M ONSEIGNEUR,
En accueillant avec bonté un Ouvrao-e
ö
qui a pour but le foulagement del'humanité fouffrante, Votre Excellence a donné une preuve éclatante de Son amour pour Vavancement des Arts, & de la proteclion Jinguliere dont Elle les ho~ nore. Cefi ainfi qu'en ont toujours agi les bons Pfinces & leurs Mimftres, quand ils ont joint comme Vous, Monseigneur , les lumieres de Fefprit aux vértus du emir, & les talens polidques d un \ele fincere pour la félicité des peuples^ Ce font ces qualités brillantes, qui ont



déterminé l'auguste Monarque qui nous gouverne,d Vous confier F adminijlration de fes Provinces Belgiques ; & Vefpoir, que nous avons concu de Vos Vertus & de Vos Talens,fe réalife de plus en plus tous les jours par les foins que Vous donne^ d la gloire & d la projpérité de la Nation. A l'exemple des grands Minijlres, c'efl furtout vers Vencouragement des Arts & des Sciences que Votre Excellence a tourné Ses vues bienfaifantes, & Elle en donne une preuve bien fenfible en me permettant de décorer de Son Nom refpectable un ouvrage utile, fruit de Vexpérience & de la réflexion. La bontéfacile,avec la quelle Vous m'ave^ permis de le mettre au jour fous Vos aufpices ne fait quaccroitre en moi le défir de juftifier cette faveur, en



redoublant de ^ele & de foins pour rendre les volumes fuivans dignes du fuf frage de Votre Excellence. Ce n'ejl qua ce prix & en donnant d eet ouvrage tout le dégré de perfeclion, dont il fera fufceptible, que je pourrai acquitter le trihut de reconnaijjdnee, que je dois k Votre Excellence pour Vaccueil flaneur quElle a daigné lui faire.
J'ai Fhonneur d'être avec le plus profond refpect,
MONSEIGNEUR,
De VOTRE EXCELLENCE
Le très-humble & trèsobéïffant Serviteur, P: J: van Bavegem.



i
Rotkoorts en Roodeloop. 15
Icfin, van U, ö doorlugtigc BefHerdcrs, aen wie •den grooten JOSEPHII. het Staetsbewind zoo loffelyk heeft toevertrouwt. Dien verligten Monarch , die niet dan onophoudelyk 't geluk en welfland zyner Onderclaenen betragt, zoude zekerJyk de volgende grondregelen en voorzorgen, die enkel tot behoudenis van een groot getal nuttige Leden zyn ingerigt, ("indien hem dit voorgellelt wierd) geenzins van de handwyzen.
S- II
De meefte nu dezer Grondregelen en Voorzorgen, om de befmetting van vele aenlïekende Ziektens voor te komen en des zelfs woedende uitbreiding te beteugelen, zyn in de magt der Regering en Kerkvoogden gefield.
Den vermaerden Le Clerc (x) zegt: dat men nolt meer van noode heeft als verligte Magiftraeten, goede Onder daenen, nuttige Menjchen, en opregte Geneesheeren, dan ten tyde van contagieufe en aenftekende Ziektens. Het Magiftraet om door wyze Maetregels en Voorzorgen hun wetgevende magt met alle geftrengheid te doen handhaeven; de goede Vaderlanders, die dierbacre panden, om de Noodlydende alle hulp te doen bezorgen j en d' opregte
^x) Hifioire Naturelle de Vllovtme. Tom. 2. pag. 362»



ïó" Aenmerking over de
■Gcnccsheeren, die zeldzaeme Lieden, om dè Zieken te genezen.
Zoo alle deze Dryfveiren van Menfeh en-liefde bit in een en het zelve zigtpunt werkten; 't is te gelooven,ja daer waerbyna niet aen te twyffelen, oft de Maetfchappye zoude by ider voorkomende heerfchende Epedemie een groot getal nuttige Inwoondcren behouden, die buiten dezen heilzaemen invloed meeft ten grave moeten daelen.
Om dan tot de eerfte pligten der Regering oft hooge Overheid over te gaen, was het bevorens nog noodig, dat de Eerweirdigfte Heercn Biflchoppen de zaek ook begrepen ; want anders geloof ik bezwaerlyk, dat dit alderheilzaemfte goed, zoo nuttig voor den Staet,.zyn waere oog^merken zou bereiken; waerom dan die Opperkerkvoogden hun onderhobrige Heeren Paftors, Predikanten, oft verder openbaere Zielbeftierders dienden te vermaenen, oft te gebieden, van door Predikatiën en publieke onderwyzing hun vergaederde Gemeente, uit hun zwakke herflèns tragten te verwyderen dien wortel van zoo een oneindig kwaed: ik bedoele het dom veroordeel en bygeloof Kon dit oit tot ftand gebragt worden, al was het zelfs maer voor 't gedeelte huns behoud; ik meene met grond te moeten zeggen, dat dit jaerlyks duizende, ja honderd dülzende nuttige Leden zou bewaeren, dié men anders
voor



Rotkoorts en Roodeloop. 17
voor. verloren mocft agten. Ik kan'er by ondervinding van oordeelen, en mee regt van fpreken, terwyl ik onder hun woon.
In alle aenftekende oft algemeen heerfchende Ziektens, die ik 'tfedert den tyd van agthien a twintig jaeren, dat ik onder hun ben, heb bygewoont, heeft dit jaerlyks een menigte ongelukkige Slagoftèrs gekoft: want het meefte aen tal der Boeren aenmerken hunnen Zieken-ftaet zoo onverfchillig, dat zy de dood zoo geruit te gemoed zien, voornaemelyk als de zelve by hun eens is vaftgefteld, even of zy nog tien levens te verwagten hadden.
Dat nu fommige dit voor een Heroïfmus wilden doen doorgaen, waer door eenigzins den heldenmoed onzer Voorvaderen wierd gekenmerkt, dit zoude waer lyk belachelyk zyn; maer, dat het als een zeker gevolg van 't domme bygeloof moet befehouwt worden, moet niemand in twyffel trekken: want tot ftaeving van het vcorgebragte wil ik ondereen menigte van voorbeelden, maer enkel 't volgende ftaeltje uitkippen.
„ Een van myne laetfte Lyders, die aen den 5, Roodeloop ziek lag, liet my haelen; maer „ 'twas met geen ander oogmerk, dan alleen, „ om dat ik zoude verordert hebben, * dat den. „ Heer Paftor hem den laetftcn Reispenning hadde
* Een loffelyke Verordening door d' eerwaerdigfte Hceren EilTchoppen gegeven j dat geen Z;elbeftierder dc laetfte Eerste Deel. B



ï8 * 'Aenmerking over de
„ toegcdient: anders geloof ik, dat hy my bfr< „ zwaerlyk had laeten roepen.
„ In weerwil nu zynen toeftand al eenige da» Sen had geduert, aenmerkte ik egter* zyne „ ziekte in zulken graed van geneeflykheid, dat ik „ zelfs aen zyn behoud niet eens twyffelde: hierop „ fchreef ik hem een zagt buikzuiverend middel „ voor uit de Clas der Rhabarbarina cum fruclibus „ Tamarind:. Dit deed hem eenige maelen toffe-' „ lyk ter ftoel gaen; maer by de tweede bezoeking „ voer hymy reeds te gemoed,dat hy genoeg >, had afgegaen, al was het zaeken ik hem geen „ verdere Purgeer-middelen voorfchreef. Alle my-„ ne poogingen, om hem te overtuigen dat dit „ waerlyk den eerften weg was om t'zyner ge,, nezing te komen, waeren vrugteloos: Den Heer „ Onderpaftor , die hem de laetiïe Kerkregten » had toegcdient, deed insgelyks al wat mogew lyk was, om door geeftelyke vermaeningen cn •„ voorbeelden hem tot zyn pligt te brengen „ maer niets kon helpen. 'T eenigfte, wat hy „ voorbragt, waeren deze grove woorden, voord„ vloeiende uk een domme Predeffinatie: Is my» nen tyd niet geteekend, ik yd niet fttrven;
Kerkregten mag toedienen , zonder voorgaendelyk door een Genees- oft Heelheer verordert te zyn. Waerlyk was
tfit zoo niet, de meefic namen geen Genees-oft Heelheerj dus kon de flagting onder hun, niet dan nog te
$t'«oter wezen.



Rotkoorts en Roodeloop. 19
„ en is hy geteekend,, 100 moet ik dog gaen, „ en dan kannen my de Geneesmiddelen ook „ het leven niet geven. Dit Vooroordeel had zoo „ veel indruk op zyne zwakke herffens gevat „ dathy volftrekt niets verder wilde gebruiken, „ nemaer den vryen teugel aen zyn eigenzinnig„ heid gaf; waer door het ook gebeurde, dat „ het Smetgift tyd had, zig in de vloeibacrc „ vogten in te Dorpen, en een ontaerding in de „ zelve te weeg bragt, die van zoodaenig gevolg „ was, dat hy den twaefden dag den tol aen „ de Natuer betaelde; die mogelyk buiten dat „ ( uit aenmerking van zynen jeugdigen ftand ) „ nog vele jacren had konnen leven. In het „ zelve lotgeval bragt hy zynen oudfien Zoon, „ die insgelyks zyn voorbeeld volgde, en niet „ minder dan hy den negenden dag fiierf."
Uit dit enkel voorbeeld, *t welk ik egter met zoo een verbaezend -aental kon vermeerderen, dat men waerlyk zou verfchrikken 't zelve te lezen, zal ider genoegzaem zien, wat diepen wortel dit domme Vooroordeel niet onder den gemeenen Landsman heeft gefchoten.
De Zelfsmoord word in onze en andere landen als een der afschuwelykhe misdaeden voorgeftelt, en zelfs in voorige dagen, om 'er het nageheugen nog lehrikkelyker van te maeken, wierden de doode Rompen op een misagtelyke wy-ze behandelt. Zou nu, wanneer men een klein



•20 Aenmerking over de
uitzondering maekte, het gedrag van vele LanoV heden by eencn algemeenen in zwang gaende Roodeloop oft Rotkoorts, niet insgclyks voor een Zelfsmoord mogen gerekent worden? ik meene voorzeker ja.
Niet minder is betreurcns en alle medoogendheid waerdig, en dat ook wel een fpoedige ftutting vereifchte 't volgende vooroordeel: „ Ten „ tyde van de twee laetfie Epidémien, toen vc„ le Landslieden zagen, dat hier en daer (hoe ■„ wel zeldzaem) buiten hergebruik van Genees„ middelen, eenige door de Natuer alleen ge„ neefden; zoo was'er eenen algemeenen roep „ onder hun, dat alle die Hulpmiddelen gebruik„ ten, voorzeker moeften nerven: en dit hadby * de mcefte zulkdanigen indruk op hun zwak „ Herzenbrein gevat, dat vele niet eerder Hulp •» kwamen invoorderen, dan wanneer alle hoop ,, van genezen voor bywas. "Geen wonder dan dat de Genees- en Heclhecren eenen kwaeden naem kregen, gezien het meefte deel der Lyders die hun te beurt vielen, alle onredbaer waeren • dus rnoeR de flagting naer het uytterlyk aenzien, en volgens dit valfch Begryp, 'tgeen zy onder hun medebroeders verwekten, niet dan vry aenmcrkelyk zyn.
'Twas ook alsdan, dat men die nadrukkeiyke Stelling van den beroemden F. Hoffmann in ' alle *yne deelen bewaerheid zag : AU ha te



24 Aenmerking over de
nouw© en bekrömpe Wooningen, die- dan nog opgepropt fïaen van onnuttige dingen: Het meeuw deel der zelve is vuil en morzig in hun Slaèpïïeden, en zelden heeft men meer dan een a twee kleine venters in de zelve," die weinig oft noit geopent worden om een ververrTchende lugt^te verkrygen: ftaen zy nog open, dan ryft den "damp van mefthoopen en beirputten, die meeft al voor de deur en onder de venfters geplaetlt zyn, in de kamer, en doet de Lugt aldaer nog ongezonder worden: Stelt daer by, dat de meefte Pagthoven en Landhuizen van zoo een menigte boomen omweven zyn, dat het onmogelyk is, dat 'er een ïriffche en gezonde Lugt door de zelve kan dringen. • Is het dan wonder, zoo men op dit alles agt geeft, dat de goedaerdigfte Ziektens meeftal by de Landslieden tot den doodelykften aerd overgaen ? Zou hierom Sellier (y) niet regt gezegt hebben : Bat het grondbeginjel der kwaédaerdige Koortfen fieeds blyft beftaen, en dat men t nog in het Bloed der menjchen, nog in de Lugt des lands zoeken moet; maer in de vergiftige Hutten der Armen en Boeren, daer het huisveft ?
Wenfchelyk waer 'tderhalven, dat de Landslieden by 't optimmeren hunner huyzcn die fchae-
(y) Journal Lncychp. Tom. II. Part. 3. pa£.



Rotkoorts en Roodeloop. 25
dclykc Bouw-ordcn verlieten, en het tegengefielde hun ten goeden lieten ondemgtcn: want in vele der grootfte Steden van Europa is men tegenwoordig overtuigt, dat de meefte Gafthuizen te klein en met te veel Zieken opgepropt zyn ; wacr door niet zelden de gemeende Ziektens befmettelyk en doodelyk worden. Men kent tegenwoordig de bezonderfte foort der kwaedaerdige Rotkoortfen, die 'er door ontftaen; en der zelve gevaerlyke gevolgen zyn door verfcheide groote Geneesheeren dezer eeuw, op een overtuigende wyze, aen den dag gelegt. Sedert eenige jaeren word in vele landen een betere fchikking gemaekt: De Lyders worden wyder uit .malkanderen en in lugtiger Vertrekken geplaetft, die dan dagelyks nog door Verlugtinge en Ventilatores gezuivert worden; wacrom men de mindere uitbreiding der befmettelyke Ziektens, als ook de Verligting in de Genezing gewaer word.
De mecue Kerkers en Gevangenhuizen dienden dus mede van ruimer plaetfen voorzien te zyn; en noit moeit men de Gevangenen in onderaerdfehc Kuilen, oft donkere Vertrekken opfiuiten, hoe groot hun feit ook wezen mogt: tcrwyl geen wel ingevoerde Regten dit billyken, dat men eenen Misdaedigen ten tyde zyner opfluiting, fchoon hy het doodvonnis oft ander ' lyfftraf moet ondergaen, zyn gezond lichaem ten prooi der ellende overgeeft; wacr door hy



26 Aenmerking over de
zig zelfs en andere kan ongelukkig maeken, met in deze Peftkoten een onzuivere en verdftige Lugt in te ademen, en een Ziekte deelagtk; worden, waer door hy zyne Regters zelfs kon befmetten, en hun een ongelukkig flagoflèr doen worden van een kwaelyk geplaetfte ftrengheidj zoo als men by Mead en Hüxam 'er aenmerkelyke Voorbeelden van aengeteekend vind; en door Bacon , (z) die flonkerende Fakkel van Geleerdheid, die Engeland zoo veel roem heeft toegebragt, ten aldereerlten is opgemerkt: Waer door de Regters, zoo wel als de Regtsbedicnde, aen een peftagtige Kerkerkoorts nierven, die hun by het onderhooren van Gevangenen, die 'er mede befmet wacren, was medegedeelt. Elders heeft hy nog gezegt: (a) Dat 'er naeft de Befmetting der Pefi niets zoo gevaerlyk was* dan den Stank van Kerkers oft GevangenhuiZen. Waerom het ten hoogften noodzaekelyk was,, dat de hoogc Overheid, en voornaemlyk de Regters, 'er op bedagt waeren , van de Cepieren op het ftrengfte te gebieden: De Gevangenen zuiver en rein te houden, en overal, waer venfters en togtgatcn ontbreken om de Lugt te vernieuwen, 'er tc laeten in maeken: en niet zoo als heden in de meefte Kerkers plaets heeft, van de arme Gevangenen als door onreinheyd*
(z) Biftoire naturelle , Expérience 914. (a) Ibid. Expérience 916.



28 Aenmerkïng over de
bederven. En volgens U*m ®> Zal een gezond menjch in een mïnut wee ftoopen Lugt bevogtigen, en door zynen adem tot het leven onbekwaem maeken.
Ook mag men in de Steden vele dier Huizen , welke door 'tGemeen bewoont worden, zoo uit aenmerking van hunnen Stand als Bouw-orden, weinig van deze vergiftige Plaetlen onderfcheiden, nademael de zelVe meeil al ontrent de Stads Vellen, oft op laege moeraflige Gronden gelegen zyn; waer door die mede te regt voor de waere fchuilhoeken van een kwaede vergiftige Lugt, en belmettelyke Ziektens, te houden zyn.
_ Niet minder moet men het Vooroordeel van iommige welgegoede Borgers in de Steden aen het zelve onheil onderhevig Hellen, welke ruime Huizen bewoonen; dan egter door een fkeffche zinlykheid, wacr in zy de Hollanders willen na-aepen, liever in kleine Vertrekken verkiezen te flaepcn, om hun ruimere en gezondere Kamers des te beter als Afgoden te dienen; waer aen niet zelden veel onnutten arbeid en koften worden verfpilt; maer daerenboven het gebruik hunner Wooning, eigen gemak en voordeel deiMeubelen doet milfen. 'Twaer myns bedunkens redelyker, dat men
(c) Middelen ter heixaering der Gezondheid op de Oorlog■Schepen, pag. 44.



Rotkoorts en Roodeloop. 2.9
meer op den welftand zyner Gezondheid agt gaf, dan op deze buiten gemeene en nuttelooze zinnelykheid, en om de zelve reden meer vuer dan water aen zyne Haertfteden opofferden. Hoedanig de Lugt door Uitwaefleming der Lichaemen in een nouw en bekrompen Vertrek zig kan vergiftigen; hier van vinden wy by Lettsom Cd) een verfchrikkclykue Voorbeeld aengeteekend: „ In den Jaere 1746 na een Nederlaeg, „ die d'Engelfche op Bengale geleden hadden, „ wierden 146 zoo Engelfche Officiers als Fa&eurs „ in een Gevangenis geworpen, die men het „ zwart Gat noemden, en de Lugt wierd 'er „ zoo fchielyk bedorven en vergiftigd, dat 'er „ op tien uren tyds 123 ftierven, en de overige „ 23 kwamen 'er doodelyk ziek uit. "
Zouden de kleine Slaepkamers, waer meermaels Vader, Moeder en zes a zeven Kinderen by eikanderen liggen, zonder dan nog eens te gedenken aen den fchaedelyken waefiem der Lampolie, wel veel van den opgemelden Kerker verfchillen ? ik geloove voorzeker neen.
Een Hofpitael, waer onder men billyk de Gevangenhuizen, Vleefchhallen, Vifchmerkten, en voornaemlyk de Kerkhoven kon plaetfen, zyn niet gemaekt, zegt den vermaerden le C lerc (e)
(d) Obfervat. fur differens Moyens propres a combattre les evres futrides. pag. 84.
(e) Hijloire naturelle de VRomme. Tom. 1. pag. 238.



30 Aenmerking over de
om een Hoofdftad te verderen: Hy wilde, dat de zelve aen d> uiteindens, oft wel ook buiten de Steden geplaetfi waeren: want zegt hy vaders :Zy geven oorzaek aen die Befmetting,die in eenen Staet het beginfel eener algemeene doodclykheid verfpreid.
Zyn Opmerking is billyk; terwyl uit deze plaetfen bedorve UitwaeiTemingen opwaers ftygen*, welke de Zuiverheid onzesDampkring bederven' en niet zelden onze kwaedaerdige Koortfen, Roodeloopen, en andere aenftekende Ziektens ten gevolg hebtvn; waerom den beroemden Mead Cf) te r%Z uitroept: Elaes ! wanneer zal dien tyd eens kamen, dat alle deze Voorwerpen der aendagt en i.ienfchliev endheid, van wegens de Regering, hun volle uitwerking zullen hebben?
In Dendermonde, alwaer het Gafthuis aen het uiteinde der Stad geleden ligt, is wel een loffelyke Verordening, die billyk door andere Steden diende naergevolgt te worden: dan met leetwezen moet ik te gelyk zeggen, dat de Zieken'er te bekrompen en te digt by eikanderen geplaeft liggen; verders dat de bovenfle Venfters te klein zyn, en noit of zeldzaem openflaen om de lugt in de zelve te vernieuwen, als mede dat het denkbeeld nog geen invloed gevonden heeft, om door Ventilatores de zelve te zuiveren: maer ge-
(f) Rectieil des CEmres phifiques £f médicinales. Tom. i. pag. 273.



Rotkoorts en Roodeloop. 31
merkt alle deze zoo heilzaeme inrigtingen in de meefte Steden niet zoo fchielyk konnen ter uitvoer gebragt worden; waer het tot liefde en behoud van het Menfchdom noodzaekelyk, dat voortaen de Regering by de Vleefchhallen, Vifchmerkten, zorg droeg, dat'er de zuiverheid in den hoogften graed wierd gehandhaeft, zoo mede een icherpe oogwaeking hielde, op dat de verrotte Lichaemen, als Lyken en Krengen van Dieren, verre buiten de Stad wier den begraeven. Insgelyks dat de Riolen enftilftaende Poelen, dieniet minder eenen vergiftigen Waeffem opleveren en onze gezondheid ten hoogften fchadelyk zyn, behoorlyk wierden gezuivert, vooral des winters by een aenhoudenden droogenvorft; wanneer zy door de beroering der vergiftige dampen het minft fchaeden konnen.
Ook was het noodig dat voortaen alle Fabriquen, welkers Damp en Stank de Lugt befmetten, verre buiten de Steden wierden gebouwt
De voorzigte Staetkunde heeft met loffelyke voorzorg van over lang, om een alverlchrikkend gevaer voor te komen, verboden met Poederfabriquen en Kruydmolens op verfcheide uren een Stad te naderen.
Wenfchelyk was, dat de Regering op fommige Fabriquen het zelve oogmerk nam: hun fchaedelyke en verderflyke uitwerkingen loopen wel niet zoo zigtbaet en treffend'in 'toog; dan ak meene op gegronde reden te konnen bewyzen^



32 Aenmerking over de
dat fommige dier Fabriquen door hun fteeds voordurende Verwoefting meer fchaedelyk en gevaerlyk zyn, dan mogelyk verfcheide Kruidmolens binnen den omtrek der Steden.
§• v.
Het bevoordcren der Reinigheid, voornaementlyk der Straeten, is alsnog een wezentlyk point, dat in de magt der Regering is gefield. Wacr ziet men meeft al de aenftekende Ziektens hun eerfte beginfels'nemen? is het niet in nouwe Straeten, arm Huisgezinnen, kortom waer de Onreinigheid in den hoogüen graed plaets heeft? Een Épidémie daer beginnende, kan niet miflèn, of de zelve word onmiddelyk tot hoogcr Staeten van Menfchen overgebragt, en aldus gefchied het, dat zy alom niet zelden haer verflindende uitwerking doet gevoelen.
Weinige Deugden zyn voor de Maetfchappye van meerder belang, dan de Zuiverheid: overal behoorde ze betragt 'te worden, zoo binnen als buiten huis, als zynde nuttig voor den Staet, en aldergefchikts tot behoudenis der Gezondheid.
Het is niet genoeg zelfs zinlyk en zuiver in zyn Huis te wezen, het behoorde ook dat de Nabueren dit loffelyk voorbeeld volgden: want indien deze vuil en onnuttig zyn, konnen zy de zuivere zoo wel als hun zelfs bennetten; maer
fchoon



Rotkoorts en Roodeloop. 33
&hoon men deze Peften van de algemeene MaetIchappye niet ganfchelyk weirenkan, is'er geen gefchikter middel, dan zig zoo verre van hunne Wooning te verwyderen, als mogelyk is.
Het is ons leet te moeten zeggen, dat het aenbelang der zuiverheid niet genoegzaem by de meefte grootfte Steden van ons Nederland begrepen word; nogtans, Gezondheid zoo wel als vermaek en eer, fpannen om 'tmeelt, om''er de grootfte aendagt op te veftigen.
lk kan de wyze voorzorg der Magiftraets Leden van Dendermonde ten dezen opzigte niet' genoegzaem pryzen, die de vuilnis en meft der Straeten aen hun arme en behoeftige Lidmacten voor niet te raepen geven; waer door het ook gefchied, dat 'er zeer vele, die voormaels tot van d' algemeenen Armen ftrekten, door deze Joffelyke inrigting, hun beftand by vinden: 'T is ook aen deze wyze Verordening, dat wy te danken hebben dat de Straeten zuiver liggen, cn mogelyk geen Stad in ons Nederland aen de zelve kan evenaeren. Wie weet, of ik met geen grond van zekerheid kan befiuitcn, dat dit de waere oorzaek is; waerom federt de dryentwintig jaeren, dat ik haere mucren bewandel, ik noit een waere Épidémie in de zelve heb zien regeeren: in weerwil deze, aen haer aengrenzende, vry fterk woedde. Zelfs nog voor dry jaer, toen den Roodeloop een algemeene verwoefting
Eerste Deel. C



34 Aenmerking over de
onder haere Nabueren aenregttc, waeren 'er binnen de Stad maer zeer weinige Burgers medo befmet, cn alle die het nog waeren, waeren 'er zoo ligt van aengcdacn, dat zy alle vry voorfpoedig geneefden.
Dan een zack wacr nog wenfchelyk, dat was r dat het verligte Magiftraet het arm volk verpligtte, van hun Mcfthoopcn buiten de Stad te plaetfen; was dit zoo, dan kon men den Lof, die Plinius •aen Tarquinus en Agrippa gaf, hun geenzins weigeren, die beide meer lof verdienden, dan de gene, welke de grootfte Veroveringen bevogtcn hadden; om dat zy de gemeene Gooten, die den Drek en Vuilnis van de Stad Roomen afleidden, gemackt en verbetert hadden. Hier uit blykt, hoe de Aloudheid reeds ter dier tyd de Zuiverheid als het grootfte goed, tot welzyn Van hun Gcmcenebeft, ter herte namen.
In de meefte grootfte Steden van ons Nederland word in tegendeel de Vuilnis en Drek der Straeten voor zekere fomme jaerlyks verpagt. 5T is wel waer; de Meftkarren ryden in de acnzienelykfie Straeten geduerig rond ; maer des niettegenftaende liggen zy geduerig vuil cn morzig; en in dc gene, waer de Karren niet konnen inkomen, ziet het 'er nog afschuwelyker uit; ja bywylen zoodanig, dat men niet dan met fchrik en ^afkeer 'er doorgaet. „ Wanneer zal de Liefde „ voor zig zelfs, en voor zyn Evcnmenlch eens ^ boven den intreft geftek worden ?



36 'Aenmerking over de
getaft, om dat de doode Paerden onbegraven gebleven waeren.
Dat de Straeten voormaels nog onzuiverder moeten gelegen hebben dan op heden, waer door ook de Peft onze Voorouderen zoo dikwils heeft bezogt, kan men genoegzaem afleiden uit de woorden van Forestus , (Ij daer hy zegt: Colonue & Lutetiee Parifiorum Peftis frequentijfima tft ob hominum frequentiam & forditiem Platearum. Timoni (l) by Prixgle, (m) met opzigt tot de Steden, merkt ook aen: „ Dat in „ Conlrantinopelen, waer men de huizen het zui„ verfte houd, deze ook het minne aen de Pelt „ onderhevig zyn.
Volgens Raymond (n) was het geen wonder, waerom de Pcft onze Voorouders zoo dikmaels bezogt, wanneer men maer aenmerkt, dat het grootfte deel van Europa door de geduerige invallen der Noordmannen,Gothen en Wandaelen byna als geheel verwoeft was, naementlyk van de tweede tot de vyfde Eeuw: De Landen wierden mede in die tyden flegt oft weinig bebouwt; in 'tegendeel waeren zy bedekt met wilde Kruiden; de Waters bedierven om dat 'er geen afleidingen waeren gemaekt; cn de Infeétcn oft
(k) Obfervat. Lib. 6. Obf. 5. Schol.
(I) Abregé des TrarifaiJ. philof. Vol. 6. Part. 3. C. 2. §. 21.
(m) Maladies des Armées. Tom 2. pag. 131.
j(n) Hifioire de VElephantiajis. pag. ioü



38 Aenmerking over de
Waerlyk voor eenige Eeuwen, in plaets vaiv paelen te nellen tegen de- Befmettingen, liet men liever door een barbaerfche Staetkunde de zelve wyd en zyds verfpreiden.
Thans moet ik nog zeggen, dat de Mefthoopcn cn Beïrputten, die men ten platten Lande alom voor de huizen vind, niet minder door hun fchaedelyke Uitwaefieming den Dampkring bederft ; en terwyl de Lugt aldaer zoo veel Circulatie niet heeft, als buiten de zelve, coo moeft dit volftrekt de aendagt der hooge Rcgecring tot zig trekken: Daerenboven zal men ook in geen Dorpen en Gehugten de aenftekcnde Ziektens meerder acntrefFen en zien woeden, dan in die, waer men Beir en Meftkaeyen vind. Ten minficn heb ik 'er altoos de Dyffenterie en Rotkoorts zeer kwaedaerdig cn aenftekcnde gevonden; waer door ook de meefte Lyders het gevaer ter nouwer nood ontfnapten. Zelfs zal men 'er de goedaerdigfie intermitterende Koortfen niet zeldzaem in remitterende zien veranderen: genoeqzaem alle Ziektens, hoe genaemd, heb ik 'er altoos veel hartnekkiger, kwaedaerdiger en doodelyker gevonden , dan elders.
By dit alles gacr nog een fchaedelyk misbruik gepaerd, dat voomaementlyk ten tyde,wanneer een Dyffenterie, oft ander aenftekende Ziekte woed, nog aenmerkelyk word vermeerdert, dat is, van het Meft cn den Beir by dage te ver-



Rotkoorts en Roodeloop. 41 §• VI.
Veel Genees- en Heelheeren, die de arme en behoeftige Lidmaeten bedienen, zyn mede veeltyds oorzack door hun negligentie en nalaetendheid, dat vele goedaerdige in kwaedaerdigc en aenftekende Ziektens ontaerden ; maer meeft-al gebeurt het ook, dat geheel de fchuld op de Overheid kan geleid worden, zoo men maer in aenmerking neemt, hoe een Genees-oft Hcelheer by Penfieen, dat veeltyds niet toereikend is om een paer Zieken te genezen, verpligt is een geheel jaer den zei ven te bedienen; d'andere Behoeftige, die uit eergierigheid buitenden armen Difch leven, en die het meelbal meer van noode hebben dan den bekenden Armen zelfs, moeten 'er onder gerekent worden; nademael deze insgelyks onvermogend zyn te betaelen. Is het nu mogelyk, dat met 30 tot 50 guldens, waer uit doorgaens de Pennoenen beftaen., eenen talryken Armen, met levering van Medicamenten , een geheel jaer kan verzorgt worden; en wel naementlyk by een graderende Ziekte, die veel-al by het arme volk het eerfte, het meefte, en het langfte woed ?
Wanneer men dit met aendagt overweegt, moet niet natuerlyker wyze volgen, dat de meefte Genees - en Heelheeren aen hun arme Zieken



Rotkoorts en Roodeloop. 43
gendeel deed, zou ten hoogften ftrafbaer wezen:. En hier op dienden de gecommitteerde Geneeshecren, die van wegens de Regeering, Gafièlrye oft Landen aengeftek waeren, een alderfcherpfte oogwaeking te houden.
De Pennoenen moeften ook door de Generaliteit der Landen betaelt worden, en noit uit den Fonds van den Armen zelfs, zoo als het op heden gebeurt: Want het Inkomen van de meefte, vooral ten platten Lande, is niet toereikend, om de ongelukkige arme Mcnfchen het noodig onderhoud tc bezorgen ; ik laet ftacn 'er Jaerwedden van te betaelen.
Vele konden voorgeven dat dit het Land in eéhen uitnemenden koft zoude brengen; maer ik geef hun in bedenking, die dus een tael voeren: Wat een paer honderd guldens op een aenzienclykc Prochie op den algemeenen Staet zoude maeken. Hoe menig duizende guldens worden niet ach mindere heilzaeme inrigtingen opgeoffert ?
Men moet noit, zegt den beroemden Mead , (n) lien op koften, hoe groot die ook mogen wezen, als zy maer ten voorwerp hebben 'rgeluk van den Onderdaen, oft 'tGemeenebeft, van eennaekend onheil te verloffen. ö ! Goddelyke woorden, uit den mond van eenen verligten Wysgeer! ag mogte dit eens de aendagt tot zig trek¬
lij Recueil desCEuvres Fbvliqiies Médicinaks. Tom.ï. fag, 282.



44 Aenmerking over de
ken van U 6 doorlugtige Regeerders f die het roer van Staetsbcwind onder degloriryke Regïering van onzen grooten Monarch zoo wvze, lyk bcfderen,
S- VIL
Den edelmoedigen en lofièlyken iver van fom, mige Landen en Cafièlryen kan ik niet genoegzaem pr3-cn, die hy de twee laetfte Efidémien Genecs-hcerenbenoemden, die de befmette plaetlen bezogtcn, en zelfs verfcheide Confulten benepen, en het Refultat hier van door den druk, by bckentmaeking en affixie, op hun onderhoonge Dorpen lieten afkondigen, om, was het mogelyk, de verwoefting tegen te gaen. * Maer ongelukkig moet ik ook bekennen, hadden alle deze Ioftelyke vooruitzigten het gewenfeht gevolg niet, eensdeels om dat de voorzorgen door geen wetgevende magt waeren onderfchraegt, en anderdeels, om dat de voorfchriften in eenen toonwaeren opgeftelt, die den Landman, oft de vryheid liet, zyn caprife te volgen; oft hier in te doen naer welgevallen. Dit was ook de reden dat de meefte Misbruiken thans meerder invloed vonden , dan voormacis.
* Met het uitgeven dezer Aenmerkingen, heb ik geea ander doelwit, dan het loffelyk oogmerk dezer waere Eurger-vaders te helpen onderlchraegen ; 'tis ook van deze, dat ik billyk een goedkeuring te verwagtcn heb.



40 AenmerHng over de
had het te wenfchen geweefl, dat die zelfde Genees-heeren de meefte Zieken hadden behandeld, want anders was het bezwaerlyk te gelooven, alle die voordeden in hun uitwerking te zien, diezy zig voorftelden, daer uit te zullen voordvloeien. By voorbeeld: De meefte onthielden in zig deze Stel-regelen: Heden een Vomitief, morgen naer omftandigheid herhaelt, overmorgen *een buik-zuiverend Middel; den dag daer aen volgende een dofis Rhabarbef Tamarinde oft een ander zagt Purgans: Weinige, mogelyk geen, zyn 'er, die hun verder dan tot de Vomitoria en Laxantia hebben bepaelt. Is dit nu in alle opzigten voldoende? Stelt voor, dat de Dysenterie dus zes a agt dagen wierd behandelt-maer ondcrtufièhen zag een Genees- oft Heelheer, oft ander edelmoedig Menfchenvriend, dat den Loop hevig bleef voorddueren. Wat zou hy nu verder doen? met de Vomitoria en Laxantia vervolgen, oft ophouden? Dit ftond 'er niet. Wat moeft'er dan van zoo een Lydcr geworden: Aen zyn fort overgelaeten? dan kon het niet miflen, of een tegen zes hy herviel en ftierf; cn wilde hy met de bovengemelde Middelen voordvaeren, dan had dit insgelyks niet minder zyn gevaer. Dus ziet men, hoe gebrekkig de meefte Refultaten en Precepten t'faemen gefteld waeren.
'Tis zeker, dat 'er buiten de Vomitoria en Laxantia, die hoewel als eigen en fpecificque Middelen aen te merken zyn, in de Dyjjenteria



4-U Aenmerking over de
rurgyns heeft opgeftelt, en nog voor kort door den alom beroemden Stork, CpJ Lyfaerts van den Grooten J OS EP II II. is agter volgt; ter\vyl men tenens zig moet te binnen brengen, dat men voor geen Profeflbrs oft verligte Mannen fchryft; maer enkel om min Geleerde (welke elaes heden het grootfte getal uitmaeken) t'onderwyzen, nademael zy door hun geringe wctenfchap in de meefte takken der Geneeskunde onmogelyk het verdere konnen bevroeden.
Ten tyde van de twee laetfte Epidémien meinden fommige Heeren Nieuwsfchryvers (q) het Publick eenen wezentlyken dienft te doen, met in hun Tyd-fchriften zeer verderflyke Hulpmiddelen tegen den Roodeloop te plaetfen, die wel van 'tGemeen niet gelezen worden, dan egter door Menfchen vanhoogeren Staet,die hierdoor een liefdewerk tot hunnen Evenmenfch meinden tc doen, als van hand tot hand t'hunner kennis kwamen; waer door het ook gebeurde, dat vele de wacre Hulpmiddels verwaerloofden, en hun ten proie der Kwakzalverye overgaven.
Ik heb zelfs Menfchen van verdienften gekent, die op deze fchaedelyke Hulpmiddels, uit zekere
voor-
fa) Onderwys in de beoeffende Geneeskunde, ten dienjle der Leger- en Harp-Chirurgyns.
(q) Genees- Natuer- en Huishoud kundige Jacrloeken. is.jluk. •PaZ- 77- Vlaemfcben Indiciteur. IX. Deel. pag. 259.



