in 't afleiden der oude Noordfche en verwandfchaple talen zo juist en naauw oplettend was, dat hij in zijn Gloff. Suio-Goth. col. 746, dit heerlijk getuignis fchreef: „ Et ut verum fatear, nuro-
s, quars



MENGELINGEN. 99,
tijk, iUufirit betekent, zal op een' andere plaats getoond worden. (*)
Bij
„ quam ego Au flor fuero, ut peregre qnaera„ tur, quod domi et lub manibus elt. " Mooglyk zullen wij de onwaaïfchijnlijkheid van beide ftellingen in 't vervolg bij gelegenheid eens klaar, naar onze gedagten , aantonen; wij zouden nu al te langwijlig zijn , indien wij dit hier wilden bewijzen. Alleenlijk moet ik dit nog aanmerken, dat alle de Geleerden, die ooit eenige aanmerkingen over onze taal gefchreven hebben , dit gevoelen hebben aangekweekt. Mooglyk alleen uit zugt voor de Griekfche taal, (niemand vatte nogthands, dit op, als tot veragting dier tale gezegd ; 't tegendeel is waar, ik heb altoos groote lust tot 't beoeffenen dier tale gehadt; en 't is te bejammeren, dat dezelve in onze dagen van de zich in de onderfcheiden takken der Geleerdheid oeffenende jeugd zo verwaarloosd en veracht wordt.) uitgenomen één die alle de deelen onzer tale wat naauwkeuriger en dieper inziende, ik meenden Grooten lambert ten kate zich niet heeft laten vervoeren door de algèmeene overeenflemming derGeleerden; maar deze woorden openlijk durven fchrijven: „ Waar„ om dat het Grieks juist dc moeder (van ott„ ze jak) zoude zijn, kan ik niet bevroeden. „ Zijn we van de Grieken afkomftigf' daer van „ is zo min blijk, als dat de Grieken van onze '
voorouders gefproten zijn. _ Van
,, de oudlte tijden af, dat der Grieken ftaet en „ fpraek in agtinge geweest is, vind men im„ mers niet dat er eenige geméénfehap was tusfehen hen en onze Noordfche Volkeren. „ Zonder geméénfehap nogthans en neemt men „ geene woorden aan." Zie de Geméénfehap tm„ fchende Gottif. Spraek, enNed. bl. 16.] vert. i •) Wij hadden gaarn gezien, dat de Hr. Ma/meG a tiin$



ioo TAEL KUNDIGE
Bij den zelfden komt ons ook voor 't woord Bellagines, welke benaming die wetten zouden gehadt hebben, welke hun raadsman Di€eneus hun voorgefchreven heeft. Hun de natuurkunde lerende, zegt hij (o), heeft hij te wege gebragt, dat zij natuurlijk naar hunne eigen wetten leefden, welken befchreven wetten zij tot nog toe bellagines noemen. Alle de Geleerden ftemmen toe, dat het middelde gedeelte van dit woord zoude uitmaken, dat zeer bekend woord lag, 't geen van de tijden van Diceneus tot heden toe in 5t Gothisch in gebruik is, en een Wet betekent ; maar aangaande de eerfte lettergreep is men rt gantsch niet eens, hoewel nochtands zoo niet, of
lundius, rudbedkius, verelius,
Spelmannus, wachterus en anderen (*) hebben gezamentlijk bewezen, dat men voor Bellagines moet lezen Bijlagines, van bij, dat in 't algemeen een woning , maar vervolgends een dorp, en eindelijk een Jlad betekent. Dan
tegen
mus aan deze zijne belofte voldaan hadde;
maar, helaas! heeft hij ongelukkiglijk die niet
nagekomen, vert. (o) De Heb. Get. C. IV, p. 37. (*) Van dezelfde gedagten zijn ook loccenius
Aiitiq. Suio-Goth. p. 49. grotius in Ga-
thic. p. 175 en stiernhook. Lib. I. Jur*
Sueogoth. vet. Cap. I. vert.



MENGELINGEN, iot
tegen deze gisfing zoude men kunnen tegenwerpen, dat zij, aan wie dees Wetgever wetten heeft vóorgefchreven, zwervende volkeren waren, en bij gevolg geen' vaste woonplaats, laat ftaan lieden hadden. Maar hier merken wij op aan, dat, daar alle burgerlijke wetten haar opzigt hebben tot een' vergadeïing van menfchen, of eene flad, en bij gevolg onder een' verllrooide menigte onnut" zouden zijn, 't ons zeer waarfchijnlijk zij, dat Diceneus door deze wetten de zwervende wijze van leven der Scythen hebbe willen verbeteren (§). Voorts verdient 't aanmerking, dat bil in oud Alemannisch een wet betekent:
waar
(§) Dit is nog de befte uitlegging die wij van 't woord bellagines gevonden hebben, en die ons 't meest voldoet. De gedagten van bon. vulcanius lopen mede hier heen in pot, ad Jornandem p 37. Van een geheel ander gevoelen is heineccius in Not. ad Hiflor. Jur. Germ. §. XI. die meent, dat bet • geene Burgerlijke wetten geweest zijn, om naar geregeerd te worden; maar voorfchr'iften om wel en gezond te leven , en leidt het woord af van 't H. — D. SöcWctacii N.-D. ïötïbthagen, dat bij hem gezondheid en welvaart betekent. Aan deze uitlegging en afleiding van Heineccius hangt deszelfs uitlegger silberadius ook zijn zegel. Beide zijn zij zeer ongelukkig geweest in hunne gisfingcn. vert.
G s



ïos TAEL KUNDIGE
waar van wachterus weichbill, billich enzV aflek.
Dezelfde Jornandes verhaalt ons ook, dat die Waarzegfters, welke Filimenus der Gothen Koning, van zijn leger hadt weggejaagd, in zijne moedertaal Aliorumnas geheten zijn geweest. Dit zijn zijne woorden (p): Na zijn vertrek van 't eiland Scanzia, beyont hij dat 'er onder zijn volk zekere Waarzegfters waren, welke hij zelf in zijne moedertaal Aliorumnas noemde enz. Zeer veele meenen, dat de Gothifche woorden van uitlandfche uitfchrijveren niet zelden bedorven zijn, welk gebrek dit woord ook gekregen zoude hebben; maar hoe 't te Verbeteren, daar in heeft ieder Geleerde naar zijne wijze van denken onderfcheiden. gedagten voorgeirelt, 't meefte gedeelte nogthands komt hier in over een, dat men 't'woord van Runa moet afleiden, en bij gevolg zoude men dan Alrmas, of Adalrunas moeten lezen. Runa (*) betekent, gelijk bekend is, een ge-
ruisch
(ƒ>) De Reb. Get. C. XXIV. p. 67.
(*) Bij KiLiAAN vind ik: roenen, ruenen, fufurrare infurrare, in aurem dicere. Runen, vetus. i. roenen musfare, musftare. Ruynen, oor-ruynen fufurrare, in aurem musfitare. In 't A. ^-S., "vindt men ook runian , runigean , fufurrare. Alem. runen.
Germ.



M.'E N G E L I N G E N.
riïiscli maken, fiuifieren, gelijk de Waarzegfters
en
Germ. raunen. Dit woord wierdt eigenlijk oudtijds 't meest gebruik, van de waarzegfters en zogenoemde voorzeggers van toekomende lotgevallen, en dus betekende het myftice loqui\ want dat foort van volk is altijd gewoon, om bij 't doen van zodanige voorzeggingen iets onverftaanbaar binnens monds te prevelen, als of zij zekere alleenfpraken met de geeften hadden. Hier van vindt men 't M-G. woord tiwa voor myflerium gebruikt bij ulphilas Mare. IV. vs. \x. 'ijtoiö atglban ifï hmnatt tuna rljiubauaatDjog QOtWaar voor de onze hebben: het is u gegeven te verftaen de verborgeniheid des fioningrijks Gods. En dewijl de Raadsvergaderingen , en de voorftellingen die daar in gefchieden meest altijd in 't geheim gehouden wierden, zo vinden wij dit woord rH« na ook bij den zelfden Ulphil. voor confilium gebruikt. YVant om met junius in zijn Glosf. v. cuna te denken dat dit confilium van garinnan confluere afkomt, kan ik zo min als de Geleerde ihre (zie zijn Glosf. col. 472.) befluiten. In 't A - S. betekent Run doch gemeenlijk geryne, myfterium , en ook vindt men daar run voor confilium (zie lye Diction. Sax. et Goth. Lat.) hiervan benoemt Koning Aalfredwtig hl/art,petlus, animus, met den naam van runcofa , myfterii five confilii cifta, om dat daar de geheimen raadflagen als in een' kist verborgen zijn , in zijne A - fax. Dichtkundige vertaling van Boethius de Confol. Phil. achter zijne vertal. in onrijm door c. rawlison 1698. te Oxford uitgegeven pag. 1S4.
G 4 Hè



l0% TAELKUNDIGE
en Toverhexen gewoon zijn te doen, om onnozele
He mag fiththan. On his runcofan. Rihtwisnesfe. Findan onferhte.
d. i. poteft deinde in eius pectore juftitiam invenire cum pavore. Ook vind ik girune in 't Aïeman. voor myfterium genomen bij tatian. Harm. 'Euang. 'Cap. LXXIV. vs. 4. isidorus fchreef chiruni, zie Fragm. Iftdor. contra Jud. Cap. UI. §. 1. bij Schilfer, in Thef. Tom. I. part. II. p. 2. In oude Nederduitfche fchriften is ons't zelfftandig Naamw. ruining , dat met 't M. — G. tlitia/A. —S. run , geryne overeenltemt nergens in de betekenis van myfterium of Confilium genomen , voorgekomen ; ten ware dat men de plaats uit de VertaL van Bo'èth. door Huydecoper bijgebragt in zijne aanteken, ever de hier onder aangeh. plaats van M. Stokehier toe betreklijk wilde maken, en 't woord runene aldaar in den zin van raadgeven opvatten. De woorden van den Vertaler zijn: zijvermoghen wel quaet te runene of radene; maer in ons licht dan tconfent ende twederftaen. Ons verouderd woord runen lees ik in den Souter MS. van omtrend den jare 1300. f. 15. c. Pfalm XL. vs. 8. Weder my rvneden myne vyanden, weder my dagten fy ovele. Voor welk woord wij in onze overzetting (Pfaltn XLI. vs. 8.) vinden mompelen. Ook lees ik in den Bijbel van 1477. 2Koning. (iSam.) XII. vs. 19. daar gefproken wordt van de dood van het Kind 5 dat David uit Bathfeba geboren was: En



MENGELINGEN.' 105
nozele en onkundige lieden te bedriegen;
waarom
doe David hoerde dat fine knape ruynde : fos verftont hy dat 't kindekyn doot was . Opmerkelijk is 't aangaande'de eerstaangehaalde plaats uit de Pfalmen , dat alle de oude overzetters als met opzet 't woord runen aldaar gebruikt hebben; want notkerus heeft: uuider mir fuoron runendo alle mine fienda. En in de Angelfax. overzetting: Togeanes me runedon ealls find mine. luïher heeft ook dit woord behouden in zijne vertaling; alle die mich hasfen raunen mit einen ander über mich. welke plaats in de uitgave van n. haasius, verklaard wordt fteekcn die kopje zufammen und murmeln heimlich. Kort, doch zeer wel. Zie ook dieder. vön stade Erlatitr. und Erklahr.' der vofnehmft. deutsch W'örter deren jïch d. m. luther in Ueberf. der Bib. gebrauch. p. m. 492.
Ons verouderd zelfftandig Naamwoord' ruiningiie, dat kiliaan niet heeft, lees ik in 't N. T. MS. van omtrend den jare 1350. f. 90. a. en in dat van 1431. f. 67. a. 2 Corinth- XII. vs. 20. Ic duchte datter licht onder v fijn ftridinghe, benidinghe, afterfprakinghe , runinghe, verheffinghe, pertijnghe. De onzen hebben oorblafinghen. Zo gebruikt me l. sto' k e ook r u u n e r , voor oorblafer , [ of volgends huydecoper de Beuzelaar, die in 't werk van Stoke een' Sermoen van 21 regels heeft ingelapt, namelijk van vs. 272—293. Van 't IV. B. 't welk die geleerde Man denkt, om dat daar juist gefproken wordt van de fchadelijkheid der verraders en pluimftrijkers, bij gelegenheid van de befchrijving van 't Charact'er van Jan I. Hertog van Brabant, even als of G 5 onze-



ie>6: T A. E 1/ K U N D I G E
waarom in 't latijn incantatio ook van chnert-
worde
onze Rijmchronijk-fchrijver hier geen waarfchouwjng in 't algemeen hadt mogen doen van de fehadelijke vleiie ij der hovelingen, die hij_in 't bijzonder aan Grave Willem lil, doet, in 't flot van zijn werk of 't 1063. vs. van 't X. B. en die Huydecoper voor echt houdt. Heeft Melis niet meer hier en daar aanmerkingen gemaakt? waarom dan op deze plaats ook niet? Hadt de Hr. Huydecoper maar bij zijn eerfte gevoelen gebleven, 't ware beter geweest, 't Is waar, daar is hier en daar, zo het fchijnt, wel een brok van later hand ingelapt, die niet uit de pen van Melis zoude fchijnen voortgekomen te zijn; maar daarom alle aanmerkingen op eene en dezelfde wijze uit te wisfen en weg te werpen, is zeker wat fterk. Doch dit in 't voorbij gaan.] Ruuner, zeg ik, vindt men dan bij M. Stoke B. IV. vs. 276.
Ic wilde, dus deden al de ghene Heren, die nu hebben macht, Dat _/?, met al haar re cracht, Verraders, fmekers e» oerflekers , Runners endeplumeftrekers , . Altoos faghen in den mont.
.Zie over deze plaats de breede, aantek. van Huydec. D. II. bl. 312. Her ik hier van affcheide, moet. ik nog met een woord gewag maken van de afleiding van dit ons woord runen ^roenen enz. ten kate leidt het af yan 't M-G. cuna/ myfterium, want hiervan 't A-S. runian, en dan hier uit ons runen, roenen enz. Zie zijne Proev. van gereg. Afleid, bladz. 324, etfeq. Voor mij ben ik van
een



MENGELINGEN. 107
wordt afgeleid, en op dezelfde wijze in 't Ysl. galbr. (t )• Dan 't voorzetzel all willen anderen weer te zamen getrokken hebben uit adel, en. dan zoude het zo veel betekenen, als een die een' voorname wetenfchap verftaat; die andere gisfingen wil lezen , zal er een overvloed van vinden, in de geleerde verhandeling van Keysler, de Mulieribus fatidicis (q). Maar hoe zal men den oorfprong recht kunnen opgeven, daar men de rechte lezing niet juist bepalen kan? Alleenlijk zal ik 'er dit nog bij
doen,
een geheel'ander gevoelen, en geloof, dat het een woord zij, 't welk behoord tot die foort, die men noemt ivo/**!*™*!*, van 't geluid gemaakte woorden. Want indien men iemand iets ftillekens inluiftert , of aan 't oor zegt^ maakt men dan voor den aanhoorderen niet dat geluid dat wij voortbrengen bij 't uitfprekeh van ons woord runen , roenen, rui/nen, ruenent 7a\x\ de woorden yf»£«> in 't Grieksch, en mu> tare, en hiervan musfare, musptare in 't Latijn, die 't zelfde beduiden als ons roenen, runen, ook niet van 't geluid gemaakt? immers ja. (Zie g. j. voss. Etymol. L. L. p. 389.) Hebben wij ook niet nog van den zelfden oorfprong grunnen, grunnire, loeijen, boare, mugire? vert. (f) Dit woord kotrit af van Gala, Canere. Zie 70. ihre in -Glosf. Suio-Goth. col. 627. vert.
Q~) Te vinden achter zijn' Antiq. Septentriaiu



tot TAELKÜ'NDIGE
doen, dat men beter bij tacitus (r) AU riniam of Alruniam, dan Aurhiam, volgends 't zeggen van Wachterus (s) zoude lezen.
Wij moeten ook niet met ftilzwijgen voorbijgaan , 't geen onze Gefchiedfchrijver zegt, aangaande de benaming der Gepidèn.
Hij verhaalt ons, dat, hoewel deze volken eertijds uit verwijt en fchande Gepanten genoemd geweest zyn, om dat Gepcmta traag in hunne taal betekende, deze naam daar na zo veranderd is, dat zij, om datze in 't overvaaren der rivier Viscla aan den grond bleven zitten, Gepiden genoemd zijn. Ten minlte "ben ik van oordeel, dat hij dit met zijn verhaal wil te kennen geven (t): Men moet indachtig zijn, zegt hij, dat ik in 't begin gezegt fiebbe, dat de Gothen uit 't eiland Scanzia met hunnen Koning Berich op maar drie fchepen vertrokken zijn; van welken drie, gelijk 't gemeenlijk gaat, er een geweest is, dat eenjlegt zeilder was,. war door dit volk dezen mam zoude gekregen
hebben.
(r) De Morib. Germ. Cap. VIII. [AI eertijds was j. ljpsius reeds van gedagten, dat men hier -lezen moest Aluriniam. Zie verfcheiden uitleggingen van dit woord bij kirchmaierus in ?sot. ad Tacit. de M. G. p. 145. en sche-
, s Vi^f <l'D'"Ger'»' P- 645. 730-] vert.
(i) Glosf ar. Germ. p, 44. O) De R. G. C. XVII. p. 5j.



IENGELINGÊN. io£
'hébben. ' IVant Gepanta betekent in hunne taal -traag. Hier *:an daan komt 't, dat zij dezen naam. allengskens bedorven, tot hunnen naam behouden hebben. Uit deze bijgebragte woorden fchijn ik te moeten befluiten, eerftelijk, dat Gepantat. geen Gothisch woord is, maar uit die taal, welke de inboorlingen van Scandinavia fpraken voor de komfte van odinus, zo dat dit ■ woord voor 't tegenwoordige onze onderzoeking niet vereischt. Maar ten anderen, dat. de benaming, die dit volk altoos behouden heeft, afkomftig is van bida, dat blijven betekent. Ulph. bri&on. Alem. beiten. A. — S. bidan. Engl. bide, abide, waar van abode, een verblijfplaats.
Moeilijker is 't te vinden, waar van daan de naam van .part hen afkomftig zij, welke in de Scytifche taal vlugtige zoude betekenen. Dus fpreekt onze Schrijver (u): Waar van daan zij huiden ten dage in de Scytifche taal vlugtige, d. i. parthen genaamd worden. Ik weet wel dat fara reizen betekent, en fatt een fnelle loop. Maar dit voldoet mij niet. En waarom zouden wij ons fchamen te bekennen , dat wij weinig van deze taal weten? Daar wij de verbetering van zeker woord bij
Jor-
(») DeR. G. C. VI. p. 23.



*io TAALKUNDIGE
•nandes hebben dank te wijten aan deïï fchranderen en geleerden geo r g. s.t i e r nhielm, kunnen wij dierhalven 't niet nalaten er van ftil te zwijgen. Dewijl hij , nameJijk Jornandes, zegt, dat er een getal Priesteren bij de Gothen was, die den naam van fii (y) hadden, is 'tniet onwaarfchijnlijk, dat men voor Pii, Dii (*) mc-et lezen. Welke
ver-
00 /• c( C. X. p. 34.
(*) Deze gisting van den Geleerden stierhielm wordt met alleen door de aangehaalde plaats' uit -lnghnga S. bevestigd; maar de eerbied die de ouden hadden voor hunne Priesters fterkt zijne verbetering nog meer. Wien is onbekend hoe groote eere den Priesteren bij de ouden wierdt aangedaan ? wie is van de grootheid en de macht der Bruiden bij de Galliërs onkundig l Leest men ook niet in de H. Schrift dit de voornaamften en Edelen des volks ^waar onder ook de Priesters waren, Q^hü Elohim, d. i. Goden genoemd zijn? En waarom zouden dan de oude Noordfche volken hun tïmt ook zo niet gebruikt hebben, als de Hebreen hun D'ïtbK, en de Grieken hun Zev{. Want dat eertijds de Grieken hunne Vorften zo genoemd hebben verhaalt ons j. tzetzes, i„ zjjne Cnihad. V. vs. 454. J
Nam prius graeci principes vocahant %ves JMi th. maresc hallus denktin zijne aanmerkingen op 't Euang. Goth. [zie Mattb
xxvn.



MENGELINGEN, m
Verbetering ik nog des te meer aanneeme, om dat ik zie, dat Odinus uit die zelfde kreken in Zweden gekomen zijnde, dien zelfden eernaam aan zijne Priesters gegeven bebbe (w)i %\)& a %\c, Dtyiiin foin a nortjjiK bónb a uteb bonom thiar/ d. i. Wanneer Odinus Af anus en de goden met hem in \t Noorden quamen. Maar, daar dezelfde Stiemhielm van gedagten is, dat 't uit onkunde van Jornandes gefproten zij, dat hij ons .verhaak , dat die voorname lieden, uit welken de Koningen en Priesters gekoren wierden, Pileati (ar) genoemd zijn, als of hij Hattar gefchreven gevonden hadt, en dat van eenen hoed hadt verfiaan, niet wetende dat hatte 't zelfde is als atte Vader, Gr. «Vla, kunnen wij deze aanmerking zo wel niet met onze goed-
keu-
XXVII. vs. i.] met den geleerden fr. junius, [zie zijne Glosf. Goth. v. QUÖjl] dat een Priester bij de Gothen guDja genaamd is van tjuDa dit, als iemand zijnde die tot de dienst der Goden gebruikt wierdt. Mooglijk hebben wij deze lezing van PU voor' DU den affchrijveren te danken. Maar zoude men de gewoone lezing niet kunnen behouden, en door 't woord PU verftaan moeten heiligen, immers ihre tekent ons in zijn ' Glosfar. Suiog. col. 847. aan, dat de Monniken en de Priesters in lege ostrog. Dr. B, c. 13. genaamd worden hael<jrt nwcn viri facri.
vert.
(w~) ynglinga saga Cap. VI. CO De R. G. C. X. p. 38.



'fris TAELKUNDIGE
ieuringe bekragtigen. Want, behalven datf het wat al te ftout zoude gezegd zijn, dat die eerwaarde Kerkvoogd zijn' eigen' moedertaal niet verftaan zoude hebben , verdedigt hij zich zeiven, en toont aan, dat dees eernaam zijnen oorfprong aan 't hoofddekfel verfchuldigd zij. Maar daar hij ons ook nog verhaalt, «lat deze Pileati eertijds Zarabi Ter ei (y) genaamd wier den, wil ik gaarn bekennen, dat 't mij lief zoude zijn, indien iemand mij deze ^voorden konde uitleggen.
i VIII.
Nademaal wij in onze verklaringen van Jorwindes, te gelijk ons op de uitlegging der
Go-
O) De R G. C. V. p. iq. [Met recht, zegt onze Schrijver, dat deze woorden Zarabi Ter ei zeer diulter zyn. Verfchillend' is de lezing der aflchnften op deze plaats, want lindenbrogius tekent ons aan in zijne aantekeningen op deze plaats, dat in zommige af fchriften gelezen wordt Zarabi Terei, in anderen Taraboltét, en wederom in anderen Taraboflesci. Welke laatfte lezing E. schedius de Diis Germ. p, gm (Edir> I?28<) yoor de ^
lchijnt te houden, In de uitgave van Jornandes door l in de nbr o g jus, vindt men Tarabojtei ; m andere uitgaven van dezen Schrijver volgt men de gemeene lezing van Zara* bi ierei.J vert.



MENGELINGEN. t*$
Gothifche tale toeleiden, zullen wij hier eene zekere plaats den gunftigen Lezer voorftellen, welke wij van oordeel zijn, dat ook uit die zelfde taal verbeterd moet worden. Dus zijn de woorden van onzen Schrijver op de voorn, plaats (z): van waar de rivier Vagus, als uit een holte voortvloeiende, met gewelt van water zich in de Zee ontlast. Alhier kwam mij in gedagten of men niet moest lezen, in plaats van de rivier Vagus, Wolga of Walga, en dat er gefproken wordt van die zeer bekende Scythifche rivier, welke tot nog heden ten dage dezen zelfden naam heeft (*). Want, indien ik mij niet bedriege, zo heeft hij met deze woorden, velut quodam Ventre generatus, de betekenis en de reden van die benaming willen aantekenen, 't Is der ouden Talen kundigen nogthands bekend, dat balg (i), ba>lgy uterus
de
O) De R. G. C.ÏIL p. 8.
(*) Deze rivier wierdt eertijds Rha genaamd. Zie pomp. me la L. 111. Cap. V. §. 40. Bij de Tartaren heeft dezelve den naam van Edel. herberstenius maakt in zijne Commentar. de Reb. Muscovit. gewag van eene rivier Waga, dat mooglijk deze is. Wie eene breder belchrijving van deze voorname rivier begeert die zie olearius in zijne Muscov. Reisbefchr.
f-n In deze betekenis hebben wij ook nog 't woord K J H balg.



Ti4 TAELKUNDIGS
de Lijfmoeder betekent, waar vandaan in ofr
ze
balg. kiliaan: balgh. venter, alvus, jïomachus. Wat eigenlijk de oorfpronglijke beteke-
onder de Taalkundigen. De lchrandere ten k a te is van oordeel dat 't werkw. belgen m part. bolg of balg. praet. gerolgen irasci, mdignari, 't wortelwoord zij van balg vtnter, alvus, bolge, bulgeWtus mam, unda, en voorts van alle de betekenisfen van 't woord balg, die men bij kiliaan kan vinden. Hij trekt evenwel nog eemgfinds in twijfel, » of men dit woord liet „ moeite afleiden, em den zin van 't holbuikige, die m alle betekenisfen iets uitfteekt
" va", b = lte.n> bal, gebollen, latra-
,* re. Zie zijne II. Proev. van gere?. afleid. in v. belg. Laat ons nu eens zien de gedagten van den kundigen wachterus: „ UALis, zegt bij, proprie est tegamentum „ rer natura l,s , et eiusdem originis ut feil „ pellis Litera G. in fine vocis non cufto t „ ur ab omnibus Dialectis, et falvo atque in„ tegro fenfu abesfe potest. Dicitur non fort lum de legumnubus, fed ctiam de animali* „ bus , live totum animale tegat ut pellis, live » inteihna tantum ut venter. fvfeton™ice „ ulurpatur de facco quia ex corio animalis „ prseparatur." Van dit gevoelen is ook dl beroemde Upfalfe Hoogleeraar jo. 25, w eS woorden deze zijn in zijn JG/os/, £™ col. i44. „ BiELG. uter. U/pk. bafrr
" per.a' P?fui principe loco hanc fignifi!
„ cationem, quia communior, non quia prima„ omnibus enim forte communis est idea co-' « m, quaj m L. Islandica non minus reperk



MENGELINGEN. pi$
Ze Wetten baelgmord genoemt wordt een mis*
kraam ,
tur, quam in Germanica, ubi pellis lupina „ vocatur wolfsbalg &c. herauds saga »5 Pag- 39- flöu <lf bentli bety/ corium ei extra* „ hebant, deglubebant." Dan eer ik overga om mijne gedagten den gunftigen Lezer, aangaande de grondbetekenis Van dit woord balg, mede te deelen; zo wil ik van te vooren dit nog alleen aanmerken, dat de wat al te algemeen gefielde aflating der letter G door wachterus alleenlijk zich bepaalt tot 't Engelsch -en Cambro- Britannisch of ÏVallisch. Want beally en belly is in 't Eng. venter, uterus, vel ftomachus, en in 't Dictionar. Ling. Antiq. Cambrobr. f. Wallicae in den jaare 1632. door jo. davies uitgegeven vindt men bol, boly venter, en bwlan, bulga, hoewel men 'er ook vindt bwlgan, bolgan, bulga, en bolchwyd, tumor ventris. In alle dc andere tongvallen vindt men dit woord met G gebruikt. Beide de opgegeven betekenisfen, fchoon gantsch niet ver gezogt, behagen mij in alles niet. Integendeel ik ben van gedagten dat de betekenis van irasci , indignari, die ten ka te voor de eerde betekenis houdt, eene overdragtelijke betekeniszij ; en dat de grondbetekenis eigenlijk iets beduide, dat hol is. Want deze betekenis is toch in alle de verfchillende gebruiken van 't woord balg te vinden. Duidt 't niet een holligheid aan voor eenen zak gebezigd ? Zi|n alle de andere betekenisfen, die aan dit woord balg gehegt zijn, wederom niet overdragte* lijk genomen van de betekenis van zak ? Is niet de maag en buik een zak en holligheid, daar de fpijze in ontvangen en als bewaard wordt? Wordt dé vrugt, foetus, niet in de baarmoeH 2 -der,



ii 6 TAEL KUNDIGE
kraam, of 't verdoen van de vrugt voor de gebo'ortel Dat de Latijnen op dezelfde wijze 't woord bulga gebruikt hebben, blijkt uit de fragmenten van lucilius, alwaar men leest: Ita ut quisque nojïrum e bulga est matris in lucem editus
S- I X.
der, uterus, als in eenen zak gedragen? Is niet een blaasbalg een zak, die wind in zich bevat? Maar zal men zeggen, hoe ftelt men het dan met de betekenis van huid, corium, en met^'twerkw. beige», trdscif Wel is de huid of 't vel niet een' zekere holligheid, die 't vleesch en de beenderen in zich befluit? Kan men wel verfbord worden, zonder dat men zich als 't ware opzet, en opblaast ? Wat verwekt 't opblazen? Wat is de verbolgen Zee anders dan eene door de winden hol gemaakte Zeel Heeft kiliaan ons niet bewaart 't nu verouderd b'alghe en bulghe, fluctus maris, unda, procella. Men vindt ook bij hem : bolghenfchap. vetus. ofl'enfa: Culpa. 't geen bii notker. Pfalm LXXVI. vs. 49. ook in de betekenis van ira voorkomt: Er fanta fie ana dia abolgi fienes zornes, zorn unde bolgenicaft. unde enz. Hier mede denk ik genoeg betoogt te hebben, dat tot bewijs van mijne uitlegging der grond- of eerfte betekenis van 't woord balg vereischt wierde. Ik zóude er nog het een en ander kunnen bijvoegen; maar ik bemerk dat ik alreeds verder dan mijn voornemen was, hebbe uitgeweid, vert. (§) Deze woorden van Lucilius leest men bij nonius marcellus. v. Bulga. p. 7&, vert. v tr {



MENGELINGEN, .n?
§. IX.
' Hier zoude ik kunnen eindigen, maar vooraf wil ik nog kortlijk aanmerken , dat behalven de aangetekende Gothifche woorden , die ons klaar en duidelijk voorkomen , er nog veele overbiijffelen van Gothifche manieren vanfpreeken, zeifin zijnen Latijnfchen ftijl, van des kundigen zullen gevonden worden, gelijk 't de gewoonte was van de onervaren Schrijvers van dien tijd de eigenfchap (idioma) van de Latijnfche taal naar die van de hunne te fchikken. Indien ik dit met een of twee voorbeelden bevestige, denk ik niet dat ik de palen van-ons bepaald en voorgefteld ontwerp zal te buiten gaan. 't Is bekend, wat folatium bij de Schrijvers van den zuiverften tijd betekent. Maar ik weet niet of 't ergens voor hulptroepen gevonden wordt. In deze betekenis nogthands komt 't dikwils voor bij onzen Schrijver («). Of dit gebruik wel
ergens
O) De R. G. Cap. XXI. p. 6r. Qjii foedere inito cüm Imperatore XL fuarum millia tlll in lolatitftf), contra gentes varias oitulere. Cap. XXXII. p. 91. Vfi ah utraque parte legacione directa , i;a convenit pacisci, vt P,ac'tAUm Jororem Principis redderet, fuaque folatia Romanas Reip. vbi 'vfUs exigeret, non denegaret.
H 3 CaP'



xi8 T A E L K U N D I G E
ergens anders uit 'geboren zij , dan uit 't taaleigen der Gothifche tale, weet ik niet, alwaar ttóêt zo wel folatium als praefidium en auxilium betekent, feimnn (r^£ in de fchrif. ten der middeleeuwen dikwils voorkomende is het zelfde als ie hulp komen. m„ # noftrt ^ cc romt (b), dat hij omzie naar befcherming en hulp. Bijzonder is ook 't gebruik bij dien zelfden Schrijver, van 't voornaamwoord umsquishbet, ieder een, 't geen men te naauwernood bij de Latijnen zo gebruikt vindt (c). Want wij zien dat in unaqualibet infularum, in teder een der Eilanden, bij hem 't zelfde betekent ahinaliquainfula, in zeker Eiland. Maar de Gothen gebruiken alleen, voor zo veel ik
weet,
Cap. XLV. p. i32. Euricus ergo Vefegothorum rex crebrammutationem Romanorum prncipZ cernens , Galhasfu, iurenifusest occu/ar TSuTd
«ma paludem Moeotidem, fecundo l Mo t Ehracmque et Dada, tertio fupra marePonticum, rurfus tn Scythia legimuf habitaj,e nec
larnm Z r ?ntannia vnaqualibet infularum m fervitutem redactos, et vnius cahalH pretw quondam redemtos. *



MENGELINGEN. 119
weet, deze wijze van fpreken. In 't Yslands wordt dikwils , dn &wot/ dat eigenlijk unusquisque, ieder een betekent , gebruikt voor aliquis ; an Ijwontofi/ zekere dag, ein fysernnxg/ zekere reden, ©iguamtï geef dm iwa, uw tljorp nocfot / ot focprtfoi at ein hwor i;Uflonbe uxinntbi O*), d. i. Sigvartus op eenen- zekeren dag voorbij een' boere hut gaande, hoorde den Vader des huisgefins op een jammerlijke wijze weenen. Hier zoude Jornandes, de Gothifche taalëigenfchap volgende, in 't Latijn gezet hebben : unumquemlibet patremfamilias. 3fiinfttoacianCh (*) leest men ook bij Ulphilas, daar nogtbands ii^f» in 't Grieksch voorkomt. Het is ook geen mindere Gothifche wijze van fpreken die hij, als hij aan 't woord Vicus de betekenisfe van een Kafieel of Paleis hegt, gebruikt heeft. Ik ben dierhalven van gedagten, dat Jomandes dit woord zo nemende in de befchrijving van 't Paleis van Atti-
la
(c*) heims. kringl. Tottl. II. p. ii.
C*) Luc. IV. vs. 40. [Umljtoarjamt) lezen stternh. en jun. De rechte lezing is, zo als benzeLiüs heeft in zijne uitgave van 't C. A. amütoarj'annel); vergelijk Luc. XIX. vs. 16, daar stier n h. en jun. ook de ware lezing volgen. Zie ]0. ihre Ulphil. illvjlr: et Spedm. Glosfar. Ulphil.] vert.
II 4



m T A ÉLK UND I GE
la(d), geheel anders als de Latijnen (f), die door't zelve niets anders verftonden, dan een gedeelte van de Stad, 0f als zij van 't
platte
. <d) De R. G. Cap. XXXIV. p. 9g. Indeque non Jonge ad vicum , m quo Rex Attila morabatur accesfmus: vicum, inquam, ad inftar ciuitatis ampltsfimae m quo lignea moenia ex tabülis nttenPtbus fabricata reperimus. (f) Hier flaat onze Schrijver den bal, naar ons oordeel,_ een weinig mis, mooglijk uit al te groten ijver voor 't Gothifch. 't Tegendeel van zijn gezegden is juist waar. Want indien de Romeinen 't woord vicus niet voor een iterkte of kaneel gebruikt hebben, boe moeten wij de plaats van livius Lib. XXIX. Cap. 35. (die ik uit een' menigte van voorbeelden alleen maar wil bijbrengen) dan veritaan; Sri-
pip cum cetero exercitu p}-ofectuSi) zegt:
iii], non agrjs modo, quacumque incedebat, populatis, fed urblbus etiam quibusdam vicis-
que expugnatis jn caftra redh. Wat wil
dit anders zeggen, als dat Scipio na V verwoejlen van t platte land, en V inneetnen van fteden en fterktens, weer naar zijn" kamp getrokken ts Nog klaarer is de plaats van tacitus fita Agricol. Cap. 41. daar hij fpreekt van vtci mtlitares. Want dat aldaar zo moet gelezen worden heeft de Groote T. f. grqnovi us duidelijk aangetoond. *Nog» zegt bii Anna Lib. XII. Cap. 38. Ac 'ni cito vids ac ; cajtelhs proxitms fuhventum foret, copiae turn occidwneoccubuisfent. Hier uit blijkt dus klaar dat als Jornandes dit woord gebruikt voor een' fterkte of kafieel, geenfinds zulks heeft gedaan om dat hem 't Gothisch wig in gedagten zon' de gekomen zijn. vert. 000



MENGELINGEN. 121
platte Land fpraken, een' plaats daar veele boeren huizen bij den anderen Honden, zijne gedagten gehadt hebbe op 't Gothisch woord Wie, Ysl. 2Bijge (O en welks wortelwoord is wig, -pugna, als een' plaats betekenende daar men uit vegt. Meer andere woorden wil ik maar daar laten , fchoon ik 'er nog een groote voorraad van hebbe.
-oófcM j' rcfiB oh -bnÉKgnr-s e4rbtf gin yj r,rió"3l& - . .1 bb asnniii , §. X. . ;
Na dat wij dus bij een verzameld hebben de overblijffelen der oude Gothifche tale, blijft ons nog overig, dat wij tot later tijden te rug komen, om te zien of hier of daar ook nog eenige voetltappen van die tale te vinden zijn. Maar eer dat ik aantoone, wat van dezelve nog overgebleven zij, kan ik mij niet onthouden, van mijne verwondering te kennen te geven, dat de geleerde waereld, na 't verdrijven van de duifternis en onwetenheid
(tf) Zie GUDMUND. and RE as ï Tl LeX. Island.
p. 254. met dit Ysl n>ijae (temt over een 't Angelf. wie, cafteUum. Zie spelman. Archaeol. [Van ons verouderd woord wijch, praeiium, is in ons I. Stukjen door een' van onze Leden breedvoerig gehandeld. Dierhalvco heb ik hier niets bij te- voegen. ] vert.
H 5 ' '• •



turn TAEL KUNDIGE
der middeleeuwen, zo achtloos geweest zijj dat zij zich der kennis en beoeffening dezer tale, die nogthands de moeder is van zo veele talen van Europa, weinig bekreund hebbe» Onder zo een groot aantal van Schrijveren, die, of uit hoofde van Studie gereisd, of uit andere oorzaken naar dit waerelddeel zich begeven hebben, vindt men er alleenlijk twe, die ons eenig licht, aangaande de aan 't Maeotischmeir wonende Gothen, kunnen aanbrengen. De één is josaphat barbaro, een Venetiaansch Edelman, die uit zaken van Koophandel naar deze plaatzen gezonden zijnde, weder t'huis komende, getuigde, dat hij in deze afgelegen oorden Gothen gevonden hadt, en mooglijk zoude hij zulks nog niet eens opgemerkt hebben,: ware 't niet geweest, dat hij een' Knegt bij zich gehadt hadde, dié een Sax van geboorte was, welke in korten tijd geleerd hadt met dit volk te fpreken , bekennende dat hunne taal niet meer verfchilde Van zijne moedertaal (*), dan die van een'
MUa-.
-(*) De reden dezer overeenkomfte in zommige woprden der talen van twe zo verre van den anderen afgelegen volken, dunkt ons dat de Geleerde a. de la motraye 't waarfchijnlijkst hebbe opgegeven; want, zegt hij : „ ve„ le Duitfchers in oorlogen met de Tartaren
» ge-



MENGELINGEN. 123
Milanees, van die van een' uit Friuli. Dit zijn zijne woorden: Gotthi parlano in Todesco, et fo quejlo, perche havendo un fameglio Todesco con mi parlavono in fienie, et intendevanfi asfai ragione volmente, coji coine fi intenderiano un Fnrlano et un Florentino. d. i. „ De Gothen fpraken Hoog„ duitsch, en dit weet ik, om dat ik een' „ Knegt had, zijnde van die natie, die met hen fprak , zo dat zij malkander genoeg
„ kon-
„ gevangen genomen en tot flaven gemaakt „ zijnde, zijn aldaar gehuuwd, en' hebben „ kinderen voortgebragt, en bier door is die „ vermenging _ van Duitfche en Tartaarfche „ woorden bij dit volk ontdaan." (zie zijne Travels 'Yom. I(. p. 32.) En dit geloot'ik voor mij ook, dat de oorzaak zij , dat wij in de Perzifche taal eenige woorden vinden, die met de Duitfche overeenkomfte hebben. Want dat daarom onze taal van de Perzifche of eenige andere Oolteriche tale moet afgeleid worden, zijn kinderachtige ftellingen, en die niemand, dan onzer tale onkundig, zal beweeren , en ftaande houden. Hadt de Heer c. tuinjiak wat meer kennis gehad van den oorfprong en afleiding der Nederduitfche tale, hij< zoude zijV nen, hoewel geenünds lichtenden Fakkel niet aangeftoken hebben, om de geleerde waereldtot 't ontdekken zijner onkunde toetelichicn. Over de overeenkom ft e der Perzifche en Nederduitfche taal heeft de Eerw. Heer c. 't hooft ons eene korte bedenking, die wel waardig is ingezien te worden , gegeven. Zie Proev, van Oudh. Taal- en Dichtk. van V Genoot/elf. D. A. O. M. bladz. 47.



124 T A E L K Ü'N D I G E
„ konden verftaaa, even als een Florencer een „ uit Friule verftaat." De ander, van wien ■ wij een gelijk berigt van de Gothifche tale» ontvangen hebben, is augenius gislenius busbeq.uius, Gezant van Keizer Ferdinand aan de Ottomannifche Porte, diein IV Brieven, in den jaare 1605. te Hanawuitgegeven, befchrijft, al wat ftaande zijn Gezantfchap zij voorgevallen, en wat hij of gezien of gedaan hebbe. Hij verhaalt dan (ƒ) , dat hij twee Vreemdelingen, die uit Precopska . waren, ontmoet hadde, met welken, bij hem genodigd zijnde, als hij over en weer veele vragen gedaan hadde, eindelijk aangaande de taal van hun land heeft gefproken; doch wat bericht hij van hun gekregen hebbe, wil ik hem liever zelf laten verhalen: „ Ik kan niet „ nalaten, zegt hij, te verhalen, wat ik van „ dat volk, dat tot heden toe Precopska be3, woont, van welk ik dikwils gehoord had „ dat in taal, zeden, gedaante, en kleding, l zeer veel övereenkom'fte hadt met de Duit5, fchers, vernomen hebbe. Dierhalven heeft „ mij lang de nieuwsgierigheid bevangen om .„ iemand van dit volk te zien, én, zo 't „ mooglijk ware, iets van daar te bekomen,
„ dat
(f) Epifiol. III. p. 242.



MENGELINGEN. 125
li dat in hunne taal gefchreven was: maar dit „ heb ik niet kunnen bekomen. Een zeker >, geval nogthands heeft eenigzinds mijner be-. tjy geerte voldaan. Er waren twe perfoonen, „ die als Gezanten van daar hier naar toe ge„ zonden zijnde, om, ik weet niet wat voor „ klagten, uit naam van dit volk in te bren„ gen; welken van mijne Tolken, gedagtig „ zijnde wat ik hun bevolen hadde, zo zulks , eens mogt voorvallen, ontmoet wordende, „ door dezelve bij mij ter maaltijd wierden „ genodigd. De één was lang, en zag er heel „ eenvouwig uit, en geleek wel naar een* „ Vlaming, of een' Hollander; de ander was „ korter , t' zaamgedrongen van ligchaam, „ bruinachtig van verwe, en fcheen van ge„ boorte en fpraak een Griek te zijn; want „ door geduurige omgang fprak hij die taal „ zeerwel, dewijl hij meer landwaards in wo„ nende, en geduurig met de Grieken om, gaande, die taal zo geleerd hadt, dat hij „ zelf zijn' volks-taal vergeten hadde. Ge', vraagd zijnde aangaande de aart en zeden , van die volken, andwoordde hij op alles „ naar behoren. Hijzeide, dat, het een oor„ logzugtig volk was, uit welk de Vorst der „ Tartaren, als het vereischt wierdt, 800 „ voetknechten konde op de been brengen,
„ de



X26 TAELKUNDIGE
„ de voornaamfte llerkte van hunne troepen, j, dat hunne voornaamfte Heden Mancup, en %, Scivarim genoemd wierden. Daarenboven „ gewaagde hij nog veel van de Tartaren, en „ hunne woestheid: onder welken hij zeide, „ dat er nogthans eenige, die bijzonder veel „ verftand hadden, gevonden wierden; want „ dat zij, indien men hen omtrend gewigtige „ dingen vroeg, een kort en wel ter zaken
„ dienend antwoord gaven. Nu zal ik
„ uit veelen nog eenige weinige woorden aan-? „ tekenen, die met 't Hoogduitsch overeen„ ftemmen Want niet weinige woor-
„ den
. (*) Volgends ons gezegde op bladz. 122. komt deze vergelijking ons waarfchijnlijker voor, dan die van den Heer malmenius, die alle de door Busbequius opgegeven woorden met 't Gothisch van Ulphilas vergeleken en overeenkomffig wil hebben; ja die zelf zo ver gaat, dat hij zekere overeenftemming meent te vinden in het Precop. broe met 't M. —G. hJaibs. 't Is waar de betekenis is een, want beide deze woorden beduiden 't Lat. panis. Dan beide hebben zij eenen bijzonderen ftam , daar zij uit voortfpruiten. — Óm den weetlust dan van onzen gftnftigen Lezer in alles te voldoen, eri ons gevoelen te ftaven, zo hebben wij de Alemannifche en Hoogduitfche woorden, die met de Precop. van Busbequius overeen quamen, even als malmenius die van Ulphilas, doch tusfehen twe haakskens [] achter de Precop.
ia



MENGELINGEN, ily
j,, den waren er die verfchildenmet de onzen: „ 't zij dat de eigenfchap van die taal dat mede„ brengt, 't zij dat zijn geheugen hem bedroog, en.dat hij vreemde woorden in plaats van „ zijn' moedertaal gebruikte: vooralle woor„ den zette hij 't geflachtwoord tho of the. „ Deze waren het, welke wij ook hebben, „ of weinig van de onze verfchillen:
broe , Panis. flut, Sanguis. stül, Scdes. Hus, Domus.
tVINGART, VitlS. REGHEN, Pluvia.
brüder, Frater. schwester, Soror. alt , Senex. wintch, Ventus. silvir, Argentum.
goltz, Aurum. kor , Triticum. salt, Sal. fisct, Piscis. hoef, Caput. thurn, Porta. stern, Stella.
su ne, Sol.
mine, Luna. tag, Dies.
oeghene, Oculi.
bars ,
in de Verhandel, zelve geplaatst. Dus zal een ieder ligtelijk kunnen bemerken, met welke taal de Precopifche woorden meer overeenkomen, fchoon ik niet ontken, dat er hier en en daar een is, dat vrij ftertt naar 't M. — G. zweemt, of van 't zelve niet verfchilt. Verder laat ik 't dan aan't oordeel van een' befcheiden, en met geen vooroordeel bezetten Lezer over, vert.



ï2S T A E L K ü N D I G E
bars , Barba. handa, Mams. b.oga , Arcus. miera, Formica. rink, of ringo, annulus. .
brunna , FonS.
waghen, Currus. apel , Pomum.
schieten, Mittere fa-
gittam. schlipen, Dormire. kommen, Venire. singen, Canere. lachen, Ridere. criten, Fiere. geen, Ire. breen , As/are. schwalth, Mors.
» knaven tag was bij hen goeden dag, want „ knaven betekent goed, en hij gebruikte ook „ nog veele andere woorden, die met de on„ ze niet overeenkomen, als:
jel , 't Leven of gezondheid. jeltsch , Levendig of gezond. jel uburt, Zijt gezond. marzus , 't Huwelijk. schuos , de Bruid. statz , de Aarde. , ada , een Ey. ano , een Henne.
telich, Zot.
stap, een Geit. gadeltha, Schoon. atochta, Quaad.
wichtgata, Wit.
MYCHAj



M E N G E L I N G E N, iap
mycha , een Zwaard. baar , een Jongsken. gel, een Steen. menus, Vleefch. rintsch , een Berg. fers , een Man. Li sta, Weinig. schedit, 't Licht. borrotsch, de Wil. cadarjou , een Soldaat. kilemsch kop . Drink de beker uit'. tzo warthata, Gij hebt gedaan. jes warthata , Hij heeft gedaan. ich malthata, lk zeg.
„ Op mijn Verzoek telde hij dus: Ita ,
„ tria, fyder, fyuf, feis, fevene, geheel en
„ al gelijk wij Vlamingen. Want gij Bra-
banders, als gij 'tHoogduitsch fpreekt, prijst „ u zeiven zeer en lacht met ons, als wij dat „ Woörd Seven wat onaangenamer uitfpre» s, ken, dan gijlieden. Voorts vervolgde hij, „ athe , nyne, thiine, thiinita, thiinatua, thiU ,i netria enz. Voor twintig zeide hij fiega, „ voor dertig treithiien , veertig furdeithiien *.
honderd fada, duizend hazer. Ja zelf zong si hij een deuntje in zijne taal, welks begin al„ dus was:
I Wa*



130 TAELKUNDIGE
JVara wara •ingdolou J. ■ {Scu te gira Galizu Hoemifclep dorbiza ea.
§• XL
Ik dan, zo dra als ik deze woordenlijst van Busbequius inzag, bemerkte terftond in dezelven eene zeer klaarblijklijke overeenkomfte met deMoefogothifche.taal: maar op dat zulks te klaarer blijke , Zal ik de geheele naamlijst nog eeris naauwkeurig nagaan , op dat men met een opflag van 't oog zoude kunnen zien, in hoe verre elk woord met de taal van 't Cadex Argent. overeenkome.
broe, panïs. UJpk &ïai8|tf,ï>ïajf&: onze Noordfche taal erkent deze beide als de zijne, Itbb en lef (g) Finnisch lapte, hier van hebben wij limva. [ Alem. Brot.~\ ?ltjt, fanguis. Ulpk afo#. [Alem. Pluat.-j stux, fedes. Ulph. fïoïjtf., [Alem. StulJ hus, domus. Ulph. Qüsf. [Alem. Hus.J wingart, vinea. Ulph. tocingatÖ^ [Alem. UUingarto.~]
xeg-
Zie: os tg L. Christ.B. Cap. II. en hels. L. Kijrk. B. C. 6.



MENGELINGEN. jgs
KEGHEN, pluvia. Ulph. tiflll. [Alem. Regan.
H.-D. Regen.'] bruder, frater. Ulph. B?Otï)C, fe?Otï)aï, [A«
lem. Bruouder. H.-D. Bruder.] schwester, foror. Ulph. ffoijiar. [Alem. Swev
j?er. H.-D. Schwejïer.] alt, fenex. £77fA. heeft hief Voor ftnenjjÉ
fenex, en f.niuanjé, feniores, van fin, ƒ«-
bw en dgjSf, dat Ouderdom betekent (*)
Eng. is age,aged. proveótus aetate. [A-
lem. Alt.']
wintsh, ventus. Ulph. toin&£. [Alem. UÜint.~l silvir, argentum. Ulph. ftluU?. [Alem.
*ar. N.-D. &7vw. ] göltz (f), aurum. [Alem. Colt."}
kor,
(*) Het verwondert mij, dat de Heer malmenius bij dit Procop. Alt niet heeft bij gebragt *t M. - G. a[tf}^, van welk niets dan de gradus comp. en dat maar eenmaal Voorkomt in de Överzett. van Ulphil. Luc. XV. vs. 25. Wa& utl)tb<i 1 funu£j té «lttH3a ana anta. Erat autem filius eius fenior ruri, en dat wij het daar mogen lezen, hebben wij den naauwkeurigen en zeer oplettenden Heere eric soTberg, te danken , want voor hem heeft het niemand def uitgeveren gelezen. Zie sotberg. Ulphil. tllujlr. 1. c.
(f) Dit woord heeft onze geleerde Schrijver onaangeroerd gelaten, 't is waar 't wordt bij Ulphil. niet op zich zelve gevonden $ maar 't komt evenwel Voor in een te zamengezet woord, dat
i& 1 tg



i3* TA-EL-KUNDIGE
kor, triricum. Ulph. feautno. [Alem. Chorn, Kom. ~]
SALT,
bij hem nog overig is, namelijk figgraguïtfi; welk woord in de uitgaven van junius en s t 1 e r n h. verkeerd is uitgefchreven , want Junius heeft fcigtjtarjultö, en stkrnh fingragulttj, zie j o. i H r n Ulphil. illuftr. Luc. XV. vs. 22. Doch dit in 't voorbijgaan. Uit welk te zaamgefteld woord dan duidelijk blijkt, dat t geen wij nu Goud noemen bij Ulphil. nultft genaamd zij ge weeft, en fchoon hier mede wel overeengebragt kan worden 'tPrecopisch GoJtz, lcbijnt het mij evenwel nader aan 'tAlemannisch or oud Hoogduitsch Goldx, cold om redenen bladz. 122. en 126. opgegeven. — Opmerkelijk is t,dat m onstegenwoordigNederduitsch(want ouhnks ook Gold.) alleen, de verwandeling van / m u 111 dit zeifftandignaamwoord plaats heeft, daar al de verwandfchapte talen de / behouden: als A. - S. gold. Ysl. gtill. H. - D. goh. Si.ng.Gold. en wij ook nog in de woorden verguld, aureus. vergulden, inaurare. vergulder, aurator. verguld/el, auratura. De oorzaak van deze verwiflehng denkt ten ka te alleen te zijn de welluidendheid , waar door de / meer achter « dan achter u gewoon is te veranderen. Zie zijne Grondfl. van gereg. Afleid. I. Verhand. p. 29. In deze Hemmen wij met hem volkomen overeen ; maar of zak juist welluidendheids halve m zout veranderd zij, dat is een zaak daar wy ons bij eene andere gelegenheid wat breeder zullen over uitlaten. Verfchilïend zijnde gedagten der Geleerden over de afleiding va„ dit woord. De kundige Ten Katt leidt het at van t woord gelden, gold, cegol-
de n,



MENGELINGEN. 133
salt, fal. Ulph. fait. [Alem. Salz.~\ FiscT, piscis. Ulph. fijffc. [Alem. Fisg.] hoef, caput. Ulph. fjauüi$. [Alem. Haubit.
N.-D. Hoofd.] thurn porta. hickesius (/*) gist, dat dit woord verkeerd gelezen wordt voor thuru, en dat het bij gevolg 't zelfde zoude zijn, alsDaUE bij Ulph. [Alem. Thuri.]
stern,
den, valere., conjlare in pretio ejfe, olim folvere, reddere, et tr. emere. „ Om dat 't goud „ bij uitftek de .Oudfte voornaame Geldmunt ,, oï fpecie ^m betaling was. " In hoe verre dit gezegde waar zij, zal ik hier niet onderzoeken, alleenlijk heb ik dit aantemerken , dat die afleiding mij zo min voldoet , als* die van zulken , welken 't trachten af te leiden van 't Hebreeuwsch of Grieksch. 't Meest voldoet mij j o. ihre in Glosf. Suiogoth v. Gull. die zegt, dat — Doch laaten wij liever hem met zijne eigen woorden horen: „ Dare libenter volo, a „ colore fulvo aurum nuncupatum fuiffe, fed „ ita tarnen, ut d, quod habent pleraeque dia„ leed, pro terminatione potius, quam parte „ vocis habeam. " Ons woord daar wij zeker zwavelachtig en zout uitwerpfel van 't bloed, en dat gelijk 't goud geelachtig van verwe is, mede benoemen, namelijk gal, alleen in klank verfchillend , doch wat de uitwendige verwe van deze twee dingen aangaat, overeenkomftig met malkander, fchijnt deze afleiding te onderfteunen. vert. (h) Inpraef. Gramm. singlofax. edit. prior.
I 3 .



134 TAEL KUNDIGE
stern, ftella. Ulph. fïafcw. [Alem. Stem
H,rD. Stern.'] bune, fol. Ulph. fuuno en iï. Mare. I. vs. 32.
Gr. £W. Camb, haul. [Alem, Sun, funna,
funno. ]
mine, luna. Ulph. mcna. [Alem. Mano.] tag, dies. Ulph. Dag*. [Alem. Tag.] oeghene, oculi. Ulph. augo/ oculus. [AJem, Ouga. ]
bars, barba. [Alem. Bart. ] Sïanda , manus, Ulph. $anbü0, [Alem. Hant.] ?oga , arcus. Dit woord heeft 't C. A. niet, maar 't heeft evenwel 't daar mede verwandfehapte gaBuganaim, fiexos, 't geen men vindt Mare. V. vs, 4. fchoon het te vergeefs in de Glos/aria's van Junius en stieknhieim gezogt wordt. [Alem Boga.-}
miera, formica. Sweeds. mjmt. [Alem. Mie* re. ]
rink of rïngo (*}, annulus. Luc, XV, vs. 22.
noemt
(*) Dit woord dunkt ons dat de gedagten bladz e" «6. opgegeven nader beveiligt. Want ot _R;»£0 is een woord,dat bij Ulph. nergens voorkomt. Alem. ring, kring — voor 't Yslandsch fiiwull hier door Malmenim aangehaald , vindt men ook gebruikt «ntllfi'ntw «at eigenlijk d».t geen betekent, dat Wij een*



MENGELINGEN. 135
noemt Ulphilas eenen ring , fï$J0cagUltï),
Ysl.
vingerring noemen, daar bij hen ons goudering , gull|riw), een armring is. heimskrincla t snor. sturlon, Hiftor. Reg. Septemtr. Tom. I. p. 704. Qcui fccfur. « hinm baep fcenbi ft)* tit öfait olb8§a bi^rtim^uli^üt^/ « Snutur S, l)efut gefit homun/ üt laetur onguan mann fut. habef indextra manu fupra cubitum ingentem armillam, quam Canutus R. HU dedit, quamque nemini confpiciendam preebet. Ook vindt ik dit woord in die betekenis in gun nl ang. sag. p. 100.
gjluiMt ©tmnr »ib mif
[Sent l)<nt giófti ftf] tytó num gtew vaxa/
0ulii)zw3 fixwa.
Poeta auguratur,- quod Rex mihi non denegabit armillam auream; quippe qui fiberalitati Je adfuefacit. Van 't dragen van zulke goude vin¬
gerringen heelt die vinger, wa<u aiu mv.i nen ring droeg, den naam van goud-vinger gekregen. Dus vindt men in 't Oud Hunftngoer Landrecht door den Heer van halsema uitgegeven p. 37., dit woord gebruikt, om den derden vinger aan te duiden, daar de eerde met de naam van fcotvinger benoemd wordt: Tht thuma tuintech merk. Thi fcotfinger threttene
merk. Thi grata fogen merk. Thi gold-
finger fif merk. Eene gisfing eer ik hier
affcheide, moet ik den Lezer nog mededelen aangaande den oorfprong van de zonderlinge betekenisfe, die 't woord 3tttg nog heeft in t Yslandfch, en welke de Geleerde ihre in zijn Glosf • S. G. Col. 441. ons aantekent; „ RING, „ Vir prajftans, eximius. A.-S. //«cCamb.
I 4 95 bnU



%l6 TAELKUNDIGE
Ysl. ftepcguK. d. i. aurum digitale. .[Alem, Hring. ]
BRUN-
„ Brit. rhen fatrapa. Islandi ftylo poetico ita „ quemhbet virum appellant, nefcio utrum „ at> «frVi-, mas, an a rekt , recke , heros, „ athleta. Zoude de reden waarom een Voornaam man met dezen naam in 't Ysl o-enoemd wordt, niet wel gezogt moeten worden m de gewoonte van die oude Noordfche volken , bij wie niemand eenen ring vermogt te dragen, of hij moefte daar recht toe hebben. Nohltores atque ditjores arm Was geftare conJueverant, quas inferieris conditionis hominibus geftare permnsfum haud erat zijn de woorden van jo. chr. cleffelius in zijne Antiq. Septtmtr. p. 287. Dus zaude dan Ring, zo veel betekenen als iemand die het recht had van eenen ring te dragen. Even als bij de RomeU nen de Burgers togati genoemd wierden, om dat zij een kleed, dat toga heette, droegen. En mooghjk is t zo met ons verouderd woord peghen of Degen voor een' held genomen; als iemand betekenende, die het recht hadde om eenen Degen te dragen. Hoewel hier tegen ingebragt zoude kunnen worden, dat de betekenis vm Degen, Vir fort is ouder zij, dan van Degen, enfis ,gladtus, omjdat ónze oudlte fchrüver-s 't woord in dien zin gebruiken. Zie de aanmerk, over 't woord degen in ons eerfte ftukj. p. 65. Dan zeiden zij ook niet Deghen man, vtr fortis, militaris? Wat is die anders dan een man van den degen, zo als heden bij ons nog u, gebruik is , om eenen krijgsheld aanduiden. De Fra,nichen zeggen un hommede. fyefiéi. VER Tc,



MENGELINGEN. 137
brunna, fons. Ulph. bjunna. [Alem. Brun.~) waghen, currus. Ik gis dat dit woord ook in de Moefogothifche taal in gebruik geweest en geen vreemd woord zij, dewijl deszelfs wortel ons in 't C. A. Luc. VII. vs. 24. voorkomt. IfèagiD, agitatur, motitatur. [Alem. UUagan. N.-D. Wagen.'] apEt, pomum. [Alem. Affal, aphel] schieten , mittere fagittam. 'tls niet wel denkelijk dat de Dochter van 't Schytifch van dat geen zoude zijn verlloken, 't welk de oorzaak van de benaming der Moeder is. [Alem. Schiezin. N. — D. Schieten.] schlipen, dormire. Het woord flcpaïl, vindt men in 't Cod. A., en 't moet 'er ook blijven, fchoon zeker iemand "t heeft trachten uit te fchrappen (i). [Alem. -Slof* fen.~\
kom-
(/) Zie sotberg. Ulph. illuftr. P.I. p. li. [Alzo dit ftukjen van Sotberg of liever van den Heer jo. ihre zelfs zeer weinig hier bekend is en zeldzaam voorkomt, en de plaats, waar onze Schrijver hier opziet, wel eenige opmerking verdient, zo hebben wij 't niet onvoeglijk geacht de Woorden van ihre zelfs hier den Lezer medetedelen. Het woord dan, dat men heeft willen veranderen viudt men Matth. IX. vs. 24. alwaar, de overfetting van Ulphilas heeft urne ni. gaftoalt fo rnatoi, nft I 5 fr*



j3S TAEL KUNDIGE
kommen, venire. Ulph. quimatl- [Alem. Chumen. H.-D. Kommen.]
sin-
tlepltfi. Op welk woord fïepttï) ihre dit volgende heeft aangetekend: „ Sic quidem, u„ ne fuco et fallaciis genuinam lectionem exhi„ bent Codices editi eamque ex linguis co„ gnatis probe confirinant junius- et stiern-
hielmius in Glosfariis : nimirum , conve„ niunt manifefto cum M-Goth.verbo jïepart, „ Anglo - Sax. flapan, flapan. Alem. flaffen. „ Procop. fchlipen , Belg. flapen , Angf. to „ /leep: Et porro, cum nomine fïep, fomnus ,
Joh. XI. vs. 13. Anglo-Sax. flaep. Rusf.
o-^fs-f, Slav. Daim. Boh. Luf. et Pol. flepij. ,, Horum omnium , apud Diverfos , diverfaj „ dialeéti vocabulorum unus eft fenfus , ea„ demque origo, nempe vel a fchlapp, taxus, „ remisfus, Glosf. pez. ' Suec. fT<tp. idem. „ Conf. wacht. Glosf. Germ. col. 1419. et „Epw. bernardi Jïtymol. Britann. v. „ flaep , vel ab Ebr. 17^, quievit, remiflt. „ Conf. fïaban Ulph. cesfare, quod fuper„ est in anaflatoaiOeöun Luc. Vin. vs. 24. „ alias jïatoon in hac dialeéto fl/ere notat. V. „ jun. et stiernh. Glosfar. Ceterum fi„ lentio praeterire non posfum hoe loco, nee
non quolibet ferme alio, ubi vox haec occur„ rit in codice, manu quadam iniqua , vitia„ tam eam esfe, id quod, licet celaverint re„ verendisfimus benzelius aliique, quiidnon „ viderunt, aut potius obfervare tanti non du„ xerint, venia mihi tarnen dabitur, fi nee hoe ,, intaftum reliquero. Et ne dicenda ex levi „, quadam, et nimis praecipiti infpectione pen„ dere videantur, teftem dabimus expluribus
„ u-



MENGELINGEN. 13*
binghen, eanere. Ulph. figguaii. [Alem. Sin* gan. H.-D. Singen.]
lachen, ridere. Ulph. Ijlajan, 't geen nog overig is in 't te zamengeftelde m'ijlojlïin, in 't Cod. Arg. Matth. IX. vs. 24.. [Alem, Hlahhan, lahhan. H. - D. Lachen.]
cri-
„ unum, reg. acad. Bibl. Praefeifhim Praecl. d. „ m. birgerum frondin, qüiloca haec „ vitiata nobiscum luftravit et obfervationimi ,, noftrarum fidem confirmabit. Revertamur „ ideoque ad propofitum. Pro flepiil) h. 1. oc„ currit in Cod. faeuWj, beneficio fnnilitudi„ nis elementorvjm I. et a ac p et u, facili ne„ gotia, formatum a flepitl); led ductus litterarum l et p in flcpttt) adeo inhaerent, ut, „ etiamfi naale fedula manu raii, et novo , ne„ fcio quo, fuco obliti, propriori obtutu nihi„ lominus luculenter dignofci posfint. Eadem „ omnino ratione legitur Mare. V. vs. 39. pro „ flepitl), faemttj: nee non Joh. XI. vs. 12. „ ulterius Matth. VIII. vs. 24. pro liep appa„ ret vox fpuria faeun. Luc. IX. vs. 32. pro „ flepa, faeua: et Joh. XI. vs. 13. pro fïep, „ faeun, ubi fimul obfervari meretur r» n ma„ nu recentiori, eaque inhabili, adnexum es,, le, etplane adulterinum. Omni igitur cura „ inmutationem t«5 ITepan, incubuit, quisquis demum fuit audaculus cometor; eum vero „ non fatis memorem fuisfe, id eft,bina huius „ vocis, in codice, loca praeternsfe, confiat „ ex Mare. IV. vs. 27. ubi luculentisfime ad„ buc legitur flepitl) non faeuitf). IV. vs. 3S.
ffcpanpö non faeuanog. "] vert.



i4o TAELKUNDIGE
criten, fiere. Ulph. gccitan. [Alem. Cruzan.
H. — D. Kreifchen. N. - D. Krijten. ] geen, ire. Ulph. gaggatt- [Alem. Gangan.
N.-D. Gaan.] breen, asfare. [Alem. Braten.] schwalth, mors. Ulph. fftiïtan, mori. [Alem.
Wal]
§. XII.
Nu volgen die woorden, welken Busbequius van oordeel was, dat met de geaartheid der Hoogduitfclie tale geene overeenkomst hadden ; maar van welken nogchands niet weinigen naar mijn gevoelen tot hunnen oorfprong kunnen gebragt xvorden. Om dit te doen heeft de zeer arbeidzame g. hickesius zich veel moeiten gegeven (k): na hem heeft jo. teringskiöed dit ondernomen (/) , en onlangs de zeer eerwaarde Heer jac sereNius in de geleerde Voorreden voor de twede uitgave van 't Lexic. Anglo - Suethicum, wiens letterkundige aantekeningen indien ik
met
(£) In de ftraks aangehaalde praefat. ad Gramm. Anglof.
(/) In Not. ad cochlaei Ft tam Theo dor iet. ■ P- 345-



MENGELINGEN. i4i
met eenige bijvoegfelen vermeerdere, volgends zijne toegevenheid, niet kwalijk, hoop ik, zal nemen.
knaven tag, bonus dies. Aangaande tag hebben wij met een woord gefproken: waar Knaven van afkomflig zij, is onzeker.
jel, vita. Ulph. fjaih?. falvus. Svveeds bel (m). Finnisch elo vita, elmi vivo, en Brittan. huijl . valetudo (n).
jeltsch, vivus, fanus. Ik kan niet voorbij gaan hier aan te merken , dat Jeltsch vivus , dat van Jel vita afkomt, klaar fchijnt aan te toonen de overeenkomst van de Precopifche met de Moefogothifche taal, om dat in 't M. —G. de bijvoeglijke woorden ook op een g uitgaan: als gaut£ , trifiis. bUnö£, caecus.
jel wburt, fit fanum. Dit Vburt fchijnt afkomftig te zijn van 't Werkwoord Waktfyi tljfltt, fis™ j welks gebiedende wijze is fBairiïJ, efio. Luc. V. vs. 13. ligtelijk kan 30aiEtl) in Wourth en Wburt verandert
wor-
(m) l ex. oalec. Krill. B. mi ar km fóéf hat* fiirni brtelttm. Jam infatis natus eft optima fanitate.
(») Zie boxhorn. Orig, Gall. p. 40.



t42 TAELKÜNDÏGE
worden. De Duitfchers gebruikten deze twe woorden om iemand te groeten (o), en de Angelfaxen in 't voordrinken (p).
MAR*
O) Zie paltenius adTat. pas. 296 (p) Zie du pres ne /» G/o;/: Tom. VI. past. 1509. [v. fb/«7.] voeg hier bij chr.rythm,
hadorphii p. 4. en heims kringla.
Tom. I. p. 48. [Om de zeldzaamheid van dit . boek, zo hebben wij gedagt den Lezer geen ondienlt te doen met de woorden der aangeh plaats hier uit te fchrijven: 36a madti ©JdmmaïStot^rn: wth $ylbea.imnt/ ©ottur fina/<it bon ffplbibtu» (ïa,/ oc bera ol 2)ifiwjoin; bon »ar allm queiinafhbiiff/ (ba toe ton fiifur Mc dm/ dc fpllti/ oc «ecc foferöfozs »arf& SoiKj/ oc nwellrt'/ allir heilir y L r 1 n g a r <lt SXolfë inmnt 5frafa. d. i. Turn Grammarus filiae fu<e, Hildegunni, innuebat, ut ornatu Jao asfumto , zytkum praedonibus adportaret. Erat vero ipfa egregiae pulcritudinis femina. Itaque Scypo argenteo accepto , Hiovardum compellabat, dtcens: Sofpites eftote ylvinci! Fobis in memoriam Rolfonis Krakepropino. Onze oude N. - Duitfche formula in 't voordrinken gebruikt tekent ons junius aan in Etymol. Anglic. v. Watt. dit zijn zijne woorden: „ Hac „ occafione nonpraetereunda eftaliahuius vocis „ Wachten apud Belgas acceptio, ufurpari enim „ folent m fympofiis pro Operiri fcyphum in „ hujus illiusve falutem propinatum. — Uno „ itaque dicente;, ih fyenge u De gefonöjEjrpö „ ban fulcft of fuïeft «n, respondit alter, fft „ toac&t fr, en fal u bffrftrpö tam. " Hier voor gebruiken wij hedendaags: Uw gezondheid, en hier op antwoordt men: Het zal de uwe iijn. Die meer van. de oude en hedendaagfche gebruiken



MENGELINGEN. 143
marzus, nuptiae. peringsriöld gift,dat mar* zus gezegd worde voor meers hus, domus nymphae, van inner virgo en oué, domus (q).
scHues,
ken bij 't Drinken op maaltijden en plegtige bijeenkomften begeert te weten, zie k. van alkemade Nederl. Displecht. II D. bladz. 16S
feqq. — In 't voorbijgaan kan ik evenwel
niet nalaten hier mijne gisfing omtrend de aangeh. plaats van Du Cange den Lezer mede te delen; alwaar ik van gedagten ben, dat men niet moet lezen Vesfeil, maar IVacht heil\, dat de oude formula was, die de Angelfaxen in 't voordrinken gebruikten. Zie schil ter. Glosf. Teut. pag. 440. Welke lezing mij te meer de ware dunkt te zijn, om dat die Joannes Hanwillenfis, bijgenaamd Architranius gefteld wordt onder de Poetae Brittannici van jo. kaleus Script. Britt. Cent. 3. n. 39. (Zie polyc. Ieyser. Hiftor. Poet. Med. Aev. p. 760.) en dus in zijn Architrenium op de oude gewoonte zijner Landgenoten heeft gezien. Welke verbetering mij verwonderd, dat degeleerde ihre niet is in den zin gekomen; daar hij evenwel bemerkt heeft, dat de gewoone lezing zekerlijk bedorven zij, of ,, originem, zegt hij, dehebit diver„ Jitati dialeÜi. Septentrio enim totus ttXir fhe! „ dicit eodem fenfu. " Of men evenwel dit «Jrtïfrtd, wel in die betekenis zoude vinden bij de ouden , als 't woord heil gebruikt wierd, geloof
ik niet. Met 't Alem. heil wis, ave
ftemt volkomen overeen ons zift, afwees gegroet. Zie juniüs in Etym. Angl.v.Greet.] vert. , Zie de aangehaalde Voorreden van serenius.



144- T A E L K U ND 1 G É
schuos, fponfa. Dit woord is met recht van Busbequius onder de duifieren gefield, van anderen is 't onaangeroerd gelaten. Doch in 't M.-G. betekent £>\m$, een eigendom (r), in't Alemannisch. fuafo, tuis genoot. Nu oordeele de gunfiige lezer zelf, of niet, gelijk in 't Gothich.en Ysl. van Wn.proprius, etgmfonn, fponfa, uxor, eiaenoib, fponfalia afkomt, van <ë>toe£ de benaaming van bruid, fponfa, ook zoude kunnen afgeleid zijn.
baar, puer. (*) Ulph. Bant.
ael,
Z'e >*««.X. vs. 3. 4. en tatian. in/darm. CAUvs.23.en hikesius in Gramm.Ansrir. p. 24. Echt. in fol. 6 (*) Van dit Precop. Baar verfchilt niet veel onsverouderd baare, fruEtus, partus, welk mij de eigenlijke- en grond-betekenis van 'tM.~ G 6arn, A. - S. bearn, F-Th. WAL parn lchynt te zijn, niet anders dan in dialed van malkander verfchillende, want gelijk Baare van
beren, bar, of bor, geboren ferre ,
/ww,?, af komt, zo is in't M.-G, ga.
oairan, na&ac, sabautaiijS parere de wortel van oatn, A. _ S. bearan, baer, boren, ferre , port are. van tón? enz. en dewijl wii 't woord batn bij Ulph. niet alleen voor een kind van t manlijk; maar ook voor een van 't vrouwIjk gedacht gebruikt vinden: als Luc. I. vs. 80. «& töatafbarn tooj)^, jaf> fiamt&noöe ahmin. «. 1. ü« het kind wies op en wierdt ge/lerkt in
den



MENGELINGEN. 141
Ael, lapis. ah. betekent in 't Ierfch eenen pen
of
den geest. Mare. V. vs. 40. alwaar gefproken wordt van 't dochterken des Overften der fynagoge: tfjata barn nt gaöauttpioba/ al» flepttfi
d. i. het kind is niet geftorven, maar het flaapt. Welk gebruik van 't woord batn mijne gedagten nader beveiligt. En dus zoude deze en andere , plaatzen daar dit woord voorkomt, kunnen overbezet worden door ons woord geborene. (Zie Tun. en stiernh. in Glosf. v. barn). En dus is de in verwandfehapte talen, aan du woord barn,pam, in later tijd gehegte betékenis,van filiar, als de voornaamfte geborene, hgtehjk te bcrijpen. Wat de betekenis van Vir aangaat, die& geloof ik, dat enkel willekeurig zij, en dat wij dezelve alleenlijk aan de uitgevers der oude fchriften en opftellers der Glosfaria's te danken hebben; alleenlijk voortfpruitende uit 't niet genoeg acht liaan op de ware lezing der Handfchriften en 't verkeerd begrip van de betekenis van bar. in ons dialect baer. nudus en overdra<nelijkw"*y. Notker. Pfalm XLÜf heeft hnubet°pari, calvitium. i. e. caput capillis tiüdum , een naakt hoofd, en in winsbek. Paraenef. ad fil. lees ik:
Got tu mich zweier forgen bar.
dat gold ast. overzet frey ledig und los. en en bijgevolg naakt; want al wat naakt nergens bedekt is, is vrij en los. en hier van dit adiect. fuhftantive genomen een vrijman , cnm t algemeen oudtijds een man , vir. Waar dus klaar uit blijkt dat p a l t u e n . en o 0 l d as r. beide, dees op de aangehaalde plaats, geene in



ï46 TAÉLKUNDIGE
of rots (j). Alem. alp. een berg , waarvan daan de Alpen hunnen naam bekomen hebben. Zweeds alf.' terra glareofa. Ittfat, monticolae genii.
menus, caro. peringskiöld meent, dat hier van gezegt worde Siflimiefa, voor de waarheid fta ik niet in.
kintsch , mons. Ysl. fjjmni, montofa loca peringsk. zegt, dat rtnbt /e/'/betekene, ik beken 't niet te weten (* ).
fers ,
Not. adTatian. p. 288. en in de betekenis en in de afleiding van 't woord barn den bal misgeilagen hebben. Zomtijds voegden de Ouden 't woord Gomman bij 't woord barn, om iemand van 't manlijk gedacht aan te duiden. Zo vind ik bij tatian. Harm. Euang. Cap. VIII vs. 1. van de voorftelling van 't Kind Jefus doorzijne Ouders in den tempel volgens de wet van Mofes:
Bithia uuanta jogiuuelih gomman barn Thas uuamba erift inttuot, Heilag Gote ginennit.
d. i. Om dat iegelijk manlijk geborene, die de
baarmoeder eerst opent Code heilig zal genaamd
worden, vert. (x) Zie Specim. ofan Irish Dictionar. in a collection
of Lettnes. Edimb. 1732 p. 5. (*) in de Glosfae Monfeenfes , die b. pezius
heeft uitgegeven in 't I. D. van zijn' Thefaur.
Jnecdot. vind ik pag. 409. riz, dpex. Moog-
lijk



MENGELINGEN. 14?
Ters , vir. Ulph. ffi&XC. Onder de Dichterlijke Yslandfche woorden is fpmt en firear, vi-
ri (O-
«tatz , terra. Ulph. fïatïj. Zie Mare. IV. vs.
alwaar 't met opzigt tot de Zee 't Land
betekent (*). ada, ovum. Wij Zweden zeggen ano, gallina; Ulph. fjaiiO, gallus. Zweeds. Um.
telich, ftultÜS. Ulph. Dtöato. peeingskiöld.
vergelijkt 't te onrecht met foh'3> loquax Cf) stap>
lijk is dit woord bij de Precopiers verbitterd iri Rintsch met invoeging van de Letter N. Bij loescherus Lhterat. Celta p. 36 leest men : ,, Raet vel Rait notabat regionem' Mon„ tanam, unde hodienum Rait apud Helvetios ' et Grifones, — indicat diftrictum montanum. " jo. dawies. Glosf. Qambr.Britt. rhyn, mons,promontorium. vert.
(f ) Zie de Edda in Appellat. Synonym._Viri.
f*) Zo vind ik ook 't woord Stathe bij tatian. Harm- Euang. Cap CCXXXVI. vs 1. Stuont ther Heilant in ftathin, Stetit Jéfus in Litmre. Stat betekent in t gemeen ftatio, locus ftandi, dus de benaming van Land, of flrand, oevèr zeer gemakhjk te vinden, als zijnde' een'plaats daar men opftaan kan in tegenftelling van 't water , én hier van wederom betekent fat, bij ons /lade (Zie kiliaan. h. v.) Statio tiavt'uni, portus. om dat oudtijds de Schepen altijd in den winter wierden op 't land gehaald. vert. ,.. _
t\} Ik vind geen reden, waarom onze fchnjver de
KlJ K 2



x48 T AELKUNDIGE
stap, capra.
sadeltha , pulcrurn. Hier mede vergelijke serenius aar tig 't Ysl. kdl, puk er.
atochta, malum (*). In 't oud Gothisch» betekent hu%a, nuttig zijn, en bijgb, nuttigheid, waarvan obp«,b, onnuttighs-id, kwaadheid.
wicht-
vergelijking van peringskiöld zo verwerpe. Dwazen, fotten zijn immers zeer fnapacbtig,en doen den geheelen tijd niet dan praten en woorden zonder eenige zin of zamenhang voortbrengen, en dus met recht loquaces. Waarom 't geen onaardige vergelijking is van den geleerden Peringskiöld. en die mij beter voldoed dan zijn aanmerking over't woord Menus. vert. (*) In'tAlem.betekentDogta, virtus ZiescHiLt e r. Thefaur. Antiquit. Teut. Tom. L p. 14. en dohtun voor boni vind ik bij otfrid. £«. ang. Lib. 111. Cap, XX. vs. 135.
Thie ubele ioh thle dohtun
fie gieinon thar ni mohtun.
d. i. Inprobi et boni fe unire hic nonpoterant. Dus fchijnt mij dit Precop. atochta malum wederom een Alem, woord te zijn; Want deletter a heeft in de zamenzetting'eene berovende kracht. A tollit aut minuit fenfum in compojttis zegt wachter, in Prolegom. Sect. V. dus Atochta, betekend zonder goedd.i. kwaad.
vert.



MENGELINGEN. 149
incHTGATA, album. Ulph. fifecit. De uitgang ata word in 't M. - G. dikwils zonder noodzaaklijkheid er bijgedaan, gelijk deskundigen weten.
mvcha, enfis. Ysl. «MN** [ Alem. MeJJe. A. -S. Meca. ]
lista, param. Ulph. \m$- Zweeds litfd. Alem. luzzil.
SCHEDiiT, lux. Zoude het ook Scheinit moeten zijn? per ing sk. brengt het tot fftir, darus.
borrotsch, voluntas. Waar van dit af kome, is mij onbekend. Want de gisfing van ïeringsk. behaagt mij niet, die 't van UxaU, vohmtas, wil afleiden; waar van ook komt Kvfibnnob.
cadarJou , miles. hickesius meent eenige overeenkomfte te vinden tusfchen dit woord en 't M.-G. oaö™utt)0, miles. Dan ik voor mij ben van gedagten,dat men den oorfprong van dit woord in 't oud Celtisch moet zoeken. Want boxhorn («) zegt, dat die van Wales, huiden ten dage cadam zeggen voor fierk, fortis, en cadernid, Jlerkte, fortitudo; hier mede kan men
ver-
(u) In Lexlc. Ling. Brittan.
K 3



i5o TAELKUNDIGE
vergelijken cad, pugna, cadfa, propugnaculum, en cadvent, praelium. kilemsch kop, ebibe calicem. Kop voor eenen beker, calix is Gothisch. Het eerfte woord moet men bij de onbekenden ftellen. Want fplft, bibere, dat peringsk. wil, Haat mij niet aan (*).
TZ0 warthata, tU fecilti.
jes warthata, ille fecit.
ïch malthata, ego dixi. Deze drie heb ik bij malkander willen neemen,pm dat zij overvloediger en klaarer , dan eenige anderen, de overeenkomst tuffchen de taal der Precopiers en Moefogothen bevestigen. Want gelijk de perfonen hier onderfcheiden worden door de voornaamwoorden
ick.
(*) Eer zoude ik die gisfing van Peringskiöld als zeker willen aannemen , dan de uitlegging voor meer dan 150 Jaren door ach. mti.ivs in zv11e Ling.Belg. p, 50. der geleerde waereld medegedeeld de ffiijile maken. „ Kilemschkop „ Ebibe Calicem, zegt hij, etiam puto com„ mode ita posfe conformari ad iftud Saxoni„ cum five .Germaniciim, Idel dem cop, id eft ,, tvacua cahcem, contracte Ilem Kop " Hoe die man tot deze uitlegging gekomen zij, kan ik niet begrijpen, daar immers alles op onzekere eii vergezogte woordverdraaiingen geveffiat is Doch men ziet hier uit de behandeling derTaajl kunde in die eeuw. vert.



MENGELINGEN. 151
ich, tzu. ies, ego, tu, ille, zo vinden wij ook bij ulphilas i&, t3ü, i0. waar bij men moet aanmerken, dat de ih zo wel aan de grenfen van Denemarken , als hier m 't noorden een iirfent geluk gehad hebbe , 't geen ook met der Engelfchen en Saxen th zo is. Voorts is Warthata, feci, zuiver Gothisch , gelijk ook ich malthata , ego dixi; gelijk 't blijken zal, indien iemand lust hebbe de Woordenboeken van junius en stiernhielm na te zien (v). De Talwoorden behoeven onze uitlegginge niet: aangaande 't ééne woord ftega wil ik alleen maar aanmerken, dat in zommige ftreken van Zweden f13 ook voor twintig gezegd wordt , 't geen ook de Nederlanders en Duitfchers (*) gebruiken, in 't Monni-
kcn-
Zie dezelven op de woorden ttjaurhjan, tacere en matljj'an , loqui voeg hier bij 't Gothisch ttWelrt, loqui.
(*} Bij kiliaan vind ik stijgh. Sicamb. Frif. Weftphal. i. twintigh. Viginti. vulgh ftega. Zo ookbij AenTeuthonifta: styge,twyntigh,viginti, vigeni. In oude Neêrduitfche fchriften is mij 't woord fiijg nergens voorgekomen. Bij de Friefen is 't in zommige ftreken nog in gebruik volgends 't getuignis van fokke sjoerts Hifi. Frifiae Tom. V. p. 179. door van Hasfelt in zijne uitgave van Kiliaan op d.w.bijgebragt. ten K 4 ka-



I5a TAEL KUNDIGE
kenlatijn vind men Jlka (w). Maujada , centurp, en lazer (f) mille, zijn mij on-
be-
k ate fchrijft, dat men oulinks ook fteeg zonde gezegd hebben; als een steeg ei teren, vicena ova. Zie zijne Proev. van gere*. Af. p. 418. Dat men oudtijds ook vooxsien half fiyge,gezegd hebben,blijkt uit den zoeven aangehaalden Teuthonifta, alwaar ik vind half styge , tycn, decem. In 't Ooftfriefche Landrecht door wicht uitgegeven lees ik Lib. III. Cap. 65. p- 740. Einen mann fïner finnen beraevet in lij'ffle, dat is 16 ftiege mark. Waar voor in de H.-D. overzetting; ÏVen einem manne feinefin* ven beraubt werden, fo ijl ein halber Leib, dat fs 16 ftifge oder fechzehen mal zwanzig mark. Eer ik hier affcheide moetik nog met een woord melden , de verfchillende gedagten der Geleerden over de afleiding van .dit fiifg. To. ihre in Ulosf. Suwg. v. Stig. is van gedagten, dat /?/> zo veel zij als 2 maal tien, en dat de Letter S bier t dubbel tal van tig, dat 10 betekent,zoude aanduiden, ten kate leidt't van stygen, fcandere, adfcendere af', en dan zoude &>Jg eigenlijk niet anders zijn, dan een opltapehng van iets , dat naderhand alleenlijk gebruikt zoude zijn voor 't twintigtal, om dat men gewoon was een twintig tal Hukken in orde op te ftapelen, mooglijk om een groot getal gemakhjker optetellen. Voor beide de afleidingen is veel waarfchijnlijkhcid. vert.
(h>) Zie ou pR è s n e op dit woord,en von stade n in Explic. Poe. Bibl. p. 65.
(f) öatfada en hamer twe Perfifche woorden zijn tekent ons Jo. Ihre aan in zijnen aantek. op de fragm. verf. Ulphil. p. 47. alwaar deze zijne
woor-t



MENGELINGEN. 153
bekend: ulphilas heeft daar voor hutl« Öa en tfoUfïiuDjOjGf, 't welk met onz; wijze van tellen volkomen overeenltemt.
woorden te vinden zijn: Quum primum hunc Vocum Praecopicarum fyllabum recognovi, miratus fum , undenam hae vocis profectae_ es-
f-ent . . fed commode monuit amicus
quidam meus, germanePerficam utramque elTe, quïppe in qua centum fkd et mille hezar hodieque appellatur. V. meninskii Thef. p. 2941 et 54<j.v vert.
K 5






AENHANGZEL
Ifchoon wij voornemens zijn , alles wat ons aenmerkens waerdig over enige reeds verhandelde woorden na het afdrukken noch onder het oog mochte komen , ten algemenen nutte mede te delen, wanneer ons werkjen zo verre gevorderd is, dat het een bekwaen Boekdeel uitmaeke; zijn wij echter genoodzaekc om een klein aenhangzel op het woord ghere lacinia in dit ftukjen intevoegen, om alle gedachten dat wij eens anders verhandelingen (a) nafchrijven, uit den weg te ruimen,
De
(7/) Men wetc dat 'er in het II Deel der Proev van ■ Oudh. en Taclk. van het Genootfch. Dulcei ante omnia lllufae welk thands op de pers is, ene verhandeling over de woorden ghere en gere , zo als men ons bericht heeft, gevonden zal worden, waer van wij echter hefuipön tpt heden niets gezien te hebben , en dierhaiven oordeelden wij 't best te zijn , dit aarm'an^ej, hoe gering ook, nu mede te delen.
OVEREET WOORD
GHERE lacinia.
[ bladz. 28. ]



156 TAEL KUNDIGE
De echtheid van dit woord genoegziem blijkende uit de plaets uit Walewein aengehaeld en door het gezag van Kiliaan beveiligd, kunnen wij echter niet nalaten, hier nu noch bij te doen het geen wij aengaende dit woord bij g. de s c h u e k e n in den tïvthokista l.zen. Daer is het woord ghere verklaerd door het woord, Jlyppe , ora, fimbria, iacinia. Bij den zelfden vindenwe. dit woord ook gebruikt voor het gehele kleed (per fynehtken tonus proparte) in het zaemgeftelde Mysghere, Ornamenta , want dat het hier zo moet genomen worden, blijken uit het woord Mysge^vaidt; bij den zelfden ookvsnaeldOrnamentum, /praeparamen. op dezelfde wijze heeft hij het ook in gherkamer, veflihitlum, armarium, facriftia, archatium. Daer wij te voren in geen enig oud Neerduitsch ftuk dit woord hebben aengetroffen,zal het der moeite waerdig' zijn ene naderhand ■gevonden plaets, daer dit woord voorkomt, hier ook aentekenen. Het is namelijk in ene Nederduitfche vertaling van den Bijbel in den jaere 1571- gedrukt alwaer Ez.ickX.Vl. vs. 8. aldus gelezen wordt : En ick ginck voor v voor hy, en fach v aen: ende ziet, het was de tijt om v te voelen; doe breyddc ick myne gheeren over v. Op welke plaets onze overzetting het woord Vleugel heeft, welke vertaling den lezer ene gehele andere gedagten van deze plaets geven moet,
dan



MENGELINGEN. 157
dan 'er eigenlijk gelezen wordt; echter heeft de Deenfche Overzetting het woord Vleugel aldaer ook behouden, dezelve heeft oc jeg foibbe mji» ftltge ofber big. Duidelijker is de vertaling in den Bijbel 1477. ende ic Jpreide mijn cleet ouer di. alwaer het fchijnt, -dat de vertaler mede het geheel voor een gedeelte genomen hebbe.
Ons tegenwoordig noch in gebruik zijnde geer, voor ene plooi of vouw van het kleed, moet men geenzins begrijpen, dat. het zelfde zij, met het verouderd ghere, lacinia, dewijl wij het wel nauwkeurig onderfcheiden vinden bij dert voorn, teuthonista , die, na dat hij het woord ghere, lacinia hadt aengetekend, volgen laet ghere, lasf, lappe,pecia, commisfura. Hier mede verbeteren wij dus ene kleine misflagjdie wij te voren begaen hebben, nadien wij toert van gedagten waren, dat wij het woord Ghere, lacinia in ene weinig veranderde betekenis'noch overig hadden.
ON-



Ï58 "TA EL KUNDIGE
ONDERZOEK
OVER HET
VEROUDERD WOORD T W I
"^^/"elke de ware betekenis van dit woord zijn mochte, heb ik iangen tijd in twijffel geftaen, en hegtte aen het zelve dan deze, dan die betekenis, tot dat ik ten laetilen de ontegenzeglijke betekenis ontdekte , en ik kan niet ontkennen, dat de Oudduitfche fchriften alleen hier in mijne Leermeefters geweest zijn, bijzonder wierd ik in mijn gevoelen beveiligd, na het lezen des Rijmbijbels van Jacob van Maerlant, waer in dit woord zeer dikwils voorkomt. Om den lezer niet met ene al te lange inleiding Jaftig te vallen , zeggenwe terftond dat ons oud woord twi ,waerom, lat. quare, betekene. Wij oordeelden het niet ondienftig het geen wij tot naricht van dit verouderd woord uit deze ert gene fchrijvers hebben aengetekend, den lezer mede te delen, voornaemlijk daer wij nergens efie Verklaring van dit Woord hebben aefigetroffen en noch des te meer daer
het



MENGELINGEN. 15$
het zélve in gene Nederduitfche woorde* boeken gevonden wordt, zelf niet in den Teuthonifia, welk Woordenboek anders ene grote menigte woorden bevat, die bij Kiliaen te vergeefs gezogt worden, eer wij echter tot de behandeling van ons woord zelfs overgaen, moet ik voorafzeggen, dat het opmerkelijk zij, dat men dit woord nimmer bij Melis Stoke aentreffe, en in de Taelkundige aentekeningen des Heren Huydecoper's op dezen Schrijver niets aengaende dit woord vinde aengetekend, wij zullen dierhalven voor mingeoeffenden in de Taelkunde de opgegeven betekenis hier , zo wij hopen, ontegenzeglijk bewijzen. Op deze wijze zullenwe hier in te werk gaen, datwe eerst enige plaetzen uit de Oudduitfche fchriften, welke ons gezegde beveiligen, opgeven, en in de twede plaets de echtheid van dit woord uit de overeenllemming met de verwantfchapte talen nader bewijzen zullen.
Wat het eerfte betreft, alfchoon wij tegenwoordig maer twe Schrijvers kunnen aenhalen, bij welken wij dit woord gelezen hebben, zo gelovenwe echter dat die plaetzen, welken wij bij hen gevonden hebben, zo duidelijk bewijzen, het geen wij bewijzen moeten, dat 'er verder geen twijffel zijn zal, dat onze opgegeven uitlegging de ware en eigenaerdige dezes woords zij. En wij fchroomen ook niet met » voor-



ito TAELKüNDIGE
voorbeelden, die maer uit enen Schrijver genomen zijn, onder het oog van kundige lieden te komen, daer wij vertrouwen, dat hun niet onbekend zij, welke eigenlijk ons doelwit ware namelijk onzen Landgenoten, enige verouderde woorden hunner moedertael te verklaren, en voor hun verllaenbaer te maken, daer dit nu heden op gene andere wijze verricht kan worden, dan door véle voorbeelden, welke,allen te zamen genomen, zodanig ene betekenis van enig woord buiten tegenfpraek bewijzen en vallllellen ; nu is het ons altijd voorgekomen om 't even te zijn, of men deze voorbeelden bijbrenge uit enen of uit meer Schrijvers, en dat 'er aen het oogmerk even eens voldaen worde, zo maer die Schrijvers onder de eigenlijk gezegde ouden met recht kunnen geteld worden. En hierom twijfFelenwe niet of de gegeven betekenis zal voor bewezen gehouden worden, alfchoon wij dezelve maer met voorbeelden, uit twe Schrijvers aengehaeld, kunnen beveiligen. Dewijl in de meefte Oudduitfche fchriften dit woord niet voorkomt (a)
vin-
O) Waer van wij denken dat de reden zijn zal, dat dit woord toen reeds verouderd en in onbruik geraekt ware, dierbalven treffenwe hier naer alle waerfchijnlijkheid een der Oudfte Nederduitfche woorden aen.



M E N G E L I N G E N. ifo
Vinden wij het zo veel te meer, ja op ontelbaere plaetzen gebruikt in de fchriften van Jacob van Maerlant-, van welke wij ook hier zullen gebruik maken, en uk dezelve de yoornaemfte, en het meest ..tot ons oogmerk gefchikte zullen bijbrengen. Wij lezen dit woord bij dezen Schrijver in zijpen R. B. f. 37- a.
Cede.on anworde danne,
Of .God .mit ons ware, twi'
■Waer ons ongheval dus by*
$fen zie bij deze. woorden Richter. VI. 13. al"waer in ónw overzetting aldus gelezen wordt;
Gideon zeide tot hen fo de Heere met ons is,
Waer om is ons dun dit alles wedervaren.
f. 94. a.
•öjtJ r. >bioow sxiK r.-v ^rinpb^ilqó 'xafcjsn ioj Doe. fcreuen fi an Dymetrius 4 Die.heren van Remcn aldus: , Twi it/2w Sen >edm /f/4 On/e ghefeilen du ek does niet V/el,
f. 107. a.
Doe §Hfl?H Galylee Ihc,
Als ons fcriift Matheus i
.?.r .2v .hof xwo Mtfo »fS (c)



ïfc-s T A E L I U N D I G E
En wilde ghedoopt fiin van Janne, Jslv merket hier an drie faken danng Twi dat hi hem dopen dede; Om dat hi toghede daer mede, Dat Jans doopfel was goet En om dat hi allen omoed Vernyewen' wilde en leren, Om dat hi mit groter eren Den watre die crachte dede ontfaeni Dat die fonden mochte afdwaen.
tn f. 128. c. alwaer Chriftus aen Maria vraegt (b) waerom zij weent en wien zij SSC-ekt, dat Maerlant aldus uitdrukt;
Hi feide wilf, twi weenflu fo En wien foecftu dus onvro.
tot nader opheldering van deze woorden kunnen de even voorgaende bij onzen Dichter dienen , te weten de aenfpraek der twe" engelen sot Maria (c), welke Maerlant aldus heeft:
JViif, waer om weendi fo fere.
zo
(b) Zie onze overz. Joh. XX. vs. 15.
(c) Zie onze overz. Joh. XX. vs. 13.



MENGELINGEN, gtffc
zo kan men hier den Dichter uit zijne eigene woorden verklaren, welke voor de befte verklaring met recht gehouden moet worden. Op beide deze plaetzen hebben zo wel Petrus Comejïor als de vulgata verfio: Muiier quid ploras, en deze eensluidende plaetzen vertaelt Maerlant eens door ons waerom en vervolgends door het oude twi.
Deze voorbeelden uit den Rijmbijbel zullen genoeg zijn, wij kunnen ons noch op verfcheiden andere Schriften dezes ouden Dichters beroepen, van velen zidlenwe echter maer een nemen, te weten zijn Dichtlluk genaemd, Zamenfpraek tusfchen Jacob en Martijn MS. waer uitwe noch twe voorbeelden zullen bijbrengen f. 4. b. lezenwe aldus.
Twi zijn die zonden Gode fo leet Dat hi den zondaer is fo heet Int wraken ende in plagen.
en f. 10. a.
Lieue Jacob nu bericht mi, Of dat volc al comen fi Van den ierften Adame. Twi is deen edel, dander vri En die dorde eyghen daerbi; Wane quam defe name.
L z Twi



164 TAELKUNDIGE
Twi zégtmen ten dorper fi:
Ganc wech, God onnere di w
Da bist der werelt fcame.
Öp dat hier te beter uit blijken zouden de ware) betekenis van dit woord, hebbenwe Wat brjdef deze plaets uit gefchreven, een ieder ziet dat hier gehandeld wordt over den oorfprong en het verfchil tusfehen vrijen en Lijfeigenen , dat de een den anderen vraegt waerom de een edel is, de ander vrij en een derde eigen of flaef, waerom de een in meer aenzien is dan de ander. Andere plaetzen uit dit ftnk Van onzen ouden Dichter zouden wij hier noch kunnen bijbrengen-, noch een kan de lezer, zo het hem lust nazien in het uittrekzel dat le long (d) van dit Dichtituk heeft. Wij vinden ook dit woord gebruikt bij v. velt hem Spiegl. Hijïor. II. B. Cap. 19. bladz. 105.
ic fecge twi,
Want hi wilt dingen die hem bi ' fijn ge f et en. —.
Toen Le Long deze woorden van zijnen Dichter
ver-
(<0 Boekzael der Nederd. Bijbels blad. 221.



MENGELINGEN. 16$
verklaren zoude , was hem de betekenis van dit verouderd woord noch onbekend; hij verhaek ons in zijne kanttekeningen , dat deze woorden, icfecge twi, betekenen ik zeg het u iey de. Welke uitlegging den zin dezer woorden zo onverftaenbaer en onduidelijk rnaekt; dat hij zelf naderhand waerfchijnlijk in twijffeling gevallen is, of deze zijne opgegeven uitl. gging wel goed, en met het oogmerk des Dichters :. overeenkomende ware;waerom hij dan ook deze zijne misHag zelf verbetert in zijne voorrede, voor dit werk geplaetst, alwaerwe bijna op het einde lezen, dat het woord twi, du bl. 105. g. lezen wordt, door waerom moet verklaerd worden: Dus hebben wij Le Long hier eigenlijk van gene onachtzaemheid te befchuldigen. Het ware te wenfehen, dat hij ook zo zijne overige mistastingen verbeterd hadde. Edoch daer het hier de plaets niet is om over dit onderwerp te handelen, zullenwe dit in 't midden laten, en liever kortlijk inzien,' of Le Long hier niet te recht dit woord iwi door waerom verklaerde; Dit doch gelovenwe, dat geen onbevooroordeeld Lzer in twijffel trekken zal, integendeel vertrouwenwe,dat het hem genoeg zijn zoude, deze woorden met de voorgaende en volgende aendagtig na te lezen; want men wete , dat wij hier bij Van Velthem aentreffen ene mondelinge aenfpraek aen twe perfonen gedaen, niet te L 3 Se"



16S TAELKUND ï GE
gelijk aen beide maer aen elk afzonderlijk te weten eerst aen enen Percheval, en daerna aen Walewein; dit wijzen de eigene woorden des Dichters zelve uit , want in het begin dezer aenfpraek lees ik op de zelfde 105. bl. vier regels hoger, dan onze ftraks aengehaelde woorden:
Percheuale fprekic irfte ane
Welke woorden ons duidelijk Ieren, dat deze aenfpraek niet aen twe te gelijk maer aen een' perfoon afzonderlijk gefchiedde, en dewijl 'er in het vervolg, tot aen deze woorden toe, (ic fecgetwi) van geen' anderen perfoon , dan alleen van Percheval gewag gemaekt wordt, is het onmogelijk dat twi hier beyde lat. ambo. betekene. De aenfpraek aen Walewein lezenwe niet dan zeven regels verder, alwaer de zelve met deze woorden aenvangt:
Walewein l, Ic groete v mede.
Ten duidelijken bewijze , dat Walewein niet eerder aengefproken wierdt, dan na dat derede tot Percheval geëindigd was. Wij mogen ons dus verwonderen dat Le Long, daer hij, deze woorden van zijnen Dichter flegts nalezende, hadt kunnen vernemen, dat ieder der twe genoem-



MENGELINGEN. x<?y
noemde perfonen afzonderlijk wierden aengefproken, dit twi hebbe kunnen nemen voor htyde, dan alleen mogelijk,om dat het wat naer ons twe zweemt. Deze woorden van van Velthem (ic fee ge twi) zullen dierhalven betekenen ik zegge waerom dit kan aen ieder overtuigend blijken, die de woorden in zijn verband naleest; het terftont volgend woord want kan ons ook genoegzame zekerheid geven, dat het woord twi hier niets anders, dan waerom betekent: dan wij zullen deze plaets van v. Velthem daer laten en den Lezer noch onder het oog brengen, dat ook de ouden voor ons waerom niet zomtijds gebruikten twine (e). Dit vind ik mede in de Schriften van Jacob van Maerlant, zo in zijnen Rijmbijbel als in het Leven van den H. Franciseus. R. B. f. 154. a.
God, die' here is vander finnen.
Heeft oyt gheweest wel
Mit onfen Verders (ƒ) van Israhel,
Als
(«) Op dezelfde wijze fchreven ook de A-faxen. Zie de plaets hier'onder aengehaeld uit de A-S. overzetting der Evangeliën.
ff) Vorder s dat is Voorouders. Zie Huydecoper op Melis Stoke III. B. vs. 187. II. D. bl. 18. Bij L 4 6e*



i6S TAEL KUNDIGE
Als hem yemant onrecht dede, ''}' Twine niercti hoe ghi fine ft ede Ontfimert hebt en hem verbolghen ?
Dezelfde Dichter in 't Lev. van Franc. MS. Cap;" XVIII. vs. 29. alwaerwij, onder véle fabelen en verdichtzels , waer mede dit boek is 'opgewild, een verhael aentreffen van enige lieden die op zee 'fchipbreuk leeden, cnzij, in nood zijnde ,' verhack de Dichter, riepen verfcheiden Heiligen om-hulp aen, doch vruchteloos, waerop een der bootsgezellen den anderen vroeg , waerom zij den H. Franciscus niet aenricpen, welke vraeg van dezen'bootsman wij bij den ouden Dichter aldus lezen:
Twine roepen wt de/én niéuwen zant Fransy, laet zien of hi te hant Dukcn fal in de zee hier neder En geven or.fe anker e weder.
De voorbeelden, die wij hebben bijgebragt, gelovenwe, dat genoegzaem zijn om den lezer te overtuigen, dat het verouderd twi waerom betekene.
Wij moeten dierhalven tot 'onze'twede afde-
;.' ling
gelegenheid' zullenwe hier meer voorbeelden van bijbrengen.



MENGELINGEN. 169
ling overgaen, en aentonen de overeenftemrning van dit woord met de verwantfchapte talen. Ons Twi komt overeen met het M.-G. DU [06] HWE. Zie lye ( g) welke het Goth. DU HWE (h) verklaert door het La-
tijnsch
In Diction. Sax. et Goth. Lat. op het woord hwe pro.
(h~) Met de letters hw of wn fchrijft lye dat het hem voorkome, dat de Goth. 0 het best van allen overeenkomt, alfchoon dezelve doorgaends door der Latijnen Q Wordt uitgedrukt. De reden die dees Geleerde voor zijn gevoelen opgeeft, is, dat de meefte woorden , welke van Gothifchen afkomst zijn, en in die tael met de letter 0 beginnen in het A-fax. Alem. SuioGoth. N-Duits, en Engels, beginnen met wh ' of gelijk alleen de A-faxen met hw. Op dezelfde wijze verklaert hij deze Gothifche Letter in zijn Goth Alphab. voorliet Dictie», fttx et Goth. lat- geplaetst. Zie hickesius jn Grammat. An~ glofax. et Moefogoth.hiThefaur. Ling. feptentr. Tom. I. Part. f. p. 2. die aengaende deze Gothifche letter het volgende zegt: 0 efl latinorum vel Graecorum O cum puncto Centrali, quod quidem punctum Spiritus afperi Valorem, Vel ' Graecorum , videtur habere ; unde © poteftatem habeat ho, vel hoo, vel hw. Anglo faxonum. Tot bewijs van het geen lye ten dezen opzichte zegt; kan men in Zijn Diclion. fax. et Goth. Lat. verfcheiden voorbeelden vinden, en om van allen maer een hier aentehalen,bepaelik mij alleen tot het M-G. DO 0g. Dat in zommige met de Gotifche verwantfchapte talen begint met h w of w h en dit wel int L § acht



17» TAELKUNDIGE
tïjnsch propt er quod, quapropter, quare, aldus vindenwe dit woord in het C. A. op verfcheiden plaetzen gebr'uikr? als onder anderen Matth. IX. vs. ii.
DU HWE MITH MOTARJAM JAH ERAWAURHTAIM MATJITH SA LAISAREIS IZWAR. d. i. Waerom eet uw Meejier met de tollenaren en zondaren?
Bij den zelfden Evangelist Hoofdlt. XXVII. vs. 46. GOTH MEINS! GOTH MEINS! DU HWE MIS BILAIST. d. i. mijn God! mijn God l waerom hebt gij mij verlaten ?
Joh. VIII. vs. 43. vindenwe deze voorgeflelde vraeg. Door waerom aengewezen, terftont beantwoord. De vraeg is deze: DUHWEMATHLEIN MEINA NI KUNNUTH? waerom kent gij mijne fprake niet. waer op terftont deze woorden volgen: UNTE NI MAGUTH HAUS JAN WAURD MEINS. d. i. om dat gij mijn woord niet kunt horen. De A-Saxen hebben hwi dat
wij
acht genomen zijnde, is de overeenitemmino-van het Goth. DU VYT1E met ons twi klaer genoeg, daer men integendeel volgends de algemeene uitlegging dezer letter zoude moeten lezen duo.e. Wanneer de uit dit woord voortgefproten woorden veel verder van hunnen eerften oorfprong zullen verwijderd zijn.