Rotkoorts en Roodeloop. 49
vooringenomcndhcid, meer betrouwen fielden, dan op den raed van een der kundigfte Geneesheeren onzes Land; maer ik geef deze, welke met zoortgelyk Vooroordeel bezwangerd gaen, in bedenking, of het mogelyk kan zyn, dat zulke middelen van heilzaem gevolg konnen wezen, en wel naementlyk in een hevige Ziekte, wiens uitwerking naer de verfchillende voorwerpen zoo onderfcheiden is, en welke daerenboven nog aen zoo veel verandering is onderworpen. Hoe is het dan mogelyk, dat 'er Voorfiaenders konnen gevonden worden, daer men t'elkens weet, dat dit altoos uit den lpinrok van een oud Wyf, oft uit een onwetend Emplrifme is voordgevloeid : Dus meene ik dafer niets gefchikter en hoogfi noodiger waer, dan dat deze Heeren voor altyd die fchaedelyke Hulpmiddelen uit hunne Tydfchriften verbanden, wilden zy het Publiek eenen wezentlyken dienft doen, zoo als in alle opzigten hun voornemen is.
§. VIII.
Zoo verderfiyk engevaerlyk het Empirifme is, en noit in een wel gevoegden Staet moefi geduld woTden, zoo nuttig zyn in tegendeel de waere en opregte Genees-en Heelheeren in den zeiven noodig.
Billyk diende de hooge Regeering alles aen tc wenden om verligte Mannen te vormen, dit zou de Maetfchappye jaerlyks duizende, ja honderd
Eerste Deel, D



gö 'Aenmerking over de
duizende Inwoonderen bewaeren. Niets kan dcft zeiven meer heimelyker ontvolken, dan veel onwetende Genees-en Heel-oeffenaers in een Land ' Want een Genees-oft Heelheer, die 'het leven zyner Mede-burgeren in zyn handen heeft, zal noit gedoogen voor den Dooden ongelyk te hebben, terwyl hy niet zal miffen, door zyn opgepronkte redenkaveling, den gefneuvelden van kwaedcn wil oft onagtzaemheid te befchuldigen; 'waer door hy dan ook zyn miffiagen altoos itraffelóos kan bcgacn; dog zulk een Menfeh is waerlyk een aldergevaerlykfte Lid voor de bürgerlyke veiligheid , en wanneer hy daerenboven nog onkundiger in zyne dwaeling vervoert, cn wel door een ongehoorde laetdunkende hoofdigheid , dan is byna zyn doen-wyze even ftraS baer aen die van eenen moordenaer. Tot aller menfchen ongeluk ziet men nog gemcenelyk, dat dediepfte onkunde en hoogfte vermetelheid twee getrouwe gezellinnen Zyn; ja de domme eigen liefde zou men zelfs den Tiran van het menfehelyk Geflagt mogen noemen.
Hoe menig voorbeeld van een onverfchoon elyke mistafting kon ik niet myncn Lezer voordraegen, dan dit zy genoeg. Niets waer wenfchelyker derhalven, dan dat men het groot getal , voornaemlyk van Heelheeren zag verminderen ; ik meene, dat dit van zelfs zou gefchieden, indien maer" de volgende Inrigting plaets had!
Veel onvermogende Lieden lacten heden hun



. Rotkoorts èn Roodeloop 51
'"Kinderen het Baerdfcheiren leeren: Zoo haeft zy <ht konnen, bieden zy hun aen by een Heelheer om de Konft te leeren; dezen 't voordeel inziende , om dat hy den Leerling oogcnblikkelyk van dienftvind, aenvaerd hem meelt al zonder geld voor zyn leerjaeren te trekken. Zynvry jaeren geëindigt hebbende, heeft hy ondertuffchen buiten het Baerdfcheiren, weinig oft niets van die edele Konft geleert , verlact gemeenelyk alsdan zyn gewezen Meefter, begeeft zig by een ander, oft ook wel naer een vreemde Stad; daer volmaekt hy zig verder met hem in 'tAderlaeten, Baerdfcheiren, Plaefters leggen enz. te bevoorderen: Onder tuflehen tot dien trap van volmaektheid geftegen zynde, waer in hy zoo iets oppervlakkig van deHeelkonft weet, (*) pynigt alsdan zyn herflenbrein, om eenige Leerftellingen, als eenen Papegaei van buiten te leeren, en bied zig vervolgens aen voor een Collegium Medicum, om zyn Exaem te doen. Deze «gtbaere Leden, waer onder 'er fommige gevon-
(*) Ik betrouwe, dat alle regtgeaerde Beiveraers deze myne gezeggen niet en zullen aentrekken , gezien het deze niet en zyn, die hier bedoelt worden ; terwyl ïk maer al te wel en weet, hoe dien prikkel van na-iver by vele plaets heeft, welke naer geëyndigde jaeren van onderwyzing hun naer Parys oft elders begeven, om in de waere gronden der Heelkonft eig verder te laeten onderrigten. Blyke zy de verligte en uitmuntende Heelkundige, die men thans alom in de Steden, ja zelfs hier en daer ten platten Lande begint aen te ireffen.



52 Aenmerking over de
den worden, die het eigen belang boven het S der Maetfehappye betragten, doen onll tuflehen alles wat m hun vermogen is op dat den Candidat, hoe onwetend hy ook mag zyn, tot Lid word ac -jgenomen.
Is het dus wonder, wanneer men op dit alles aglgee% waerom 'er zoo menig onwetend Heeloeffènaer in de Steden, en voornamentlyk ten platten Lande word aengetroflen ?
6 Tyden! ö zeden! Hoe is het mogelyk dat diergelyke ten Hemel roepende Misbruiken thans m een verligte Eeuw nog konnen plaets vinden » ie meer nog, daer men zekere beproefde Kundigheid by een Kleer- oft Schoenmaeker afvoordert en in tegendeel blymoedig, ja zonder bedenken, aen den eerflen Weet-niet een Diploma vergunt, om een oft meer deelen van die groote Konft van genezen te oeffènen ; en dus eenRe-t koopt om ftra(Te]oos te moopdcni en met -
dierbaeren fehat der MenfcVgezondheid na zvn ' welgevallen te fpelen. Wat hier by no- het fehnkkelvkfle en o^gehoordfte van allen k: Hy koopt dit van de zulke, wien de zorg is aenbevolen, om voor de Gezondheid van den Staet te. waeken.
Zoo haeft den Candidat van een Admiffie is voorzien, plaetft hy zig op een DorprDien Mfcu. tap, die nouwelvks iets van de Heelkonft weet en noit m de Geneeskonft een - goedaerdi-e af **de Koorts regelmaetig heeft bygewoont,



Rotkoorts en Roodeloop. 53
verbeeld zig wanneer, hy te neer is gezet, dat hy den grootften Geneesheer durft cvenaeren.
Den eenvondigen Landman, die oadertulicaeu Weinig oft geen onderfcheid weet te maeken tufichen de verdienften van een opregt Geneesheer en die van een domme Lap-oor, Helt zyn leven, dien dierbaeren pand, alzoogeruft in zyn handen , om dat hy met den naem van Meester pronkt, even als in die van den beroemdftcn Genees., undigen onzer eeuw.
In Duitsland, zegt den beroemden. Lyfaerts * Brambilla , CO was mede de Hcelkouft Voor weinige jaeren zoo by de Armeen als ten platten Lande nog zeer erbarmlyk gcfteld: De meelid willen niets dan Baerdfcheiren en Aderlaeten; egter moeften honderd duizendc van dappere Krygshelden hun leven en gezondheid aen zulke onwetende toebetrouwen. Inde Pruiflifche Armé, voegt hy 'er by, was het zelfs nog ellendiger toegefteld. D" Armeen van zulke kundige Helden voorzien zynde, kan men ligt begrypen hoe het geheele, Land mét dusdaenige verligte Mannen moeft pralen: Waerom hy te regt befluit, dat het plat Land en de Arméën, byna zonder uitzondering, wierden overgegeven aen de verwoefting der onkunde ; waer van de verfchyning van zoo' een Genezer den armen Landman oft Soldaet meer te-
(r) Difcours fur la prééminence Vutilité de la Chirurgie, . $aS. 76. ff.



54 Aenmerhng over de
vreezen had, dan dc vergifting des Lugt oft het: aennaderen des Vyand..
Te regt raag Duitsland dan de ftigting derKoninglyke Hooge-fchool der Heelkunde binnen Weenen als het tydperk aenmerken van de gehorte en crftelling der duitfche Heelkunde, en billyk Eerzuilen opregten tot vereeuwing van de groote Menfch-liefde van onzen doorlugtigen. Monarch, en de onvermoeide zorg van den alom beroemden Brambilla..
Om alle deze verregaende onheilen voor te komen, en om die heimelyke Ontvolking te doenophouden, meen ik dat 'er geen loftclyker Verordening waer, dan dat alle Leerlingen, die voornemens zyn hun ten platten Lande te veitigen, buiten dé jaeren, die zy van noode heb. ben om- de Heelkonft te leeren, nog twee jaeren in de gronden der Geneeskonft in hun. Moedertael wierden onderwezen; 't welk ook den beroemden de Gorter (s) zoo zeer gewenfcht heeft, dat mogt gefchieden.
Dus was het noodig dat by ider Collegium Medieum, een verligt Geneesheer wierd befteltj: oft het geen nog beter waer, dat 'er een afzonderlyke Academie wierd. opger egt, naer het. voorbeeld van die van Weenen, waer men te gelyk de Gronden der Geneeskonft in de Moedertael. onderwees: Want met even goed gevolg, vol-
fs) Gezuiverde Geneeskonft > Voorreden, pag. 13,



56 Aenmerking over de
lingen zig in de Heclkonft oeffenên oft niet. De Leffen zouden ook drymael ter week moeten gedaen worden, als twee over de Heclkonft, een over de Gebortskundc, en daerenboven nog twee afzonderlyke, zoo als hier vooren is gemeld, over de Geneeskonft.
Om den na-iver onder de Leerlingen aen te moedigen, konde men de zelve jaerlykx naer eenige Eerpryzen laetcn kampen. De onderfcheidc Profeftores moeften ook van Stads oft Lands wegen met toerykende Pcnfiocnen voorzien zvn, op dat zy des te beter hunne pljgten zouden nakomen. 'T was ook noodig, dat ider Collegium Medicum de volmagt had, zelfs, in cas van negligcntie, door hooger Gezag wierd geboden; dat alle geëxecuteerde Cadavers, 'tzy in Stad oft Land, door hun moeften ontleed, en een Cours van Operatien'er op vertoont worden. Dit zou de Heclkonft onder ons een geheel anders aenzien door den tyd doen krygen, en mogelyk in dien toon van misagtmg niet meer ftelien; waer in zy tegenwoordig is, hoe wel zy in geen deel minder, dan de Geneeskonft is.
Ik kenne Mannen van fverdienften, die alle hunne poogingen en iver aenwenden, om onze Nederlandfche Heelkonft aen die van onze Nabueren te doen evenaeren; dan dit zyn alle ydele poogingen, zoo lang als op het voorbeeld dier zelve Nabueren, het Magiftraet oft hoo-e Rcgeenng hunne goede inzjgten niet bedoelt



5% Aenmerking over de
itfat/r" beV°ICn ^ geweeft) niet Het flagofier der onwetendheid zyn
Hoe minder Heelkundige 'er waeren, hoe meerder groore Mannen ik te gemoed zag; want ider zoude zig behertigen, en als om fcyd naer de Worie kampen ; vele zouden ook dat ^ehe weten, wat zy nu elaes! uit gebrek van onderwyzing, oft domheid, nog wyd te zoeken hebben, vele zouden ook beter hun beftand vinden, 'twelk de Heelkonft niet weinig haeren ouden luifter zoude byzetten, en eenige der zelve zouden door hunnen beklaegenswcirdigcn toeftand Öiet ftrekken tot fchande der zelve.
%■ ix.
Ider Geneesheer' behoorde- en rnoeft ook gron-, $g in de Heelkonft ervaeren zyn, terwyl de Geneeskonft onaffcheidelyk van de Heelkonft is; 'tis zelfs eenen fchandelyken uitvlugt by vele* om hun grove onkunde in de zelve te bedekken,' wanneer zy voor een Heelkundig gebrek geraed' pleegt worden, te zeggen: Dit is myn Konft niet, even of dit in febyn hun weirdigheid zoude te kort doen. D'Aloudheid, laetdunkende die dus. redeneeren, voerde deze tael niet, zy oenende-
cr bygevoegt, dan meene ik, dat'er noit geen zoo nuttige inflellingin ons gezegend Land had plaets gehad ;.cn> die ook spn ons voorgeftelde oogmerken in alles zot*, loffelyk zou beantwoorden.



Rotkoorts en Roodeloop. 59
beide deze Konnen, en ditbcwyft den Steunpilaer en opbouwer der Geneeskonft, Hippocrates , (V> middag-klaer, zoo mede Celsus, dat een Geneesheer volftrekt de Heelkonft moet verftaen.
iEsCULAPIUS, ASCLEPIADES, EmPEDOCLES , ClIIRON,
Peon, Parmenides, Galenos, en ontelbaere andere hebben by de Geneeskonft de Heelkonft geoeffent: Want Asclepiades en zyne Navolgers trokken de Tanden uit, legden Verbanden, geneefden de Oogen, en zouden zig niet vernederd geagt hebben, van door middel eens Lavement hulp toe te brengen; zoo als de beide Veldoverfte Podalyrius en Machaon , Zoonen van üisculapius, in de Belegering van Troyen deden. Den dapperen Patroclus,'Vriend en Medegezel van Achiles verbond de Wonde, zoo dat hy met die zelve hand, waer door hy zyne Vyanden dede fchrikken en verfloeg, ook het lydend Menfchdom ter hulp kwam.
De Genees- en Heelkonit zyn zeer nouw aen eikanderen verbonden, zy zyn Gedeeltens van een en het zelve Lichaem; waer van men de Bediening wel heeft konnen verdeelen, maer welkers Kundigheden onafscheidbaer van elkander zyn.
De Wind (x) en ontelbaer andere, ja nog onlangs Thomas Kirkland (y) hebben op onwederleggelyke gronden bewezen de volftrekte on-
(v) Lib. de Medico. (x) Middelen ter bewaeritig der Gezondheid op de Oorlog-fihepen pag, 123.
(y) An inquiry into thé prefent State of Medical Surgery.



6o Aenmerking over de
mogelykheid, dat deze twee Konften van malkaer konnen gefcheidcn zyn, oft byna zonder een grondige Kennis, d'een van d'ander kan beftaen.
Zyn de laetere tyden van dit goede zigtpunt afgeweken, 'tis waerlyk niet dan tot het grootfte nadeel van het Menfehdom gefchied; blyke zy de menigvuldige gebreken, die onafscheidbaer van de Geneeskonft zyn ; men neme maer ten voorbeeld de gevaerlyke gefcbote cn andere Wonden, de onderfcheide Ulceratien, die veelal van een Ontaerding der Vogten afhangen;, zoo mede den Herpes, in zyn verfcheide graeden, de Phlegmone, Erifipelas, die door inwendige oorzaeken ontftaen, en welke meeft- al critiq oft fimptomatiq van verdere oorzaeken afhangen.- Stelt daer by de Tumores Critici, die per Metaftafim, zig op het een of het ander deel neer zetten: Dit alles, zeg ik, zyn gebreken, die onmogelyk de hulpi eens verligten Geneesheer konnen ontbeiren; en egter ziet men dagelyks deze Gebreken alleen door Heelkundige behandelt worden, die meermaels nog geen de minfte 'kennis van de Geneeskonft hcbbenr
Wilde ik alle de ongelukkige Voorbeelden aenhaelen, diemy in myn dryentwintig jaerigc Pratyk zyn voorgekomen, en welke by gebrek van een geneeskundige Beftiering een ongelukkig einde hebben genomen, waerlyk onze Jaerboeken* dié buiten dat maer te veel ftof opleveren,.



Rotkoorts en Roodeloop. 61
souden niet weinig daer mede konnen vergroot woeden.
Ik zal my dus maer enkel vergenoegen met te bewyzen, hoe dikwils men niet zal waergenomen hebben, dat Ulceratien oft Zweiren te vroegtydig gefloten, en by gebrek van een geneeskundig bellier, dit het leven niet heeft gekoft aen vele Lyders. Hoe menig Herpes, die anders in fchyn niets te bedieden had, te vroegtydig te rug gedreven, heeft niet de Geél- en Water^ugt voordgebragt; hoe menig Phlegmone en 'Erifipelas , die anders met hulp der Geneeskonft tot' een heilzaeme Refolutie te brengen was, is 'er niet verzworen, met gevolg van de dood en ander hevige toevallen meer: Hoe menigen Depot van een critique ftof, die men tydig had konnen uitdryveri, afvoeren, oft tot eene heilzaeme Refolutie oft Supuratie brengen, is'er niet verzworen met gevolg van Caries ojjis, oft heeft men niet oogenblikkelyk door eenen Stap de dood zien aenbrengen; hoe menig Beroerte, Apoplexia, Amborftigheid,^y?/z7?ztf, Bloedfpouwing, H£moptifis, Stikking , Sufocatio, &c. is 'er mede niet ontftaen door een OEdema pedum, met ontbindende Middelen, geeftrykeStovinge, vlugge Rookinge, contentive Bandage, te vroegtydig te willen verhelpen, zonder inmiddels agt te geven op d'inwendige oorzaek. Hoe menig beginnende ,Paralyfls, Verlamminge, Styfheid, Zingelingen in het een oft het ander deel, alle



$2 Aenmerking over dè
welke verfchynfelen niet zelden voorboden V-sn een aenftaende Beroerte zyn, en wiens gevacrly-ke gevolgen zeker en fpoedig door een inwendige Beftiering hadden konnen voorgekomen worden, is 'er insgelyks niet door ontftaen: Dan om dat die voorboden van deze fchrikkelyke Ziekte hun uitwendig voordoen, neemt den Lyder ge-> meenelykzyn eerften toevlugt tot den Heelheer; dezen onkundig zynde wat 'er de oorzaek van is, bepaelt zig niet dan tot het uitwendig; dus worden de zelve verwaerlooft, en den Lyder eerlang aen het grootfte gevaer blootgeftelt.
Hoe menig Speen, CHoemorrhoïdes) "t geen men veel-al als een weldaed der Natuer moet befchouwen en langs 'Welken weg zy niet zelden haer zogt te redden, word 'er niet by gebrek van Geneeskundige kennis van fommige Heelheorcn door Bougies, Oliën,Balfems, Zalven, ontbindende Pappen enz. fpoedig te rug gedreven; waer van de gevolgen niet zelden de fchriklykfte uitwerkinge te weeg brengen.
Hoe menig Gangrena Sicca, en ook andere, had 'er konnen tot gelukkige Genezing gebragt worden, had men op de heilzaeme werking der Natuer agt gegeven, en deze in gebreken zynde, tydig door kragtige inwendige Middelen onderfteunt.
Hoe menig gévaerlyke Wonde door Schiergeweir, als anderzins aengebragt, welke als nu eenen treurigen uitgang heeft gehad, zoude men



Rotkoorts en Roodeloop. 63
ïiiet tot een gewenfchte Genezing gebragt hebben, had de Genees- by de Heelkonit gepaert geweeft. Ik zoude waerlyk al te wydloopig wezen, wilde ik alle des zelfs ongelukkige gevolgen in een klaerder dagligt afschetfen, die enkel en alleen, by gebrek van een Geneeskundige Beftiering , eenen beklaeglyken uitgang hebben gehad.
Waerlyk ten kan niet anders zyn, zoo men 'tvolgende nog daer by in aenmerking neemt, by voorbeeld: Een Heelheer word voor een gewigtige uitwendige Ziekte geraedpleegt: Nu is hy in dit oogenblik niet geregtig (voornaementlyk in de Steden) van inwendige Hulpmiddelen voor te fchryven, oft het geval treft, dat den Lyder die koftcn niet vermag van te gelyk een Geneesheer 'er by tc roepen; en nogtans is zyn gebrek van dien aerd, dat het onmogelyk de hulp der Geneeskonft kan ontbeiren: Wat moet ;cr nu van zoo een Lyder geworden ? Den Heelheer, indien hem dit kan gelukken, zal niet miflèn, van buiten hulp eener geneeskundige Beftiering zyn Genezing tragten te bewerken, om dat hy nog mogelyk overtuigd is, dat den beroepen Geneesheer 'er weinig oft geen kennis van heeft; oft afgunftig zynde, mogt vreezen dat dezen de eer van de Genezing zou wegdraegen ; waerom hy dan ook, in wat gevallen het mag wezen, zyn Genezing zal tragten te bewerken , al was het zelfs door het beproeven van de alder fchaedelykfte Hulpmiddclen.



#4 Aenmerking over de
Veel Heel-beoeflènaers, naementlyk in de Steden, 'tzy of zulks gefchied uit onkunde oft anderzins, bekreunen zig ook weinig wegens het lotgeval, welk by vervolg zoo een Lyder te beurt valt; genoegzaem zyn uitwendig Gebrek is genezen, en hier mede meent hy voldaen te hebben. Immiddels kort of eenigen tyd daer na, oft zelfs onder het beloop der Genezing, begint den Lyder over deze oft gene Toevallen te klaegen: Gelukkig alsdan voor den beroepen Geneesheer, als hy de waere reden 'er van nog tydig kan ontdekken, en dat deze te verhelpen zyn: Want anders ziet hy de ellende zyns Lyder door ongehoorde Toevallen ongevoelig vermeerderen, waer van hy d' oorzaek niet weet of vrugteloos zoekt; en dus gefchied het, dat na alle aengcwen<le moeite, hy nog eindelyk zynen ongelukkigen Lyder naer het Graf ziet daelen.
Volgt uit dit alles niet hoe hoognoodig het was, dat de Geneesheeren de Heelkonft in den grond verftonden, en de Heelheeren niet minder in de Geneeskonft ervaeren waeren? Deze loftèlyke inrigting zou ten minften dat gevolg hebben, dat 'er menig Lyder, die als nu zyn overige levensdagen allerellendigft moet doorbrengen, een gelukkiger lot te verhopen had; en ook vele zouden behouden .worden, die nu elaes! door een kwaed beftier van de nydige dood, alle te vroegtydig worden weggerukt. Een Geneesheer behoorde zig niet te fchaemen
van



Rotkoorts en Roodeloop. 65
Tan opentlyk de Heelkonft te oeffencn, en'dit dom en veragtelyk denkbeeld te verbannen, dat hy hier door zyne waerdigheid zoude beledigen : De Heelkonft is al te edel om dus veragt te worden; zy is het oudfte, nuttigde- en mogelyk het waerdigfte Gedeelte van die groote Konft van genezen; zoo als den beroemden Brambilla, cO Lyfarts van' den grooten JOSEPH II., ons dit uit ontelbaere Schryvers heeft bewezen. Ja elders Ca) heeft hy wel duidelyk nog getoont, dat den eerften ftap , welken een Geneesheer moet doen, dezen.is, dat hy de Heelkonft grondig moetleeren en verftaen; en "daerenboven bewyft hy, dat de Heelkonft den voorrang voor de Geneeskonft verdient, zoo uit aenmerking haerer oudheid, noodzaekelykheid, uitgeftrektheid, als mede dat zy het moeielykfte Gedeelte is. En waerlyk dat zy het nuttigfte Gedeelte is, blykt ten overvloede uit de vereifchte klaerheid, oordeel, en nouwkeurigheid, wacr mede men de Waernemingen by haer kan opmaeken.
In tegendeel wandelt een Geneesheer geftadig blindelings, en eenige geraeken fomwylen niet, dan na een groot getal van ftruikelingen, tot ■de ontdekking van eenige weinige waerheden.
De Natuer, wel is waer, wyft hem eenen draed.
(z) Bi/cours fur la préimnenct £f Vutilité de la Chirurgie?, traduit par M. Linguet. pag 54. (a) Toid. Lib. Cit. pag. $6. Eerste Deel. E„.



'66 Aenmerking over de
Welken hy volgen moet; maer dikwils onttrekt zig dezen draed heimelyk aen zyne zintuigen, en veelmaels kan hy den zeiven niet vervolgen, dan met de oogen zyner verbeeldings kragt. Ongelukkig voor zynen Lyder , wanneer hy de Natuer aen zyne Konft wilt onderwerpen: In tegendeel gelukkig, wanneer hy verdwaelt in devryheid zyner onderftelling, en de Natuer in haer werking niet hinderlyk is.
Aen geen Konft kan men'de woorden van Hohatius (b) eft quidam prodire tenus, fi non datur ultra, dat men noit tot zyn voornemen komt dan met giffing, beter toepafien dan op de Geneeskonft : Nogtans is wel giffen een Meefterftuk van ..het menfchelyk vernuft, geeft cn wyslieid.
S- x.
'Nu moet ik wegens de Geneeskonft in ons Vaderland nog dit volgende aeninerken; dat het my leet is re moeten zeggen, dat onder veel Geneeskundige , oft die 'er toe geregtigd zyn de zelve te oeffencn, de dry volgende Ziektens, die tot ongeluk van het Menfchdom maer te dikwils voorkomen-, zoo fchandelyk worden vcrwaerlooft oft niet gekent; en wel nacmentlyk, de Melkverplaetfing.(Metaftafis Laclis) Dépot laitcux, de Febris fecundaria, byalle eruptive Koortfen,
(l) Epift, i. f. 34,



Rotkoorts en Roodeloop. 67
cn d'ontaerding van een intermitterende in een remitterende Koorts. Hoe menig waerde Huis* moeder, hoe menig Vrugt van een gezegend Huwelyk, hoe menig Huisvader, en ander nuttig Lid voor de Maetlchappye, waeren 'er nog in 't leven, hadden deze dry Ziektens wel gekent en behandelt geweeft
'Tis nomvelyks te gelooven, wat verbaezende menigte 'er niet jaerlyks, door deze dry opgemelde Ziektens, naer het graf gezonden worden ; die buiten dat, door een regelmaetige Beftiering in de genezing , byna voorzeker in 't leven te behouden hadden geweeft. Hoe menig Beunhaes, die met dezen oft genen Eertitel pronkt, en die zig verbeeld alles te weten, laet ondertuflchen door zyn grove onkunde niet zoo een Lyder ten grave daelen. De menigte van voorbeelden , die ik met bedrukte oogen heb bygewoont, (terwyl ■die Ongelukkige, toen ik 'er by-geroepen wierd, niet meer redbaer wacren ) zouden waerlyk myne Landgenoten, wilde ik de zelve aenhaelen, tot geen geringe verwondering ftrekken.
Voor aleer ik de groote Konft van genezen -, die ik thans onder een lichaem wil belchouwt hebben, en welke zoo heilzacm en nuttig in eenen Staet is, ganfchelyk wil verlaetcn, moet ik het volgende nog aenmerken: Dat 'er geen Konft is, waer in de onderlinge verbanden van liefde en vriendfehap minder plaets heeft, dan onder Genees- en Heelheeren; en dit haetelyk verderf,



74 Aenmerking over de
hulpeloos liet omkomen; cn nogtans kan ik ia waerheid verzekeren , dat wyd de meefte Gevallen , voor al ten platten Lande (hoe wel ik fommige Steden hier van niet geheel wil uitgezonderd hebben) van dien aerd zyn, dat, was het Zaeken men het dus deed, men waerlyk niet veel vreeder zoude doen; ■ ten minften zouden veel braeve Vroedkundige 'er hunnen goeden naem niet by vcrliezen: Want gemeenelyk is het Kind reeds dood, de Vrouw onder de vreedfte pynen afgemat, zieltogende oft met de dood worftelende, wanneer men onze hulp afvoorderd. Wat goede uitkomft kan dus een Vroedheer by diergelyke Gevallen tc hopen hebben ? Geen, dan dat hy de ongelukkige Moeder onder zyn Behandeling oft korts daer na ziet ftervcn, zonder in dit oogenblik op hoop van goed gevolg haer de minfteduilp te konnen toebrengen: En geen wonder, nadeinael men maer geroepen word, na dat de Vroedvrouw al haer Konft reeds dry, vier,. zes oft meer dagen vrugteloos heeft verfpilt, en dat de Baermoeder door de vrugtelooze perfiënde en afzettende Ween (welke dan nog door eenen doodclyken cn verderflèlyken Drank van warmen WTyn, Bier oft Brandewyn zoo mannelyk is onr derfteunt geworden ) byna van alle Vcérkragten Gevoel is beroofd.
Stelt men daer by nog de vreede en ongefchikte behandeling, die de Baerende in al dien tyd heeft moeten ondergaen, dan laet zig niet dan



Rotkoorts en Roodeloop. 75
het alderfchrikkelykfie vooruitzigt voorfpellen.
'Tis immers onmogelyk dat de teerdere Bewaer-plaets eenes Vrugt al dat geweld kan uitfiaen, zonder dat 'er niet de akeligfte toevallen, als een geheel verlies van Veérkragt, onftelpelyke Bloedkorting, plaetfelyke oft algemeene doodelyke Kramptrekkingen, Verltopping in de hairwy/.e Vaeten , ftand grypen: Wacr door dit edel en gevoelig Deel onmiddelbaer oft reeds met ontlleking, oft koud Vuer moet bezet zyn, oft worden.
Hoe menige ongelukkige Moeder kan ik niet aehhaelen, die ik aen een van de opgemelde toevallen voor myn oogen heb zien fterven, zonder dat ik haer de minlte hulp kon toebrengen; en wanneer dit t'elkens gefchiedde, dan ging de laetdunkendheid van eenige dezer kwaedaerdige en ftrafbaere Vroedwyven zoo verre, dat zy by deze eenvoudige lieden hun nog willen te verregtveirdigen, cn de fchuld hunner onkunde geheel en al op my te leggen, zeggende: Zut gy nu wel, hoe gy lieden gevaeren zyt ? hy heeft met zyn Inftrumenten uw Vrouw van binnen gekwetft ; had gy met my te vreden geweeft, zy was nog in leven. Door deze en meer diergelyke onverfchoonlyke iaftcrwoorden willen zy, agter den rug, by dit eenvoudig en ligtgeloovig volk, hun grove misfagen te bedekken.
Niets kan zieltreffender zyn, nog geen aendoenelyker Treurtooneel kan 'er voor een VroedJieer wezen, die de menfchsn liefde ter herte



70 'Aenmerking over de
gaet, dan dat hy een zieltogende baerende Vrouw cn haer onfchuldige Vrugt door roekeloosheid cencr grove Onkunde erbarmlyk ziet omkomen; te meer nog, wanneer hy overdenkt, dat die beide ongelukkige flagofters een of twee dagen, ja by lommige maer weinige uren te vooren, met geringe hulp en op weinig tyd door een kundi ge Hand voorzeker hadden konnen in 't leven behouden worden; en nu in tegendeel, ö yfièlyk! het dood vonnis over beide moet vellen. O droevig Schouwfpel! wanneer men ziet, hoe eenen waeren Egtgenoot, wiens Vrouw door een ongehoorde verwaerloozing op den oever des doods is gebragt! met wat dienftvaerdigheid, en onder een beweenend gezugt, hy zyn iiervende Vrouw alle hulp aenbied, in de weinige hoop, die hy nog voed van haer tc behouden: Dan wederom van den anderen kant, met wat een bedrukt gelaet, Gaet het lydend Slagoflër niet een. zielroerende oog op hacrenbeminden Man, byzynde Vrienden en trouw Gebueren. Ik fchrik! wanneer ik denk, hoe beweenclyk dit teerder afscheid niet is, waer ik ongelukkig meer dan eens by tegenwoordig ben geweeft. Ag waerden Lezer f kan 'er iets zieltreffender zyn, dan dat men een waerde Huismoeder met gezond hert en volle verftand,. dan egter met een ftervenden mond, een Vroedvrouw op het nadrukkelykfte haer fchandelyk verzuim en roekeloosheid hoort verwyten ? roepende meteen bevende ftem: Wat helpt het, myr



Rotkoorts en Roodeloop. 77
dat ik nu verlofl ben ? Elaes! ik voel de dood met harde Jchreden naderen, en ben gereed om voor eeuwig dit traenendal te moeten veriaeten, 71 welk ik niet anders dan aen uw eigenzinnige koppigheid heb toe-te-eigenen: Want toen ik voor een, twee, d dry dagen, wanneer ik nog kragt en magt genoeg had, u op het vriendelykfie aenZOgt een Vroedheer te laeten haelen, hebt gy my zulks hertnekkig geweigert. Dan weder haer kervende oogen omwendende, beveelt zy voor 't laetfte de Kinderen eenen zeer bedroefden Vader aen, reikt haer en beminden Egtgenoot, die als in traenen wegfmilt, een ftervende Hand toe, zegt hem voor eeuwig vaer-wel, en eindigt dus op een fmertelyke wyze haeren ellendigèn levensloop, en dat voor het weinig genugt van Moe-' der, en den Staet voordeelig te hebben geweeft.
Om voortaen deze gruwelen en ongehoorde vreedheden voor te komen, meen ikgcenen gefchikteren middel te weten, dan dat de hooge Regeering alles aenwende om verligtc cn kundige Vroedvrouwen te vormen; cn zoo lang dit nog niet ter uitvoer is gebragt, dat zy alle Vroedvrouwen op zwaerc firaftèn oft geldboeten verpligtte, van zoo haeft een Kind niet wel gekeerd oft vaft geklemd zat, oft dat een natuerlyke Verloffing langer dan vier-en-twintig uren duerdc, zy oogenblikkelyk om een kundig Vroedheer moeften zenden, op dat dezen zig van het geval kon 'verzekeren, en weten oft de Natuer de hulp der konft noodig had.



78 Aenmerking over de
Zulks een wyze inrigting zou byna altoos van 'tgrootfte goed gevolgt worden: Want een Vroedheer , by een kwaelyk gekeerd Kind tydig geroepen zynde, kan meelbal zoo een Geborte op een oogwenk en zonder pyn ten einde brengen; daer hy nu in tegendeel niet eerder word geroepen , dan wanneer al de Konlt van de domme Vroedvrouw, en het geduld van de Baerende eri Vrienden ten einde is, en alle Waters weggeloopen zyn; ja de Baermocder krampsgewys zig om het Kind heeft toegetrokken; welke dan nog meermacls zoodanig is, dat men nouwelyks een vinger, ik lact ftaen de geheelc hand, 'er kan in bewegen. OndertufJch.cn wat moet een Vroedheer by zoo een yfièlyk geval doen? De Verloffing moet gebeuren, om dat de Baerende en Vrienden alle hoop op hem geveftigt hebben, dog om de groote Conftri&io uteri weg te nemen, fielt; Hy doet een Aderlacting, zelfs geeft hy Opiaten; maer nouwelyks is zyn hand weder ingebragt, oft op de ceriïc beweging doet zig de Kramptrekking weder voor. Genomen: Hy doet een tweede Aderlaeting; maer by de hernieuwing zyner bewerking, heeft hy wederom het zelve toeval: In dit üitterfie, nademael hyniet behendig met het Lancet in de hand kan gewaepend zyn, cn daerenboven nog mcermaels door de Baerende en Vrienden, als tegen wil en dank, genoodzaekt word, de Verloffing ten einde te brengen, zal hy niet nalaeten zyne be-



Rotkoorts en Roodeloop. 79
werking met een meerder oft minder kragt te verdobbelen: Dog ziet; wat gebeurt 'er ? De Baermoeder door de voorafgaendc vrugtelooze Pcrffingen, vreede Tergingen en Toevoer van Bloed, is reeds in haere hairwyze Vactcn verftopt, oft zelfs met een min oft meerder Ontfteking bezet, en wanneer den Vroedheer zyne Bewerkking moet verdobbelen, dat zelfs in veel gevallen byna onmogelyk kan voorgekomen worden, dan kan het niet miflen, oft deze geweldige Beroering moet aen dit lydcnd en gevoelig Deel het grootfte nadeel toebrengen; waer van de vermeerderde Ontfteking, geheel verlies van Veérkragt, doodelyke Bloedftorting, Stuiptrekking en ander vrcezelyke Toevallen doorgaens het gevolg zvn, welke dan ook onmiddelyk oft eenige dagen daer na, niet zelden met de dood des Ongelukkige, het treurlpel befluit.
Hoe menig waerde Huismoeder weet ik niet op diergelyke wyze weggerukt tc zyn, wiens dood men dan naderhand nog verkecrdelyk aen een Melk-verplaetfing, oft zoo genaemde Febris miUaris wilden toegeëigend hebben. En heeft de domme Konft der Vroedvrouw het nog verder gebragt, ja zoo, dat het Kind met den Arm tot aen de Schouders, oft met het Been tot aen de Liefchen, is geboren; dan ziet het 'er nog afsehuwelyker en gevaerlyker uit: Want meermaels word door het geweldig trekken aen Arm en Been, mcenende dus een Vrouw te vcrlofièn,



So Aenmerking over de
het Kinds Lichaem met zulk geweld in het klein Bekken ingerukt, dat men eerder eenen ftaenden muer kon verzetten, dan denüandvan zoo een Kind te veranderen; en wanneer den Arm daer by nog afgerukt is, zoo als my dry gevallen zyn bejegent, en nouwelyks een half vinger ruimte overig was om een Bewerking te ondernemen, dan weet men byna van fchrik en medclyden niet, hoe men de Ongelukkige hulp zal toebrengen.
'Tis wel waer, de beroemdfte Vroedkundige hebben ons verfcheide Konftgrepen aen de hand gegeven, om die verfchrikkelyke gevallen te regt te brengen; dan ik meene, dat die gemakkelvker door een befpiegelende redenering te befchryven, dan ter uitvoer te brengen zyn.
Zeven Gevallen weet ik aen te teekenen: Als een iq Lokeren, dry fHamme, twee te Moerfeke en een te Baefrode, alle met den Arm geboren, waer die ongelukkige Schepfcls, ten kofie wat het wilde, dus moeften verloft worden, terwyl 'er geen ander middel overig was; dog t'elkens nog by geluk met behoud des Moeders.
Zit het Kinds Hoofd geklemd, dan wagtmen voorzeker den laetften oogenblik af, om reden, dat de Vroedvrouw voorgeeft, dat het Kind wel is gekeerd, en zig natuerlyk met het Hoofd aenbied; waer door den Man, Nabeftaende en Gebueren een ydel hoop voeden, welke tot den laetften oogenblik word afgewagt, en ondertuflehen
niet



Rotkoorts en Roodeloop. 8t
niet nakcten van de Ongelukkige te befchuldigen, dat zy zig kindcrlyk acnftelt, ja geheel de fchuld van den vertraegden voordgang cp haer te leggen; zelfs nog verder: Men is zoo^fcout en vermeten , van haer een moorderes van haer eigen Vrust te noemen: Maer aen een mismaektheid van het Bekken oft aen een Klemming word nietmaels gedagt; in tegendeel, men verfterkt het Zuipeken van Wyn, Bier oft Brandewyn, om de Vrouw haere kragten tc onderftcuncn, welk mecrmaels zoo overvloedig word toegedient, en in 't ronde uitgedeelt, dat ik niet zelden by myne acnkomft de Vroedvrouw, Nood-helpen, ja .zelfs de Baerende dronken vond liggen.
Wanneer de Baerende dus rykelyk van dezen verderflyken Drank heeft ingenomen, port men haer aen om met verdobbeld geweld haer verpoozende Weeën af-te-zetten: Zy in dit oogenblik voor een gedeelte x gevoel haerer Zinnen mifiende, doet al wat in haer vermogen is, om haere Vrugt ter wereld te brengen; dog alles is vrugteloos: In tegendeel de Koorts word heviger; men voert d' Onfteking in haer Ingewanden; en drymael heb ik gezien, waer de Vrouwen reeds dood waeren, en ik de Kinders door de Keiierfnede moeft uithaelen, dat de Baermoeder was gefcheurd, en het een Kind met den Voet cn de ander met beide 'er doorftaken.
Is het geval minder yflclyk; dog zoo, dat alle poogingen vrugteloos zyn, en men ziet de NoodEerstje



■8 2 Aenmerking over de
'lydcndc als van oogenblik tot oogenblik haer kragten verminderen , doordien de Baermoedef door de geweldige Beroering en Terging 'met ontfteking, oft zelfs met cpn beginnende Verfterv'ing, is bezet; dan komt mede hét oogenblik aen, dat men om een Vroedheer zend. Wat hoop van goeden uitval kan zoo een Heer met al zyn kundigheid hier insgelyks te verwagten hebben? geen, dan een vroege oft laetere dood te gemoed tc zien.
Billyk en regtmae'tig meen ik derhalven-, wanneer deze oft diergelyke vreedheden gepieegt wierden , en Vrouwen en Kinderen op den oever des doods waeren gebragt, dat het een uitgemacktc zaek moeft wezen, dat de Vrocdheeren verpligt waeren van zulke vreedheden aen de Regeering bekend te maeken, op dat zoo een eerloos en koppig Vroedwyf na behooren wierd geftraft.
Men verpligt de Heelheeren wel, om van een Wond hoe gering, welke fommige vegtende partyen eikanderen toebrengen, aen den Hoofdofficier fchriftelyk kennis te geven: Ik meen, dat het van een oneindiger nut wacr, dat men de Vroedkundige infgelyks noodzaekte, van tot ter dood toe verwaerloofde Gevallen aen te geven; zoo een Verordening, hoe ftreng in haer betrekking, zou nogtans niet konnenmiifen, van jaerlyks ontelbaere Moeders en Kinderen te behouden , die nu, elaes! op een vreede wyze worden omgebragt.