MENGELINGEN. 171.
wij menigmael lezen, zo in de A - Saxif. overzetting van den Bijbel, als in andere fchriften in die tael gefchreven. Wij zullen uit de A - Sax. overzetting der Evangeliën uit velen, maer twee voorbeelden bijbrengen, Joh. VIII. vs. 4.6. hwi ne gelyfe ge. d. i. waerom geboft gij niet? en Joh. XVIII. vs. 23. hwi beatst T h u me. d. i. waerom Jlaet gij mij.
Met ons Twi komt overeen het Suio-Goth. hwi door j. ihre (i) vertaelt Cur. Dees taelgeleerde is van oordeel, dat men den oorfprong van dit woord ontdekken kan, indien men llegts nagaet, dat de Moefogothen, de oorzaek van deze of gene zaek willende onderzoeken , zeiden DU HWE dat volgends ihre ,ad vel ob quid betekent, ja, op het einde zijner aentekening over dit woord gaet hij verder , en zegt , dat men zeer gemaklijk enen noch veel vroeger oorfprong van dit woordeken zoude kunnen nafpeuren, dewijl het ontegenzeglijk waer zij, dat de Latijnen hun qui zomtijds gebruiken voor cur, waerom,hier van, zeid hij, is 't dat men, dikwils, leest quin voor quine, d. i. cur non, waerom niet, zo als volgends de aentekening van ihre bij terentius (k) gelezen
wordt
(>) Lex. Suio-Goth. Tom. ï. Col. 947. Andr. II. 3. vs. 25.



t7» T A E L.K U N D I G E ,
wordt quin taces voor cur non taces, quindomum abis voor cur non domum abis. even zo gebruiken de Duitfchers hun mé.
Het F-TH. Bithiu, (/) dat het zelfde betekent als ons oud Twi, is door zommigen te onrecht vertaelt door het Lat. quontam. Edoch, de geleerde Scherzius, den zin van dit woord wat dieper inziende, verklaert het vrij beter door quare (m). Op dezelfde wijze is het overgezet door schilterus in zijne Vertaling van otfridus Evang.lV. 7. 117.
Bithiu uuachet alla thia nacht
Quare vigilarct omnem iilam noctem?
Noch eens lezenwe dit woord in dit zelfde Hoofd. vs. 165. daer Schitter het door het Lat* $ua potter vertaelt.
Bithiu fit io uuakar, Alaz iuer lib Mar.
Quapropter fitis vigilantes (per) omnem vejlram vitam Mc.
De
(/) In het Glosf. Teuton. van Schilterus bl. 117. (mj Zie de aengehaelde plaets uït't Glosf. vanSMItcr^



MENGELINGEN. 17$
De Theutoniers fchreven ook Zomtijds in denzelfden zin Bihiu. Datwe Jez^n bij oxfkics? JLvang. UI. 24. 150. 151. 153.
Bihiu er hi bidrahtot iz er, Bihiu er fih thes leides
Er hi uuarnoti les (n) Bihiu er ni biuuwbi,
Thaz ther fin friunt n irjlurbi.
Quam ob rem ijle non recogitavit anïf
hoe? ■ Cur Je de hoe malo
Ante non tuitus efi? Cur ijle non procuravit
Ut Mc eins amicus non moreretur?
ttf*
(«) Dit woord les dat wij bier aentreffen merkt Scherzius zeer wel aen, dat ver; aeld moer worden door hei lat. omnino, in totum, en zegt, dat het bij wijze ener «0*<feins gezeid wordt,voor alles dat, gelijk bekend is, het zelfde is als het lat. omnino. Deze gisfing wordt merklijk gefterkt door ene plaets van Otfridus IV. 26. 35.
Joh uuurtum dode man ouh les queke jines uuortes.
Wel.



;i74 TAELKUND1GE
iiPsius heeft in zijn Glosf. Biwie vertaeld quare waer op fomnerus aentekent, dat het Sax.Tolvwy en forhwy daer mede overeenkome, dat het in zijnen tijd bij zommige zijner landgenoten geheel behouden wierde, dat ook anderen kortheids halve alleen de laetffe fyllabe gebruikten , met ene geringe omkering der letteren, fchrijvende voor het Sax. hwy, why, dat lye in het Etymol. Angl. van junius heeft ingèvoegd. Komende dit Engelsch woord met het onze nauwkeurig overeen.
Het Hoogduitsch Hemt al mede overeen met alle de opgenoemde talen bij wachterus (o) lezenwe wie. cur , quare, quamobrem, adverbium interrogandi.
Hier mede menen wij genoeg gezeid te hebben aengaende de werwantfchapte talen, die in dit woord met de onze overeenkomen. Ene zaek is 'er waer over wij ons ten hoogften ver-
won-
welke woorden Scherzius aldus vertaelt;
Et fiebant mortui homines queque omnina vivi ad ej'us verbum.
deze vertaling oordelen wij beter, dan die va« Schilter, dewijl hij het woordeken les niet heeffc uitgedrukt. (O Glosf. Germ, Col, i8p5.



MENGELINGEN. x7x
wonderd hebben, dat namelijk gene dezer Taelkenners enige de minfle kennis van ons N. Duitsch twi gehadt hebben, daer zij anders geenzins onzer tale onkundig, derzelver overeenkomst met de andere verwandfchapte talen zeer nauwkeurig hebben aengetekend, en wel voornaemlijk van zulke die men thands, ja reeds voor enen geruimen tijd onder de verouderden flelde. Gene andere reden denk ik dat hier van gegeven zal kunnen worden, dan om dat in de oude Neerduitfche woordeboeken dit woord niet voorkome.
OVE&



tyfi TAELKUNDIGE
ÖVÈR DE WOORDEN DEEMSTER
E N
...
DEEMSTERHEID.
J^)e betekenis van het woord waer over wij hier zullen handelen, is, voor zo veel wij weten, noch- nergens door enige der taelkenners opgegeven.
Dierhalven hebben wij het niet ondienllig geacht des zelfs betekenis onzen Lezeren hier te verklaren.
Deemjïer betekent didfier of donker lat. tenebrofusi dat wij heden gebruiken , en het oude deemjïer is thands geheel in onbruik geraekt, Waer door het ook bij de meefie Nederlanders jliet meer verftaen wordt; dat echter Deemjïer een goed en echt Neerduitsch woord zij, ja dat het met den verwantfchapte talen nader dan ons duifter overeenkome, zullenwe niet onduidelijk uit de volgende overeenftemming kunnen •ntwaer worden. Met dit woord Hemt overeen



MENGELINGEN. i7f
een het A.-S. dim, dime obfcurus. zie lye (a) die enige plaetzen aentekent daer dit woord gelezen wordt.
Ook komt ons woord deemjïer overeen met het Suio - Goth. DIMMER door j o. ihre (b) vertaeld objcurus, alwaer hij een voorbeeld bijbrengt uit Helgas-S. Tecur nu Jkiott ad dimma af not. incipiunt jam mos tenebrae Je intendere. Ysl. dimmur door r. jonas (c ) al meda vertaelt door het lat. objcurus. Verelius in Ind. heeft dima, Caligo. dimmur, objcurus. dim» mar, tenebrae. en dymt, tenebricojum. F.-TH. thimfier. Thimfiere, Thimfternisje. bij schilterus (d) tenebrojus: tenebrae. wij lezen het bij willeramüs Cant. Canticor. p. 39. (in de uitgave van Merula) al tliil wyla ft thife wereldlicht thimfternisfe gewared. Maer voor thhnjlernisje wordt in de uitgave vart Schilterus (e) gelezen uinfire, welke lezing Scherzius in zijne aentékening op die plaets beter houdt. Zie hier echter • bij de aente-*
ke-
(a) Diction. Sax. £? Goth. Lat in v.
{b) Lex. Suio-Goth. Tom. I. Col. 329.
\c) Dictionariol. Island. in Thef. hick.es ii.
Cd) Glosf. Teuten, p. 788. feq.
Qe) Zie zijnen Thefaur. Jiif'q. Teuton. Tom, L
M



i78 TAELKUNDI GE
kening van Fr. Junius Not. ad Willet: p. 80% die van de afleiding van dit woord gewag maekt, waer van wij nader zullen fpreken. Ik wil hier liever aentekenen, dat de F - TH. ook in dien zelfden zin gebruikten Timborï bij Schilterus (f) tenebrae vertaeld, die drie onderfcheiden plaetzen uit Notkerus aenhaelt, alwaer dit woord in dien zin gelezen wordt, welken wij hier niet zullen bijbrengen.
De H-Duitfchers hebben D emmer, obfcurusbij wachterus (g), die ook heeft Dem\ mem , Visperafcere. demmericht, fublucanus. Demmerung, Crepufculum Vespertinum et Matutinum,
De Engelfchen hebben, Dimm, obfcurus, te-' nebrofus, caüginofus, dat wij vinden bij f. jukius (h). Ons verouderd deemftcr Lezenwe bij. kiliaen Etymol. p. 82. alwaer hij heeft Deemjïer, demfter, dimjïer, deymjlcr i. duyjler. Obfcurus. a. mylius in Archaeol. Teuton. (2). in v. Thimjlernisfe zegt dimste-
rich
(f) Glosf. p. 791.
(g) Glosf. Germ. Col. 269. (A) Etymol. Anglic.
(O Eij o. g. leibnitz Collectan. Etymol. Tom. II. p. 164.



MENGELINGEN. 179
rich et deemsterich multis adhuc Belgis in nfu pro obfcuro et opaco: waerbij'niet te onpas komt het geen men leest bij den Schrijver, (k) der korte aentekeningen op Wïlleramus ■ Paraplu Cant. Canticor. p.40. (Ed. Merulae) dat bij de Friefen, het woord demfiig voor Obfcurus en Tenebrofus in gebruik ware, en bij onze voorouders het woord Deemjïer in dezelfde betekenis. Eer ik echter het gebruik van dit' woord door voorbeelden uit der ouden fchriften ftave, zal ik aengaende den oorfprong dezes woords kortelijk den lezer het een en ander mede delen.
De taelkenners zijn dien aengaende van ver-, fchillende gevoelens. Junius, die hier wederom met zijnen Hefychius aenkomt, heeft, deszelfs uitlegging aennemende, deze woorden willen afleiden van het Gr. , terror. Om reden dat seneca (/) zeide: Naturalis tenebrarum metus ejl. Deze afleiding van dit woord vindenwe, zo in zijn Etym.Angl.va. v.Dimm,ih in zijne aentekeningen op Willeramus p. 39. Ene andere gis-
fing
(£) Dat Pancratius Cafiricomius de Schrijver dezer aentekeningen is lezenwe bij Huydecoper Pr. _ van Tael- en Dichtk. bladz. 420.
(/) Ep. LXXXII.
M %



*8o TAELKUNDIGE
fing van dezen geleerden lees ik in Not. ai JVillar. p. 74. daer hij zeid ab hoe themphen f dat cperire betekent) forte defumtum ejï thimfter Ob^ Jcurus. ene gisfmg die misfehien beter zijn zoude, dan zijne eerfte gevoelen. . Ene andere afleiding geeft wachterus J. c. die dit woord wil afbrengen van het Gr. jZm jubeo, dat hij zegt, dat Homerus gebruikt voor het ondergaen van de Zon.
Schinner (m) heeft het willen afleiden van het Teut. Hemman, Obturare, gevende voor reden van zijn gevoelen : quia omnia obturata propt er luminis exclufionem tenebricofa funt. Welke afleiding lye in zijne vermeerdering op het Etymol Angl. van Junius in v. Dimm wel niet geheel af keurt, maer zoude echter liever fteilen, dat dit woord zijnen oorfprong genomen hebbe van het C.-B. en Arm. du of dy Caliginofus, ater, niger. en deze afleiding is mede door den groten taelkenney jo. ihre «) goedgekeurd, die van oordeel is, dat die afleiding, welke Junius geeft, niet kan aengenomen worden, noch ook die van Wachterus; alfchoon dezelve niet onaerdig bedacht
zij,
Cm) In Etym. AmrUc. O*; Glosf. Suio-Goth. 1. c.



MENGELINGEN. iU
Ziï, daer doch de duifternïs niets anders dat de ondergang van de Zon aenduide.
Echter verkiest ihre boven alle deze vreemde en vergezochte nafpeuringen de afleiding die Lye aentekent, welke wij zo even hebben opgegeven. Wij zijn ook met dezen taelkenner van oordeel, dat die afleiding onder alle de anderen voor de befte te rekenen zij. Men voege hier noch bij de afleiding door tem kate (»') opgegeven, die van oordeel is dat dit woord afgeleid moet worden van demp, d o m p, Vapor, dat hij zegt in het algemeen alle zigtbare uitwafeming te betekenen, waerop hij na ene tusfchen rede volgen laet, dat van alle deze betekenisfen die op de bedomptheid zien, zich .takken onder ons vertonen, en op deze wijze brengt hij hier toe ons Deemjïer ,Demfier, of dimfter enz. als ene bedomptheid van licht of belemmering voor het gezicht aenduidende. In hoe verre deze afleiding goed te keuren zij, latenwe aen het oordeel van kundige le?zers.
Hier mede menenwe genoeg gezeid te hebben , aengaende den oorfprong van ons woord
Deern-
(») II. D. bladz. 614.
M 3



tBa' T AELKUNDIGE
Deemjïer; wij zullen hier onzen Lezer het ge* bruik van dit Oud Neerduitsch woord tonen. Dat de Oudfte Neerduitfche fchrijvers het woord Deemjïer in den genoemden zin gebruikt hebben, leren ons de volgende plaetzen, welken wij uit velen, diewe uit der ouden fchriften hebben verzameld, hier aentekenen.
In de fchriften van jacob van maeriant komt ons woord op verfcheiden plaetzen voor en voornamelijk in zijnen Rijmbijbel (tot welk ftuk wij ons hier eerst bepalen) reeds: f. i. d.
Doe verf ach God, dat tlicht was goet, Ende verj'ciet daer mitter fpoet Dat licht vander deemfterhede.
Hier doelt Maerlant op het geen wij lezen Genef. I. vs. 4.
Enige regels verder f. 2. a. bij den zelfden Dichter.
Der noemde God,J,us leestment mede, Dat licht by name en hiet dach; Die tiit, daer deemfterhede an lach Hiet onfe here nacht by namen.
Zie



MENGELINGEN. 183-;
Zie hier onze overzetting van den Bijbel Genef. I. vs. 5.
f. IS. d.
Doe hilt Moyfes mitter vaert Siin handen te hemel waert So donker wertet datmen mede Tafien mochte die deemfterhede.
Zie hier Exod. X. vs. 22. Deze twe laetfte voorbeelden zijn, zo het ons voorkomt zo duidelijk, dat het bij na niet nodig zijn zoude andren bij te brengen; maer daer wij er bij dezen Schrijver noch meer vinden , die niet. minder duidelijk ons gezegden beveiligen , zullenwe dezelven hier noch bij voegen, f. 21. c, lees ik;
Nachts mit ere colummen van viere leghen die grote deemfterhede,
en noch eens Evangel. f. 127. b. daer wij lezen demjïerheid. Dat wij ook, zo als reeds aenge-' toond is, bij Kiliaen vinden :
Vander fefler wilen vort, Datmen middach nomen hort,
M 4 *"o-



184 TAALKUNDIGE"
Toter noenen waejl demilerhede Overal die wereld mede (o).. .
Noch bij den zelfden in de VII. Ghetiden. MSi f. i. b.
Nu verlicht ons ghewisfe Ende onfer herten demfternisfe , Dat ons een nuwe licht inga, Daerna en ghene demfterheit en Jla.
In het N. T. MS. omtrend 1350. f. 127. b. (p) lees ik En rechtevoert viel op He deemlterheit en-> de duifiernisfe. en in het MS. van 1431. f. 31. b. daer voor deemjïerheit gelezen word,t deemjïer-. nisje, ook lezenwe dit woord bij den vertae* Ier van Boè't. 1485. f. 185. d.
Vele te meer weed hij dmejual De helle rerjloort hij ouer al Omme zijn boel heejt hij ghebeden Den Prinche van den deemiberheden.
Co) Bijna woordelijk zo als in het verhael der Evangelisten wordt opgegeven, welke plaetzen, als al te bekend, wij hier niet zullen aenhalen.
Q>) Handel. XIII. vs. 11.
KOR-



MENGELINGEN. if|
KORTE A E N M ER K I N G
OVER HET
VEROUDERD WOORD STIVELEN.
D
it verouderd woord , dat niet dan zeer zeldzaem bij de eerfte Nederduitfche Schrijvers gevonden wordt, zal zekerlijk bij de meefte onzer Landgenoten niet verftaen worden ; ja al waren zij zelve onzer oude tale niet geheel onkundig, zouden zij vee] licht deszelfs betekenis niet kunnen ontdekken.
Men mach niet te onrecht aenmerken, dat dit woord zo zeldzaem, als een der thands verouderde Neerduitfche woorden, in de fchriften der ouden voorkome ; huydecoper (a) zelf getuigt, dat dit woord niet meer dan eens in het gehele werk van Melis Stoke gevonden
wor-
(«) In zijne breder aentekeningen op Melis Stok* II. B. vs. 648.
M 5



Ï86* T A E L K U N D I G E
worde. Dees grote taelkenner hieldt het dus te recht voor zodanig een woord onzer bijzondere opmerking ten hoogften waerdig, deze zijn zijne eigene woorden,in de zo even aengehaelde plaets op Stoke: 't Verdient onze opmerking, dat wy hier, in'elf' regels, drie voornaame woorden ontmoeten, die anders nergens in dit Werk voorko« men. onder deze drie nu is ook ons Stivelen opgeteld, De woorden van Melis Stoke zullenwe hier eerst invoegen II. B. vs. 655.
Want morders haddenfe gheyaen Metten haren, en wilden faen Al tfolc Stivelen: maer fine conden Met haren kniven niement wonden.
Wat nu aengaet de betekenis van dit verouderd en zeldzaem woord, vindenwe genoegzaem bij Huydecoper niets aengetekend, alleen zeid hij, dat voor dit woord bij Meerhout gelezen wordt occidere; het is zo, maer op dat de lezer te beter uit de vergelijking der beide plaetzen zoude kunnen oordelen, zullen wij de woorden van Meerhout (b) hier wat breder aenhalen: 1—j
cum
( b ) Te vinden bij matth*us Analet. Tom. IV. p 44. Ed. in 8vo. welke Latijnfche Chronijk, gelijk bekend is, , door Melis Stoke gedeeltelijk



MENGELINGEN. i$f
turn in reditu es/et —- incidit in latrones, qui extract is Itngis cultellis , feut ejusmodi hominibus confuetudo ejl, lateri fuo appendentibus, cum occidere tcmptasfent, minime potuerunt.
Wij moeten dierhalven uit deze beide plaetzen, met eikanderen vergeleken, befluiten,dat ons Stivelen hiér niets anders betekene, dan iemand het leven benemen.
Dat dit woord bij de ouden maer zeer zeldzaem voorkomt, moeten wij, dunkt mij, hier? uit befluiten, dat Huydecoper ons geen ene plaets heeft bijgebracht, daer dit woord bij enen anderen Schrijver voorkwam. Ene plaets echter daer dit woord gebruikt wordt, en die de boven opgegeven betekenis beveiligt, is mij onder het oog gekomen bij maerlant R. B. f. 23. a.
God fprac ic fel comen neder Tot di, in die demfterhede, Dat mi tfolc hoort fpreken mede, Gancl ende maec my tfolc rene Huden ende morghen ghemene. Doe hem haer cleder dwaen Enter wiue oec aue jlacn.
En-
lijk gevolgd en op zommige plaetzen, zo als onder anderen alhier, bijna woordelijk is overgezet.



133 TAELKUNDIGE
Ende fi ten derden daghè ghereet ftin.
' Segh oec hem haren termiin Fan den berghe, dat fy niene liden, Wie fo den berch tast' tefen tiden, Hi ftarfter omme , dat die pant. Niemen en doere an fiin hant, Ic wil, datmen StiveJe, of ftent Man ende heeften ghemene.
Zie hier onze overzetting Exod. XIX. vs. 10 13.' bijzonder het iaetst aengehaelde vs. Maerlant gebruikt ons Stivelen hier eigenlijk voor doden met pijlen en dus met fchiet geweer , Melis Stoke voor het doden met mesfen , waer uit wij leren kunnen , dat de ouden dit woord niet voor deze of gene bijzondere wijze, op welke men iemand het leven benemen konde, gebezigd hebben, maer dat het integendeel een woord van veel algemener betekenis geweest zij, en gebruikt voor alle wijzen, op welke iemand het leven benomen wordt. Ja zelfs zien wij bij Maerlant, datze het ook voor het doden van beeilen gebruikt hebben.



ONDERZOEK
OVER HET VEROUDERD-
NEDERDUITSCH WOORD
Q U E N E.
Dit woord kan men met recht onder de thands verouderde Neêrduitfche woorden Hellen. Wij hebben hetzelve onzer bijzondere aendagt waerdig geoordeeld, dewijl ons hier wederom gelegenheid gegeven wierdt, om, niet alleen ene nauwkeurige overeenkomst dier talen, welken met de onze verwanfchapt zijn, aen te tonen, maer ook te gelijk te onderzoeken in welke betekenis dit woord voornamelijk bij de oudile Nederduitfche Schrijvers in gebruik geweest zij.
Om hier terfbond tot de zaek zelve toe te treden , zeg ik, dat wij in dit verouderd duitsch woord ene volkomene overeenftemming onzer tale met de oude Noordfche aentreffen.
Eer ik tot het ene of andere overgae, moet ik kortelijk voor af omtrend den oorfprong en afleiding van ons woord iets melden.
Men vindt geleerden die dit woord uit de Grièkfche tael willen afleiden, maer zij zijn N hier



ioo TAELKUNDIGË
hier in zo verre van den weg afgedwaeld , dat het der moeite niet waerdig is, den lezer met derzelver uitleggingen bezig te houden. Aennemelijker is het gevoelen der genen, die den oorfprong van dit woord, of in het Goth. kun Generatio, dat men leest marc. VIII. vs. 12. en overeenftemt met Suec. kon; of bij de oude Cimbren zoeken, en van oordeel zijn, dat het van het Cimb. kun of kunu, femina, ookuxor, afkome (a), het eerfte fielt k e y s» ler (Z>), het laetfle junius (c). Het Cimbr. woord, waer van wij zo even fpraken, vindt men in dezen betekenis in verfcheiden oude Runifche opfchriften, welke door den grooten 01. wormius zijn uitgegeven; om niet alle voorbeelden bijtebrengen, zal een 'voorvallen hier genoeg zijn; wij vinden in een opfchrift door den zo even genoemden Schrijver uitgegeven (d): rada kunu mina, d. i. Rada mijn vrouw. Ons quene., dat in 'c al-
ge-
(*) Eens voor al merk ik hier aen, dat dit woord zo wel in zijne allerruimfte betekenis genomen , als dat het door een' man van zijne eigene huisvrouw gebruikt wordt.
(b) Antiq. Septent, et Celt. p. 462.
(c) Obfervat. ad Willeram. p. 262.
Monum. Danica p. 521. Andere plaetzen kan men vinden bij f r, junius Obfervat.-ad Willer. p. 262.



MENGELINGEN, tor
■gemeen enejvrouw betekent, komt overeen met het Goth. Q_WENS, QWINO (e), dat op verfcheiden plaetzen in de Gottifche overzetting der Ëuangelien gevonden wordt. On.der anderen luc. I: 13. QWENS THEINA, uwe vrouw, en vs. 18. Q_WENS MEINA, mijne vrouw.
Het A-Sax. cwen is van dezelfde betekenis •als het Goth. QWENS, waervan het vol-gends junius Etym. Angl., v. queint van afkomftig is, welk woord, alfcheon in dc bei'de aengehaelde plaetzen uit Luc. niet gebruikt (.ƒ); echter in andere A-Sax. fchriften niet-ongewoon is. Zie lye Diclion. Sax. £ƒ ' Goth. Lat. in cwen, regina; hoewel de A-Sax. dit woord niet algemeen voor vrouw fchijnen gebruikt te hebben, maer meer bepaeld van zekere zoort van vrouwen, doch hier van in 't vervolg nader.
Van de zelfde betekenis is het Ysl. kona, kwenna,kwinna, zie gudm. andkeas (g),
v e r e l i u s ( h) , en het Diclionariol. Island. ex
Va-
O) Zie de Glof. Goth. van junius tn lye in v.
(ƒ) Daer vindt men hen A.S. wif, dat net zelfde is als ons wijf, dat ik hier in 't voorbijgaen aenteken, om de naeuwkeurige overeenkomst.
('£) Lex. Island. p. 149.
(7z) Ind. Ling. Vei. Scy^io* Scand. p. .143 • N a



los TAEL KUNDIGE
Vocab. gramm. Jsl. r. jon ae Conft. (z) alsmede a. bussaeus (£) die van den zo even genoemden G. Andrcas verfchilt , welke van oordeel is , dat eigenlijk niet kona , maer kwona of qwona het echte woord was; Waertegen Busfaeus inbrengt, dat men die woorden nimmer'in de Yslandfche taele aentreft, dan bij de Dichters het woord qwen, en .dat kona nimmer de w aenneemt, dan in den . tweden naemval van het meervoudig geflagt, - aldus: qwenna, welke buiging hierom zoude zijn ingevoerd, omdat het woodr kenaft welk, volgends de.algemene regelen gelijkvormigheid (l), in den tweden naemval van het meervoudig getal kona hadt, niet zou verward worden met , den eerllen naemval van het enkelvoudig ge, tal; en dat hierom in dit woord, gelijk in ve. le anderen, de w, na de£, (ofq) ter oorzake van het beter geluid (m) bijgevoegd wierdt. Zo het ons voorkomt zal het gevoelen van onzen Busfaeus niet onaennemelijk zijn, dewijl wij in verfcheiden Yslandfche flukkep,
daer
(.ƒ) In The f. hickesii.
(£) Lex. Voc. Antiq. {Island.) ex arii Pohhijlt-
ni fchedis defumpt. (/) Analogia, (jn) Luphoniae -grat ia.



MENGELINGEN. 193
daer dit woord voorkomt, en in voorbeelden, door Schrijvers bijgebragt , nimmer in dt n eerllen naemval van het enkelvoud gevondt n hebben qwenna, maer altijd kona. Zie onder anderen Thattr. af Isleifi Biskupi (») p. 135 not. m. vtenligqfta kona, d.i. formofisfima muiier, ftaende dit in de eerfte naemval van het enkelvoud, omdat het bijvoegelijke naemwoord in de Heilige wijze geplaets is. Zo lees ik ook' bij verelius in v. Ven. Venus het volgend voorbeeld Venus Thors kona. Venus Joris uxor\ en bij den genoemden G. Andr. (0) zeiven Oliett kona, gravida muiier. In tegendeel vinden wij elders de Gen. Plur. kwenna. Zie fagan af GunnJaugi (p). fegrst kwenna — a Islandi. d. i. formofisfima foeminarum in Islandia; dat hier de Gen. Plur. gebruikt is, blijkt uit den Index vocum achter dit werk, alwaer wij lezen kwenna , Genit. Plur. a Kona, en naer de zo even aengehaelde plaets gewezen worden. Eer ik hier affcheide moet ik nog aenmerken, dat, uit vergelijking van dit laetfie voorbeeld met dat,
't welk
O) d. i. pars Hifloriae de Isleifi Epifcopo agter Kristin-faga fiue hiftor. relig. Chrifi. Hafn. 1733.
• (p) Lex. Island. in v. eg liette, ego levo, adtolk. (p) Cap. IV. fin. p. 54.
N 3



194 T A-ELKUN D I-GE
't welk wij uit de Thaltr. af Isl. Bisk. hebben' bijgebragt, blijkt dat de Yslanders, even als wij en anderen, achter den Superlativus Gradus naer goedvinden of den tweden naemval van het meervoudig geflagt, of het zelfftandig en bijvoeglijk naemwoord in enen en denzelfden naemval plaetffen. De Suio-Goth. hebben kona, kuna, ook qwinna. Zie ihre. Glof: Suio-Goth. in vv. voornamelijk in v. kona.
Dat de oude Alamannen dit woord al mede op de zelfde wijze, dat is in het algemeen voor ene vrouw, en in het bijzonder voor ene moeder des huisgezins gebruikt hebben, vindenwe bij fr. ju,müs (q): in Antiquisjimis certe fcriptoribus Alamannicis Foemina quaevis nee non uxor 'Jive materfamilias pasfim dicitur quena. Voor ene vrouw in het algemeen, vindt men dit woord bij otfridus Euang. Lib. L Cap. V. vs. 124. in Thefaur, schilteri Tom. I. p. 40.
Nu ifi fm gehurdinot Kindes Jo diures So 'fut ira bi uuorolti Wist quena berenti.
Nunc eji illa onerata foetu fic pretiofo, Qualem,ante ipfatn, in mundo nullamalierpeperit. - In
(?) Obferv. in Willeram, p. 262.



ME NGELINGEN. 195
In het Glojj. Teuton. p. 167. is deze laetfte regel vertaeld:
Non efi muiier cnixa.
Fragmentum de Muiier. famar. vs. 5, feqq. In de ,uitgave van Palthenius p. 420.
Quam fone famario Ein quena fario, Scephan thaz uuazzer (r).
Veniebat ex Jamaria Muiier confejlim Haurire aquam.
In tegendeel wordt dit woord ook bepaaldelijk gebruikt voor ene moeder des huisgezins, bij otfridus Euang. Lib. I. Cap. IV.
vs. 99. r i ■,. ., .
Chumig bm th iaro
Jo filu manegero
Joh diu quena minu
Ist Kindes urmianu.
al-
(r) Ieder, die flegts met een weinig aendagt deze woorden nagaet , kan ene allernauwkeurig^ overeenkomst tusfchen bet oud. Alaman. en onze Moédertaele ontdekken. Wij kunnen deze woorden aldus vertalen:
. Kwam van Samarie
Ene quene fcire , Scheppen dat water.
N 4



196" TAELKUNDIGE
aldus door Schilt er. vertaeld:
Profeclus fum annis
Iisque multo plurimh Et uxor mea
EJl effoeta.
tatianus Harm. Euangel. Cap. II. vs. i.
Juti quena imofon Aarones tohterun. et uxor illi de filiabus Aarm. de zin is: en een van de Dochters van Aaron hadt hij tot zijne huisvrouwe.
In alle voorbeelden uit de tael der oude Alamannen bijgebragt, vinden wij het woord quena; eer ik echter hier affcheide, moet ik nog aen'merken, dat zij ook zomtijds in dezelfde betekenis fchreveri chenun, dat wij, om andere plaetzen maer met ftilzwijgen voorbijtegaen, vinden bij notkerus Pf. XLIX: 18. die met andero chenout ligent, in het latijn ftaet adulteri, naer de letter ftaet er: die met andere vrouwen liggen. Om niet te denken, dat dit een willekeurig, en met den aert der taele niet overeenkomftig gebruik ware; zo zal ik hier ene aenmerking van den groten taelkenner eb. lts (j) bij doen, dat namelijk
die
<0 Diftien, Sax. et Goth. lat. ad ïittt q.



MENGELINGEN. 197
die Gothifche woorden, welken met der Gothen CI (f) aenvangen, meestal bij de A-Saxen met cw, en bij de Aiamannen met q., q_h of cü beginnen: herinneren wij ons nu dat het Goth. woord is q^wens, dan kunnen wij ligt opmaken dat het zeer wel mogelijk is, dat bei-' de deze wijzen van fpelling bij de Aiamannen in gebruik zijn geweest, zonder dat men behoeft te Hellen dat een van beide niet met den aert der taele overeenkwam, of alleen bij willekeur en zonder enigen grond gebruikt wierdt. Zie van deze letterwisfeling, behalven ons woord quene, verfcheiden voorbeelden bij lye. 1. c.
Met ons quene komt ook overeen het H. Duitsch quen (u) en van denzelfden oorfprong, fchoon van verfchillende betekenis, zijn de Engelfche woorden quean. Muiier copore quaeJlumfaciens en Queen. Regina. Zit hier omtrend de boven aengehaelde Taelkundigen, alsmede Fr. Junius (v).
Hier
(/) Alph. Goth. Welke letter hij meent overeentekomen met der Latijnen cw Letter wanneer zij aèn het begin van een woord ftaet, en welke jonius zcidt dikwils dezelfde kragt te hebben, als der Gothen w, of der Latijnen c of geadfpireerde Q.
(u) Bij wachterus Glof. Germ. p. 1224.
(y) Etymol. Angl. in v. quean.
N 5



ip8 T A E L K U N D I G E
Hier mede breedvoerig genoeg de overeenftemming der verwantfchapte talen met ons Neêrduitsch aengetoond hebbende , gae ik over om in de twede plaets te onderzoeken , in welke betekenis het verouderd quene bij. onze oudfte Schrijvers meest in gebruik ware.
Hier toe herinner ik den lezer kortelijk, dat, ajfchoon ons quene in 't algemeen volgends kiliaen en anderen , ene vrouw hetekem, ik echter van oordeel ben , dat de oudfte Nederduitfche. Schrijvers, welken, gelijk meermalen betoogd is , omtrend de betekenis der verouderde woorden het zekerfte bericht geven kunnen, hetzelve in dien algemeener* zin niet fchijnen gebruikt te hebben, of ten minften zeer zelden. Ik geloof dit met eenigen grond te mogen befluiten , dewijl ik bij drie onderfcheiden Schrijvers dit woord in meer bijzonderen be^ tekenis gevonden heb, en hierom ben ik van gedagten, dat onze oudfte Schrijvers dit woord meestal voor ene oude vrouw gebruikt hebben, dit blijkt, behalven uit den Teutonijïa, bij wien men leest q.wene en alt wijf, vetula, anus, voornamelijk uit maerlant Lev. van den H." Franc. MS. Cap. XXIV. vs. 121. en volg.
Int BisfcQpdom van fabine te waren Was ene quene van lxxx. iaren Haer Dochter fiaerf. en liet een kint, Dat zooch, en niet at een twint.
Dat



MENGEL IN GEN. jq&,
Die quene was aerm van goede-
En vul van groter armoede
En /onder mek; en wijf ne gene
Daer ne was, die in zinen wene
Dat kindekin zogen moeite
Jlfo zine nature befochte ,
Èn oek ne can weten de quene
Welk fins foe mach tiden henc.
Na dat de Dichter ene aenroeping dezer vrouwe aen Franc, verhack heeft, die.üc kortheids halve niet uitfehrijf, vervolgt Lv aldus:
Die quene dede Franfi gebod En daer vervulde onze Here Cod Met melke genoech te waren Des wijfs borjlen van Ixxx. iaren.
wij hebben om der woorden .wille dit verdicht-' zei wat breder moeten aenhalen, om den lezer te beter te overtuigen, dat Maerlant hier van ene vrouw, die in alle opzichsen met recht den naem van oud verdiende, gewag raaëktei hetwelk almede blijkt uit het latijn van Bonaventura Vit. f Franc, welkers woorden zijn: In fabinenfi Dioecefi vetula quaedam octogenaria
erat, cujus filia mariens etc. cum igitur anus
paupercula plena effet inopia quo fe verteret
vetula penitus ignorabat.
Nog



loo TAELKUNDIGE
Nog eens vind ik dit woord bij den zelfden Dichter Mirac. van onzer Vrouw. MS. f. 22, a, vs. 65.
Om niet genoodzaekt te zijn ene menigte regels uittefchrijven zullen wij , eerwe de woorden zeiven aanhalen, ten einde men beter over deze plaets zoude kunnen oordeelen, kortelijkvoor afzeggen, dat dezelven vervatten enen zamenfpraek tusfchen enen Priefter en Diaken, onder welker Parochie te gelijker tijd een rijk man en ene arme oude weduwe krank lagen. Deze geeftelijken bij den rij? ken man ontboden om hem de laetfte kerkgerechten toe te dienen, wordt intusfchen ook bij de arrne weduwe geroepen , doch dees Priefter, die naer den aerd der geeftelijken, zich liefst bij de vermogenfte lieden onthieldt, en aldaer , waer het meefte geld te halen was, het langst vertoefde , wilde naer deze arme vrouw niet toegaan, waer toe de Diaken den Priefter zogt te vermanen, maer tevergeefs, hierop voegt eindelijk de Priefter den Diaken dit fcherp antwoord toe:
Snodel! hoe luttel ghi gheuroet; Dat de Je edelman ende go et Allene zoude naren henen, Om ene verleuede oude quene.
Mis-



MENGELINGEN.
Misfchien zal men mij tegenwerpen , dat deze plaets eer bewijst, dat quene in het algemeen ene vrouw betekent, en gene oude vrouw, maer het kan zeer wel zijn; dat de Dichter bi} overvloedige wijze van fpreeken 't woord oud» heeft ingevoegd, hetwelk noch heden, noch bij de Schrijvers van dien tijd ongewoon is, en dat ik meen, indien 't mijthands luste, zeer wel te kunnen bewezen worden. Op de zelfde wijze vind ik dit woord gebruikt bij den Schrijver van de gesten of gefchiedenisfen der Romeinen 1522. f 40. c. doe fpraek die oude queen enz.
Eer ik nog van de woorden van dezen ouden Dichter affcheide, moet ik zeggen dat deze, de twee enigfte plaetzen zijn, in beide hier aengehaelde Dichtftukken van Jacob van Maerlant, daer het woord quene voorkomt , niet tegenftaende in dezelven , gelijk men licht begrijpen kan, op verfcheiden andere plaetzen van vrouwen gefprookenwordt; zo dit woord nu in het algemeen ene vrouw betekend hadt, was het bijna niet mogelijk dat het op gene andere plaetzen zoude gevonden, worden.
Nog een voorbeeld, waeruit duidelijk blijkt, dat de ouden het woord quene zekerlijk meestal in de door ons opgegeven betekenis gebruikt hebben, vinden wij in de Uitlegg. der X. Gelid door Jugujtinus MS. f. 2. b. oic fo misdoen
tegen



*oa T AE L KUNDIGE
'tegen dit gebot,— die gelouen antouernye en waerJaghen off an menigerhande boeten van quenen die fi mit woirden en mit menigerhande manier van wenken hem onderwynnen te doen.
Deze woorden behelzen een verbod van geen geloof te flaen aen enige Waerzegfters of zogenaerade Toverhexen, welken men in -vroeger tijd veel vermogen toefchreef; dat nu deze Waerzegfters gemeenlijk oude wijven waren, en dat dierhalven te dezer plaetZe 'het woord quene naer allen fchijn voor ene ou~ «le vrouw genomen is, zal ik niet breed behoeven te betogen, latenwe liever, uit het hier aengetoonde, dit befluit opmaken, dat de algemene betekenis van ons Neérdu'itsch ' quene, naer de overeenftemming met de verwantfehapte talen, in het algemeen ene vrouw •betekent, maer dat het gebruik der oudfte "Schrijvers hetzelve in ene meer bepaelde betékenis heeft ingevoerd, dat zij namelijk hetzelve meestal voor ene oude vrouw gefchreven hebben. Daer wij dit genoegzaem aenge"toond hebben, zullenwe, in vertrouwen dat het bijgebragte voldoende zijn zal, om den onzijdigen Lezer te overtuigen, hier gene andere voorbeelden bijvoegen.
OVER



ME N G E LING E 'N". 1203
OVER DE WOORDEN
GOMEN en GOEM.
de oudfte Duitfche Schrijvers vindenwe dikwils gomen, ook begomen, en het hier toebehorende zelfflandige woord goom of goem, alle woorden die heden niet meêr in gebruik zijn, en hier door bij zeer vele onzer landgenoten niet meêr verftaen worden ; wij hebben hier om dienftig geacht onzen lezeren het geringe van onzen arbeid tot verlTand dezer verouderde woorden medetedelen.
Eerwe eehter overgaan om de betekenis dezer woorden met voorbeelden uit de Oudduitfche Schriften optehelderen, zullenwe eerst kortelijk het een en ander nopends de overeenitemming van ons woord met het Angelfaxisch aentekenen.
Ons gomen komt overeen met het A.-S. ge'ïnar., gyman, geomian, door e. lye, (a) vertaeld Curare, attendere, folicite obfervare, custodire. wij lezen het in de A. - S. overzetting der
Evan-
1 1
(<j) In Dict. Sax. et Goth. lat. in Focih.



2ö4 T A E L K U N -D I G e
Evangelisten bij Luc. in het XIV. Hoofdih vs. 7. daer het werkend deelwoord voorkomt, kiliaen heeft in zijn Woordenboek goomen dat hetzelfde is, en vertaelt het obfervare, confiderare, curare , cujlodire. en hier mede kómt volgens ten kate (b) overeen het Germ. gaumen ; en van de zelfde betekenis is mede goumen, gomen, By abr. milius In archaeol. Teut. (c) aldaer vertaeld tenere, fervare.
Wat aengaet ons verouderd woord gomen, volgends Kiliaen, goomen, of gelijk het ook gevonden wordt met het augmentum fyllabicum, begomen, hetzelve komt in de Oudduitfche Schriften in meer dan eenen zin voor, zo als reeds , uit hetgeen wij in het begin hebben aengetekend, te zien is.
• Voor eerst betekent het opmerken, merken, bemerken, ergens acht op jlaen, ook zorgen en . bewaren.
go mem voor opmerken, bemerken, vind ik bij maerlant reeds in den korten Inhoud,, voor zijnen Rijmbijbel f. 5. d.
— In
Aenleid. tot het Verhev. Deel der Nederd. fprae ■> ke I. D. bl. 29Ö. ic) Bij leibnitius Collectan. Etymolog. Tom. II. p.85. ^ 6



MENGELINGEN. 205»
In Tyrus tiden, als ic gome,
Was die fevende Coninc te Rome.
en f. .6. a. lees ik
Dattie van Rome
In Darius tiden, als iet gome, Hare Coningen daden af.
in het X. B. f. 97. b.
Judas ende Jonathas En Symoen die dachterfte wai Storven der omme, als iet gome, Om dat fi ieghen die van Rome Enïghe vrientfcap deden zoeken.
En bij den zelfden Dichter in de DeftrueL van Jherufalem f. 150. c.
Etc man merke 'ende gome, Den tempel, die Salomo maecte, Die wife en die wel gheraecte, Velden die van Babylone.
Deze plaets bevestigt ten volle de gegeven betekenis van het woord gomen voor ergens •acht op jlaen, zo zegt hier onze Dichter dan bij herhaling: een ieder merke 'enjlae hier acht O op.



ac6 TAËLKUNDlGE
op, dat enz. velthem Spieg. Hifïor. I. IL Cap. 19. bl. 26.
In den cafleel van MaraJJijn, Daer wonen Rede, die heten farrafijn Dat liaatefife, alsict can gomen Aljo hehbicfe horen noemen.
gomen verklaert Le Long hief wel door merken II. B. Cap. 11. bl. 92.
Ende ic fccgt u oec fekerlike, Dat alle die gene, die des gomenSecgen, dat mi van u es comen Dit orloge. . . ,
Le Long verklaert hier die des gomen, door dis daer van kennisfe hebben. Het is hier zo als op vele andere plaetzen opmerken, in acht nemen, acht opjlaen.
Andere plaetzen gae ik voorbij zo wel daef deze woorden goed verklaert zijn, als ene menichte daer Le Long van het fpoor geheel afdwaelt, of ook misfchien de rechte lezing, niet ontdekt heeft.
Behalven de reeds aengehaelde voorbeelden moet ik er nog een van later tijd hier bij bren.gen, te weten uit de fpclen vanfmne te Antw, 35.61. £ 13. a,
Wif



M Ë"N" GELINGEN; iof
ffTe mach f onder lijden teh hemel comèn,
Hier wilt op gomen: twert u, verklaert,
Die yerduldelijck lijdt, weet, het fal hem vromen (d),
Boven hebbenwe reeds gezegd, dat de ouden ook hegomen fchreven, even als wij de werkwoorden merken en bemerken of aenmerkeri in een en den zelfden zin gebruiken.
Zo lezenwe 't bij maerlant Lev. van Franc. MS. bl. 335-
Beatrix, alfift begomej
Hiet ene vrouwe int lant van Rome.
én velthem Spieg. Hiftor. II. B. Cap. 16. bl. ioo.
,Nu laet ons dit vort begomen.
Le Long , bezien. Beter menenwe dat hen volgends de eigenaerdige betekenis van het
woord
(rf) V-omen verklnert kiliaen zeet ™fPfff proficere en maerlant Lvangel. t. 124. b.
Wach den ghenen, feide Jhs, Derby fmensfchen font aldus Verraden wert, het Joude hem vromen *



SoS T A E L K U N D I G E
woord kan verklaerd worden door opmerken> acht op jïaen.
Begomen wordt bij de ouden ook dikwils genomen voor bewaren, befchermen, zorgdragen, ■20 vindenwe 't almede bij maerlant X. B. f. 98. d.
Daer na Jenden die van Rome CaJJïus, dat hi begome Surien; . - .
Evang. f. 105. c,
Tote Jherufalem hi (e) fendde Compnife, enen van Rome i Dat hut bewachte en fcegome.
In dezen zin komt dit woord ook voor in den Spiegel i-iiftoriael van l. van velthem en reeds in het I. Bi Cap. 3. bL 5.
Iline wilde ander Jiede begomen.
Hier verklaert Le Long het vrij wel door dekken; doch even goed zoude men het-door-befchermen of bewaren kunnen verklaeren,
In
ie) Te weten-Keizer Augustus.



MENGELINGEN, 20?
In het I. B. Cap. 8. bl. n. verhaelt deDichter ons hoe de vreemde gezanten, die bij den Vorst Saphadijn gehoor vroegen, door tweehondert gewapende Turken in de gehoorzale bewaerd wierden. -—• Des Dichters woorden zijn de volgende:
dlfo oec boden comen te dien (f), ■
Van Coninge oft van Princen mede, Diene fpreken willen gerede; Die doet hi des eerftes dages gaen In fine Vorfte fale, daer fa en cc. Turke gewapent comen, Die den Bode wel begomen.
In deze laetfte plaets is ons begomen door Le Long zeer wel verklaerd, maer menigmael vind ik, dat hij vrij wonderlijk met dit woord is omgefprongen, en den zin der woorden van zijnen Dichter , dien hij ophelderen moest, geheel onverftaenbaer maekt; alle die plaetzen bijtebrengen lust mij niet, hij die dezen ouden Dichter leest mag toezien, of de verklaring van Le Long met het oogmerk van den Schrijver overeentebrengen zij, dan
of
(f) Te weten tot Saphadijn, O 3



*io TAELKUNPIGE
of onze opgegeven betekenisfen aldaer beter
voegen zouden. Ene plaets zullenwe hier
bijbrengen, daer de uitlegging door Le Long gen ons woord begomen gegeven niet kan behouden worden.
In het begin van het II. Boek van den Spie, gel Hiftoriael Cap. i. in de inleid, bl. 79. le? zenwe deze woorden:
Alle dinge die nie waren Alfe van lijf live te waren, Dat moet tenen inde comen, Sonder die ziele die wi begomen Crankelike in dit leven.
Ik zal de uitlegging van het woord begomen die Le Long opgeeft, aen de eigene woorden van den Dichter toetzen; begomen is hier, dan volgends Le Long, ontfangen, bezitten. Latenwe nu in overweging nemen welke eigenlijk de hoofdzakelijke zin dezer woorden zij, wij voor ons zijn van gedagten dat «gj Velthem zijnen lezer wil onder het oog brengen, dat, in een woord, al het gefchapene eens een einde nemen zal, behalven de ziele
of dat alles behalven de ziel vergankelijk is.
En van des menfchen ziele zegt hij vervolgends, dat wij dezelve in dit leven zeer onachtzaem begomen; nu latenwe het oordeel
aen



MENGELINGEN. 2ï»
aen den Lezer, of begomen hier bij mogelijkheid kan betekenen ontfangen, bezitten, en of volgends deze verklaring de woorden van den Dichter enen goeden zin zullen ople-. veren. Wij meenen dat de woorden die de Dichter aengaende de onvergankelijkheid der ziele hier volgen laet aldus moeten verftaen worden, dat de mensch niet tegenftaende zijne ziel éwig duurt, weinig voor dezelve zorg draegt, of op derzelver behoud weinig acht flaet, en dan zal men de vierde en vijfde regel aldus moeten lezen, dewijl de affnijdings tekenen aldaer verkeert geplaetst zijn:
Sonder die ziele, die wie begomen Crankelike in dit leven;
indien men de zinfnijdinge aldus plaetst, gelovenwe dat niemand twijfelen zal, of onze Dpgegevene verklaring van dit woord moete hier behouden worden. Wat zal het doch (om dit nog eer wij hier affcheidcn, te zeggen,) in dien zin, in welken de Dichter deze woorden gebruikt, betekenen; zijne ziele in dit leven krankelijk te ontfangen en te bezit? ten. Ik geloof, dat le Long hier veel te diep in zijne godgeleerde denkbeelden verward,, me; dezelven meer ophadt; dan nodig was om O 4 4*



»« TAEL KUNDIGE
deze duidelijke woorden te verklaren, — doch genoeg hier van. Latenwe overgaen tot het zelfftandig naemwoord goem of goom, dat hier mede toe behoort, volgends ten katf 1 c en eigenlijk zorg, bewaring, betekent kiiiaen goem en goom, cllf[odiay cum> obr m, confideratio. Het komt overeen met het A.-S. ge omen e bij lye in Dicl. Sax ö» Goth Lat. wij vinden dit woord in dezen zin bij de oudfte duitfche Schrijvers dikwils gebruikt. De fchriften van onzen ouden Dichter maerlant geven ons weder enige voorbeelden aen de hand. Zo lees ik bij hem CM- b.) van den boom in't midden van den hof geplant, dat hij op goed en kwaed leert acht flaen, en dit befchrijft hij aldus;
. God gheboed hem, wildiit weten, Van alre vruchten Jouti eten, Sonder die is aen dien boem, Die goets ende quaets leert neme goem.
Dezelfde Dichter in het X. B. bl. 78,
Nu merkets wel en nemes goem.
Deze plaets leer ons, dat goem betekent acht, z°rg, daer doch goem nemen niets anders is aan ons zorg dragen.
Nog



MENGELINGEN. 213
Nog ene plaets, die ons gezegde mede niet onduidelijk bevestigt, zullen wij hier bij doen uit den zelfden Rijmbijbel, daer de Dichter in het flot f. 166. c. aldus zingt, en de af-, fchrijvers van dit zijn werk vermaent, dit boek, waerin de Dichter betuigt alles naer waerheid te hebben opgegeven, met affchrijven niet te vervalfchen , en dat zij zorg moeten dragen gene fabulen of verdichtzels in het zelve inteiasfen; dus luiden zijtlsi woorden:
Scrivers die dit feilen fcriven, God geve, dat fi goct moeten bliven, Want menighen en roect (g) hoe fi verduikt! 'Tfolc, op dat fi die plaghe vullen,
Is
(,§') Wij kunnen bij deze gelegenheid niet voorbij van een ander zeltftandig naemwoord en yvejfcvvoord, van dezelfde betekenis als ons g*tm en gomen, te gewagen, welk laetiïe ons ia deze woorden van Maerlant voorkomt, ik bcdoele het werkwoord roecken, en het zelfftandig rocck, cura , curare. ( Zie k lUtft e w Etymol. h. v.) datwjj lezen bij maerlant Rbrt; Inh. van den Rijmbijbel f. fff; d. daer hij« veröag doende, waerom hij een korte inhoud van liet N. T. laet vooralgaen, ziel* aldus uitdrukt:
Bies is dat ic roec. Bat ic dis tafele niet en laet vare Om dat fi hier nutte waren,
O 5 en



«14 TAELKUNDIGE
Ic bidde, dat Jiis nemen goom, Want dit en is niet Madoxs droom, No Reynaerds , no Arturs boerden.
en van dezelfde betekenis is - roecken in de plaets uit Maerlant aengehaeld f. 166. c. daer de zin der woorden ons eigenlijk voorkomt deze te zijn, voornaemüjk der derde en vierde regel, waerop het hier aenkomt, welke wij aldus verklaren, want menigen bekreunen het zich niet, flaen 'er geen acht op, indien zij het kwaed vermeerderen, het volk verergeren en vervullen. Dat wij hier onzen Dichter alzo verklaren, geeft ons de Dichter zelf aenleidins in zijne Disputatie van onzer Vrouwen en den H. Cruce MS. daer hij dit woord op dezelfde wijze gebruikt f. S. a.
Die mijn erue dus grijpt an, Dat ic met minen bloede wan, Dats een wolf geen herde. Jjeuet hi die rente dan, Hem en roect, wdèr die wolf rsn, Die dat fcaep verter de, Abfolucie, zegel ende ban Es al te coepen mettien man. Hem en roect, wien deerde, Heuet hi fijn beiach daer van, So hadde hi daerhi omme began.
Eer wij van dit woord gomen affcheiden moetenwe den Lezer nog onder 'r oog brengen , dat men dit wel te onderfcheiden hebbe van gome, homt, datwe bij Kiliaen ook lezen , dewijl het gene geringe zinsverandering baren zal, of men dit woord in deze, of iu de eerstgenoemde betekenis hebbe optevatten.
VER;,



VERHANDELING
OVER DE
GEMEENSCHAP
DER
GOTHISCHE
E N
NEDERDUITSCHE TAAk






VERHANDELING
óver de
GEMEENSCHAP
der
GOTHISCH B
e N
NEDERDUITSCHE TAAL.
Xn onze twee voorgaande ftukjens heb ik den gunitigen Lezer eene vertaling der verhandelinge des Heren malmenius over de overblijfzelen der Getifche taal, met eenige korte aanmerkingen op dezelve medegedeeld.' Nu twijfel ik geenfinds, of het zoude den Taalkundigen ook niet onaangenaam zijn, indien ik hun nu weder eenige aanmerkingen, de Gothifche of Getifche taal betreffende, aanbiede. 't Is den Beoeffenaaren onzer Nederduitfche tale over genoeg bekend, dat reeds in 't begin dezer eeuwe een . zekere Brief over de gemeen: fchap tusfen de Gottifche Spraeke en Neder-duitfche der geleerde weereld is medegedeeld, door den groten opbouwer van ons taalge-
bouw3



Ü3 T A E L K tJ N D 1 G Ë
bouw, ik meen den fchf anderen ten Ka= te (a). — Een brief, die niet weinig, naar mijn oordeel, heeft toegebragt tot verder en naauwkeuriger onderzoek dezer beider talen. — Een brief j die het eerst den Taalkundigen in het moeilijk en veeltijds onzeker werk der afleiding (Etymologie) veel ligt heeft gegeven. — Mij dunkt ik hoor reeds door zommigen hier op aanmerken: wel, is die brief zo fchoon, zo geleerd, zo voldoende, waar toe dan deze verhandeling. Den zulken andwoord ik, dat het. geenfinds mijn voornemen is, om eens anders woorden de mijne te maaken, en den gunftigen lezer walging te verwekken , door hem tweemaal opgewarmde kost voortezetten; maar iets, dat, voor ze* veel mij bekend is, tot heden toe door niemand is ondernomen. — Voor den geenen nogthands die des bovengenoemden briefs onkundig zijn, zal het evenwel nodig wezen, opdat hij weten moge, wat van den groten ten ka te gedaan zij, den inhoud kortelijk te melden , en mijne gedagten over denzelven vrijelijk medetedelen,*
Over
O) Dat dees brief gefchreven is aan A. Verwer toont de Hooggel. Heer A. kluit, in 't L D. der T. en D. Bijdragen bl. £365.] duufr;
■ iyre 251'ïïë



MENG E L | N G E N; 219
Over 't algemeen genomen is de voorn, brief, eenige bijzondere aanmerkingen uitgezonden- , veel eer eene verkorte Gothifche Spraakkunst te noemen j dan eene aanwijzing van geméénfehap tusfehen die en onze taalj want indien men de woordenlijst wegneemt, die alleen de overeenkomst aantoont, wat zal men dan verder vinden van de geheele geméénfehap? bijna niets', als in 't nafchrift bl. ij. daar hij zekerlijk eene voornaame en hoofdeigenfehap van onze tale aantoont, namelijk , 't vallen der Klemtoon op 't zakelijk/Ie deel der woorden, die bij de Gothen ook plaats heeft gehad. De Schrijver fchijnt ook in zijne nadere bepaling van den inhoud des briefs deze aanmerkingen al bij zichzelven gemaakt te hebben; dewijl hij zegt, dat de voorn. Geméénfehap vertoond wierdt:
„ I. Bij eenen Brief nopende deze ftoffe ". II Bij eene Lijfle der Gottifche Woor„ den enz. "
„ HL Bij de voorbeelden der Gottifche Dei} clinatien en Conjugatien ".
Hoe de Regelmaat en Rangfchikking der Gothifche Declinatien en Conjugatien hier behoort, om de overeenkomlle der beide talen te betogen, kan ik niet zien , alzo die zeer van de onze onderfcheiden zijn, waar-» «ver ik nu niets zeggen zal, maar zal mijne
aan-*



ê20 T A Ë L IC U N D I G E
aanmerkingen mooglijk in een fchetze ë'erier Gothifche Spraakkunst, bij eene andere gelegenheid , den Taalbeminnaaren mededeelen.
Ik zal mij nu niet verder inlaten met 't een of ander nader te beöordeelen; maar ik wil liever overgaan tot het aantonen der volgende hoofdpunten, die noodzaaklijk, naar mijn gedagten, vereischt worden, om eene geméénfehap in den volkomenlten zin uittemaken.
Voor I. begrijp ik, dat men behoort in acht te nemen de overeenkomst der woorden.
II. De onderfcheiden betekenis der overeenftemmige wooden in de beide talen.
III. De verandering der Klinkers.
IV. Het onderfcheiden gebruik der Medeklinkers.
V. De samenvoeging der woorden.
VI. Die woorden , die eenen bijzonderen naamval regeeren.
VII. Den Ablath'us Abfolutus.
VIII. Den Genitivus Abfolutus.
Om nu het gefielde wat nader te betogen, en ieder hoofdpunt niet weder te herhalen, zo zal ik de uitbreiding in even zo veel afdeelingen verdeelen.'
§• h
Dit ftuk was door ten kate geheel afgehandeld, indien hij wat naauwkeuriger ge-
v weest



MENGELINGEN. 221
weest was in zijne lijftcn optemaken. Hij hadt gene compofita met fimplicia moeten vergelijken:, dat hij, indien hij een weinig meer acht op de' ■oude Neèrduitiche Schrijvers geflagen haddé , gemaklijk hadt kunnen vermijden ; wat een aantal van fimplicia vindt • men niet bij de grijze-oudheid, die bij ons zijn verloren geraakt, of daar wij maar in zommige compofita eenig kenmerk van overgehouden -hebben. — Wat zoude hij duidlijk der Gothen gö hebben .kunnen vergelijken met ons ge, dat in Vlaanderen oulinks zeer in gebruik was, en geenfmd-s inet ons be moet verward worden. Ter opheldering zie hier een voorbeeld: Bewaeren, lUtU'öjan. waarom niet: waeren, IrjacDjöH. bij kiliaan te vinden. Hadt ten kate zo gedaan , zijne lijst hadt oneindig meer voldaan , en veel juiffer geweest. — Ik zoude meer diergelijke voorbeelden kunnen bijbrengen; maar wil liever dit eerfte fttik door ten kate, als bewezen houden, en tot het twede overga m.
5. u.
Verfcheiden woorden vindt men in onze Nederduitfche taal, daar de eigenlijke of grondbetekenis bij ons van verloren is, maar 'bij de Gothen en andere verwandfehapte talen bewaard is gebleven,
f In



222 T A E L K U N D I G E
In'tM. G. is€&i0JÏ/ eene Dienstmaagd, anciïla.1 welk woord wel in fchrijfwijze met ons teef overeenkomt, maar geenfinds in betekenis. Bij ons is teef, meretrix, eene hoer; en hier van weder overdragtelijk de benaming die aan een' hond van 't vrouwlijk geflagte gegeven wordt, om welke reden zal een kundige ligt begrijpen. Dan zou men kannen vragen, van waar die overdragtelijke betekenis van ons woord teef? Wel aan! 't andwoord is gereed. Oudtijds pleegden de Dienstmaagden, die geene te wezen, in de huizen harer Heren , die nu in Bordelen te vinden zijn; gelijk blijkt uit.de XXIX. Tit. van dzLex.Salica (b).
Op gelijke wijze is het met 't M. G. ffiaïö^ / fervus. hoewel, met dit onderfcheid, dat 't in oude duitfche fchriften wel in die betekenis voorkomt, doch zedert twee eeuwen en langer al in onbruik geraakt, en alleen maar in de overdragtelijke betekenis behouden is. Voor eenen flaaf of knecht genomen, vind ik het
bij maerlant (c).
Nv
(£) Zie wachter, v. Dief. en sotberg. in Ulph. Illuftr. p. ai. welke laatlte zeer breedvoerig is. _'t M. G. thilB^ fervus , is nog bij kiliaan in die betekenis te vinden. tee-
we, homo vilis et fervi/is conditionis, (c ) Deftruct. van Jheruf. rV i66. a.



MENGELINGEN. 223
JW is comen dit tiit, Dat men mag proeuen wat ghi fiit, En wert niet fcalke dier van Rome. Wi waren deerjïe als ic gome, Die hem ontfeiden dienst in tiden.
Alwaar 't woord dienst duidlijk aanwijst, dat fcalke hier voor flaven genomen zij. — Voorts komt het ook in dezen zin voor, in het OostFries. Landr. (d) fo he fyn fchalck was, fall fyn Heere alleine boeten.
In compofita is 't woord fchalk ook bij ons nog overgebleven, doch veel eer in de betekenis van Heer, dan van knecht, als Maerfchalk (e); welk woord oorfpronglijk niets anders betekent, wat betekenisfen er ook aan mogen gehegt worden, en wat afleidingen de Geleerden ook van 't zelve maken mogen, dan eenen, die 't opzicht heeft over de Paarden.
Hoe deze benaming tegenwoordig voor zo
eenen
(d) Lib. I. Cap. 104. p. 217. alwaar de H. D.
Overzetting beeft : tveil er féin fliecljt WOXI tmi>
follber $}tït bnffêïbe «Hdn bilffên. (?) Marh betekent in 't Cornwall. een paard,
equus. In 't Arm. is 't msrx. Irfch. mark.
Zie lhuyd. Jrcbaeol. p. 57. col. 2. Bij
ons en de Engelfchen tegenwoordig voor 't
Lat. equa altoos genomen.
P 2



224 T A E L K U N D ï G E
eenen eertijtel gebezigt wordt, is Jigtelijk te begrijpen; als iets zijnde, dat van vroeger oorfprong isen bij de oudheid moet gezogt worden. Oudtijds'waren de Jlaveh van twederléij orde^ van de eerfte .orde waren die, welke aanzienlijker dienften verrigten : van de andere, die gering werk deden. Welk onderfcheid de LexLongobard. (ƒ) oók opgeeft. Onder de eerfte orde zullen zekerlijk de Maarschalken geweest zijn. In de Cbnjiit. Caroli Crasfi ImP- (g) vi«d ik ze geteld onder de Banierdragers , Schenkers en Kamerdienaars. En moog-lijfc zijn dezelve eenigfinds te vergelijken met de Arimanni oïHermanni, daar wij van lezen in de Leges Longobard. Qi) die wel geenjlaven waren , en evenwel ook geene vrije lieden, als verpligt zijnde, om voor hunnen Here eenige, doch gene zeer geringe dienften te verrigten (i). \ Wat
GO L. 2. Th. XI. Lib. I. alwaar Koning r ot har is dus fpreekt: fi qtês fervum minifterialern probatüm , ut fupra, aut doclum domi accident, componat foldos L.; de afio vero fervo minifieriaii, qui'fiecmulus ejus ïnvcmtur \ et tantum nomen minlfieriale KabeH fi quis occiderit, componat foldos XXF.
C§0 Bij im caivge in Glof. Bied. et 'M. Lathn v. Marfchalcus.
(70 L. 2. tjt. X.VIU. Lib. I.
(O Zie jo. josepii. l1ruti de villa-
f red da Diftrt. de fcrv. Md. aevi. in Vol.
1111.



MENGELINGEN. 225
Wat nu eindelijk aangaat, de oorzaak der overdragtelijke en bij ons nu alleen in gebruik zijnde betekenisfe, die heeft ons junius benevens den oorfprong van 't woord zelfs opgegeven (k) , 'maar het is er zo verre van
daan,
MI. Decad. II. Symbol. Litterar. p. 183. zie ook de Condition. Servor. ottoJj. spkrling. not. in adam. brejiïn.s. Hiftor. Ecclef. in Vol. II. 50an. de westphal. Monument. Inedit. col. 645. (&) hiObfervatt.adlPilleram. Paraphfaj. p. 219. alwaar zijne woorden dus gevonden worden , welke ik te meer hier heb bijgevoegd , öm de zeldzaamheid van dit Boekjen. ,, ;§,tijn.ïrii / fuh-
dolus, vafer, fraudulentus „ vttei'aïor.- Vi-
deri forte pollet haec primaria ede vocis acr 9, ceptio, atque per contractlonen! facita ex „ ft'yübrïi'fl/ Noxius spernieïofus. ut ex ftfifl»
tieïifi primo fuerit fcftacüi; / ac deinde „ fc'tjaïïi. Vidcri quoque poffet vox póftea „ demiun, ob ncfariam depravatoriun famulo-
rum valiinem , ad fervos porsfmium tranfla-
ta; juxta proverbium, quondam apud arros, games ac delicatos domhios jactatum et Se\, necae Épiïïola' XLVII, meaioratum , lotl„ dem .ejfe hofles, quot fervos. Aiiam tarnen „ vocabuli originem inveftigandum puto, quo„ niam ex antiquisfimis Gothorum , Anglo-
Saxonum, Franconum denique nionumeiuis „ evincitur yöce'm fcalc vel i'kalc prima fua
lignificatione Far.udum denotaffe. Üt igitur „ aliquam (usque dum commodior occurret) ,, prifcae vocis originem afferam, rccurreiidum 3, videtur ad e-xé^Aa , Fodjo , farrio. Unde vi eft Sarritor, qui foium circa planP 3 » vum



226 TAËLKUNDIG'E
daan, dat hij beide deze zaken zoude toeligten , dat hij dezelve meer verduiftert, en wederom met zijn grieksch op de baan komt.
De reden dezer overdragt is zekerlijk genomen uit de geaartheid det Jlaven, die alle dingen bedagten, en bijna nacht en dag bezig waren, om middelen uittevinden, om uit hunne flavernij të geraken, en te vlugten. 'Want dit was hun werk , zo als een flaaf zegt bij
p laütüs'(/)
1 ■ fcimus nos
Noftrum officium quod eft, fi folutos finat.
d. is. wij weeten, wat ons werk zij, indien hij ons niet in de boeijen fluit, en wat was dat werk, , dat
„ turn induratum farculo laxat, aut fegetibus „ noxias herbas effödit. Atque ita peculia„ ter defignabit eum, qui agrum excolentibus „ operam fuam locat; nam hoe unum fere ge„ nus minifterii in terris noverant mortah'um „ antiquislimi." Deze fchoone afleiding is bijna als of zij van c. tuinman was, dienogthands met dezelve niet te vredeu is geweest, maar heeft het Hebreeuws ook nog te hulp geroepen. Zie zijnen Fakkel der N. T. v. Schalk. Beter dingen vindt men bij wachter en anderen.
CO Captiv. Aft. II. Sc. I. vs. 12.



MENGELINGEN. 22?
dat zij doen moeiten? dit verklaard hij ons nader met te zeggen f»:
LE. Ego abeo. 1 .
. , LI quin tüum officium facis ergo, ac lugis i
d. i. LEON. Ik ga heen — .
_ ; LIBAN. waarom doet gij niet
dat gij doen moest, en vlugi.
Wie ziet nu niet hoe eigenaartig dat zelf de overdragtelijke betekenis van fchalk voor loos, om de looze geaartheid der flaven, zij.
Van twee in betekenis verfchillende, doch in oorfprong overeenftemmende woorden nu gehandeld hebbende, zo kan ik niet-nalaten, om hier als een bijvoegfel nog deze korte aanmermerking over 't M. G. woord a&catt, fructus, en ons aker, glans, bijtevoegen.
Ik vind dit M. G. ata op verfcheiden plaatzen in den Cod. Arg. (n) altoos voor vrugt, fructus gebezigt. 't Zij in de betekenis van boom- of aardvrugt, of voor 't Lat. foetus junius CO heeft het vergeleken met 't Al. uuaK cher
00 «awm'itöl Luc I. 4* tljmthiöa Riitnn out-
tnan£ ti)dni£. (O Indo/ar. Goth. v. Sfttan.
r 4



É2è ï AELKÜJfD ic E
der en uuocher, frmtus. j0. ikre (p) met 'fi M. G. aht0/ aryum, terra arabills. Ik'geloof dat beide deze groote Taalkundigen wat al te los luer over heen zijn geftapt, en dat het M G. aöran oorfpronglijk wel eenen eikel betekent, doch alzo dat in de oudfte tijden eihelste gemene fpijs was, die men gebruikte, 20 komt mij niet onwaarfchijnlijk voor, dat t naderhand in eene algemener betekenis gebruutti zij , welke algemene beduidenis in 't vervolg wéér in onbruik gekomen , en de eerfte weer herfteld is. horatius is een •van die , welke van 't gebruik van eikels tot ipijze voor menfchen in de eerfte tijden gewag maken. Hij: zingt er aldus van (q),
naar
00 UGlof. Sulogoth. Tom. I. col. 48.
(?) Sennon. Lib. J. Sar. m. Vs. 100. feq. Die
meer bewijzfcn bier vim begeert, zie To.
MEURsius ir, pot ad-Lycophr. ad' vs. 4i.
L.ib. XVL C. V §. I. dat in zijnen tijd die van Spanjen nog eikels op hun twede tafelgerecht gebruikten. Glandès opes efe Wnc auoque mul-
ta mn gentium. Nee non e/inopla fru-
g m arefactts mohtur farina, fpiffaturqueiLa-
ZÉZJ -""r1 hodi^P^Bifpamaifeeu!dis menfi glans mfwttüt. Zie ook to. jhre in Specnn Glofar. Ulphil. v. AbJ Èn opd l gebruik van Eikels of Akers doelt h. l spiegel m zijnen Hertfp. B. III. Vs. 206.'feq.
f Eer



MENGELINGEN. zs£
iiaar de vertaling van den kunstrijken en taalkundigen Dichter b. huydecoper;
Wanneer h*t menfchelijk gejlacht,
Eenftom en\ plomp gedierte, eerst versch was voortgebragt Uit 's aardrijks vriichtbren fchoot op eene nieuwe wijze, Befchcrmden zij hun hol, en de eikels, hunne ipijze, Terfloncl met nagels , voorts met vuijlen, naderhand Met fiokken, eindelijk met wapens , die V ver/land, Boor de ondervindinge gefiherpt, hun leefde maken.
■ Wie ziet dan niet de volkomen overeenkomst tusfehen dit M.G. Wxm en ons aker. glans ? — Zie daar ! dan drie onderfcheiden •voorbeelden, fk zoude nog meer diergelijke kunnen voortbrengen, maar ik denk, dat de gunftige' Lezer mij ligtelijk zal- toeftemmen, dat dit mijn twede ftuk, dat te bewijzen was, • duidelijk .genoeg betoogd zij: en indien twee of drie goede ( voorbeelden en bewijzen nie.mand overtuigen,-hij door eene groote menigte niet overreed zal worden.
Eer doven koken-kunst en 't brouwen was gevonden Eer wenst an honigmê , of wijn jmaak zich vertast, Wat dronke-rc ofte vraat, heft jkh alsdoe verbrast An ekel, ooft, ofbrun?
V 5 §• Üi



*S0 TAELKÜNDÏGÈ
§. IIL
Onder alle, de met onze nog levende verwantfchapte talen, wordt er zekerlijk geen getuigenis , dat zo duidlijk en zo onwederfpreeklijk bevestigt, dat het M. G. in veelen opzigten niet meer van onze tegenwoordige Nederduitfche taal verfchilt, dan alleen in zwaarheid van tongval, gevonden, dan 't welk ons- de H. Duitfche taal opgeeft. Een taal die van de onze alleen in zwaarheid van dialect onderfcheiden is (f). Daar wij dan, om ter zake te komen I. in *% M. G. ai (O aantreffen, zo vinden wij gemeenlijk (r), gelijk 1. ten kate zeer wel heeft opgemerkt (u), bij ons e en ee of ei (doch men moet wel in acht nemen, dat het verfchil van dialect 't meeste zij in de verdubbeling der klinkers.) als j^airs Öei£/ Herder, i^attjan/ Heelen, curare, fanare. ^ail0/ Heil, falus. f airra / Verre, longinque. ^ÖaiDött / Scheiden, feparare. II. Der Gothen ci is overeenftemmënd met
on-
O) Zie de Nieuwe T. en D. By dragen D.I.bl.201 (O De Hoogduitfchers hebben ook nog ai daar wij ei gebruikten, als £mftt/ Imperator, mt)/ menjts map. y
(O Ik ze§ gemeenlijk, om dat zommige woorden van den geftelden regel zomtijdsichijnen aftewiiken. ( « ) Geméénfehap tusfehen de Got. Sprak, en N. bl. 5.



MENGELINGEN, iff
onze ij (x): voorbeelden hier van zijn dezen galei&0 (y) Gelijk, adfimilis. ^eipan/ Grijpen , prehendere. &ti&n / Rijzen , furgere. a^et&an/ Drijven, agere, expellere. en In zommige woorden- beandwoordt de M. G. ft ook aan onzen oe, als: ÏSeitan/ Roeren, m». vere.
■ HL Daar wij nu o of oo gebruiken, bedienden de Gothen zich van den tweeklank alt (z), als blijkt uit: €haUC£ijan/ Dorften, fitire. Wa\\tan$lGeboren, natus. JlfêaUtHJc/ Moord, caedes. Saun/ Loon, men es. JiBaUrahlg/ Morgen, cras. Zomtijds beandwoordt dees au aan onzen tegenwoordigen eu, als &mfDcur(a).
ojlium.
(x) Zie 't Bericht van b. huydecoper wegens de Letter Y in zijne Proev. van T. en D. bi.
fV) ln4't H. D. vindt men ti ook altijd voor onze ij. glcid;. gelijk, fimilis. iWfoi. wijzen, mouftrare. iwidjen. wijken, ceder e. enz.
(z) Dees M. G. au is bij den H. Duitfchers nog behouden, glaubm. tr«fcr*. ttrtum fomnium.
(a) Oudtijds ook dore. want toen gingen alle die woorden, welke nu op eu uitgaan, ui de zachte o uit. Zie den Hooggel. en onzer tale zeer kundisen Here a. kluit Over de Spelling der N. Taal, in 11. D. der N. T. en Dichtk Bydrag. bl. 33'- ^ vind ik het m een MS. van 'tlsl. T. van den jare 1A31. 1 Cortnth. XVI. vs 9 want mi is een grote dore gheopent. Doch Colosf. UIL vs. 3. leest men in 't zelfde MS.



TAELIvUND-IG'E
tijïium. 'zomtijds ook aan onzen tegenwoordïgen tweeklank ui als: «Sa^aUiS/ Gedruis, caJus, ruina. afü?ai#jatt / 4fdruisfchen)Praccipita.
re. ■ Dat in 't M. G.. Skmron, mundare is,
zeggen wij thands Schuren, en ons Purper is in \ M. G. ^autpauca/ Lat. purpura,
UIL Onze ie ftemt meest altijd over een met der Gothen ÜI gelijk: müb0/ Lieve, dilectus. <0iutan/ Gieten, fundere, 2&uDail/ Gebieden, jubere. Zomtijds hebben wij den tweeklank eu voor der Gothen iu. b. v. 3üü«lt/ Leugen, mcndacium. Voor onze i vind ik 't ook inSi'ugjan/ lichten, lucerc.
V. In die woorden, daar wij nu den tweeklank oe gebruiken vinden wij bij de Gothen 0- ten bewijze hier van deze volgende: SiBQU fm / ouYmks Moeten (b) nu ontmoeten, vccurrere, cbviam ire. <©?0Öa/ Groeve, forca. £>Wig/ Stoel', Je des. foöjan/ Voeden, nutrire.
Tot
dat ons God moet ophiken die ducr. In welke lor6 Phiwi? v/aj «P^eikelijk is de Bijbel IS.?/- by W. Vorfterman te Antwerpen gedrukt ook.dore en duer heeft. Duer d.
St ^¥fi drUkte" dUS tó '^nk van ^
(O kiliaan: il/M. j. èü$h<®èn. bbuiare.
Sermoen, van S. Bernard. MS. bl. 190 a en
tc Jel verwinnen al dine vianden die di moeten mogen va de;i,wege.



MENGELINGEN. 233
Tot hier toe heeft ten kate 't regte voet: fpoor gehouden, eh waar in wij hem ook hebben moeten volgen. Dan nu wijkt hij een weinig zijdwaards af, en wij zullen hem daar maar voor altoos moeten laten, en onzen bepaalden weg verder alleen betreden.
VI. Die woorden, die wij nu met den zagten tweeklank ou bezigen, hadden bij de Gothen, onze oulinks ook in gebruik zijnde, al (c). (Een bewijs hoe men onze taal meer befchaafd hebbe, hoe minder geméénfehap tusfehen dezelve en'die taal die nog in onbefehaafde tijden en onder zich meer op den oorlog, dan wetenfchappen toeleggende volken i.n gebruik was, te vinden zij.) Zo vind ik 't M. G. m\b#l frigidus, waar voor wij nu koud, M. G. &a\t, wij nu Zout, fal, hebben.
VIL Tot deze verandering der Klinkers, of tweeklanken brengt ten kate ook nog de 11/ als of die beandwoorde aan onze e, b. v.
fa-Y De zware tongval van al voor onzen ou is bii de Hooguuitfchers nog te vinden, als: olt. oud. fait. koud. Bij den teuthonista vind ik ook denzelven: al der. ouderdom. cald. had. caldk. tzage. c o r t-
ze. febris caldseyck. jtrauguria..



*34 T AELKUNDIGE
'„ Sfyunna/ Bronne; 23i&unöan/ Behouden." (d) Doch waar toe deze aanmerking van eenig verfchil van dialect? Is brun dan in onze taal hiet in gebruik? ja: ik vind 't bij H. l. spiegel (e). Zonder onderfcheid gebruiken wij immers bundel en bondel en meer anderen ■ ook zoude men dan ook kunnen zeggen , dat de M. G. au in eene omgekeerde reden aan onze u beandwoorde, want fcaurjans in 't M, G. zijn bij ons Burgers, dat ook wei Borgers gefchreven worde. Beter was het geweest der Gothen u met onzen tegenwoordigen ui te ■vergelijken; doch oulinks ook meest al u als; ©UÖO/ Duive (f) , Columba. ^ut^/ Bruid, Spon/a. iipug/ Huis, Domus.
§■ I I I I.
Niets kan den Taalkundigen meer verwondering veroorzaken, dan 't lfilzwijgen van f,
ju-
Op de aangek, pi. (O Hertfpieg. B. IV. vs. 231.
Zegt, wie an brun ofekeï gulzichzichveraast, (f) Zo vind ik het in 't N. T. 1531. Matth. III. vs\ l6- e"de7 CJefus ) heeft gefien die gheest gods veder dalende gelijc een duue. Sometfi. van den Pasfton. MS. 1431# f. 239> b. Doe feidg 0„jhere tot kathrmen. Com mijn bruut mijn duue. esm du feljle gecroent werden. '



MENGELINGEN, 235
junius in zijn Glojf. Gothic. over het gebruik der Gothifche j^. Ik beken dat Junius in zijn geheel Alphaheth. Gothic. juist niet naauwkeurig geweest zij met de kragt en 't gebruik der Gothifche letteren aantewijzen. Onkundig is hij er zekerlijk niet van geweest; maar hij heeft mooglijk in zijnen Lezer een weinig te veel kundigheid veronderfteld. Dat evenwel in zijnen tijd geenfinds op eenen vasten grond konde gefchieden. Die hem gevolgd zijn, fchijnen van 't' zelfde gevoelen te wezen , onder welken de groote Taalgeleerde hickesius zelf te rekenen is, als dit ftuk in zijne M. Gothifche Grammatica onaangeroerd, daar 't evenwel regt ter fnede quam, gelaten hebbende. Voor ten k at e , voor zo veel ik weet, heeft niemand van het onderfcheiden gebruik dezer letter bij de Gothen gefproken. Zijne uitlegging is zeer kort, en in alles ook niet juist bepaald genoeg. Dit zijn zijne woorden: „ De
• Gottifche ^ ten einde eener Silbe ftaande, „ lees ik als onze g of ch (of als de Griek-
„ fche x) als: (©acaiÖtitfja/ Gerechtig-^
heid. $UÖtUg/ Honger. |^auin'tf)a / Hóógheid enz." (g). Wel hoe hebben dan de
" Go-
(f) Op de aangehaalde pi.



235 TAELKUNDIGÊ
Gothen hunne j^/ voor eenen klinker of medeklinker geplaatst, uitgefproken ? Of was dat even dezelfde uitfpraak? Voor eenen klinker was de uitfpraak zo als bij ons nog in gebruik is, d. i. meer een geblaas als wel eene Letter. Voor Medeklinkers was dit geblaas-uit hoofde van hunnen zwaren tongval en wel voor %/ $/ ï5 (h) bij de oude volken van -Duitfchen ftamme zeer in gebruik, en mooglijk bij hem een aangenaam geluid. —u Dan: ik geloof niet dat de % voor die medeklinkers zo uitgefproken zij, als voor eenen klinker; doch dewijl deze zware en moeilijke uitfpraak niet meer bij ons in gebruik is, zo wil ik Jiefts hier derzelve niet verder gewagen en mij maar alleen bepalen bij de M. G. 3^ aan 't eind eener Lettergreep, 'i wederlei was de uitfpraak dezer
Let-
(7?) Voorbeelden hiér van zijn te vinden bij tu-nius m-Jlph. Goth. p. 4: Zie ook van deze ■ Ichnjfvvijze der Aiamannen diec-man Spaant. Glof. MS. Latin. Theot. p. r*, feq. Bij den Angelfax hadt dees zware 'tongval' ook plaats, gelijk blijkt uit verfcheiden voorbeelden
bij lye in Diction. AngJof. Lat. ■ Wje
van onze Letter h. iets meer 'begeert te weten zie de T. en Dichtk. Bydrag. I. D. bl. [223L Van onze ch zie het geleerde Vertoog des Hooggel. Heren a. kluit, over de tegenwoordige Spell. der Ned. Taal, in 't III. ü? der Werk van de Maatfchappij der N. Letterk, bl. 22,



MENGELINGEN. 13?
Letter bij de Gothen ; I. als onze c h , die fchoon door twe Letteren üitgedrukt , en evenwel maar eene Letter is, zo als der Grieken X. '
II. Ah onze c en 11 elk op zich zeiven genomen , of der Ouden ch in hoeclieit (2) 'etok* heit (k) enz. zo als zij meest al deze woorden gewoonlijk fchreven.
Op de eerfte wijze vindenwe danj dat def Gothen $) beandwoordt aan onze ch in de woorden: i?mït$/ Hoochfakus. iBaïjmgS?/ Machtig , potcns. fbmtyd I Zucht , languor.$lufyt$j tiacht, nox. enz.
Volgends onze twede regel komt dezelvft voor in deze woorden: ï£ïat)jan / lachen, ride* re. 25iblaï?fatl / Belachen, deridere. i$a\ll)tm0l ï?auï)ÜÏ)a/ Hoogheid, altitudo.
Zomtijds vindt men ook de M. G. |> naaf onze I. regel, daar wij nu altcos eene g'ge-
brui-
(O AT. Testam. MS. \Timeth. II. vs 2. Voer> co* ninghen m voer dis-gheen, die in hoecheit ghe» fat fijn.
m Somerfl.van den Paf MS f. 26. c. Want dijn ■naem is glorioes ende loflic inder ewicheit. Zö vind ik ook bij m. stoke VII. C. vs. 510,
Dat jan, fin Sc?:s, 'had anghefiredm Dat huys, met gbenendkhcden.



*38 TAELKLfNDIGE
bruiken, als: ï^ofejan 1 Wroegen (/) accufarë. «0ano§an / Genoegen, Juffie ere. Citlhan / tijgen poficisci. ftofym/ Vragen, interrogare. Ik kan hier ter plaatze met ftilzwijgen ook niet voorbij gaan 't gebruik der M. G. § m de woorden : Wamanf crescere. f mtflong / vulpcs. &ai$0/ fex. waar voor wij tegenwoordig met sf, Was/en, Vos/en, en Zes zeggen. In 't Alem. is ook wahfen,-crefcere, Fohun, yulpes, Sehfim, fex f». Waar uit dan wederom blijkt niet alleen de verwandfehap , tusfehen 't M. G. en N. Duitsch, maar ook 't Alem. en uit alle deze een gering verloop en verandering gedurende zo veele Eeuwen.
De M. G. <& is eene dier Letteren, die wel in klank, en enkel genomen aan onze G beandwoordt; maar deze letter verdubbeld zijn«ie, gebruikten de Gothen dezelve daar wij ,N G fchrijven, hier in de Grieken navolgende.
(/)-kiliaan: wroegiien, accufire. N. T. M S. Rom. II. vs. 15. want fi bewifen da't werc der ee befchreuen in hare hirten en conficiencie gheeft Ju ghetughe En die ghedachten wroeghen in hi fehen enbefcreuen in den 'ddghe.
<j») De tegenwoordige Hoogduitfdiers zeggor fc 28nd;f«n/ <£ecl'&



M ENGEL 1'NGE N. 23^
de, als^aggan/ wij oulinks Gangen (n) nu contr.
Gaen, ire. %U$G#I jong. ILasB**' LanS-
Pit zelfde Griekfche (0) gebruik der g hebben #e ook gevolgd, wanneer dezelve voor eene ïl komt , nemende dezelve dan voor $ / b. v. JZ^tttgUan/ Drinken, bibere. S^agU / Drank, potus.
Der Gothen GL§ is bij ons in geen gebruik, en was mijns bedunkens van dezelfde kragt, als de «©/ en wierdt daarom altoos, wanneer dat woord, 't welk op t& uitging verlengd moest worden in tl veranderd; men fchreef ook zonder onderfcheid in dezelfde Woorden t{) en ü. Zij ftemt ook al veeltijds met onze d overeen, Evenwel vindt men voorbeelden y dat wij de M. G. <&fy in onze t veranderd hebben , als
(») Dit woord vindt men bij te, stoke B. VIL ' vs. 465.
Dat ft te Uucsden varen fouderi * En overt lant gangliën wouden. Ook lees ik liet Hifior. van Eufrofid N§* f. 6. b. Én fi feiden tot hem bi gheual plint mach haer verhit hebben eii is mit hacr wecti gbegbanglien.— Hier van nog 'tlfnperf. ging, gong, ibam. lo) Zie over den oorfproirg van dit gèbrtnk \f \ M. Goilien l. ten kate Aenkid. tot de IS e* derd. $pt. D. 1. bl. 56.



'Ho T A E L K V N D I" G E
&§ï&f<itj?m/ Troosten, confokri. En wederofïs der Gothen Ciiv.onze 53, als Cailjatl, Doen-, facere. • ■ .
Wat voorts de M. G. 0 (p) en Ü aangaat, verfchiilende zijn de gedagten der Geleerden hier over. Dezelve ".alle bij een te verzamelen zoude veel tijds wegnemen , en niets tot ophel. dering der zake aanbrengen. Wij' hebben dezelven niet. Ik zal derhalven maar kortlijk zeggen, welke Letters , naar mijn gevoelen, 't best van ons, om dezelven uittedrukken, ■gebezigd zullen worden. Voor de M. G. Letter © neem ik W H en voor de andere <£U, en hier mede belltiit ik deze afdeling.
■' ; n ... V. un g: .
Door de zamenvoeging der woorden verffca ik de wijze, op welke de Gothen dezelven bij den anderen gefteld hebben, om eenen goeden volzin uktemaken, en de fchikking die hierin heeft plaats gehadt.
I. Het is onzer tale Kundigen genoeg bekend ' dat het eene van de eigenfchappen van onze tale zij den Noemer altoos te plaatzen voor het
werk-
(ƒ>) Zie ook over deze Letter ons II. Stuk}, bl.



M E N G E L I N G E N. s;i
kerkwoord-, uitgenomen in zommige gevallen, bij Neerduitfche Spraakkunst -fchrijvers genoeg aangetekend. Evenwel vindt men in oude Duitfche fchriften, 't tegengeftclde van dezen regel. —s Hier van zijn ook voorbeelden bij de M. Gothen; en zo ik mij niet bedriege, is deze wijze van fchrijven bij hen zeer' in gebruik geweest. 13. v. Luc. V. vs. 15. ü0H1tï',
noüa tl)m tljata tëautö mate t»i ina. jafj oa; nmnim fjiufpnaitë maiiagat fiaugjatt. AVoord-
lijk heeft 't Gothisch: vermaard -merdt dan dat woord meer van hem. cn geronnen de menfehen menige te horen., Onze OverzeCters hebben: Maer het geruchte van hem gingh te meer voort: ende vele fcharen .quamen te 'famen om hem te horen. Matth. VI. vs. 9, 10. itfcuïjnai nanio thnn: guimat tyiliMna$'fu£ tïjri:!£. 't w6Mt eene oude vertalingMS. ook dus heeft: ghehei'icht warde dijn name. toecomen moet ons dijn rijc. De onzen hebben 't willen verbeteren ; maer zijn evenwel ook in misflagen gevallen: uwen naem worde geheylight. Hoe komt hier een D.iiirus te pas?
II. Was het eens gewoonte , daar de M. Gothen ook, voor zo veel ik uit den Cod. Arg. heb kunnen nagaan , eenige plaatzen nogthands uitgezonderd, zelden van afhingen, om namelijk 't Pronomen posfesfivum te plaatzen agter het Subftantivum. Een groot getal van voorbeelden zoude ik hier van kunnen bijQ_ 3 bren-



£42 T AELKUNDIGE
brengen. Dan, twe of drie zullen den lezer hoop ik, voldoen, zo niet, dan wijs ik hem naar de vertaling van Ulphilas. zelfs, daar hij bij het openflaan van 't Boek de waarheid hier van terftond zal bevestigd vinden. Luc. XVI
vs. 3. cjiiat mn in ftè fa fauragaggja. W taujau t&anöci fa mcm# afruimt) fauragag;
C)t af ÏÏÜ0 ; d» i. woordelijk gevolgd, /prak dan bij zich [zeiven] de Rentmeefter, wat zal ik doen , dewijl de Heer mijn afneemt f Rentvieejlerfchap van mij. Matth. VII. vs. 34.
ïciU3 ina toatra froöamma faei ganmriaa ra^n fetn ana fïaiiia; d. i. gelijken zal ik hem
bij eenen man vroed, die timmert 't huis fijn op eenen fieen. Matth. VI. vs. 23. ftg jttüai
flugo ujn'n unfel i0L alïata feilt tïjem xiqnu
jein ÜJaÜthlfi), d. i. maar indien 't oog dijn onfalig (q) is. geheel al 't lichaam dijn duister wordt. Dat deze wijze van fchrijven ook oudtijds bij ons in gebruik, en dus hier in ook wederom overeenftemmend is geweest met dezen Gothifche fdirijftrant, ï3
den
(?) 't M. G, utifrï heb ik door dnjhlig vertaald oin dat mij ons falig niets anders fehnnt tè zijn, dan 't M G. fcï. Zie ook ihre in
Gofh V fff' V' Cn J!J,NIt;s in- Gl-°$



MENGELINGEN, *4§
den kundigen wel bekend, tot nader bevestïging nogthands kunnen deze voorbeelden dienen, zo lees ik bij maerlant (r) :
Daer wan hi (Adam) zander beiden een kynt
Dat feth hiet ende fynt
Den Vader lijn was onderdaen.
tomerfiuk van den Spieg. Pajf. MS. (s).^En fi
fach S. peter den apoftel flaende en feide
bïdelic Here mijn wat ijl. fijn mi mijn zunden 'vergeven, 't Zelfde Handfchrift (t): Doe men S\ peters wijf leyde ter paffen én hi riep haema mit, haren name en feide O wijf mijn gedenke des heren. Nog eens bij maerlant (u)i
Hi feide crekei zuster myn, Sing love den here dyn.
vertaler van het Leven van S. Franciscus (v) MS. Die knecht gods -— feide O here mijn heb u grote eer ghedaen. Indien dat ic enen meerren here gheeert hebbe.
Voetftappen van dit gebruik zijn ook nog
he-
(r) Boeksken van den drie Gacrdcn MS. vs. 14. CO I" 37- d>
[u] Het Leven van S. Franc. C.V. vs. 518. y) C. Vil. f. 39- C.
. v 4



*44 TA E-L KUNDIG: E
heden ten dage onder ons bij de kleine meente overgebleven, die altoos, gelijk oud, tijds, nog zeggen , wanneer zij van 't aller, Tolmaakfte gebed fpreken, >t Vader ons (w).
m. Deze zelfde woordvoeging heeft ook plaat, genade bij de M. Gothen in de ZelMa*. étge ea Bijvoeglijke woordenden in navoiing van die oudtijds ook in onze Neerduitfche taal Doch welke zamenvoeging zo wei van Pronomina als Jdjecliya achter zetfjtandige naamwoorden , de taal veel befebaaft zijnde , in onbruik is geraakt. Ter opheldering en nader bevestiging zie hier eenige voorbeelden : Luc. VI. vs- 43- M anf ijl hagmg rjol5£ ëMmg
aaran gOÖ, d, 1. Want ne is boom goede, werkende vrugt quaade. noch boom quaade werkende yrugi «0ede. Matth. XXVII. VS. 50. itö iaiftl/fl^ta
&rop;anö£ fuhnai miWïai afmw mm d. i.
00 Over deze woordvoeging vind ik de votómde «werking ,n de 7*0™* van de £m!ril hefd bloejende 15S4. bl. 96. hoewel de leden en voornamen by ons voor de zeWandighe wéLl
oZn\"TT nÓcktaT- C^PS vader ons, ende by verwondering 110 er of der
BH de S7 rer,Vader ' ™» S
Bil de Hoogdmtlchcrs is 't nog een algemeen gebruik rau d| gebed te nom^^Z^ U



MENGELINGEN. M5
%n Jefus after roePen^e met een ftemme mekele (x) afleide den Geest. Dit nu genoeg van 't M. G. zijnde, laat ons tot ons N. D. overgaan. Uit honderde voorbeelden zullen eenige ons vol» doen. Dus,vind ik bij maerlant (y):
Daer volgliet enen weghe groene
Nog bij den zeiven (z) :
Mer hi hadde zorghe groot,
fioman van Limburg (a) :
Van limborch die hertoge rike
Dan
(x) Ik heb geen zwarigheid gemaakt om hier 't M. G.miHiïai/ dat groef, magnus, betekent, ook door mekel te vertalen , alzo dat die woord in zeer oude duivfche fchriften zomtijds ook voorkomt; en 't dus bij ons oulinks ook in gebruik is geweest. Het behoort onder die woorden, die bij kiliaan niet te vinden zijn. De tel'ïhonista heeft mychel, Groit, magnus. Bij eene andere gelegenheid zal ik breder over dit woord fpreken. en de bewijzen uit onze oude Neerduitfche Schrijvers bijbrengen.
(y) Van den drie Gaerden MS. vs. 78.
(z) Rijmbijb. MS f. 83. a.
O) F. 119- b. MS. aangehaald door deszelfs bezitter, den WeJed. Geur. Here Mr Z. H. Alewijn, in zijne geleerde Aanmerking, over eeni-
/



»4* TAELKlTNDI GE
Dan Hgtelijk zal men zeggen: dit is in deze en meer andere diergelijke plaatzen, om 't rijm. Zie daar dan voorbeelden, daar deze woordfchikking geenfinds om 't rijm voorkomt. Bij den zo even genoemden maerlant (/>.) lees ik :
Zo dat hi noch geit, noch vrient, Noch Kerftinen ghenen hadde gedient,
MELIS STOKE (c):
men vant vroed'ey
Vrouwe neghenen in haren tiden,
Hier
ge oude Woorden, m 't H. D. der Proev. van T. Oudh. en Dichtk. van V Genoodfch. D. A. O, M. bl. 35. Welke Roman, benevens nog eenige anderen, indien derzelven zeer geleerde bezitter daer toe konde befluiten, al was 't maar alleen de 7ext, zonder eenige aanmerkingen, om dezelven der geleerde wereld mede te delen, waar naar alle Taalkundigen , mijns bedunkens , wel zullen verlangen, geen gering nut tot de beöeffening eii verdere onderzoeking onzer thands meer en meer in bloei en achting toenemende Nederduitfehe taal zouden toebrengen. Och of wij zo gelukkig waren, zijns Weled. Geftr. gunffig beiluit en voornemen hier toe te vernemen '
(b) Miracul. van onf. Vrouw. MS. vs. 14.
ix) I. 13. vs. 1278. fe<j. * .



MENGELINGEN. 14?
Hier op zal men mooglijk wederom deze aanmerking hebben: 't zijn Dichters. Dit voorbeeld zal dan meer voldoen uit een werk in onrijm gefchreven: Dat is oec een ander gaue, die god gegheuen heeft, als natnerlike fchoonheit, dat een menfche houfche en fchone is fmnich ai.
verftandel ■ en veel meyjïerfcap can {d).
Van deze wijze van fchrijven vindt men ook voorbeelden genoeg in andere verwandfchapte talen,als A. Saxisch,F. Theutsch, Alemannisch enz.; maar dewijl 't mijn oogmerk hier niet. is dit aan te tonen, wil ik dit alles met ftilzwijgen liever voorbij, en tot 't aanwijzen der verdere geméénfehap tusfehen de beide talen in. de overige gedeelten der weordvoeginge overgaan.
XIII. Het is reeds bij de Kamer in liejd bloeyende f'Amflelredam (e) in den jare 1584. als eene eigenfehap van onze tale opgemerkt, dat twe ontkennende woorden (negativa) bij ons de zaak zeer fterk ontkennen. Deze zijn
de
(d) De Gulden troen of het Boek der 24 Ouden f.
46. c. Zie verder over de oudheid van dit boek
huydecop. in zijne Proev. van T. en Dicht-,
kunde, bl. 4. CO Zie de Twefpraack van deze Kamer, Antwerp.
bij Piamijn , bh 94. en vooral de T. en Dichtk.
Bijdrag. I. D. bl. [70] en [86. k.}



T A E L K U N D I G E
de.woorden van de voorn. Kamer: in onze ghewoonte van fpreken aker twe benedende woorden in un reden komen, die zyn ghelyck by den Grieken krachtiger benenende, zó zcydmen zeght niemand nietten wóórd hier af. Maar by 'de Latynen malen twe nenen Ja. Welk.- twe negativa tegenwoordig de taal zeer gezuiverd zijnde van overtolligheden , in zommige gevallen nogthands bij de Dichteren gebruikt, en hun geoorlofd, aliengkens in 't. fchrijven tot een. geworden zijn, hoewel in de gewone fpreektaal dit gebruik overgebleven is , zo als men dagelijks Eog hoon, .ik. heb niemand niet gefproken. Onze oude Schrijvers hebben meest altijd twe mgativa gebruikt. Be M. Gothen hebben hen faer m , hoewel maar zomtijds (ƒ) ook ia
voor-
• Cf) Behalven de nairch^Idc phatzen , geloof ik met, aar men ifgtelïjk twe' \Jr}i%Cs zal vinden. Hfit verwondert1 mij zeer, dat die grote kenner der M G. taal, ik „een n. hi? kes deze voorbeelden niet heeft.opgemerkthadt hij h*r oP ge-Iet, hij zoude zekcrlijk « Jaar toe gekomen zijn om op een' befl fe de en verzekerende wijze te fchrijven: ., Dat 07„pfolas altoos zich maar van een ontkennend „ «ri beèend beeft," ze]f twijfelende óf
" t ->v' Go.thdd7e o vereelting van Ulphi*rl <as- M'l z»J«e Grammat. Gothic. in f«ur. Lm. Septemtr. Vol. I. p. ss. of p. 74.



MENGELINGEN. Hi
•Voorgegaan. Óm' dit nader te bewijzen zal ik eerst voorbeelden van 't M- ö. 'bijbrengen, en vervolgends tot onze oude en latere Neêrduitfche Schrijvers overgaan. Joan. XVIII. vs. tg. alwaar van de ontkenning van Petrus gefproken wordt, heeft het M. G., it& tg ofaauk ja& miat né B fcfl d. i. «ftwr *j ftcntrm '* f» zei^, ik ne ben niet. Luc. XVIH. vs. 13. ja!j
fa m'otareiïf faüxa tïjro. ftanttfufetf. nt toiïü* mh augoria fdr.a itëöaffai uu pnina- 5. I
Lm de tolleneer van verre Jiaande ne wilde niet de ogen fijne ophef en ten hemel. Joh. VIII. fa. 42,
m *** t'ccn! ^ füm Iü QUöm'd' *
Want noch nm /tó* & lllct *en Se*5ffiff«-
. Bij
Edit in 4to.) Dc reden, die hij bijbrengt ortt zijn Éfczegdé te ftaven , voldoet mij geheel met, cu is* mijns bedunkens, al te zwak om daar zo
ilcik op re bouwen. Hij redentdus: „In
dc pardphrafis Poctica Ge'uefeos van c a e d" KON die in oudheid het naast komt aan de " overzetting van Ulphilas , vindt men geen " twe ontkennende woorden gebezigd." Dan daar wij uit de aangehaalde pfeatzen't tegendeel bewezen hebben, en er vertchciden A. Si werken voor handen zijn , die in oudheid even zo weinig met deparaphrafis van Caedmon verlclulIcn als deze met Ulphilas, en nogthands vol zijn van twe, ja zelf drie negativa, zo dunkt mij, dat de gevolgtrekking, die Hlckes hier gemaakt heeft, van weinig ki agt is, en zondes' vertier bewijs van zelfs vervalt.



«50 T A E L K U N D ï G E
Bij onze oudfte Schrijvers vindt men deze vol; gende plaatzen ten voorbeeld van ons gezesde, als bij maerlant (g):
Doe feide onfe here al bloot, Lazarus die es doot bleven, Ghi weet wel, dat ic daer beneuên Niet ne was; mer bi uwer fide.
1BELIS stoke (h):
Dat Hollandfche en dat Zeeufche dép Ne wildene begheyen niet.
ï. van velthem (/).;
Sone wildict der niet vorder dichten.
fcikwils veranderde men dit ne bij letterverzetting in en, dat in later tijd zo algemeen gebruikt is, dat men het bijna nooit naliet om t bij niet te voegen. Onder de later Schrijvers vmds men het bij de voornaamfte zelfs als hooft en vondel, bijna op elke blad'zijde. Het is evenwel niet zonder voorbeeld, dat de Ouden zich of van ne of en, of
wel
C?) Rij'mbijh. f. 93. c.
<A) R'jmkron. IUI. B. Vs. ioÓi.
(O Spieg. Hifior. I. B, C. Uil, ys. 47t



MENGELINGEN. 251
tvel van niet alleen bediend hebben; hier in cök wederom navolgende de M. Gothen. Vertaler van Boetius (£).' Wit twiuelt., de coonst van vecht ene ne gaet bouen alle ander leere. Nog bij den zeiven (/): Ende der omtnt nes gheln 'twifele defe weghen ne zijn wat ontrakens
te falichede. — ■ Somerfi. van den Pasjion.
MS. (in). En Eufemianus hadden hem geern ge-
nomen, mer hi en machte. lodew. van
velthem (n):
Men mach niet doen, al datmen waent.
Nog bij denzelven van eene vrouw, die hareü man zochte (0) :
Si liep achter , befiden, en vorenEn riep lude haren man; Ên befcoet niet wat fi ran.
to
(k) De Confolat. Philof. f. 244. b. (/) Op deaang.pl. f. 132. a. (m) F. 68. d.
(») Spieg. Hifior. IIII. B. C. 44. vs. 64.
?o) Óp de aangeh. pi. HU. B. C. 57. vs. 45. Voorbeelden van en voor niet bij later Schrijvers vindt men aangetekend in de T. en Dichtk. Bydrag. ï. D. bl. 71. 201. Van niet alleen zonder en zijn ook bij hooft, vondel en andere voorname Schrijvers van dien tijd, indien 't nodig ware, genoeg bewijzen aan den dag te brengen.



15* TAELKUNDIGE
Zo gebruiken zonder onderfcheid de M. Gothen hun rif? mu/ nih. Dat niets anders is> dan ons nè, n iet j noch.
V. Wanneer dit M. G. ni voor igtf d. i. der derde perfoon van 't werkwoord im / fum quam, trokkenze het zelve bijna altijd te za-* men in m0t- Joan. VIL vs. 16. n»Dhcf lïjan ïm(ü0 quati fo mcna Uiïwxs niét meina.
d. i. geandwoord dan heeft Jeftis, en zeide : deze mijne kring nes mijne. Joan. VIII. vs. 4. fo fiiü èct MSï .öu pawijau. d; i. <fe2£ fiekte nes rer doorf, Lmc. VIL vs. 28. itfofea in bnurrni qiunono ptaufuus ïolmm iljmmm öaupjanpm'ani^fjim
Uipt (p). d. i. meerder onder de geboren van wijven
pro-
O) !^ze plaats heb ik des te liever hier wiHen bijbrengen , om dat in de .drie uitgaven Van den Cod. Arg. alhier niet nigt/ maar ni i§t gelezen wordt. Doch dit is de ware lezing volgends de opgave van e. sotberg, die met alle mcw - gelijke en bijna meer dan menfchelijjke oplettenheid den Codex Argenteus met de uitgaven van
JUNIUS, STl ERN'HIELM , en benz e-
lius onder opzicht.van jo. ihre vergeleken heeft- en welke vergelijking en lezing in duistere pfa'atzen, dat de ware zij , bekra^igd is door nog vier Voorname geleerde lieden,0van Werken de Lezer eenen en wel de vöofnaamfte vinden kan in ons II. Stukjen bl 132. Ook vindt men voor in Baöritn bij junius en st 1ERNHiELMin Öaarnm;maar benzee. heeft de ware lezing, en die grammatice nieK anders zijn kan, gegeven.