Rotkoorts en Roodeloop. 83
Nu wil ik wel niet ontkennen, dat 'er mogeïyk door de Geborte te vcrhacuen alzoo veel Kinderen en Vrouwen om 't leven worden gebragt, dan door het lang toeven; maer hier uit volgt niet, dat men de geheele beftiering-, in eenen vertraegden voordgang, hierom aen domme Vroedwyven behoorde over te laeten, die, als meerrnaels is gezegt , geen'de minfte kennis hebben van te onderfcheiden, of de Natuer de hulp der Konft noodig heeft, dan niet.
Dat de roekeloosheid, onkunde, en weinig . Menfchen-liefde, w~elke fommige Vroedheeren bezitten, niet minder jaerlyks een menigte Kinderen en Vrouwen llagofiert, wil ik geirn tocftcmmen: En geen wonder, wanneer men acnmcrkt, hoe eenige der zelve byna zonder ondericheid alle voorkomende Gevallen maer fpoedig met, oft zonder Inflrumenten ten einde brengen; •zonder inmiddels agt te geven of zulks gelchieden kan oft mag': Waer door het ook gebeurt, dat deze Helden, de geringfte Kramptrekking der "Baermoeder, die de Geborte vertraegt, en door een oft twee Aderlaetingen en eenige weinige greinen Opium voorzeker waeren weg te nemen, voor zwaere Klemmingen acnmerken; zonder op Bloedftorting, Ontfteking oft andere gedugte Toevallen, die onmiddelbaer op zulke ingebeelde Klemmingen volgen, bedagt te zyn: Dan hier aen bekreunen zy zig weinig; genoegzaem, 't Kind is verloft, en hier mede verbeelden zyhuna deBae-



84 Aenmerking over de
rende gered te hebben. Maer ongelukkig, zoo als ik weet meermaels gebeurd te zyn, was nouwe* lyks hun groote Konft volbragt, oft zy zagen de beklaegenswTaerdige Moeder door een hevige Bloedftorting oft Kramptrekking voor hun oogen ftervcn, oft ten minften weinige dagen daer na aen de gevolgen eener ontfteking der Baermocdcr omkomen, ö vrcedheid ! ö onverfchoonelyke onkunde oft roekeloosheid!
Alle Vroedvrouwen, 't zy kundige oft onkundige , moeften ook op zwaere ftraflen verboden worden eenige Medicynen oft andere huizelyke Verordeninge de Baerende voor tc fchryvent Want deze ongeoorloofde vryheid koft mede jaerlyks een menigte Vrouwen • het leven. Ja het vooroordeel gaet heden zoo verre, dat vele Kraemvrouwen op deze Verordening meer trouw (lellen, dan op die van een kundig Geneesheer.
By vele is het nog een gewoonte, dat zy hun nieuw Verlofte den negenftcn dag met Saftraen, oft ander heete Speccryen fterk doen zweeten,in die valfche verbeelding, dat hier door alle kwaede Stoften der te rug geblevene zuivering worden ontlaft, na dat zy bevorens nog zelfs de Vrouw met hun Zuipeken van Bier oft Wyn, aengezet met Foelie, reeds het grootfte nadeel hebben toegebragt: (x) Waer door ik, en meer andere met my, niet zelden zullen gezien hebben, dat een
(z) Ziet myn meer gemeld Traclact, Cap. 17. pag. 164.



Rotkoorts en Roodeloop. 85
«eezelyke Bloedftorting,. Ontfteking der Baerr inoeder, Melk-verplaetüng, hevige Koorts, Ydelhoofdigheid, en meer andere Toevallen het gevolg waeren, in den oogenblik dat men zoo een Ongelukkige byna buiten alle gevaer had mogen rekenen. Waerom men te regt de ingebeelde laetdunkende fchyn-gelcerdheid van alle Vroedvrouwen, den waeren geeflel van alle Vrugtdraegcnde Moeders mag noemen. Hoe menig waerde Huismoeder kon ik niet aenhaelen die. door des zelfs racd ten grave is gedaeld. Op den ftond dat ik dit fchryf, koft dit nog het leven aen een aenzienelyke Burgervrouw.
Buiten dit alles, heeft 'er ten platten Lande nog een alderfchaedelykft Misbruik plaets, dat infgelyks jaerlyks niet weinige Moeders en Kinderen het leven koft: Dat is, dat ider Geneesoft Heelheer, al was het zelfs dat hy noit een naturelyke Baering had bygewoont, de Vroedkonft mag oenenen na welgevallen. Daer by hebben de kwacdwillige Vroedvrouwen noggemeenelyk dit verderflyk denkbeeld,. dat zy liever, om zulke Genees- oft Heelheeren zenden, dan om een kundig Vroedheer, op dat hun taftelyke en grove mifflagen des te zekerder aen 't oog der Baerende, en by-zyndc Vrienden, mogt onbekend blyven. Daerenboven weet een Boer tuflehen Genees, Heel, oft Vrocdkundigen weinig oft geen onderfcheid te maeken; 'tis hem genoegzaem^. dat 'er een Mcefter by tegenwoordig is, en dat.



86 Aenmerking over de
hy te gelyk meent overtuigd te zyn, dat deVroedvrouw alles heeft gcdaen, wat haer Konft vermag ; waerom hy dan ook over het noodlot zyner ongelukkige Vrouw zig geruft fielt, en geheel de uitkomft aen, den wil des Albeftierdes beveelt.
Nu is veelmaels den gcwaenden Vroedkundig gen, die beroepen word van het Geval nog onkundiger , dan het domme Vroedwyf zelfs: Bedenkt dan eens, waerden Lezer, wat hulp een Noodlydende van zoo een Dienacr der Natuer te verwagten heeft; 'tis wel waer, gaet deMenfchliefde hem ter hertc, dan zal zyn geweten het niet langer konnen' dulden, oft hy zal zelfs fpoedig om een Vroedheer zenden.; maer is hy in tegendeel roekeloos, dan zal hy liever beide zien omkomen, dan zyn eer hier aen te willen op^ otferen: En gaet zyne ftoute vermetendheid nog verder, dat hy door zyn ongefchikte Behandeling het meermaels ten kofte van Kind en Moe; ders leven ten einde brengt; dan verbeeld zig zoo een Waenwyzen, dat hy den grootften Vroedkundigen durft cvenacren; en zal dus by vervolg niet nalaeten zyn ingebeelde groote Konft, ten kofte wat het wilt, by alle voorvallen werkftcllig te maeken: Waer door het dan ook niet zelden is gebeurt, dat men Kinders door Haeken het Bekkeneel, oft ander Lidmaeten op een vreede wyze gefcheurt, nog levendig en zieltogende door zulke vreede Menfchen, heeft zien ter wereld



Rotkoorts en Roodeloop. 89
indringen, naderaael het tot deGodsgeleerdheid behoort; maer dit meen ik eventwel te moeten zeggen, dat Gods verordening niet is ingerigt om zyn Afbecldfel de dood te geven, oft hem in 'tminfte iets te beledigen. Nu hebben vele Hce-ren Faftors, oft andere Kerkdienaers deze fchacdelyke en vcrderflyke gewoonte, dat zy by den heiligen Doopplegt byna het geheele teerder hoofd des Kind metys-koud water overfiroomen; even oft de onmiddelyke aenraeking van een gedeelte minder, niet in alle opzigten voldeed.
Onzen Heiland heeft wel verordent, dat 't water het Lichaem zal raekcn, maer niet gezcgt, dat men 'tdoor geheele firoomcn zal overgieten. Zyn'er eenige Kerkvaderen, die dit zoo gewilt of verftaenhebben , 't is te gelooven, dat zy onkundig zullen hebben geweeft van de gevaerlykc Gevolgen, die daer uit natuerlyker wyze moeften voordvlocien.
Zoolang een Kind in den boezem zyns Moeders fchuilt, ontfangt het levens onderhoud, en wafdom onmiddelbaer van de Moeder door de Navelftreng, zonder eenige werking oft ademhaeling zyner Longen ; maer zoo haeft is het niet geboren, oft het begint adem te fcheppen. Het Hart, de Longen, en de Heriïenen zyn de voornaeme elede Werktuigen, die het levens onderhoud beftieren enbeftendig doen voorddueren. De bczondere werking der Herfièns is deze; dat zy uit 't omloopende flagaderlyk Bloed alle levens gceften afscheiden, uitzuigen, bewerken j fyn en vlug maeken, en het-



Rotkoorts en Roodeloop. 91
Stuïptrckkinge, Doodkramp, Borftkramp, Doofheid, Stomheid, Verlamming, Abceflèn der Oogleden , Verftopping in den Neus, Oog-fiüels, engelfehe Ziekte, en meer andere yflèlyke Kwaelehj waer aen men de eerft geboorne Kinderen hunnen geheelen levens-loop ziet kwynen,oft ellendig omkomen.
Hoe menig Kind, dat veelmaels nog de eemgfte hoop van een gezegend Huwelykwas, weet ik niet hier door weggerukt te zyn. 'Tis zeker eerwaerde-Kerkvaders, dat dezen verregaendcn en kwaelyk gcplactllen iver, van eenige onder' U-Lieden, jaerlyks meerder Kinderen flagoffert, dan 'er mogelyk door andere Ziektens omkomen.
Zal dan een Zielbefcierder, die het leven zyns Evenmcnfeh boven alles wat dierbaer is moet fchatten, met vrv geweten, tot een moordcnacr zyns gelyken verftrckken ? Ik fchrik, wanneer ik zulke woorden tegen wil en dank, en wel op de waerdigftc clas der Menfchen, welke een burgerlyke t'faemenleving uitmaekcn, moet tocpaflen.
Tis wel wacr, 'tgaet ongemerkt door, nademael het zeldzaem tot hunne kennis komt, en ook vele onder de zelve zig nouwelyks konnen verbeelden, dat dit het Kind fchacden kan: Want fterft het Kind, dan word gemccnclyk d'oorzaek . aen een Valling, Zinking, Cathar oft iets anders toegeëigent; maer aen die wezentlyke oorzaek,nacmentlyk deze overtollige plegt, word nietmacls gedagt: Want .dit zoude zelfs de gcheiligfie ver-



Rotkoorts en Roodeloop. 95
liet; voorgemelde met acndagt zal overweegt hebben ; of de Menfchcn-liefdc zal hem zoo wyd bewegen, dat hy van dit oogenblik af hetgevaerlyk vooroordeel, aen den voorgaenden Doop-plegt verknogt, voor eeuwig vaer-wel zal zeggen: Nademael ik overtuigt ben, dat 'er onder het waerdigfte aller beftanden geeneneenen, denk ik, zal aengetroffen worden, die met voorbedagtheid zynen Evenmcnfch de dood zou toebrengen, oft •hem in 't minne beledigen.
Zoo infgclyks vcrwagt ik, dat geenen onder U-Ecrwaerde deze myne vrymoedige Aenmcrkingen ten kwacden zal duiden; en nog minder,al oft ik hier door de geheiligfte Pligten onzer Religie wilde te kort doen: Dit verwagt ik geenzins van een Kerkvader, die redelyk zal denken ; terwyl hy moet bewuftzyn en weten, wie ik ben, wat myn beroep, voornemen, oogmerk en doelwit is; naementlyk de behoudenis en het welzyn van myn Evenmenfch, wiens leven en gezondheid ik hoog fchatte; en uit dit grond-be.ginfel meen ik, dat ik alles, wat niet onmiddelyk tegen de heilige Wetten ftrydig is, onbefchroomt aen den dag mag leggen.
Tot dus verre de. Misbruiken, die aen den heiligen Doop verknogt zyn, voorgeftelt te hebben, thans gaen ik weder over tot andere oorzaeken, die niet minder de grootfte verwoefting pndcr de zelve aenregten.



Rotkoorts en Roodeloop. 97
Ondertufichen word het onnoozel Kind onder dit bygelooyig vertrouwen aen zyn eigen lotgeval overgelaeten; en indien het de goede Natuer inmiddels niet en helpt, word het op een vreede wyze gefoltert, en raekt dus ellendig onder de vreedfte pynen om. Aen Bedevaerden word ten platten Lande, zelfs in Steden, by Lieden van Acnzicn, die door hun opvoeding en geborte wel anders mogten denken, geen geld gefpacrt: Ja het By geloof gaet heden zoo verre, dat zy zelfs by Waerzeggers gaen om te weten, hoeveel Bedevaerden. 'er te, gelyk moeten gedaen worden. Deze Waerzeggers, welke gemcenelyk uit het ondeugendfte flag van Menfchen beftaen, verleide op een ongehoorde wyze dit ligt en bygcloovig Volk; en op dat hun bedriegelyke Konft nog des te meerder indruk op hun zwakke geeften mogt hebben, maeken zy eenige gebaeren, gebieden veelmaels vyf tot zes Bedevaerden te gelyk; en alzoo word dit arme blinde Volk op een ftraf haere wyze van hunne penningen ontligt, den Staet eerlang op een heimelyke wyze ontvolkt, en dit dan nog onder den fchyn van godvrugtige oogmerken, O! verligte eeuw ! Hoe is het mogelyk, dat de donkere bygeloovige Nevels U nog ftaeg zoo konnen verduifteren.
Waerlyk geëerdcn Lezer, het aental van Kinderen, die in de Geborte, door verzuim, verkeerde Opvoeding, geeftdryverye &c. jaerlyks omkomen, is zoo verbaezend groot in vergclyking
Eerste Deel. G



^8 Aenmerking over cLe
van die, welke behouden worden, dat het byna ruim de helft overtreft; zoo als Buchan CO mede heeft opgemerkt. Nogtans is hun Gezondheid en behoud voor den Staet van het grootfte aenbe■lang. Tissot (<T) heeft opgemerkt, dat de Geneeskonft van de Kinderen eenen veel grooteren trap van volmaektheid heeft, dan men gemeenelyk zig verbeeld; zy heeft zelfs, voegt hy 'er by, -een voordeel boven die van Bejaerde, om dat men naementlyk by hun niet zoo veel 't zaemengeftelde Gebreken aentreft. Hun Ziektens, die gemeenelyk van Stuipen gevolgt worden, zyn den Zwarten drek, het Zuer, 'tuitkomen der Tanden, het ongehoord en fterk Winden, Wormen, oft een fehiclyke onderdrukte Uitwaezeming.
Zyn dit nu Ziektens, die men voor Monfters in de Geneeskonft moet befchouwen ? oft liggen dan hun oorzaeken in zoo diepe verholentheid verborgen, dat men;; 'er eenen afschrik voor behoeft te hebben ? Weten deze onnoozele Wigten van hunnen toeftand geenoorzaek te geven, egter komt het my voor, wanneer een Genees- oft Heelheer maer oppervlakkig zig een denkbeeld hunner Ziektens vormt, dan meen ik, dat hy dan oogenblikkelyk de nacfte oorzaek 'er van moet ontdekken; en deze eens gekend zynde, zullen zyeven, oft nog beter, dan Bejaerde, te Genezen zyn.
(c) Huizelyke geneeskunde', Eerfte Deel, Voorreden.
(d) Raedgeving voor de Gezondheid, pag. 319.



loo Aenmerking over de
onderwezen, dat ook geenzins de wcl-gevocgde zeden zoude kwetfen; ik meene, dat het Menfehdom 'er niet dan het grootfte voordeel zou van trekken.
^ ■ Een menigte van Schryvers (e) hebben byna in alle tyden bewezen en gcleeraert, dat de Moeders uit de wet der Natuer verpligt zyn, hun Kinderen op te voeden, en de zelve hunne Borften niet te weigeren: De geheele Natuer levert buiten den fedelyken Menfeh 'er geen voorbeeld van op. Alle andere Schepfclen zyn de Minnen hunner eigene Jongen: 'T is ook hierom, dat zy zoo wel opgroeien, en dat men noit oft zelden ziet, dat 'er een onder hun opvoeding fterft. Droegen de Dieren het opbrengen hunner Jongen aen andere op, zy zouden hetzelve noodlot van het Menfchdom ondergaen.
Een Vrouw, welke de Vrugt haers boezem, zoo haeft die geboren is, geheel en al aen de
\ (e) Boerhaven, van Zwieten, Maladies des Enfttvs traduit du latin fur les Aphorifmes par Paul.
Des Essarts, Traité deTEducation corporelle des Enfans.
Land ais, Traité fur la Laitement des Enfans.
Baïiixeid, quelles font les Caufes principales de la Mort d'un auffi grand nombre des Enfans.
De Lebri , la Mere felon 1'Ordre de la Nature.
"White, Avis aux Eemmes enceintes 6? en couches.
Goubelly, Connoifances néceffaires fur la Groffeffe & fur les Maladies laiteufes.
Rosen a Rosensteist, Verhandeling over da Kinder«ie&te. Harris , de Morb. Infant. ■



Rotkoorts en Roodeloop. 101
zorg cenes Voedfter overlaet, verdient nouwelyks den naem van Moeder. Ook heeft het Opperwezen door zyn al voorzienigheid het cerfte voedfcl voor het jonggebore Kind by de Moeder zoo gefchikt, dat het niet alleen geëvenredigd is naer zyn zwakke Ingewanden, maer zelfs in dit oogenblik tot een Ontlaft-middel yerftrekt; . op dat het den zwarten Drek mogt ontlaften, die het anderzins het grootfte gevaer konde toebrengen.
MiUioenen Kinderen waeren 'er nog in 't leven, hadden zy de Borften huns Moeders gezogen ; noyt zal de Konft dat overtreffen nog volmaeken, wat de Natuer met zorg heeft bereid.' Het is zelfs in het vermogen der Konft niet, de Natuer hier in na te bootfen; uit onze keukens zal nimmer een voedfel komen, dat aen het zelve zal mogen evenaeren.
Boven deze weldaeden, die den Schepper van het heel-al den Menfeh zoo milddaedig heeft gefchonken, meen ik nog, dat 'er niets vergenoegender kan zyn, dan dat een Moeder haer Kind zelfs opvoed; nademael een Moeder, die' haer Kind bemint, niets bekoorelyker zal aentreffen,. dan wanneer zy dit zelfs doet: Want wat verrukking kan men zig verbeelden oft 'er by vergelyken, wanneer een Moeder, tot voldoeningvan haer teerderfte verlangen, de dierbaerfte Vrugt haerer fmart tuflehen haer armen is drukkende ? Wat kan de onderlinge Verbanden van liefde, tuflehen haer en haer geliefd Voor-



102 Aenmerking over de
werp, nouwer kluifteren, dan deze zoo zeer gewenfehte zorg ? Daerom is ook het kwaed onverfchoonelyk voor die ontaerde Moeders, welke hun Kinderen voor ingebeelde beuzelingen, oft belachelyke • inzigten, hunne Borften weigeren. De droeve onheilen, hier uit voordsfpruitende r zullen wy aen den dag gaen leggen.
Elaes! zegt Landais : (f) Hoe veel' Kinde^ ren ziet men niet, die by hun Geborte wel gefield, fterk, frifch, vol leven en goede gezondheid zyn, en die door de flegte zorg, en nog meer door de kwaede en vergiftige Melk der Minnen ontaerden, mager worden, verkwynen,. omkomen, oft voor altyd eenen zwakken en ziekelyken aerd aennemen ? Hoe menig voorbeeld weet ik my zelfs niet te erinneren van Kinderen, die by hun Geborte de klaerfte blyken van een gezond en frifch geftel gaven, en eenige maenden, ja by fbnimige maer weinige weken daer na, vermagerd, uitgeteird, vol Kliergezwellen en ftram van leden waeren; zonder dan nog eens te gedenken.aen Sjankers, invreetende-Zweiren, Puiften, &c. wacr mede hun teerder lichacm was bezet: Alle welkeKwaelen.ongctwyffèld niet, dan uit de vergiftige Melk hunner onkuiffche Minnen, die zy gezogen hadden, waeren ontftaen.
Hoe weinige Minnen en Voedfters zyn-'er heden
"(f) Traité fur la Vallaiismeni des Enfans. pag. 34.



Rotkoorts en Roodeloop. 121
andere onheilen, welke aen de Kwakzalverye verknogt zyn, op het breedvoerigfte aen den dag gelcgt te hebben, flap ik over tot andere misbruiken, die niet minder den Staot het grootfte nadeel toebrengen.
§■ li-
Het waer ten hoogften noodig, dat de hooge Regeering voor het welzyn der Maetfchappye bedagt was , dat ider Land zyn eigen en generale Pharmacie had; waer door de Heeren Apothekers verpligt waeren, hun Compojïta 'er naer te bereiden, op dat den Genees- oft Heelheer, in zyn Verordening niet bedrogen wierd: Want de dagelykfche en ongehoorde abuzen, die 'er door bcgaen worden tot nadeel van het Menfchdom, zouden waerlyk dit wel billyken, dat men 'er fpocdig in voorzag: Want den eenen Apotheker volgt de Pharmacie van Gend, dezen die van Weenen, eenen anderen die van Londen,, oft van .een ander Stad oft Land; immers alles volgens de vooringenomenthcid, oft die beft met den intreft over-een-ftemt.
Een Genees- oft Heelheer, die ondertuftchen onmogelyk dit kan weten, welke Pharmacie dezen oft genen Apothecar volgt, fchryft by voorbeeld in een Cardialgia den Liquor anod'mus min. HoffmaniM voor: 'T is zeker, indien hy niet



122 Aenmerking over de
wel bereid is, gelyk men den zeiven by vele Apothekers aentreft, alwaer het Phlegma acidum te veel predomineert: Dat in plaets het de pyn en toevallen zoude doen verminderen, in tegendeel zwaere en gedugte ongemakken zal te weeg brengen, zoo als ik menige gevallen weet aen te teekenen ; wacr van de Lyders zelfs het nadenken nog niet hebben vergeten, en oogenblikkelyk aen den reuk dit, anders zoo overeerlyk middel, erkennende, liever zouden willen fterven, als het zelve nogmaels te nemen; zoo zeer zyn hun de uitwerking van eenen kwaelyk bereiden Liquor bekend. Dat dit myn voorgebragte waer is, zullen die, welke den Liquor van Hoffmann veel voorfchryven, niet zeldzaem ondervonden hebben. Ziet alsnog de verdere abuzen by den Tartarus emeticus, waer van ik gezien heb, dat dertien Graen een Lyder voorgefchreven, even zoo veel Braeking verwekte, of hy niets genomen had: Daer in tegendeel den gewoonelyken Dofis van dry , vier a vyf Graen van eenen anderen wel bereid, by den zeiven Lydeieen loffelyke werking deed.
Een Geneesheer, die dit nu by ondervinding zoude weten , dat dertien Graen Tartarus emeticus zoo een Lyder niet had doen braeken; zou hem dit op een ander tyd, in den zeiven Lyder;, niet ftoutmoedig doen belluiten van hem tot 18 oft nog meerder Graeneh voor te fchryven? Den Lyder intuflchcn het Recept by een ander



Rotkoorts en Roodeloop. 123
Apothecar doende beftellen, en dezen naer de Konft bereid zynde, kon dit 'nu faelen, of zou men zoo een Lyder niet om hals brengen ? voorzeker ja: Maer ondertullchen ziet daer door dit verregaende misbruik: Eenen nuttigen Huisvader* Landman, oft Verdediger van zyn Vaderland do Maetfchappye ontrukt.
Hoe menig voorbeeld konde ik niet aenhaelen van ongelukkige gevolgen, door foortgelykemisbruiken te weeg gebragt.
Ik heb een kundig Man gekent, die zig zelfs om hals bragt, door hem een faemenftelfel van Opium voor te fchryvcn; waer van hy meende, dat 'er maer de helft in de bereiding was; zonder dan nog eens aen de Kinderen te gedenken, wiens aental niet gering zoude zyn, die enkel en alleen van by een ander Apothecar oft Heelheer, dan zy gewoon waeren , Syrupus Papaveris albi te haelen, om de Buikpyn te lullen, oft de Kinderen te doen ruften, hun voor eeuwig deden flaepen.
Laet ons by dit alles nog aenmerken, wat wezentlyk verfchil 'er is tuflehen de Chimicalia pr<eparata , waer van d' ecnChimie de Bereiding dus opgeeft, en d'ander wederom zoo; ja bywylen met zulkdanig verfchil, dat men te regt zoude moeten befluiten: Dat d'een in 't geheel geen werking had, of dat d'ander als een waer vergif moet werken. Wat trouw kan ondertuffehen een Geneesheer hebben, daer zulke grove



124 Aenmerking over de
abuzen in dc Aettzcnycn plaets hebben ? Laet hy xmdertuflehen allen zynen iver aenwenden, om zyn ongelukkige Lyders te redden; oft zyn hoop is vrugteloos door de werkloosheid zyner Hulpmiddelen, oft hy brengt die onwetend om, door de doodelyke uitwerking der zelve; welke toevallen hy dan nog onfchuldig aen de Ziekte, oft verkeerde werking der Natuer toefchryft.
'1' is ook daerom, dat dc grootfte Geneesheeren dezer eeuw 'er op bedagt zyn, dat waer liet geld, oft het leven van den Lyder 'ervan afhangt, dat zy zeldzaem oft noit hun van Chimicalifche Hulpmiddelen zullen bedienen; terwyl het voorlang een uitgemaekte zaek is, dat de Chimie voor de Simplicia moet wyken.
Dog buiten alle deze fchaedelyke Misbruiken, heeft in Vlaenderen een loftelyke Verordening plaets, dat is: Dat de Winkels der Apothekers dry a vier keeren 's jaers door het Collegium medicum worden gevifiteert; en niet minder was het wenfchelyk, dat in alle Steden, waer geen Collegium medicum is, de Heeren van de Regeering de Genees- en Heelheeren aldaer verpligtten, van het zelve insgelyks te doen; en alles wat niet goed bereid in den Winkel wierd aengetroffen, medenamen ; en by het tweede Onderzoek nog zoo bevindende, hun by zwaere geld-boete ftraften, met bedreiging daerenbovenr indien zy aen de Bevelen niet gehoorzaemden, van voor de derde reize hunnen Winkel te doca fluiten.



Rotkoorts en Roodeloop 125
" Óndertuflchcn was boven deze goede Verordeningen nog te wenfchen, dat 'er by de Vifitatie wat minder oogluiking gebeurde, zoo als heden in veel opzigten plaets heeft.
Met het grootfte regt moet ik den naïver der Heeren Apothekers in Dendermonde pryzen, alwaer ider zig om 't meeft behertigt, van zyn Pharmacie in den volmaektften ftaet te hebben: Weinige Steden, mogelyk geen zyn'er in Vlaenderen, die aen de zelve konnen evenaeren.
Alle Heeren Apothecars moeften ook dit edelmoedig befluit nemen, van geen oude verftorve Medicynen by hunne Drogiften in te koopen, •indagtig zynde, dat den ongelukkigen Menfeh genoeg door zyn ziekte te lyden heeft, al is het zaeken hy door geen kragtcloozc Artsnyen nog langer gefoltert word.
Noit moeft hem ook de waenwysheid zoo wyd ■vervoeren, van op eigen authoriteit het quid pro quo in zyne Bereiding te gebruiken, nademael hy noit tot het zelve is geregtigd; om dat hy meeftal onwetend is van des zelfs uitwerking, zoo mede van de Indicatie des Genees- oft Heelheer. Daerenboven ziet men veelmaels, niet alleen de faemengeftelde, maer zelfs ook de allerzagtfte enkele Geneesmiddelen, wiens uitwerking een ■ en de zelve is, nogtans inverfcheide lichaemen, door zekere verborge oorzaeken oft antipatie, -een verkeerde en tegenftrydige uitwerking heb.ben. Wanneer een Geneesheer dit by ondervin?



126 Aenmerking over de
ding weet, zal hy immers noit zyn Lyder zulk .een middel voorfchryven.
Is nu den Apotheker zoo vermeten , denkende : liet is een en de zelve uitwerking, en gebruikt het quid pro quo, dan maekt hy zig pligtig aen wanbedryf, en is oorzaek van de tegenftrydige uitwerking :Daer ondertufichen den Geneesheer, vart het Middel alles goed tc verhoopen had.
Ook moeften de Heeren Apothekers de toebereiding der Recepten niet geheel en al aen hunne Leerlingen overlaeten : Want dus is den ecrften Staets-dienaer, fchoon hy anders den kundigften Geneesheer gebruikt, in het geval fomtyds zyn leven aen eenen w ulpfchen zorgeloozen Jongen toe te vertrouwen, en zig aen 'thoogfte gevacr bloot te ftellcn; waerom het billyk was, dat zy alle acndagt hier op namen: want waer het op het leven van den Menfeh aenkomt,moet alles, wat .mogelyk is, aengewend worden, om alle abuzen voor te komen.
Onder de verfcheide gevallen, die my in myne Pratyk bejegend zyn, zal ik maer de twee laetfte aenhaelen.
„ Onlangs fchreef ik in een Mixtur, waer den „ Oximel fquilliticum tot vier oneen in kwam, „ vier fcrupels Zingiber; maer in plaets van „ Zingiber nam de domme Lapoor eens Leerling, „ vier Scrupels Flores Zinci. Gelukkig voor myn „ Lyder, dat ik het zelve,by toeval,nog tydig te „ weet kwam; want hem by geval ontmoetende.



Rotkoorts en Roodeloop. I2J
„ zcidc hy my, dat ik federt agt dagen meer „ Flor es Zinci had voorgcfchrevcn, dan zy an„ ders op een jaer beftclt hadden. Den Zingiber „ my.hier op te binnen fchietende, die ik'smor„ gens had voorgefchrevcn, dagt ik voorzeker, „ dat hy de Flores Zinci in defzelfs plaets had „ gegeven: Waerlyk hy bekende zyn mifiafting, „ en zeide het zelve gefchied te wezen? „ om dat ik 't federt kort verfchcide Dragmas on„ der den Ungumentum Bafiliconis voor eenige „ wederftrevende Ulceratien, entweemael eenige „ Graenen onder Broodfuiker gemengt, voorKin„ deren had verordent.
. Een ander voorbeeld: „ Voor kort Ichreef ik „ den/Etiops Martlalis folubilis voor: Een Leer„ ling dezen naem nog weinig gehoort hebben„ de, gaf in defzelfs plaets JEüops Mineralis .„ De Lyderes die het zelve gebruikte, in geen „ agt dagen te zien krygende, om dat zy eenige „ uren van myn Wooning afgelegen was, wierd „ inmiddels door een hevige Kwyling overval„ len, die deze goede Lieden voor een gevatte „ koude aenmerkten: Gelukkig , dat ik de „ Zwelling, kwyling, en verdere Toevallen zon„ der gevolgen, nog tydig heb konnen llutten.
Daerenboven moeften ook de Heeren Apothekers alle Saemenftelfels van Mercurialia, cn alle ande re Medicynen, die ecnig nadeel aen den Menfeh konnen toebrengen, 't zv door het kwalyk gebruiken, oft dat zy den Dofis niet wel willen te



123 Aenmerking over de
bepaelen, weigeren te beftellen; indien het niet bevorens per Recipe van een Genees- oft Heelheer was voorgefchreven: Want de buiten-gemeene en ongehoorde ongelukken, die 'er doorontfiaen, en die zelfs van de Dood gevolgt worden, -zou ider regtmaetig Apotheker, die den welftand van zyn Evenmenfch bemint cn betragt, 'er moeten doen van afschrikken. Ziet hier een flaeltje van een treurig voorbeeld, dat ik voor weinige maenden heb bygewoont.
„ Een Vrouw in den'bloei van vrugt-dracgende „ jaeren, wierd door de Schurft bermet, en op ,, iemands aenraeden haelde zy een Once Ungt. „ Neapolitanum: Hier mede, zonder op Propor„ tie agt te geven, beflrykte zy op eenmacl alle „ de aengedaene Deelen, even of zy met boter te „ werk had gcgaen; waer op zy ook in zoo een „ fchrikkelyke Benoudheid, Zwelling, Stuiptrek„ king,en ander gedugte toevallen verviel, dat, „. in weerwil van hcrhaelde Aderlaetingen, en „ alle andere bekende Hulpmiddelen,-die ikaen„ wendde om haer te redden, mets wilde hel„ pen; gezien zy kort daerop op een jammerlyke „ wyze omkwam.
„wVoor circa vier jaeren wierd ik mede in „ Raedpleging geroepen by een Vrouw, oudon„ trcnt 56 jaeren, die ook, op iemands aenraeden, „ voor de Schurft zig met Ungt. Neapolitanum „ rykelyk had gelineerr; waer door die Ongeluk-



Rotkoorts en Roodeloop. 129
kigc mede in zoo hevige Kwyling verviel, die reeds dry maenden en half had geduert, wanneer ik haer te zien kreeg, dat, was het zaeken haeren gewooncn Geneesheer, die haer nu en dan eenige zagte Ontlaft-middclen, en daer by een ligte t' faemen-trekkcnde Mond-fpoeling, en andere noodige Middelen vQorfchreef, in die verbeelding, dat de Kwyling niet dan door het Scheurbuik ontftond, zy mogelyk lang aen de gevolgen dieer hevige Kwyling had weggerukt gewoel;. Dog haere kragten waeren reeds zoo uitgeput, en haer vogten zoo ontbonden, dat geen bekende Middelen meer in ftaet waeren, haer wede te regt te brengen; zoo dat zy naer veel fukkelen en ellende, eindelyk aen de gevolgen dier toevallen is bezweken.
Op heden, toen ik dit fchryf, behandel ik nog een voormaels frifiche en jeugdige Dogter, die mede door de Hulpmiddelen van een waerdige Zufter, alias Kwezel, in den allereilendigften ftaet is gedompeld; want buiten dat zy meeft alle haere tanden door een fterke kwyling heeft verloren, zal zy nog het grootfte gevaer loopen, Van oit haer vorige gezondheid weder te verkrygen.
Dat nu foortgelyke oft andere onheilen niet zeldzaem gebeuren, daer van worden wy dagelyks door ondervinding maer al te veel overtuigt. Zelfs zoude ik de Hoeren Apothekers raeden,
Eerste Deel. ï



130, Aenmerking over de
Van geen Purgans te beuellen, welk niet boVO» rens door een Genees- oft Heelheer was voorgefchreven: Want vooreen jaer, toen een Phthifi* cus, die ik volftrekt zyn caprice niet wilde inwilligen met hem een Purgeer-middel te geven, die hy op het fterkfte van my afvoorderde, zoo ging hy'er een by een Apotheker haelen; waer van het gevolg was, dat hy die ftyf hoofdigheid ( ook op iemands aenraeden ) den tweeden dag met de dood betaelde; die mogelyk buiten dat, nog vele jaeren had konnen leven.
Tot dus verre de Verbetering aengeroert zynde, dié ontrent de Artzenykunde diende plaets te hebben, gaen ik over tot andere Misbruiken, die niet minder de Maetfchappye de verderftelykfte gevolgen toebrengen.
§. ui.
De hooge Overheid moeit ook wel fcherpelyk gebieden (en niet, zoo als heden plaets heeft, van zelfs door een hoog Gezag eenige geheime Middelen opentlyk te gedoogen) dat niemand buiten de Artzeny-bereiders, Genees- oft Heelheeren geregtigd waeren de zelve tc verkoopen, by voorbeeld: Sennebladers, Rhubarber, Jalap t uiloës, zelfs den Cremor Tartan, oft Wynfteen niet uitgezonderd; wyders geheime Purgeerpillen, Elecluarien, Tincturen, Effentien, Elixirs, Spirituien, poepen, Balfems, Olim, oft



.Rotkoorts en Roodeloop. 131
Krawdgie-zalf, en wat verder voor geheime middelen meer, die men binnen 'sLands bereid, oft van buiten invoert; op dat de verregaende Abuizen , Ongelukken, en ontelbaere Ziektens, die 'er door ontftaen, mogten voorgekomen worden: Want alle geheimen in de Geneeskonft worden van het grootfte kwaed gevolgt, en zyn ook den grootften geeilèl , waer mede oit het menfchelyk Geflagt heeft konnen bezogt worden; voor-al nog, wanneer het Gezag 'er het vertrouwen van acnbeveelt: Want is een Wet-geving, die men door dwang moet gehoorzaemen, haetelyk, dan is zy in de Geneeskonft moorddaedig en vreed.
Onder de geheime en doodclyke Arcana, diemen van buiten 'slands invoert, mag men te regt aen 't hoofd ftellen de Poeders van zekeren Ailhaüd Inwoonder van Aix in Provence, die zig onweirdig den naem van Geneesheer toeeigent : Want de -fchrikkelyke flagting, die jaerlyks door deze Poeders word te weeg gebrast," is waerlyk niet gering. Ik kon zelfs vele Lyders aenhaelen, hoewel ik tot geluk een Landftreek bewoon, waer zy niet algemeen bekend zyn, die andere, en hun zelfs, hier mede hebben om hals gebragt. Ik wil wel niet ontkennen, dat fommige Miltzugtige, oft wiens herftènbrein niet wel gefteld is, cn op wie alle natuerlyke reden geen vat hebben, nu en dan hier by een verligting zullen ontwaer geworden zyn: Dan dit zouden zy van alle, enkele eenvoudige Ontiaft-mid-



Ï32 'Aenmerking over de
delen ook ondervonden hebben, en dat nog met oneindig minder, gevaer, dan wel van dit fcherps buikzuiverend Middek
Alle Lieden, welke dikwils ja. dagelyks her-, haeldc Purgeer-middels innemen, zullen buiten een. geringe verligting, doorgaens niet anders dan door de geduerige terging, meer om meerder den toon hunner Ingewanden zoodanig door tyd verflappen, en de Spys-verteiring gebrekkig maeken, dat hunnen toeftand onherftelbaer zal worden; zooalsTissoT (£) van het Ailhaüds Poeder mede te regt heeft aenmerkt. En elders (7). dathet geheugen van dit Poeder niet zal uitgewift worden, dan voor aleer alle des zelfs Slagoffers een einde zullen hebben. Nog voegt hy 'er by : „ Ik heb federt een geruimen tyd verfcheide Ly„ ders-onder myne bezorging gehad, wiens kwae„ len ik verzagtte, zonder hoop van hun oit te her„ ftellen, en die hun droeve dagen, welke zy „ doorbrengen, enkelyk aen deze Poeders ver„ fchuldigd zyn.
Den Heer Lorentz (m) heeft na dien tyd alle de fehaedelyke uitwerkingen van dit verderflyk Middel nog in een klaerder dagligt aft gefchetft. Waerlyk men fchrikt, wanneer men alle de droeve Verhaelen, door hem aengetee-
(k) Raedgcving voor de Gezondheid, pag. 513. (\) Ibid. pag. 114.
lm) Journal de Médêcine, Tom. XXXVIII. pag. 315.



Rotkoorts en Roodeloop. 133
kend, en door dit Poeder te weeg gebragt, met aendagt overleeft..
Alle geheime Middelen worden gemeenelyk • nog op aenraeding (buiten kennis eens Geneesheer) op eigen authoriteit gebruikt; dus dc reden waerom men niet zelden 'er de droevigfte gevoLgen van ziet. En waerlyk ten kan niet anders wezen, wanneer men aenmerkt, dat den geheimBezitter oft Aenraeder veelmaels van den toeftand nog onkundiger is, als den genen, die'er gebruik van maekt. Geen wonder dan, dat het gevolg meeft-al aen 't geluk moet afhangen, even als de Blinde, die naer het doelwit fchieten: Waer doorliet ook gefchied, dat men dezen oft genen mid. del, die anders voor de Maeg van dienft kondezyn, voor een Ziekte der Borft ziet gebruiken; en alzoo gebeurt het, dat menig Menfeh door deze oft diergelyke geheime Moord-middelcn, zig zelfs op een jammerlyke wyze ombrengt
Uit al het opgemclde zal nu nader blykenv hoe regtmaetig ik met de woorden van den beroemden Zimmerman (72) kon *befiuiten : Dat ik weinig onderfcheid maek, of men zig door "een wanbedryf, oft op een anders aenraeden vermoord: Want al, wie zig bemoeit met de Konft van genezen, oft met andere raed te geven, waer door hy hun ombrengt, kan men in eenen bepaelden zin even fchuldig* erkennen, al of iemand
(n) Verhandeling over der. Roodeloop. pag. 220.



Rotkoorts en Roodeloop. 145
naementlyk dat den Spoor-rogge f Ergot) een bederf der Vogten te weeg bragt, 't welk fpoedig een Verzweiring over het ganfche lichaem veroorzaekte, en de menfchen, die van dit Graen geëtert hadden, langzaemer hand dede fterven.
Dat den Spoor-rogge een vergiftige uitwerking heeft, is my zelfs meer dan eens gebleken. Ik ken eenen Geneeskundigen, die 'er een Tincluer uit vervaerdigt, en deze by alle zwaere Verloffingen de Vrouwen toedient: Waer van ik gezien heb, dat des zelf uitwerking meermaels het hevigfte Pdlens te boven ging; waer van niet zelden de fchrikkclyklte Bloedvloeiingen het gevoig waeren.
Door het Havikskruid, den Dolik, Lolium temulentum, die men onder het Brood en Bier mengde, heeft men dikwils Hoofdpyn, Verzwakking van 'tGezigt, Draeiïng in 't Hoofd, Trilling der Leden, en Zwelling zien ontfiaen.
Aen het onrype Graen heeft men lomtyds den algemeenen heerlfchenden Loop toegefchrevcn: Ja den Ridder Linn^eus leid de Krampzugt, die eens in Zweden algemeen wierd, van het gebruik der Herik ( akkerrettig) in het Brood af, 't welk volgens hem een bezonder fcherp Vergif is.
By dit alles is nog aen te merken, dat men meermaels ook van goed Meel flegt Brood .kan maeken, voor-al wanneer men het niet genoeg doet ryzen, oft het zelve behooriyk laet doorbakken, oft dat men het Brood te oud laet worden.
Eerste Dekl, ï£



S4-6 Aenmerking over de
Alle deze Gebreken hebben dc hadeeligfte g& volgen voor de Gezondheid, en zyn zoo veel te gevaerlyker, om dat zy maer langzaemcr hand ichaede doen, en geen Geneeswyze 'er iets tegen vermag, zoo lang men de oorzaek niet ontdekt, en wegneemt.
Nog moet ik in vergelyking by vele andere Landen cn Staeten te regt het verligt Holland, ten opzigte van liegt Brood, wel over verzuim beïchuldigeii: Ik weet byna geen Land, waer het ellendiger word toebereid. En d' oorzaek hier van meen ik te vinden in dc buitcn-gemeene Impofitie, welke op het maelcn van 'tKoorn is gefield ; waer door de Bakkers allerlye konflgrepen bedenken met het Koorn te laeten weeken, verders om Hukken te hakken oft te Hampen, om vervolgens onder het Meel vermengt te worden. Dit gehakt oft geftampt Koorn nu moet voor-al des zomers byna geheel bedorven zyn, wanneer zv het zelve by het Meel doen: Gefchied dit t' elkcns, dan kan het niet miflen, of zulk Brood moet in een Land, waer diergelyke abuzen plaets hebben, op het fterkfle de Volks Ziektens helpen bevoorderen, oft andere zwaere ongemakken te weeg brengen; waerom het ten hoogflen billyk waer, dat alle gekroonde Hoofden, oft VolksBeflierders,op dit wezcndlyk point de mcefieaendagt namen, en noit op onontbeerlyke Eetwaeren, •als Koorn, Vleefch, Groenfels, Fruiten, Zout, Bier, &c. fterke Impofide legden, op dat het



Rotkoorts en Roodeloop. 147
Publiek het zuiver, goedkoop, en onbedorven kon verkrygen. Ik meene, dat 'er andere middelen genoegzaem voorhanden zyn, om de noodige laften te vinden, die zelfs voor den welfland der burgerlyke Maetfehappye van het heilzaemfië gevolg konden wezen; en mogelyk niet weinig de overtollige pragt, wulpfchc zeden cn capricen zouden pael-ftellen.
Nog hebben eenige Broodbakkers, die van een ftrafbaere woekerzugt al te zeer zyn ingenomen, deze fchaedelyke gewoonte, hoewel min verderflyk voor den menfeh, dat is: Dat zy hun Brood met de helft, en ook wel geheel, met fyn gemaelcn Tarwe-zemelen vervalfchen; welk Brood zy dan nog den naem van Mafteluinen, oft half Tarwe en Rogge onregtmaetig toeëigenen. Dit Brood word door hun om nog minderen prys, dan het Rogge, verkogt; en geen wonder, wanneer zy dc huid voor de ziel verkoopen.
Ik heb veel zulks Brood gezien: Zoo lang het verfch was, kon men nouwelyks het bedrog ontdekken; maer pas was het weinige dagen oud geworden, of het was zoo droog en dorre, dathét niet meer ectbaer was. Wat voedfel kan het lichaem van eenen Ambagtsman ( de Boeren ftcl ik 'er buiten, terwyl die zelfs bakken ) 't welk uitgehongerd is, en door den arbeid afgemat, uit diergelyk Brood verkrygen'? Moet dit niet zyn gezond geitel ongevoelig doen verminderen, eer-lang verdorren, en zyn jeugdige jaeren met



148 Aenmerking over de
verdobbelde fchreden tot den ouderdom doen overgaen ? Ik meen voorzeker ja.
Thans komt dc volgende Giftmenging niet minder in aenmerking.
$• v.
Den Wyn, die men anders billyk voor den Arch&us van ons zwak loven kon houden, word mede om een fchandelyk gewin door des zelfs bereiders op een Itrafbacre wyze vergiftigt; en daer den Wyn, wanneer hy wat rykelyk gebruikt is, den menfeh fchacdelyk genoeg kan zyn, zoo volgt daer uit, wat kwaed het is, den zelvèn te Vergiftigen.
Het Hoofd-oogmerk van dc Bereiders, zoo Wel als van de Verkoopcrs is, den zclvcn koppig te doen zyn, oft een dronk-maekende kragt by te zetten; en de middelen, welke zy hier toe aenwenden, zyn meelt alle van een verdoovendeen bedwelmende kragt, dus wezendlyk vergiften'; en fchoon zy geen fchiclyke dood aenbrengen, bederven zy nogtans het Zenuw en-geil el, verfiappen en verzwakken de Macg, verhinderen de Spys-verteiring, en leggen den grondfteen tot veelerlyc ellende en ongemakken.
Wierden alle ^Dranken gctrouwelyk t' faemen geftelt, zoo als het vueriglyk tot welzyn van den Staet te wenfehen was, en dan ten gepaüen tyd mactig gebruikt, waerlyk, zy zouden eenen



Rotkoorts en Roodeloop. 155
Sedert ik dit waergenomen heb, behandel ik twee Heeren myner bekende Vrienden, van welke den eenen nog kwynt, en waer van ik geen ander oorzaek weet te bedenken, dan deze verdcrflyke gewoonte: Want in een gezelfchap zig bevindende, en aldaer een maetig glasje Wyn drinkende, wierd hy eenige uren daer op een zeer gevoelige Maegpyn gewaer, die hoe langer hoe heviger toenam, en nouwelyks naer iets wilde luifteren. Hier op des anderdaegs in Raedpleging geroepen zynde, deed ik zyn gewoon Geneesheer begrypen, dat dit van het fcherpfte van den Wyn niet kon voordskomen, nademael d'ander Heeren van dit toeval niet willen; maer dat het zeer waeiTchynelyk was, dat hy een oft meer ftukjes glas had ingedronken. In waerheid toen ik nog daer was, wierd myn gevoelen eenigzins beveftigt: Want den Lyder een ftoelgang krygende, ontlafte onder den afgang eenig geklonterd Bloed. Waer uit blykt, dat men voortaen deze fchaedelyke gewoonte behoorde na te te laeten, van den Cremor met den Wyn te gelyk uit te drinken, cn van de flefch wel om te fchudden oft fterk te beroeren, wilt men zig aen deze gevaerlyke gevolgen niet bloot ftellen.
Onzen grooten Monarch, die een geduerige oogwaeking houd op alles, wat tot behoud en welzyn zyner Onderdaenen-mag ftrekken, heeft daerom onlangs te regt by Plakkaert zeer ftrengelyk verboden den invoer, uit vremde Landen»



156 Aenmerking over de
van fyn-geblaezen Clincaillerie, wclke in ftof vervliegende, zeer ligt door inademing tot in de Long kan gebragt worden, en alaaer allerlye ongemakken te weeg brengen.
Wederom den draed der Vergift-menging vervolgende, zoo zeg ik: Dat fommige Bierbrouwers met minder, dan de Wynftekers, in hun gedrag benlpelyk zyn; ja hun geweten ligt'er mede be~zwaerd, die om hun Bier meerder kragt en fmaek te geven, het zelve vergiftigen met Nagtfchade, Schcrlye, Solanum, zoo insgelyks met Aluin, Kalk, Potaftche, Louwrier-bladen, Dolik, Lolium temukntum, en ander verderflyke Ingrediënten meer. Waerom het ook meermaels niette verwonderen is, dat fommige Menfchen, die 'er wat te veel van gedronken hebben, even zigaenftellen als verwoede; en niet zelden tot buitenfporigheden worden vervoert, die de burgerlyke Maetfchappye in 't grootfte gevaer ftellen, ja zelfs de geheiligfte pligten fchenden, en hier door hun zelfs, en geheele Familien, voor altoos ongelukkig maeken. Stelt daer by, wat fchaede dit aen hun gezondheid niet moet toebrengen, en hoe die, welke 'er minder van drinken, niet ongevoelig hun gezondheid moeten verliezen, en aenleidin°geven tot een ellendig en verdrietig leven.
Billyk diende de hooge Regeering op diergelyke Giftmengers een waekende oog te houden; en, wanneer zulke bedriegeryen ontdekt konden worden, hun by zwaere boete te ftraffen; op dat.



Rotkoorts en Roodeloop. 157
dog deze verre-gaende misbruiken een einde mogten hebben.
By de Vergifting der Dranken, zou ik den beroemden en by alle Dronkaerds zoo zeer geliefden Brandewyn, en Genever, byna vergeten hebben. Tot narigt dier verdwaelde, en voor den Staet onnuttige Leden dient; dat 'er onder den Brandewyn, en Genever, niet minder dan onder Bier oft Wyn, deze oft gene van d' opgemelde fcherpe Vergiften worden gemengd, op dat hy des te ftcrker en fmaekelyker mogt voorkomen, en de proef uitflaen.
Ongelukkige en verdwaelde Stervelingen! hoe is het mogelyk, dat gy u door dezen verderflyken en betoovcrcnden Drank zoo kont laeten mifleiden; waer door gy niet alleen uw gezond en frifch lichaem ten proie der ellende overgeeft; maer zelfs voor de Maetfchappye en uwe Vrienden een voorwerp van afgryzen en veragting word.
Te regt meen ik, dat 'er geenen Drank, vooral in het zedenkundig begrepen, den Staet meerder nadeel toebrengt, dan het buiten-gemeen gebruik van Brandewyn en Genever: Hoe menig duizende handen doet niet dezen verderflyken Drank, dagelyks voor de t'faemen-leving onnut zyn; zonder dan nog eens te gedenken aen de buitenfporige brutaliteiten, die 'er voor-al in de Dronkenfchap worden gepleegt: En die mede aLeoogenblikken deburgerlyke veiligheid, in gevaer Hellen. Daerenboven hoe menig duizend



158 Aenmerking over de
Menfeh, die zelfs nog voormaels tot roem ea glorie zyner familie ftrekte, heeft niet deze verdwaelde paffie tot den bedelzak gebragt; en, wanneer hy eenmael hier aen vervoerd was, liever het ellendigft leven doen verkiezen, dan afstand 'er van te doen. Waerom het mede te wenfehen was, dat de Regeering hier op fpoedig was bedagt, van door een Wet, en aenmerkelyke verhoogde Impofitie, het al te fterk Ibken van Brandewyn tc beteugelen, op dat dien voor de gezondheid zoo zeer verderflyken, en voor den Staet nadceligen Drank, niet zoo goed-koop meer te verkrygen waer.
Voor het laetfte moet ik nu nog melden, dat de volgende oorzaeken, voor-al by het vrouwelyk Gcflagt niet weinig aenleiding geven, dat zy tot een gefchiktheid ontaerden, die hun boven alle andere vatbaer maekt aen Befmetting; gu daerenboven een verdrietig leven voorbereid,* waer van zy alle ellende te verwagten hebben. Dit is nu het overtollig en ft-haedelyk gebruik van Theé en Koffi; ftelt daer by den Vuer- oft Lolle-pot, welken veelmael de jonge Geitellen, die een ledig leven beminnen,'er als verzot naer doet zyn, en welke buiten deze fchaedelykc gewoonte, anders een werkzaem leven zouden verkiezen, dat hun in deze jaeren zoo hoognoodig is; in tegendeel door deze ftreelendc en fchaedelyke koeftering, worden zy ongevoelig tot een traeg en vaddig leven ingeleid, dat hun ten proie



Rotkoorts en Roodeloop. 159
der ellende doet worden. Van daer is het ook, dat men in deze Landen meer, dan in alle andere, zoo menigvuldige jolige Meisjes aentreft,die aen de maendelykfche Zuivering, en Zenuwen.ziektens kwynen.
Geen Schryver, of hy erkent de fchaedelyke uitwerkfels van die betooverende Dranken, en Wel naementlyk den Koffi: Want buiten het vergiftig vermogen des zelfs, verflapt lauw water de vafte Deelen, ontzenuwt hun maeklel, voor. al nog in die Geitellen, welke tegen alle ongemakken zig zoo zorgvuldig wapenen.
Sedert dat onze Landslieden hun oude leefwyze beginnen te veranderen , door het overtollig gebruik van Thcé cn Koffi, ziet men meer kwynende Geitellen dan voormaels: En waerlyk hoe kan het anders zyn, wanneer wy het opgemelde in aenmerking nemen: Want door deze warme wateragtige Dranken word dermaeten den Toon van hunne Maeg en overige zagte Deelen verflapt, dat 'er gebrek aen fpys-verteiring op volgt; en uit de vermindering van voedzaeme Zappen, die anders het lichaem , door den arbeid afgemat, op een kragtige wyze dienden te verherken , is het niet te verwonderen, waerom zy ongevoelig tot deze gefchiktheid ontaerden.
Tot dus verre myn aendagt wegens de Giftmenging onder Spys en Drank voorgedraegen tc hebben, gaen ik weder over tot iets anders, dat niet minder de aendagt der hooge Overheid



ï6ó Aenmerking over de
waerdig is. Dat was, dat men de doode Krengen van Peirden en ander geüorven Vee, niet ïn ondiepe putten oft fcuÜen begraefde, oft in het water wierp, zoo als heden meeft-al gefchied: Want deze tot verrotting overgaende, konnen door hunnen vreezelyken flank den naeft-betrokken Dampkring zoo vergiftigen, dat 'er de gedugfte en doodelyke Ziektens door ontftaen; zoo als ik voor zeven jaeren weet gefchied te zyn, door de Kreng van een dood Paerd, 't welk den hoo-cn vloed op ftrand had gedreven, en aldaer onbegraeven wierd gelaeten, ter oorzaek geen menfeh door den ondraegelyken flank het zelve durfde naderen: Ondertuflchen dit verre-gaende misbruik gaf oorzaek, dat d'Inwooners van een nacfl-bctrokken huis, welke negen in getal waeren alle door een zeer kwaedaerdige Rotkoorts wierden aengetaft; waer van 'er dry , m weerwil van alle myne aengewende hulp, mervem Ziet daer intuflehendry nuttige Leden de Maetfchappye ontrukt, en duizende andere m^tgrootfte o^vaer geftelt. Waerom het ook ten hoogften noodigwas, dat diergelyke misbruikerlophet fcherpfte wierden tegengegaen, en by Verordening wel ftrengelyk wierd geboden, van voortaen de doode Krengen in 'twater niet te werpen; nëmaer de zelve in kuilen, agt k tien voeten diep, re begraeven,op dat de Honden, oft andere Dieren, de zelve niet mogten ontblooten. Nu moet ik nog iets wegens den verfchen



Kotkoorts en Roodeloop. 163
"Waer aen het lieve Vaderland zoo veel gelegen is, en waer van men alle goed te verhopen had, door een verrc-gaende kwaede Beftiering zoo laeten •omkomen ? Moet dan dat fchr ikkclyk Axiom a waer zyn ? Wat door het Vuer en Zwaerd niet verdelgt word, moet door Ziektens en Ellende omkomen,
Elaes ! zoo ider gekroond Hoofd, dog voor-al een Vcldoverften, het eens met nadruk overweeg de, wat ellende cn deirlyke verwoeftinge, een menigte Zieken by een Leger te weeg bragt; dan meen ik, dat het niet kon milfen, of zy moeften 'er lpoedig al hun aendagt op veftigen: Want eenen Veldoverften, die hier op geen aendagt mackt, is oorzaek, dat 'er oneindig meer duizenden Soldaeten door Ziektens omkomen, dan 'er door het ftael des Vyands gedood worden.
Daerenboven zyn fomtyds de ongezonde Leger fchikkingen, onnoodige Fatiguen, en Optogten, maer herflen-fchimmen van voordcelige Pofitien en Bewegingen, en egter word 'er niet zelden menig duizend Soldaet, die zig andersgewillig toont, om voor zyn Vaderland en Koning lyf en leven te waegen, het flagoffer van de caprice zyns Generael: En meermaels ziet men dat den Vyand door al die buiten-gemeene Fatiguen en onnoodige Optogten, meer voor- dan agterdeel trekt.
'Tis wel waer, dat Oorlogskundige te regt hebben geleert, dat de dagclykfche Wapen-oeffëtüng voor de Soldaeten voordccliger was, dan.



ït$4 Aenmerking over de
'de Gcnceshecren: Dan zy hadden 'er moeten by* voegen, wanneer die gemaetigd, en zonder excef den gefchied; Want alle geweldige Afmattingen konnen den menich niet dan het grootfte nadeel toebrengen; ja zelfs hem boven alle andere vatbaer maeken aen Ziektens. Waerom ik meene, dat het ten hoogften noodig waer, dat alle gekroonde Hoofden aen hun bevelvoerende Generaels op het ftrikfte beveelden, van, indien het maer anders mogelyk was, alle geforceerde en onnoodige Marchen, zoo veel doenlyk, te vermeiden; en altoos hun onderhoorige Armée een gezonde en frifichc Leger-fchikking te bezorgen, de üptogten, by groote heete Zomer-dagen, niet dan by nagten te laeten doen, en voor-al zorg te dracgen, dat hun Soldaeten van goed Brood, Vleefch, Groenfels, Wyn, Bier, cn Brandewyn mildelyk wierden voorzien.
Dc Zinnelyklieid by een Leger, moeft ook de meefte aendagt eens Veldoverften opwekken: Want deze is van al te groot aenbelang, dan tlat die zoude verwacrlooft worden; en zoo wanneer alle deze dryfveeren van menfchen-liefde oitby een Armée wierden agtervolgt, 'tis te gelooven,ja daer waer byna niet aen te twyftèlen, of menig braeven Held, die nu elaes! ten proie der ellende valt, zou hier door behouden worden. Want dit is zeker, dat de verderftykfte en doó■delykfte Ziektens, die vervolgens geheele Landfchappen,ja Wereldsdeelenmet hun vcrflindende



Rotkoorts en Roodeloop. 195
Vöordeelen niet aen; waer van Hippocrates zig wei-eer bediende, oin zyn Vaderland voor de :aennaderende Pelt, door het aenfteken van grootc Boflchen, te bevryden; waer door niet alleen de Logt gezuivert, maer ook die verllindende geelTel .ganfchelyk wierd afgeweirt. Waer zou men in ons Land al dat hout van daen haelen, waer men •nouwelykx voor de Handwerken en Brandftoflè het noodig kan vinden ?
Maer de Befmetting uit Mededeiling en Veripreiding van het Smetgift zelfs, het allergedugtfte van alle, waer door de meefte goedaerdige in kwaedaerdige Epidémien ontaerden, zal gemakkelyk te verhelpen en voor te komen zyn, zoo •als ik hier voren pag. i3ó uit eigene bevinding heb aengetoont, en reeds van over .lang door Diemerbroeck (y) is aengeteekend, wanneer men maer de volgende voorzorgen in 't werk helde.
Niets kan de aendagt meer opwekken dan de Zuiverheid der huizen, voornamentlyk van de kamers oft Vertrekken, waer de Zieken geplaetft liggen: In dc zelve hehoorde de Reinigheid in den hoogften graed waergenomen te worden, «lies overtollig uit de zelve te doen ruimen, en wel agt tè geven, van verfcheide maelen'sdacgs de zei ve te laeten openftellen, om vry en door togt aen de Logt te geven: Want volgens natuerkundige
(y) De Pep Lik i Cap. 6.



■ ig6 Aenmerking over de
-Proeven bezwangert de Ademhaeling de Logt met zeer veel Phlogifton; en 'ten zy die van tyd tot tyd door zuivere Logt word vernieuwt., zal dc zelve in die vertrekken oft plaetfen voor de Gezondheid ten hoogften fchaedelyk worden.
Daerenboven zal men ook noit gedoogen, van zelfs eenen oogenblik de Afgangen ■ -oft andere ontlaftende Smetftoffen, in de Vertrekken te laeten ftacn ; nemaer ïpoedig de potten dekken, en ■die vuilnis in diepe kuilen doen begraeven: Want uit onagtzaemheid dezer voorzorgen gebeurt het yeel-al, dat den Dampkring in de zeke.zoo befmettend word, als de Peft zelfs.
Dikwils, ja zelfs alle twee a dry uren waer noodig, dat men Azyn op eenen heet-gemaekten heen, yzere fchup, oft iet anders liet gieten, om reden des zelfs Waeftem op een vermogende wyze den Dampkring, verbetert, cn zelfs tot verkwikking van den Zieken ftrekt. Men kan ook van Wierook, Genever-beziën, Buskruid, Campher,&c. zig bedienen ; maer ik meene, dat eenen goeden Bier-- oft Wyn-azyn in alle opzigten den voorkeur verdient.
Nog diende men hier by uitdrukkelyk te vermaencn aen de Oppaffers, Zieke-bediende, oft -.andere, die pligts-halven aen oft ontrent de Zieken zyn, dat zy hun zelfs zuiver en rein moeften houden, dikwils door den dag hun handen waflehen, hunnen mond met Azyn fpoclen, en voor-al zorg draegen van het Speekfel inde Ver-



Rotkoorts en Roodeloop: 197
trekken niet door te flikken: Want dit, en de Aenraeking, is den waeren weg, langs waer de Befmetting word voordsgeplant.
Zy konden ook geduerig in hunnen mond een ftuksken Campher, Oraingnie-fchellen, Angelica, oft Calmus wortel hebben; en wanneer zy een Zieken acnraekten oft behandelden, dan dienden zy zig t'elkens te walleken, cn voor-al ook agt geven, van niemaels iets te nuttigen oft. te eren in de Vertrekken, wacr. de Zieken geplaetft liggen : Want hier door gefchied het niet zelden, dat zy het Smetgift ongevoelig indikken, en dus hun zelfs befmetten, gelyk ik weet by fommige Landslieden gebeurd te zyn,. welke hunmPjekyden nevens het bed des Lyders • deden; waer van fommige om het quartier uers ter ftoel moeften gaen,. en deze verre-gaende en ongehoorde Onnuttigheid zeer dier betaelden..
Nog dienden zy hun mede te onthouden van alle Spyzen uit het Ryk der Dieren: Want. 'tzyn deze, die de voorgefchiktheid geven, om het Smetgift vatbaer te maeken.. In tegendeel zouden meeft alle Groenfels uit het Ryk der Planten, en voor al de rype Zoaier-vrugten, door des zelfs zeepagtige en rottings-weerende kragt, voor hunvan het grootfte nut zyn.
Hunnen Drank kan wezen zuiver Water, welkmen met Citroen-zap, Azyn, Geeft van Vitriol, Rynfchen Wyn, kon mengelen; een wel gegift Bier, maetig gebruikt, heb ik noit fchaedelyk



198 Aenmerking over de
bevonden; in tegendeel zal het hun verkwikken,, en altoos van het grootfte voordeel wezen. Wie meerder hier over begeert, ziet wat wy hier na by de Prophylaxis medica 'er nog verder zullen over aenteekenen-
De arme en behoeftige Menfchen, die buiten Staet gefteld zyn, van hun te laeten dienen, zoude men van Prochic-wegen,. emmers-ten kofte van 's Lands generale Adminiftratie , Zieken-zorgers oft Oppaflèrs moeten bezorgen;; welke men daerenboven een dobbelen dagloon zoude inwilligen r in die bezondere Aenmerking, dat niemand zig geern aen perykelen blootflelt, ten zy op hope van groote vergelding.
Gelooflyk is het, dat 'er in de dry laetfte Dyffenterien meer arme Menfchen, by gebrek van Oppas zyn omgekomen, dan 'er mogelyk genezen zyn. Ook fterven 'er meer behoeftige Zieken by eebrek van noodig Voedfeï, dan van Geneesmiddelen: Want doorgaens ontbreekt hun het noodig by de Gezondheid: Hoe veel te meer dan by den zieken toeftand?
Daerenboven zoo hun huizen te klein bevonden wierden, en 'er te veel Zieken in waeren, zouden de overtollige, oft die reeds half oft geheel genezen zyn, in wel toegemaektc Schueren moeten geplactft worden, om het weder inftorten voor te komen, oft ten minften hunnen toeftand te verbeteren, dat anders onmogelyk in deze nouwe Vertrekken kan plaets hebben: Want ge-



Rotkoorts en Roodeloop. 1-99
mècnlyk is 'er de Logt-door het aental van Zieken zoo bedorven , dat het onmogelyk anders kan wezen, of de goedaerdigfte, moeten in dc allerkwaedaerdigfte Ziektens ontaerden.
Voor ontrent dertien jaer heb ik. dit by een aenfte-: kende en kwaedaerdige Rotkoorts met het heilzaemfte gevolg in 'twerk geftelt,. hoewel het Saizoen daer toe vry ongunftig was, klaegende do. meelle Lyders, dat zy van-koude.byna niet konden beftaen; dan egter had dit wyd by my den voorkeur, gezien, deze alle voorfpoedig. geneefden,, daer in tegendeel.de andere, die ik uit aenmerking van hunnen hoogen ouderdom oft teerderheid, in.do nouw.eVertrekkenhadgelaeten, veel 'er-aen ftierven, eenige ter nouwer nood ontfnapten, en meermaelen in de zelve Ziekte hervielen, oft eenen langen tyd noodig hadden, eer zy volkomen herlleld waeren. Den Heer Sellier , CtJ> die even. hier ontrent als ik denkte, had liever, dar zyne Zieken met koude gekweld waeren, als hun een vergiftige Logt te zien inademen, die de beginfcls des doods ih hunne, Ingewanden voerde.
De Gezonde, die in de befmette plaetfen begrepen waeren, behoorde men geheel en al buiten de faemen-leving te houden, en niemand 'ér by te laeten komen, dan de gene, wiens hulp zy noodig hadden, cn deze moeften ook, zoo als. men by de Ziekte van het Hoornvee met het befte,
(zj Journal Encyclopéd. Tom. a part 3. pag. 506 An. 1781.



zoo Aenmerking over de
gevolg heeft gezien, eer zy de belïnette plaetferf naderen, hun eigen kleederen uitdoen, en in des zelfs plaets hier toe verveerdigde linnewaetén ■aentrekken. Dit zou ten gevolg hebben, dat zy zelfs, zoo als meermaels is gefchied, niet de Befmetting van d'een tot d' ander plaets omvoeren. . Den Heer le Clerc,. (aj daer hy van de Ziekte onder het Hoornvee handelt, is op dit wezendlyk point aller nouwkeurigft: Hy wilde zelfs, dat alle gemeenfchap van'Menfchen en Beeften op de zwaertfte ftraSè wierd verboden: Want, zegthy, deze is de voornaemfie vooriorgr die men kan aenwenden, om de Befmetting niet verder uit te breiden, en daerenboven is de Communicatie met befmette plaet/èn zoo gevaerlyk^ dat men verfcheide maelen de gezonde Beef en met Jchrik heeft zien de vlugt nemen voor Perfoonen, welke in die plaet/èn hadden geiveeft even of zy de aenfiekende Logt hadden geroken; weinig, voegt hy 'er by , z011 'er aen ontbreken , of deze Aenmerking bewaerheiddat gene, dat meermaels den InftinSt boven de reden is.
De Overheid diende ook het arm- Volk te verpligten, van hun dikwils te verfehoonen, hun huizen te berooken, cn het noodig hier toe uit den fchat van den algemeenen Staet te bezorgen.
Nog moeft de hooge Regeering de Heeren Paftors , Genees- en Heelheeren, ja zelfs dc Magif-
(a) Eifioin naturelle de VHomme. Tom. 2 pag. 474..



Rotkoorts en Roodeloop. 201
traeten verpligten, van zoo tydig, als mogelyk was, kennis te geven, waer een Épidémie zig eerft geoperibaert had; of zoo dit niet voldoende wierd bevonden, dat al, wie het eerfte huis aen hun ontdekte, een zekere Premie zoude ontfangen: En wanneer dit het gewenfcht oogmerk nog niet had, ja eenige hun ellende door koppigheid, intreft, oft vooroordeel verzwegen, dan zou het Magiftraet, gevolgd van twee Geneesheeren, de gefulpeéteerde huizen, oft plaetfen moeten bezoeken , en de Overtreders met zwaere geldboete ftraften: Want 'tis gcmcenlyk niet, dan den intreft , oft een koppig dom vooroordeel, die hun afhoud dit te ontdekken.
Zoo dit, en andere heilzaemelnrigtingen, hier na te melden, oit plaets hadden, dan was het voor-al nog te wenfehen, dat het met al die Statie en Formaliteiten niet gefehiedde, zoo als het wel eer by de Ziekte onder het Hoornvee plagt te gebeuren, 't geen eer naer een Regtspleging fcheen te gclyken , dan wel naer een voorbehoedende Inrigting: Want deze Formaliteiten baerden zulkcn fchrik cn vreeze onder de Landslieden, (in weerwil nog ider buiten fchaede wierd geftelt) dat vele niets vergacten om d' ellende, die God hun overgezonden had, op alle mogelyke wyze te bedekken. Reden, waerom ik meene, dat de befte en gefchikfte wyze zoude wezen, zoo haeft het tot kennis van de Regeering was gekomen, dat zig ergens een befmettende Ziekte had geopen-



202 jfenmerking over de
baert, dat zy inflantelyk twee Gcneesheeren be* noemden., die met eenige Gedeputeerde uit het Magiftraet der Stad oft Prochie hun ter plaetfe begaven, en immediaet de Gezonde van de Zieke lieten feheiden,. de Geneeswyze, Inrigtinge en. alle verdere Voorzorgen in't werk Helden, zoo als hier voor, en hier naer, nog vollediger zal aengetoont worden; om dus was het mogelyk, de opkomende Épidémie in haer geborte te verfmagten, oft ten miniton des zelfs voordgang te Hutten.
Indien dit alles nog het gewenfehte oogmerk niet had, maer in tegendeel de aenftekende Ziekte breidde zig verder uit; dan moeft de. hooge Regcering een raedpleging beftellen, van de verügtfte Mannen onzer hooge School, welke ter plaetfe zelfs, wacr d''Épidémie regeert, die zouden moeten onderzoeken en den aerd 'er van erkennen,, om dus hun lydende Medeborgers, door hunnen heilzaemen raed en byfiand, zelfs te onderfteunen..
Deze zoo gewenfehte Inrigting, zou. ten minften dat gevolg hebben, dat de meefte Epidémien niet tot dien trap van doodelykheid zouden op-, klimmen, waer in men de zelve nu t'elkens ziet woeden.
En gebeurde het dat d' Épidémie in weerwil dezer heilzaeme Voorzorgen, nog naderhahd een algemeene verwoefting bedreigde, dan was 'er zeker niets beter en gefchikter, (b) dan den raed
(b)-Rec. des CEuvres phyfio_.& médécinTom. 2§8 291.



Rotkoorts en Roodeloop. 229 •
deren by de hand hebben gehouden, en dat de vrees de Zufter der onwetendheid is, en dat deze de Superftitie heeft voordsgebragt,. die op haeren keer de Moeder der- Geeftdryverye is geworden; waer uit vei'volgens de bron van doling en verbeelding-is gefproten, die naderhand aen alle droomen der Tooverye en Zwartedconft hebben doen geloof geven.-.
Men moet fchaemrood wórden, als- men dc Hiftorie leeft van den beroemden Marechal d' Ancré,.en zyn ongelukkige Gemaelin Leonora Galig ai,, hoe dat onze Voorouders door de Superftitic en Geeftdryverye zig zoo wyd hebben konnen laeten. ver voeren, van tot zulke onmenfehelyke vreedheid te .hebben overgegaen. Zoo mede van dien ongelukkigen Urbanus Grandier Paftor en Kanoning te Loudun, die. in den jaere 1620 • als Tooveraer levendig wierd verbrand, en dat op enkel getuigen, van eenige hem haetende Moniken, ,die voor den Regter hadden verklaert, dat hy hun aen de helfche geeften had overgelevert.
Gelukkig, myn Lezer, dat wy deze onwetende en barbaerfche eeuw en. niet meer beleven, waer in de zeden zoo ontaerd waeren, dat men zelikeenen onnoozelen Menfeh, die men maer enkel van Tooverye verdagt hiel, aen de. vlammen opofferde.
Ik fchrik, wanneer ik aen het noodlot van denontfterflyken Galilee, aen de Maegd van Orleons, en meerandere groote Mannen gedenk^die-



22>o Aenmerking over de
het vooroordeel, bygeloof en dwaeling zoo onnoozel ten Straf-tooneel hebben gedocmt.
Dikwils heelt men in die dagen van duifterniüè gezien, dat men de heilige Zaeken met de Superftitie vermengde, en hier uit wierd een kwaed geboren, dat ten allen tyden voor de burgerlyke Veiligheid ten hoogften gevaerlyk moeft zyn; ten voorbeeld: Hoe heeft het mogelyk geweeft, dat een Man van reden, eenen Procureur Generael Nicoiaes Rëmigii, (e) en web nouwelyks over honderd jaer, en dat nog ö fchrikkelyker! in een eenige Provincie van Lorrynen alleen, zig heeft konnen beroemen, dat hy op den tyd van vyftien jaer negen honderd Menfchen, om gewaende Tooverye oft Zwarte-konft, onnoozel heeft doen ter dood brengen..
In 'tjaer 148 4 qq is het vreezelyk gedrogt van d'Inquifitie allereerft in Spagnicn ingevoert: en zekeren Monik, Joannes Turrecremata , Biegtvader van Jsaeella van CaftiJien, is den eerften grooten Inquijïteur geweeft; endezen vreeden en bloeddorftigen Menfeh, deed niet minder, dan in tien jaeren tyd, aen meer dan honderd duizend Ongelukkige, die van Ketterye, Zwarte-konft, oft Tooverye verdagt waeren, hun .proces maeken; waer van 'er ten minften zes duizend tot
Ce) Tjemonolatrciie Libri tres.
(f) Vul. ïliftoire des Inquifitions , 011 Ven rapporti Vorigtne &? los progréi de ces Trihmaux.