M: E N G E L I N G E N.
profeet, dan Johamies de doper iemand nes! Deze M. Gottifche zamentrekking was bij onze oude Nederduitfche fchrijvers ook in gebruik,- blijkens de menigvuldige plaatzen in hunne fchriften, daarwe nes vinden voor ne es. Uit eene groote menigte van voorbeelden, daar ik dit mede zoude kunnen ftaven, zie hier eenige, als maerlant ( q ):
Tfuten nes mij niet gheglieuen.
Want God nes niemans vrient.
,ev JHVX .'SbJL ,aüifv?.Mö ace-a i::: v. s:r.?» 3«a
melis stoke (r):
Het nes niemant, de nu levet,
Deet mi * oniricde fekerlikc. * 4* htt
tr. Van velthem (s):
Entie hi meefi mint, ludc of fiille , Daer met doet hi finen gere Daer nes iegen gene were.
Vertaler van Boetius (t) : tghefchil der ■ meinfchen nes ghecne caufe , dat elc -andrcn doden
fal
(?) Rijmbijh. f 94. b. ' (r) Rijnikronijk IX. B. vs. 2=4. : (O Spiegel Hijier. li B: C. 8. vs. 46. .
(O De Conjbl. Philof. f. 243- a- en l36- a'



*54 T A £ L KOU N D I G E
fal. Nog eens bij den zelfden : fo nes dan glieilt twiuele of niet te twifelne enz.
VI. Die eenigfinds onzer tale ervaren is , is zekerlijk de twederlei conjïru&ie, die in onze taal plaats heeft omtrend 't woord mogelijk en onmogelijk, dat 't met eenen Dativus alleen , of met 't voorzetzel bij of voor altoos georuikt wordt, als gode mogelijk en het is bij of voor. God mogelijk, niet onbekend. Voorbeelden hier Van vindt men in een oude overzetting van 'tlV.
T. MS. Mare. X. vs. 27. Jhefus feide den
menschen ist onmogelic, mar g o d e niet; want alle dinc is si gode moghelic. Luc. XVIII. vs. 27. hi feide hem, die onmoghelic bi den menschen fijn , die fijn voor gode moghelic. Mare. IX. vs. 23. alle dinc fijn den gheloü 1 g h e moghelic. In welke plaats de Onze ook maar alleen den Dativus gebruikt hebben; als mede in 't XIII. Hoofdft. vs. 36. van dit zelfde Euangelium. In de overige plaatzen vindt men 't voorzetzel b ij. Deze zelfde conftruEtie hadt bij de M. Gothen ook plaats, blijkens de onderfcheiden plaatzen, daar wij het m. g. mag; tcifi en unmatltag bij ulphilas met de voorzetzels fram en at, die beide ons b ij betekenen, vinden. Zo lees ik in de boven aangehaalde plaats uit Mare. in den Cod. Arg. driemaal 't voorzetzel fram er bij gevoegd, als:
SHaifuj? Quat& a&ei fcam maimam imma^fcig



MENGELINGEN. és$
ifï ra fram gatfja. aïteta aufc maïjtris i$ fram
gOïJja- Met 't voorzetzel at Luc. XVIII. vs. *7. itt) ig qnatt) tfjata immaïjmgo at wiannam Hlftstfetg i(I at «Boifta. Doch zonder een voorzetzel, alleen met eenen Dativus, heeft 't ook dezelfde Ülphilaanfche overzetting, als Luc. I. vs. 30", 37. L»i) fal aslrifaöaïth nüöjo tf}Cinaja& fo inttihua fijpw in aloomin femamma, ja{) fa ntcnott)^ faujfïa ift iïat fci ïjattaaa fïaico uw; tc nifi unmasjieig gotlja ainïjun toaucöe («).
d. i.
(«) Deze beide verzen of afdelingen zijn in gene der drie Uitgaven te vinden ,en veroorzaken dus aldaar eene gaping , waar uit de grore nuttigheid en naauwkeurigheid der vergelijkinge van der» bovengenoemden sotberg blijkt. Die nies alleen deze maar nog verfcheiden andere plaatzen , welken de Uitgaven niet hebben, ons heeft medegedeeld, en van welke uitlatingen, mijns oordeels, voor.den Liefhebberen en Beoeifenaren der M. G. tale uit hoofde van de zeldzaamheid van dit boekien , ik hier eenige der voornaamlte zal bijvoegen , hopende dat het hun aangenaam zijn, en tot eenig nut zal mogen (trekken. Zn vind ik dan eene uitlating van 3 verzen in alie drie de Uitgaven, om de m'<e;iiikheid en duisterheid der Letteren in het Handfchrift in 't Vil, Hoofart. van '/ Euang. vanMarcus, vs. 17, 18, 19.
17. tfian rjaïnitn 17- Et cum introisfet in
in flati) n£ f&i;a mntta* domum , a multitudine,
rjcin frtljtxn ina fuionjoS interrogaverunt eum di-
ifi M fijn Qajlröan. fcipuli ems de fimihtudme.
18. Ra 18,



55Ö T'A E L m UND V G E !
,'d. i. En fie Elifabeth de nicht itwe wk deze %wam
■ ■■ ■ ■ ■ : ■ M :
i-3, ja'y ottaffi Duim. ftua j'aö jitg intoitang ft'nttïj. ni fratfijitlj tïjam«ïEi aft tijata utatfirn fn.jraaganüa. in mnnnan ni' maa ina praalmah: - 19- urne ni--cat'citftit'ö .imma in ftairtn aft in toamna i'ag in urrunfa "iigrraagitij aagrainEitö -allang meting.
iS. Et dixit ad illos,: fic et vos infcii eftis ? Non intclligitis, quod quodcunqtie extrinfecus ingrediens jn hominem non'poteft eum polluere.
19. Non enim intrat illi in cor, fcd in ventrem, et in latrinam exit, purgat omnes cibos.
Van geen minder aanbelang is de vermeerdering™ die ons de voorn, sotberg geeft, van maar een tiental verzen, die in.gene der uitgaven gevonden worden , namelijk van 't tweede gedeelte van 't 37. vs, van 't XX. Hooffi. van Lucas tot. aan net 46. vs.
■' 37- — faofj fan garft , anjafiamig. fat] gatg ifa= tti*ï. jatj gntfj te&o&i&
38 atfttftan gtnft nift : öautftai;e aft ouiU)ai;e. aïïai auft imma ïiüano.
S9.anöi)atjanönu^tgan fumai tïjije öDfinrje mie» tfitm. ïaifari toaiïa o.ua$t.
40. nitfitfian tT&ana tcitngi naoaut ftcöun fraiftnan ina nitaaifttaig.
41- ouat'tj tfian öu in iaftainia nuitfiana iMp . tu fnnu öatoeiüig toifan.
42. jan ftiöa oatoeio . tftif.
27. ■— Vidi Dommum Deum Abrabami, et Deum Ifaaci, eE Deum Jacobi.
33. At Deus non eft momiorum, fed viventium; omnes enim ilii vivunt.
39. Refpondentes autem quidam fcribarum dixerunt: magifter, bene dixilli.
40. Nequedeincepsauli funt interrogare eum quidquam.
4t- Dixit autem ad illos , quomodo dicunt Chriftum fdittm Davidi effe?
42. Et ipfe Davidus dieft



MENGELINGEN. £57
ger [wordt] (v) van eenen Joon in den ooderdom
ha-
imitljitft in öo'ftam ofaLma. rrunti) fan bu fanin ineinainnia. fit af tai'fjê* toon meinni.
43. nnte ifi gaïagj'a p jnnbg ttjtinanf fatuüatttü t'atiuit f&ym&ti
44. öaüjcin ina fan gaititl jajj toOjatua fiutug iiama (ft.
45. utgntjaugjanbEin tïjaii aïïai nianngein «naüj. bu fïnanjara fti» naim.
. 46. arfaitaïjit'fj fattra öaftarjam tfiaint toiïfan= barn gaggau in tojjEi* tuint* *^^""^*5^^.
cit in libro Pfalmorum: dixit Domhuis Domino meo: fede a dextra mea.
43. Donecponam mimicos mos fcabcllum pedura tuorum.
44. Davidus eum Dominum vocat & quomodo filius illi eft?
4^. Audiente autem omni multitudir.e;, dixit difcipulis fuis:
46. Cavete a fexibis volentibus ambulare in al-
Even eens is 't met het laatfte gedeelte van 't 20, 21, 22, S3, vs. van Z,«c. XIX. die in de uitgave van lye ook niet gevonden worden, welke nogthands ons 't 14» L5> ió, 17, 18, 19, en't eerfte gedeelte van 't 20. vs. heefc medegedeeld, welke .alle bij junius noch stierniiielm niet gevonden worden; evenwel heeft lye, volgends het affchrift van b e n z e l i u s , dit gedeelte van dit Hoofdftuk van Lucas zo juist niet uitgegeven of 'er zijn hier en daar eenige gapingen overgebleven, 't Zal dus wel der moeite waardig eu niet onnuttelijk zijn, opdat de Lezer zelf oordecle, in hoe verre de uitgave van b enz el boven de andere te fchatten zij , en wat benzel nog voor e. sotberg hebbe overgelaaten, daar hij geen doorzien in vondt, en de lezing hem te moeilijk en te duifter was, deze hier nog bij te voegen.
R 3 14 i*S



»5* T A E L KUNDIGE
haren, en dees maand de fesde is voor haar,die ge-
heten
ff. itft nanrgjang f faiöEöim ina fan infantnbEbim airu afar imma. nnitftanöang. ni toiïEima tfiana tïjiubauan afar unfïg:
15. ja'Ö toattft m' tfie atmanbiba fih aftra anb tn'mang tïjiubangaröj'a. Jflh fiaffiait inonjan bu frg tfiang ffiaïïiarig tijainiet atgaftfiata efgaïüut* JiaibEbi tufla togarjisufi fla toaiir.fi tebi:
16, rjuam tftan fa ftu* wifïa ntu'tfianbg fan ïfiattg tftêing gatoautfita taifiun ffiatrang:
17- jar) nuath bu imma. haaita goba j&fflj. «me in nïEitiïamma maft triggtog. fijais toaïtmfni fiaöanbg ufax taifiun sanrgiw:
18. jafi tmam anrfiar auitfiang fan. ffiattg tfteing gatoaurtfia fimf ffiattang:
19. uuatfi tfian jafi bu ifiamma. jafi tftu fijaif «faro fhnf öaurgim.
20. jafi famg ouam Quirïjanbf fan fai fa ffiattji tijEing tfianei fiafiaiba gatagiba ina^iu fanin.
2I„.
14* At cives eius odemut eum, et miferunt legatos poft eum dicentes: nolumus hunc regnare fuper nos.
15. Et factum eft cum rediret, iterum recipiens regnum , et iuffit voca.a ad fe famulos, quibus dederat argentum , ut cognofceret quid quisque lucri fecerit.
_ i<5. Venit itaque primus dicens, Domine, pecunia tua luci-i fecit decem pe« cunias.
17 F-t dixit ei: bene, bone famule, quoniam in minino fuifti fidelis . fis poteftatem habens fuper decem vrbes.
18. Et venit alter dir eens : domine , pecunia tua lucrifecit quihque pecunias.
19- Dixit itaque etiam Bki tu quoqne fis fuper quinque urbes.
20. Et quidam vénit dicens : domine, ecce pecunia tua quarn habm' pofui eam in linteoio:
si.



MENGELINGEN. 2S9
heten wierdt Jlerrig f», cm dat nes onmogelijk Gode
21. Metuebam quoque te, quia homo feverus es, tollis quod non pofuifti, et mens quod non feminafti.
22. Et dixit ei, ex ore tuo iadico te, male familie, et tarde fciebas, quod ego homo feverus lim , tollens quod non pófifi , et metens quod non feminavi.
23. Et quare non dedifti argentum meum nummularils, et veniens cum foenore accepisfem illud.
21. nhta mi£ nufirtjuft uitte mamin ljarbug ig mnü§ tfjatct ni ïaa-brg. jan fneittji* töatci m faifaét:
22. jaïj nnatu bu UPma. a$ numtna tnei* namma fuijatijuii unfefja
fnaift. WD ïnta * t'yatci üï mannafiarbug ivn. nimanög tijatn m ïarjiba jafi fnmtjaubg t'ftatei ni fnifo. ,
23. jah bu toïemattarribcg rij at a ftiiuu ment du füottjani jatj out* uianbg mit'Ó tooftja ga* ïaufibeöjau tnata:
* woord ïata dat alhier voorkomt, en nergens anders geleW is door sotberg onvertaald gelaten, e. 1 v « m «„ wordt, .s doo. s ^ vertMld ,t doQi. %ari Welke
f.f mij VOorkomt, hier juist ter zake dient ; en vertaling, ^o JW. ^kcnis hebbc , fE,lijnen de verw.^ichapte
r-ïS*? «■ <-«■*
At U« N D /«<t. An?. In t M. G. is UUttm.
/«r. Al. /«a- n.u. • ^dunkens, de f^fif.is, welke in
Tm'G Tn.oeKlijke woorden even als Az Ntminativus tmpba».
tóenS' "et vVS^, even genoemde S. Goth. È Over den ff». **** ^ * ™*
•f^ Tn 't M. G. is in de uitgaven in niïtl&a, doch C ; in den C. A. is infiiïttja, 't geen soturs verklaart door pmegnuns, gravida, waar in R 4 . h



*öo T A E L K Xr N U I G. E I
<fr % v«b worfe. Ook nog Mare. IX vs
m- aïïata mafttdg tfiamma ealaiiuanDin. Te
vergeefs zal men meerder voorbeelden hier van in den CW. ^. zoeksn. == Doch deze ■fcnijnen mij toe de waarheid van 't gefielde genoeg te bevestigen. »' • VII. Het is bij Taalkundigen opgemerkt, dat wij.onder onze Bijwoorden eenige hebben, die mets anders zijn, dan Genïtiyi van zelfftandige of Bijvoeglijke Naamwoorden, b. v. 's morgens, s avonds, Jlinks, tromvens, Jlechs («j enz.
Dat
fpreken i - ? *?n imlatende wijze van
verft'a.r"r f 1 toa"Ó onder
veiitaan, t geen ik hierom in de vemlin- er
127 ' do<* t v e heeft het opJeïZ cl.f 7 P-at$, tese" de ware lezing van den f ^ u 'ér&' 111 den ingelast.
wei in df fc, -vmaald' om dat 20
Z, ;lr , b,eteke"ls> mijns bedunkens, kan ge-
Kor&rf8^ar.^M.G,tóa. hier iet mS 'a /<W 18 b,j ons tegenwoordig met meer in gebruik, maar in comtoRta vindt
ZommWn0g;P„alS welk %voord van
woX Zie „r?feClUe i#WS Z). bl. 277. HUYDEC0P- iW. van T. en
(*) Zie de T. 'en Diehtk. Bydrag. I D. bl söi en
bi: K at£ Ir? % a



MENGEL I N G E N.' stff
■Dat dit een over oud gebruik, en een onzer tale bijzondere eigenfehap is, duiden de voorbeelden , dunkt mij, niet onduidlijk aan, die men hier van reeds vindt bij de M. Gothen v als alli$, omnino. ïjfiuljijff , fuperius. H\ti$,olim.
uilaujane, perfecte, oiütaöagtó, cras. framuji* &0, femper, en hier mede befluit ik deze af'deling.
§• vi.
• Daar is door oplettende Beöeffennars onzer tale bij gelegenheid der verklaring van deze of gene fpreekwijze zo nu en dan wel eens aangemerkt, dat er zeer veele Latinismi, met opzicht tot het gebruiken van den Genitivus, in onze taal gevonden worden (y). Omtrend welken of te behouden of te verbannen nogthands de één infchikkelijker is, dan de an-■der (z). Die in de fchriften der Ouden ervaren is, weet zekerlijk , dat die meer gebruik
maak-
{«) 7aq de7. en Dichtk. Bedrag, I. D. bl. 362. .
(~) Onder die, welke alle die fpreekmameren, die volgends hun oordeel den uitbeemfchen ontleent zijn, afkeuren is zekerlijk aiinold. bi 0 0 ne n wel de voornaamlte. Zie zijne Netlerd. Spraakkunst, bl. 320. Ook moet men w y l 0 ë niet vergde," onder dezen te tellen,
R 5



atSï TAELKUNDIGE
maakten van den Genitivus of tweden naamval dan wij heden. Dan is dat gebruik van den Genitivus wel voor eenen Latinismus te houden? Moet men de oorfprong en reden hier van niet al hoger zoeken? Mij dunkt van ja. Of hebben de Gothen ook al Latinismi gehadc ? Zo 't geen eigenfchap zij, die van aaloude tijden af in die taal heeft plaats gehadt, en vervolgends in de daar uit gefproten talen is behouden , zo komt 't mij eer voor te zijn Graecismi, om dezelfde reden, die ik bladz. 239. bijgebragt heb aangaande 't M, G. gebruik der gg voor ng. Evenwel zo houde ik nogthands voor zeker, dat er gene werkwoorden zijn , die eigenlijk kunnen gezegd worden den Genitivus te regeren, maar moeten aangevuld worden, gelijk, als omtrend 't Latijn jo. gerard. vossius in zijne Grammatica heeft aangewezen. Alle die Werkwoorden die bij ons eenen Genitivus achter zich hebben, die vindt men reeds op de. zelfde wijze bij de M. Gothen. Bij voorbeeld: I. Achter gedenken volgt bij ons een Genitivus, als gedenkt mijner. Zo ook achter 't M. G. gürtiunatl , meminisfe. Luc. I, vs. 72. jaf) gsm
munan tngötooje. toei&ai3O0 feinat'30^. Onze
Bijbelvertalers hebben: en gedachtig ware fijns heyligen verbonts.
II. Achter 't M. G. filDaïciltjan , admirari,
Luc. XX. vs. »6. jafj filualaöjanOoiijef attöa
toaur*



MENGELINGEN, tfy
tcamöe & Catïjahai Deöun. d. ï. en zich verwonderende des andwoords zijns , zwegen zij_ fiil Somerjl. van den Spieg. Pajf. MS. O) En doe^ hi aldus verueert gecomen was totter ft at fo zach hi bouen der porten ftaen een cruce, van welken hem
zeer verwonderde. Nog eens in 't zelfde
werk: Doe verwonder des den genen diet broot yercoften. Bij onze Overzetters Luc. VIL vs.9. Ende Jefus dit horende , verwonderde hem fijner. Gen. XLIII. vs. 33. dies verwonderden hem de mannen onder malkanderen.
lil. Achter 't verbum Mten, exfpeclare, gebruikten de M. Gothen ook eenen Genitivus. Matth. XI. vs. 3. thu ig fa quimanöa. tgatt an*
tÖ<iri3«JÏ) ftffeatmté d. i. Zijt du de zoude komen, of ontbeiden wij eens anderen. Hier van zijn ook voorbeelden bij onze oude Schrijvers, walewein (b):
En dorjle niemant fijns ontbiden.
SO-
(a*) F. 82. a. en b. Ook vind ik: zich in eene
zaak verwonderen, in dit zelfde Boek f. 238. b Als defc ioncfrou Katherina dit hoerde began fi fier te verwonderen in des mans redenen.
(£) F. 12. e. aangehaald door huydecop. op ti. stoke II. D. bl. 488.



2Ó4 T AELKUND I G E I
Somerfi. v. d.-Spieg. P. MS. (c). Alfl anont? geworden was feide Vitalis hi wende-gaen, Want dujlanigen vrouwe ontbeit mijns.
IIII. Onder de verba, die oulinks ook eenen Genitivus achter zich hadden, zijn ook d e rven, carere, en behoeven, egere. Zo lees; ik in den Gulden Jroen (d). Set haer die fel dat: fimit allen goet wert ende gheenre creaturen waer : en neemt ende hoer feluen vernedert en ycrnietct en derftfe defer ij. dingen fo en is fi niet voor god in, een goet bekennen.
- Op gelijke wijze voegden de M. Gothen ook eenen Genitivus achter hun tgauruail. egemA
Luc.V. vs. 31. ni thaurbun fjailat UiUtig aft.
tljai Un[)ailan<f, 't Welk eene vertaling van 't N. T. van den jare 1431. MS. dus heeft: die ghefonde en behoeven gheens meefters , mar diefieke. Luc. XV. vs. 7. t&afet ni tïJflUCÖiM %tV gog?. d. i. die der bekeringe niet derven, vertaler van £aetius (e):. Of hij zegghen wilcle, beter ware des rijcdorns derven , dan in zulken &nxte leuen. walewein (f) •
———.. . .. Zift
(c) F.i2. c.
(d) F. 19. d.
(e) F. 76. b. in fin.
'vOO F- ?9- a. door huydecop. aangehaald op m. stoke,.JJ.D. bi. 353.



M ENG E L 1 N G 'E 'N. ?6j
Zijt mi qu'aet of zijtmi goet,Des ilaeps ne Jiaet mi niet tontberne.
. V. Op-gelijke wijze, als wij hier ten opzigte van de werkwoorden 't gebruik des G.e■vitivus gezien-hebben, hadt dezelve ook plaats achter de Bijvoeglijke woorden vol en waardig , die men' altijd zal vinden , dat in oude ,Neêrduitfche fchriften met eenen Genitivus gevoegt worden. Voorbeelden hier van uit ou:de fchrijveren bij te brengen,, heb ik niet zeer • nodig geacht, om dat men 't bijna op elke bladzijde vindt. Uit later fchrijveren zie hier een of twe bewijzen: p. c. hooft (g) : In 't aan'breeken van den zestienden der maant, beftond hy eefchut, op de drooghte van 'ï voorlandt der Kad-
zandfche duinen, te planten: 't welk een
.fmakzeil vol krygsgereedfchap, benoodighdc zich oover te geeven. Onze Bijbelvertalers (//);. Wrat Je arbeyder is fijns loons weerdigh. Dat de M. Gothen ook achter deze woorden eenen Geni' tivus hebben laten volgen, blijkt uit den Cod. Ar gent. als Luc. UIL, vs. i. iih iaifu^ ahmiug toriyïjS full0 gatoanoiDa fifi frc<m iauiD.ttmu. Welke woorden de Onze vertolkt hebben: Ende
(g) Nederl. Hljlor. II. D. bl. 1163. (,V) Luc. X. vs. 7.



a<?<5 T A E L K U N D I G E
de Jefus vol des Heyligen Geefis keerde wederom van den Jordaen. Zo wordt ook de arme man La zarus gezegt, Luc. XVI. vs.'*,., te zijn bcnjo füU$/ d. i. <frr zwehw vol. 't M. G. hjiWi'L») met eenen Genitivus ftaat iac. III. vs. 8. toaur&jaitft «n ahran iBaittïjata fojeijo*. d. i. werkt nu vrug-
ten waardig der bekeringe (i).
VI. Voigends den tegenwoordigen fchrijftrant door de fpraakkunst -fchrijveren genoeg betoogt: , volgt achter den vergelijkenden trap altijd 't woordjen dan. Doch dit wierd door de M. Gothen door den Ablativus alleen uitgedrukt, b. v. Matth. X. vs. 31. mabagaim fcar, toam &at!3anjï fnutfj ju*, d. i. velen vogelen beter zijt gij. Welke woordvoeging bij ons ook •heeft plaats gehadt , blijkens de voorbeelden hier van uit oude fchrijveren door den Here hbtdïcoïer fi) ons aangetekent, waarbij ik niets te voegen heb.
5, vu.
CO °P SSlïike wijze, als wij hier ffezien hebhen omtrend de M. G. en N. D. Veria en Sg!
TrLl°egAen de Grieken 00k eenen Genitivus achter .„emmt. .è^uura. «dmiror.
*r,V.*m-careo. pIems m ■ d
gnus. Z<e ursini Grammat. Graee. p. ,08 en 387. 1 Jy •
Qi) Zie zijnen Brief over den Ablat. Abfil. in 't ïe^rll^^^^^m^



MENGELINGEN. 2S?
§. VII.
Dat 't gebruik des Ablatïvus abfolutus een ei«■enfchap onzer tale zij, en ook reeds in de M. G. taal door Ulphilas gebruikt is, heeft de geleerde huydecoper door voorbeelden en uit 't M. G., en uit onze oude fchrijveren zo ontegenzeggelijk bewezen (/; , dat 't verloren moeite zoude zijn, om dit nog door meerder
cn andere voorbeelden te willen Haven. >
Doch dat bij dis volk de Nominativus abfolutus ook heeft plaats gehadt, blijkt klaar uit Mare.
VI. vs. 21. jafi tuauttljanu-sr öag* gatlik, d. i.
en gekomen zijnde een dag welgelegen of bequame. Die voorbeelden uit oude en nieuwe Neêrduitfche fchrijveren van den Nomin. abfol. begeert, de taalkundige huydecoper zal hem voldoen, en eene grote menigte derzelven opgeven (m).
S. vin.
Van den Ablativus abfolutus in de vorige afdeling gehandeld hebbende, zal ik nu nog iets, volgends 't gemaakt ontwerp, van den Genitivus
(/) Zie den zo even aangth. Brief, bl. 51.
(nr) Zie zijne Proev. van T. en Dkhtk. b. 572. feq.



-5f5g T A E L K UNDIGE,
vus abfolutus gewagen. Dat de Genitivus abfolutus een taal eigen onzer 'N. Duitfche tale •zij,. zo als de Abl. Abfol., behoeft, dunkt mij, geen bewijs, alzo 't dagelijks gebruik ons hier -van een voldoende getuigenis oplevert , in ■bloots hoof dsheels hui ds, goeds moeds, droogs voets. Zo een Genit. abfolutus komt ons ook voor in de volgende woorden van m. stoke (n):
■ :—■ Gheraert fat ave,
Ghetrects fweerts, en ghinkene flacn.
. Ook in de Regel der Arme Sufteren M S. (V) ; .ende op dat wy gheens tijds en fouden dwalen van ■die alre heylichfie armoede, die wy begonnen hebJ?en. Nog in 't Somerfi. van de Pajf. MS. (p): Jfi dat. ghi bouen x. dagen uwes dancs verontween lot mi te comen ghi feit daer na mit bedwange doen, dat ghi uwes dankes niet doen en wout. °Dat de M. Gothen ons in 't gebruik van dezen Genitivus abfolutus zijn voorgegaan , toont ons de overzetting van Ulphilas aan, alwaar ik Mare.
XVI. vs. i. lees: inirjifanö.n* fa&batnöaCt*.
d. i. voorbij zijnde des fabbathdags. Luc. IX. vs.
42.
O) Rijmkron. V. E. vs. 61 (0) F. 8. a. C/OF- 31. b.



HENGÊLINGIN. aó> ®auh tfjanaï) at öuat0aa;gansi£ i£ öifïaiciti
jlfa fa mlnmn Ültj tötjiSa. d. ö Zijns nog komenden fcheurde hem de vijand, en ver fcheurde. 1 ■ Zie daar gunllige Lezer! hier mede denk ik aan dl bepaalde hoofdpunten, die naar mijne gedagten er vereischt wierden, en aan *t bedoelde oogmerk om in alle delen de Geméénfehap tusfehen de Moefogotifche en onze Nederduitiche taal aan te tonen voldaan , en door nodige bewijzen geftaaft te hebben. Hier zoude ik'dus deze verhandeling mede kunnen befluitenj dan tot nog nader bevestiging van 't-een en ander gezegde, zo heb ik het niet onvoegzaam ge. oordeeld.om bij wijze van eene Bijlage , er nog bij te voegen, de ons uit zo een groot verhes, nog gelukkig overgebleven Brok van de Vertalinge des Briefs van den Apostel Paulus aan de Romeinen, door den Gothifchen Bisfchop ulthilas, met eene daar tegen overftaande Nederduitfche woordelijke overzetting. Omtrend welke Bijlage de Lezer alleenlijk gelieft op te merken, dat ik onder 't M. Gothisch eenige aanmerkingen gevoegt hebbe , aangaande die M. G. woorden, die of bij ons met in dezelfde betekenis, ofwel geheel niet gevonden worden. In de Nederduitfche vertaling heb ik I. die woorden, die met de M. Gothifche in fpelling niet overeen quamen met eene curfyve letter laten drukken.



«70 TAELKUNDIGE
fj II. Die noodzakelijk tot beter verfland der vertaling er tusfchen dienden gevoegd , zijn tusfchen twee [ ] geplaatst. ■ III. Heb ik hier en daar oude Neerduitïche woorden gebruikt, die beter met de M Gothifche overeenftemden, en de betekenis derzeiven beter uitdrukten, dan onze tegenwoordig in gebruik zijnde: ook heb ik de plaatzen waar dezelven bij onze oude fchrijvers voorkomen m korte aantekeningen, zomtijds ook tot opheldering dier verouderde woorden dienende, onder de Neerduitfche vertaling aange* wezen.
BRIEF



MENGELINGEN. 271
BRIEF van PAULUS AAN DE ROMEINEN.
Hoofdjl. X I.
vs- 33> jüfl fcöltll* vs. 33. En der we6nji£ (a) Qty (b) tenheid (1) Gods.
tot)ai: wie/
(<z) Zonder dit Fragment van den Brief van Paul. aan de Rom. zouden wij van djt M. G. woord onkundig geweest zijn. 't Wortelwoord tui» tan. fcire, vindt men in .den Cod. A. [zie jun. in Glojf. h. v. ] doch geen andere zelfftandige woorden die hier van afkomen, dan ontoiti. ftultitia. en ïtritntö- iex. want dat dit Al. G. woord ook tot dezen wortel behoord, ja zelf tot deze grond bete. kenis , ben ik vast van gedagten; even als bij ons wet van weten wordt afgeleid, [zie l. ten kate, I. Pf oev. van ger. Afl. bl. 510.] en ik voor mij geloof, dat junius'beter zoude gedaan hebben , van 't M. G. ttritntïj. lex. aanftonds te laten volgen in zijn
(1) Dit woord vind ik ook alhier gebruikt in een Vertal. van 't IV. T. 1439. MS. Ou hoecheit des rijcdoems der wijfheden en der wet entheden gods. Rij kiliaan is : wetenheyd. Jcientia , cognitio. Strtn. van S'. Bernard. MS. bl. 202. b. Ic verblide mi lieue broeders, dat ghi verkoren hebt te wefen van
defer feole daer ghi
goetheit en difcipüjn en wetentheit leren moget.
S 3



«72 T A E L K U JNT D I G E
faïïjaiiüa UUUg'fpiïfaDa wie (.2) onuitfpellenfmö de
zijn Glojf. op toitan. /««. dan op iuitan. obfervare. hoewel ik zie, dat Ten kate op. de zo even aangeh. plaats 't gevoelen van j u n i u s is toegedaan, en nog verder gaat met nog van ons woord wet meer wortelwoorden af te leiden. Welke verfcheidcnheid van afleidingen dit gedeelte van 't gebouw der Taalkunde op enen zeer losfen
grondflag fielt- Met
't M. G. toiti. dat waarfchijnlijk in gebruik is geweest, (fchoon 't de Codex Arg. niet 'heeft, om dat 't niet wel mooglijk zij , dat een zanien'gefteld woord gevonden worde , zonder 't enkelde) ftemt' overeen ons hedendaags we te. fcieniia et renuntiatio , relatio, ftgnificatio. [zie kil. h. v. ] oulinks ook, w ite, dat nog nader aan 't M. G. komt. (zie kil. h. v.) en mooglijk hebben onze voorouders 'tzamengefteld woord onwetï, of onwite ook wel gebruikt, hoewel 't bij Kiliaan niet gevonden wordt;
maar
(3) kiliaan heeft wié. Germ. Sicambr. j. hoe. Qtil, quomodo. De Angel Saxen zeggen hu. Welk A. S. hu. quomodo. w achter, in Glof. Germ. col. 1899. verward heeft met't A.S. hwi. cur, quare. zo als ook 't M. G. ou iofje. cur. met dit M. G. injjaiuia. quomodo. Dar 't eerde ons verouderd twi uitdrukt, en 't laatfte ons tegenwoordig hoe, en het H. D. jyie. [ovenvelk t w 1 zie ons 11. Stukjen, bl. 158.] F. Th*, tinto, [zie schilter. in Glof. Tcuton.] Zelden vindt men dit wie voor hoe bij onze oude fch rijvers , nogthands is het niet zonder voorbeeld , want dus laat l. 'van veethe m Spleg. Hiftor. U. B.C. 19. vs. 57. door eenen zekeren vermomden perfoon aan de Ridders der Tafelronde op 't feest van koning Edeward van Engeland zeggen:
Ic weet alle dingen dis geuallen , En alle vmeninge , /onder vjaen% ScaiicV bier wei doen verftaen; Er. wie dat clt es geheten.
Voor



MENGELINGEN. 273. BRIEF VAN PAULUS
AAN DE ROMEINEN.
' Hoof ijl. X I. ##* [der] wetenheid'Gods. Wie cnuitfpellende fijn Cde3 oordelen zijns en onnavolgbaar [dèj wegen zijns, Zil 1 - IH .*
t Atijn/rTii AHAth * *■ * * Ji'JXA 34. Wie ook heeft onderkend [ de ] vroedheid'
[des] Hecrcn , ochte wie hem raadsman was,
y. Ochtcwie hem v«é#«r **** f» zal vergelden hem.
36. Want uit hem door hem en in hem alles [is] hem [zy] de heerlijkheid te eeuwen, amen.
S & 1. Bid



274 TAELKU.NDIGE Hoofdjl. XII.
i. ki&9a nn ï2.YiS KXxtp)l9ns cpAïXH KAei4>eiN rcps nSriKAM AeiK^ IXvaXa SAn<\ uivana y6lhANA VAiAArAA6iKAiaANA rcpA AHAAtpAhTA^a KAj?TiNASSn ï£va-
Jvaa*
a. NI r;VAGlK^«p ÏXVlS «pA^ma
AiV;V # * * * tpA^a Nin9ii|jAi êKawa^9iS ïXVAK-iS an fakitisah ©a s19ai via9a rips ^atgi r^ijj 9Ah rAA6iKAi(|> 9Ah nSTAïihAN*
3- uit|?a A^k <|?Ai£h a^St r^s S£l tikana xSt mis aaaaim Visanaam ïn ïz,yis ni maïs 9AN ty^n sk^iSii >^a^9AN a& **A<|>9an *n VAIAA éKa<I>9A ©aX-
9AM-



MENGELINGEN. «75
lloofdjl. X I t ï. Biddc nu u 5 broeders! door barmhartigheid Gods U:t te3 geven de lyken uwe [ten] offerande quikkende, géwyde , welgelykende Gode [welke is de J ïlèrdagte offerdienst uwe,
^ ■ i-1 *\<i l i f£.", {" -/i «j siTH A*|i
z. Ne gelijkt gy'sieden dezer eeuw. **** */o0f nieu* wigheid [van] vroedheid uwe te gekiezen , wat fy [de] wil Gods, dat goed en gelykende en uitgedaan.
3. [Ik] quette ook door onfte Gods,*& gegeven.is my. allen wefenden in ulieden ne meer [te] vroeden, men fchuldig is [te] vroedenj maar vroeden te wel vroeden
ee*
j S 3



a/6 TAEL KUNDIGE
19.
9^MM6h SvASye rep rA&AiAiaA mitai|> rAAAiiKSiNAiS^.
4. SvASyS K-AlhTiS ainamma AéiKA AiipnNS ma^ArANS hAkam Taiwan AKp^nS aaaai m c|>ata Sam^ ta^tï hAKANa*
5. SvA MANArAi Ai** agik S1911M ik xati ;\(1'c!?an AïN©AX9iï,nh a««|>A&*
*., * # ..# # *
17. * * * Ïn ANavAiX(|>9A rips
AK 9A^ A^VAi&^A maNN6 AAAAi^e*
18. 9akai MAn VAiXipAN ïXyiS mio> AAAAIM mannam taVAï^^1 hAKA^^A^S>



MENGELINGEN. 277
eenen kgelyken fo fo God gedeeld heeft [de] mate [des] geloofs.
4. Sofowant [wy] in een lijk leden menigen hebben, die dan leden alle ne dezelfde doening hebben.
y. So menigen [wy] een lijk fijn in Chriiro , dan een ieder- ander. . ...
^f- ^ lfc ^ *^
I— * * * in tegenwoordigheid Gods } cré in tegenwoordigheid [van] mannen alle.
18. Jof. [het] mag worden [zo veel is] uit vlieden mit allen mannen vrede hebbende.
29,



£7S TAELKUNDIGE
19. ni ÏZVIS SIAKAHS rAvXlSAN^anS AinKANS ak riKii|> STAtp tpVAiX * * * r^s fam6ai(|> ïsx A«k mis |:)lAveiTx ei riA^An ik ^XAriA^A uiu;xia> fyC;
ao. 9AKA1 rXsa^ ^i9Ana cpeiNAA, mat rij: ïmma ï(|> 9AKAI tyjinRs9Ai aXArKGi ïna <|>ata A«k taii9A^as hAn^9A jmNiNS Kikis ANA hANKit|> ïs+
*r. ni rA9inKAiXAn AÊ mttym<pA AK rA9inKAiS aï: 4>intf>A nNtpin^
ifto/i/Z. XIII. 1. AAA SAIVAIA^ VAAan|:N9AM
n^AKyiSANaAM n^h^nS^u 'tintg niSx vAAan^Ni AA9A ïKjlm r$}i ï> cp5? yiSANa^NA ïzKAn rïpA rA*
sati^a siNa*.



MENGELINGEN. 279
19. Ne olieden felven gewrekende, lievende ; maar gevet ftad [den] toorn * * * Gods gemalet is ook.,,' [is de] wrake, op dat [ik] gelde, ik zal vergelden ^ quet [de] Heer.
io. Jof greten zal [de] vyand dijn, moes gif ierh , en jof [hy] dorften zal, drenk hem , dat ook; doende [een] haard [van] vonken rekeftu op'[het] houet zijns,
■ 11. Ne [laatu] gejukken van [het] ongoed; maat gejukt [door het] goed [het] Ongoed.
HwfdJÏ. XIII. I. Alle Helen [de] gewalden over [haer] wefen(ènde zijn onderhorig , want nes gewald, alsiwzGod % mar de wefende van God gefettet Ejn.



a8o -TAALKUNDIGE
2. SVASI sa anstan&an&s vaa* an]:N9A rips rAKAi^eiNAi ANaSx#4> ït]> cpAi ANaSTANaiAS SiakanS SiS vA&n^A NiMANa*
3. t|)Ai A^k KeiKS ni Sma AnS rxaAMMA VA^XSxvA ak nKïAAMMA AWAN VIA61S €1 Ni srélS VAAan^i t|>int|> TA119AIS 9Ah hAkaiS hAXSiN ns iJjaHa*
4- riNTé rïpS ANa^AhTS ÏSx tpnS *n r^^amma ït|> 9Aka! i*kia XAn91s 5?rs nNXG ni SvaK£ c|>an6 hAiXn KAïjlit^ rtps a^k an*.KAhxS ÏSx fcKAVSiTANas ïjw 4>vaiKhêiN <|>amma ïvbiA TAn9ANau
5 ant}Jt|>6 n?;hAnS9Aitp * * * *
XIV,



MENGELINGEN. 28*
a. Sodat de tegmftamle [het] gewald, Gods bevel tegenfaat , maar de fcgs»ftaande fclven fich [dc]
tvtoeginge nemen,
3. Die o.ok ryken ne fijn [tot] angst .goeden wer1-* ken j maar euelen; dan wilt [gy], dat [gy] ne angfte [het] gewald, goed doed en. [gy] zult hebben uit [het] zelve,
4. Want Gods ambachter is [het voor ] du in [het j goede ; maar jof [gy] euvel doet, angft; wantne ver* geefs [het] dat zwaard beurt, Gods ook ambachter ie [het], wrekende in toom den euvel doende,
5. Daarom zijt onderhorig. * * * *
T s XIV.



»32 TAELKUNDIGE Hoofdjï. X I V.
9. * * * * 9Ah uivaim 9Ah a^n, ipAim j-.Ka«9"W*
10. ït|> cpn ©a SXX91S k£x4>a£ «Ijêikaha a^tA*1 9Ah tyn ©a fc£A*-AT k&xtl>& c|>€inamma AAAAï A^k rASAT9ANA-a ftm&a Sta^A* Sx#aa xaSS*
xi. TAM6AI4) ïsx AnK. AIKA ïr {il<$>l4> ÊA ^ATÊÏ mis AAA KNIVÊ
mnrit|> 9Ah ANahAiT(|> AAAA #A£f &x TtpA*
12. i^AN Nnnn ©AK^i^nh nNSA? KA fcKAM Sis Xa^95?n nsriKitji rxtpA*
ij. Hi 4>Ai*AMAlS m tTNS MISS^
ft



MENGELINQEN, 38$
Hoofd/I. X I V, 'pt * * # * en [over] quicken en dooden faerfcjfa
10. Maat du wat oordeeld [gy] [den] broeder dijn? sn du wat wraakt [gy] [den] broeder dijn? alle ook Worden gezet voor den oordeel&oéï Chrifti,
11. Gefchreven is ook, leef ik ! quet [de] Heer, dat; py al knien buigt en belijdt alle rede God.
12. Daan nu [zal] een ieder onzer voor zich reden üitgeeven Gode.
J3. Ne danmeer nu [laat] ons onder malkander oordeelt 3 \en f



tU TAEL KUNDIGE
STX9AMA ak tpATA STx9Ait|> ^aiS 61 ni SAT9Ait}> Kisxnru kKx4?& AitptpA^ rAMA)l2,6iN^
14. VAit 9ai tatXa^A in j-Tn ïfvA tpAT6i ni vai^t tavamm
t|>Alfth sik. siakx nika t|>amma
MnNAN&iN * * * * tpA^MA tamain
ÏSX,
ï5- ïip 9a^AÏ ïn matis k&x-
«|>AX4>6ins rAnK9A^A 9n ni ni ^XiA^VAi TArns m nithii mata c|j6inam7v 9Ainamma ):KauiST9ai§ £An£ tpA**<=i *s taSyaax^
15. ni VA9AM6£9AiAAn txus/iK cpin<|>*
ï7.



MENGELINGEN. 5285
kns waar dut oordeelt meêr, dat[gy~\ nefet [eenigen] aanftoot [dijrf] broeder, ofte merringe.
14. [Ikj weet, ja [ik] betrouwe in [den] Heere Jefü, dat ne wat wan door zich zelve [is] , tenzy dien [dit] meenende, * * * * dien gemeen is;
>
• ij. Maar Jof om moes broeder dijn bedrukt wordt j hu ne by vriendfehap gaat gy, ne nu [door] moes dijn dien verkwift, voor dien Chrifb-is fweltte*.
16. Ne gelajlerd -wordt ons goed.



s86* f AELKUNDIGE
17. niSt AtiR t|>iitaANrAXA rüTs MATS 9Ah aXAFK ak TAXAihTeï 9Ah TAVAiK^i 9A^ PhhGtyS in Ah-
min YGlhAMMA*
18. Sa^i a^k ïn <}>aim Ska akiN^ip xAn VAiAArArAA6iKAit|> iipA 9Ah TAKnSANS ÏST mannam*
19. 4>An NtiNTt 4>x^i rAvAH<4ï9iS? siNa. AA1ST9AIMA 9Ah <i>xei tim*
K^inaiS SÏa ïn UNS MlSSXf
20. ni NÏINH ïn MATIS TATAlX
YA^K-STy rips* * * * *
Hoofdfi. x v.
3 #**# VI^6 ïaveiT9ANaA^ tpnK rA^ilnSnN ana mik*.



MENGELINGEN. 2S7
17. Nes ook [het] rijk Gods moes en drank; maar gerechtigheid en vrede en vreugde in [den] adem gëi wyden;
t.8. Die ook in dezen dient Christoj [die] wel gelijkt Gode, en gekozen is [hy door den] mannen.
rp. Daan nu die [der] waarheid zijn, [laat ons] navolgen, en die [der] timmeringe zijn in om onder
malkander i
iOi Ne nu om moes vertcex [het] werk Gods****,
Hoofdjl. X V.
^ # * * * ^ verwytende zijn gedruifcht ^ my.
'i % ■ , i J



a8,3 TAELKUND.IGE
4. SVA^iAn fcnii. Syc- Pf\n}L]i. !>M6Ai(|> \>}\Kty an nKS;\K;vi aaiseiNAi rAM6Ait|> VAXO> ex tpAiKh cpnAAiN 9Ah rA^XA^SxeiN k#kx y€n hAKAIMA*
5. ï03 r<p tpnAAiNAiS 9Ah tyRwStginaiS riKAi ïXyiS 4>ata Samx l^KMPgJ. ïn ÏXyiS missx ki xn ïn*
6. Ci rAVIA9;U ai^amma Mn>a hAnh9Ai(|3 r4? 9;\k atxan ^iïïs nNSAXiS ïms XAnS*.
7- Ïn 4>ixei an^nimai()> ïxyis MiSSx SyASyS 9Ah xS ANdlNAM ÏXyiS an ynAi^a^ r^js*
2. ui4>a A^k xn m A^^AhT
VA^X-



MENGELINGEN. 289
* 4. So veel ook fo [te] voren gemakt wordt te onzer fcfinge, gemakt wordt, op dat [wy] door geduld«w getroofting [der] boeken wenst hebben.
f. Maar [de] God [des] gedulds en der trooftinPe eve idieden dat zelf vroeden in tdieden onder malkander by Jefu Christo,
6. Op dat gewillig [met] eenen monde mhoogt God en Vader Hecren onfes Jefu Chrifti.
7. Daarom aanneemt tdieden onder malkander, fo fo en Chriftus aangenomen heeft tdieden te heerlijkheid Gods,
..... < /j f'-.r:Til/u. ". "V'oCfï
8. [Ik] quettcook, [dat] -Jefus Chriftus [een]
V 2 am*



■
2j>o taelkundige va«k<i>a*<aa **** fcKAM SnH9Ai r$s an rATnar9AN rAhAiTA AT.
tang*
9- ï<|> 4>inaxs ïn AXMAhMXT6iNS hAnh9an fTp SyASve rAMGAiip ïst an^e AwahAixA <pns ïn <|>inKA- 9Ah namin ^giNAnMA Ain^
10. 9Ah AfcT&A Ulcpltjj Sl|:ai(|s
<l>rnax$ mï4> manAreiN ïst
ii 9Ah A]:tXa ui^kjj hAX9i(b) AAAxs 4>maxS |zh 9Ah hAX9Aina ïna AAA^s NANAreiNS*
9Ah A*tKa 0SA6IAS uï(|ji^ YAiX<W va^XxS XAiSSAlXiS 9Ah SA nSSTAnaANas JieiKiNX(|, <\,m<\xK an ïmma cpinaxs veN9A"a.
?3i



MENGELINGEN. s9i
smbaehter geworden zynde. * * * * door [de] waarheid Gods , te- bcvejiigen [de] beheeten [der] vaderen. "*
S>. E» de dieden om [de] barmhartigheid verhogen God, fo fo gemaletis, daarom zal [ik] heeten du onder [de] dieden Heere, en [den] (name dijn jfcfavg zingen.
10. _E?z efter quet hy verheugt u dieden mit [de] tancnigten zijns,
11. En efter quet hy looft gy alle dieden [den] Hoere , f» ztdlcn loven hem alle [de] menigten.
n. En efter Jefdas quet, [er] zal worden [de] Wortel Jesfen , en de opftaande regecren [de] dieden, te hem de dieden zullen wenfehen.



*9« TAELKUNDIGE
HET



MENGELINGEN. 293
13. Na God [der] hoope vult olieden [met] alle vreugde.
U E T



*&* TAEL KUNDIGE
HET ONZE VADER (*}
Matth. V, p. en volgg.
9. atta tinsak <|m ïn hiMinAM • YSinai namx <penu
10. uimai i^maiNASSns 1 «|>6inS YAiK^ai j via9a <^eiNS sye ïn hiMiNA 9Ah A^A AiK<J>Ai*
11 Haai]: * iinSaKanA 4>Ana Sin. xsinan * rij: uns hlMMAAArA*
tti
(*) Als eene tweede Bylage heb ik hier nog bevoegd het Onze raden den Lofzang van Maria; en den VS van Simeon. Alle niet eene weordelyke Nederduitfclie vertaling , omtrend welke men dit moet opmerken dat ik Ae vertaling van het Onze Vader genomen heb uit 'zeker zeldzaam voorkomend boelgen, ten tytel hebbende: 'x vadfiï ons ^ XX oude Duijtfe en Noordfe Tqelen .met d'uitleningen. Wie de febryver of uitgever van dit werkjen zy, is onbekend; doch, het zoude , fchoon zonder plaats- of taarte" kening zijnde volgends het fchryveu van To. ihre te Dordrecht gedrukt zijn. (Zie zyne Disfert. L de Cod'. Urgent ) Achter de overzetting van het Onze Vader zim ook nog: eenige aantekeningen door den ongenoemden fchryver bevoegd die ik den liefhebberen ook in 't vervolg zal mededeelen. Voorts heb ik ook onder het Onze Vader; den Lof-ane van Maria; en dien van Simeon de verfcheiden lezingen^ die
de



MENGELINGEN. »9S HET ONZE VADER
Matth, VI, p. en velgg. p. Vader onfer du in hemelen, zy gewyet mme dijn.
10. Come rijcke dijn. Werde wifle dijn j foo i$ [den] hemel als op aerde.
ï I. Brood onfer dat eeuwige geef ons hedendage.
de Verfchillende uitgaaven van den Codex Argenteus; de CW» mentariolus in Liter as Gothic as Viri cuiusdam Anonymi, dien bonavent. vuteANius heeft uitgegeven achter for* nandcs de Reb Getic.; de groote jos. just. scaliger in zyne Adverfaria, welken alhier op 's Lands boekcry beVvaard worden , en j. GRüterus in Corp-, Infcriptt. Tom, I. p. CXL VII. uit de papieren van arnoldos mercatör ons verfchaffen, geplaatst —— De text is gevolgd mar de laatfte, beste en waare lezing van den C. A , die e r l c sotberg door zynen Ulphilas illuflratus ons bezorgd heeft.
(ij vulcan., mercat. en scal hebben KIMIN/l? doch de laatfte heeft ook in een tweede affchrift IMIN;\.
( 2 ) s c a l. inheiden deaffchriften : 4>in&IJtf>V.$S;VS,
(3) vulcan. Y^lK-tpA-
(4) scal. h6AAI^
(ƒ) m£r cat. heeft SINTSINAN gelezen. X



206* TAELK'UNDIGE
12. 9Ah ^tA6T nns t|>ATSi skuAahS Si9;\lM;\. « SyA SyG 9Ah yeiS 7 M:AGT,VM tpAIM « SKnA;VM 9 1TNSA-
Kaim* «•
13. 9Ah ni KHirrAiS nNS ïn êKa1* STttKN9Ai11 AK11 AAtiS6i nNS Afr
t^A^^A nKlAlN ïtNX£- «1>GINA ÏST
4>ina,AHrAJiai » 9a^ maiixs «♦ 9a1» YnAc|mS '5 ïn aïV11^3
(6) scal. in 3J. SKTlAA^SS I9AIMA. »n 25SKT1AANSSI9AÏMA. en zo-heeft bet mercat. ook, die er in eene aanteekening van zegt. Het is een zanrëïïgèzet woord uit SKTlAA en riNSl9AIMA "
(7) scal. inheiden (|>(2lS.
(8) mercat. heeft (pAI. i
(9) vulcan. SKïYAAMI. scal. inheiden. SKïlAAIH-
D E



MENGELINGEN. *9?
I2. En aflaet ons dat [wy] fcküdigh «jr^gfoo oock wy aflaten den fchuldigcn onferen.
• 13. £» ne-bringe ons in » losfe ons
van den euvelen.! Want dijn is * <* macht
etf In ecuwen.. Amen, ,
(10) scal. nuSjvRAiN.
Cu) scal. ]:}lAiSTnKn9Ai.
(11) scal. in %■ ;\)v en in A-K- >
M3) scal , junius en stiëRNHTELM hebben
zo hebben ooUmeucato r er. vulca^i us. 1 i
(iy) scal. in %. tyn^tynS.
x 2 DE.



2p5 T A E L K ü N D I G E
DE LOFZANG VAN MARIA.
Luc. I, 40". en volgg,
4ö. MIKlA6ia saivaaa moina
47. 9a^ SyerNéia1 aHma mginS rlpA NAS9ANA.* mginamma*
48-tiKTS ÏNSA© an KNAiyeïNAi *m^s S6IFAIXXS. . sai aaais J:)lAM Iiimma Nn AnaAr9ANa ♦ mik AAAa k^f^At
49. nwTS TATAViaA mis mikiAGiio sA MAhxeirA, 9Ah yeih HAMx ïs*<
(1) vulcan. enjscAr.jg. Sy£irH£ia overzet"""" ^ A *A$9A«A , J?« welk hy
9Ana *' Ulaar VULC4N- rt
(3) scalig. s^INAlS^a



i
MENGELINGEN. 299
DE LOFZANG VAN MARIA.
Luc. I, 46. en volgg.
A.6. Micliel wtó^i? fiele mijn [den] Heere.
47, £/2 verheugt zich adem mijn te God [den] genefer mijn.
48. Om dat [hy] heeft ingezien [de] neiging dienstmaagde fyne. lic! want van heden nu zullen zalig noemen my alle kunnen. ,
4P. /^/tf gedaan heeft my michel de machtige, en [ de ] gewyde naam zijns,
So,
(4) vutcAN. en scaljg. ^AMhlMMAK
nXnaAr9AH.
(f) VULCAN. MISIMIKIA6IN.
(6) vulcan. en scALic. NAJML XÏS?
X 3



300 TAELKUNDIGE
50. 9;Vh a}lM;\h;VI>lXGl ÏS ÏN ;VA"
&jnS AAf*G <i"aim xtan&am ÏNA •"
51. r/vtay^a7 SyiN^GiN ïn aK-MA S6ltfAmma- cXjStaHi&a miKiA^nhTA^S TAhnr&Ai ^AïXtinS SêiNiS*
52. rAaXA^SiAA * MAhxGirANS A): St^Aam. c;\h nShAïihidA ra-
hNAlYi^A^S*
53. r}le&Arans taSx^i&a «pmtpe. 9Ah r;\KirNANaANS ïNSAwaiaA aa^Sa^S*
54. hAÊiKicXA9 ïSjvA^AA «jJitiMArn S<sihammA* '° TAMnNANas aK-MA-
hAïllTÊINS* "
ff.
(7) scalig. rAXAAyi^A.
(8) scalig. rAaKANSiAdA-
(9) scalig. hAGKitX-A-



MENGELINGEN. 301
yo. En barmherrigheid zyns m ouden [der] ouden dien angftenden hem.
jj [Hy] heeft gedaan fwindigheid door arm fynen, [hy] heeft van een getukt [de] michel^dachtigen [in het] geheugen [der] herten fyne.
f*. [I^y] heeft gcd*'uii*cllt: [de] machtigen af [de] ftoelen, en heeft wrhoogd [de] geneigden.
y3. De gretenden heeft [hy] gefadct [met] goeden, en [de] ryken heeft [hy] gefonden loos.
ƒ4. [Hy] heeft gekaft Israël knecht fynen, gedachtig [der] barmhertigheid.
ST-
(10) vulcan. en scalig. SGIM^MMA.
(11) scalig. heeft A&FSAIKrr GIWS eu vertaald het mifericordits filis.



Soa TAELKUNDIGE
55- Sya SV6 " KxaicVA dn attam nFSAXAiM AkKAHama 9A^ JülAiV ïs nNa aiy : 11
«'£t J^ï T ¥ hatfte Woorden' die het affchrift van scalig. heeft, de overige ontbreken.
D E.



MENGELINGEN.
ff. So fo [hy] geredend heeft te vaderm on%en. Abraham en [den] zode zyns^nx eeuw¬
en) vulcan. nN<XAiY-
y
D E



5©4 T A E L K U N D I G E
de lofzang van sïmèon.
Luc. ii, ïp. en volgg.
a9. Nn ' 1:xaa€itais skaak hana fcKA^lNxNA ):a ki YA^KAA O-Ginamma- ïn rAYAiX^gA-
30. (pANA.6 S60T1H Anr^NA * MGt* NA NAS6IN t|36lNA,
31. «PxGi MANyiaeS ïn ANaYMXti*9A f AAAAiXx MANAreiNx-
33. AinhAi|- an ANahnAGiNAi <|>in&xm. < 9Ah Y^At^n MANAreiN fyGi^ NAi ïSKagaa:
C1) Dit woord ontbreekt en in de uitgaave van v u l c a k *n in het affchrift van scauceh. lcaï?' (*) scAtio. AVXNA-
P E



MENGELINGEN. 305
DE LOFZANG VAN SIMEON.
Luc. II, 2p. en volgg.
19. Nu verlaat [gy] knecht dynen hecrfchende Heer by woorde dynen in vrede.
30. Om dat gezien hebben oogen myne genezingc dyne.
31. Die [gy] bereid hebt in *<?£c»woordigheid alt Ier menigten.
3Z. [Een] licht te ontheien [der] dieden, tfi heerlijkheid [der] menigte dyne Ifrael.
(3) vulcan. heeft ÏN ^ A^VA^^A'
scalig. heeft ÏN niet; maar voor 't overige, als v u 1 c a n.
(4) scalig. <|)ia.X^
Y *



I
■



w::gothisch, a-saxisch en runisch
A L P H A B E T H.
M-Goih. Beteek. sf * Sax. Bcteck.Run. Beteek,.
A a Aa a I a
K Bb ï! B &
* * Ec C 4 C
cV ö Do ü £ &
G . e €e t .1 t
f FF f f f
r 0 Eg 0 f ö
h B . bh Ö * Ö
11 t li i I i
9 j * # # #■
k li Kfc ft f ft
A ï LI ï ^ ï
m Jtt ttl y jtt
n n Nn n k n
X o Oo Oio
n p pp p b p



M>- Goth. Beteek, A - Sok. Beteek. Run. Beteek,
tt (t) ft» * * F ft ÏW
ft t Rp t HA t
S g Sr $ i £
T t T-c t ±1 t
n u Uu « ft u
# * # * p jjj
V to J)y Vu F tu
0 ÜïÖ * * * *
* * Yy g ft p X $ Zz 3 * *
(f) Zie over de bereekenis van deze en de volgende lette © ons III Stukjen bl. 24».



AANMERKINGEN
over eenige M-Gothifche
WOORDEN
ia de voorgaande Hoofdftukken
van den
BRIEF VAN PAULUS
aan de
ROMEINEN
voorkomende.






AANMERKINGEN
over eenige M- Gothifche
WOORDEN.
Hoofdftuk XI. vs. 3 3-
yiTnKN^lS] Dit zelfftandig Naamwoord komt ncrgends voor in den Codex Argenteus ; maar wel vindt men daar deszelfs wortelwoord yiT/V-N fcire i benevens twee hier van afftammende zelfftandige Naamwoorden,) nis W^YTl.fiultitia, infcitia. en YIT£c|~. lex; want dat dit M. G. woord ook tot dezen wortel behoort; ja zelf tot deze grondbeteekenis, ben ik vast van gedachten , even als by ons tOCt van tdCtCtt wordt afgeleid; ook zoude junius wel zoo wel gedaan hebben, van 't M-G. YIT£^". lex. aanftonds te laten yolgen in zijn Glosfarium Gothic. op yiT^-N. jcire. dan op \lTji.xl. obferuare. hoewel ik zie , dat ten kate (a) het gevoelen van junius is toegedaan, en ïliet alleen ons toeten, als de wortel van ons VOtti maar
zelt
I, Proev, van Gereg.-afleid, bl. ƒ10.