Rotkoorts en Roodeloop. 243
■«enige gebedekens gegeven, cn hier mede keert den Onnoozelen vol betrouwen weder naer huis. Wanneer ondertuffchen na een oft drymael nc. gen dagen den geeft het lichaem nog geen ruft wilt laeten, dan gaet men wederom tot den Bezweerder.; maer gemeenelyk heeft zyn konft do derde reis een einde; geeft voor, dat zy hooger en kragsiger hulp noodig hebben, en terwyl hy de Kerk niet is toegewyd, zoo ftrekte zyn man niet "verder. ö Als nu zoo een Bedrieger dees arme blinde -heden op een ftrafbaere wyze heeft bedrogen, en zy tot kennis komen, dat zyne magt niet verder gaet, dan keeren zy weder tot hunnen Paftor oft Zielzorger; en vallen hem zoo dikwils lafti" dat dezen byna geen middel weet, hoe zig van dien laft te ontflaegen: Eindclyk, om hun kwyt tc geraeken, geeft hy voor.: Indien zy maer van Genees- oft Heelkundige een oft meer behoorelyke Atteftatien konnen krygen, dat de Ziekte boven-natuerlyk is, dat hy alsdan hun zal helpen: Op dit oogenblik komen zy wederom tot ons, verzoeken om den Lyder eens tc komen zien' maer nouwelyks zyn wy aldaer gekomen, en beginnende te fpreken van deze oft :;cne Hulpmiddelen voor de Ziekte te gebruiken, oft wy mishaegen hun, nademael het dat niet is, wat zy van ons begecren: Ais zy nu andermael merken, dat zy door fmeeken en goede woorden tot hun oogmerk niet konnen komen, dan is het my wel meer-



^44 .Aenmerking over de
maels gebeurt, datzy my geld, ja tot twee pifiole* hebben aengeboden, wilde ik hun maer een Atteftatie geven-; en was dit nog vrugteloos, zelfs met bedreiging van op myn Perfoon 'er over vraek. .te nemen. Ziet geagten Lezer, tot wat buitenfporighéid niet de Superftitie, en het Bygeloof, zig -laet vervoeren.
In dit uitterfte niet wetende tot wie .zig wenden, heb ik voor eenigen tyd vernomen, dat'er eindelyk nog eenen gewaendcn trooft voor hun overblyft, naraentlyk tot Ravenflein; alwaereen Kloofter is, waer zelfs de Nonnekens de konft van Belezen oeffencn, en van overlang wegens dit -doen beroemd zyn; van de onnoozele Landslieden in deze Superftitie tefterken en te mifteiden: .En daer, niet tegonftaende Ravenfiein vyfendertig a veertig uren van deze Landftreek afgelegen is, egter weet ik, dat men 'er op den tyd van dry mïaenden, ten minften voor een tiental gewaende Octooverde heeft naer toe geweeft: Zy brengen van daer een gevvyde Olie mede, -welke.zy op de Oogfchclen, Voorhoofd en in den Nek moeten ftryken, en ook wel eenige Druppels innemen. Verders een ftukje van eenen Stool, en verfcheide brokjes van dc Paefch-keirs, welk zy onder den Dorpel van het Huis, Stal, cn in de Ooren moeten Heken ; en dit alles moet onder zoo veel mysterieuze Cermonïen gefchieden, dat men waerlyk .zig moet ergeren, hoe dit bygeloovig Volk zig zoo kan laeten mifteiden.



Rotkoorts en Roodehop. 245
Onder tuflehen laet' eenen waeren Herder alle zyne poogingen aenwenden om zyn verdwaelde Schaepen van het voetpad der Bygeloovigheid en Doling af te wenden, alles zal immers vrugteloos wezen, zoo lang deze Geeftdryverye nog in het heimelyk word geplccgt.
En daer uit deze Wangedrogten. van Supcrftf tien allerlyc onheilen konnen ontftaen, zoo moet men bovendien nog aenmerken, hoe menig ongelukkig Menfeh, die aen deze oft gene Ziekte, kwynt, cn die door-een waer Genees- oft Heelheer zyn vorige gezondheid byna onfaelbaer kon verkrygen, 'er niet ongelukkig onder die verbeelde én bygeloovige hulp, ten prooi, der. ellende, en aen de dood word overgegeven...
Kort voor dat ik dit fchreef, zag ik 'er no? een treurig Voorbeeld van. „Een Dogter, die ik voor, „ twee jaeren van een Zenuen-ziekte volkomen „ had herftelt, genoot 't federt een jaer een voh „ maekte gezondheid; dan na die tyd haer ver„ keerde leef- en doenwyze weder ingaende, er-, „ viel zy in de zelve Ziekte. De hulp in dit oog en-. „ blik vergeten hebbende, welke ik. haer voor. „ een jaer had toegebragt, liet zy my maer dry „ weken voor haer dood roepen, na dat zy „ reeds vier maenden onder de hulp van twee „ onbedagte Moniken, en een Duivel-bezweer„ der had doorgebragt. By myne komfte, diton» * gelukkig Voorwerp in eenen allerellendigften, 2,, ftaet aentreftènde, vroeg zymy om Godswiib,,



2^6 Aenmerking over de
„ of ik haer geen briefken wilde geven dat zy ,, betooverd was: Hier op haer met verwondering, „ aenziende, en de vorige genezing doende her„ inneren, vroeg ik haer, hoe het mogelyk was,. „ dat zy in zulke grove doling, had konnen ver„ vallen, nademael zy zoo blykbaer de natuer„ lyke uitwerkfels in het vorige had moeten on„ dervinden ? Dog alle myne voorgebragte reden „ baeteden niets, terwyl eenen grooten verligten „ Kloofterling, wiens hcrlfenbrein met bygeloovi„ ge nevels mogelyk nog meer dan het haer was „ bezwangerd, had gczegt, dat haere ziekte bo„ ven natuerlyk was, zoo mede een Duivel-be„ zweerder; en deze getuigeniftèn wacren van „ zoo veel kragt, en hadden zoo veel, indruk „ op haer gemoed gemaekt,. dat alles, wat ik „ voorbragt, vrugteloos was. Hier op den Heer „ Paftor dier Parochie hier van kennis gegeven „ hebbende, heeft dien waeren Herder alles aen„ gewend, wat in zyn vermogen was, om, was. „ het mogelyk, die Ongelukkige van haere dwae„ ling te doen weerkomen; dan alles heeft niets „ geholpen; terwyl zy kort hier op, op eene „ ellendige wyze is omgekomen.."
Honderde ja duizende worden 'er dus jaerlyks door deze en meer diergelyke Geeftdryveryen ten grave gezonden,oft brengen ten minftenhün overige dagen zeer ellendig om, zonder dan nog eens te gedenken aen het burgerlyk gevaer,welk the bygeloovige Superftitie ten gevolg heeft. Ziet



Rotkoorts en ■ Roodeloop. 24T
Bier een Voorbeeld van: „ Voor circa negen, „ jaeren wierd ik, .en den Heer Keyaer ■ s Stads,, Doctor binnen Dendermonde,...asrizogx., om op„ een. aenzienelyk Dorp. een bejaerde Vrouw, „ die aen een verwarlooft Rheumatifmits federt ,, gcruimen tyd bedlegerig lag, tc bezoeken :By „.haer gekomen zynde, erkenden wy gezaement„. lyk, dat haer toeftand niet dan 't gevolg was. jy van dc opgemelde ziekte. Dan met. dees ons . „ Refultaet w7aercn die menfchen weinig oft niet „Jn hun fchik; Want.zy begeerden, dogvrug„ teloos, van ons cenAtteftatie te hebben, dat dc „ ziekte boven natuerlyk was. Ziende dat zy by „ ons niet te regt kwamen, en mogelyk by meer ,y andere vrügteloozc poogingc . hadden gedaen, „. beraemden zy een raed,. dat zy dc gewaende „ Tooveres, die zy voorgaven wel te kennen,, „ op een ftreclende wyze in het huis zouden „ lokken, .welk korte dagen daerophun waerlyk „ ook. gelukte.. Nouwelyks •was die ongelukkige „ Vrouw tot dc Lyderes genaderd, of men greep „ haer aen,,„en dat met een verwoedheid, welke „ nouwelyks een voorbeeld heeft: Aengegrepcn n zynde, vroeg men haer, of zy op .ftaenden voet de Lyderes wilde onttooveren,. oft dat „ men haer. levendig zou verbranden? Hierop „ vaft het vuer aenftekende, verklaerde dit on„ nóozel menfeh onder, de dierbaerfte eeden en „ verzekering, dat zy niet wift, wat zy van haer ^begeerden;, dan dit alles mogt niet helpen:..



248 Aenmerking over de
„ Men wierp haer op het vuer, en men hield „ haer op het zelve, tot de Ongelukkige door „ de vreede pynen moeft belooven, dat zy de ,. verbeelde zoude onttoovert hebben : Nouwe„ lyks van het vuer en haer brandende kleede„ ren uytgebluft zynde, wift dit arme menfeh „ niet, wat aenvangen, hoe zy de Ingebeelde „ zoude onttoovert hebben; dan. de vreede beu„ len wederom op het point zynde van haer „ aen te grypen, en zy bynaer van angft, fchrik „ en pynen meenende te fterven, kreeg een inval, „ dat zy tot de Betooverde zou gaen, haer met „ kruinen zegenen, en 'sbinnen monds eenige „ onverftaenbacre woorden fpreken; waer mede „ dan de gewaende Betooverde en die Dolzin„ nige te vrede waeren. Nouwelyks de handen „ dezer vreede Tigers ontkomen zynde, gaf zy „ hier van kennis aen de Juftitie; maer wat vol„ doening hier op gevolgd is, ben ik niet te „ weet gekomen, dan dat eenen der Daeders „ voordvlugtig is, cn dat deze arme onnoozele „ Vrouw aen arm, been, bil, en lyf deerlyk is „ verbrand geweeft.
Ziet eens, waerden Lezer, tot wat daed en buitenfporigheid niet een bygeloovigc inbeelding een menfeh kan brengen. Billyk dienden de hoogwaerdigfte Heeren Bifichoppen fommige Mo niken oft Kloofterlingen op het fcherpfte te gebicden, van voortaen nog in het heimelyk die Superftitie van Tooverye te koefteren en te voe-



Rotkoorts en Roodeloop. 249
den ; en de wereldlyke Overheid niet minder de Bedriegers en Duivel-bezweerders, die zig hier en daer nog fchuil-houden, naer behooren tc doen ftraflèn. Daerenboven moeften ook de Heeren Paftors en andere Ziel-bcftierders hun-vergaederde Gemeente zeer dikwils, en op het nadrukkelykfte voorhouden, van voortaen dit Vooroordeel te laeten vaeren, hun wyders op het levendigftc de dwaeling 'er van te doen erkennen, en dit gevoegd by een zedekundige Uitlegging, verftaenbaer naer hun zwakke begrippen, meen ik, dat de befte uitwerking zou hebben, om die gedrogten van Verbeelding, en dien verflindenden geeflèl voor altyd van hun te vcrwyderen.
Voor al-eer ik deze.Stof ganfchelyk wil veriaeten, moet ik'voor fommige eerwaerde Kerkdienaers, die mogelyk nog wat te ligtveerdig aen Tooverye oft Zwarte-konft mogten geloof geven, dit weinige voordraegen.
Ik bewoon een Landftreek, waer by ongeluk dit Vooroordeel en By-gcloof vry diepe wortelen heeft gefchoten; dan ik kan met een opregte waerheid, en onder de dierbaerfte verzekering mynen Lezer verklaeren, dat onder de menigte, die men als Betooverde, en dry a vier Bezetene opgaf, ik nog noit den minften fchyn, ik laet ftaen een teeken, van iets boven-natuerlyk by de zelve heb waergenomen. Ik wil wel niet ontkennen, dat fommige Genees- oft Heelheeren voorgeven boven-natuerlyke dingen, by dezen oft



250 Aenmerking over de
genen Lyder te hebben opgemerkt; dan wanneerzymy zulke verhaelen deden, en naderhand die Lyders oft Lyderefien te zien kreeg, kon ik het boven-natuerlyk, wat zy hadden waergenomen, niet dan in hun zwakke verbeeldings kragt zelfs befbhouwen., onder veel bewyzen 'er van, zal ik maer twee Voorbeelden laeten volgen.
„ Voor circa zes jaeren, wierd ik door eenen „ waeren. Herder ,, die weinig oft geen geloof „ aen deze beuzelingen gaf, aenzogt om een Dog„ ter te komen zien, wiens Ouders hem geduerig „ laftig vielen, terwyl hy maer weinig weken te „ voren Paftor op die Parochie geworden was, „ om hun Dogter, nogmaels te belezen, die reeds „ vrugteloos op vcrklaering van twee Geneeskun„ dige belezen was.
„ Wanneer ik by hem arriveerde, waeren wy „ afgefprokem, dat hy my na wel gevallen moeft „ laeten te werk gaen,. en voor het overige, de. „ Ouders by myne doenwyze in refpect houden. „ Hier op de Ongelukkige te zien krygende, vond „ ik in haer niets buiten gemeen, dan alleen naer „ het uitterlyk aenzien een verzwakten kragte„ loos Lichaem; en geen wonder, terwyl zy reeds „ dry jaeren het Bed had gehouden... Tot den „ Paftor wedergekeerd zynde, die in de Keuken „ was gebleven, verklaerde ik hem het opgemeb„ de, dan de Ouders en Vrienden zeiden hier op, „ dat dit niet te verwonderen was; maer zoo ik „ een kwaert oft een half ure wilde toeven, dat;



Rotkoorts en Roodeloop. 25*
„ ik dan wel haeft op eenen anderen toon zoude „ gefproken hebben. Dit nu juft zynde, wat ik „ geern verlangde te'zien, zoo befprak ik, dat „ "zy my alleen in de kamer moeften laeten, en ,, wat getier en gehuil zy ook hoorden, 'er niet „ inkomen. Korts daer op kwam een Meisje zeg„ gen, dat de Lyderes dien boven-natuerlyken „ toeval begon te krygcn,als zynde t'elkens een „ gevolg wanneer zy vremde menfchen zag, an „ ders verliepen 'er wel geheele maenden, zon„ der dat zy in dien toeftand verviel, en dit „ was ook de reden, dat zy 'er federt langen tyd „ weinig oft geen menfchen by en lieten. Onder„ tuflehen tot voor haer bed genaderd zynde? „ merkte ik met een, bedaerdheid van geeft alle „ haere doenwyze, en beweging zeer nouwkeurig „ op: In den eerften opilag kwam my haer toeval „ eenParoxifmus epilepticus te zyn, dandege„ maekte en tegenwillige beweging, welke zy „ met haer borft, buik en beenen maekte, kwam „ my oogenblikkelyk verdagt voor; dog ondér„ tuflehen wierd den zoo genaemden aenval le„ vendiger, de beenen en armen, naer het fcheen, „ krampsgewys ingetrokken, en zy wift onder „ die beweging haer geheel lichaem zoo op te „ heffen, ■ dat het meermaels tot twee a dry voe„ ten in het bed oplprong. Tot hier toe geruften „ aenfehouwer geweeft zynde-, had zy immiddels „ met den laetften Iprong haer lichaem omgew wend, en in deze fit uatie bleef zy eenige oogen-



£5-2 Aenmerking over de
„ blikken liggen, huilde en fchuimbekte gewei; „ dig; dan dit alles, zoo ik merkte, kon niet an„ ders gefchiedcn, als om my. te bedriegen: Want „ ikzag, hoe zy op een heymelyke wyze haer el„ lebogen introk, en zoo eensklaps uit het bed te„ gen myn lyf op handen en voeten op den grond „ fprong. In dezen toeftand liggende,. deed zy „ allerhande beweging, met oogmerk om tot aen „ een koftbr te geraeken, welken niet wyd van » hec bec* Hond : lk haer oogmerk inziende,. „ wekte dit myn aendagt des te meer op: Onder-„ tuflehen door verdere beweging tot aen dien „ kofler geraekt zynde, bragt zy haer hand tot „ agter des zelfs pilaer, greep aldaer eenige din„ gen, befiaende uit een ftukje been, knikker, „ vingerhoed , vorm van een knop , &c. welke „ zy bevorens aldaer verborgen had,. Nu- meende „ zy, onder een gemaekte beweging, deze beu„ zelingen bedektelyk 'm haeren. mond te bren„ gen, om my vervolgens te doen gclooven,dat w zy dit uitbrackte; maer in dit oogenblik met „ een vreed gelaet haer hand aenvattende., hiel „ ik de zelve verwyderd van haeren mond; eg„ ter deed zy alle pooging om haer inzigt ter. „ uitvoer te brengen; dan dit was onmogelyk : „ Hierop haer met myn zweep over rug en rib„ ben dry a vier zeer gevoelige ftreken gegeven „ hebbende, en zy ziende dat het ernfl was r „ bezag my flarlings, en begon hier op bitter te « fchryen; dan dit hielp op myn in .fchyn. ver-



Rotkoorts en Roodeloop. 253
-„ woed gelaet zeer weinig: Ik zegde haer, dat „ zy my op. hef oogenblik moeft bekennen, wat -„ zy voornemens was met deze fnufferye te doen : -5, Hierop haer bedriegerye bekennende, voer ik „ haer onder een ftrafte bewoording het volgende „ te gemoed: Dat ik haer voor het geeftelyk en „ wereldlyk Regtsbeftier zoude aengeklaegt hét>„ ben, haer proces doen maeken, en volgens de „ Landswetten door beuls handen zoude hebben „ doen fterven, om dat zy met de Religie Ipotte, „ meer andere in haere dweepcrye vervoer„ de, en oorzaek was van de ruinehaers Ouders. „ Deze nadrukkelyke woorden , gepaerd by de „ ruwe onthaeling, en ziende dat haer bedriege,, rye ontdekt was, viel zy vervolgens voor my „ op haer knien; bad om vergiffenis, dat ik haer „ dog om Godswille niet zou aengeklaegt heb„ ben-, en wanneer ik het haer vergeven wilde, „ dat zy my dan alles zou ontdekt hebben: Hier „ in zoo het fcheen met grooten tegenzin toege„ ftemt hebbende, deed ik haer te bed gaen, „ plaetftc my 'er neven; en vroeg de reden, die „ haer tot deze ongehoorde bedriegerye had ver,, voert. Hier op verklaerde zy my geen ander „ gehad te hebben, dan dat haer Vader haer tot „ den arbeid al te fterk had aengeport, en hier „ doof van het werken was bevryd; verder, dat, „ zoo lang dit had geduert, zy altoos lekkere „ fpyze kreeg, en ongemeen inwendig vergenoegd „ was, wanneer de Menfchen haer met medcly„ den bejegenden.



254 Aenmerldng over dt
Dit nu alles onder een beek van traenen mf -openhertig bekend hebbende, vattede ik haer by de hand, beloofde haer in haeren vorigen ftaet te herftellen; maer onder beding, dat zy van nu voortaen geen de minfte kenteekens van haer vorige bedryven mogt geven. Dit op het dierbacrfte belooft hebbende, fchrcefik, om haer verlqre kragten te herftellen, eenige oneen Cortex Peruv. voor, om op wyn te trekken; waer van zydagelyks dry roomertjens nam, en hier mede , onder een gemaetige beweging, heeft zy eerlang haer vorige kragten weder verkregen, en te gelyk nam haer gewaende Tooverye een einde.
„ Voor circa ruim twee jaeren liet my anders „ eenen braeven Geneesheer aenzoeken, om ge„ zaementlyk, zoo hy voorgaf, eenen Bezetenen „ Jongen te gaen zien: Ten zynen huize gearri„ veert zynde, vroeg ik hem, of hy dan ook „ waerlyk aen deze verbeelding geloof gaf? Hy „ antwoordde my, wanneer ik den Jongen zoude ,, gezien hebben, dat ik dan haeft van zyn gevoe, len zoude geweeft hebben. Ten huize van den „Jongen gekomen zynde, vond ik twee eenvou„ dige bedroefde Ouders, en eenen vyftien a zef „ tien jaerigen Jongen, die voor pas twee dagen ,, door een uitwerking zyner yerbeeldings kragt, „ naer het fcheen, half zot was; de Ouders had„ den hem in een Kamer opgcfloten, onder bewae„ ring van eenen fterken kloeken Man, dog die „ aen de gewaende Duyvels kragt ruim zop veel



Rotkoorts en Roodeloop. 255
•„ geloof gaf, dan de Ouders oft den Jongen zelfs. „ Bevoorens ik nu den Jongen wilde zien, ver„ zogt ik de Ouders, dat zy immiddels by eeni„ ge Gebueren zouden gaen; hierop riep ik den „ Man die by den Jongen was, en zeide tegen „ hem, dat hy my in alle myne doenwyze en vrae„ gen niet hinder lyk mogt zyn, nemaer zelfs, in„ dien hét noodig was, de noodige hulp lyfien. „ 'Hierop de Kamer intredende, kwam den Jon„ gen naer my toegeloopen, in dit oogenblik zig „ aënnellende of hy my wilde aengrypen; hier„ op hem met eenen harden ltoot van my afge■ „ wend hebbende, bezag hy my met verwonde„ ring; dan kort hier-op ziende, buiten een vreed „ gelaet, dat ik niet fprak oft verder ging, be•„ gon hy allerhande belachelyke reden voeringen ■„ te houden, noemende den Duivel, die hembe„ zat, dan met dezen oft genen nacm: Ik onder„ tulfchen in alles, wat den Jongen Iprakenver„ rigte, niets buiten gemeen bemerkende, dan wel, -,, dat zyn geeften wat verward wacren; en im„ middels in dit Schouwfpel verdriet krygende, „ nam een Stoel, plaetfte die in 'tmidden van de „ Kamer, vatte den Jongen by den arm, en wif „ de met geweld hem op den zeiven doen zitten: „ Dan dit wilde hy volfirekt niet doen, verdob„ belde zyn getier , verweerde zig dapper, riep „ zyn gewaenden duivel om hulp, die ik vaf< „ bezig was door een dozyn zweepilagen, hem uit het het lyf te dryven. Eindelyk, met hulp



256 Aenmerking over de
„ des Geneesheer en Bewaerder, kreeg ik hem „ op den zeiven, begon vervolgens zyn handen „ met koorden (waer van ik my voorzien had) „ valt te binden-, en onder deze verrigting was „ zyn getier nog vreeslyker, fchuimbekte gewel„ dig, en riep meer dan oit zynen duivel om „ hulp; dan dit alles mogt niet baeten, zyn „ beenen wierden mede gebonden: Hy wierp ver„ volgens zig van den ftoel; dog ik liet hem in „ deze lituatie liggen, tot tyd en wyl hy zyn „ adem wat herfchept had. Deze ftike tot baet „ nemende, beveelde ik zynen Bezorger, dathy „ de karre, benevens de Provoften, welke hem „ naer het Rapshuis moeften geleiden, maer zou„ de gaen haelen, dat alles klaer was: Op het .,, woord van Rapshuis en Provóften verfchrikte „ hy geweldig, riep, dat denman niet zoude ge„ gaen hebben; dan myne bevelen herhaelende, „ vertrok den man: Hierop begon hy bitter te wee„ nen, bad om Godswil, dat ik dit dog niet zou „ doen; maer hier aen "geen gehoor gevende, „ en hy merkende, dat den tyd vaft naderde, •„ dat de karre moeft komen, verdobbelde hy zyn „ fmeeken en bidden: Hierop vroeg ik hem, of „ hy zig ftil wilde houden, dat ik hem eenige „ voorftellingen had te doen? Hier in gewillig „ tocgeftemt hebbende, verklaerde ik hem, „ indien hy nog den nacm van zynen duivel „ noemde, dat 'er dan volftrekt geen genaede
„ meer



Rotkoorts en Roodeloop. 257
,, meer was; dit mede oogenblikkclyk ingeftemt „ hebbende, verzogt ïk den Geneesheer, dat hy „ quafi de Provoften en Karre zoude afzeggen tot „ verder orders. By des Genecsheers wedcrkomftc „ maekten wy hem los; dog onder beding, dat „ hy zig ft.il moeft houden. Wy kwamen vcrvol„ gens over een van hem een Aderlaeting te doen, „ den Nitrum in koud water ontbonden, te lae-
ten nemen, en 'savonds den Opium voor te „Tchryven. Deze weinige, buiten een oft twee „ Purgeer-middelen, en den Aèr elafiicus, heb„ ben den Jongen binnen de veertien dagen van ,. zyn verwarring van geeften in zoo verre 'her.„ ftclt, dat hy federt die tyd van zynen ver.„ beelden Duivel is bevryd gebleven. "
Ziet daer, geagten Lezer, twee acnmerkelyke Voorbeelden van zoo genacmde betooverde en bezetene Menfchen, welke ik, zoo ik niet de kortheid in 'toog had, met nog een grooter getal min gewigtlger Gevallen kon verryken; dog ik meene, wanneer men de zelve zonder vooroordeel wel zal overweegt hebben, dat ik reden heb tc befluitéri, dat diergelyke en andere Betooverde, oft Bezetene, in verbeelding zullen hebben beftacm; waer door het dan ook te regt is gefchied, dat in alle tyden de waere en opregte Gods- en Regtsgeleerde, Genees- en Heelheeren , tegen de menigvuldige zoo gcnaemde Betooverde en Bezetene zig met alle kragt en magt
ïverête Delx. R



258 'Aenmerking over de
hebben verzet. Zou egter het Voorgebragte, welk op eigen bevinding is gefiaefd, aen eenige nog niet voldoende fehynen; zoo zal ik, onder een menigte Schriftftellcrs, die mede de konfigrepenen bedriegeryen, van de zoo genaemdè Betooverde en Bezetene, ten klaerften hebben aen den dag gelegt,macr de volgende aenhaelen.
„ Den Heer Boucher foJ verhaelt ons het Ge„ val van een Dogter te Tourcoine dry uren van » RyJfël") welke in den ouderdom van twintig „jaeren eenen val had gedaen; waer van een ■>-, Abces in haer linker Borft het gevolg was. Na a, dat verfcheide toevallen waeren voor-af gegaen, „ zoo bleef'er cindelyk aen 'tbovenftc van haer „ linker Arm een rondgaende Zweer over. Im„ middels had eene medelydende Jofvrouw „ dier plaets die Dogter tot haer genomen, en „ verbond dagelyks haer wonde, onder opzigt „ van den Geneesheer dü Coulomcier , welken „ mede tot haer hulp was aenzogt. Dan kort „ hierop klaegdc die Ongelukkige, dat zy over „ haer geheel lichaem fcherpe pynen gevoelde, „ welke op deze oft gene plaets veel heviger „ waeren. Den Geneesheer hierop de aengewezc„ ne plaetfen van nacrby befchouwende, vond, „ dat 'er onder de huid verfcheide vremde lich„ aernen zaten, om welke te ontlaften, hy d'In-
Co ) Récveil periodique d'01'fervations de Médecine Chirur. dtmée 1757. Tont, FT. pag. x6^.



Rotkoorts cn Roodeloop. 259
,, fnyding voorftelde, die zy gewillig' toeftond. „ Hoe was zyn verwondering! wanneer hyzag, „ dat het Naeiden waeren ; en nog te meer, wan„ neer hy genoodzaekt was, dagciyks 'er nieuwe ,, uit te ihyden. Den Heer Boucher , welken de„ ze hiftorie vcrhaelt, zegt, dat hy 'er zelfs twee, 2, d'ecmaen 'tbinnenfte van den Bil, cn d'ander „ aen de llaepe van 't Hoofd heeft uitgcfneden: „ En daer nu het grootfte gedeelte dezer vremde „ lichaemen Naeiden waeren, heeft men egter nog „ verfcheide Pointen van Nagelen, Schakels van „ kleine Kctingcn, tot zelfs een Stuk van een „ kleine Balance, uit verfcheide deelen haers „ lichaems gcfncden. By dit alles wift zy t'elkens „ de plaets aen te wyzen, waer die vremde lich„ aemen zaten, en gevolgentlyk ook, waerd'In„ fnyding moeft gebeuren.
„ Haer gewoon Geneesheer, zoo mede alle an„ dere, die over deze vremde verfchynfeis ten „ hoogften verwonderd waeren, en van de Ly„ deres deswegens een opheldering begeerden, „ hebben noit anders uit haer konnen verkrygen, „ dan dat zy betooverd was. Den toeftand, zegt „ Boucher , waer in ik deze Dogter zag, was aller„ ellendigft. Het Schouwfpel had reeds negen jae„ ren geduert, en federt dry was zy aen Arm „ en Been lam geworden; haer geheel Lichaem „ was uitgeleerd, uitgenomen, dat het Aenzigt „ zyn levendigheid behiel, cn dat de overige „ Fondtien redelyk wei gefchiedden.



£öo Aenmerking over de
Hoe zeer nu deze wonderlyke Verfchynfels , voor 't oog van Ligtgeloovige, als boven-natuerlyk mogten voorkomen, egterbefluit Boucher te regt: Dat die Dogter alle deze vremde lichaemen langs de Zweer van haeren Arm, door de tuflehen-ruimte van de Membrana adipofa en Spieren inbragt, en dat zelfs zonder groote pyn; om dat ider kennelyk is, dat de opgemelde Membrana bynaer ongevoelig is.
Wat het oogmerk van deze"' buiten-gemeenc bedriegerye mag geweeft zyn; hierop, vervolgt hy, zullen wy ons nietJang ophouden: Genoegzaem, dat wy niet dan de uitwerking van een verwarde Verbeelding, oft zieke Herifenen in deze daed hebben konnen erkennen.
Den Heer Petit, die met meer andere door de Politie van Parys was aenzogt, heeft wei-eer mede by een Vrouw, welke een fiftuleuze Zweer aen haer Heen had, de zelve bedriegerye waergenomen.
„ Ik zelfs heb voor circa dertien maenden aen „ eenen Jongen van elf jaeren oud ( wiens Ouders „ de Tooverye zeer tocgedaen zyn; waer door „ vcrmoedelyk dit teer en zwak herflen-geftel „ mede in hun doling en Superftitie zal hebben „ vervoerd geweeft) een Naelde op de waere „ Ribbe onder de Huid uitgefneden, welke den „ Jongen, om betooverd te fchynen, daer in had
gefteken.
Thans weder tot andere - Konftgrepcn en Be-



Rotkoorts en Roodeloop. £ó ï
driegcryen overgaende, ■ zoo zegt den Heer The? Bfcsius : (p) Dat de Bermhertigheid den vermogenften middel is , om gev.oelige zielen totmedelyden te; bewegen-, en ook den eenigften, die 'er voor Ongelukkige overblyft -.Want 'tis door medelyden, dat zy van-huns gelyken den byftand verkrygen,-die de- natuer hun heeft geweigert. En hoe meer het middel verwonder lyk en buiten gemeen is, des. te zeerder zulten zy in hun oogmerk flaegen, en van daer in verdwaelde Verbeelding, welke dagelyks die Ongelukkige Konjlgrepen en Bedriegeryen doen verzinnen, die tot fchande van het Menfchdom /trekken, en hun Zelfs veragtelyk maeken.
„ Een Dogter acht en-twintig.jaer en oud, Mar„ gareta Marcoffia genaemd, gebortig vm Til„ Jen in Pruiflen, was federt vyf a zes jaer ge„ woon in Toevallen te vervallen, die waerlyk „ het grootfte.medelyden en fchrik verwekten. „ Deze Paroxismi duerden meermaelen dry, zes, „ twaelf tot achtien uren, beginnende t'elkens „ met een fchudding, die wel haeft wierd gevolgt „ door een algemeene. onbeweeglykheid; een. ,, oogenblik daer op, hoorde men zeer onderfchei„ den het geluid van een fiaende Trom, die zeer „ nouwkeurig de Marfch van de Lyfguarde te „ Berlin nabootfte; weinig tyd hier op, al oft „ eenige Smids op eenen Aenbeeld door verwif-
(p) Lib. Cit. Tom. 6. Atmêe. 1757 pag. 245.



262 Aenmerking over de
„ felende flagen een Yzer fineedden; maer 't-een „ by dit alles het opmerkzaemfte was , dat was, „ zoo haeft men het bed naderde, dat dan ook het „ geluid ophiel, en men een groote ftilte waer„ nam, ja zoo, dat men nouwelyks haer adem „ hoorde haelen; maer ter nöuwer nood weder „ dry Happen agterwaerts getreden zynde, liet „ het geluid der Trom zig weder hooren. Na „ dat ditSchouwfpel«enigen tyd had gednert;ver,, kreeg dees Ongelukkige, zoo het fèheen, haer „ vorige kennis weder, opende vervolgens haer «, ©ogen, en klaegde zeer gevoelig over een algemeene onpaftelykhcid.
„ Nu hebben al te veel Menfchen, zegt The„ besius, van dit Verfchynfel Oog-getuigen ge„ weeft, en al .tc veel verligte Mannen zyn'er „ de waerborgen van, dan dat men het geval in „ twyfièl zoude trekken; maer vraegt hy, was „ dit geluid uitwendig? Neen vervolgd hy; ter„ wyl meer dan twintig Menfchen aenwezig wae„ ren, en in dit oogenblik nouwkeurig hebben „ toegezien, dat deze Dogter, nog armen, voe„ ten, oogen oft mond beweegde; waerom hy „ d'oorzaek aen een ander zyde wilt befchouwt „ hebben.
„ Men weet, dat het Spys-canael, welk van „ den mond zyn aenvang neemt, en aen den Anus „ eindigt, altoos met lugt is opgevuld, by gevolg „ bekwaem om verfcheide geluid te geven, zoo „ als men niet zelden by hypocondrique Lyders



Rotkoorts en Roodeloop. 263
„ en Vrouwen, welke met opftyging gekwek zyn, „ waerneemt, ja zoo, dat meermaels des zelfs ge„ luid naer het gefchreeuw van Kiekvorfichen, „ geblaes van Serpenten, geblaf van Honden , &c. „ gelykt; cn nogtans zyn alle deze maer bëflote „ Winden, die de Spajmi ónregclmaetig van
„ d'een tot d'ander plaets dryven Geheel de
„ Wereld is bekend, dat'er Menfchen zyn, die „ een holle ftera hebben, en die verfcheide geluid „ in hunnen buik konnen maeken, zonder met „ hunnen mond de minfte beweging te doen. „ Daerenboven zyn 'er ontelbaere Voorbeelden „ van Schelmen en Bedriegers, die op deze wy„ ze het Publick hebben bedrogen, en voorgaven, „ dat zy van den Duivel bezeten wacren, welk „ geluid niet anders, dan door het inhouden der „ Lugt gefchiedde, die uit de ^njpera ateria „ kwam , welke zy in de Maeg deden nederdael-M: „ Dus onderfchcidc Taelen en Geluid gaven, even „ of'er eenen Geeft in hunnen Buik gezeten had.;. „ Dit ondeugend Volk, aenmerkt hy wyders;, „ heeft gemeenelyk hunnen Mond gefloten éïi óri„ beweeglyk: Dan het is gemakkelyk hun febef„ merye t'ontdekken aen de beweging, die rri r „ ziet doen door de Lugtpyp, waer door zy 'dc „ Lugt, die de Long onthoud, weten te bewegen „ naer hunnen wil, en zoo was mede het geval. „ van opgemelde Dogter..
My geheugt zelfs wel-eer een hoog-duitlch Werkje, over de nuttigheid van het Muziek.