3io TAELKUNDIGE
zelf verfcheiden ftammen voor dit woord opgeeft. Welke onzekerheid dit groote en moeilijkfte gedeelte der Taalkunde op eenen zeer losfen en onzekeren grondflag ftelt.
Met 't M-G. YITI (dat waarfchijnlijk in gebruik is geweeft, fchoon 't in den Codex Arg. niet gevonden wordt,om dat 't niet wel mooglijk zy, dat een zamen. geilek] woord gevonden worde, zonder'tenkelde) ftemt .overeen ons tutte, fcientia et renuntiatio, rektia , ftgnifica.iio. oulinks ook tPi'fe,dat nog nader aan 't M -G. komt, .en mogelijk hebben onze voorouders 't zamengefteld woord Otlïnete of OflVöite ook wel gebatikt, hoewel 't by kiliaen niet gevonden wordt > maar kiliaen heeft ook alle woorden niet, 't geen de oplettende en gunftigeLezer in deze aanteekeningen wel nader zal beveiligd vinden. — De verwandfchapte taaien heeft junius (b) reeds aangeteekendj daar ik evenwel nog moet by voegen, dat 't Yslandfch fctft, dat met onstüCte overeenkomt, niet alleen voor fcientia,prudentia in 't alge* «ijeenj maar wel byzonder om de tmverhnst, magia. mede uitdrukken gebruikt is. Van dit Uü is het werkwoord
" - tin JU JJ — » I
(£) In Glosfar. Gotbk. V. yiT/lH, ■



MENGELINGEN. 31*
Vita. fafcinare, incantare. (c) Het eerfte hebben wy nog
m ons: uitte - tyoutue / tmtïfte - toöf / tötttc - tyouüje /
tOlt-urOUUien. Lamia, lorna: faga, mutier fdola : ineantatrix. Het tweede in ons : töltt!QÏ|en» V^m^i ■>
hariolari. Wltt- frOUtBett noemt kiliaen ook
aïueHj doch of hy hier in juist wel al te zeer te geloven is, twyfel ik fterk. Ik geloof voor my, dat hy alleen een en' dezelfde beteekenis heeft gegeven aan beiden dezen woorden op het gezag van jo.gor. becanusj want aïuett / zegt hy, inquit Bccanus dicuntur, lolt UJOUltien. j. albae mtdiercs. daar de aïllCtt (d) eigenlijk 'fchimmen of fpooken, fpectra/ maar de tolte-tyOUtöM/ toucresfen,zip. Hier zoude ik kunnen eindigenj maar de verkeerde kering van f.a. kniïtel (e) noodzaakt my, om nog iets te zeggen van den Nominativus des M-G. woords YlTitKHClS. By hem is de Nominativus. YITTIKN9A, 't geen juist tegen de regelmaat deï Gothifche Dcclinationes zoude ftryden i want alle de
woor-
( c ) Zie den Index voium achter het Islands Landnama-
hok. Haft. 1774-
(i) Zie hier over jo. oéörÖ. Xeysieb. Antiqq, Septemtrion. p. 501.
(e) In Glosf. Codic. Carol. Gothic. h. v.
z



332 TAELKüNDIGE
woorden, die den Nominativus in p\ hebben, maaken den Genitivm in %S (f) , als dezelve van het vrouwlyke geflach'tej. en in ins , -.wanneer ze manlijk zijn. Dus Zoude de Genitivus , indien de Nomin. na 't zeggen van knittel in A uitging , in/xS moeten eindigen, en dan zoude er moeten geleden worden yiTH-knqigS. Neen! de Nominativus is yiTTlKNI, en dan is de Genitivus regelmaatig yiTnKHQlS ; want de Sabftantiva op I uitgaande maaken den Genitivus, met de I m 9 te veranderen,en er iS by te doen,in 91S (g).
Voor-
(f) Een Voorbeeld hier van is 't M-G. S/XIy^A^. anima. Luc. 1,46. Joan. XII, 27. den Genitivus leest menMarc. VIII, 37. ©A riKItp m;VNHA -ÏNMAiaeiN
Van den Genitivus in IUS der manlyke woorden in A flrekt't M- G. XIA9A. vohmtas. ten voorbedde. Z.w. II, 14. ^^A A'lKtyAï
rAVAiK^i mannam rx&is yiA91ns:
(£■) Hier omtrend moet men deze kleine uitzondering nogihands in acht nemen : wanneer 't woord zelf uitgaat op 91, dat het clan den Genitivus maakt met er alleenlijk een § by te voegen. B. V. ^n&jlYfrrrgi. praefectura. keeft in den Nomimtivus reeds 91, voeg hier alleen eea S by, dan zal de Genitivus zyn J:AÏ*JlArArTQlS



MENGELINGEN. 533 *
Voorbeelden die dezen regel beveiligen zijn deze : Klini. genus, in den Genit'mts KTlUCjlS. Luc. \\ 8. IN YIK_5?N KTlNgiS SClWS, De Nominativus vindt men Luc. III, 7. KTVNI NjVcUvê. zo ook r^-Y1- Af<w. VI, ff. KljllNNANaANS
AAA t|>ATA. r^Y1- in dcn GWüivüs r;vri9iS. 1». xv, ir. rjvrr;vNas r,,vhM:Ti<\}\ Sik snN;\MMA k;vnjv9fHG 9^1-
NlS VjW.giS. Voorts leert knittelooIc, dat het Zweeds. KijSbCM van dit M-G. YITnKNI zoude afkomen > maar wie'tiet niet dat deze Helling mede valsch is. ie. is 't Zweedlche woord niet tvtjS» fcöttt; maar wfófeom / en ze. is het zamengezet van nn's». certus. en den uitgang torn. reté komt van het M-G.;?»perf. ylSSyX. van 't werkw. \>ITj\)S.
YtyS Nooit vindt men dit woord geheel gefchreven, noch in den C. A. noch in dit Fragment. Dc reden die junius (h) hier van geeft is gantfeh niet onaannemelijk: Zwoord Tx^? zegtny> wordt nooit in den C. A. geheel uit gefchreven , maar altoos F(\y , pp dat eenvoudigen en onoplettenden den heiligen naam van
'top-
(£) Zie jo, ger. vossius in Etymol. L.L. p. 209.
Z i



334 TAELKUNDIGE
H opperwezen niet zouden verwarren met de enkele benaming van goed, dat wy zonder onderfcheid tot alle andere gefchapen, ja zelf tot de vergankelyke bezittingen der ftervelingen hengen. En ik geloof, dat ons Woord <0oa ook niet anders zy? en geenen anderen oorfprong hebbe , dan 't M-Gottifche , wat voor afleidingen, ook van anderen mogen opgegeven worden (?')• Dit mijn gevoelen omtrend de afleiding van 't woord «förju wordt ook noomeer geftaafd in de Verhandeling van i. d. l. over de vorming der zelfftand. Naamw. (k) By welk voorbeeld, aldaar uit bonaventura- (/) bygebragt, ik nog kan voegen uit het zelfde werk deze woorden (*» )'. Eh was een trouwe hvjlper alre armer menfehen die goede toebehoerden, en uit m. stoke (n) ;
Men brochte den doden ter aerde Met dlte grote armoede; Nocktan mittcs Goedshuus goede.
Zie
(/) In de Proeve van T. Oudh. en Dichtk. van bet Gentotfeb. D. A. O. M. D. II. bl. 131.
(k) Dit is eene vertaling van '/ Leven van S. Francifcus &>or bonaventura inhet Latijn befchreven,
(/) MS. f. 14 d.
(») Rijmkronijk B. II. vs. 1414.
C») la ^ Gtesfar. v,r%&§ vel F^A, *Wh



MENGELINGEN. 337
Zieook th, maresch, in Obferv. ad Euang. Anglof. p. yop„ ST/U^X^ ] In dit woord heb ik onze tegenwoordige overzetting behouden, om dat wy in onze taal geen woord meer overig hebben , dat met het zelve eenige overeenkomst heeft. Mooglijk is er eenige over» eenkomst te vinden tusfchen 't M-G. grondw. STJ?* 9/U-* 5 waar van ST/U^A' en ons verouderd ^êteueit. ctnfirmare ,confiituere. Srl )\.n/\ is misfchien ons&tattttt. vetus, figere, pangere, ftatuere. dat by kiliaen te vinden is. Doch ik geve dit alles niet verder op , dan eene gisting. 0
nNKSA;YlSTI&AI ] In onzc taal hebben wy heden nog wel een woord, 't welk in afkomst met dit M-G. niet verfchilt, doch tegenwoordig , en reeds voor lang (zo 't fchijnt) volgends 't geen kiliaen Zegt, van eene andere j doch mijns oordeels eene overdragtelyke, beteekenisfe geweest is want by hem vind ik: Stoften, Praeftare ,fatisfacere, perficere. etDurare, per* manere.— Daar de beteekenis van 't M-G. A^lST^at Seen e'genhjk is, dat wy door eene omfchry* ving (perperiphrafin) zeggen: iemands voetflappen drukken, d. i. navolgen. (0) junius heeft naar mijn ge-
dach*
(0) In Glosf. Gaibic, h.v,
Z 3



336 TAELKUNDIGE
dachten den waaren oorfprong van dit woord aangeteekend. wachter wil het van 't Alem. leisero. iwtM. afleiden. Anderen hebben wederom zich met andere veiv gezochten afleidingen vermaakt (p). In'tAi-S. vindt' men Lxj-ran mede in die beteekenjsfe , daar 't ons hier in 't M - G. in voorkomt, naamelijk in de gerijmde A-S. vertaling (q) van boetius:
gip hi leooppuman hepsm ooppcen.
d. i. Indien zy de vcornaamflen des vólks zouden hebben durven volgen, Dat dit woord in ?t Alem, in gebruik is geweest in deeigenlykebeteekenis van volgen, vindt men zo min, als by ons. Doch de beteekenis, die wynu aan dit woord hechten, is enkel.een overdragtelyke van de eerfte, even zo als deLatynen hun Sequi overdragtelijk gebruikt hebben, Die meer van dit ons Utflm of h$ftm begeert, zie \ geen van haspelt over dit woord heeft aangeteekend (r).
vs. 34.
(ƒ>) Zie jo ihre in Ghsfar. Su':o-Gothic. v. ta.sr.
(q.) De Conf. Pbilof p. 151, vf. 3, Deze vertaling vindt men achter die in onrijm, zie het aangeteekende in ons a Stuk» ' jen bl. 103. Noot (*).
( r) Zie zyne Aanmerkingen op s. 1 l ï a e n h. v.



MENGELINGEN. - 337» vs. 34.
J:ïbïS ] Altoos hebben de Geleerden gedacht, dat ■SfytW. Dominus. in 't M-G. door "fc/V-N Avierd uitgedrukt , om dat dewelke 't allereerst den Lofzangvan Maria en Simeon heeft overgezet (s), aldaar gevonden heeft fcA 5 en dewijl een ftreepjen boven eene Letter gewoonlijk een N betekende , heeft men gedacht, dat fcA** de Nominativus was, 't welk al de Geleerden na gevolgd zijn tot op joan. go rdon, die 't eerst heeft aangetoond, dat fcA** niet alleen geen Nominat. maar dat 't zelf geen woord zy, en dat men ra Nominat. fcjljYnCJA moet } m Genit. fzjljtfl^IHS enz. (t) Welke aanmerking te meer onze toeftemming en goedkeuring wegdraagt, om dat men meer, dan eenmaal 't woord fcJvA^^A §e^eel uit vindt gefchreven («) ; ja zelf op twee gelijkluidende plaatzen ftaat,op de eene £IN en op de andere ^K-A1^-
9IH
(s) Zie onze Aanteekening bl. 295. Noot (*) van dit Stukjen.
(t) Zie zijn Specimen Animadverf. criticar. in prifcatn Euang. verpon, Gotbicam te Edinburg 1760 uitgegeven.
O) Zie Matth, VI, 34. XXVII, 63. Luc, XIX, 33, Jwn. XV, is.



338 TAELKÜNDIGË
9IH (f). Deze gedachten van Joan. gordoK heeft de geleerde ihre ook omhelst (w). Niemand is om 't M-G. fcAN te beveftigen. verder gegaan, dan jo. georg. kêysler ( # ). Van dit M - G. pRfXngji hebben wy ons utD» / fcOlt / datby-ki* £1 aen d'óor Jummus, praecipuus vertaald wordt, 'tgeen eigenlijk eene overdragtige beteekenis is , daar de eerfte betcekenis zeker zal geweest zijn die van Bominicus, welke nog blijkbaar te vinden is in fron&fen#t. fer* vitium. dat niets anders is, dan dat wy tegenwoordig Hcerendienfl noemen. In 't F-TH. vind 'ik by otfrid. (y ) 't oude fro in de beteekenis van Heer,, alwaar Maria aan den Engel Gabriel vraagt;
UUuan»
. (v) Deze twee gelijkluidende plaatzen zijn Matth. X, 24.
ms-T — Skaaks n^AK j:ïk ssr-
HA^T^A' '• ne 's ~ knecht over den Heere zynen
jvan. xin, 16. niSt skaaks maiXa
f:JlAn9IN sgihamma. d. i. nt is knecht tneer dan de Heer zijn.
' O) Zie zyne Disfertar. £ de Ling. Cod. Argent. et Lifter. M-Gotbica. §. X.
(x) Antiquitt. Septsmtrional. p. 427. f.D. lye beweerde, dat de Nominativus niet was £an; maar fcA^A» en de Accufativ. £anan. Zie zyne Grammat. Gothic* p. XL1I. voor het Euangel. Gotbic. (j) Euang. l. L C. V. vs. 69. in Thefaur. schil.
teri.



MENGELINGEN. 339
UUannana ijl iz, Fro min, thaz ih es uuirdig bin ? d. i. Waarvan daan is V, Heer mijn! dat ik dat waardig ben. Dit F-Th. fro komt my voor 't Subftantivum te zijn, waarvan ons boven genoemd adjectivum frptt, ÜtOtl af komftig is, en 't is niet onwaarfchijnlijk, of wy hebben dit Subftantivum eertijds ook gehad , doch door verloop van tijd in onbruik geraakt. Van dit fco, UCO is denkelijk, met byvoeging van den uitgang UAoe, ons tegenwoordig UrOttttit- domina. (z) even als de Latynen van Dominus Domina. en wy van 1$tZÏ Tfyttlixm* Geheel quaalijk doen dierhalven die, welke het woord a&rOUttJ zonder W willen gefchreven hebben , om dat de oude meest zo fchreven ,• die juist in alles met betrekking op de afleiding der woorden 'geen riaauwkeurig acht gaven ; fchoon ik hier door my geenfins wille verzetten tegen 't overige, dat de Hoog* geleerde Heer A. K., een zeer kundig en voornaam
op«>
teri. Tom. I. zie wyders over dit fro den geleerden ec c a r d. in Comment. critic. ad Catbecbef. Tbeot. p. 173. h a lTaus. va Glos fat: Medii aevi v. fron. en scherzius in Glosfan Gtrmsinic.-Med. aevi. v. fron.
(x) Zie l. TENKATïH. Proev. van Gereg. afleid. y. «RAID.
Aa



34=» TAELKUNDIGE
opbouwer onzer taaie , te boek gefield heeft. ( a )
jv;\lTiIGIS j Dic de overeenkomfte van dit M.G. &AriN6lS,datvan&j\JTN£N. confulere. afkomt, en ons rader , raden eh andere verwantfchapte taaien wil nagaali..de jo. ihre (*) en g. hickesius (;),vs. 35-
^>I11MXZ^ ] ' ïn 't M - G. beteekent 't voorzetfeJ |:XAM onder anderen ookprae. voor: als XIX, 28.
9Ah ui4>ANas i|>ata. ïaa9A Wam nSrArrAKas ïn ÏMXAnSAnAVMA
d. i'. «4^ /„W, , ghs hy vm 01>gamde m Je_ rufalem. hier vm 't m - G. ^Km-lfX. principium, als iets, dat eerder is* en hier van 't adverbium of bywoord fcKnMx waar van de vergelykende trap, (gradus cornparalus ) die hier voorkomt J:£nM5?xs , en dc overtreffende trap- (fuperlativus) fcKnMïST. A - S Fpum, ppuma , ppumo, initium , principium. Voorts is van 't M - G. ï^M. prae. 't M - G. ^ama^^a- ^enus.. als zijnde iets, dat eerst te voorfchijn
Zin ■ I r komt>
Zie de T. bichk.Bydmg. I. D. bl. 381. <v (fi) Li Glosfar. Suïo-Gotbic. col. 403.
CO I" ï^yW. Sepemtrion. Torn. I. p. „5.



MENGELINGEN. 34*
komt, en van te vooren niet was. A - S. Fpemo. aBè* nus. Al. fremider. Dan. g«ntmet>e. Zw. ^raemmmv it. H - D. §r<mt>. N - D. mtWÜ-alienus, pzregrims', exoticus. Verder is van fcK-AM 't M-G. J:}lAM-
KAN. ^wr» , efficere , praefiare. A -S. Fpaman , ppa« mian, ppomian. proficere, gtffaw, expedire. F - Th. gï* f r e m e n. (d) w 1 l l e r a m. (e) Santo zierent dih guotiu uuerch inminero anafune,fuederfiegefremet uucrdtnperpraehtos oder per fitbditot. Dan. grettimeproferre. Ysl. gremht. peragere. 'm part. frffluenri of frothttt. gunnlaugi &m ga (ƒ). £>ï tijegft fj<fwr Jjo(m.3<m<ja fttwt framin fcm'f fjer rt Iskndid. i. e» het laatfte tweegevecht der halven is ge' fckied in Ysland. N - D. by kiliaen brCMien. Gwwborare. et corroborari: inualejcere, vkefcere. Animare. Prodesfe, proficere, en per metatheftn ÜOVttlttl, (g)
0niC't1, Confirmare initiatos Chriflo ad ampliorem [pi*
ri-
(d) Zie ook haltaus. in G/m/: Gsm. M?^.
v. FROMEN froemen. en jo. gkorg. scherz. in G/öi/^r. Gertnan. Med- Aevi edente obehlin. Argentor. 1781. v. frommen, fremmen. eu FRUMMEN.
(e) Parapbraf. in Cant. Cantic. Cap.IV. vf. n. in fin. (ƒ) P. 158. Edit. inQuart. Ham. 1775-
(g) velthem. Spieg. Hifior. LB. Cap. ƒ3.
Aa a



34* TAELKUNDIGE
ritus fancti gratiam. en hier toe behoort ook naar mijn ' gedachten ©orttlett. f onnare, [Eng. to frame. formare.~] Dat bij isidorus uitgedrukt wordt door chefrumrd a. (h) Endi Got chifcuof marman ana chiliihan endi cMlnhan Gote chifrumida dhen. d. i. Ende God fchiep den mensch naar zijn beeld en gelykenisfe Gods vormde hy hem. Voorts hebben wy ®rom, Uroom , toome (0Sedulus, firenuus, acer: fortis. WtOÏM Flandr. brattlC (#) fructusyUtilitas , A-S. Fpom. firenuus. praeftans. Al. en F-Th. fruma. utditas, fructus. en f som, firenuus.
Ysl.
Doe nam hi dbecken , en goet Dat vaater fciere op fijn boet In ere vorme van kerflijnhede; Dit was ene grtte bebendichsdt.
(h) Cap. III. $.4. in schil ïer, Tbefaur. Tom. I. P. II. p. 3.
(?) Fafcicul. Tempor, f. i§. a. Hector was Priamus fijn eerfte gebaren foen, bij was een wijf trouw ende een vroern man. Vergelijk met deze plaats 't geen tezius in Glosf. bybrengt uit het MS. Glwiic.
Er was ze Streit ein frum man Er rant ditFeint degenficb an.
(#) melis stoke Rijmkron. V. B. vs. 8.
- ■ ■ ■ Doe fiere quamen Moebten fi doen ghene vramen fVant dat volc was fonder bovett EH lettel of niett des gbelovef.



MENGELINGEN. 34J
Ysl. frdllttr. aitdakl excellents. Ik zoude hier nog meer uit H-D. Deensch en Zweedsch kunnen byvccgcn , maar dewijl ik bemerke,dat ik kngwyliger geweest ben,dan ik voorgenomen had,zo wyze ik liever den opmcrkzaamen Lezer naar de Glosfaria van schilt er en anderen , of naar den fchranderen t e n kate (/). Alleenlijk moet ik hier maar by opmerken , 't geen my wel een weinig wijdlopiger heeft doen zijn,'t verlies naamelyk en behoud van zommige takken van den wortel ftam , dat in de onderfcheiden verwsndfehapte taaien plaats heeft, en waar van wy 't minst lubben over gehouden. De twee woorden UreeltltJ. pcregrinus en tsrOlïieit zijn uit een menigte van enkele en te zuêmgezetten woorden ons alleen overgebleven. Daar men in 't A - S. A-L. Deensch en Zweeds meer daïi een twingtigtrJ aan, treft, alle uit den M-G. wortel fcjvAjME gefproten.
vs. 36.
\mAl|mS] Van dit M-G. ynAiJmS zijn, zo veel ik heb kunnen nagaan , geene overblijflels in verwantfehapte taaien te vinden , dan in 't A- S. alwaar het woord pufoop. gloria, fplendor. en pulopian. glmari.
- 11 11 „t n n Ti, 111, —hgi
(/) II, Proev, van Gereg. afleid.
Aa 3



344 TAELKÜNDIGE
benevens eene menigte van te zaêmgezette woorden voorkomen (m). ten ware men ons tegenwoordig !©EÉÏÖe ,oulinks toeïïie, hier toe zoude kunnen brengen, dat kiliaen ook verklaart door cpulentia, diuitiae, opes. (in wat voor eene beteekenis wy het tegenwoordig nemen is genoeg bekend) En wat is het gevolg van rykheid en 7 bezitten van veele goederen ? dat men in eer en aanzien gehouden wordt. In welke beteekenis 't my toefchijnt, dat men toeeïöe vindt by j. van maerlant (») alwaar hy, fprekende van de geboorte van onzen Zaligmaker , 't volgende zegt;
Daer hadde Jofeph by auenturen Ene crybbe ghemaect, want daer vut at Sijn ojfe ende fijn efel, daer ter ft at Waeft kint gheboren, ende gheleit , Alfo alft hier es ghefeit, Infulker weelde, als ghi moghet hci'en , Was der magheden fone gheboren.
Of dit M - G. VllA^nS dc oorfprong zoude zijn van 't M-G. \n\Ay\RGlS.fullo. dat Marc.LX, 30. gevonden wordt, en waar voor junius, stiern-
. hielm
(m) Zie e. lye Glosfar. Anglo-Sax. h. v. (w) Rijmbyb. f. 102. c.



MENGELINGEN. 345
HiELMen benzelius zelf verkeerdynS AAK-SiS gelezen hebben (e) kat ik benevens jo. ihre den Geleerden ter onderzoeking over. Ik voor my nogthands zoude eer van gedagten zijn, dat het M-G. yriAA;VKeiS. fullo. nader kome aan 't M-G. YA" Ay^AN- wluere.
Hoofdftuk XII.
VS. I.
KAêltyGlN] Aan ons tegenwoordig Öïöije, laetusy hilaris. en ons verouderd ftjnöttt, waar van wy nog foei** ïuptjen. laetari. hebben is eene geheel andere beteekenis gehecht,danaan'tM- G. KAél^SlFS ,KAeit|JS3 KA6l(l>9AN , rAKA6lt})9AbT, die zo wel een aandoening des gemoeds, als ons ftïpcjt. A - S. blroe. aanduiden, doch van eene geheel andere beteekeniffe,want daaf ons tipbt ee%e verheuging aanduid, zo wijst'tM- G. in tegendeel eene aandoening met zekere droefheid verzeld aan , als dat beteekenende, dat wy barmhertigheid noemen. Of men zoude moeten vefonderftellen , dat jhet, 't welk niet onmooglijk zoude zijn , eene vreugd* e "1; en
(0) Zie s. sotberg. U/jibii. illuftr, p. ao.



34« TAELKÜNDIGE
en blijdfihap , die men by zich zeiven gewaar Wordl wanneer men zynen naaften eenig nut kan toebrengen, aanduidde , en dan zoude 't zo ver niet afzijn van de beteekenis,die wy aan ons &ïnbe hechten. Te meer zoude my deze beteekenis behagen i om dat de Gothen nog een ander woord hebben, waar mede ons barmhertigheid ten duidlijkften wordt uitgedrukt , naamelijk ' A^^A^A^^^A- Het k onzer opmerkinge wel waardig , dat de Gothifche Bisfchop ulphilas altoos de woorden KASXi|>GlHS , KASll|>S en KAGl^Ai* bezigt , in zyne Gothifche overzetting, daar 't Grieksch oi'*]/^©- en o'nZ!i%y.m heeft j maar eenmaal rrlKAGIl^A** gebruikende , om het Gr. «■arA«j'Vi^ê)ï uit të drukken, (p) Doch voor 't Gr. t\t& en iAtiïv heeft hy altoos 't M-G. fiR'M/X-
hpXijl-
■ ——: >
(p) Z:c Mare. IX, zi. ^KGl (j^>M M}\TGlS
ïiiAn nnSf\ll}\, rAKAGiip9ANA.S nn-
SlS : 't Grieksch beeft :
r,rx*y%n<S-tU ia' i/iZt. Anders heeft het M-G. altijd: ïiïfcGlHA** ciaiir "l llct- Crriejj^h rxte-y%dgt<8-ai gelezen wordt. Zie Matth. X, 36. Mare. II, 41. VIII, 1. Lac. VII, 13 XV, 2,0. Zie over dit woord junius in Glos-* far. Gothic. h. v. Hét A-S. heeft hier altijd maar gemiropaiij wifereri. ~ *



mengelingen. 347
hAijlTitpA , A&MAhAi}lT6T, AK* MAN (f), rAA^MAH Sefteld- ^ DenkeIijk
heeft
(q) Zie wat omtrend dezen Infinitivus door 1. ten kate 4«f&#, w N. s- W. 577- is aange-
teekend, en tegen hem dooi balthas. huydecoper £r/V/ wegens den Abl. Abfol. in de JPérfc» »«» </e fchap. der Ned. Letterk. D. I. bl. 48. Welk gezegde van h u yd e c o p e r aldaar ter plaatze nogthands niet moet betrokken worden, tot de aanmerking* die t. ten katb, maakt tegen junius in zyne Geméénfehap tuffen de G. Spraeke en Ned. hl. 13. over de woorden rATölhAN en TATinhAN. Als zijnde de aanmerking van ten kate in allen deelenvvaar, endoor 't gezag van den grooten jo. iure bekrachtigt. Zie deszelfs Disfert, de Otig. Ling. Lat. inter M-Gotbos reperiund. §. 5.
(r) De Angel - Sax. overzetting heeft altoos voor het M - G.
KA6l(|>S , KAGHi>9AN en A^A^A1^* TIt|>A en AK-mAh> milo-heortc, gemilrpan, mircpan, mib-heoprnerye, zonder onder onderfcheid, hoe het Grieksch heeft. Luc. VI, 36. YAI&^A1^
KAGi4>9AHaAWS. SvA Sye 9Ah ATTA
Ï^VA&A KASlt|3S ÏST : A-S. eopnopchce beoS mite-heop-ce. ppa eopep Faeoep ip milo-heopr. Grieksch: TlnS-t »k #f«rfot«««, *«0*5 *«/ • 5raT«? "ft*r" "'""'f* r& - Marc.V, 19. gA11 TATGlh ÏM ©A^
£iAn i|mS t]i rATAVi^A 9Ah rAA&-
MAI^A <|>nK: A-S. 1 cy3 hym hu mycel Dpihren jeoyoe t he jemilrrooe Je. Grieksch :



348 TAELKUNDIGE
heeft dees Bisfchop dit met opzet gedaan, om dat '£ Gr. efo%*<^ iets meer aanduidt, dan-toe©-.
S^na] Dit woord komt nog eens voor in deze beteekenis in den CA. Man. XII, 33. alwaar de öti, xtnjlachtoffer hebben, junius was van meeninge, dat Sj\n\ in 'tM-G. een fcfiaap beteekende, en dathet, om dat die oudtijds 't meest geflacht wierden , hier van gebruikt wierdt om alle offeranden aan te duiden. Deze gedagten omhelst ook jo. ihre (s). Dan zoude dit M-G. SAH& niet wel iets anders beteekenen, dan een frffaap. w, en zoude dus de reden , waarom het in de beteekenis van alle offeranden genomen zy, geenen anderen oorfprong hebben. Laaten wy het een en ander, hoewel nogthands maar als eene gisfing, wat nader befchouwen.
I. Zo komt my voor , dat 'tM-G. SAn& niet een feïjaap maar een; Üarïmi beteekend hebbe. Welke
Matth ix, 13 a<H'An rAi rAi(|>. rANiMid» ©a SI9AI AXMAhADlTiipA VIAcan
9Ah NI htlNSA. a-s, Ea3 pophee ^ leopnijeab hpaet; ip. Ic pylle milo-heoprnerre tuer onraïrö. neppe. Grieksch : vu^o'^ ft ^,,„ „' irH- 'EJ„ ^
tXtxnu^Marc-Xy^ Luc' 'l> 5°' '4> 58, (O Iu Ghsfar Suio-Gothk. Toin. II. col. 705.



MENGELINGEN. 349
gedachten nader beveiligt wordt door 't geen lindenbrogius (/) of du cange (») hebben, by wie deze woorden in eene formula van eene huwelijksvoorwaarde gevonden worden : CabaV.os tantos , boves tantes, vaccas cum vitulis tantas, ovium capita tanta, SO' LIS capita tanta etc. dücange zegt: „ 't fchijnt, dat „ Sodis hier voor fmm d. i. ban oar&enf ftaat ,of moog„ lijk van fudis dat een Üarftm$ï)u& beteekent. „ Het eerfte is waar, doch in 't tweede mist du cange, en nevens hem pi.tho eus en bignonius (y); want fude 0?fudis is eigenlijk eene grafit of flOyt,en hiervan is naderhand het zelve genomen voor eene plaats , die met eene 0?agt omgeven is, en dus een verzekerde plaats, daar ieder geenen toegang heeft, (w) Dan dit in \ voorbygaan. Wie ziet niet duidlijk , dat het voorn. Sodis (*) niet anders zy, dan 'tM-G. S/Y1\<\. N-D,
(by
(t) In Formull.
( u ) In Giosfar. Med. et infin. Latinit. v. s 0 r> 1 s. (v) Ad Leg. Salie. Tit. II. $. 3.
(w) Dit is ons &uüDe, dat wy nog by kiliaen vinden fbvm. palus, lacus A-S. Seap. Zie ook wachter ia
Ghsf. v. sudde.
(*) Dit woord Sodis moet naar mijn gedachten ook herfteld worden in de Lex Salica Tit. H. $• 7- alwaar gelezen wordt ftcicbalta , 't geen jo. ihre in Glosf. Suio Gothic.
Dbl col.



3f° TAEL KUNDIGE
(by kièiaen te vinden). ^oegö, fM0§e. £ocrtj.
l£>Qtï)t(y)] ^DflJ. ^OUtoC, Su^pqrca. A-S, Suja, ru^prju.Dan. @c«.Zw. 60.H-D, @a«. Angl. Voeg hier by ConxHóx. Cambro-brit. .£% alwaar de H altoos verwisfeld wordt voor onze S. (z) Hier zouce ik 't eerfte ftuk voor bewezen kunnen houden , maar om alle tegenwerpingen uit den weg te ruimen , .20 zal ik nog eene kleine aanmerking aangaande \
Ysl.
col. 8ro. veranderd hebben wil in faoichaJtf eccard. ad Leg. Sal. p. 16. heeft wederom eene andere gisfiiig. De rechte lezing zal dan.'zijn fodicbaha. In het Latijn wordt van een furtum fcrovae cum porcellis gefproten.
(y ) Dus vind ik dit woord gefchreven in de Vertaling van let Leven van S. Francifcus HS. f. 4f. b. Hi was eens gbeherbergbet m een chefter daer een oey een ionc lammeken creech. Op dier feluer nachte daer een wrede foelie toe quam, en d*t onnofel lammeken verfcoerde. maerlant fchreef ïn zyne beryming van dit Werk aldus;
Gheherbergbet was bi tenen tiden Tenen dooft ere der hijtude liden Ende hiet te ftnte Vereconden Daer ■ƒ■ fcaep in der nachts ftonden ,i lammekijn der brochte voort Dat ene- zueghe bevet vermort,
(z) Zie e. lhuyd. Jrchaeolog. p.'39. col. 3. en p.,ff. U.'rf, Cn *" KATE AankidinZ m ^ K. der N. S.



MENGELINGEN. 35- *
Ysl. ©auöt'.ww. (d) hier by voegen, 't Ysl. ©aubv fchijnt vooreerst my van eenen anderen oorfprong te zijn , of indien men veronderftelt, dat het met 'tM-G. een en 't zelfde is, dan zo zoude het eene overdragtclyke beteekenis zijn. Oudtijds maakten de Zeugen of varkens een. voornaam deel van de bezittingen der ouden uit, Getuige is de Lex. Saüca , die veel zwaarer ftraf bepaalt op de varkensdievery, dan op die van ander vee.
II. Wat nu de overdragtige beteekenis' van 't M-G. S/U^<*- aangaat, dat 't naamlijk voor allerley foort van offeranden genomen zy , dunkt my gefproten te zijn uit het algemeen gevoelen der Ouden, volgends de Leer van Pythagoras, daar ovidius (b) gewag van maakt, hem dus fprekenden. invoerende :
■ prima putatur
Hofiia Jus merüisfe mort.
'tw.elk vondel aldus vertaalt:
■■ > Want elk achte
Het billijk dat men gode een vette zeuge ftaghte, Gelijk een offerhant.
Maar
(«) Zie jo. ihre in Glosf. Suia-Gothic. v. söd. (£) Metamorphof. Lib. XV. vf. 111. Zie ook varro de Re Ruft. Lib. U> e. 4.
Bb |



35* TAELKüNDIGE
Maar zal men zeggen hoe komt deze gewoonte nu tot de Gothen. Met weinig woorden zal ik den vragenden hier op voldoen. Wat verhaak ons Herodotus? 0) Van Zamohcis fprekende, die volgends torna nd es (x) een van hunne wijsgeer en geweest is, zegt
hy : ïyta ?ruv8*'veju<x< to'c Zdh^iv tovtsv êavhtvirxt or
HatfAca' SovKivcxt Si rïutayopi) tm Mv^cra'^u. d. i. ik heb vernomen — dat dezen Zalmoxis, te Samus als Jlaaf gediend heeft, en wel dat hy hy Pythagoras den Zoon van Mnefarchus gediend heeft. Wat zegt porphyrius (d) van dezen: ?H» i' «w-ou jt*J mpov jw{(p#wov, o cm ©poócij* ixrvjfaio , d> Z*juaA|ij ijv 'êvofxec —— 'Ayxnuv S' «v'tsv »
JIt>ö*yep«M tTforiSivet , t« t£ ?r«p) !6paugy»'«f, rds
•tAAaSf el? Jsovf Qfrimalott. d. i. //y oo/è by zich eenen anderen jongen , dien hij uit Thracie bekomen hadt, wiens
naam Zamohcis was. Dezen heeft Pythagoras, om dat
hy liefde voor hem had, en in de geheimen, en in alle de overige plechtigheden van den godsdienst onderwezen. Wat moeten wy hier uit nu befluiten ? Immers niets anders, dan dat deze Zamolxis zyne landgenooten, by wie hy in "to eene groote achting was, onderwezen zal hebben in
die
(c) Bïftor. Lib. IV. c. of. p. 314. Ed. Wesfel.
(d) De Reb. Getic. p. m. 18. (c) De vita Pytbagor. §. 14.



MENGELINGEN. 353
die zelfde leerftukken , die hy van zo] eenen groten leermeefter gehoord had : En bygevolg kan men niet twyfelen of in dezen grond moet men de overdragtige beteekenis van het M-G. S/Xind*. zoeken.
KA^TINyiSSin ] Dit woord kan men niet wel anders overzetten, dan door offerdienst. Het is mede een woord, dat in den C. A. niet gevonden wordt. Het komt van KA^T^i*. Sacrificare, en daarna Deum co* Jore.dat junius afleidt van'tM-G. KA%<\>. fanguis. by ons ÏJÏQeb , daar stiernhielm en wachter. hem in gevolgd zijn, en daar ik my ook byvoege. Het tegendeel heeft jo. ihre (ƒ) beweert, zeggende, dat het woord KAFTAN ftandvaftig in 'tM-G. met een T gefchreven wordt, daar men KA£<|?. fanguis. altoos met (p vindt, en dat T en <\> onderfcheiden Letteren zijn, die niet alleen in gedaante, maar ook in geluid verfchilden , en dus bij gevolg nooit de eene voor de andere konde gebruikt worden. Dan wie is onkundig, hoe dikwils t. th. en d. (g) verwisfeld worden. Of mooglijk is KA^T^H dus gefchreven
om
(ƒ) In not. ad Ulphil. fragment, h. c. (g) Zie wachter 'mPnlegom. Glosf. Sect.II. §.aó: en ons 3. Stukjen bl. 239.



854 TAELKUNDIGË
om 't te onderfcheiden van eene andere beteekenis,die «ertijds misfchien ook aan dit woord gehecht geweest is, en die wy nu niet meer overig hebben. Vergelijk wa c hter, (h) en zie de verzochte afleiding, die jo, ihre opgeeft. Voorts zo kan ik niet nalaten, om by gelegenheid van dit KA£TXHA.S$11$, den Lezer een oogenblik op te houden met eene aanmerking over den 3V1-G. uitgang N;\SSriS en onzen ni$(e. l. ten kate.. twy feit (£), ofwel dees M-G. uitgang eene overeenkomst hebbe met onzen nt$fe maar ik zie niet waarom de verandering van klinker, die in deze beide uitgangen plaats heeft, meerder zwaarigheid zoude ontmoeten in 't M-G. N^SSnS, dan in ons tl$fé en 't Al. nusse. (/) Zeer weinig vindt men dezen uitgang NA.SSTIS in 't M-G. ja zelf geloof ik niet, dat men meer , dan deze volgende woorden, zal aantreffen in den geheelen C. A. of 't Fragment, van den Brief van Paul. h^K-IN;\.SSnS. meretricium. TUtA.9IHjV.SSnS. facerdotium, t|)in&INASSnS. re~
gnum
(b) In Glosfar. v. eluten.
(/') In Glosfar. Suio-Goth. v. BtOTA.
(k) Aenleid. tot deN.-duitfche S. D. H. bl. 8a.
(I) Zie wachter in Prolegom. Sect. IV.



MENGELINGEN.
35/
gnum KAAKIHASSnS. adulterium. KA£TIiXp\SSftS. Dei cultus. Integendeel is de uitgang nep, neppe, nyrye in'tA-S. zeer gemeen (ff*). — By oas was de uitgang nisfe ook oulinks zeer in gebruik.
b. v.^eörieg&emgfe. ®efrfjerauni'#fe» Jfêetrcutoemg*
ni^fe. ^erlanjagent^fe. ©etfmaïien^fe. ©ecflanöemg* fe.©eifuimem#fe.©ei:mcïJen!#.^peteat^fe.welkealle
men in oude gefchreven en gedrukten boeken vinden kan,
^jv;\M;\.(i?9ïS j Indien dit woord in 't HS. zo gelezen wordt,als knittel 't uitgegeven heeft,is 'tze« kerlijk een misdag van den uitfchryver, gelijk ihre zeer wel opgemerkt heeft. Het is de Gcniüy. van ^JvA4!3*
dat
(«?) Zie l. ten kate op de aangeh. pl. en csoitG. hickesius in Grammat. Anglo-Sax. Cap. IIL Reg. iS. Ilaudpauca foeminina excunt in nep, neppe, vel nyppe.* tit, oypigneppe , ftultitia. ^pimffc , Trinitas. gelicneppe, fimilitudo. po'Spazp'cnyppe, veritas. Retinefur adhuc foeminina hacc ttrminatio apud noflrates in ÖJÖi*
taiegfe , albedo. fjarönr^fe, durities. wetone^fe, novitas. Steatwgfe, taagnitudo, et mille »iüs.
Cc



5^5 TAËLKUNDIGE
dat men in 't voorige Hoofdjl. vs. 34. vinden kan, 't Komt van fcH-A^A** fapere. dat't zelfde is, als ons üTOeötn , en hier van ons UCOCÖ. M-G. fcK^tX-S en niet fsjv^^-A 5 zo a^s junius heeft, («) ■fcX-X^A *s eigenlijk de Nominativus emphaticus demon* ftrativus ; want de M - G. Byvoeglyke woorden hebben tweederlei uitgang in den Nomin. en ook tweederlei buiging, (o). Deze M-G. uitgang fchijnt ook in ons N - D. in zommige opzichten overgebleven te Zijn (/>).
$AM£ ] Het M - G.SfXMji., S hebben wy niet meer in de beteekenis van ö?$eïfut. (adem, fjet jdfs Öe. «fe»fc overig,daar'tby deZweeden, Yslanders en Éngelfchen nog in gebruikt wordt; doch in ons jattlcn, tt $ametl. una, , panter is het M - G. SjiM/Y in de beteekenis van jjdyïl nog te vinden 5 want de eene beduidends is uit de andere voortgevloeid, gelijk jo. ihre zeer wel aanmerkt, zeggende : „ Samme —-
„ pro-
' f») In Glosfar. Goth. h. v. '
(0) Zie g. hick.es in Gramm. Gothic. C.IV. Reg.9. en 'tgeen wy hebben aangeteekend in ons 3de StukjenU. Z59.
O) Zie t. ten kate Aenl tot de N. S. LU.bl.366.



MENGELINGEN. 357
„ proprie idem notat, deinde vero id, quod fimilitudi„ ne ad idem proxime accedit." Ysl. fame idem. gunnuugi Saga: (f) <ëa «t&urtr nt\> at Mosfelli fu&r fima fcltW HOK. S'müis evenius eadem nocte Mosfelli exjliüt. Zweeds. &mHU idem. Eng. fame. in het Lapland» vindiksABMA. idem. sabma alma. idem vir. (r).
vs. 17.
AN&.VAIW9A J" Dit M_G-woord ftemt 0Ter
een met ons tejJflitoOOlutg; want is in het M - G.
tCgcn, contra, Kct is zaemgezetuit AJ^YA1^*!^1 > dat van YMjUfeAgg afkomt, even als ons oulinks tüOïütg / doch nu töOOtfHg/ van tUOrtiCtt afibmt. Het beteekent zo veel, als of men zeide: tegenzijde. fIDDVÖcn heeft by ons ook eertijds zo wel esfe, als fieri beteekend (s). Hier van nog ons geteut* ten in dien zin gebruikt: Laat ons zien wat het ge-%.
wor-
(q~) Pag. 186.
(r) Zie jo. ihre Lexic. Lapponicum, h. v. Voeg hier bv e. bernakD Elymol. Britaiinkum, „ J>ame, ipfe, „ a l urn, *iri('. S,VM£. Goib. pam. Sa*, fem, Isl. „ ..«,« , «^-, r-ft. faüa, fama, fame Bob. fam. „ ƒ,»ƒ. Pe/. J?fè. izaam. Daim.?
(s) kiliaen: tcahcn-üJOïöiaÖ- Pr oef ent,
4 verte ÜHJïöfll. i- 1 C5Jf-
Cci



358 TAELKUNDIGE
■worden (t) zal, d. i. wat het zyn zal. In den zin
van 3tjn. esfe. gebruikten ds M - Gothen ook hun VAïK-(|?AH. En peopoan, pojioan, pupoan, pynoan beteekent in het A - S. ook esfe. (u) In het Al. is vu e r d e al wat zijn of gefchieden kan. otfridus: (V)
Nift mik funtar mierde in thiu iz Got uuolle,
cl. i. Niets is er , dat niet worden of zijn kan indien God hei wille. - Het M-G. ANd is ons nog heden maar alleen overgebleven in ons atluteOi^ö cum dcrivat. en zegt niets anders,dan een tegenwoord. Schoon kiliaen leert dat het zamen gezet is uit anöet en toOO^Ö , als willende zo veel zeggen, als een atlöfj! tÜOQJÖ. (w) De Hoogduitfchers hebben nog het oude
(?) m. stoke. Rijmkrm. VIII. B. vs. 20.
Dat Jonchere Willem bleef in de port> Te Middelbar ch in de vefte, Dat dochte finen rade befte ; En voer aldaer, want hi ivoude Weten, wais ghtwerden foude.
iu) Zie ï. lye Diction. Anglo-Sax. h. v.
(v) Euang. L. 1. C. 1. vf. 115.
<et>) Dat deze afleiding van ki li aen, hoéwei door va n
/ has-



MENGELINGEN. 359
«WWOiKtt. praifens facere, tradere. in hun ö&WUUftWfm. d. i. overleveren,geven, behouden. In 't Yslandsch vind ik fi!t&t>erbtr, dat het zelfde is als 'tM-G. AJAtAy/LlIUj?91 j in de beteekenis van &e0tn / initium gebruikt zo veel willende zeggen, als in het tegen zyn. gunnlaugi Saga (*) <|ue5jt fortc fjafa <for «m fumarïf «f ifoWi tt( NoTegs, mn a andverdum tótti fra ivorffgi lil Svfcodar, d. i. verhaalt, <&tf ^ i» V eerst van
den zomer gevaren is uit Ysland naar Norwegen ; maar in 't begin van den winter uit Noorwegen naar Zweden. Zie verder over het H-D. ü&avmuwrtttt j/>h. vorsten,
hasselt, naar zijn gedachten, beveiligt, geenfius firookt met de regelmaat onzer taaie heeft de HüQggël. Heer kluit reeds in zyne aanteken, op de Lijft der Zelfftand. Naamw. van
hoogstraten bl. j'31 te recljt aangemerkt. De plaats
vanj. vorsten door voorn, van hasselt mede tot verdere ftaving van zijn gevoelen bygebragt , bewijst juist tegen hera. Zie hier de woorden van vorsten, zo als dezelve overgezet in de Beytrage zur Critifcben biftorie der deutfeben. Spracbe, Poejle und Beredfamkeit. 7 B. te vinden zijn, en oordeel : SBirê foK uimi mm non ben SBórtttn a n t w o r t imb a n tworten Iidten/ tnfoferne fte refponfum, refpondere, «njcigen? ©icjë fc&jmen o.%\ rtué ben SBo?fet$tmgé rcóïttein and ober a n t , (contra) tmb wn bem bcfannten 2Bo:tc wort {«(ommen g<f«tjci ju feyn / ènfj <ilfö an t w 0 r t eben fo viel bebctttet «té g e ge n-
VORTjimÖ antyvor ten fö Vltl «té cïgknwoktïn,
(x) Pag. 110.
C c 2



3<5o TA. EL KUNDIGE
sten, (y) en over 't Al. antwerden jo. georg, ecc ard ( z ). Het A - S. anopepo of anopeapo leest men Matth. xxvn, ip. -i pip popo p;ep jepiomaïppuo mio Iudeum o^ pipne andpeapoan dazg:. En Anopeaponeppe is praefentia,
r;\V^ïjli|>ï ] Dit M-G. woord is zo als 't my voorkomt het zelfde met 't AI. gewarheit. Ma fecuritas. by halt At/s en scherzius (a) te vinden; want alwaar zo een veiligheid plaats heeft, is ook vreede. paspe is in het A-S.pactum , 'faldus. Wy hebben nog tuaei'-forief. -Bterae asfertoriae , Uierojs rei venditas (b). 't is zo veel als een teeken , waar door bewe-* zen wordt, dat er een pactum tusfchen twee luiden is gemaakt, waar door het eigendom van eene zaak aan eenen anderen wordt afgeftaan. w e r is pactum. foedus. by wachter, (c) j><wï> is by rudolp. jonas
(y) Op de boven aangeb. plaats.
(z) In iiotis ad Catbecbef. Tbeoftlc. p. 114.
(a ) In Glosfar. Med. aevi German. h. v.
(b) By kiliaen in Dictionar.
(<r) ln Glosfar. Germ. h. v.



MENGELINGEN. $6ï
nas (d)jucunda pies. Allen ftammen zy af van 't M-G. cufiodire- A"S- ?eapöian.-pn
cufiodire, curare, adminiftrare, vigilare. N -D. toaetett,
toaeröcn. c«/?«Sr* / /?w<?, «ware. ïuaeren. ve*
tus. obfervare & in officie- tenen. ( e ) In de be¬
teekenis daar het A-S. yxpe in voorkomt, meen ik, dat men ons verouderd Jjfjttoettt, hetwelk ik by M. stoke (ƒ) vinde, ook moet nemen , naamelijk voor getrouw , want de krijgslieden hadden immers trouw gezworen aan Jonker Willem, welken hy hun verzoekt te houden. Op dat de uitlegging van dit woord te klaarer blyke, zie hier zyne woorden :
Alft aldus was comen ,
J'omkeer Willam hevet ghenomen
Raet, wat hi beft dade
Met fenen lieden. Men wort te rade
Dat hi hem orlof Joude gheven,
En danken al fijn leven.
Hi
(d) In Dictionariol. Island. p. 129. achter zyne Grammatica te vinden.
(e) Zie kiliaen in Diction.h. v. (ƒ) Rijmkron. £. VIII. in init.



$6* TAELKUNDIGE
Hi dede al dat men hem riet. Hi gaf hem crlof, en hiet, Dat fifouden fijn gheweire, Wam dat quame alfo verre, Dat de viande quamen met here. Dat fi trecken mochten ter were% En weder fiaen de felle fchare.
En in de boven genoemde beteekenis Zo kan men ds plaats uit walewein door huydecoper alhier bygebragt zeer wel verftaan, en is dan zeer gefchikt, om deze plaats op te helderen, ge war vind ik by scherzius (g) door fidelis verklaart.' kiliaen heeft ööctooriaö. firmus, durabilis. — fo den zilï van fideUt, getrouw, leest men , naar mijn oordeel, ook 0etoanrf> in den Spieg. Pasfion. (h) alwaar van S. Lau* ^gezegt wordt, dat hy boven anderen martelaars» iets zonderlings heeft om zyne : gewarige en geopm. hoerde martelie d. i. getrouwe en bekende, want om ge* toaricfj hier vóór toaar. verus. te nemen, dunkt my, dat niet iets zonderlings zoude geweest zijn voor
S. Lau<
(g) In Glosf. Med. Atv. Germ. ft. r. (b) Eol. 104. a. jHS.



MENGELINGEN. 363
S. Laurens. Eh in dezen zin moeten ook de twee door huydecoper uit strickerus en uit het Fragmentum de Bello Karei M. bygebrachte plaatzen verftaan worden.
vs. 20.
h^Tl^9;\] Met dit M-G. hAnK.9^ heeft en jüNius en jo. ihre (z) 't A-S. heopp. AI.herth. H-D. fictb. N - D. $aatt>, flcerD. Eng. Hcarth. focus vergeleken 5 doch het voldoed aan den laastgenoemden zo min , als my. Het M - G. woord zal eigenlijk ten hoop holen beteekenén; hoe men deze beteekenis nu met die van om woerd ïjaüttl over een kan ' brengen, zie ik' nog- niet.
Iloofdftuk X I I I.
vs. 2.
r AKAIckél;YI ] De beteekenis van dit M - G. F^XtU^1*^- m'^natt0' fch]Jnt no§ eenigfins be-
hou-
(/) Ia Notis ad b. i.
Dd



3<?4 TAEL KUNDIGE
houden te zijn in het Geld. gfjeraetl (k) par , direclüs. T^K-Aï^-S (/) is in het M-G. conftitutus. yo. ihre (m) vergelijkt het met K.A(|>AN. numemre, welke vergelyking juist niet onaanneemlijk zoude zijn, indien de dipthongus Al, die zich geemlns in XA^A** vertoont, niet eenige twyfeling hier inveroorzaakte. Liever zoude ik het afleiden van een M - G. woord , dat door gebrek aan fchriften in deze taal, niet tot ons is gekomen -y maar uit de verwandfchapte taaien nog wel te herftellen zoude zijn. Want de M-G. woorden TAjlAIt\GXNS en r,\jvAIc\.S zelve toonen ons zonder tegen fpreken, dat er in die taal zodanig een werkwoord geweest zy , waar uit deze woorden hunnen oorfprong hebben. Maar laat ons eens zien , in hoe verre de verwiindfchapte taaien, hier in ons eenige aanleiding geven.
In
(k) Zie kiliaen in Diction. h. v.
(/) Die het G/osfarium van junius inziet zal aldaar vinden TAXAIcX. door conftitutus vertaald , doch hy vergisfe zich hier door niet. T^l\ is conftitutum, TAXAïAS. conftitutus. Alle de Adjectiva mafte. gen. hebben in Aen Nominativus S, maar werpen dezelve in neutr. gen weg. Zie c. hickes. in Gramm. Anghft. et Moef. Goto. p. 21, J
O) Zie zyne aantsektn. over deze plaats.



MENGELINGEN. 365-
In het A-S. is pazdan. regere. boethius(»).' Eo»
pxooe eallep miooaneapoep :• God beftuurt de
geheels wereld. Al. antriitidon. ordinare. kero: (0) kalaubames pedo citi antreitidom. wy geloven dat de beide tyden gefchikt worden , 't Zw. DvC&rt beteekent explicare, ordinare (p). Ysl. Svaefcfl. ftsw, decernere. gunnlaugi saga (q): ia rct> Parfprt'r
(n) De Confolat. Pbilofoph. p. 94. Edit. Rawlinfon.
( 5 ) 5. Benedict. C. XLVI1I.
(/>) Zie jo. ihre in Glosfar. Suio Gotbicoh. v.
(q) Pag. 98. InhetYslandsch wordt een Koning ook 3CII&* rabe» genoemt, 't welk zo veel zegt als volks regeerder, Dus vind ik dit woord gebruikt in een gedicht van gunnlaugus , zijnde een andwoord aan den Dichter rafpc. (zie Gunnl. Sag. p. 148 )
@ffm vat öt)r til mira
Onnbagé foin l\tfca$a (£<mn qixba inenn ne minna
2)hïm jafnpfa) Hrafni. %üx<i putt meban au|ïan
•Jdlbtdbr fora bi>atibt; Pvi er menfpreï minui
SJtafêgeïba a fcHft ala.
d. i. Een feboone maagd met goud verperd is aan Rafin, «m
te trouwen gegeven; dien de menfeben met my gelijk fielten , en niet minder. Terwijl de opperfle regeerder des volk mij» reis vertraagt beeft uit 'tooften over bet dak der aaltn. Daar-
Dd 1 »j»



S66 TAEL KUNDIGE
Sigtryggr Silkifkegg $m J^fft j>A ymm
jtutib radit. Toen regeerde daar Sigtruggus Sericobarbus — die onlangs heeft begonnen te regeeren. Welke alle {of aframmelingen zijn van een grondwoord, dat Ryden. e$uo vel curruvehi beteekent (r): als A-S. mdan, pad',
P1"
em is hy minder wel fprekend dan ik. Het Yslandsch ah bitfï, faftigium anguillarum. wordt hier door den Dichter voor de Zee genomen. Van diergeiyke overdragtelyke wyzen van uitdrukkingen zijn de gedichten der Noordfche Dicbteren vol, en dikwils^gebruiken zy het woord (tü met nog een Svhfantivum zaemgefteld , om du zee of een fchip aan te duiden , ja zelf zomtijds vindt men 'r woordt cXL alleen voor de zee genomen; zo noemt oom l i tl j de. zee ah p>ï& in een lijk. %ang op foRBiöM svARTi. dus zmgt hy: (zie Orktseyinga Saga p. 310.)
SBc.tu Imtg knbrci manna
fj)Kï barsnes Jsurbi.'m fuarta
ttab Ijlijiifciprn lino Bjtfm itatlii aïa jjrb
jikvrsborgar t\\\.
d. i. Zy droegen het vermaak der Leenmannen [d. is. voornaame Heeren j by Tbarsnes thorbiürn de zwart. Hst Oorkusfen van den beer [d. is, het fchip] bad onder den Hoofddichter bet Land der aaien [d. i. de zee] tot aan Akursburg. Zie verder Islands Landnamab. p. 73.. O) Van een ander gevoelen is junius, doch, mijns
be-



MENGELINGEN. 367
pioen, eauo vel curru vehi. Al. ritan, reit, ge ritan. idem.1v}. SKiUJdem. Dun. 9vü>e,r«t>, ït* Ut. idem. Ysl. ÜU I Kfo / ïim- H - D. uiten ,
riff, gWfftn. idem. Voeg hier by ons N-D. Jjtiöen , rceö, en oulinks retiï , SetCÖm. uit welk praet. imperf. rceb, of rriö ons verouderd iïdöen, VUht\\, nu ÏJCrritscn parare , praepare, expedire, en ons verouderd ïïceöcn. £<w<?, infiruere. Kunnen wy nu niet
uit dit alles, teffens ook de Dialect -regel der in aanmerking nemende, befluiten, dat de M-G. woorden T/UvAIïaSIIJS en TAjlAItX-S afftammen van het verloren M - G. jlÖI^AH , Kfrlty ,
HAitpANS. rA££i<4?Atf, rA)l;viip ,rAX;\i.
dJAiïS. cquo vel curru vehi, en ook ordinare, parare. vs. 4. .
h/LlA'A ] k n 1 t t e l heeft het M - G.
bedunkens , te onrecht. Ily meent naaineüjk, dat ryden primeria Jignifxationewtzoadebmekenznequo vel curru vebi; maar equitare en dat het naderhand maar overdragtelijk gebezigd zoude zijn voor bet ryden op eenen tvagen. Zie zynó Animadverjf. in wille ram. p. 14. Tegen hem zijn
OOk L. ten kate Cn jo. IHRE.
Pd ?