ZÓ4 Aenmerking over de
door den Heer Nicoifi ontworpen, gelezen te hebben; waer in hy zegt, Oog-getuigen geweeft te zyn by een Dogter, welke in eenen Parbxijmus llyfiericus lag; die langs de Vulva door de onregelmaetige Spajmi een geluid gaf, dat zeer diftinclelyk naer woorden van grieks en latyn zweemde.
Wilde ik alle de natuerlyke Gevolgen van deze oft gene Ziekte, oft de Bedriegeryen en Konftgrepen aenhaelen, waer mede de zoo genaemde Betooverde cn Bezetene het Publiek bedriegen, waerlyk myn Lezer, zy zouden, zoo verbaezend veel zyn, dat zy tot geen geringe verwondering zouden ftrekken ; en buiten dat ook de paelen van ditmynbeftek te buiten gaen: Dog ik betrouwc, dat dit weinige genoeg zal zyn,. om die,- welke als nog aen dc Tooverye zoo ligtveerdig geloof geven, hun van het tegendeel te overtuigen.
Voor het laetfte, meen ik nog te moeten melden, dat het ligtveerdig geloof, welk de meefte aen Tooverye geven, mogelyk geen ander oorzaek heeft, dan dat men de Kinderen in de teerfte jeugd, door een al te fchrikagtige aendoening, met den kwacden Geeft oft Spookerye benoud mackt: Want deze, die redelyk denken,, weten zelfs, hoe duerzaem de eerfte indrukkingen zyn, welke zy in de eerfte jaeren verkregen hebben, en wat moeite het koft in eenen gevoorderden ouderdom, 'er zig van te ontdoen. Ik ken Menfchen , die onverzaegd zelfs de dood niet vreezen, daer by redelyk denken, en egter, wanneer het



290 Aenmerking over de .
■De Vooroordcélen cn Wanbedryven eens uit den weg gcruimt zynde, was het nog noodig, dat de Heeren Zielbeffierders het hun ten goeden lieten onderrigten, op dat insgelyks de verregaende Misbruiken een einde mogten hebben. Want het zyn door de zelve, dat men niet zelden een goedaerdige Épidémie, die zig enkel tot een Buert zoude bepaéit hebben, alom ziet veriprciden.
Deze Misbruiken in vroegere dagen ingevoert, zouden mede wel billyk een verandering, oft geheele afschalf.ng mogen ondergaen: Het fchynt waerlyk, dat den tyd zeer na-by is, dat men op dit wezendlyk pö'mt is bedagt; nademael verfcheide gekroonde Hoofden reeds hebben verordent, van de Doode buiten de Stad te begraven, zoo als onzen Monarch, mede binnen zyne wyd uitgeftrekte Staeten heeft gedaen.
Maer dit enkel Misbruik is het nog niet al, ik meene, dat de volgende niet minder dienden uit den weg gcruimt te worden, by voorbeeld: Van ;.:;ccn Lvkcn, die aen epidémique Ziektens geftor. ven zyn, in dc Kerk te brengen, en aldaer onder de Miöe, zoo als over al ten platten Lande gefchied, eenen gcruimen tyd te laeten ftaen ; nademael men z«g moet voorftellen, dat Lykcn, .aen een» kwaedaerdige Ziekte oft Roodeloop in den .zomer geftor ven, meermaels op den tyd



Rotkoorts en Roodeloop. 291
van vierentwintig uren zoo eenen afschuwclyken flank van zig geven, dat het byna onmogelyk is, de Lykspligten te konnen bywoonen.
Den Heer Paftor oft ander Kerkvader, welken uit een chriftelyke pligt als gedwongen is zyne functie van naby te verrigten, fielt hy door dit Misbruik niet zyn dierbaer leven., en dat van zvne Schaepcn in 'thoogfte gevaer? Ik meene voorzeker ja. Ik betrouwe zelfs, dat niemand deze bekende waerheid nog verder zal in twyftel trekken, terwyl die reeds met te veel doorllaendc blyken van ongelukkige Voorbeelden is geftaed.
Niets is befmettender, fchaedelyker en vergiftiger, dan de fyne uitwaeflèming van Lyken, die aen befmette Rotziektens zyn geftorven, terwyl de zagte en vlooibacre Deelen op zoo korten tyd konnen ontbonden worden, dat zy vcelmaels in weinige uren het hoogfte toppunt van corruptie bereiken.
Ik weet Gevallen aen te teekenen van Lyken, welke op even gemelde wyze onder de Miflen in 'thuis Gods wierden gebragt, dat'er van veer• tig vergaederde Menfchen, achtien door den vrcezelyken ftank in bezwyming vielen , waer onder het eenige vry lang bekweelden. Gelukkig was dc Ziekte, waer aen het Lyk gefioiven was , van geenen aenftekenden aerd, 't gebeurde enkel by groote hitte, door het wagten naer Vrienden, dat het zelve agtcnveertig uren boven aerde bleef. Maer had het eens een aenftekende Ziekte ge-



294 'Aenmerking over de
geeflykheid gebruiken, bevorens hy deze gewenfehte invoering werkftellig maekte, dat hy den weg van vermaening en onderrigting involgt; en dit, meen ik, zal zoo veel indruk op hun gemoederen te weeg brengen, dat zy zig zelfs overtuigd zullen vinden, en dc gevaeren lecren kennen, waer aen zy hun, cn hunne Medebroeders blootftellen.
Nu heeft de fchaedelyke gewoonte van het Begracven in Kerken niet minder zyn gevaer, want door het openen van Tomben, Kelders en Graeven, word 'er mede niet zekteq een vergiftige logt verfpreid, die een doodelyke verwoeliing met zig voert, Daerenboven- wanneer zy geopent, cn dc Doode daer in begracven liggen, word fomtyds de Kift nouwelyks met eenen voet aerde bedekt: En zyn het Kelders, dan ftaen die gemeeneIvk een a'twec dagen open, en worden die in geen Kelders bygezet, dan gebeurt het niet zelden, dat de Graeven acht tot veertien dagen openliggen, bevorens die met den Zerk oit Steen gefloten worden.
Billyk diende mede deze fchaedelyke gewoonte in alle S laeten cn Ryken fpoedig afgefchaft te worden, wilde voortaen eenen Herder zyn Kudde aei geen hoogfchynclykc gevaeren nog langer bloot geftelt zien; want den vergiftigen waeftèm, welken uit deze Tomben, Kelders en Graeven opwaerds ftygt, ismeeft-al oorzaek, dat het Huis Gods zoo befmettend word, dat ik niet zelden heb



Kotkoorts en Roodeloop. 295
waergenomen, dat'cr telkens d'een oft d" ander het ongelukkig flagoftèr is van geweeft. Ja den ' Heer Haguenot (m) wilt aengemerkt hebben, dat wy de Peft, aenftekende Koortfen en Kinder-ziekte, meeft-al acn de belmette Tempels vcrfchuldigd zyn. Zelfs gaet hy nog verder (zinfpelende op. de Kindcrpokjes) en zegt: Is dit geen. Joort van een bejtendige, gevaerlyke, en doodeLyke Inenting ?
„ In de Nabuerfchap de la Lingerie te Pa's, rys 00 bevond zig nog onlangs een Kerkhof, „ waer men de Doode van vierentwintig Parochic, kerken begroef, cn waer men onder andere, in „ 'tjacr 1779.. bykans vyftien a zeftien honderd „ Lyken op cenmacl.iu een Graf van vyftig voc. „ ten diep had begraven; het welk een gevolg „ had, dat. in het voorjaer de Kelders der naeft„ gelegene Huizen zoodaenig wierden befmet en „ vergiftigt, dat geen ligt daer in meer wilde „ branden, cn de menfchen,die 'er in kwamen, „ in weinig minuten met de hevigfté toevallen „ weder te rug moeften keeren. De vogtigheid, , welke op het inwendig muerwerk zig voordeed, „ was tot zob een verfchrikkelyk vergift ge„ worden, dat men in dc Natuer byna 'er geen „ voorbeeld van heeft.
„ Ongeloofiyk fchynt het, hoe eenige jaeren te
(m) Difcours lu a VAcadémie Royale de Montpellier 23 Xbre 1746.
(n) Nieuwe genees- buishmdige Jaerboeken. 26. Stuk. p. 70,



gpo Aenmerking over de
te vernieuwen. CO Ja zelfs denKeyzer Adrtam* ontrent het jaer 120 ftelde/êr eenc boete op vair. veertig goude Penningen aen alle die deze Wet zouden overtreden - hebben ; zoo zeer waeren hem" mogelyk de fchaedelyke gevolgen 'er van bekend.
De eerfte Chriftene Keizers waeren niet minder beiverigd, dan de Pleidcnfche,om dit aHerfchaedelvkft Misbruik voor-te komen: Want zy geloofden, en met reden, dat zy de Gezondheid der Steden zouden gefchonden hebben-, indien zy dit toegelaeten hadden. CO'Onder het Chriftelyk Gemeene-beft heeft men zonder het begrac-* ven in Kerken,- meer dan twaelf eeuwen doorgebragt. Men-begraefde 'er zelfs de Martelaeren niet, waer van men de Heiligdommen en Gebeente, in foortcnvan Kapellen , die op het midden der Kerkhoven ftonden, ten toon ftelden.
,, Den Keizer Constantlnus , naer het verhael „ van den II. Chrysostomus>, (v) meende zyn „ Vader den grooten Constantyn, die de pragr> tige Kerk der Apoftelen geftigt had, een 'uit„ muntende eere aen te doen, met hem te be„ graeven , niet in deze Kerk, maer in het Por„ tael, dat tot den ingang diende; 0772, zegt den „ H. Kerkvader, als Deurwaerder van het Huis. „ der Zondaeren te ftrekken. "
(s) Van Espen Tem. II. Tit. 38 de Sepulch.
(t) Ibid. Tom. 2. Tit. 38.
(v) Tom. XXFI. in 12 ad Corintb.



308 Aenmerking over de
„ in zyne kleederen tot den Gouverneur bragt; „ waer aen hy ook geftorven is.
Ik kon dit nog met vele Voorbeelden ftaeven van Lyders, die ik behandelt heb, en niet zyn befmet geworden, dan om dat zy ter Uitvaerd hadden geweeft, en dus hun ongeluk en ellende aen niet anders te danken hadden.
Nog was infchelyks noodig, en allernoodzaekelykft, zoo lang een épidémique Ziekte op een nadrukkelyke wyze woedde, dat de Godlyke Dienften, zoo kort als 't mogelyk was, wierden verrigt; op dat de vergaederde Gemeente, die by wylen in 't Huis Gods, naementlyk ten platten Lande, als den haring by eikanderen gepakt ftaen , niet te lang by een mogten blyven, om de ongelukkige gevolgen , welke hier uit natuerlyker wyze moeten voordvlooien, voor te komen. Ja zelfs was het nog beter, dat men de Tempels voor die tyd floot, om alle byeenkomft te fchuwen, -zoo als den Heer Samoïlowitz (7?z) ook wilde, dat gefchicdde, om het aenraeken van kleeders te vermyden, dat anders niet kan miflehen van het Smetgift voord te planten, en alom zig te verfpryden, zoo als naderhand ten klaerften zal bewezen worden.
Hoe menig menfeh is'er niet, die anders alle voorzorg gebruikt, om zig voor beimetting te bevryden, met geheele ftraetcn ja Buerten om te
{m) Mémoire fur la Pcfie.fag. 210.



Rotkoorts en Roodeloop. 309
gaen, op dat hy dog geen befmet huis mogt nar deren; ondertuffchen gaet hy met vollen iver en geruftheid, welke eigen is aen eenen waeren Chriftcnen, in den Tempel, cn deelt aldaer ongevoelig 'tSmetgift mede, 'tgeen hy met alle zorgvuldigheid meende ontvlugt te hebben. Hoé menig Lyder kon ik niet aenhaelen, die het beginfel zyner Ziekte, naementlyk de Rotkoorts en Roodeloop, in 'tHuis Gods heeft gehaelt.
Niet minder dienden de Mifiön, die door de waere en godvrugtige Geloovige ten tyde van een algemeene gralferende Ziekte beitelt worden, om van den /illerhoogften af te fmeeken, dat hy dog gelieve die gedugte bezoeking van hun te vcrwyderen, oft ganfchelyk te doen ophouden , uitgcftelt te worden, tot dat de Épidémie eenen geruimen tyd opgehouden had: Want deze Müfèn, hoe godvrugtig in hun betrekking hebben juli een tegengeftelde uitwerking: Want hier door gefchied het, dat 'er een menigte zoo wel Befmette als Gezonde ter Kerk komt, d'een met het goed vooruitzigt van zyn genezing te herlangen,. en d'ander om van de Befmetting bevryd te blyven: En ongelukkig ziet men beide het tegengeftelde gebeuren. Waerlyk hoe kan het anders zyn, wanneer men maer het volgende in aenmerking neemt.
Menigvuldige Lyders heb ik behandelt, die door hunnen gedugten toeftand byna den geheelen dag het bed moeften houden, en egter



qio Aenmerking over de
was den iver, om by deze Mifièn tegenwoordig te zyn, zoo groot, dat zy, onaengezien alle gevaeren , die ik liun voorftelde, 'er naer toe gingen; w aer door het ook gefchiedde, dat zyhun cliende vermeerderden, en niet weinig aenleiding gaven, dat 'er een groote menigte Gezonde door dezen kwaelyk geplaetflen iver het Smet deelagtig wierden, doordien vele, om niet genoodzaekt te zyn den Tempel te veriaeten, hun broeken met klodden en vodden opvulden, om dus met meerder gemak den vryen doortogt te geven aen een ftof, die men wel billyk twintig voeten onder de aerde mogt gewenfèht hebben.
Het gebeurt veelmaels, dat verfcheide menfchen plotfebyk en al te gelyk van een Épidémie worden aengerand, zonder dat zy byna hun konnen te binnen brengen door wat oorzaek. Tis niet te' verwonderen, wanneer men het opgemclde in aenmerking neemt, en hoe nog daerenboven veel menfchen pligts-kalven genoodzaekt zyn, hun Ouders en Vrienden by te ftaen, met geheele nagten aen 'tbed hunner Lyderen door te brengen; waer door het immers volftrekt moet gebeuren, dat hunne kleederen, en alles wat zy aen 'tlyf hebben, zoodanig door het Gift moet doordrongen wezen, dat het onmogelyk is oft kan zyn, of de gene, die nevens en agter hun in den Tempel ftaen, moeten 'er door belmet worden. Zoo 'er ecne Verordening oit plaets had, die



Rotkoorts en Roodeloop. 31.
door dc magt der Bifichoppen kan gegeven worden, was het voor-al ook wenfchelyk, dat men de Lieden, die befmette Lyders moeten dienen •> voor dien tyd het Huis Gods verbiedde, en de Gezonde, in wiens huizen een aenftekende Ziekte zig had geopenbacrt, van den Godsdienft ontftoeg, cn de gene, die reeds met een aenftekende Ziekte , als Rotkoorts, Roodeloop, belmet waeren, den Tempel op ftraffe wierd verboden; op dat zy hun Medebroeders, die nog gezond zyn, niet mogten befmetten.
God, den Heer der heir kragten, gebiedde de Kinderen Jfracl, ^n) dat zy uit den Leger wierpen alle Melaetfche en die den vloed des Zaeds hadden, ende die over eenen dooden befmet zyn- Beide man en vrouw dry ft ze uit den Heirleger, op dat zy dien niet en óntzuiveren, als zy by u-Heden woonen. (0) Uit deze gewyde Verordening, door het Opperwezen zelfs beftekU ziet men, hoe God gewilt heeft, datzynSchaeren niet ten prooi eencr verwoefting wierden.
Mogen nu onze aenftekcnde Epidémien in een minderen graed van Befmetting geftelt worden ? Ik meene voorzeker neen: Want ik geloove,dat 'er naeft de Peft geen aenftekender Ziektens zyn, dan de Rotkoorts, Roodeloop, en Kinderpokjes. Waerom het mede ten hoogften noodig was, dat
(n) Het Boel Kutneri. Cap. $. f. 2. foj IMd. f. 3.



312 Aenmerking over de
zoo een heilzaeme Verordening ten tyde van alle Volkziektens plaets had.
Meer dan eens heb ik met lcetwezen moeten zien, hoe 'er een talryke Gemeente in den Tempel vergaederd was ter aenhooring van Gods Woord, waer onder 'er bywylen tien a twintig met den Roodeloop befmet waeren, en die ik voorzeker wifï, gezien ik hun altemael behandelde, dat zy onmogelyk een half ure, zonder ter ftacl te gaen, zig konden onthouden; cn egter duerde den Godsdienft meermaelen ruim een uer. Hoe het die Lieden in dien tulfchentyd fielden, kan ider, die redelyk denkt, ligt bevroeden, zoo hy te gelyk in aenmerking neemt, hoe vele Landslieden eenen afkeer der zuiverheid hebben.
De zielroerende en verfchrikkende Predicatien, die niet zelden ?mecr vcrtwyflèling dan verbetering ten gevolg hebben, dienden mede ten tyde >er een Épidémie op het nadrukkelykflc woedde, niet gepredikt te worden: In tegendeel diende men die uit te Hellen, totter tyd de zelve geheel had opgehouden: Want in zulke bedrukte tyden heeft de vergaederde Gemeente niet anders van noode, dan opbeuring van geeflen, die geenzins door fchrik-verwekkende voorbeelden te verhelpen zyn, nemaer de neerflagtige gemoederen moeten by zulke zwaere bezoekinge door alle mogelyke wyze opgewekt worden; waerom ook te wenfchen was, dat dezePredicatie in verkwik-



Rotkoorts en Roodeloop. 313
kende vermacningen veranderden, op dat de Vergaering d'oogen hcmelwaers mogt opbeuren, om van den Allerhoogften af te fmeeken, dat hy dog geliefde die gedugte geeffel te doen ophouden.
De Heeren Paftors, en Predicanten konden by deze korte Vermaening nog voegen, en hunne Parochianen op het ernftigfte aenbevelen, van dog zoo haeft zyhet minfte iets van cV Épidémie gevvaer wierden, zig fpocdig tot een bekwaem Genees- oft Heelheer te begeven; hun wyders door voorbeelden doen zien, wat zy uit deze veronagtzaemheid niet voor ellende en onredbaere Ziektens te verwagten hadden. Daerby behoorde zy hun op het nadrukkelykfte voor te draegen, dat zy dog alle fchaedelyke vooroor deelen dienden af te leggen, zoo in 't gebruiken van verderflyke Voedfels, als hulp en Voorbehoedfels ; daerenboven nog vermaenen, dat zy de Rynigheid in den hoogften graed dienden te beminnen, nademael 'er niet zoo doodelyk voor den Zieken, en befmettelyk voor de Gezonde is, dan de Onzuiverheid. 'T waer zelf- noodig, indien dit van geen gewenfehte uitwerking wierd bevonden, hun te bedrygen, indien zy ziek wierden, van niet te komen bezoeken, wanneer zy eenige agteloosheid hier in gebruikten. De verdere voorzorgen , hun voor te houden, zal men in den loop dezer Aermerking ten zyner plaetfe vinden.
Dit alles nu, meen ik, zou het beft en heilzaemft gevolg hebben, niet alleen om hun eenen



314 Aenmerking over de
indruk van voorzorg in te boezemen, en de ncerflagtige gemoederen op te wekken, als wel omde onderlinge verbanden van liefde en vriendfehap onder eikanderen te vernieuwenen in deze acchelyke tyden hun bezoeking met meerder geduld en verdienften te verdraegen.
Niet minder was het noodig, dat ten tyde 'er een Épidémie graffeerde, en waer in veel menfchen ftierven, dat men het luiden der Klokken over de Afgeftorvene voor dien tyd agterftet,om de Ziek-liggende, dié dit ongetwyffeld moeten hoor en, geen meerder fchrik aen te jaegen, en dus hun ellende nog te vergrooten: Want indien er niet geluid wierd, zouden veel Zieken en Gezonden het niet eens weten, wie van hunne Mede-dorpelingen geftorven was.
Ik erinner my, dat het veel luiden fommige Ziekenen zoo een fchrik aenjaegde, voor-al nog toen zy te weet kwamen, dat het een van hun befte Vrienden oft Nabeftacnde was, dat ik weet verfcheide hier door weggerukt te zyn. Daerenboven het veel luiden gefchied niet alleen tot nadeel der Zieken, maer het ftrekt ook nog tot fchrik der Gezonde, die door dit geduerig bommen en luiden met zulke vreeze bevangen worden, dat zy eerlang hun voorftellen, het zelve lot te zullen moeten ondergaen.
Het klippen over Beregtingen, oft Toedieningvan het heilig Avondmacl aen de Zieken, kan men billyk aen dc zelve onheilen onderhevig



Rotkoorts en Roodeloop. 315
ftellen, zoo mede het Hellen van Vacncn, en het leggen van Kruiffen voor de deure der Afgeftorvene : Want dit alles baert fchrik en vreeze aen die voorbygaen; waerom men dit ook konde verbieden, oft voor die tyd agterlaeten; nademael men niet genoegzaem bezorgd kan zyn, omde neerflagtige gemoederen door alle bedenkelyke wyze op te beuren en voor te komen.
Niet minder was ook noodig , en ten uitterften noodzaekelyk, dat men by klaeren dage noit een Lyk ter aerde bcftelde, cn dat het ook in ftiltc gefchieddc, zoo als het in vele Steden word gcplecgt; dit zou een loflyke Inrigting wezen: Nademael alsdan geen Vrienden oft Gebueren 'er by tegenwoordig noodig waeren , en dit zou vele, die nu door deze pligten by te woonen, niet zelden het Smetgift dcelagtig worden, 'er van bevryden , én ten tweeden zou het tot geen fchrik der Gezonde ftrekken.
Alle Doodkift-maekers moeft men ook vcrpligten, ja zelfs een aenmerkclyke boet by de overtreders op ftellen, dat zy geen Doodkiften mogten afleveren, als de naeden van binnen en zelfs van buiten met geen Stecnpek behoorlyk waeren verzorgd, op dat den doodclyken waeflèm van het Lyk niet tot de Gezonde mogt overgaen: Zoo als flraks nader zal vcrklaert worden, dat het Smetgift op de dood des Lyder gcenzinszyn medeelende kragt verheft ; maer in tegendeel des te vlugtiger en acnftekender word. Wel is waer >



322 Aenmerking over de
ten hunnen opzigte het volgende zeggen: Dat is, dat noit dc wanwyshcid by hun zoo wyd mag ftrekken, dat zy oordeel vellen over de kundigheid oft Geneeswyze van eenen beroepen Genees- oft Heelheer, die een Zieken behandelt: Zoo als heden maer te dikwils gefchied, en waer in de Ziekebroedcrs, Zickezufters, Schyngeleerde en valfche Doétorelfen voor-al in fchyncn uit te munten.
De liefde tot hunnen Zieken, wiens voorfpoed en welftand zy in alle opzigten fchuldig zyn te betragten, zou billyk van overlang dit wenfchelyk gevolg moeten gehad hebben, dat zy dit fchadclyk en verderflyk Vooroordeel hadden laeten vacren ; nademael zy door de reden zelfs moeften overtuigt wezen, dat de geheimen en de verwon dcrlyke werking der Natuer, in de Genees- en Heelkonft,niet zoo ligt vatbaer en doordringbaer zyn voor hun onbefchaefde geeften; die daerenboven mceft-al bezwangert gaen van een menigte Vooroordeelen, noit eenen eenigen grondregel in de Konft van genezen geleert hebben, veel-al van het gene, wat zy vermeenen te begrypen, niet dan in verwSerdp en valfche denkbeelden beftaende. %
Hoe is het mogelyk te gelooven, dat eenen Menfeh, die niet dan een oppervlakkige en gebrekkige werking der Natuer heeft nagegaen, cn die hy dan nog onder een valfche verbeelding '•enondervinding meent opgemerkt te hebben, en



Rotkoorts en Roodeloop. 323
'geen het minfte denkbeeld van de kragten en uitv/erkinge der Hulpmiddelen heeft, zig kan verbeelden een Konft geleert te hebben, waer toe een grondig onderwys, een menigte jaeren, een takykc ondervinding, en een beftendigc Letteroefening nog nouwlyks dien menfeh, welken van zyn teerftc jeugd zig hier aen heeft toegewyd, in ftaet ftelt, om van de wonderlyke Verfchynfels der Natuer, en Uitwerking der Middelen , een net en klaer denkbeeld te geven: Moet niet ider, die redelyk denkt, zoo een Verbeelding voor een domme en grove dwaasheid houden ?
Dan elaes! het is heden geheel anders gefteld: Wel verre, dat de meefte tot dit redelyk begryp te brengen zyn; in tegendeel de wanwysheid, dom vooroordeel, cn fchyngeleerdhcid gaen ho den zoo wyd, dat eenige zelfs de ongehoorde ftoutheid hebben, van opentlyk hun afkeuring en ongenoegen den Zieken te kennen te geven wanneer de Geneeswyze oft Hulpmiddelen niet naer hunne domme begrypen oft vooroordeelen zyn ingerigt. En wanneer het gefchied, dat den beroepen Genees- oft Heelheer door een zekeren haet hun mishaegt, dan heeft men zelfs de boosheid by eenige zoo verre zien-gaen, dat zy door alle liften en laegen hem by den Zieken zog ten haetelyk te maeken ; waer door hy deszelfs vertrouwen verloor, en niet zelden voor zynen verderen dienft wierd bedankt. Van daer is het ook»



324 Aenmerking, over de
dat, veel Genees- en Heelheeren dit wetende, wat kwaed die domme wezens by eenen Zieken konnen uitwerken , men eenige tot die laegheid van ziel heeft zien vervallen, van op een vernederde wyze, die zelfs tot fchande van hun Caracter ftrekt, ten kofte wat het wilt, hun liefde en vriendfchap tragten te verwerven, ja hun verworve vriendfchap wyd boven die van eenen Lyder ftellen.
Is ondertufichen hunnen haet op den beroepen Genees- oft Heelheer zoo groot niet, dan is het hun onverfchillig, hoe den Lyder 'word behandelt ; dog egter magtigen zy hun altyd het regt aen, van den Lyder naer hunne voorooreeelen fpys, drank, en de Hulpmiddelen te geven. Ondertufichen den Lyder, die nimmer wilt gekwek Wezen, en mecft-al een afkeer van Artznyen heeft, ftemt des te gewilliger in het gene zyne Ziekedienfter voordraegt: En daer hy geduerig met vreeze en angft wegens zyn lotgeval is bevangen, en een ydel betrouwen in hun gebrekkige ondervinding ftclt, zoo gebeurt het, dat hy des te eerder naer hun fchynvleiende woorden en valfche vooroordeelen luiftert; waer door het gefchied, dat de Hulpmiddelen, en niet zelden te gelyk den 'gunftigen oogenblik zyner genezing word verwarlooft, en alzoo het flagoftèr word van een te laet beklaegde boosheid. Hoe veel Voorbeelden kon ik niet aenhaclen van Lyders, die op diergelyke wyze zyn omgebragt.



Rotkoorts en Roodeloop. 325
Van het gebeurde, 'tzy oft de Middelen verwarlooft, oft zelfs andere in de plaets gegeven zyn, is nu meefl-al den Genees- oft Heelheer onkundig, hy aenfehouwt zelfs met verwondering hoe den toeftand van zynen Lyder kan verergert wezen, en dat nog met Middelen, die hy by een takyke ondervinding weet, dat de befte dienften moeften doen. Maer ziet, wat gebeurt 'er: Den Genees- oft Heelheer bedrogen en mifleid zynde, en by ondervinding ziende de verbeelde kwaede uitwerking zyner Middelen, zal in dit oogenblik niet nalaeten, van tot andere min vermogende zyn toevlugt te nemen: Gebeurt dit nu, en de Ziekedienfter heeft haer oogmerk bereikt, ja is voor d' oogen haers Lyder in haer valfche oogmerken gefterkt, dan zal den Lyder niet nalaeten, van die Hulpmiddelen ftipt naer de Verordening in te nemen.
Gefchied het ondertuflehen door een alwyzer werking der Natuer, dat de Ziekte een gunftiger keer neemt, dan verbeeld zoo een eenvoudig en liegt menfeh, dat dit door haeren raed oft Hulpmiddelen is gefchied, en zal by vervolg niet nalaeten, van by alle voorkomende gelegentheden 'er gebruik van te. maeken , en dat fomtyds in zulke tegenftrydige gevallen, dat 'er niet zelden de treurigfte gevolgen de uitwerking van zyn.
Is 'er nu geen kweftie wegens het Vooroordeel in Hulpmiddelen, dan gefchied het in fpys en drank, om dat vele in dat dom en verdM7aeld



*ii6 Aenmerking- over de
denkbeeld zyn, dat den Zieken door fpyfe moet gefterkt worden, wik hy eeneipocdige genezing verkrygen; en dit Vooroordeel heeft 'er mede zoo menige om hals gebragt, dat men waerlyk niet dan met den grootften fchrik 'er kan aen denken. ■
Veclmaels ftrekt ook hun luiheid en onachtzacmheid in 'tvcrwarloozen van hun Lyders behoorlyk te verfchoonen, en dc noodige dranken te geven, niet minder tot ccn gegronde oorzaek, dat hunnen toeüand onherftclbacr word; ja hier door is het niet zelden gefchied, dat ook den kundigflcn Geneesheer met de grootfte gaeven geboren, alle hoop, die hy voor zyns Lyders bc houd had opgevat, ten eenemael heeft verydelt gezien. 'Tis wel waer: Het ongeluk, welk zoo ■een Lyder te beurt valt, word zelden oft noit de Ziekedienfler te laft gelegt; want als den Lyder fterft, heeft dog den Genees- oft Heelheer aitoos ongelyk: Daerenboven weten zy door hunne booze argliftighcid genoegzaem hun gepleegde misdacden te-verzwygen; waer door het gefchied > dat zy mccft-al voor d'oogen van het eenvoudig Publiek verregtvaerdigd zyn: Niettegenftaende zy zoo blykbaer zig hebben fchuldig gemaekt aen het noodlot van den ohgelukkigen Lyder.
Waer het zacken nu de Ziekebroeders en Zufter-s al het voorgebragte eens met nadruk overwecgden; dan meen ik, dat het als van zelfs moeft volgen, dat de liefde, welke zy hun Even-



Rotkoorts en Roodeloop. 327
menfeh fchuldig zyn, ja zelfs den Godsdienft hun moeft verpligten, van voortaen alle vooroordeel en fchyngeleerdheid te laeten vaeren; in tegendeel liever getrouwelyk de Verordening des Genees- oft Heelheer agtertolgen; wyders hunne Zieken wel verzorgen, erf aen alles geen gebrek te. laeten hebben : Zulke loffelykc daeden zouden niet konnen miflehen, van hun voor God te verregtvaerdigen, cn aengenaem te maeken; wyders hun dienftbaerheid in werken van bermhertigheid doen veranderen, die namaels niet dan van den Hemel konden beloont worden; daer zy voor alsnu van de heuveldaeden, welke zy door hun fchyngeleerdheid, onagtzaemheid, •en dom vooroordeel den menfeh toebrengen, niet dan voor de hooge Vierfchaer des Heere eens verantwoordelyk zullen zyn.
Voor het laetfte moet ik hier nog byvoegen, dat het niet minder te wenfchen waer, dat forrbmige Heeren Paftors, oft andere openbaere Zielbeftierders, hun insgelyks met dc Geheimen der Genees- oft Heelkonft niet bezig hielden: Want d'onheilen, hier aen verknogt, kan men even op de lyft van de Zieke-bcdiende ftellen. De kennis, die fommige hun verbeelden van Ziektens te hebben, kan waerlyk niet dan zeer gebrekkig cn oppervlakkig wezen; en van daer gefchied het ook mecft-al, . dat zy in den geeft hunner onderftclling verdwaelcn.
Het Kwaed, door deze Heeren gepleegd* heeft.



328 'Aenmerking over de
wel een goed-doen tot betrekking; dan ongelukkig ziet men, dat de gevolgen 'er van, altoos eenen treurigen uitgang hebben: En het kwaed word daerom nog des te grooter, en veelmaels onherftelbaer, om dat eenen Zieken in een Zielzorger, die hy bemint, altoos het grootfte vertrouwen fielt: Waerom hy ook niet zal nalaeten, van by voorkeur liever den raed zyns Zielzorger op te volgen, dan dien van zynen gewoonen Genees- oft Heelheer; en alzoo gefchied het, dat hy door dit verregaende vooroordeel zig fchuldig maekt, dat den toeftand des Lyders verergert, oft zelfs onder zyn groote konft bezwykt.
Een Zielhoeder, die opregt zyn fchaepen bemint, moeft dan mede die fchyngeleerdheid voor eeuwig vaerwel zeggen, en noit met iets zig inlaeten, waer hy geen grondige kennis van heeft: Want in de Geneeskonft is het geheel anders, dan met alle andere konften toegefteld: Den geringfien miiEag, in de zelve begaen, is meeft-ai onredbaer, word van een zeker dood gevolgt, oft ten minften bereid .het een ellendig leven; waer van den menfeh nouwelyks oit te weer-komt.
Ziet daer, eerwaerde en doorlugte Biffchoppen, Pafiors, cn Zieibeftierders van openbaere Gemeente, alles, wat ik met een vuerig verlangen, tot 1 eil, welvaerd, en redding van myn Evenmenfch , wenfehte ingerigt te zien. Cecfierjke, nog wercldlykc Standen, denk ik.



Rotkoorts en Roodeloop. 329
zullen deze myne vrymoedige denkwyze voor een euveldaed konnen opnemen, gezien zy alle tot behoud en welvaerd van 't Gemeene-beft zyningerigt; en myn beroep billykt my in dezen, dat ik ter behoudenis van een aental nuttige Leden, die men buiten dit als verloren moeft agten, de Maetfchappye weder geve: Waerom ik ook onbefchroomd alles, wat ik heb voorgebragt, onder het oog van het oneenzydig Publiek durf brengen.
Tot dus verre alle de aenleidende, en medewerkende oorzaeken voorgeflclt te hebben ; wacr door onze Nederlanden mogelyk meer dan alle andere op. een heimelyke wyzé worden ontvolkt, en te gelyk de vraeg opgeloft: Waerom de Sterfte onder des zelfs Inwoouders nog fteeds zoo aenmerkelyk blyft voorddueren, in weerwil de Geneeskonft ten toppunt haerer volmaektheid fchynt te naderen ? Thans wende ik my tot andere voorfchikkende oorzaeken, die natuerlyker wyze aenJeiding moeten geven tot Volkziektens.



3jO Aenmerking over de
zesde afdeeling.
Ligging, Logts-gcfleltheid, Gewoonte., en voorfchikkende Oorzaeken tot de Ziektens on^er Nederlanden.
§. i
VLaenderen is een Landftreek, gelegen tut fchen de Lengde van 22 en 30, en de Breedde van 52 tot 55 Graeden; dat is in het gemaetigfte van de Noorder Logtftreek, tufichen den Troficus Cancri, en den Circulus Polaris arbticus: De Rigting van haere Stranden, die voor een gedeelte door de Noordzee word befpoelt, en wiens Duinen de woede van dit fchrikkelyk Element beteugelen, maekt, dat het zelve meeftal aen het geweld der Wefte en Noordwefte Winden bloot gefield ligt; die dan naer maetc van den loop zyns principaclfle Rivieren, en den veel-gevallen Regen, voornaementlyk in den winter, een meerder oft minder aenmerkelyk verfchil in de onderfcheide Streken maekt.
Het grootfte gedeelte van Vlaenderen, in aenmerking van Braband, Duit/land, en andere Zuiderlyke Geweften, is flegts voor een gedeelte



332 Aenmerking over de
deren. Deze verdeeling is naderhand wederom-: veranderd, federt dat den Roomfchen Keizer in bezitting is gekomen van 't Graefschap van Aeljè. Alsdan is het verdeelt geworden in Vlaunjch, Keiiers, cn Waels Vlaenderen. Het Vlaemfcii Vlaenderen wierd aldus genoemt, om dat men in deszelfs Steden en Dorpen geen amter tael gebruikte, dan Vlaemfch; oft ( het geen waerfchynelyker is) om dat den Keyzer Caroloman dit Deel van Vlaenderen verrykte met 24000 Saxenaers, van de welke het Land wierd bebouwt, en bewerkt. Dit Gedeelte is verre het rykfte en het magtigfte: Want het begrypt geheel de Üreke tuflehen de Rivieren de Aa, de Schelde en den Ocean. Het Land is 'er vrugtbaer, bezonderlyk in Koorn, Tarwe, Haver, Vlas,Hennip, en meer andere Voordbrengfels. 'T is ook opgepropt van Inwoonders, die meeft-alle zeer werkzaem zyn :■ Want buiten den Koophandel en Handwerken r meen ik, dat 'er geen Provincie in de Wereld is, waer den Landbouw zoo tot den hoogften top. van volmaektheid is geftegen, dan in Vlaenderen. Haer voornaemfte en berugtfte Rivier is de Schelde, en d'Uitfpatting, die de zelve oplevert, uit kragt van Ebb' en Vloed, maekt dat de Meerfchen, Weiden, en alle andere laege Landen, welk nog laeger dan het Waterpas der zelve liggen, die geduerig overftroomen; en de andere Rivieren en Canaelen, die aller wegen 'tLand doorfhyden, welke door den veel-gevallen Regen nies



Rotkoorts en Roodeloop. 333
zelden de Paelen van hunne Dy ken overftroomen, zyn oorzaek, dat den Dampkring 'er zeer betrokken en vogtig is.
Wat de fchaedelyke uitwerking nog vermeerdert, is, dat een onnoemelyk getal van Planten, en gekurve Dieren daer in fterven en verrotten. Stelt daer hy nog die menigvuldige Poelen, Vyvers, Meftputten, Gragten, en andere ftilftaende Waters, die des zomers uitdroogen, en hunne fchaedelyke Uitwaeflèming opleveren: Daerenboven hebben de Dorpen, die van de Rivieren afgelegen zyri, nog gemeenlyk groote Wateringe, die wel tot een goed inzigt zyn ingerigt, wanneer 'er by ongeluk brand ontfïaet, om water by de hand te hebben; maer de verderflyke Uitwaeflèming, die deze Poelen oft Vyvers des zomers opleveren, doet dit goed, in aenmerking der gezondheid, vry wat duer ftaen.'
Nog heeft Vlaenderen dit bezonder, dat het als den ftapel van Vlas, Fennip oft Kemp kan befchouwt worden, 'twelk alles binnen zynen boezem geteelt en bewerkt Word , dus oorzaek geeft, dat geduerende een gedeelte van den Zomer en Herft, den Dampkring nog met zeer Vele rotte en ftinkende Uitwaeflèming geduerig is bezwangerd.
Dat de Hinkende en alle andere rottende Uitwaeflèmingen onze gezondheid ten hoogften fchaedelyk zyn, is een waerheid, die wy hier voren aengetoont hebben, en die reeds door de



334 Aenmerking over de
aloudheid is waergenomen: Waxii Serviusc>t> de ftelling van het woord Mephitis in 't zevenfie Boek der Eneida van Virgilius, drukt zig aldus uit:
Neinorem qu<e maxima facro,
Fonte foriat Silvam qu<e exhalat opaca mephitim-
Den Oudvader en Prins der Geneeskonft. Hippocrates CqJ en des zelfs uitmuntenden Uitleglegger Galenus 00 hebben reeds in hunnen tyd geleeraert, dat de bedorve Uitwaeflemingcn de Logt befmetten, en de voornaemftc oorzaek zyn der peftilentiale Koortfen, cn alle andere aenftekcnde Ziektens.
Pro/per Alpinus CO fprckende van d'Egiptenacren, zegt: Dat het water, welk den boord van de Rivier Nilus overfiroomt en aldaer bederft, de oorzaek is, waerom 'er in Cairo de Rot- en peftilcntiaele Koortfen zoo gemeen zyn.
Den grooten Frederik Hofmann CO wilt aengemerkt hebben, dat een zuiver Water zig lang zonder bederf kan houden; maer zoo haeft het bezwangerd is met aerd en folferagtige deeltjes, welke een vette aerde het gewillig mededeelt, (zoo als ook veel-al den grond van onze Meerfchen, Weiden, en alle laege Landen zyn) dat
(q) Epidem. Lib. 3.
(r) De Tempcram. Lib. 1. Cap. 4.
(s) De Médicin.' agyptior. Lib. 1. Cap. 14.
O) La Mcdicine raifonnêe. Tem. 4. Cap. 4. pag, 294.