361 TAELKüNDIGE hj\lK.nS. ghdius. met het H-D. fiauer vergeleken j maar ten onrecht, alzo 't noch de zaak, die beteckend wordt, noch het woord zelf eenige overeenkomst met malkanderen hebben. In het Ysl. is fjt0r. ghdius. Bekend is het begin van het Noordfche gedicht van Koning regner lodbrog:
ÏIIvFFIiY MIK YI* ïlUhi
d. i. Wy ftreden met zwaarden. De Zweeden gebruiken nog bjor. Zie verder jo. ihre (i) over dit woord, wachter (t) leidt het Ysl. fttPr van Mm af, dat caedere zoude beteekend hebben: ik voor my wil liever deze zaak met den kundigen ihre ftilzwygende voorbygaan, dan met onwaarfchijnlyke gisfingen den Lezer bezig houden.
fs) In Glosfar. Suio-Goth. h. v. (t) In Glosfar. Germ. v. hausn.



MENGELINGEN.
1*9
Hoofdftuk XIV, vs. 9.
^K.yv.1^9Itï^(^ 3 dezelfde wyze vindt men dit woord gebruikt Mare. X, 42. het heeft zyncn oorfprong van het M-G. dominus. by
oiis Ï|>CET, over welk woord menbrceder zien kan onze aanteekening hier voor bl. 3 37.
VS. IQ.
fc}lAK-Al*'r ] (-)ver ^cn oorrProng ot" wortel van dit M-G. J:jlAKni*NA.tf zijn de taalkenners in zo verre van het zelfde gevoelen, dat het afftamt van KtlHHA^ i maar zy verfchillen omtrend de beteekenis die men dan aan dit woord zal te hechten hebben, junius neemt dit woord in de beteekenis van kennen , weten, zo als dit wóórd in den C. A. dikwils voorkomt , en in dc woordenboeken gevonden wordt, ihre geeft ons eene andere beteekenis van het M-G. KriNNAJ*' hy neemt het m
de
(«) Ulphil. illujlr. not. //.



57o TAELKUNDIGE
de beteekenis. van confidcrare. En zo vindt meri liet Matth. VI, z8. rAKnHHA.I«|> KA£M&tfS h;\It|^9^S d. i. merkt (of geeft acht) op de b loemeH des velds. Ik vertaal deze woorden aldus, om dat het my voorkomt, dat het lat. confidcrare met ons opmerken, acht op geven het best overeenkomt, en ik begrijp, dat men op deze wyze het gevoelen Van ihre het allernaast in onze taal bepaalen kan. Beide deze beteekenisfen van het M-G. KÜNNA1* zijn zeer aanneemlijk ter afleiding van fcjlAKtlHNAN. en zullen in de daad weinig verfchillen 5 want het tegen overgefteld denkbeeld, waar op wy door het privativum £jlA. geleid Worden, (v) vinden wy in beide de beteekenisfen; men vindt doch het juist tegen overgefteld denkbeeld, van
ons Mem acijten, bmieljtctt m achten, acïjt gcuen,
Opmerken, aefiimare, confiderare, als in fetmten. noficre.
cn
(v ) Het Privativum £ ji A. keert hier en in meer andere woorden de beteekenis geheel om; zo leert ons ihre op de aangeh. plaats, dat van het M-G. UI<pAN. dicere. komt £j^lUI(f?jiYN. maledicere. van YAlVfvK^AN ff ere , kRAVAnXK9AN- peccare. Vergelijk hier mede het geen men aangaande dit voorzetfel vindt by wachter Glosf, Germ, in v. verachten, en in dtProkgom, Sect. V. in ver.



MENGELINGEN. 371
cn berennen, ignofccre, amtemnere , dat hetzelfde is met ons oude toraaHttl. contemnere, en iwfcnrten beteekent volgens knittel ad Fragm.-Ulph, Cap. VI. §. 190. p. 3 36". by de Hoogduitfchers eene zaak niet naar waarde achten , ook gebruiken zy het voor ontkennen , of de kennis, die men aan iemand heeft, lochenen.
VS. 14.
rA.M;VIN] Dit M-G. woord komt zeer wel over een met onsgcttlcen, dat even als het M-G. r;VM;\Ibï zo wel genomen wordt voor gcmtcn. communis, als voor 0Cttteen. vilis. 1Z0 ook het Grickfche jmivov. zie \vach-
ter {W), junius f», ihre (V) en kiliaen (z),
die aan dit woord ook beide deze beteekenisfen hecht.
(w) In Glosfar, Germ. (x) In Glosf. Gothic.
(y) Ind. Voc. in F-agm. lEpifi. Paul. occurrent. in y. (z) In Diction. v. gtjemrnii.
Ee



L



AANMERKINGEN
e. n
UITLEGGINGEN beniger WOORDEN
OP HET
ONZE VADER
door eenen onbekenden Schryver. [Zie Bladz. 290.]
vs. 0.
jVTTA «VI*, atf* bij de Griecken en Latijnen mede. Tata bij de Romeynen, aita bij de Bifcaijers 1)31* te, ïjetjte C^)- ^tc 01 Gt$ttbi} de Oude Friefen bedieden een ©aÖft of (tyOOrtjabcr, foo wel eijgentlijck genomen, als wanneer men dien naem aen fijn ouder uijt eerbicdicheijd geeft. De Friefen noemen daerom hun
Rech*
(«) |}ept wordt heden nog geknikt voor Vader by het Landvolk in de Groninger Ommelanden. Zie verder k». »bbsahdi Etymol. Britm. v. ATT/..
Ff



574 \ T A E L ÏC U N D I G E
Rcchteren oock %tXi\\: \ en waere dat men dat voor <ScfU30rxn wilde nemen, van aj., at0 A -Sax. eed. Enm Oath , AIi^l aitïjei (*) is moeder i luc, I} 4j, en t»o. .
hlMIHAM is 't meervotidigh van hlMIKS, Mmh. V, 18: gelild, in de andere taelcn, meest Jjim* «leï, fcjmïa, enz. A-S. heopen, Eng. jicabm
yeihHAI. 3ij getütjet, i. e. gcheijligt. AhMA
Sa v6lhA » 4*»$ ™& II, 6\ iiuffi<mé j\«ft>?
en AhMA V^IibS Z^.I3 ?f II, zr,denH, Geeft, Bij ons is 2Bije 'tfelvc, als in ^ije-voccf, ttnje-ttm* tcr, &crc'f$-ÜJtjcn, Wjje -nacht i. Kers-nacht i fiet kilian. mUJtjen. (qnfeerafe, heijhgen. Het eom misfchien van BifSÉj E e. /«r^, reijnigen, omdat niets behoort'geheijlight te werden, dat niet feijn,- of U voren gerei jnight is 5 Siet Nvm. VIII, f/; I. VI, lö. II. /fe I, 18". cn 'fi. &c. hier van heeft de MttXy-' ofte medé fijn naem. jfcfj^
■" ivcir)
(*; jo. ihre in Spf«m. C/oj/. Ltyi. „ yUtpêl, niat^. „ Fenn. ^;'fi. Isi. Edda aviam vel proaviam notat. v.Gud„ niimdiis Andreae in Lex. Is!, p. 57. " Voeg hier nog by het Leplaudsch Aiua, het [welk ook Jkfrwfcr bette' kent,



MENGELINGEN. 37;
mit) is bij d'Oude Duijtfen mede heijligh. 9B<tj&<n, SVtfccn, heijligen. otfridus heeft hier: SBuit; |t M» mt tfuncr.
N;VM^. naem , comt over een met veel taelen, ivo!*.* , nomen Lat. nastto Franc, mm Fries, en A-S* nafnlsiands, Sueeds, Deens.
vs. 10.
«|>inA;\HASSnS. (e) «4>maA , thmda, volck, diet, in de Oude Holl. Chronijck: j^et f Mtfcfje fcl'et; daer van comt ©ïetWu, i, Overfte van't Volk; var» )vIK, overfte, machtige, A-S. 'Seooe, gelijck oock de Gotten en Francken eertijds gefchreven hebben, foo ick afneme uijt hun oude namen van €ÖeOt>e« VÏc, anders fOkuHC i €ïjeOoeuCrt , i. Folck-eei-i fSTÏjeouelbalö , i. Voormond of Vooghd van 't volk, &c. het welck bij de Griecken in Theude, en Thiode, oïT/iiote, en bij de Francken oock €ÜtcrtCÏ), €|tOs %\§ en €ï)Ctriï} verandert werdt. Daer van oock de
CfitOa
(e) Leet tyI!\i\IN;\SSnS, en zo ook btneden. deten misdag hebbe» mede junius en sti en nmfiiii Luc. VIII, 10. Zie l. ««TUIG Ulpb. ilhiftr.
Ff*



37* TAELKUNDIGE CpHfêfe, €mtfe, en^Tïjeutfe, nu ®uptft foogc-
noemt zijn, q. d. populares, van een volck of geflacht hercomende, gelijck tacitus van hen getuijght Vb. de Moribus German. als dat fij uijt hun felven gefproten zijn. hier van dacn comt dan tpin<\.A*TA.SSnS, q. d. Volck-macht, Gebied over't Volck > 't welck hier nae genaemt werdt 4>Ill&Atf 9A£aj, (d) alwaer breeder. ASSnS is maer een bijvoeghfel, ak in KAAKINASS^S (*) Matth. V, 31. Mare.
VII, zr. en hKKlNASSrtS Mare. VII, zi. Joh.
VIII, 41. beijde hoerdom bediedende ; tl]:AKAS* $AH, (ƒ), overvloed, Luc. XV, 17.
<ff\h, k»1 otfrid enz. t'cfj, ende. AlX^AI 5 «rbc, A-S. eopbe. Oud-Duijts^ «ba , Cftïja, Öett^a, met welckc naem de Duijtfen
(als
(O Lees <|>Ill&ANrAKAl.
(O L. KAAKINASSnS, de uitgang cnS duidt het meervoudig getal aan. Dit woerd beteekent eigen, iijk ïuetmeretricium; maar adulterium, fchoon onze Schryver hier aan dit woord dezelfde beduidenis, ai» aan nXJvINASSnS, hecht, duidelijk vindt men te onderfcheiden Mare. VII, at.
(/) Dit woord dunkt my hier niet te behooren, zie het aangeteekende over den uitgang HASSnS in om I1II. •11 V. Stukjet, bl 354.



MENGELINGEN. 377
(als tacitus ind. lib. (g) getuijght) d'Aerde, als een Goddin, geviert hebben. Island. Sued. en Dan.
fütv.
vs. ii.
hA^Ifc » A-S. hlap, hhep, lap. Bij de Runen IlIIF, hlaif. Eng. ïoaf is een opgemaekt brood nae de gedaente van een blad ofr ÏOOf, Eng. leafe. Uiba otfrid. III. 6, y. QStu'o (Ebiifïuénam f?nf ferbrt, 3c£ JUCtK ftfgct tfiat'rt Ende in 't eijnde : 3C!> WUiU'&
djao itfd&o 3fKt'0 ftf<jc, jo|) tfjero (ei&o ©tbim fetbt u&ar tfirtj. De Friefen houden noch ïacf, ïraf. De Bohemen ttytb. De Monnicken hebben daer van hun Lepbunculos , voor grove brooden , geraaect, als g o ldastus getuijght Tem.l. p. iBx.
SlHTélHA^. dat is, geftadigh, altijds duerende, eeuwigh brood. Want SlNTGlN£ Mare. XIV, 7. en Joh. VII, 6. is altijd?. Gelijck oock in 't Griecx *vvtm>( , met het Gots woord geheel over eeneomende , foo in klanck , als fin. In den text
Matth.
) Cap. XL. en zie aldaar k. althamesus. en o'l. lUUBXCX. in Atlant. P. II. Cap. VI. de Gtelatria.
Ff 3



37S TAELKUNDIGE
Matlh. VI, ii. ftaet if«*W, het welck bij veel Oud* vaders en Leeraers OuJT- ofte bobcn - lucfnithjcft , gecftïncli, enz- uitgeleght werdt, vcrftaende daer .mede öct tyoob begi toecoinenbc ïebei$, te weten ïjet ïicöacm onp ïftren % Cftjtfti, ende niet het bage;
ÏÖCJT of thbCÏtjch Gelijck oock de volmaectheijt dcfes H. Gebeds niet toe laet, dat, ' tegens de leere in 't felve Cap VI, 2-f, 2.6. enz, plotfelijck in 't midden van *t felve voor het weereldlijckende lichaem gebeden foude werden, al eer men voor de Siele bidde over de be^ gaene en de tegens de te begaene fonden, Maer als men dit van 't geeftelijck brood verftaet, foopasfende 3. laetfte beden net op de Siele, gelijck de 3. eerfte voornaementlijck op d'eere Godes. Soo als breeder bij d'Heeren Salmaftus, Fosfms de Vader, en meerandere uijt d'Oudvaderen bewefen is: bekennende ahemael, dat iTiouVioï in de Lat. overfettinge qualijck overgefet is bagÉÏtJCX*. In 'tA-Sax. ftaet mede wel osegpamlN can j maer in feecker Oud gefchreven boeck van d'Heer Coiton ftaet oock: hlap upepne opeppiprhc; waer van hieronder breeder op het A-Sax. gebed {h). Seec-
kere
: (t) De Schryver wijst hier den, Lezer naar zyne aanmerkingen over 'tOnze Vader in het A-Saxifeh. Zie hier het
geen



MEN GEL INGE N. 37*
kerc Fïanckfe overfettinge heeft pvOOtfj , dat is
het felve met SlHTÊIH^VH;
rijs. Van riKAH, geven; Oud Teuts, gkffittj
33x3 3j -V &«« ^ « ÖBIjtf
geen hy over deze A-S. woorden heeft aangeteekend* „ Dxjphamhcan. In een MS. van de Heer Cot„ ton ftaet hier boven geftelt, opeppip-chc. i. e. „ overfpijfigh, geeftelijck en niet lichaemlijck , oFoock, overleckere: Want pip~G A-S. is „ fpijs, enbancket; otfridII, zz, 35. „ ouf) ^ibtt fhtrt «uift / £ (ut fjtmgfrü n'irftirfófï i „ l^rj getft u fptjfe [öic gïjij öérft] ©atgïfö „ Uan öonga* niet cn fterft. Siet oock IV,
„ 16, 14. en d'Heer junius op Wiikram. „ p. If8. üepifcan , pip*cpulhan , piprlxcan è, is leckcr eeten, bancket of maeltijd houden, „ Luc. XII, 10. XIV, iz. XV, 24, en 32. 3, XVI, lp. In 't oud Deens Tsl\l vist, fpijs;
ï\ 14H ïri/fc., vifta malur, knapfack. Ir „ voor hiMirK is bij de Dores mede een banquet-; • daer van 't Lat. fejium. Bij de Friefen is „ löföt, vreughde. Dit dient dan oock tot „ meerder feeckerheijd , dat de Oude Kerk ,, hier niet andere , als 't Geeftelijcke brood „ der Siele verftaen heeft : gelijck mede doet 't „ Eng. MS. van d'Heer junius, ouir opir ,, fubftaunce ; ende dat van de Winter 1. 4&ï\ft
„ oUcc fuöflantiaïrjcftc urooti, i. e. fu$trfubfia»~ „ tialis bij de Oudvaders."



}8o TAELKUNDIGE
Ubm* f<p<m. Sued. en Dan. af güjue, en van ouds II r i IFC, <tt 3«fa. Eng. to gtUC, In den Loffang, tip.
hlMMA.^-ArA. o-^ïpav, A-S. to dscj i. Jjatt Öaegï) , tienen Dagg. het welck te meer verfterckt, dat hier om geen ba0CÏijC^ fyoOÖ gebeden word, alfo het tweemael 't felvc gefeght foude zijn, fcait baegfi ert bageïtjcy, dat de volmaectheijd van foo een cort en bondigh gebed ('klaet ftaen van onfen Hemelfche Leeraer, daer hij 't qualijck bidden voor en nae beftraft, en daerom verbetert) niet toe en laet. hlJMMA bediedt !1U. J:JiAM hlMMA. , en fcjlAM
Himma nn, Uan nu af, joh. xin, ij>. xiv,7.
LUC: Ij 48. V, 10.
VS. 12.
AfcA€T. 5Cfïaet. gelijck onfe Voorderen plachten, te fprcecken In andere tijden. AfcA^TAN JsjlA.VAnKhXIHS Mare. II, 7. en Luc. V, tl. Voor 't welck Matth. IX, 6. ftaet AfcAeiTAH, i. Öe fonben afïatfn , vergeven. Ende noch naerder come met onfe Spraeck over een &n AêAATSINAI Ê&AYA^VKJrlTe, tot afïatinge der Jonden. Mare. 1,4. Hooghduijts au*}. pji^AQT^ is mede het
fel-



MENGELINGEN. 381 felve tarïatcn. Luc. v, 37. êKaagtaiA. 9Ah
fcXA^TA^A j vergeeft, en ghij fult vergeven werden, het bediet oock laten gaen Mare. 1,24. viii, 9. xv, ij*, enz. het cnckele- is A6TA« , latten. De oude Duijtfe feggen , futlujan fwua 5 d'overfettef van tatianus hier, furlrtj un$ urtfard fculfct, voor het welck otfrid &tfoS, en notgkr bttii, een derde obfaj hebben. Ende Hjmno il (») fdtfflj Ml* (cfwfbt. Deens > fcifaö.
SKtiAANS. jftdjuttrigd- Gort nae het gebed Matth. vi. 14. en if. wordt dit uijtgelegt door MlS« SA^SdaNS migbatien en Man. I, 4. en door ^AVA^^hTG en J:)lAVAn&h'riM-
S19AIMA, >?««i, zijn, te weten, wij. Comt
van yiSA^, toefen, zijn.
SKnAAM, fchulbtgertj A-S. rcyloi5> Theotpm*. rA^XMiive^nw iha sktiaah
yiSAN cxA^^A1^ fiJ doemden hem feïjUlDÏg te toefen des öOOÏ$. Mare. xiv, 64. D'oorfprongh ii SKAA, ick fal, ick moet, Eng. pOU ffjaïï BOe ft,
ghi}
(i) De Schryver ziet hier op eenen Hymnut te vinden in een HS. van vossius, behelzende verfcheiden Ia»yn/cie Lofzangtn in 't Qud Duijts owrgtjtt.
Gg



TAELKUNDIGE
ghij fult.-ï.e, ghij moet dat doen. SKAA TASyiATAH , hij fal i. moet fterven. Joh. XIX, 7. ÏK SKAA yan&9ah , ick moet wcrcken, Jok IX, 4. A-S.-j~ceal, Teuts; fcitf.
r !SftirT;uS. ïsringe s Want d'eerfte van de z Fr fmelt altijdVin een N (*),.alsin Af\TTf\iï,
langen. rf\Tr^, gangen, gaen. rArr, gang, ffraet. ArriAns, foomede in 't Griecx! ayythos,
«ngeï. yirs sa KjiirrAH&a KRaahsTA15 toegö urengenöe in 't berberf, Matth. vu, 13, KjlAhTA 'Snwn-M6IHAHA , ick bracftte tnyn fcon, Man. ix. 17. hAriKiip ynN<\AN KjlAhxeanN ,x in 't Ijoofb toonben bracht
ten , Mare: XII, 4. gelijck men in 't fchermen
feght ijemanb tn 't goofb ern (heeft brengen. A-s.
bnmjan, Oud Teuts, foïngen, pvtngen. Eng. tO bring, ?:XAlSTtlKN9AI. ^llAïSAN, is verfoecken, Mare. I, 13. X, 2. XII,, if. Islands «tfretfïa, Swenske en Denskc at frtjfe. gm'fïtrtg, en fre(?e(ff,
ver-
* — - _ „
-. (£) Zie ook over dit gebruik der M-G. F. ons III. 5fufc2 j«n. bi. 138.



mengelingen:
Verfocckinge. A-S. ppapgan , is vraegen; om dat men al vraegende ijemant veifoekt, als te iïen ra IV, 6. Mare. X, z.
AK , ac A-Sax. na ic. ac 8b ; tikt ÏCfi, ttlöCC tit. nip hrc na oxa, ac hopp: ÏJCt geetl 00, Uiaer Cfn 0t$ of COÖ ^fr- x*» de oude Deutfe overfettingen ftaet nu , um , Mpn 5 Mft voor maer. In fommige fult ghij vinden , €nt>e uedogt Oïlé , enz, gelijck bij Lucas.
AATIS6I , Mr, bfcÏ0#. X~S. kpan , ly; .m, alypan, aJsiv, Fut. Wa», /«<?>(?, losten. 10 SCO?
fC OiFRI!). fofï*
A£. af, i. van: zijn 'tfelvc, Mim Cïf, en tüatt
tjail. A-S. Op. Eflg. Of, dTTO. WItLERAM,
in de Oude Rijm-Chronijeken aÜC Hbc - ttOllClt in 'tFlaems is een Baftard. Afc hAI(l>9;VI, Dan bet fjtijbe, ofacker, LkoXVII, 7.
TlKlAliï. btdO^ton^batteVeï, i. van-het quaed, i*i woviip? A-S. op ypele. Duijts, utuf. Westfal. Ui>cf, Cvtl Eng. tbiïï, envercört, Ui hiervan comt Dt ebeï, in 't cort buijbd. A-S. oeople, ocopl, eeopol. Eng. bcbül Duijts, tfUÖtï, tllfrf, bltbcï, bUfbd. tat. XV, 4. fcmual. » dequade, die
bofe, verftaet, geeft.
g g *



384 TAELKÜN PJGE
<ï>m&A**9AXa.i (/) Luc. ix, 6c ryiSniAAx «pin^ANrAX^A rx<ps, £peït (i.C0H.
dight) §et &OningfirÜCR <£ob£ giet voren <bTïir fVA^ASSnS hoewel dar een euckel, en dit een tweevoudigh woord is , bij een gefteld uijt
is eijgentr
lijck een wooninge daer ijemand op. fijn gaetöe bewaerdt is; NI IfitfrlfXLty nS r,\K&fi. ÏH TAXA., barrt niet ban gjuifë tot guifë, &g x, 8. AttKTirA&&s .M xvni. *•
is een
gaerb?. of hof j Franc. >r$«. Ital. :gjardino. <$rCf}* patb Eng. is nu een boOttt-Saetb, maer eertijds in het Gots, Duijts, Sweeds,cnz. een etUhb gaerbc. Want tttt, H- Duijts »wt$ is cruijd, foo ick ook geloof dat AttX-T bij dc Gotten geweest is. Doch hier van elders, SSderb, mtiti gaarde, garde is ijemand, of plaets, die, of daer men ijets bewaerdt. En in de Friefen wetten n>ari>, mxU is een open plaets, daer de Gemeente te raed bij een comt. 4toefc-nwrb (nu de Stad gtceutuarben > bij dc boeren na doude tael
V) l. t|JinaAHrAXai.



MENGELINGEN. }8f
ftieUttJarö geheten) heeft daer van fijn naem. YAKA" £A**ï A-s. yeapoan, Thettt. ttMWn, roarïHm, witleram; töaei'bett is bewaeren , bewaecken , gade flaen, befchernaen, overfien> gelijck in 't Lat. tuerï ^ ebfervare , iicitwttTi. Weshalven een recht Coningh
4>Iïlc\AN9AX«Mo ©Kt'-töaerter wel magh ge. naernt vrerden. Uoi^v a«ov bij Homerus, en inlcwzti; bij d'oude Christenen. Jae werdt oock fclfs met den naem van (pIlltXANS, ÖÏCtj geheten, Joh. XVIII, 39. en XIX, 3.
- a. msejen , masgenirye. Eng. ttltgïjt. Comende van MArA**, mogen,
majan } gelijck pnfias , ptentia van posfe , en êvm^s van Swasbin.
VnA^JnS , (*) wulthus , eer, heerlijckheijt, ttidöe, tUeeïbe. A*S, puloop, misfehien van pealoan, bccrfchen,bewcldigen, paslepi, rijck, weeldrigh. Die wel cn rijck is, comt tot tücdbe, ende in en door fijn töedbe foeckt hij te heerfchen en heerlij ckheijt, ende van tuedtÖÖ, ge • toettrigÖ te worden, EaJ^j , eldor is begeerte , verlangen. In den Lofzang der Engelen
Luc.
(») Zie het aangeteekende over dit M-G. woord in ona IIII. en V. Stukjen bl. 34 j.
Gg 3



?8<J TAELKU NDIGE
Luc. II, 14. v^^^S Ïn hAnhiSTgATt r5?i|)A- Eooe py pubon on heahneppe. Gode fij eereinde hooghften, of, hooghte nae 't.A-Sax.
ïn f\iyms, m emtnen, k eeuwigheid, aiv»0)
«iJv, <*«.-«/», ffUto, is een woord en fin in vier taelen foo ver van plaets cn tijd verfchelcnde, c\tl AÏYA cn AIVï a-S. a en ai. Eng. for at,«« is
altijds, eeuwighlijck. AÏV.GINX AlKAI^s, eeuwige leven, Joh. XVII, 3.
(O Omtrent, dit M-G. woord teekent 70.- ihre in %• cim. Gk'f. Ulph. het volgende aan: „ yV.iy , aevum, „ aeternitas, ■ unde AÏVA ^Ar^» dics aeterni' «jUNA-AIY» 'n aeternum. Sapit haec vox Grae. „ cam originem, etiam in eo, quod aequa ac ilIa noiet „ non tantum perpetuam dwationern, fed & fecuUim vel „ mundum hunc. .Inde SrtN91TtS tyïS AIVlS 3) dicuntur Luc. XX, 34. filü hujus feculi. Cambr. fem„ per Ew vel Eu dicitur, Anglo- Sax" a vel aa, nobis cs „ etfl, och, as Gr. «;«. Chron. Rbytm. p. 112. Heinis „ Kr. p. 384. Et cfr. IVacbteri Glosf. p. 399. Junius ad „ Willeram. p. 233. Hickefii Gramm. Franco Theoth. „ p. 70." Voeg hier by het Ysl. «5; ptrpttuus. ^bpgy is een altoos dumende regen. Welk woord Uien by dc Noordfche Dichters overdragtelijk gebruikt vindt, oin eene \vonde, die altoos bloedt te bettekenen, guww. Ï.au c Saga p. 130.
ftttgbirnjt oxmê at anni gybauQQoat itt ï^ogmn.
A.i. Hctfcbeenmy toe, dat ik naast uwtn arm gewond was van eenen Jlang, met etn' wonde, dit altijd bloedde.
AAN-



AANMERKINGEN
over ZOMMIGE M-G. WOORDEN, inden LOFZANG van MARIA en SIMEON
te vinden.
Luc. I. v$. 4$.
MïKïA6Ica] MIKIAS is het M-G. magma t gtCOt , hiervan MIKIA9AN magnificare, gl'OOt maften. Dit M-G. MIKIAS in onze Tongval overgebragt zijnde is het by ons reeds voor lang in onbruik , geraakte ttljf&CÏ. magms. Bij kiliaen is dit woord niet bekend. Dat het evenwel ten tyde van g. de «cheuren, in den jaare 1477. Cancellier van het Hertogdom Kleef, in gebruik was,blijkt uit zynen7e»thonista, alwaar gevonden wordt:,, jHSt|CÏ;eï, QTOIt,ttia3 „ 0nu$, " By Schryyers van vroeger eeuw vindt
men



583 TAELKUNDIGE
men het gemeendcr gebruikt, lodew, van velthem: (a)
t —*— Gi Heren! nv ftet!
Ginder comt op ons een michel diet% Het fijn viande, na ndnen wane.
jacob van maerlant bedient zich ook op ver* fchcide plaatzen van dit woord b over welken zie onze Aanteekeningen in het II. Deel. In Duitfchland is het langer in gebruik gebleven volgends het getuigenis van wachter (b). De Verwandfchapte taaien erkennen mede dit M-G. woord, als: A-S. ftucel. micl. micla. micle. micyl. miecla. Al. michil. mi kil, magnus, Zie verder wachter en vooral jo. iHré (r). Wat aangaat 'tM-G. werkwoord JMÏKIA9/V.I* » Waar van ons hier voorkomend MlKIAélcX., daar ïal men wel overblijffels van vinden in het A-S. Fr. Th. Alem. en oud. H-D. doch in ons N-D. is mij dit werkw. nooit voorgekomen. Het MIKlAGlcX SAiyAAA. MSlNA fcN. van Ulphilas heeft ta-
TIA-
ta) Spteg. Hi/ïor. III. B. 46. c. (b) In Glosfar. Germ. V. michel. ic) In Glosfar. Suio-Gotb. V. mycken,



MENGELINGEN. tf»
Ti anus (d) woordelijk gevolgd : MihMlofo min fela Thruhtin. Magnifica anima mea Dominum. Het A-S. jemiclian,^»^^ ftaatP/S/»«IX, XI. $ na gepetrce opep •]> jemiclun hine mon opep eop^an. ut non apvonat ultra magnificarc fe homo fuper terram. Vergelijk met deze plaats dc Overzetting van notkervs, alwaar men dus leest: Daz fih furder nioman ana nefezze ze michellichonne obe erdo. Zie ook nog het geen over het tegenwoordig gebruik ran het woord Miekl doQEm. h. goldastus (0 is aangeteekend.
VS. 47-
SVérNéldL] Om de grond beteekenis en afkomst yan het M-G. S\GYÏt<}f\ï* , dat ons hier voorkomt , nader op te fpeuren zullen de verwandfehapte taaien, en voor al A-S., ons gecne geringe hulp toe brengen.
I. In het A-S. beteekent Spej een Qt\ttfa> fonus, Cn, zo als het my toefchijnt wel dat geluid, 't welk door het flaan met iets in de lugt veroorzaakt wordt:
ca
id) Harmon. Euang. Cap. IV. vf. f. (e)hi Not. ad Tyrol. R. Paraenef. §. »8. V Hh
\



3*0 TAÉLKUNÖIGÊ
cn dus zoude dit woord mede tot de SnpemmmT* be* hoorcn.
In deze eerfte eigenlylce beteekenis komt het., ▼oor in de ;i*S Vertaling des O. T. alwaar 2> vit. XXVl, 3<J. het geluid, door de van den wind bewogen 'bladeren der boomen veroorzaakt, Leapep fpeS genoemd wordt. De N-D. overzetting 1477, heeft hier; dat gheluyt eens hefs.
IL Wordt die woord in 't gemeen voor allerlei foort Van geluid genomen} dus vindt men by c a e d m o n (ƒ) fcüde ppej. voor het geluid of geraas dat de wapenen onder het vechten maken , alwaar hy ,fprekende van den flag der vijf Koningen tegen vier in het dal van Siddim (zie Genef. XIV.), zegt: j)2ep p^p hfeapr> pleja, yadjapa ppixl. pig-cy-nm micel. Mud lulde ppeg. hanbum brunoon. haekfc op pcae^um, hpffiig-msdeö fpeopo. d. i. Daar was een zwaar gevecht, eene wapen* msfeling, een groot krijgs - gefihrei, een fterk gefchfemv der krijgsknechten / De helden trokken met hunnen handen het ringen aan het gevest hebbende zwaard uit de fcheede. Voor het geluid van een mufyk infrument vindt met het
Tfalm
(f) Parapbrafi poetie. Genef. p. 44. 1, 3. Ceqq.



MENGELINGEN. »si
P/alm CL, 3. ftepiap hine on ppeje byman. d. I looft hem mei geklank der bafuïm.
III. Gebruikten de A-Saxen ook dit woord voor allerlei foort van fpeeltuigen, die door blazen of flaan eenig geluid gaven. Dus vindt men het Pf. CXXXVI, J. Jn den Cod. Bibl. Trimt, voor $ai'p (g) gehezigd: On pealum on miooele hip pe ahenjon pyegap upe. d. i. .aan de wilgen in het midden van haar hingen wy onze harpen. Voor €rOttinieï ftaat het Pf CXLIX, 3. in den zelfden Cod. hepian hl naman hip m— on rpege. d, ï. datze zynen naam loven met trommelen,
Van 't A - S. zelfftandig Naamwoord Spege, fonus; komt het A-S. W-Woord Spegan, Speijan. fonare. Voor het ruisfehen van boomen lees ik het in verfiont Saxonka verfmim Bedae Presbyteri de Diejudicii {h). ^ ^a puou beamap. pajeoon ano ppejoon d. i. en daar de hoornen des wouds fchtiddeden en ruifchten. Pf. CL, p. vindt men het van een fpeeltuig: foepia^ hme on cimbalum pel ppejenoura. d. i. looft hem met we] klinkende cymba-
len.
(g) la den Cod. Arundel. en Cantabr. leest men op2anacpeamap heeft de uitgave van Jo. Spelman ~(b) lu Tom. II. Tbefaur. hick.es. five wanl. Ca* taltg. MSS. p. 147.
Bh*



$9i TAELKUNDIGE
le». 4ÜS Uit dit a-s. ppege, fonus. enz. cn ppegan, fonare. is het immers niet moeilijk op te maken, dat het m-g. i>Svxr9AN (0, waar van wy niets dan het imperfeUum Tf\S\{%YIt\f\ over hebben, eq SvGrH9A.N afkomen van het verloren m-g, SyGr, SverN of SyiIT* i en dat uit de betee. kenisferi, daardp m-g. woorden FASyx^AN, Sv^rN9AN , SifGTiSKpfX tegenwoordig in den C. A. nog in voorkomen, ten duidlijkften blijkt, dat de oudfte of eerfte beteekenis {fignificaiioprimaria) dezelfde geweest zy, welke nog in het a-s. gevondca «wordt. — Dus zoude het m-g.SyGrN9ANbeteekend hcbben>w*, en het zelfftandig Naamw. Sy GrF, voor fpeeltuig genomen zijnde, hier van afkomen het m-g. Sv^rN9AN, canere. en ovcrdragtelijk cantu fo recreare, gaudio perfundi, in welken zin het hier by Lucas voorkomt. Alzoo is inFASty£r9ANennf:Sy£r9AW me^e de beteekenis van fonare te vinden! want vrat is 5UCÏ)ten, ingemifcere anders, dan met zeker geluid
te
(;) Met dit M-G. rASyxr^A*? zoude volgends de gedachten van l. ten kate (zie zyne Proe-, ve van C. A.) over een ftetmaeu ons 3u30eaen , anMare. "' *



MENGELINGEN. 39$
te maken, zyne droefheid of ontfteltenis te kennen geven.
Nu blijft ons nog overig te toonen, hoe dat het M-G, $yi:rA9;Y, tibia. hier toe behoord. Gezien hebbende, dat het A-S. Speje , ppej ook voor allerlei fpeeltuig genomen is, blijkt uit dit M-G. duidlijk, dat het A-S. Spegel, ppejl. het geen alleen in uitgang van het voorgaande verfchilt, ook van dezen wortel afftamt, en in de beteekenis van een fpeeltuig genomen alleen, of met byvoeging van het woord hopn, voor een pijp-riet gebruikt is. t. benson: (k) yye^c\m,Cantare ppegel-hopn, tuba. Op gelyke wyze ftamt ook het M-G. SyiFA9A van het M-G. Sy^rH, SyirH, Syir. af, het welk in 't gemeen een fpeeltuig aanduidende, met byvoeging van dien uitgang A9A- alleenlijk voor een Riet of Pijp daar men op fpeelde gebruikt is. En dit woord van laatcr gebruik zijnde, dan het eerfte, is in het F - Th. H - D. enN-D. overgebleven, otfrid. (/) optellende de
on-
( k ) Vocabularium Anglo - Sax.
( / j Euangei. Lib, V. C. XXIII. vf. 39$.
Hh 3



394 TAELK UNDIGE
onderfcheiden foorten van fpeeltuigen, die in den hemel zullen gebruikt worden zegt :
Sih thar ouh dl ruarit thas organa fuarit : Lira ioh fidula
ioh managfaltu fuegala, Harpha ioh rotta, (m)
ioh thas io gaat es dohta, Thes mannes muat noh io giuuuag
thar ist es alles ginuag.
d. i. Het beweegt -zich daar ook alles, wat het orgel in zich heeft, Lieren en Vedelen en menigvuldige Swegelen, Harpen en luiten, en dat aangenaam is, en in 's menfchen hart niet is opgekomen, is daar in alle overvloed. In het H-D. beteekent @cftwg<h>f<i>, eene Dwarsfluit, kiliaen
heeft
(») De reden welke my bewogen heeft dit woord door luiten over te zetten, zijn de woorden van bonifacius door den Hr. m. le grand in zyne aanmerkingen op de Fabliaux ou Contts du Xlle. et XUIe. Siècle Par. 1781. Tom. I. pag. 48. aangeteekend : Cithariuare in Citbara auam nos appellamus Rettae.



MENGELINGEN.
heeft ^toegïjeï, ftoegïjeï-pijpe. tw*. ftöcgïjef ptf*
per. Tibken. En gelijk van 'tM-G. SyirA^ hec werkw. S yirA9£H, dus ook van ons Jbtoegïjel mede ons ^Voeggeïen by kiliaen Tibiis canere.
vs. 48.
(JJlïl9jRS.] Zie het geen door my over dit wooïd reeds aangeteekend is in déze Taelhtndige Mengelingen (a). Waar by ik nu nog te voegen hebben, dat men den oorfprong van ons woord ©tef, fur in dc beteekenis van het M-G. t\)I\s ook zoeken moet, fchoon junius (b) en anderen dit willen brengen tot het M. G. tpinKS. — Dan wat verfchil is er tusfchen de M-G. woorden (JJlyS en (pTTUSS ? alleen de verwisfeling van y en K cn dit zijn, gelijk ons wachter (f) leert, littcrae mutabdes. De flaaven waren zeer tot ftelen genegen , hier van daan kregen zy dikwils den naam van fures, dieven, dus vindt men by terentius (d): manipulus furum-,
een
(*) rtt. Stukjes, bl. 111.
{Ij j Glosf. Gothic. h. v.
( c) Glosf. Germ. in Prol. fect. III.
(d) Eunuch. Act. IV, fc. VII.



\p6 TAELKUNDIGE
een hoop dieven, voor eene menigte van Jlaaven. Zie verder het geen wachterus (e) heeft aangeteekend. Nu zoude ik nog iets van dc afleiding van dit m-G. Ipl yS moeten zeggen, want hier in verfchil ik met den geleerden ten kate j maar op dat der m-G. taaie minkundigen zich niet laten misleiden en my van misflagen befchuldigcn , die eigenlijk op rekening Van junius bchooren, moet ik eerst nog aanmerken, dat junius , hoe groot een man hy ook geweest zy, echter omtrend dit woord mede eenen misflag begaat, die hem zeer eigen is, ftellende in zijn Glesfarium Gothitum (JJIYG. famulus. als of dit de nominativus was, daar het ondertusfehen de genitivus pluralis van dit woord is. De nominativus fing. is t^lyS. De m - Gothen hebben geen Nomina Suhjlantiva, die inden nominat.fing. met G eindigen. Dicrgelykc fouten, waar door jonge beöeftenaaren dezer taaie kunnen misleid worden, vindt men meer in het Glosfar. Goth. van junius. Het woord CpiyS komt in den Cod. Arg. maar eenmaal voor Lue. XVI, 13. en dc m - G. woordvoeging aldaar heeft junius
(<r) Op de aangeh. pl. v. diéb. Voeg er by scherzius in Glosf. Germ. Med. Atv. ead. v.



MENGELINGEN. 397
kiu s zekerlijk in dit verkeerd begrip gebragt Van den Gen. pkr. voor den Nom.fihg. aan te zien. — Om niet in zulke misflagen te vervallen, raad ik denbèóeffenaareh der M-G. en A-S. taaien dezen regel altoos onder het oog té houden j die aangaande het Latijn door den grooten Taalkundigen g. j. vossius (ƒ) wordt opgegeven :• „ De verdeelende nomina adjecti„ va, hetzyze nomina zyn of pronomina; als ook hei „ nomen mbftantivum nemo. (niemand), en alle, ^, die ah doelende gefield worden vereisfchen eenen genitivus „ pluralis."
Voorbeelden van dezen regel in het M-G. eh A-S.' zijn genoeg in den Cod. Ar gent., dc A S. Overzetting des N. T. en andere A-S. fchriften te vinden. B. V. Luc. XIX, 39. Joan. X, 41. In het A-S. Luc. XX, 39. En op verfcheiden plaatfen by caedmon (g). De Overzetters van den Staaten Bybel hebben dezen regel ook in agt genomen, hoewel zy hier en daar er wel eens van zijn afgeweeken. B. V. Joan. XII, zo.
Hadt
(f) In Opere de Gramm. Lat in.
(g) Parapbrafi Poet. Genef. Zie ook hickïS. Gramm. Anglof.
Iï



Yj% -taalkundige
Hadt junius op dezen regel gedag:, hy zoude zulf ke rnisflagcn niet in zijn Qlpsf, Rebben kunnen Helle» yfoi ........
Nji'blijft nog oyerig iets van de M-g. woorden, ll>IVS en ^It^KS te zeggen, ten kate (?'), die de^c woorden als twee verfchillende aanmerkt, wil bet A -S. "Stop, ïyp, ^eap, fur.. van het nog overig zjjnde A-S. bupui,_ ö.pep, öoppn of ^e'qupen. mengei winarc,, als zinfpelcnde op het bedekt te. vsferk gaari der dieven, afleiden. Dan daajr.d.e^e a^eiding vergezocht is, komt het ons aanneemlyker voor, dat de oorfprong van d~ M-p. en A-S. vpopderH te vinden is in het Ysl.. ktmuiaie. waar van in het. Al. deo,n, o.n., theonck, familiare, kero (h). -Dfr fth eth^r utoffit-kedeonopt5 d. i. die ziek verheft zal; vernederd worden. Dus wordr. dooi- het M-Q. d*I yS en A-S. ^eop; feruus. in de eer» fte en grondb^etjeekeni? niets, anders aangeduid, dan iemand, die zich voor eenen anderen, vernedert. Vervol-.
gen-Js,
(h) Alhier heeft hef M-G; SWMAI (pTlU\£.
d-i. zommige der volken. Merk op, dat jUNi.i'i in zijn Glosf op deze plaats weer dezelfde fout begaat , als in het woerd c|>Iy-ö.
(O H. Proev. van gereg. Afleid, v. DUlv. in fine.
{k) Regul. S. Bened. C VU. in mit.



MÊNGÉLINGÈN. gends is het genomen om dié genen te brnoerfien,- welken door geweld zich voor anderen haddén moeten vernederen, en hier uit om het flegt gedrag en gcaartheid van de zodanigen , de overdragtelyke benoeming *S& tjJlBKS fur. Pe onderfcheiden iehrijfwyze van dit woord en cpiyS. fervus is mooglijk gefchied, om dezelfde reden, als 0 meent, dat er
onderfcheid is- tusfchen het A.S- |ü Jffcjtftf cn Seopfatt, fchoon beide fhvire, hiiïXtü beteekenende. Welk onderfcheid men, indien het naauwkcurig nagegaan wordt, meest altijd vinden zal plaats te hebben by verfcheiden A-S. Schryvers. Evenwel heeftcaedmoh zich Zonder onderfcheid van deze woorden bediend , fchryvende zo wclEoöe pe^man, als Eooe peopian. EnBOETHiusW zegt: Ne puhré hi*c me nauh* pih-chc. neeac ^ejiipenlic. pp him fceofoan Peope men peni^an :-d. i. Hef fchijnt my niet recht, noch betamelijk , indun faaffche menfche* hem zuilen dienen-. Mogelijk vindt men dit onderfcheid ook in ons
Die*
(l) In Kot. ad Vet. verh. Germ. Ltff- y. CÖ'impfl. (V) De Confoi. Pbtlof Cap. XLI. i:
I i 2,



T A E L K y N D I G E
öümen en ïieïn'rnen. en dan zal Stenen het zelfde met tfaaüen (») zijn.
. An^Ar9;\.NtA] Van het M-G. AïIcaAFS.
hatus. afkomende van het verloren M-G.; maar in dc verwandfehapte taaien te vinden Goth. ppsfesfio A-S. Caö, {a) Posfesjio. hl CiUfr. opes Al. on* ot. posfesjio. vertoont zich niets meer in ons N-D. dan het te zaemgefteld woord jftfcin-uDtl. het welk oorfpronglijk niets anders beteekend , dan eene kleine, leziuing ; dan daar kleine bezittingen,' evenwel grootc Waarde kunnen hebben, heeft men dit woord by uit: nemenheid gebruikt , qm daar mede in een woord aan te duiden die kostbaare dingen, welken men met onderfcheiden woorden, anders iuweelen, diamanten, paarlen enz; noemt. — Maar zal men vragen hqt M-G. A*><* beteekent bezitting, hoe komt dan dat het nom. aclject. ^nA^\TS hier in de beteekenis van hatpk, gekkkig, zqlig voorkomt? Deze vraag
is
(n) Zie over de beteekenis van dit woord huvüec Proev. van Ten D. bl 396.
(/;) Dat men in dit A-S. woord den oorfprong van ons woord mM, eöel vinden nipet, beweerd „. volNr wicht in zyne aanteekenjngen op het £ftfrk!tfcb iaub-tdju bl. n. (p), '" 1 ' ™



MENGELING E N. 401
js gemaklijk op te losfen. jYïlA betcckcndc wel pos? fesfio, maar ook divitiae, rijkdom, fciiattm. en hier van deze overdragtelyke beteekenis, omdat naar het gemeen gevoelen dermenfehen, de zodanige, welken fihattea bezitten, voor gelukkig gehouden worden. Het N-ü. OOÖC by kiliaen te vinden en door hem loca inculta, onbebouwde plaat/en verklaard is mede uit deze eerfte grondbeteekenis overdragtelijk gefproten , en is het zelfde als het M-G. A.ï^I&A- dcfertum- Het we&, zo ajs het Ysl. et'fce, öUÏ>r het Run. IIÊi alle uit de bepaalde beteekenis van ft3\&.,domkilium. eene woonplaats , onbepaaldelijk om alle plaatfen, zonder onderfcheid, en vooral om er vlakten, en onbebouwde en laage landen mede aan te duiden, gebruikt is. Hadt de geleerde huydecoper dit opgemerkt, hy zoude zich zo veel moeite met hebben behoeven te geven, om het 000e van kiliaen en het jtgfotnfc ue van m. stoke (b) met malkander overeen te brengen. Het jeghtttObe van Stoke beteekent niets anders, dan het platte land tegen over eene Stad of huis liggende}
(b) Rijmiron. X- B. vs. 885-.
ü 3



4oa TAELKUNDIGË
de; cndit dunkt my, dat ook klaar genoeg blijkt uit de twee plaatfen, die Huydecoper uit Ferguut by brengt: •want in de eerfte plaats is bet 't omliggende pktte land van het hof, en in de anderer dat van'den toren, welke beide plaatfen door den Ridder verlaten wierden. Maer zo de aangehaalde pkjatfen nog niet duidlijk genoeg bewyzen, dat jegcnoöe het platte land beteckent, zal eene plaats uit den Spieg. Hifior. van , j. maerlakt, naar mijn oordeel, alles afdoen.
Bi Tours was ene jegenode Daer tvoic was in grotre nudc IVant elx jaers een haghel quant Die hem haer coren nam Si baden Martine om dief vrede Hi deder voren fine gebedc En daer na binnen xx- jaren Alfie langhe alf hi Jeuede twaren Sone adden fi ficade clene no groot Maer takeerfien dat hi was aeot So quam die tempeefi weder Die haer corm Jïouth ter neder.
vs. ƒ4.



MENGELINGEN. 40*
r^^nN/vN^S.] Van de beteekenis van dit M-G. ,r^i*irttf/l*T- Meminije, recordari. fchijnt by ons nog iets overgebleven te zijn in ons uCl'HiaÉtt M£ltC* fefn. commemorare en fcermaeneru inducere ïn memmam alkuius. by kiliaen («) te vinden. Het M-G. r;YMrif5&S, metnoria. A-S. muno. Ysl. tmm| (*)
is
O) In Z>;n/oK. h. v.
(./,-) Dit Ysl. uitniK. mempria. is nog in ons oude fpreekwoord ^tiiie (©eetteil nitni» overgebleven. Over welke fpreekwyze, zie hcyiiec op M. Stoke D. U. bl. 343. Waar by ik niets te voegen hebben, dan alleenlijk , dat door de meefte fchryvess het woord minne in dit ipseekwoord verkeerdelijk door amor vertaald is, om "dat men mooglijk onkundig geweest toy&s'dft mUo beteekenis van dit woord, en militie in laater tijd altoos maar alleen voor amor gebruikt is: daar evenwel Si 11 te Geer ten, of zo als melis fchrijft Sinte Gberden minne drinken niets anders is, dan drinken ter gedagtenhfe van Sinte Geertruyd, gelijk wagen aar het inVyae Vaderl. Hifior. ook te recht begrepen heeft. Onkunde der verou¬
derds: woorden heeft veeltijds wonderlyke uitleggingen veroorzaakt, en vooral by eenen onkundigen c. tuinman, by wicn het oude Citnbrifch at Ola/s minni is ter minne vin 0/«/drinken. Van welk minne alkkmabe. in z»e Nederl. Dhplegt. liefde gemaakt heeft.



404 T A E L K ü N D r G E. is ons \)ttimtn,mtxeria. welk woord kiliaen ons mede bewaard heeft. De Engelfchen gebruiken nog to mind in dezelfde beteekenis, daar ons het M-G. rAJMnNAH hier iri voorkomt; en in dien zin zet het sh a- ' kespear (O tegen to forget, oblivifci. over':
Let me be pimifJied, thai have minded yeu Of u-fint yoit ffiould forget.
Vinden Wy by onze oude fclnyvers geen voorbeeldden, vanons mcencn, mciiien, of gnnecnen, gemet*
Ken in die beteekenis, in welke ons het M-G. TAMnNAN, in het A-S. CDunan, gemunan, gemynan, voorkomen , evenwel leeren zy ons, dat oudtijds in ons N-D: metneit* roeenen la eene beteekenis gebruikt is,, die enby M^ Gothen en A-Saxen te vergeefs gezogt wordt : want dus vindt men met* Hen voor fignificare gebruikt door onzen oudften Dichter j. van maerlant: (df
; Ghe-
(c) Winterss Tale. Zie ook ihonson Diction. of the Engl. Lang. h. v.
(d) Rijmbyb. f. 136. d. aangehaald dóór b. huyijecop. op M. Stoke D. II. bl. 242.



MENGELINGEN. 4©f
Ghevet den Keyfer dan fijn recht, Dat meent ehens eh gavel echt JÈn gevet Gode dat fine mede;
Vergelijk met deze plaats van Maerlant, hetgeen wy lezen in den R'iytmus de S. Annone (e), van de gezigten des Propheeten Daniels:
Das vierde dier ein ebir was, Die tutti» Romen mcindi daz.
Nog eens een weinig verder:
Cin hom meintin ein künige Di mit Romerin rittïnt ci firn W,
Die meer voorbeelden hier van begeert, zal dezelyeby otfridus vinden,'
■ • vs. 55.
JsjvAIV] Van dit M-G. woord is ons alleen de everdragtelyke beteekenis overgebleven in ons woord
(O Paragr. XVI. vf. 238. en ayo. Zie ook wachter Glosf. Germ. v. ME ine m.
Kk



4ptf. T A E L K U N d I G e
Jjo^CÏ), rana, als dus genaamd zijnde, om den over* vloed van zaad, dat dit dier ter voorteeling uitwerpt. Het M-G. |:JlAlY ié noS ^en ky de Engelfchen overgebleven in de eigenlyke beteekenis van 3aaö femen. Hoewel met dit onderfcheid, dat het niet voof' allerlei zaad van wat foort 't ook zy, maar alleen voor het zaad der visfchen genomen wordt. Dus gebruikt feet de verheven dichter milton:
Forthwith tkë founds and fiat, eath treek'and boy f Wtth fry innumerable fifarm, and fhoals Offifh 5 that with their firn andfhining fcaïes Glide under the green wave in fculls, that eft Bank the mid -fèa*
ïivhet Zweeds ch en Deensch is |Vó en fro ook femen,
Ysl. friof. Het M-G. FAyK-lSUAH*
yK.ïSUA.N fructum referre, eertijds zekerlijk ook generare, is nog cenigfifls zigtbaar in ons 3£>0,?fett* 2s>CUtfen by k i l i a e n door gïgnere verklaard. Dat on* ^ÜlfcÖetf, lu^enfcïjttt. kinnire, het geen junius (/;)
hier
Pemdy fefigi \i>) In addend. ad Glosf. Gothic. p. 4*j.



MENGELINGEN'. 407
hier toe mede wil gebragt hebben, van het M-G.
yHiSuan ook zoude afkomen is na;u' mï}n scdas'
ten alvry verre gezogt.
LUC. II. vs-Jij
mahvi^S ] vanhct m'g- ma**y9ah» rAMANV9AN- farare p VraePa¥?re *Pn noch m ^
verwandfehapte taaien, noch in ons N-D. eenige overblijffels te vinden, dan alleen in ons verouderd N-D. Ittaenen door m. stoke (<ï) gebruik:
Als dAmmirael gkeware waart Batte Grave hm ontboet, Sette hi toe met haeftcn groet, En ghinc daer omme lopen felvc, Eh maendc fiere galeiden elve: Jan Paydroeghe fitte oec mede, Eh maende daer ter felver fiede Acht eh dertich groter ficepe.
en het welk door huydecoper verklaard wordt
te
(*) Rijmkron. B. IX. vs. f90.
Kk 2.