Rotkoorts en Roodeloop. 335
het alsdan door de ruft en hitte der Zon, fpoedig eenen kwaeden fmaek en reuk van zig geeft, deze nu in dc Logt verfpryd wordende, zyn oorzaek van kwacdaerdige en aenftekende Ziektens, die zig ook fpoedig door Aenfteking verlpryden. Verders dat de Peft, en peftilentiale Ziektens ( waer onder men billyk onze kwacdaerdige Rotkoorts en Roodeloop mag ftellen) zeer gemeen in die Landen, en op die tyden zyn; alwacr groote Overftroomingen van Rivieren plaets hebben. De beroemde Heeren Boerhaave, (vj
VAN ZwiETEN, (xj MEAD, (yj HUXHAM , (^J
lb Ceerc, (a) Pringle, (bj Grand, (cj Lancisiüs, (dj Tissot, (ej Lind , (fj de Man , Buchan , (h~) en menigvuldige andere nieuwe Schryvers, welke ik kortheids-halven voorbygacn, hebben uit aenmerking eens bedorven Dampkring het zelve mede aengeteekent. Dus volgt uit de Stelling van F. Hofmann , en de aenge-
(v) Operat. Chem. Proces. 88.
(x) Comment. in Aphor. Boerh. Tom. 2. Aph. 586. p. 71. (y ) Récueil des CEuvres phyftq. £f médic. Turn. i.pag. 248. (z) EJfai fur les diffe'r. Efpeces de Vievres. pag. 43.
(a) Hi/loire naturelle de VHomme. Tom. 2. pag. 364.
(b) Obferv. fur les Maladies des Armées. Tom. 2. p. np.
(c) Recherches fur les Fievres. Tom. 1. pag. 130.
(d) Traiï. de noxiis Palud. cffluv.
(e) Raedgeving voor de Gezondheid, pag. 8.
(f) Ziekten der Europeërs: Inleiding, pag. 8. 29.
(g) Verhandeling over de kwaedaerdige Koortfen. pag. 6r„ (b) Huifiyke genéeskundige Inleiding, pag. 13.



Rotkoorts en Roodeloop. 337
doortogt, die den Wind anders nog zoude te weeg brengen, wyders belet, en haere fchaedelyke uitwerking nog vermeerdert, is de Vohk> rykheid van Vleiender en, waer by mogelyk geen, oft weinige Provinciën hun konnen evenaeren. Het plat Land is 'er met zoo menigvuldige Dorpen, en onnocmelyke Gehugten, (die veel-al in ander Landen voor talryke Dorpen zouden doorgaen) Kalleden, Land- en Pagthoven, Buerten, &c. opgevuld; dat eertyds, zoo als de Hiftorien ons melden , (k) de Spangniaerden, diePmLippus den II. in Vlaenderen verzelden, niet onaerdig van het zelve dede zeggen ': Dat het de grootfte Stad der Wereld was: zoo zeer liepen hun de menigvuldige huizen en gebouwen in 'toog.
Daerenboven vind men weinig oft geene Dorpen, Kalleden, Pagt- oft Landhoven in het zelve , die niet met Plantagien van talryke hooge Opgaende Boomen, kleine oft groote Bofïchen, tot gebruik, oft ook wel tot vermaek der zelve omringd zyn. 'T is wel waer, dat volgens de nadere proefneming van de Heeren PrisTLey, Ingenhouz ("0 het gebleken is, dat de Boomen en Planten ten uitterften heilzaem zyn voor het dierlyk leven en gezondheid, om dat zy het overtollig Phlogifton, waer mede den Dampkring,
(k ) Hiftoire génerale des F'ais-bas. Tom. 2. pag. 3. (I) Experiencesfurie Vegetaux SeS. 25. p. 93.152.277.
Eerste Deel. Y



344 Aenmerking over de
verfcheide ftreekcn, waer uit zy waeien: Dus ay« de Weft- en Zuid-wefte Winden in Vlaenderen, en alom in de Nederlanden zeer dikwils regen agtig; de Noorde-winden zyn 'er doorgaens koud, onaengenaem,en onvrugtbaer; de Oofte-winden zyn 'er koud, droog, en dor, en brengen meelbal in den winter vorft aen: De Zuide-winden brengen de warmte mecle, maeken de Logt onbevallig, onaengenaem en duifter, en veelmaels in den zomer ook wel het tegengeftelde; verzwakken wyders de Lichaemen, maeken de zelve dfoefgeeftig, en onderhevig aen Opftyging en andere gebreken.
De Winden in dit Land verheffen in de Lente, Zomer- en Herft, doorgaens met Zonnen-opgang, oft eenen tyd daer na, en gaen tegen den avond gemeenlyk liggen, ten zy by Storm, oft ander onguerig Weer, en deze verandering ondervind men nog aenmerkelyker, hoe digter men de Noord-zee nadert.
Volgens dc Waerneminge, een reks van jaeren door den beroemden Müsschenbroeck f*) rot Utregt gedaen; het welk met weinig verfchil tot dat van Vlaenderen kan gebragt worden, hebben de midden evenredigheid der Winden in het geheel jaer gewaeit, dat der Noorde-winden 42, de Noord-wefte 33 , de Wefte 77, de Zuid-wefte 58, de Zuide 33, de Zuid-oofté 26, de Oofte 53, en' de Noord-oofte 43 dagen.
(x) Injïitut. §. 1694.



Rotkoorts en Roodeloop. 345
Uit deze Waerneniinge blykt, dat de Koude en vogtige Winden alom in de Nederlanden het meefte deel van het jaer waeien, en dat nog geen derde paert, alleen, voor drooge en warme Winden overblyft, het welk dus de gefchiktheid van eenen betrokken en fchaedelyken Dampkring, niet weinig moet helpen bevoorderen.
Bryan Robinson (y) heeft in Engeland opgemerkt, dat by vogtig Weder, de Uitwaeflèming dagelyks 9 oneen en 27 gedeelte van eene once is vermindert geworden, en dat den Pis maer ontrent o, 44 is vermeerdert.
Tis zeker, dat 'er niets het bederf meer bcvoordert, dan een dikke vogtige Logt, gepaert hy warmte; en niets beteugelt de zelve beter, dan een drooge koude. Het bederf onderflelt eene zekere ontbinding der fynfte deelen eens Lichaem, welke ontbinding door den Vorft volftrekt moet verhindert worden, dewyl deze de Lichaemen t'faemen trekt, en der zelve deelen binnen nouwer omtrek bepaele.
Dan ook in tegendeel, zoo de Zuid en Wefte winden fchielyk door Noord en Oofte winden worden agtervolgt, waer door den warmen met eenen kouden Dampkring word vervangen; verwekt deze fchielyke verandering, een onderbroke Uitwaeflèming, die niet zelden van Ziektens word
(y) Sur Ja quantité de Ja Tranftiration, pag. 57. 58.



Rotkoorts en Roodeloop. 347
„ opgehoudene Doorwaefièming is hinderlyk, en „ word gevoelt. Daerenboven word den weder „ fland van het hert vermeerdert, en alle andere „ deelen bczwaert. En elders heeft hy gezegt: „ CO Dat de on\igtbaere Uitwaejjeminge, nae„ ment lyk in de Italiaenfche Logt, by een mid „ delmaetigen ouderdom, gerufte levenswyx_e,en „ maetig gebruik van voedfelen, byna een agt„ fte van het gene gebruikt wierd tot voeding, „ alleen door den weg der~onzigtbacrc Doorwacf„ feming ont jaapte; en nadien de warmte de „ Doorwacjjeming helpt voordienen, 100 moet „ de zelve in koude landen minder, dan in war„ me zyn. " Want gefield zynde, dat men in Vlaenderen, en alom in dc Nederlanden 93 oneen voedfel gebruikt heeft, zoo gaen daer van verloren, door de Uitwaeflèming 49 door de Waterloffmg 36, en door den Stoelgang eindelyk niet meer dan 8 oneen. Dus ftaet in Vlaenderen de hoeveelheid der onzigtbaere Uitwaeflèming tot die van water als 4 : 31.
Is in tegendeel de Logt al te ligt, dan hebben zoo wel de Natuer- als Geneeskundige waergenomen, dat zy moeilyke ademhaeling veroorzaekt: Gelyk wel eer den beroemden la Condamine (d} op de Bergen Cordileras in Zuid-America ondervond. Een vogtige'Logt lang aenhou-
(c) De Statica Medicin. SeB. 2.
{d) Reize door Zuid-Jmerica. I. Deel. pag. 96.



Rotkoorts en Röodetoop. 349
feifichen korte maer menigvuldige Regens de Logt, Hutten d" Uitwaeflèming van allerlye Ichaedelyke Dampen, verbeteren het flaende en bedervend Water, fpoelen veel onreinigheden weg, en ftorten de rottige deeltjes, die uit allerlye bedorve zelfsflandigheid zyn uitgewaefièmt, en in den Dampkring hangen, onze gezondheid dreigen, tydig neer. Maer byaldien zwaere en aenhoudende Regens in het begin van den-Zomer door groote en langduerige hitte word gevolgt, zoo vermeerdert de vogtigheid, die in den grond is, de menigvuldige Uitwaeflèmingen, die 'er door de Zon worden uitgetrokken, en den voorgaenden Regen is dus eene nieuwe oorzaek, om eenen natten Dampkring, een ongezonder Jaergetyde en algemeender, zoo wel als zwaere Volksziektcns te weeg te brengen. Zoo als Hippocrates Cf) ons ten duidelykfle heeft gezegt: Langduerige Regens verwekken Koortfen, Loslyvighèid, en verzwakken het Zenuwen-ge'ftel, 't welk mede Celsus Cg) zoo begrepen heeft.
Deze Ziektens vertoonen zig niet, dan na de Hitte lang genoeg heeft geduert, om de Uitwaeflèming te vermeerderen, en daer op volgende Bederving uit te werken: Het begin der Volkziekte valt dan gemeenelyk in het laetfte van July oft het begin van Augufti, ook wel gedue-
(f) In Jpborifm. Se cl. 3. f. 5.
(g) Lib. 2. Cap. 1.



Rotkoorts en Roodeloop. 351
benedenfte van den Dampkring hangen, beletten de ongevoelige Uitwaefïèminge, dus worden de grofste, rottigfie en fchaedelykfte deelen van het Bloed te rug gedreven, en brengen oft onderhouden de ftraks gemelde Ziektens. (ij Den beroemden F. Hofmann (£) zege: Dat 'er niets gevaerlyker is, als de fpoedige verandering der Logt-gefteltheid, voor-al van Koud tot Warm, en dus vice ver/a.
De Jaergetyden maeken mede in Vlaenderen , en alom in de Nederlanden, by de aennaedering en afwyking der Zonneltraelen, een onmiddelyk verfchil van tuflehen de 19, 20, a 21 graeden, dat gevolgenrlyk een groote verandering moet te weeg brengen, zoo in Menfchen, Dieren, als Aerdryk ; waerom Hippocrates (/) zeer wel heeft aengemerkt, dat de verandering der tyden, de allermeefte Ziektens maeken. En van daer komt het ook, dat men 'er in den Winter de meefte ontfïekings-Ziektens waerneemt, omdat de Koude de ongevoelige Uitwaffeming belet. Daerenboven hebben nog vele der zelve Inwoonders die fchaedelyk Misbruik, dat zy in dit Saizoenmet heete Dranken zig verhitten, in beflote vertrekken met Hout, Houillie, oft Torfvueren, hun tot flikkens toe verwarmen ; en naderhand plotfelyk zig
(i) Pringlb Maladies des Armées. Tom. i. pag. 184, (k) Médecine raifonnée. Tom. l.pag, 44. (I) In Jphorifm. Lib, 3. §. 1.



35 2 Aenmerking over de
aen de Koude gaen blootftellen.
Het Voorjaer 'er is den Blooityd, 'tis alsdan ook» dat men 'er de meefie intermittérende Koortfeit waerneemt, die egter zelden, zoo zy niet in aenftekende Koortfen ontaerden, zeer kwaedacrdig mogen genoemt worden.
Den Zomer is 'er meeft-al. het gezondfte gedeelte van het Jaer, indien de Hitte niet te overmaetig groot is: Want volgens den beroemden Hales (m) zou de Hitte in den 146 graed in een levendig Dier een fpoedige ontbinding en de dood Veröorzaeken j in eenen minderen graed helpt zy veel tot de Beweging der Ontbinding, vermeerdert d' Uitwaeflèming, en het verlies der vafte Logt. Des Zomers, by Zuid- en Zuid-oofte Winden, is 'er de Logtftreek, volgens de Schael van Farenheid fomtyds 80 tot 90 graeden warm, en deze verfmagtende Hitte word veelmaelen door eenen ftueren Noorden-wind zoo fpoedig vervangen, dat den Thermometer niet zelden tot den vyftigften graed oft laeger daelt, zoo dat men den eenen dag gaet baeden om hem te verkoelen , en den anderen dag by het vuer zit, om zig te verwarmen.
Het Najaer mag men 'er met regt de Bron aller Ziektens noemen. Eindelyk is nog aen te merken, dat de Ziektens der Jaergetyden, na de
Ziektens
Cm) Stat. des Anim. pag. 85.



Rotkoorts en Roodeloop. 353
onderfcheidc ftrcekcn van Vlaenderen, zeer veel verfchillen: Want de voornaemfte Ziektens der heetfte Jaergetyden, en eigentlyk de Volk-ziektens, die men in de laege broekkige LandÜrckcn aentreft, zyn ..wel Koortfen, dié tot de afgaende behooren, gezien zy de ftreek van anderdacgfche oft derdendaegfche houden, maer egter zyn zy veel laftiger dan die beide. In de allervogtigftc ftreken, en in de allerongezondfte Saizoenen vertoonen zig deze Koortfen dikwils onder de gedaente van enkel en dubbel derdendaegfche Rotkoortfen, veelmaels ook alzoo, dat men nouwelyks een aftaeting ontwacr word; en bywylen ook na dat de ongevoelige uitwaeflèming min oft meer in haeten doortogt is geflremt geweeft, als een rhumatique oft catharreuze ontftekings Koorts: en wanneer haer natuer min oft meer isontaerd, cn door aenfteking zig verder heeft uitgebreid, word zy bywylen zoo kwaedaerdig cn doodclyk, dat men haer billyk onder de brandende en aenhoudende Rotkoortfen mag ftellen.
Maer in weerwil van alle die verfchillendc Toevallen, welke door verfchillendc gefteltheden cn uitwendige omftandigheden worden veroorzackt, egter zyn alle deze Koortfen van eenen en den zeiven aerd; met dit onderfcheid nogtans, dat fomwylen volgens de Saizoenen hun cara&er van ontfteking als by trappen verfchilt, waer naer
Eerste Deel. Z



"354 Aenmerking over de
ook de genezing dient ingcrigt te worden: Nog kan daerenboven een eigenaerdig Smetgift in den Dampkring zwevende, oft door andere oorzaeken geboren , deszelfs natuer zoo veranderen, waer door deze oft gene Toevallen worden te weeg gebragt; dat men dc zelve waerlyk voor een ander Ziekte zou aenmerken: Dog egter een klaer bewys, dat alle deze Koortfen,. het zy aenhoudende, het zy brandende, tot die der afgaende behooren, is, dat zy meeft-al door den Cortex Peruvianus in het gunftig tydftip gegeven, worden overwonnen.
Boven alle deze oorzaeken van Ziektens, met betrekking tot den Dampkring, Logtverhevelingen &c, die men veel-al gevoeliger in de laege Landen dan elders aentreft, kan men ondertuffchen nog voegen het gebrek van zuiver Water in. den Zomer, voor-al in die ureken, die wat verheven, en met geen loopende Rivieren doorfneden zyn: Want de meefte dezer Landflieden moeten hun alsdan behelpen met Water uit Gragten , ftilftaende Poelen: Want weini-e hebben Steen- oft Kwelm-putten: Doorgaens worden in deze Gragten, Poelen, Kwelm-putten allerhande vuiligheden geworpen, cn de meefte krielen en zyn opgevuld met allerhande foortcn van Infecten. Gebeurt het nu in het heetfte van den Zomer, dat men eenigen tyd zonder Regen is, zoo moet het onvermydelykgebeuren, dat'er m tfoortgclyk Water bederf komt



Rotkoorts en Roodeloop. 355
Is het dan wonder, wanneer men op dit alles -agt geeft, waerom den Roodeloop en voornaementlyk de Rotkoorts, fteeds zoo algemeen fegelmaetig, en wel voornaementlyk by zulke ongunftige Saizoenen, in Vlaenderen zig t'elkens zoo aenmerkelyk doen gevoelen ? Mogelyk heeft den beroemden le Clerc Cn) daerom onderftelt, dat alle, die uit Gragten en ftilftaende Poelen drinken, zeer onderhevig zyn aen Rotkoortfen en 'Dyflnterien.
De algemeene gefchiktheid tot rotting moet derhal ven, door het gebruik van diergelyk Water, noodzaekelyk vermeerdert worden, zoo wel als door dat van Voedfel, dat in een bellote natte en heete Logt niet kan miflchen, Van zig tcr'ftond tot rotting te zetten. Alles fpant dus in het heetfte van den Zomer t'faemen, om de vafte deelen dezer Landflieden te verflappen, en hun Vogten tot bederf te fchikkcn.
Dit is nü in het algemeen de Logt- en Grondgefieltheid van Vlaenderen, welke wy met weinig verfchil tot onze geheele Nederlanden konnen bepaelen. Hier by Inent men nog te weten, dat, naer de verfchillende Graeden van warmte oft vogtigheid der Jaergetyden, de Ziektens zig vroeger oft laeter openbaeren, dueren korter oft langeren tyd, en gaen verzeld met zwaerder oft ligtere toevallen.
(n) Hiftoire Naturel!.> de VHomme malade. Tom. 2 pag. 204,



356 [Aenmerking over de ï
§. 11.
Tot dus verre de hemelfche'Lichaemen, met betrekking tot de LogtgeMtheid en grondlegging van Vlaenderen , als aenleidende Oorzaeken befchouwt hebbende, waer door deze Lieden meer dan andere, welke een gunftiger ftreek bewoonen, aen kwacdaerdige Koortfen en alle andere aenftekende Ziektens doet onderhevig zyn; thans komt nog mede in aenmerking de Leefwyzc-, Lichaems oeften in g , der onderfcheide Inwooncrs, welke in vele opzigten niet minder ongefchikt als ■ongeregeld is, cn infgelyks niet weinig aenleiding geeft, dat voor-al de Landflieden tot een gefchiktheid ontaerden, welke hun boven alle andere vatbaer maekt aen Ziektens: Daerenboven moet men by den Boerenftand in Vlaenderen nog aenmerken, dat 'er niets geregeld doorgaet, alles gefchied 'er door geweld en by excefien: Den eenen tyd zyn deze menfchen in den zwaerften arbeid gedompclt, terwyl 'er wederom eenen tyd is, waer in zy byna eer*werkloos leven lyden.
Den Winter en het vroeg Voorjaer, is gemeenelyk by hun het geregelfte, en te gelyk hetgezondftc gedeelte van 'tjaer; maer den Herft, en voornaementlyk den Zomer,kan men billyk ftellen, dat dit voor hun van het doodelykfte gevolg is, zoo uit aenmerking van den Hooi- en Sleit*yd, als den daer op volgenden Ooft-; wanneer



Rotkoorts en Roodeloop. 35 f
-deze Lieden meer dan een flaeftelyken arbeid moeten verrigten, en nouwelyks den tyd hebben van ruften; en dit alles gaet met zoo eenen iver, hacfte en ongcrcgeltheid gepaerd, zoo in eten,. drinken, flaepen als waeken; dat,was hetzacken deze Lichaemen niet door den arbeid waeren. verfterkt', en wyd de teerdere Stedelingen in gezondheid overtreften, het nouwelyks te geloovcn was, dat na geëindigden Ooft nog iemand onder hun in gezondheid kon aengetroften worden. Waérom ook den beroemden Unzer, (0) Schryver van den Acrts- oft Geneesheer van den Boe'ren-ftand {prekende, niet onaerdig zegt: Dewyl de Landflieden in de heetfte Maenden den iwaerjlen arbeid hebben, en meer zoeten, en minder drinken dan de Stedelingen, zoo zyn U tegen den Eer ft met Zwarte-gal overlaeden; en hier uit kan die z^dere vraeg beantwoord worden: Waerom de Rotkoortfen gemeenelyk eerft op het Land, en onder de werkzaemfte, gezondfte en, fterkjle Menfchen begint te woeden.
Boven den zwaeren arbeid, diezy in den Zomer by dagen verrigten, flaepen zy ook weinigWant vele der zelve geven hun nouwelyks de moeite van op een Bed te ruften, terwyl fommige in de Schueren, andere in het Gras, oft op den Hooifchelft gaen flaepen; d' een met het vooruitzigt, om tydig gewekt te wezen, en d' ander
(0) Vyf ie Deel. V. Vertoog, pag 65.



35$ Aenmerking over de
by voorkeur, om door de Vloeien, waer van fommige gemeenelyk wel voorzien zyn, niet den geheelen nagt gefoltert te worden. En alzoo gebeurt bet, dat deze Lichaemen, welke door den zwaeren arbeid by dagen zyn verhit, 'snagts blootgefteld liggen aen een onguerige Koude, die daerenboven meeft-al van dikke Nevels en andere fchaedelyke Dampen verzeld gaet; waer door niet alleen de ongevoelige Litwaelfeming word gefiremt, maer te gelyk een vergiftige Logt doet in-ademen, die hun niet zelden de beginfelen des doods aenbrengt.
By dagen word den arbeid meelbal met zoo eenen buiten gemeenen iver voordgezet, voornaementlyk zoo 'er verandering van Weder, op handen is, ('twelk de Boeren t'elkens miftrouwen, vergetende in dit oogenblik, dat 'er eenen Albeftierder is) dat men waerlyk zou mogen zeggen, hoe het mogelyk is, dat 'er niet meermaels de iïerkfte Lichaemen onder bezwyken. Maer gemerkt dit niet t'elkens gefchied, egter laet het daarom met waer te zyn, dat zy door de buiten-gewoone hitte, arbeid en zweet, hun befte Vogten ontbinden, en tot den ftaet van alkalefcentie oft rotting doen overgaen; waer door zy tot een gefchiktheidontaerden, die hun boven alle andere vatbaer maekt aen Ziektens: 'T welk den beroemden van Zwikten (pj mede zoo begrepen heeft.
(f) Cvmnt, in Jpbor. Botrb.Tm. U, Aphor. $86.pag. 79,



Rotkoorts en Roodeloop. 359.
wanneer hy zegt: Hierom \iet men, naer dat> het vlooibaerjie gedeelte derVogten door de Zonier-hitte is vervlogen, xeer veel brandige Ziektens en hardnekkige Herft-koortjen.
En wanneer men daer by nog fielt-, hoe niet zelden vele dezer Lieden tot ftikkens toe verdorie, nouwelyks uit gierigheid van hun Meekers den noodigen drank van Bier mede krygen, dus meermaels genoodzaekt zyn, om hunnen onver draegelyken Dorft te leflehen, aen Gragten, Beken, ftiluaende Poelen, in de grootfte verhitting huns Lichaem, een ongezond Water te moeten gaen drinken; dan zal het ons geen wonder fchynen, wanneer men op dit alles agt geeft* waerom men ten platten Lande de kwaedaerdige Ziektens zoo algemeen en regelmaetig ziet woeden.
Geen Provincie ken ik, welke zoo veeL werk-zaeme en iverige.Landflieden in zig bevat, dan Vlaenderen; geen Provincie weet ik, waer den. Landbouw zoo ten toppunt van zyn volmaektheid fchynt te naderen, dan in het zelve.^.want de kwaedüe en onvrugtbaerfte Gronden worden door den onvermoeielyken iver tot zeer vrugtbaere Landen gebragt; zoo dat men waerlyk van deze Lieden wel mag zeggen: Dat zy hunnen bezetenen rykdom, niet dan in het zweet huns aenfchyn hebben verkregen.
Alles gefchied 'er door geweld, vleid en zorg,waerom ik het Boeren-lcvcn in Vlaenderen, met,



360 Aenmerking over de
opzigt tot de Dienftboden, als een der ellendigfte moet befchouwen.
Wat hunne Spyze betreft, deze is niet minder ellendig als ongefchikt; want in den Winter, wanneer het voor hun het allergefchiktfte zoude wezen, eten deze Lieden weinig oft geen Vleefch, om reden dat den Boer in dit Jaergetyde weinig voordeel van zyn Dienftboden te verwagten heeft; waerom dan ook hunnen gewoonen koft uit niet anders beftact, dan Aerdappels, Kern melkpap, Groenfelzop, garftig Vet tot hun Brood, en een enkel reize Spek.
Al het Vleefch, dat in den Winter by hun word gellagt, word gemeenelyk gezouten en tot in den Zomer bewaert; het Rundvleefch word dus door langheid van tyd zoodaenig door het zout verdort, dat het nouwelyks voor een Stedeling eetbaer zoude wezen; en het Spek word mede door langheid van tyd zoo garftig en onaengenaem, dat vele Kieze-ncuzen het niet eens konden rieken, ik laet ftaen 'er van te eten; en nogtans verftrekken deze Spyzen in den Zomer •hun tot lekkernyen. , •
Wanneer dus in den Zomer deze Spyzen voor hun het ongezondfte, ja het allerfchaedelykfte zyn, egter word de tafel 'er rykelyk van voorzien, om dat den Boer zyn Dienftboden alsdan met. voordeel kan gebruiken; denkende hoe kragtiger Voedfel hy hun geeft, hoe meerder arbeid en <( voordeel hy van dc zelve te verwagten heeft.



Rolkoorts en Roodeloop. . 361
Ondertufièbeh deze jonge, en noit verzaegde Maegen flikken in dit oogenblik, wanneer het hun gebeuren mag, deze zwaere en onverteerbaere Spyzen met graegte binnen; met weinig zyn zy niet te vreden, terwyl hun uitgerekte Ingewanden moeten opgevuld zyn.
Is het nu mogelyk, dat een Maeg, die federt langen tyd aen niet, dan ligt verteerbaere Spyzen was gewend, zoo een grove en byna bedorve kan verteeren, zonder dat 'er niet de akeligfte gevolgen van te verwagten zyn, voorzeker ja, naementlyk in't heetfte van den Zomer, wanneer nog buiten dat, hun Vogten maer te veel tot een ftaet van rotting overhellen? Waerom ik meene, dat deze verderfiyke gewoonte als geen van de minfte oorzaek moet befchouwt worden; waerom de fterkfte, jongfte en gezondfte Menfchen ten platten Lande allerccrft door befmettende Ziektens worden aengetaft.
Sanctoriüs Cq) heeft aengeteekent, dat een moeielyke Spysverteering de Doorwaeffeming belet , en Lïster geeft 'er de reden van, om dat de Maeg de voor raed.fchuer der Doorwaeffeming is. JaStinstra (r) gaet nog verder, en wilt aengemerkt hebben „ dat het eten van Ver ken vleefch, dat „ garftig is, als een der voornaemfte voorberei„ dencle oorzaeken moet aenmerkt worden,waer
(q) De Statica Mcdicin. Secl. 3.
(r) Nieuw Genees- en huishoudkundige Jaerhoekcn. 21 SM. pag. 114.



Rotkoorts en Roodeloop. 363
om de aenftekende Ziektens onder hun het allereerft, het allerhevig!!, en allerlangfte woeden.
• $ 11 L
De Stedelingen kan men aen deze onheilen niet onderhevig ftellen, nademael hun Lichaems oeffeningen regelmaetiger, hun Spyzen en Dranken min gefchikter zyn, om deszelfs Vogten tot dien buiten gemeenen ftaet van rotting te doen overhellen; dog deze zyn 'er buiten begrepen, die een werkloos en ledig leven beminnen', en hunnen Afgod maeken van eten en drinken, en niets anders denken, dan aen hun genugten den vryen teugel te vieren.
IIoratius beklaegde zig reeds ten zynen tyde, dat de menfchen van de deugden en dapperheyd hunner Voorvaders ontaerd waeren. Hy vond in de treftèlyke Eeuw, die het Ryk van Augustus zoo zeer dede uytblinken, geenzins die deugd en dapperheyd van d'eerfte Romeinen meer. Elaes! myn Landgenoten, wy zyn befchaefder, vernuftiger, meer verligt, en grooter Philofophen; en dog zyn wy oneindig minder, dan de Tydgenoten van Horatius. Konde dien grooten Man de tegenwoordige Eeuw eens beleven, hoe zou hy zig alsnu niet hebben te verwonderen, wan- ■ neer hy ondeugd, ledigheid, welluft, &c, byna ten toppunt zag geftegen.



o6a Aenmerking over de
Tis zeker, dat de vermeerdering, namentlyk der in zwang komende weelde, de bedorve zeden, het lui-zittend leven, de infpanning des. zielsvermogen, het verzuim van"lichaems beweging , de flegte oft fterk gekruide voedfels, verflappende oft heete dranken, die zoo wel door hun hoedaenigheid, als groote hoeveelheid, fchaedelyk zyn, ongetwyfteld den grondfteen zullen gelegt hebben tot ontaerding onzer Landgenoten, en by gevolg de voorgefchiktheid tot Ziektens hebben bevoordert; zoo als dc beroemde Heeren
BOERHAAVE , ■ (s) LORRY , CO KlOEKIIOFF , (~V)
Pomme, 00 dog voor-al den vermaerden Tissot (x) ten klaerften hebben bewezen: En wanneer wy de voorgaende armoede in rykdom, de werkzaemheid in luiheid, de maetigheid in weelde, de onthouding in welluft, en op heden des zelfs buitenfporigheid met meer andere dingen vergelykt; daerenboven nog aenmerkt, hoe de zaeden der Ziektens op heden fterk zyn aengegroeit, dan zal men de bron der vermeerdering onzer ellende, en de levenswyze, in vergelyking der oude, zeer gemakkelyk konnen nagaen. Daerenboven ik geloof zeer wel, dat by dc eerfte men-
(s) De Morbis Nervorum. (t) De Morbis MelancMifis.
(v) De Morbis Mimi ex cerebri meduXU infirmo tenore. (u) Jffetlions vaporetifes des deux Sexes. (x) Traité des Nerfs & des leurs Maladies.



Rotkoorts en Roodeloop. 365
fchen, waer hun fobere fpyzen uit niets anders dan moeskruiden en wortelen beftonden, dat zy de genezing hunner Kwaelen in zeer eenvoudige Geneesmiddelen vonden: Dan federt dat de luiheid, wulpsheid, en bedorve zeden de lichaemen min oft meer hebben ontaerd, zoo kon het niet miflchen, of dc Genezing dcrZiektens moeften mocilyker, en aenmerklyker van de vorige verfchillen.
Den Schepper der Natuer, zegt den geleerden BüchAn, 00 ^eide m ons af verfchillende driften, tot voordplanting des menfchelyk geflagt, en \yn zelfs behoud. De zelve behoor lyk, te rege-, len is maetigheid, en die te misbruiken onmaetigheid. Den menfeh met de eenvoudige infpraek der Natuer niet te vreden zynde, weet zig door konft beoeffens te maeken; en dc zorg, om aen de zelve tc voldoen, houd hemfteeds bezig: Dog een ingebeeld gebrek kan noit vervuld worden. De eenvoudige Natuer is met weinig te vreden; de weelde daerentegen kent geen paelen. De Wciluftige, en Dronkaers fluiten doorgaens niet eerder hunnen losbandigen loop, dan wanneer hun bors oft gezondheid is uitgeput; maer alsdan bemerken zy te laet hun dwaeling !
'Tis zeker, dat de weelde, het ongeregeld leven, en de ledigheid,.die men in de meefte Nederlandfche Steden over-al aentreft, wel voor de
(y) Huizelyke Geneeskunde, pag. 103.



Rotkoorts en Roodeloop. ^
Wel verre dat men dit by de Stedelingen ziet agtervolgen; in tegendeel men tragt de meefte SpyzedooraHerlyeSauffen Imaekelyk te maeken op dat zy de Tong m0gten ftreelen; en dit is juft den weg gebaend tot overdaed, en van deze tot Ziekten , en eindelyk tot het Graf
Grove, gerookte, gedroogde engezouteSpyzen• Sullen gezonde, fterke en arbeidzaeme menfchen dikwils konnen ontbinden; maer voor te^re zwakke en rullende zal het tot een onnutte en bezwaerendeballaftverftrekken; nademael ditVoedfel in hun teere ingewanden moet verrotten en aen hun vogten niet, dan een grove lymige fch'erpte mededeelen. Men zegt wel voor een gemeen fpreekwoord, dat het volgens de Geneeskunde ellendig is te leven: Dog met even veel ren mag men zeggen, dat het oneindig ellendige As te leven volgens de vooroordeelen.
Nog zyn daerenboven de 'Maeltydcn in dc Steden veel ongeregelder, dan ten platten Lande' ' Dus ziet men by vele, dat zy by dagen weinis eten; maer in tegendeel, wanneer hun beziheden zyn verrigt, in ruft des avonds hun Maeltyden doen: Dan hoe verre dit met de *e zondheid overeenftemt, leert ons de Schola }a lernitana: Ut fis noSle levis, fit tibi C'Jna èrevis. Die 's avonds hartig eet, en viert der kift den toom,, Vind 'smorgens zig vermoeid en alzyn leden loom. Het overdaedig drinken van fterke Dranken,



Rotkoorts en Roodeloop. 369
gezondfte lichaems geitel in eenen gevoorderden ouderdom als verzwakt houd, ontzenuwt, en kragteloos maekt, ja oud doet worden Voor hunnen tyd ; nademael de mannelykc jaeren by hun llegts de gene zyn van kragteloosheicl, en Ziektens.
Wanneer men al het voorgebragte met nadruk wel overweegt, moet het ons dan wonder fchynen, waerom mén geduerig hoort klaegen over de verbanering van 't menfchelyk Geflagt, en dat de Natuer is ontaerd, ja dat het getal der Inwooners in Steden, en zelfs ten platten Lande, is verminderd, dat wy minder fterk en gezond zyn, dan onze Voorouders ? Waerlyk myn geagten Lezer, het zyn waerheden, die wy niet en konnen ontveinzen. Dog waer aen hebben wy dit te danken? Voor my ik kan geen oorzaek vinden, dan in het gene wy reeds voorgedraegen hebben: Wyders in de bedorve Zeden, Wanbedryven, Bygeloof, en meer andere verderflyke Gewoonten, die de Pragt, Welluft, en Gemak, dié Voéftevmoeder v«n zqo een oneindig kwaed, hebben uitgedagt en ingevoert. Hoe is het mogelyk in een Eeuw, die zig beroemt, de wysfte en verligtfte te zyn , dat men nog zulke verbaftering van zeden en vooroordeelen kan aentreften.
De Wulpsheid en Ongebondenheid mag men mede voor een hcimelyk cn doodelyk vergift houden, dat het menfchelyk Geflagt in zyn gefteltheid en beginfel aenrand, ja byna als in
Eerste Deet.. A A



ffjo Aenmerking over de
ftilte verdelgt. 'T is onder de Landflieden nog alleen, die eenige uren van de Steden afgelegen woonen, dat men thans nog kloeke menfchen aentreft: Dan elaes! de Befmetting en Ongebondenheid fchynen insgelyks, hoe langs hoe meer* by hun ruimer veld te winnen, om hun eindeïyk ook garifch te bederven.
Het is zeker, dat de Fenus-iiektc in alle haere ■gevolgen opgemerkt, als een der fchrikkelykfte, moeilykfte, en affchuwelykfte kwaelen moet befchouwt worden, die oit het menfchdom hebben konnen treftèo:; daer door worden duizenden, ja miliioencn menfchen, op een ongemerkte wyze al te vroegtydig uit dit leven gerukt.; waer van •de domheid van veel Genees- en Heelheeren in 't genezen dezer Ziekte, en de verre-gaende ongebondenheid der zeden, wel de meefte oorzaek van fchynen te-zyn. Hoe menigmael ziet men niet, dat de Venus- en Bacchus-driften het geftcl van een tweeden Goliath bederven. Ongelukkig gaen gemecnlyk deze twee Ondeugden by ejkandcrcn 'gepaerd; waer door het ook gefchied, dat zy reeds in den blooi hunner jaeren door Ziektens uitgeput , de vroegtydige dood als met groote fchreden te gemoed naderen. Hoe dikwils is het mede .niet gefchied door die zelve.ondeugden, dat men een beklaegens-waerdige Moeder met haer hulpelooze Kinderen als van gebrek heeft zien vergaen; terwyl den wreeden Vader, met het voldoen zyner brutale en onverzaedelyke luften,zig



Rotkoorts en Roodeloop. 37^
van Inwooners alle by eikanderen gehuisveft zyn.
üp verfqheidc plaetfen dezes Werk (1) heb ik klaer betoont, wat -gevacrlyke uitwerking niet eenen bedorven Dampkring op de gezondheid heeft, en hoe het mogelyk is, vooral in groote Steden, waer de Straeten geduerig vuil en morzig liggen, dat men 'er eenen zuiveren kan aentreften. Hoe hooger huizen, hoe nouwer ftraeten, hoe gevreefder de uitwerkfels eens ftilllaende Logt moeten wezen: L)aerby is een ftilftaende Logt, bezwangerd met rotte deelen, voorzeker de vrugtbaerfte Baermoeder aller Rotziektens: Dus geen wonder; waerom men in de nouwe ftraeten, arm Huisgezinnen niet zelden de goedaerdigfte in de allerboosaerdigfte Ziektens ziet ontaerden.
By dit alles gaet 'er nog een Vooroordeel gepaerd , dat zoo wel in de Steden als Dorpen plaets heeft; namentlyk, dat de Magiftraeten de meefte arme Menfchen oft eenige Particuliere op afgelegene en ongezonde plaetfen ongemerkt hutten oft huizen laeten bouwen, in dit liegt denkbeeld, dat dog dien grond, oft plaets, tot niets anders nuttig is; waerom men gemeenlyk by.Moeraflèny Poelen, Veften, Gragten, de meefte hutten en arm-huizen zal aentreften ;. alwaer die ongelukkige geduerig een hinkende en ongezonde Logt: moeten inademen, welke, gepaerd by de armoe-
(z) Eerfte Jfjeeling, §. 4.. pag. 27 £f feq..