4°8 T A E L R U N D I G E
te willen beteekenen , dat de Ammiraal en Jan Paydroge hunne laatfte orden gaven om onder zeil te gaan. — Welke verklaaring juist wel niet van de weg af is; doch eigenlijk fchijnt Itiaetien hier in de beteekenis te komen van het M-G. MANy^AN, parare. De beteekenis van vocare, welke van hasselt (h) aan deze plaats geeft, komt hier niet te pas, ook is IWüCrtëtt in dezen zin van vocare, roepen door kiliaen ook geenfins verklaard : want vocare is by hem m jus vocare , 't geen te meer blijkt uit zyne nader verklaaring door mannire. tfl&amm beteekent hier dan gereed maaken ; en dus wil Stoke niet anders zeggen , dan dat de Ammiraal zelf zich haalbede , om zyne galeiden gereed te maaken, of door zyne tegenwoordigheid te bezorgen, dat alles, wat noodig was om fchielijk onder zeil te gaan, gereed gemaakt wierd.
(b) In Kot. adkili an. v. maerten-
A A N-



AANMERKINGEN
over eenige Oude Nederduitfche
WOORDEN,
welken
in de hier voorgaande Overzetting van eenige Hoofdftukken
des
BRIEFS VAN PAULUS
aan de
ROMEINEN
uit het M - Gothisch gebruikt zijn.






AANMERKINGEN
over eenige Oude Nederduitfche
\v/ O O R D E N*
Hoofdftuk XL vs. 35-
3©CtCtlhetö.] Dit woord vind ik ook op deze
plaats gebruikt in eene oude Vertal. van 7 N.T. («) Ou hoecheit des rijedoems der wijfheden th der wetentheden Gods. By kiliaen is i©etettï)epD. fiientiA, cognitie. Serm. van St. Bernard: (b) Ic verblide mi lieue broeders,
dat ghi vercoren hebt te wefen van defer fcole daer
ghi goetheït en difciplijn en Wetentheit leren moget.
ffête.] kiliaen heeft tiJÏC. Germ. Sicambr. ƒ. ïjfje. Qui, qmmodtt. De Angel-Saxen zeggen fou. welk A-S. bü. quomodo. wachter (d) verward heefe met 't A-S. ftpi. cuf , quare. zo als ook 'tM-G, Att ©6. cur, met het M-G. ©AIVA quomodo. daar
't eer*
(«) Vandenjaare 1431/. HS.
Cb) Bl. 202. b- HS.
U) In Glosfar. Germ. col. 1S96.



4iz "TAEL' KUNDIGE'
't eerfte ons oude €lül. (b) uitdrukt, en 't laatftc ons tegenwoordig ÏJOC en der H -D. wit Fr-Th. uu i o (c) .Zelden vindt men dit ons feite voor hoe by onze oude Schryvers; nogthands is het niet zonder voorbeeld: , want dus laat l. van velthem (d) eenen zekeren vermomden perfoon aan de Ridders der Tafelronde op *t feeft van Koning Edeward van Engeland zeggen :
Ic weet alle dinge die geuallen, Eh alle v meninge, fonder waen, Soudic v hier wel doen verftaen; Eh wie dat elc es geheten.
Voor dit ftte zeide men ook UJOe, mede by k i l i ae n bekend, en dat veelvuldiglijk gebruikt is door e. beninga (e), alwaar ik dit volgende lees; Bonifa-
cius gaf one an , woe he van den Koning van
Franckrick Chrifitm tho pre'digen in de Freejlande geefchet wchre.
(b) Over dit Ctot zie ons II. Stuk jen bl. i$8.
(c) Zie schil ter. \x\ Glosf. Teut on. 00 Spiegel. Hifior- B. H. C. XiX. vs. 57.
(e) Hifior. van Oost-Friesl. te vinden in het IV..D. vin a. matthei Analect. p. 66.



MENGELINGEN. 415
mwtfptWtnht. ] Het M-G. rtNnSSniA-
A£c\A hcb ik Sedagt ■> dat men gevoegnlk konde overzetten door ons onuttfpdïentre. 't enkel M-G. Werkwoord is SniAA^tf. narrare, dat met ons «j&peïïett. Explanare > dularare ad minima usqüe elementa; articulatim emicleare. by kiliaen tc vinden', overeenftemt. Voorbeelden daar wy dit woord in deze beteekenis vinden, heeft huydecoper. (a) ons opgegeven.
zijn oordetien, die niet uit te leggen, nog te verhalen zijn. Èn dus drukt dit M-G. nrWSSniAAX&S 't Grieksch <m|ePsuy>irof zeer wel uit, eigenlijk zodanig iets beteekenende, dat niet onderzogt > en dus niet verklaard kan worden. — De Onze hebben het zeer wef door ondoorfoeckelijk vertolkt. Eene Oude ge* jchtèven Vertaling (O heeft: tnbegripelic.
Jv&t dit M - G. ntfnSSniAA£&S kan men
ver-
(a) Proeve van T. en Dkbtk. bl. 36$-. feq. et ibi nor. Ed. in 8". .. ,
(b) Grammattce zoude TiHnSSniAA^A^S beter zijn. Zie i hre in Not. ad h. 1.
{c) Dit HS. 't welk ik thands bezitte is het zelfde, yaa welk le long Boekz. der Nederd- Byb. bl. 20r. si waa: maakt , en het voor een der Oud/ie Hand' fcbriften van bet N- T. houdt. .
LI



414 TAILKUNDIGE
vcrgelyken ons OHÜCtteïlp y dat mede ook in den tin van DtlöOO^OeïlïÖK voorkomt by l. van velthem (d), alwaar hy verhaalt 't gebed van Broeder , Alebrecht, handelende van de onbegrypelyke liefde van Chriftus t'onswaard. Ziehier zyne eigene woorden:
Here! ik kidde hi defen bloede, Dat ons allen quam te goede, En bi diere onmeteliker maten j Eh diene onuertellikcr caritaten.
Ons fpcïïen en ttïïm vind ik te zamen gevoegd by
anna b yns (e) .'
Ten is niet om {pellen Oft ooc $m tellen
Quaet dat bedryven, dees Lulerfche clereken Si ontraden alle goede wenken.
Reeds lang te vooren had onze jacob van maerlant (ƒ) deze woorden, dus te zaêm gevoegd, gebruikt ,
Cd) Spieg. Hifitr. B. I. C, XXI. vs. 32.
(e) Refereyn B. I. bygebragt door huydecop. op de
boven aangeh. plaats. (/) lnltud van den Rijmbyb. f. ƒ. C.



MENGELINGEN. *if
bruikt , fprekendc van Nebuchodonofor , die Daniël voor zich liet komen:
Omdat hi hem fintn drom tellc
Eh htm hem warachtig fpcllc
Hoe hi gode here bekende. Misfchien zoude men op deze plaats van maerlant kunnen aanmerken, dat fpCÏÏClt hier eigenlijk in de beteekenis van explanare voorkomt, en dus niet kan vergeleken worden met 't M-G. SmAA£N, narrare. -— Dan deze aanmerking zoude vaa weinig gewigt zijn. Het M-G. SniAA^H kan ook zeer wel in deze beteekenis genomen worden. Het zeggen van den Hccre Chriftus tegen eenen, welken hy van den «piaaden geest verlost had Luc.
Vin, 55». rA-VA**^1 <\>nK a.n taK^A tpeitfAWMA- 9Ah nSSniAAX&A ®A** £iAn tatav^A <\>nS rX<l> '• d 1 mni u
naar uw huis, en fpel [d,i. kg, uit, verklaar] hoeveel God aan u gedaan heeft, kan ons ten voorbeeld hier van ftrekken. Het A-S Spelhan is in de Overzetting van boet mus (g) menigvuldigmaal inden
opte) De Ctnfofot. Pbihfi ed. r aw linson. LI 2.



4i*. TAELKUNDIGE
opgegeven zin gebruikt. Sueo - Goth. narrare.
vs- 34.
a^OetUjetb.] Het M-G. fcJlAtbl heb ik door ons tyoeufjettl vertaald. Eigenlijk zegt £}lAt}>I verftand, fin y dat door ons feJOebfr,eib ook naauwkeurig wordt uitgedrukt, en juist dat geen is, twelk de Hoogduitfchers <2Btfj noemen, 't M - G. j^A1!*1 komt af van fcJlA^AN- fapere. }:%%^lï\ is ons oude tyOCbfcftt of UloebbOttt. fapientia. by kihaen beide te vinden. ——- Tegenwoordig gebruiken wy ons tütjjSfjrib zonder eenig onderfcheid voor 'tM-G. fcKA4>I en fcR^tpeir*. de Hoogdui'tfchers nogthands hebben dit tot heden naauwkeurig onderfcheiden, door hun <2BtfJ. en SSktffjetf). a£^0Cb was oulinks ook. niet 't zelfde als ti)ö$: want dikwils vindt men tütjsj en b^oeb, als in beteekenis verfchillende woorden, byeen gevoegd. Voorbeelden hier van geven ons j. v. maerlant, l. v. velthem, melis stoke en anderen. — Maer om tot ons fyoebïjrib weder te keeren : men vindt by kiliaen 't niet anders verklaart, dan door Frugalitas, parcimenia. In dc door my gebruikte beteekenis vindt men 't even
wel



MENGELINGEN. 41*
wel duidlijk in de Sermoen, van St. Bernart (a). Die here feit Ic fel die wij [heit der wifer vetiiefen ende ic fel maken die vroetheit der vroeder te niete. Welke woorden genomen zijn uit Jefiüa XXIX, 14. alwaar onze Bybelverlalers hebben : de wijsheit fijner wyfen fal Ver gaen, ende het verfant fijner verftandigen fal fich verbergen.
<DcïUt- ] Dit is het zeilde met ofte. cï) en f. worden dikwils verwisfeld. Dus fyuïocht voor bruloft. Gen. XXIX. (b) Ende Laba» riep eh node vele fcaren van Jinen vrienden te werfearp eh maecte die brulocht. CjicïjEf voor gif te. vindt men dikwils by velthem en anderen (O.
Ik heb hier liever OCfitt, dan oftC verkoren, om dat het nader overeenftemt met het M-G. frltytyfcïl. AS. o^e. F-Th. en Al. edo, odo. Ysl. ct>«. Eng. cither. Ons 0CÏ)t voor oft lees ik by velthem (d).
Deji
O) HS. bl. 130. a.
(b) Bybel 1477.
(c) Zie huyüecop. op M. Sttke B. III. bl. 370. (.d) Spieg. Hifi. B. U. C XXXII. vs. »I. en B. V.
C. XUI. vs. 17.
LI 3



4i3 TAELKUNDIGE
Defe Rodolf, die was Coninc,
Hadde an hem ene dinc,
Alfe vor hem foude fpreken een man,
Te barenteerdi in fine tak dan.;
Ocht (e) pinchodi dicke met den ogen
Daer hi fine tale foude togen;
Oft werd ontverwert eh bleec.
Nog eens by den zeken, fprekende van het beleg van Bruten door Keizer Hendrik:
Daer werd ontboden den Keyfer coene: Datmen der fiat hem niene gaue, Eh dat hi haefielike trocke aue Ocht fi foudent met crachte faen Vander fiat met fcanden deen gaeft.
(e) Dit ocU verklaart n loks volgends zyne gewoone geleerdheid door ook.
Hoofd-



MENGELINGEN. 41»
Hoofdftuk XII.
VS. I.
Epfocll.] Tegenwoordig is dit woord by ons, ja zelf by kiliaen niet meer, dan in de beteekenis Van Cadaver te vinden. Dat het eertijds in ons N-D. ook voor het Latijnfche Corpus gebruikt is, blijkt uit het ons overgebleven te zamengefteld woord £tjRÉ fitn. ckatrix, als zijnde een teeken, 'twelk in heivkesch na de genezing van eene wonde overblijft: want A6IK. hc. beteekendeby M-Gothen en A-Saxen eh anderen Ook caro. Acujil thcr lichamen (a) zijn vitia carnis. Zie verdek j. g. eccard. (h) junius (c) cn wachter, (d)
<ÖUtï1«ettbe.] kiliaen heeft «ötUfft. Vtuns ,viuidus : et Leüis, alacer, agilis. In het A-S., Alem. en F-Th. is
dit
O) In de Catbecbef. Tbtot. incerti Mort. Weisfenberg, p. 64.
(b) In Comment. crhic.in Catecbef. Tbeot.?. 120.
(c) In Glosf. Goth. V. A6IK.
(d) la Glosf. Germ. V. lkich.



4io T A È L K ü N Dl G È
dit woord zeer gemeen geweest , by onze oude Schryvers komt het zelden voor. Van dit guÏH is ons tegenwoordig berqiURKen. refaUhre. <©utftïlfri is by kiliaen viucre. AS. Ejnccian, vMficare. Aartig Vind ik het Ysl. tttt)<\Via. viuificare. voor aanfieeken gebmykt: ^>2e|ït <r reff <tf bcra eflt> rif Krffo ockveyqva kerti fbt fcrintttrt ffocfo (*). /& « cö£ den Priefter geoorlofd vuur in de kerk te brengen, de kaarfen aan te fteeken en de klok te luiden. — <&UtK voor leuis, alacer lees ik in de vertaling van boethius (b): Peinjl dat dijn ghelue glat inde ongheduerick es. verdich ende quic. ende fule, datment niet langhe ghehouden can. — Die de verfchillcnde afleidingen van dit woord begeert te weten, zal daar in' voldaan wordendoor junius (/), ten kate (dj, wachter (e), en ihre (ƒ), by welken men ook nog voegen kan j. o. eccard (g) en j vor-
STlUS
(a) Ëriftinrettr %orl. oc Ketills, p 48.
(b) De Conf. Pffi. 1485-.' f. 46. d.
(c) In not. adWilleram. Parapbr. p. 134'.
(d) Proev. van Qer. afleid, v. weeg.
(e) Glosf. Germ. v. quick.
(ƒ) In Glosf Sueo-Gotb. v. qwick. (.g) Op de bov. aang.pl. p. 136. feq.



MENGELINGEN, ivt
stius (h). Onder allen deze voldoet my wachter het meest.
vs. 3.
4&\Xtttt. ] Chuetien , ouaöen was een zeer gemeenzaam woord in 't Aleraan. en F-Th. M-G. UIijJAU. en A-S. Lpetïan. By kiliaen («) is OUCttett , als een oud woord beleend. By de Engclfchen is het imperfectum qtjoth, doch met onderfcheid, nog in gebruik, cn zy drukken er zo wel den tegenv/oordigen, als den voorleden tijd mede uit. s. jhonson (b) leert : „ qouth. verb. imperf. this is only
part of cpo'San , Saxon. retained in Englifh, and „ is now only ufed in ludicrous knguage." Voor cpo^an lees cj>e!Öan, Dit A-S. woord heeft in den Infinitivus altijd eene e 1 of y hoe verfcheidenlijk het ook gefchreven Worde. EpeSan is het gemeenzaamfte.
Epiö-
(b) 2)«fud) dni<|«Hmmt. ubcr bie ©eutf. gmt&e te vinden in de SSft;trage jut critif. S2if?oj. l« ©cutf. ®pi«l?< VII. übl. 231. feq.
(a) Diction. Etym. v. (pletteren.
(£) Diction. of the Eng. Lang. h. V.
M m



4" TAEL, KUNDIGE
Epioblgan is in de vertal. van boethius (c) On^an hine ba hyppan. -\ heajam cpiooigan. d. i. toen begon hy hen te befpottcn en laffer in gen te zeggen. Epyööian S. Cathol. W„ B. p. 236. In ééncn Cod. Cantabr. (d) leest men wel Luc. IIII, 21. Epoa^au, en in éénen Cod. Bibl. Bod. {e ) Epoepa. Mare. X, 32. doch dit.is alleen een verfchil van dialect, veroorzaakt door de invallen van Noordfche volken (ƒ). Van dit oude -glfóttett is zekerlijk, het by kiliaen onbekend, maar in Noordholland zeer gebruiklijk Queêfïctt. blanat loqui. gekomen — Ook is uit dit verouderd woord, naar mijn oordeel, ons tegenwoordig liCHtCH, fabulari.
oorfproiaglijk. Van dit oude 4&uebet1, qilftten
wil
( c) De Conf. Phll p. 41.
(d) Zienver dezen Codex het oordeel van th. marbsciuilus in Obfervatt. ad verftan. A-S. jS. T. p- 490.
(e) Zie h. wan mi Catal. Codd. MSS. p. 82.
(ƒ) Over het verfchil der dialecten in het A-S verdient vooral gelezen te worden het uitmuntend werk van g. h 1 ckes 1 vs Gramm. Sax. C. XX, te vinden im zynen Tbefaur- Ling. Septentr. Vol. ïi p. 88. De Infinit. Epoepa duidt genoeg asm , dat dit geen zuiver A S. woord is. iiickes. op de zo even aangeh. pl. Intcr omnes autem exoticos ferrbendj modos, quos Dano-Saxonica introduxit, maxime
„«ft



MENGELINGEN. 4^3 m^mïi o-sïwosen, ook aRel-
de»> ja zelf wil ju — hetF-'lh. kosok va-n mmmrte zelfde doen zyn, a* het F-Th giessen. fundere. Dat dit _ ma* * ft* hier liever af, dan dat ik den aandagt der kzcren meï het wederleggen van diergeiyke beuzelachtige atleidingen bezig zoude houden. #nftC.] t. v. velthem
Doe iuam m echter vord die onftc Van onfer Vrouwen, die mi vorfiich, Daer k in mi.it f.echcde lach.
Ook nog by den zeiven tuatlOtlttC d. i. wangunst. (») i
iVantic noyt h genen tiden Op nyi, noch op wan óhfté tfoyt enige dinc tiegonfi'è.
K {-
„ eft obfervanda terminatio modi imïmtivi in a, abU)i„ÏÏ aa,?^ ^.V.|. voeg hierby
(i) 1. c. B. VIII. C I. vs. 5-
M m i



4*4 T A E L K ü N D I G E
kiliae n onnen j. jonnen. Psm dikwils vindt men
ditbyv. velthem ook gebruikt, als mede by ontienmaerlant, alwaar ik onder anderen lees U);
Bidi onne ons God dat wi treden Opten riant ende fiaen in vreden Ter doet daer ons die wijch wert jlranc.
Dit zy voor ditmaal genoeg tot bewijs, dat Ottnen en Wfïe* waar voor wy nu gunnen en gunjle zeggen, oudtijds in gebruik waren. Op eene andere plaats zal ons gelegenheid gegeven worden, om breedvoeriger over ideze woorden te handelen.
vs. i 8.
Sof.] Onder alle de beteekenisfen van het woord, jen Of door kiliaen en. plantyn (a) opgegeven is ook die van SI. indien. %üf door my hier gebruikt is by hen niet te vinden. — Het is een van die woorden , die mooghjk ten tyde van die twee Schryvers reeds geheel in onbruik geweest zijn. ~— Jn het
A-S.
(O Bneck. van tns Fleren Cruce. HS(a) Tbefaur. Ling. Teut.



MENGELINGEN. 425-
A-S. is jip, 5yp, fi. Het Alem. erkent ook jof. Dergelyke voorzetting (prothefts) van j is niet zonder voorbeeld. Onz^ maerlant heeft zich menigmaal van dit woord bediend, en op het gezag van dien fchryver heb ik het ook genomen, om het M-G.
zo veel als mooglijk was", letterlijk overtezetten. maerlants woorden zijn deze (b) de gefchiedenis van Jacob en Ezau, verhalende, om niet alle plaatfen by te brengen:
Die moeder die fins maecte vele Dccte fin hande ende ftin kele Datten die vader vtnde ru Jof hy yet twiuelde van efau.
Wat nu de beteekenis van of voor indien aangaat, daar van vindt men verfcheiden voorbeelden by onze Oude Schryvers. By melis stoke, leest men het ook in dezen zin gebruikt: (c)
Si baden, dat fe God verdoemen Moejle, of ft gaven raet Tot fo iarnerliker dact,
Merk
(/;) Rijmb, f. 13. a. HS.
(c) RÏjmkran. Ii. V. vs. 1184. Zie ook B. IX. vs. Ci. Mm 3



4*5 TAELKUNDIGE
Merk op in het voorbygaan, dat Melis nooit ons ilt« bietl gebruikt heeft , rnaar het altijd op eene byzondcre wyze uitdrukt. B. V.
Ic fal hem lifen fuiken lejfe, Pensde hl; behoudict leven, Ic doe hem difcipline ghevcn,
Maar keeren wy tot ons of weder. Gen. XXIIII. (d)
Die knaep antwoerde, of dat wijf niet en wilde comen met mi. Ghuld. Troon, (e) Ghi vint oec die rechte wijf heit in uwen monde of ghi vergeuet uwen fculdenaren opter fat dak ghi hi machtich Jijt eh of ghi god dancber fijt alle fijnre ghenadeliker wenken. Somerff. vander Guld. Legende, (ƒ) Ende vitus feide Dosh comen dine gode dat fi di genefen of fi mogen. Hier naede zoude men dit gebruik van of voor indien, fine particüta dubitandi voor bewezen kunnen rekenen. — Dan laat ons eens zien of men de oorfprong van deze beteekenis niet kan ondekken. ihre (g) leert ons , dat jcf in het Sueo-Goth. twy-
fel.
fd) Bybel. 1477-
(e) bl. 65- a.
(ƒ) f. XX. d. HS.
lg) Glosf. Sueo-Goth. b- v-



MENGELINGEN. 4*7
fel. dubium beteckcnt. Hier dunkt my is de Etymologie van dit woordjen al gevonden. En dan beduidt ons oude jof, Of zo veel als er is twyfei aan. Deze afleiding fchijnt my toe wel zo veel ftreek te houden , als dc vergezogte, welke ons skinnbrus (h) opgeeft, het A-S. Jip van ^ïpan, dore. afleidende, cn dan zoude het zoveel als dato, naar zijn zeggen , beteckenen. <fa is in hes Ysl. dubittre.
Vs. TO.
j&tafc] Behalven de voorbeelden van het gebruik van dit woord voor het Latijnfche lom door van hasselt ons opgegeven, is er nog eene menigte by onze oude Schryvers zo wel in rijm als onrijm te vinden. Uit zo een groot aantal wil ik alleen deze volgende maar aanteckencn. % Lev. ons heren te
fame gemecit op die mem ihefus. («) So ginc ih\ in dit fip eh te hant lach die wint eh dat fcip was aen dis felue yre te lande eh in die felue ftat daer fj wefen wouden. Se-
nut
(b) Zie junius in Etymtl- Avglicv.it(«) f- 6f. »• HS. Deze woorden zijn genomen u\tMattt>. XUII. vergelsken met Mare VI.



428 TAELKUNDIGE
merft. rander gulden Legende, (b) Mer fi leyden dat oge weder totfijnre ltat alfi beft mochten. — Dus vindt men ook UJOenfrQt waar voor wy nu woonplaats of wconfiede zeggen. In het zo evengen. werk. (e) Vergaue god dat die duuel fijn woenftat in di met en hadde. Met dit ons tOOOnfïat kan men vergelyken het CDe^el p-cebe. concionis locus van caedmon. 't A-S. Sreoe is ons «jêtaö. locus.
<©fmaïet.j Schoon het M-G. MGA(JAN, fcribere. door ten kate (a)met ons ItlCÏDÊll, narrare, vergeleken wordt, dunkt my evenwel dat die geleerde man met deze vergelyking een weinig van den weg af is. Het M-G. M6A9A.1* konst my voor ons tttakn te zijn, het geen nu alleen voorfchilderen, pingere. gebruikt wordt, doch oulinks beteekende het ook zekerlijk fchryven, fcribere. Op deze onderftelling heb ik het hier ook gebruikt om het M-G. MGAtJAN uit te drukken. Een duidlijk bewijs voor deze Helling vindt men by onzen Dichter jacob van maerlant, (b) by
wien
(b) f XXIII. b. HS.
(«) Proev. vav Ger. Afleid, v. maei.
{b) Spieg. Hifior. P. 1. B. VII. C wxv.



MENGELINGEN. 4*P
yjitnfcriver en maler beide in de beteekenis van het Latijnfche peter, zonder onderfcheid, gebruikt worden:
Een faïverc was in Vlaenderlant, Die malen conde an die want Eh met pincelen beelden maken,
Èen weinig verder:
Afe hi cmjle den duue} maken foude i Naer dat hi confte eh woude, Maecte hinefo hi lelijcft conde}
Bine fcreuene lelijc vtermaten,
Zie verder het geheele Capttel. _ Diergelijk een niet onderfcheiden gebruik fo'ft ook in het Sueo-Goth. plaats, volgends de aanteekening van den geleerden ihre iO, welke eene plaats uit de Hifloria Alex. M. bybrengt, die met de onze volkomen overeenftemt.
%%t, fkrifwb Ut (ftftl «pKt Alexand.-
4, i. zy fcreven het beeld van Alepcander, ^ ^
(c) Glosf. Sueo- Goth. v.srifwa.
Nn



43* T A É L K U N D I G E
vs. 20.
€>?etCtt.] Ons tegenwoordig gretig verklaart kiliaen door verax. Dit alleen heeft my bewogen, om het M-G. r)le?\£N door greten te vertalen. Het edjectivum QttÜQ , dunkt my, is genoegzaam bewijs, dat oulinks 't werkwoord gitten, 0ltöeri in gebruik geweestzy. Zie verder junius (a) en ihre (b),
Hoofdftuk XIV. vs. 4.
Zie het aangeteekende over dit woord door den geleerden huydecoper (af By kiliaen Vindt men ^mbarïjtetr. Praefectmvulgo Offi*
énarius. Zie Verder wachterus. (b) ^ttt^
fcatfjt, by kiliaen officium, mumts', vind ik in eene
z»n-
O) Glosf. Gotb.v. T}lC\f\TS. (b) Glosf. Sueo - Gotb. v. geadig. (a) Proev. van T. en Dicbtk. bl. ƒ86., \b) Glosfar. Cerm, h. v.



MENGELINGEN. 451
zonderlinge beteekenis gebruikt in den Gulden Troen (c). Weet oec du minnende /iel dat gheen doecht en is fi en heeft een fonderlinghe ambocht eh die ambochten fijn in gedtiken dienfi eh die ambochten al heren tot enen gheefieUken leuen.
VS. !§.
i©an.] Schoon dit woord naar het oordeel van ihre (a) niet het zelfde zy, als het M-G. YAM> heb ik het evenwel hier gebruikt, om dat het onderfcheid zo gering is, dat het mooglijk meer een dialect verfchil, dan wel een onderfcheid van beteekenis zy. 3$atl, zegt kiliaen, beteekende oudtijds Defectus. gebrek, th. righards (b). leert ons, dat gwann ïn'tWelsch, ook week, flap, zwak. beteekent.
vs. I5>
J>tedte.] J-tudten is by kiliaen deficere, languefimt. Het A-S. heeft ook ppefcan. mori. Terecht
merkt
(O rol. 99. b. (« ) ln not. ad b. I.
(£) Antiq. Ling. Brit. Tbefaur. Brilt. I7ff>- in N n 2



43^ TAEL K -U N D I G E
merkt ihre (d) omtrend het Sueo-Goth. ^UJ^ïta. efu- . rire aan: quod ufus fignificationes verborum pro lubitu vel coarctat vel extendit. welke, aanmerking ik hier aangaande ons ftudtCP ook voor dc myne houde.
Hopfdftuk XV. vs. 9.
SBMtbttt-] Zelden leest men dit woord in het merrvouw. getal by onze oude Schryvers. Evenwel kan men niet zeggen het zonder voorbeeld te zijn. l. v.
velthem (b).
Eh oec mede dl igenecht .
pat in fincn tiden gejeieden
'\ " < -" 1 ' ■ Van allen landen, van allen diedcu.
1 o.
Cftft. ] De verwisfeling van fïj en f heeft in dit woord by ons wederom plaats. De verwandfehapte
taa=
U) In Glosf. Sueo-Goth. h. v. {h) Spieg. Hifi. B. I Cl vs. 4».



MENGELINGEN. 43?
taaien behouden de f, als A-S. epï. F-Th. Afür, Het Cimbrisch verwisfeld de f in p. als IBIU. CCtJtec en efljt vindt men 't meest by de Ouden gebruikt. Zie het aangeteekende van huydecop. over deze woorden op M. Stoke (a) ; doch daar is etljt, efÖtCl- altoos daarna, postea M-G A^T/Y-
na , aktaJI*. A-S. aFcep. «ftcr of ccfiter
beteekent hier wjus, wederom. Voorbeelden hier van Zijn voor handen in den Gulden T oen (?) ? «fr/pM pfo* die bliuet alle tiji in god ende fat oeek g*d. Die efter finen naejlen die hy fat niet en n&nW hoe mach hi god minnen. enGen.XXXV.9- (?) Ende God openbaerde echter iacob nadien, dien H weder comen was. de Vulgata heeft : 4pparuit autem iterum Deus Jacob postdam revcrfus est.
(a) R. IV. vs. ?S8. VII. vs. Ö34- x- vs'
(&) fo. Z4- b;
(c) ityfo/ 1477-
N n 3 LIJST



434 TAELKUNDIG E
L IJ S T
VAN VERGEL YKING TUSSCHEN DE
LAPLAND SC HE
E N
NEDERDUITSCHE TAAL.
Wanneer ik voor eenigen tijd de hier agter gevoegde lijst van vergelyking tusfchen onze taal en die daLaplanders zamenfteldc, was mijn voornemen, om daar voor af te laten gaan een breedvoeriger onderzoek over de oorzaak der zoo klaarblykelyke verwantfehapping dier beide talen; dan, daar ik in het volbrengen van dit Stukjen, door verfchejden bezigheden, verhinderd ben, cn my thaiids nog den tijd ontbreekt, om het zelve nu in dc vereischte orde mede te deelen , wil ik het liever te rug houden , dan onvolkomen hier by voegenj daar ik my thands vergenoeg, met alleen aan te merken, dat men de Laplanders voor de eerfte inwoonders van het oude Scandinavië houden moet, en hier uit de overecenkomst met onze taal afleiden. Dit zullen wy in het vervolg nader aan toonen, injusfehen kunnen de les-
tw-



MENGELINGEN. 435*
Êcrrainnaars, over de overeenkomst der Laplandlche taal met de onze,oordeelen uit de bygevoegde Woordenlijst.
Abletis, ptger, by ons nalatig. A-bletisWuot pigritia, nalatigheid. Addan of addanes, refpiratio, adem'. Aüdanet, refpirare, ademen of ademhalen. Adeles a l m a , fff" een man van adeh Ah, interj. <?^, ach.
Ai les integer, het zelfde denkbeeld in ons diks' d. i. integer , ubi nihil deejl.
Aimo, aevuto, ewigheid.
Aina, aine, unicus, eenig.
Aines peculiaris eenig of byzonder.-
Aker, ager, akker.
Alder, tem. Hoogduits, étiï ouderdom.
Al et et volare , by ons ylenad ham quendam fubite currere.
Algo imtittm , prinüphm. by ons aangang anaging,
Al lot et, allicere, aanlokken.
Almos ekemofyna, aalmoes waarvan almostet.
Alo femper, altijd,
Aluna, alumen, aluin.
Am-



43 <5 TAEL KUNDIGE
Ammat, munuSj officium, ambt, Suec. amUt(.
Ame, domi alitus, hurnana inditjïria nutritus, kiliaen attinittl pa/are, nutrire alcre.
Ampes, difficilis , mogelijk komt hier mede over een
ons ampel*.
Anes, anifim, anijs. Ank ar, anehhra, anker'. A r b e , patrimonium , erfnis.
Ar bet, patrimonium accipere , erven, de nagelaten goederen bekomen.
Ardnes of arnes, a qui la, arend.
Aren, foccus, haart, de h hier vöorgevöegd doet niets ter zake.
ARKj», ark, ar ca foederis, arke des vèrbonds. Arme, commiferatio, erbarming.
Art, z»tó, aait, het beteekent by de Laplanders eigenlijk een goede aart.
Austet , haurire , aquam e fcapfias exhaurire, hoozen ook oofe» by kiliaen, en hier van het zaanageftelde.- AusTA-kare. hauftrum # dat wy zouden kunnen Vertalen hoos-kaar of oos-kar , kiliaen ÏJafre vf/. alveolusd. i. hol hout vat. de Zweden hebben ófc far.
Autots priftinus, /n^w, oud.



MENGELINGEN. 417
B.
3adde, vincuïum, ligatrièn, band.
Baddet, ligsrei binden.
Bakót, pinfere, fanm aptere, bakken.
Bakojë, piftr, bakker.
Ballo, pila, bal,
Balsami, balfamum, balfcm.
Barfedd, fcöitf, gebaard.
Baros, manifeflvs, kil. baat tfjwto, 0*
BASUNj tuba, bafuin.
Bedel, carmfex, kil. ïlööéï.
BibeL, Biblia, bybcl.
Bid de t , precari, bidden.
Bigget, asdificare, bouwen.
BiKESjET, cohfiteri, bekennen:
BiRE, ar jus, beer.
Biskop, Epifcspus, bisfchop.
Bittjès, mams, bitter,
Blade, folim, blad. Bl ai kók, pallidus, bleek. Blaw, caerahuf, blaauw.
Bli, plumbum, kil. bly. Zie maeru^t , S. H» ï. d. bl. 41*-



43* TAELKUNDIGE
Bond, rujikus, boer.
B r ud e s, fpenfa, bruid.
Brukot, uti, gebruiken.
Brydtjet, cereviftam coquere, bfoüwerf4
Bud a, pr<ectf>tum, gebod.
B o r , Jandapila, feretrum, baar.
B « n k , fcamnum, bank.
C.
apel,' Jacelluffl', kapel.
Captein, centurio, kapitein.
Capitel, camt, kapittel j hoofd ftuk.
Cristall, crifiallus, kriftallijn.
C tt r i s t e t , bap'ifare ,kil. feer fïen boetl, ook v indt men by onze oude Schryvers kerjfinen.
D.
^ of &°g<?, het touw daar de misdadigers op onze fcheepen mede geftraft worden.
Da kt ar, filia, dochter.
Dansot of Dantsot, faltare, danfên.
De mant, adamas, diamant.
D e u r a s, carus, duur.
DöB«



MENGELINGEN. 43*
D o b M o, judicium, kil. fcOSttle. Dos, thecula, arcula, doos. Dra ka, drac», draak.
Dumb»k, indocihs, quihebetis estingenii, Dommerik. Duwo, columba, duif.
DCBMET ofDUOBMET,>fe, kil. IJOetttett.
Doptet, infantes in cafu necesfttatis baptifave, nullus li* eet ad fitfacerdos, by ons in het algemeen doepen.
E.
Jobber, urna,fttula, emmer. Ejet, errare, kil. erlttl.
Eik , quercus, eik. Ekewe, acternus, eewig. Elefant, elephasy olifant.
F.
F adder, compater, kil. glje-fcat^,
F a l s k e , , dohfus, valsch. Falskalat^, ƒ«/ƒ**, valschlijk. Fang, captivus, gevangen. F a n g e t , in carcerem conjkerfo vangen, F auto, frigilta, vink.
Oo. z Fastfo^



«He .TAELKUNDIQE
Fasto, jejuninm, vaste.
Fastqt, cibo Je abfiinere, vasten.
Fastatet, compvehendere, bevatten.
Febet, nutrire, diere, voeden.
Fedo, nutrimentum, voedfel.
Fedojlant, f atria, fiolum naiak, vaderland.
Feil, vitium, feil.
Feilot, dejicere, feilen.
Fiad, 'mimicus, vyand.
Ficon, ficus, vijch.
Fiks, qui idaetatis est, ut. facienja peragere fosfit, in den zelfden zin kan ons fix genomen worden.
F i k T e t , pugnare, vechten.
F i k t e j e 5 pugil, vechter.
Filo, lima, vijl.
Filotet, limare., yylen.
Flitoq, diligens, vlytig.
Fred, fax, vrede.
Friar, procus, vreyer.
Frije, liber, vry.
Frua, domina, vrouw.
Ful je t, fiequi, comitayi, volgen,
FypLKEj/wfe, volk.
Fy! vak! foy.



MENGELINGEN. 44t
F f n s t e r, fenefit*, venfter.
Fcrmynpar, mor, voogd, by onze Ouden »wmond.
Forsta, Princeps, Vorst. Forstawuot, Principatus, Vorftendom.
G-
Gaffel, furca, gaffel. Gaits, capra, geit. Galg, patibuhm, galg. Garden, w'& , praedium, gaerde. Gas, «w/w1, gans. Glas, vitrum, glas.
Grabja, injlrumentum ferreum , qua fcditur terra 5
by ons'een gr*»/, zekere zoort van fpaden. Grase, gr amen, gras. Grawes, grauw. Graupe, /evw, gruppe, greppe. Grurbe, bet zelfde.
Grudnot, medltari, perpendere, gronden, door* gronden.
Gruqna, viriditas, color viridis, groen, G d l l e , aurum, goud. G^rdna, /^«/«", gemc.
Oo 5 W.



Ut TAEL-KUNDIGE
h. :
I"Tabn, pertus, haven.
Hagan, Jépes, fepimem'urn, hage, hegge.
Ha kan, uncuSy haak.
Haldet, fervare, tenere, houden.
Haldeje, qnitenet, velposfidet, houder.
Halm, calamus, kil. fjalltt.
Hals», focdle muller urn, Halsdoek \
Harpo, cithara, harp.
Hatt, pileus, hoed.
Hednig, ethnkus. gentilis, heiden.
Heima, heimel, domus, kil. ïjepitt
Helwet, orcus, hel.
Heretet, impedire, hinderen.
Herr, dominus, heer.
Hora, meretrix, hoer.
Hvd, pellis crasfior, huid.
Husm a nne , damefiicus , villkus, huisman , in beide beteekenisfcn by ons bekend.
Hut tan, qffidna fuforia- metallorum , hutten, viergieteryen by ons ook bekend onder den naam'van ylerhutten.
Hweit, Trkkum^ kil. toepte.
Hölek , non dïiïu., by onze Ouden is halen verzwygen.
Ha-



MENGELINGEN. 44*
Ha let et, perfuadere, overhalen. Ha nog, mei, honing.
I. Gonf.
j agat, depellere, jagen, wegjagen, uitjagen. Jagoje, qui expellit, jager uitjager, wegjager. JonkaRj generofus, , jonker. Jxjva, judaeus, jood. Jumfer, vir go, juffer.
T u o i k e t , Lappmum more canere, met dit woord heeft om juichen zeker eenige overeenkomst, alhoewel het by ons geen eigenlijk zingen beteekent j doch daar wLfe» en zingen beide eene vreugden bedrijf 'te kennen geven » zullen ons juichen,hen £^>J. waarfchijnlijk van dezelfden oorfprong zijn.
K. A
J^adde, ripa, littus, kust. K a d n o, cantharus, kan. Kaipe, mentum, kin. Kakko, placenta, koek. Kalbe, kalf. Kalk, kalk. Kaljes, frigidus-, kom. Kamb,^«, kam.
Kam*



M4 ÏAËLKÜNDIGÉ
Ka mm as, camera, kamer.
Kampotj .eertare, by ons kampen, by de Öudeii kempen.
Kannèt', posfè, kunnen,*
Ka po, pallium, by ons noch bekend' zekére mantel onder den naam van kapot.
Kapper , mitra, by ons een kaper zeker Zoört var* hoed.
Karg, vigor, kracht, zeer gemeen is de verblaak fing der r met de naast byzijnde vocaal.
Kaxt o $ feles, katten, meerv. van kat;
Keïsar 9 caefar, Keiler.
Kirkö, iemplum, Kerk.
Kist6, arca6 cijla, kist;
Ki«lö, gula, de keel.
Kjallar, cella, kelder.
Klare s, liquidus^ klaar.
Klemt et, campanam pulfare. kleppen de klok.
Klit, creta, krijt.
Klubbö, clava, knuppel, knods.
Klump, globus, klomp.
Konoges , Konogs , könogas, Mi koning.
Könogrik, regnum, koningrijk,Kordne, hor deum, koorn.



MENGELINGEN. 44?
! Koss, vacca , koe.
I Kr ai, flrepitus, fonkus, onze Ouden hadden gecri en eri voor gefchreeuw, zie velthem.
'. Krammar, mercator, inftitor, kramer.
I Kras, ver gala ferrea, qua purgatur fclopctum. By ons een krasfcr.
I Kreatur, creaturd, kreatuur.
I Kristal, criftallus, kriftal.
I Kron, corona, kroon.
Ij Kronet, coronaire, kroonen.
I! Kronem, ipfe actus dum rex coronatur, króonilig.
I Krubbo, praefcpe, krebbe, kribbe.
I Krudda, aromata, kruiden.
1 Kruos, crux, kruis.
l| Krus, vas figulinum ; een aarden pot, byonsookgc* noemd een kruik.
I tr ...7_• «, 1 •. r 1 1 . -..
1 xvkut, py« pyrius, kiuic or pusoruit.
Kuoppar, cuprum, koper. ; K^nsta, ars, kunst.
L.
Ladö, onus fclopeti, lading vah het geweer.
Laid et, ducere, leiden.
Laideye, ductor} quiducit, leider, leidsman.
Pp LAt«



4frf TAEL KUNDIGE
Laike, piger, lui. La ina, mutuatie, leening-. Lamb, agnus, lam. Lamp o , lucerna, lantaarn.
Land, regio, Xsn&fchap. Schap ïs flegts een uitgang, doch land het zakelijk deel van bat woord.
Lang,;« dudum, lang. Lassa, vehes, een last. Lastot, vituperare, lasteren. Lat tas, arms, membrtm, lid, leden. Laulot, cantare , kil. ÏQÏÏen , numeros non verba canere.
Laulom, tautus, kil.' M, ratio harmonica. Lautet, fonare, luiden. Legget, ponere, leggen. Leid, taedium, leed.
Lejon, leo, onze Ouden ÏTdOett- Zie het voorbeeld ; door my uit den Rijmbybel f. 300. aangehaald in de aanteek. op maerlant fp. Hist. bl. 78.
Li kot, arridere , plaiere , ly kenen , het ly kent my wel, d. is, het ftaat my wel aan
ILikt, reconciliatus, kil. ït'fft, ^««*, j&Za»«i zekerlijk woorden in welke het zelfde denkbeeld heerschï, dewijl" eene verzoening niets anders aanduid, dan ec ie vereffening van een gerezen verfchil.
Liljë, liliam, lelie.
Li-i



MENGELINGEN. 447
... • JbrnV i ix»M
Li ne, fi»«w 5 «jn-
LINOK, rf, KIL' *** ^
Lotto, yór;, lot. Lust, eupiditas, lust.
Lykko, ƒ«•:«»*, geluk-
Ladet, oW, laden, beladen.
L«kso, ïectio, lefing.
LaRet, docere, keren.
M.
Ma let, ««few, malen. Malek, menfwa, kil. mael Mallas, *ukm, maal, mailtijd Man o, hm, de maan. Mart, martes, matter.
M a r t n a, mundinae, markt. Masset, amiture, misfen. Mast, malus, dc mast van een fchip.
Mato, vermis, kil. maeue, * «• .
k i l. l«a# van koper, fflvei en ma§'C t,
Matteles, mogelijk.
Meiniö, opinio, meening.
Pp z UlL'



**? ■T A E L K U N D I G E
Melk e, kc, melk.
Menster, exemfar, monfter.
Messo, >»«/&, «/^ Dei. kil, miïf? Jaamu res JL
mna. 3 Mïl, milliare, mijl.
Milke, /k, melk.
Mod, animus, moed. Zie kil.
Mur de, pulvis by ons m*/, volgends kïliaen, ook ghemul, dat men vindt by maerlant, fp Hisror. III. ui. Cap. 7. Bybel. 1477, Gen. xxvin. ï%
Mur, murus, muur.
Mylla, mok, molen.
Mynt, moneta, munt.
Mahlet , ma]en. Ecn woordb j d
noch m gebruik vopxjctiderep. 3 M fl t , menfura, maar.
Man, «, byonsouJings w Z.e kilialn, nu
Mark, fignum, merk.
M d r k e t 5 fignare, merken.
MnRRo, merie, merrie, zie kil, ■
M a s t a r , magister;' meefter. •
Motet, metiri, meten. -
Mutar, meter.
M<irEM5 menfura, maat.
.gfi.:;o.7i cQi«i^ (f&ïïtl II
- 1 ? N.



MENGELINGEN. AAP
N..
jN'i-o, acus, naaide. Na mm, nomen, naam. Nape, umbilicus, navel. N a r r, ftnltus, nar. NatuR', Mtara, natuur.
Nekke, cervix, nek or nekkc.
•.isrsift riK» .12}.c* nog cno vd »Tj5 . ka^I Nidqo, odium, invidia, nijd.
•MM f««» (.* " i< i ; CI Nigot, ffcwa» flectere, nygen.
.l«ï»«& r**«:l .kj au ra
Ni mm et, notare, obfirvare, by ons nog over in <?c<M nemen.
Nuort, borealis, nootdlijk.
.\Srm...i>-} t« (OlKèvf
°\ ;Cf .w5r*gmi . ,.<I
, etow, oly.
O l Y k k o, infortunium, fortuna adv tv fa, ongeluk.
Ordnig, inftitutum, flatutum, ordening.
Otames, (*) indomifius, ongetemd.
Owittes, incertus, • hi er voor zouden wy kunnen nemen onwetend, dewijl in dat woord het denkbeeld van eene onzekerheid ligt opgefloten.
P.
(*) Dc o by de Laplanders ftemt hier over cea met ons o» en duidt eene privatio aan.
Pp 3



4fo TAEL KUNDIGE E.
^ann, catabus, kan. Pant, pignas, pand. Pantet, pignerare, panden. Pantsar, thorax, pantfier.
Pappar, papyrus, papier.
Ml 13 Aai e*h . .. . :: a HaM Par, por, by ons een paar, duo pat ia.
Pak.o, (*) unda, baar.
Paros, kiliaen, fcaer, apertus.
Part, portie, kil. part.
Passot, curare, byonspasfen, in oppasfen.
Pepnig, nummus, penning.
Perl, margarita, parel.
Perdk, coma adfiititia, paruik.
Pi NO, cruciatus, dojor, pijn.
Pip, fijlula, pijp.
Pip ar, tïbicen, pyper,
. Pl5steRj empUfirum, pleifter.
Port, porta, poort.
.ftaieibg bi d biadiasbsno urn nsv
Pre-
•■ 5(*) De letters s en p. verwisfelen ook zeer dikwils in de (aal der Laplanders.



M E N G E L I N G E N;
Prediko, concio, prediking. Purs, crumena, beurs. paNN,- cdlamut, pen.
Q.
Qw \rdn5 moh manuafia, handmolen, by Ritt^ TiJ, «in»» dlkwils vindt mm y
onze oudlle duitfche Schryvers. hier voor bl. 1S9. envolgg.
Radde, rand. Rade, confilium, raad. Rafe, fties, rust, oulings rast. Raïnes, pxrus, rein. Rainetet, p«rg^, reinigen. Rap o ic, ahcner, rap. Reid, f**», gereed.
Reis et, proficifci, reizen. , Reknig, cemputatio, rekening. Rektes,>M recht. Rektesf^rDog, jufiificfltus, gerecbtverdigd:



*N T A E L K U N D I G E
RlDET, equitare, ryden. Rigges, annulus, ring. Rik, divitiae, rijkdom. Rik o, dives, rijk. Risse, vir ga , rijs.
Rvn a, fermo, by onze Ouden beteekent fufurrare.,
Rönt, macer, rank.
1 ' s.
Sadde, arena , zand.
Saddet, mit tere, zenden.
Sag, ferra, zaag.
Sajet, ferere, feminare, zaaijen,
Sajo, zaad.
Saipo, fmegma, zeep.
Sa log, beatus, zalig.
S al tot, y&fe condire, zouten, inzouten.
Si do , latus, zyde.
Sigl, velum, zijl.
Signet, figillum, zegel.
Signetet, obfignare, zegelen.
Sikker, AO«r, veilig 00£ Z^QX fc, v. zijn levert zeker zyn, d, i. veilig zijn.
Silb,



M'ÈNGELIN GEN.
Silb, argentum, zilver.
SiraPj fyrupus, firoop'.
S k a b ï n ö, pudor, fchaamte.
Skada, damnüm, fchade.
Skadot, nocere, fchaderi.
Sk ad al Ats, damnofus, fchadelijk.
Skaffot, cömparere, fchaffen, aahfchaffert , verfchaffen.
Skalk, nequam, nebulo, fchalk.
Skans, munmientum, ichans.
Skappo, theca, kiliaèn, fcjfjÖlJ*
Skatte, iributüni, cenfus, fchatting.
S kittab., fagittarus, jaculandi, peritm, lenufter.
Skol, fchola, fchool,
Skuldo, culpa, fchuld.
. . ... bsjpèfl t*'"i'-a ;v.f Jais«ï2
Skank, munus, geichenk.
Skanket, donodare, fchenken.
S l a j, genus, (lag, b. v. zulle flag van goederencffit.
Slakt, pecus mactanda, flagt.
Slaktet, tnactare, Aagten,
Slokt, genus, £magt.
Smak, gefius, fapor, fmaak,
i, j'.< **Srt«<^ (xitjïat3 Smakot, guftare, fmaken.



4f4 TAELKÜNDIGE
Smidd , faber , by onze Ouden wordt fmid ook in eenen meer algemeenen zin gebruikt, onder anderen vindt men by maerlant, houdfmit, Sptegl. Hifior. I. VU. xi. vs. yz. ii. d. bl. uy. daar hy van den Zaligmaker zegt:
—— Jofeph , die ftjn Vader hiet # Was een smet houtinen werken: Eh luut alkent onder die clerken Temmerman eh fmet alfèwak, Dief feghet ment fmede in Dictfcher tale.
Smidd et, eudere, fmeden, Snaito, incifio, fnede. Snaitet, fecare, incidere, fheiden. Sok kor, faccharum, fuiker. Sa ld at, miles, foldaat. Spa re t, parcere, fparen. S p e j el, fpeculum, Ipiegel. Spelmanne, muficus, fpeelman. Spikar, clavusferreus, ipyker. Stad, urbs, ftad.
Stadfo, poctus, locusubi cymbae, adUttus etpptlluntm,
kiliaen, fiaefce, ƒatio navium, /ct/ki. Stal, fiabulum, ftal. Startek, contumax, iWftarrig. Stabel, «rai, ftevcl.
Stin*



MENGELINGEN* 4JT
Sttnfast, perpetuus, ftandvastig. Stol, fella, ftoel. Straf, peena, ftraf. Strit, contentio, ftrijd. Streng, riffdus, ftreng. Stur, gubernaculum, ftuur. S t 5 m p e l , ftgnum, typus, ftempeL S t ft r k, acerbus gujlatu, ftark. Suddar, peccator, zondaar. Suddo, peccatum, zonde. Suorta, niger, zwart. Sures, ecidus, zuur.
Swaikes, tpuifacik commoveri potejl, zwak.
Swalfo, Hrundo, zwaluw.
Swerde, ghdius, zwaard.
Swine, zwijn.
Swisko, fiageiïum, zweep.
S^lo, anima, ziel,
SSlskap,ySetów, gezelfchap,
Sftw. of S5wa, mare, oulings by ons feeutóe. Zie kiliaen, men vindt het by maerlant» m. stoke cn hunne tijdgenooten.
Qqa. &



4/8 T» A E L K XJ N D I G E
T.hoft (ï&<ft f .-(0, ak, tectüm, dak. Ta mes, domitus, tam. Tamet, domare, tammen, tam maken. Tasko, pera, tas. Tekn, Q»»tf», teeken, Thrqn, [olim, throon. TidnEj fiannum, tin. TiGGe, judicium, kil. p;H0§j. T1 s t e l , tribulus, distel. TobaKj herba nicotiana, tabak. T0RNE3 ferm, toorn.
"C-Tndak, mr&culum, wonder.
' '-nyws fuJ\ ,3>?i^3
Wv-"' - r**^A,ojmV2
W-kis <»kür& eojffcg ade, radum, wade. Zie Kit. . . T_j • ■ ■ ■ * ' w*m : ••^t«a»ïai2
Wagn, currus, waeen.
Wahro en w 4.0.0, merx, waren, koopwaren,
W a k o, fisfura, Jive apertura-ghad, Wak. - r j
Wakt?



MENGELINGE N, 4y#:,
Wakt, cujïodia, wagt.
Wall, munïmentum, wal.
Wandertet, ambulare., wandelen.
Wane, pequria, kil. töatl, indigentia, inopia.
War et, cufiodire , kil. töaerrn, vet. cuf.odire, fervare. Men vindt het by onze oudfte fchryvers.
Wa r t o, verruat, wrat, met omzetting der a en r, waar van meer voorbeelden zijn, het zelfde woort.
Wax, ceta, wasch.
Weid ar, vcnator, kil. tutpbflier en tueubttlailj
venator, auccps. weiden, is by de Laplanders ve-; nari, wy vinden ons tüdünt, dat hier mede overeen , zoude ftemmen , niet by kiliaen, doch tafelen niet of het is in gebruik geweest, wy hebbenbier van nog overig ons weydtas- by kil. tüfnüfacft, pcra venatoria.
We r m o, caïür aejfhus, warmte.
Wers, verfus, vers.
Werte, pretium, waarde.
Wid, latus, wijd.
Wid net, vin:ere, winnen.
Wid nar, viclor, owwinner.
Wikt, pondus, wigt, gewigt.
Wiljo, voluntas, wil.
Wi n , vinum, wijn.
Wis3 mes, modus, wijs.



46» TAELKUNDIGE MENGEL,
Wisar, praeceptor, onderwyzet. Wisses, certus, wis.
Witt, intcllectus, ril. töttC, tölttC, ingenium. Men vindt dit woord in de Sum. le Roy, 1478., f. 6. a. Defe thien geloden is een ygheUc Jculdick te houden ,die
tot fynen iaren ghecomen is of fin eh wit heeft. i
Thands zeg ik van dit woord niets meer j doch befpaar het, tot dat ik gelegeuheid zal hebben hier over breeder te handelen.
Wuoogo, canae, wieg.
Wvoüoe, fdva, woud.
W5psa, vefpa, wepfe.
WöR-ald, mundus, wereld.
W5rdo<jes , dignus, waardig.
WSret, defendere,f wecren. Zie kil.
W5ro, tributum, were. Zie Kit. djt were zal ze* kerlijk van den zelfden oorfprong zijn, als dat waar van kil. fpreekt.
W3rkanet, depravari, met dit woord ftemt zeker over een ons werren^ turbare, cenfundere.



Zoo fpoedig mogelijk, zulkn wy het VII. en laatftc Stukjen uitgeven, waar by de Tytel en Register zullen gevoegd worden.