Rotkoorts en Roodeloop. 375,
ning, Spys en Drank, en alle onderfcheide Oorzaeken en Redens, waer door de Ziektens en Sterfte zoo aenmerkelyk onder onze Landgenoten blyft voorddueren, in weerwil de Geneeskonft ten toppunt haerer volmaektfièid fchynt tenaderen , en dat dc Zeden, in vergelyking der, voorgaende Eeuwen, zoo zeer fchynen hervormd te zyn.
Gelukkig voor ons lieve Vaderland, wierden maer de dringendfte dier Oorzaeken, die. ik in den loop dezer Verhandeling, onder het oog der Regeering en opper-Kerkvoogden breng, uit, den weg gcruimt; 'tis te gelooven, ja daer waer byna niet aen te twyftelen, of men zou eerlang de Volkziektens tot dien buiten-gemeenen graed niet meer zien woeden, de groote Sterfte aenmerkelyk verminderen, de heimelyke Ontvolking ophouden, en de Maetfchappye jaerlyks duizendenvan nuttige Inwooners bewaeren. Dit was het nu, wat ik tot welzyn van myn Evenmenfch en Vaderland, met een vuerig- verlangen fpoedig mogt te gemoed zien.
EINDE VAN 'TEERSTE DEEL.



GOEDKEURING.
D ït Deel der menfchïievende Aenmcrkingen van den zeer ervaeren en fchranderen Heelmeefter, den Heer P. J. van Bavegem, wel agtervolgt wordende, oordeel ik te zullen zyn een zeer voordeelig Behoedmiddel tegen veel Kwaclen en Ziektens, en dus nuttiglyk in druk gegeven te worden: Voor het overig niets behelzende, het geen het H. Geloof oft de goede Zeden is tcgenitrydende. Gegeven te Gend dezen 30. January 1.788.
JE: F: DE GR AVE b.k. L. B. DE HAVESKERCKE
ub. cens. reg.



INHOUD
VAN HET
I N L E Y D I N G.
g^t Een onbeftendiger Konft als de Geneeskonft. pag. a Den nood heeft de zelve doen uytvinden. 3
Zy is haer behoudenis verfchuldigd aen d' overlevering der eerfte tyden. 4
Zy moet geoeffent worden, wilt ider den naem van Geneesheer waerdig zyn. r 7
Aenleiding tot het uitgeven dezes Werk. 8
In de School JEsculapii gelden geen Eertittelen. 10
Verfchooning , welke den Schryver over Stiel en Tael > verzoekt. 11 EERSTE AFDEELING.
Door welke Oorzaeken de heerfchende Epidémien, doodelyke Verwoefting, en geheime Ontvolking nog fieeds in ons Vaderland zoo algemeen blyven voorddueren.
J. L
De behoudenis van het Volk is de eerfte Wet. 13 Treurig nadenken van de woedende Dyjffenteria epidemica, 14 Menig Menfeh is 'er by gebrek van noodige voorborg
ten grave gedaelt. ibid. Een geneeskundig Stasts-beftier is noit wel begrepen, ibid-



33o INHOUD
Wie aen de zelve het meefte ligt hebben bygezet. 71
Schrikkelyk is het nootlot der Vrouwen. 73
Beklaeglyk Verwyt, 'tgeen ftervende Vrouwen aen domme Vroedvrouwen doen. 77
Wat fchrikkelyke gevolgen worden door onkunde niet te weeg gebragt. 78
Verderflyke dranken, die zy de Baerende doen innemen. 81
De wreedheden, die zy plegen, moeft men aen de Regeering bekend maeken. 82-
ïloekeloosheyd van zommige Vroedheeren rukt niet minder een groot getal van Vrouwen weg. 83
De Vroedvrouwen moeft men verbieden de Baerende Medicynen te geven. 84
Geen Genees- oft Heelheer mogt de Vroedkonft oefenen , zonder hier toe gequalificeert te zyn. 85
De Regeering moeft alle deze misbruiken niet onverfchillig zyn. 87 §• lt
Den kwaelyk geplaetflen iver van vele Heeren Paftors ontrukt niet minder een groot getal van Kinderen. 89
Dit gefchied door d'.vertoliige Plegt by den H. Doop. ïbiil.
Ys-koud water moet op het teerder hoofd des Kind de yffelykfte gevolgen te weeg brengen. 91
De fchielyke dood van vele Kinderen moet meeft-al aen deze overtollige Plegt toegeèygent worden. 93
Middelen om dit alles voor te komen. 94 % lil
De weinige aendagt, die zommige Genees- en Heelheeren op de Ziekte der Kinderen maeken, is oorzaek dat 'er veel omkomen. 96.
Het getal van Kinderen die in de geborte, door verzuim &c. omkomen , overtreft by-na de helft van die behouden worden. 97
De Geneeskonft van de Kinderen is volmaekter, dan die van Bejaerde. 98
Door de bedorve zeden onzer Vrouwen gaen 'er millioenen Kinderen verloren. 93



INHOUD. $n
Moeders zyn verpligt hun Kinders zelfs op te voeden. 100 Hoe weinige Voedfters raag men heden van befmetting
vry fpreken. • io3
jong-gebore Kinderen behoorde men geen pap te geven. 105
% ï v.
Het Vooroordeel aen de Windfels verknogt. 106
Zy zyn oorzaek van zoo menige gebrekkige Kinders. 107
Zoo mede van de Korflyven, &c. 108
'Leibanden en Valhoeden geven 'er aenleiding toe. 109
Nadrukkelyke vermaening aen alle Moeders. 100
DERDE AFDEELING
Aengaende de Bedriegeryen en doodelyke Volksverderving der Kwakzalvers. f> I.
Bit volk mag men te regt voor een geduerige land-plaeg houden. ns Geneesheeren vinden zig nouwelyks zoo bekwaem om
hun den fchat der gezondheyd te laeten toevertrouwen.113 'Tis te betreuren, dat den menfeh zyne gezondheyd
aen dat flag van volk zoo moetwillig toevertrouwt. 114. Een nieuw foort van Kwakzalvers federt kort ontdekt. 116 Menig menfeh is 'er door dit ondeugend volk b-xirogen. 117 Eenen gefchavotteert heeft hun aental doen verdwynen. 119 Het middel aengewezen om dit alles te verhelpen. 120 $• II-
Ider Land behoorde zyn eigen Pharmacie te hebben. I2t Wat onheylen 'er by gebrek hier door ontftaen. 122 Ongelukkig Voorbeeld in een kundig Man. 123 Buiten dit fchaedelyk misbruik heeft een loffelyke Verordening plaets. -134 Van het quid pro quo der Apothekers. 125 De Apothekers moeften het bereiden der Recepten niet
geheel aen hun Leerlingen toevertrouwen. 126 Alle Saemenftelfels van Mercurialia &c. mogten niet zonder verordening door hun afgelevert worden. 127



$32 i n ii o u d;
Treurige Voorbeelden hier door ontftaen. ui §• iii.
De Regecring moeft verbieden, dat niemand buiten Apothekers eenige Medccynen Arcana £fc. mogt verkoopen. i-s
Ongelukkige voorbeelden van diergelyke misbruiken. 131
Alle geheime middelen, buiten raed eens Geneesheer gebruikt, moeten als waere vergiften worden aenmerkt. 133
Alle Gekroonde Hoofden moeften een verbond maeken, Magazynen op te regten, waer men onmilTelyke Medecynen goed koop kon krygen. 135
"Wat goed voor het Menfchdoffl hier uit te verwagten waer. I36
S. iv.
Van het hevig Vergift, welk onze Landslieden gebruiken
in 'tzaeien van Tarwe oft Haver. 137
Wat fchrikkelyke verwoefting dit mogelyk kan te weeg
brengen* !^ Een ander onfchaedelyk middel voorgefteld i om 't zelve gebrek te verhoeden, dat den Menfeh niet kan fchaeden. ï^j Nog een ander Giftmenging onder de Blom ondekt. 142 Met wat onfehadelyke middels by hongers-nood men
liet Brood mag vervalfchem r^ De Polfcie diende een fcherpe oogwaeking te houden
op de vergiftige Graenen 144 Wat fchrikkelyke onheilen hier door ontftaen. 145 Het fiegt Brood in Holland is oorzaek van veel ellende; 146 Noit moeft men op Eetwaeren Impofitie leggen. 147
i v.
Wegéns de Giftmenging, die onder den Wyn gefchied. 148
Wat onheilen en Ziektens hier door ontftaeft. 149I
Middel om die vervalfching te ontdekken. 150 Nadrukkelyke vermaening aen alle Liefhebbers van den
Wyn, om te verhoeden van ftukjes Glas in te drinken. 153
Treurige gevolgen 'er van. 154



inhoud, 383
Wyze verordening van onzen grooten Monarch j wegens 'tinvoeren van fyn geblaeze Quincaillerie. i$6
Nopens de Giftmenging welk onder de Bieren gefchied. iiid.
Over het fterk gebruik van Brandewyn en Genever. 157
"Wat fchaede dit aen de Gezondheid en den Staet toebrengt *f>ii.
Wegens het fterk gebruik van thé en Coffi. 158
De doode Krengen van Peirden en ander Vee moeft men in diepe kuilen doen begraeven. 160
Door het in 'twater werpen, wat gevolgen hi,er door ontftaen. itia»
Den bedorven Zee-vifch moeft men op de Frontieren het inkomen beletten. 161
Wat Ziektens en ellende hier van de gevolgen zym ïbid.
% v i, ,
Het Oorlogsvuer is veelmaels oorzaek, dat geheele Landen , ja Werelds deelen met peftagtige Ziektens worden bezogt. 162
De ongezonde Legerfchikkingen, onnoodige Optogten, nouwbetrokken Kantonneringc zyn'er de oorzaek van. 163'
De zinnclykheid by een Leger moeft de grootfte aendagt opwekken. 164
Altoos moeft een Armée van gezond en goed Voedfel rykelyk voorzien zyn. 16ƒ
Uit bedorve Graen en Meel ontftaen de allervreedfte Ziektens. HS6
Den Zee-Soldaet fchynt hier in den voorkeur boven den Lands-Soldaet te hebben. iiid.
Middel om de zinnelykheid by een Armée te doen handhaven. , 16?
By Garnizoenen behoorde ider Kamer een Ventilator te hebben. 168
Ongezonde Legerfchikkingen, onnoodige Optogten, moeft een Veldheer altoos vermyden. 170
Den dorft, die de Soldaeten moeten lyden, is oorzaek van veel ellende. 17*



384 INHOUD.
Middel om het zelve te verhelpen. 173 Een ganfche Armée moeft van Azyn voorzien zyn. 173 Het Vleefch moeft men over-andcr dags flagten. ibid. Middel om den Soldaet gezond Brood te bezorgen. 174 De Hofpitaelen dienden een beter inrigting t'ondergaen. 177 Alle Mogendheden moeften heylig en onfchenbaer hun
wederzydfche Hofpitaelen reipedteeren. ibid. De Geneeskundige moeften noit Dorpen tot hunne
Hofpitaelen verkiezen. 178 De ongelukkige gevolgen 'er van. ibidDe Zieken dienden wyder uyt eikanderen, en alle Ziektens afzonderlyk geplaetft te worden. ibii. Noit moeft men by een betrokken Leger eenigen Zieken gedoogen. 179 Aenmerking op de Kleeding der Soldaeten. ïbid. De Keyzerlyke heeft verre den voorrang boven andere. 180
VIERDE AFDEELING.
De onderfcheide Graêden der heerfchende Epi* démien, met betrekking, hoe deze uitkunnen aerden pligt-verzuim, de deirlykfte verwoefiing aenregten.
ï L
ALle navorffching, om de waere corzaek der Epidé. mien te ontdekken , is vrugteloos geweeft. 182 De Eerft-befmette , wanneer zy wel behandelt worden,
zyn ligtft te genezen. 186 Noit heb ik het Contagium zoo befmettend gezien, dan
by de laetfte Épidémie. ïbid. Zommige Epidémien konnen tot zoo eenen hoogen graed van kwaedaerdigheyd opklimmen, dat geen middel de zelve kan beteugelen. 187 Voorbeeld van groote kwaedaerdigheyd. 188 paiJTGLE ftelt den rotten Aerd des Loof onder de peftilentisle Ziektens. 192'



INHOUD. 3*5
Eeïi kwaelyk beftierde Geneeswyze geeft 'er veelmaels
aenleiding toe. 193 Voorbeelden 'er van. • ibid. Nopens het Contagium, welk in onzen Dampkring
word geboren. 194 Van de befmetting uit mededing des Smetgift. * 195" Niets moet de aendagt meer opwekken, dan de.zuiverheid der huizen. ' ibid. De ontlaft-ftoffen zal men noit in de vertrekken des •
Lyders gedoogen. Dikwils moeten de zelve met Azyn, Kruid, &c. be-
waeffemt worden. ^id. Noodige voorzorgen, die de Zieke-bediende moeten
agtervolgen. ïbid. Arme Menfchen moeften van 'sLands wegen Zieke-
dienfters bezorgt worden. 198 Wanneer hun huizen te klein wierden bevonden., nae
ruimere doen vervoeren. ■ 199
Heilzaem voorbeeld , en uitwerking 'er van. 200 De hooge Regeering moeft d'Heeren Paftors, Genees-
en-Heelheeren verpligten, van hun tydig kennis te
geven, waer een Épidémie zig had geopenbaert. ibid. Wanneer een Épidémie groote verwöefting aenregtte ,
was noodig, dat men de befmette plaetfen door
Krygsvolkeren liet omringen. 202 Met minder rigeur door Boere-wagten de Dorpen en
Straeten doen bezetten. 203 Honden, by die bedrukte tyden, moeften oft gedood,
oft op den band gehouden worden. 204 Huisraed van Kleederen moeft verboden worden in die
tyden te verkoopen. ao$ Treurige voorbeelden 'er van. 20 7
De befmette Huizen dienden door zekere teekens ken-
baer gemaekt te worden. Schrik oft vrees moet zoo zeer niet voor een oorzaek
van befmetting gehouden worden. ihi-
B B



S86 INHOUD.
Het luiden der Klokken , klippen over Beregtinge, het ftellen van Kruifen voor de huizen, moeft in die tyden agtergelaeten worden. 208
Desgelyks moeften de Heeren Zielzorgers hun aenvertrouwde kudde op het ernftigfte vermaenen, hunnen toeftand niet te verwarloozen. 209 §• II.
Krygsvolkeren, Koophandel, en zwervende Handelaers brengen ons niet zelden het zaed-beginfel van zeer gevaerlykc Ziekten mede. 21 r
Het is beklaegens-waerdig, dat de Regeering zoo weinig aendagt maekt op d' invoering dier Befmetting. ibid.
Waer ergens een aenftekende Ziekte regeert, moeft den Kermis-dag, nft Jaermerkt uitgeftelt worden. 215
Treurige gevolge'n 'er van. ibid.
De Uitvaerden voor de Aflyvige moeften mede uitgeftelt worden tot dat d' Épidémie opgehouden had. 216
VYFDE AFDEELING;
Be pligten, welke het geeftelyk Staetsbefiier, by alle voorkomende Epidémien, diende na te komen.
I I.
"Tpv Ë Pligten der Opper-Kerkvoogden. 219 ►JU/ Alle Heeren Zielzorgers moeften ten fterkften de
Tredeftinatie tegengaen. 22I Zoo insgelyks het Vooroordeel en dom Bygeloof. 224
S ir.
Over de Zwarte-konft. 226 Wegens het Vooroordeel, dat hier ontrent plaets heeft. 228 Men fchrikt, wanneer men aen het noodlot dier groote Mannen gedenkt, die het Vooroordeel en Geeftdryvery zoo onnoozel ten ftraftooneel hebben gedoemt. 229 ïn die dagen van duifternis heeft men dikwils heilige Zaeken met Superftitie gemengt. 230



ï N H O U D. 387
De waere Tooveraers zyn alzoo zeldzaem, als de ingebeelde menigvuldig. 23 a
Verrukkende voorbeelden 'er van. 233
Naude heeft verfcheide groote Mannen van Toovery vry-gefproken. 239
Onze verligte Godsgeleerde hebben van overlang zig te regt 'er tegen aengekant. 240
Ergelyk is het, wanneer men bedenkt, hoe dikwils men in 'tjaer laftig word gevallen om atteftatien te hebben, dat een natuerlyke Ziekte boven natuerlyk is. ibid.
Heimelyke Waerzeggers en Duivel-bezweerders. 241-
Wat Konftgrepen zy verzinnen, om dit arme blinde Volk te bedriegen en te mifleiden. 243
Uit deze Wangedrogten van Superftitie ontftaen allerlye onheilen. 24$
Treurige voorbeelden 'er van aengehaelt. ibid.
Bewys-ftukken voor die, welke als nog te ligtvaerdig geloof geven. 245
Toorbeelden van zoogenaemde betooverde en bezetene menfchen. 2^4.
Reden , die aenleiding geven , dat zommige zoo ligtvaerdig aen de zelve geloof geven. 2.64
S-. 111.
Het Bygeloof, dat by de Bydropbobia oft Honds.dulheid plaets heeft. 26$ ■
Aen Honden, Wolven, Voffen, is die fchrikkelyke Ziekte eygen.
Het Speekfel ia het waere voorvogt, waer in het Gift
zig onthoud. 267 Hoe onzeker de genezing is , egter fchilt het nog veel,
dat zy voor ongeneeflyk moet geboekt ftaen. 268 Wat mogelyk aenleiding heeft gegeven , dat, men zyn
toevlugt tot de Heilige heeft genomen. 26>~ Honden, welke aen buikpyn onderhevig zyn, worden
meermaels voor dul gehouden. 270Voorbeelden 'er van. 271,



3B8 inhoud:
Proef van den Heer Unzer, om te weten, of een Hond dul is dan niet. a7z
Onzekerheid dezer proef door voorbeelden geftaefd. 273
Het is te beklaegen, dat men wegens deze vreede Ziekte nog zoo in het onzeker is. 274
Een menigte van Hulpmiddelen heeft men aengeraeden, dog welke nog de proef het zekerfte doorftaet, is de Belladona. »7^
Het branden der Wonde i« als een middel aenbevolen. 276
Aenmerkelyke voorbeelden 'er van. 277
Gevolgtrekking, dat deze Ziekte, even als andere gevaerlyke Ziektens, te genezen is. 278
Alhier tc Lande heeft men weinig gelegentheid , van den beginne af een Lyder te behandelen. ibid.
Meelt al hebben zy vrugteloos een Heilige beftiering ondergaen. 279
Superfiitieuze Mifterien, aen de zelve verknogt. ibid.
Tanden van woedende Dieren, die wolle-öoffen paffcren, zyn niet vergiftig. 28a
Waffching der Wonde, is een groot voorbehoedmiddel. 282
Den Schryver heeft alle regard voor de Heiligen , maer het fuperftitieuze zy in deze met regt gclaekt. 284
Door het zeldzaem aentreffen van gebete Lyders, zouden veel Genees- en Heelheeren niet eens weten, wat zy in den aenvang te doen hadden. 286
Het middel, om alle deze onheilen voor te komen. 287
§• i v.
Schaedelyke Misbruiken ingevoert, zouden wel billyk een verandering mogen ondergaen. 290
De Doode moeften buiten de Steden en Dorpen begraven worden. ibid.
Geen Lyken in de Kerk te brengen. ibid.
Niets is vergiftiger, dan de Uitwaeflèming der Lyken. 291
Treurige voorbeelden 'er van. ibid.
Het begraven in Kerken , is een -gevaerlyk Misbruik. 294
Een yffclyk voorbeeld 'er van. , 25>5



INHOUD. 389'
Het begraven buiten de Steden, was ten tyde der aloudheid in wezen. 299
Gelukkig voor ons Land, dat onzen Monarch dit heeft verboden. 3°3
Wenfchelyk had het geweeft, dat hy mede had verboden , Lyken in de Kerke te brengen. 304
Het ondiep begraeven is infchelyks een fchaedelyk Misbruik. ibid.
Waerom word dit by het geftorve Vee naergekomen, en niet by den Menfeh. 3°5
Uitvaerden moeften ten tyde van een Épidémie uitgeftelt worden. 3°6
Verfcheide droeve voorbeelden 'er van. 3°7
In den zeiven tyd moeften de Godsdienften, zoo kort als mogelyk waer, verrigt worden. 3°8
Zoo insgelyks de Miffen, die door Godvrugtige ten dien tyde beftelt worden. 3°9
Eewys-reden 'er van. ïbid.
Lyders met den Roodeloop befmet, en die, welke Zieke moeten bedienen, moeft men het huis Gods verbieden. 311
De fchrikkende en zielroerende Predikatie diende men insgelyks na te laeten, in tegendeel de Vergaedering liever tot hunne pligten aenporren. 312
Het luiden der Klokken voor Afgeftorve brengt fchrik en vrees aen. 3*4
Geen Lyk by klaeren dage ter aerde te beftellen. 31$
Alle Doodkiftmaekers moeft men verpligten , de Kiften van binnen en buiten te fteenpekken. ibid.
§• VI.
Het veel bezoeken van Vrienden en Gebuereh by Zieken is een fchaedelyk Misbruik. n7
Moeft verboden worden, dat Jongmans oft Dogters een minderjaerig Lyk ten Sterfhuis mogten gaen palleren. 318
Niet minder het waeken by Lyken. ibid-



39° inhoud.
Kwalyk geplaetften iver van veel Paftors, Genees- en Heelheeren. g ! jj
Zy zyn zelfs, dikwils oorzaek, dat zy een Épidémie al-om vervoeren. 320
$. vii.
Van de Wanwysheid en domme onkunde van zommige Zieke-bediende. 321
Wat nadeel zy hun Zieken hier door toebrengen. 323
Hun luiheid en onagtzaemheid ftrekt niet minder tot nadeel, • 326
Zy dienden alle Schyngeleerdheid voor eeuwig vaerwel te zeggen. ïbid.
De Heeren Zielzorgers moeften zig insgelyks met de Geneeskonft niet bemoeien. 327
De gevaerlyke gevolgen 'er van zyn al te veel bekend. 32S
zesde afdeeling.
Ligging, Logsgefleltheid, gewoonte, en voorfchikkende Oorzaeken tot de Ziektens onzer Nederlanden.
% I.
V' Laenderen is gelagen in het gemaetigfte van de noorder Logtftreek. 330 Het grootfte gedeelte ligt flegts boven het waterpas
der Zee. 331 Den naem is aen deze Provincie gegeven ten tyde van
de Gotten en Wandaelen. 1 Md.
Het Land is 'er vrugtbaer in alle Gewaflen. 332 , Den Dampkring is 'er betrokken en vogtig. 333 Hy is des Zomers nog bezwangert met vele rotte en
ftinkende Uitwaeffemingen. ibid. Vlaenderen heeft weinig oft geen bergen, waer door
ook de Logt als tegen gehouden word. 336 Is opgepropt van Steden, Dorpen , Pagt- en Landhoe-



INHOUD. 39i
ven, waer door de fchaedelykheid nog word vermeerdert.
De Logt als een vlooiftof aengemerkt, haer bezondere werking op de Lichaemen. 338
Het vermogen der Hemelfche Lichaemen, met opzigt tot den Dampkring van Vlaenderen. 342
De Winden zyn 'er naer hunne bezondere eigenfchap heilzaem oft nadeelig.
Groot verfchil tuflehen heete , drooge, en natte Jaergetyden. 348
De Volkziektens beginnen in 't laetfte van July, en nemen met het vallen der bladers allengskens af. 350
De Jaergetyden maeken 'er mede een groot verfchil. 351
Den Zomer is 'er meeft-al het gezondfte gedeelte, maer het Najaer mag men 'er met regt de bron aller Ziektens noemen. 3ya
De meefte Koortfen , die men 'er aentreft, zyn alle van eenen aflaetenden aerd. 354
Het gebrek van zuiver Water, is oorzaek van veel Ziekten. iiidt
% I I.
De onderfcheide Leefwyze en Lichaems oeffening zyn mede oorzaek van veel Ziektens. ^$6
Geen Provincie is'er, die zoo veel werkzaeme Landslieden oplevert, dan Vlaenderen.
Geen Provincie is 'er, waer den Landbouw zoo ten toppunt zyner volmaektheid is geftegen. ibid.
Alles gefchied'er door geweld, vlyd , zorg en arbeid. 360
Het gezondfte gedeelte der Inwooners is 'er meelt aen Ziektens blootgefteld. ' ^6t
§. I I I.
De Stedelingen in Vlaenderen kan men aen alle deze onheilen niet onderhevig ftellen. ^63
De Welde en bedorve Zeden zyn 'er egter oorzaek van veel ellenden. ^



392 INHOUD.
De Ledigheid en Overdaed in fpyze niet minder. 366 Insgelyks het overmaetig drinken van fterke Dranken. 367 Zoo mede de flappe en welluftige Opvoeding der Kin-
deren- ] \ r k . 368
De Fems-ziekte, in alle haere gevolgen befchouwt,
is geen geringe oorzaek, welke d'ellende helpt vermeerderen. 36<?
Wat het Middel waer, om dit alles te verbeteren. 37*
De ftaetkundige Wetten hebben altoos het Huwelyk aengemoedigt.
Bedorven Dampkring in de Steden is insgelyks oorzaek van Ziektens. 373
Vooroordeel ontrent de wooningen der arme Lidmaeten. ihd.
Slot dezes Boek. 375
EINDE.















m



VERHANDELING
OVER DE
HOTKOOILTS
E N
lOOBEiOOR
/. DEEL.






OVER DE
KOORTSEN
IN T ALGEMEEN,
DOG BEZONDER OVER DE
ROTKOORTS
E N
ROOBËLOOP*
Welke federt de tien a twaelf laetfie faeren alom in de Nederlanden de fchriklykftc f verwoesting hebben aengeregt. [
DOOR \
Oud Heel-arts der Legers van zyne rooms-keyzerlyke Majesteit, thans gezworen Heel-en Vroedmeefter der Stad en Lande van Dendermonde, &c.
Experientia & Ratio Fundamentum Medicinae verae conftituunt Etmuller.
EERSTE DEEL.
Te Dendermonde by de Weduwe du Cajü. En zyn te bekomen t' Amsterdam by J. Morterre.
M. DCC. L XXXVIII.
Ex Legato VERRIJST.



Caufse Inveüigatio, ejusque Primordia, &Occafio in Aftèétionis & Remediorum Originem deducunt ampliffimam.
Celsus.



TOT JDMW JLJZZJZXlo
Enen vermaerden Wysgeer heeft wei-eer gezegt: „ Dat den genen, die op „ het Tooneel der Wereld treed, waer „ ider Sterfling zyn Rol fpeelt, zyn uit„ terfte vlek dient aen te wenden, om „ de Perfonnagiediehy verbeeld,'t zy „ Vorft oft Bcdelacr, wel te ipelen: " Hier mede bedoelende, dat ider in zyn beroep zig moet bevlytigen, om hem tot nut te maekcn van zyn Evenmenfch.
Vele zouden zig mogelyk beneirftigt hebben, om 't geringe, wat in hun vermogen is, de Wereld mede te deden ^ zoo zy niet gevreeft hadden die fcherpe geeffel van laftering: Dan wacr heeft ok Sterveling zoo. volmaekt geweeiU
Malis difplicêre laudari eft.



TOT DEN LEZER.
die deze bitlche afgunft heeft konnen ontgaen? Waerlyk ik kenne geenen, Ecnen Geleerden, die opregt de konft bemint, zal altoos een arbeyd by gewigt en maet, en niet by ondericheid van woorden en hoog Gezag, wardeeren. Benyd niemand, die meerder weet dan gy; maer hebt medelyden met die minder weten. Zeer gevoelig is het zeker, wanneer men voor zyncniver,in plaets van lof, met Iafter word bejegent; voor al nog, als de fchimpfpraek word uitgebrackt van eenen, waer van het Ipreekwoord zegt: Cum tua penideas oculïs male lippus inunclis y cur in amicorum vitiis tam cemis acute? „ Wacrom „ ziet gy leep-gezigt, die met uw onge„ waffchen oogen uw eigen fouten niet „ befpeuren kont, zoo fchcrp op de ge-



TOT DEN LEZER.
breken van uwe vrienden? " Dan, myn Lezer, dit is het noodlot en den loon van alle, die zig voor den Staet tragten nuttig te maeken.
Met het uitgeven dezer Aenmerking zal ik onmogelyk alle menfchen konnen behaegen, om dat nyd, afgunit, onkunde, en valfche begrypen, als zoo veel oorzaeken, moeten aenmerkt worden, die niet ider myn goede pooging onder een en het zelve dagligt zullen doen befchouwen.
Daerenboven zal het nog aen vele myner Infchryvers vremd voorkomen, in dit Boekdeel een aeneenfchaekeling an Ontwerpen te ontmoeten, de welke fchynen weinig betrekking te hebben met de Stof, die ik voorgaf te verhandelen. Dan om eenigzins die verwon-



TOT DEN LEZER.
dcring voor te komen, moet ik zeggen r dat ik by de Voorwaerde heb gemeld, dat ik alle de Vooroordeelen, Misbruiken, Wanbedryven, &c. zou aengeroert hebben, die, fteeds voordduerende, d'ellende van den menfeh helpen vermeerderen. Deze onderfcheide Stoffen nu waeren zoo menigvuldig, dat ik die onmogelyk onder een oft twee Afdeelingen kon bepaelen; waerom men ook de redens gemakkelyk zal konnen nagaen, welke aenleiding hebben gegeven tot die uitgebreidheid: Dog ik verwagt, dat niemand my deze ten kwacden zal duiden, alzoode meefte voorkojnende Onderwerpen dufdaenig zyn ingerigt, dat zy byna als zoo veel aen~ leidende oorzaeken moeten befchouwt worden; waer doos voordduerende de



TOT DEN LEZER.
aenftekende Ziektens nog onder ons de fchrikkelykfte verwoefting aenregtcn. Daerenboven heb ik liever gehad, iets eenvoudig voor te draegen, dan het Publiek door een opgepronkte Voorwaerde te misleiden. Het is al te dikwils bedrogen geweeft, dan dat het nog langer wilt bedrogen zyn. Mogelyk is dit de oorzaek, dat byna ider een afschrik van Infchryving heeft.
Ondertuffchen ziet daer, myn waerden Lezer, het eerfte Deel mynergeneeskundige Verhandeling :Wat zal des zelfs uitflag wezen ? Heb ik aen het oogmerk voldaen ? Dit is het wat ik volftrekt onbewuft ben; waerom ik ook, niet dan met zekere vreeze , myn noodlot zal afwagten.
Verfcheide voorkomende hinderpae-



TOT DEN LEZER.
len hebben de uitgaef van dit eerfte Deel aénmerkelyk vertraegt; dan deze uit den weg geruimt zynde, beloof ik de Heeren Infchryvers, dat het tweede en derde Deel geen hindernis meer zullen ontmoeten, nemaer zoo fpoedig, als mogelyk is, in 'tdagligt verfchynen.
Voor het laettte zy myn vuurigen wcnfch, en vergelding, wanneer ik maer te weet mag komen, dat ik, met het uitgeven dezer Aenmerkingen, iets ten nutte van myn Evenmcnfch en Vaderland mag tocgcbragt hebben.
Baefrode by Dendermonde in Vlaenderen de\en 28. van Lente-maend 1788.









MONSEIGNEUR
Le Comte du Empire romain, Ferdinand de Trauttmansdorff, Weynsberg, &c. &c. Chambellan, Confeillcr d'État intime aclucl dc sa Majesté l'Empeê.eur & Roï, Son Miniftrc plénipotentiaire pour le Gouvernement général des Païs-bas, &c. &c.



/%. j\ |% Jl,
é Y V t Y J
AENM.ERKING EN GENEESWYZE OVER DE
iCOORTSEN in 't algemeen;
DOG OVER DE
ROTKOORTS en ROODELOOP
IN 'tbEZONDER.
^/x^EN beroemden Verulamius zegt: Cé
é Y\SD*°0rlaCk £n deU iv0rtel van byna \.XJ faLUt kwaed inde wetenjchappenis •&*%JP'%enkel en alleen, dat, terwyl wy ons valfchelyk over de kragten van het menfchlyk vernuft verwonderen en die verheffen, wy des waere hulpmiddelen lacten vaeren. Niet minder bewaerheid en zinipeelt hier op de Spreuk van den berugten Natueronderzoeker Plinius : (by Nulla Ars inconftantior Medicina , nee fapius -mutatur. Daer is geen onbeftendiger Konft dan de Geneeskunde, nog die ook meer aen verandering is onderworpen.
(a) lik i. f. 5. ifo. Qrsa^ (h) Lih 1TX
ÏSsftSTE Pi!].. ,v



2 Aenmerking over Je
Wat al gepoogde omwenteling deze Konft fadert den leeftyd van den Oudvader van Cous tot op heden ondergaen heeft, konneri menigten van voorbeelden in alle eeuwen bewyzen, en die ik zelfs tot ftaeving van het voorgebragte kon aenhaelen; dogdenkedit onnoodig : genoegzaem dat ider weet,- dat Sydenham, en na hem den önfterflyken Boerkaeve , ('t luifter zyner eeuw ) en zynen onvergelykelyken Uitlegger den Baroï* van Zwieten, de oude Leerftellingcn van den Prins der Geneeskonft op onwraekbaere gronden hebben hcrftelt.
Galenos, die de Wetten van dit Orakel der aloudheid ons ten klaerften heeft aengetoont, heeft te regt gezegt: Dat dien, welken in de Geneeskonft ervaeren is, zal moeten bekennen, dat Hippocrates ons de waerheid heeft nagelaeten. Niet minder verdient in aenmerking genomen te worden die verhevene uitdrukking van •den beroemden Le Clerc: Cc) Indien *tEyland* Cous, zegt hy, de wieg van de waere Geneeskonft is geweefi, de Leerstellingen van \ynen Opbouwer moetender de fteunpilaeren van zyn: wnzen cerfien flap is dien, welken Hippocrates deed; hy moet ook ons voorwerp we\en, en de Natuer onien leidsman.
(c) WJIolre naturelle de VHomme ou U Mêdecine rappehée <j Ja première jmplkiii. Tom. i. pqg. <in;



Rotkoorts en Rooddoop. g
Öc Geneeskonft had onnoodig geweeft, indien den menfeh', 'die volmaekt en onfterflyk uk de hand van zynenSchepper kwam, Cd) zig in dezen ftaet had weten te houden; maer ongehoorzaem aen de bevcelen van zyn Opperwezen, aen wie hy 'tlevens ligt verfchuldigd was, haeldehyeen ■chaos vaii ellende ( ö bewcenelyke ongehoorzaamheid!) hem, en zyn nageflagt op den hals. Zoo Jang den menfeh de zonde niet kende, wacren fmerten en ziekten hem onbekend; niets kon hem fchaeden, alle levendige fchepfelen wacren hem onderdaenig, (é) ja de geheele Natuer was in vrede , zoo lang den menfeh zelfs in vrede met zynen Schepper was. Wat verandering bragt dus niet zyn wederïpannigheid te wee»? daer zyn ziel onfterflyk, nu door geregte ftraf wierd bloot geftelt aen vervoerende pallien, onwetendheid, en voor al vatbaer aen. ondeugden ; daerenboven wierd zyn lichaem nog een prooi der ellende en van de dood. 'T was ook alsdan dat hy verloor d'oppermagt, die God hem had gegeven over de Dieren; hy ftond tegen God op, Cf) en in dien oogenblik wederftond hem ook alles wat in de bezielde wereld was: Zoo dat van het hoogfte des Piemels de Zon, Maen , Sterren, ja alle Lugtverhemelingen, ider gaf zyn kwaede uitwerking; d'aerde waefièmde haer vergiftige
(d) Eed. Cap. 7. f. 30. (t) Genefis Cap. r. f. 2,6. CO IWrf. Ca$. 3. f. 6.



4 \ Aenmerking over de
dampen uit,ja 'tHeelal fcheen als om'tecrft.tol zynen ondergang tc helpen, en in dit achelykfte tydftip was het nog, dat God zyn ftrenge Sententie bevefligde: (gj Gy lyt ftof, en in ftof xjUi gy wederkeeren.
Uit al dit voorgcbragte zal thans ligt af tc leiden zyn, wat tot grondflag heeft gedient van de noodzaekclykheid om de Geneeskonft in te voeren: waerop Etmuller niet onaerdig zegt: Den nood heeft de Geneeskonfi uitgevonden, en d''ondervinding heeft xe bevoordert.
'Tis zeker dat de Geneeskonft hacr behoudenis is verfchüldigd aen d'overlevering der eerftc tyden, welke als van d'een hand tot in d'ander is ovefgegaen. Wacr uit blykt, dat de gene, die beroep maeken van de Korift van genezen, volftrekt den prys moeten kennen van de Waernemingen en Ondervinding. Zy hebben den Oorfprong aen de geneeskundige Beocffèning gegeven in den tyd dat deze Konft maer in de kennis van eenige kragtcn der Kruiden beftond. De Waerncmingen hebben by vervolg aen Hippocrates en zyne Navolgers gedient tot grondflag van de Pratyk, wacr van zy de waerheid maer •erkenden, naer evenredigheid zig de gevallen aen 'tbed des Lyders voordeden, die door hun Avaeren aengeteckend.
Tis alzoodatSydenham,Fernel, Hoffmaxv»
U) Gen. Cap. 3. y\ i.p.



Rotkoorts en Roodeloop.
en van-onze dagen den onftcrftyken Boeröaevè
VAN ZwiETEN , LlEÜTAUD, TlSSOT, IlüXHAM ,
Pringle, Zimmerman ,. cn menigvuldige andere beroemde Mannen,onseenen fchat vanWaernemingen hebben nagelaeten, die ons heden inftaet ftellen, om de geheymeniiièn der Natuer nog dieper te doordringen. T is ook aen deze berugte Wetgevers, dat wy verfchuldigd zyn de nieuw ontdekte waerheden, die de Aloudheid over het hoofd gezien, niet geweten,, nog waergenomen. heeft.
Zonder Waerneminge en Aenteekening was mogclyk noit de Geneeskonft tot dat toppunt van volmacktheid geftegen,. waer in zy op heden > tot heil van hetlydendMenfehdom, is gekomen. Dan egter moet ik bekennen, dat'er nog veel aen ontbreekt, eer zy tot dienluifter zal geklommen zyn, dat men van hacr zal mogen zeggen, zy is volmaekt:. want in de verborge werking der Natuer, zelfs in ider deel .van de onbezielde wereld, vinden w^dagelyks onoplosbaere zwaerigheden: Wat wonder dan, dat wy in 'tMenfchslicbaem, een konfttuig, zoo voortreftelyk en. zoo fyn t'faemen gefteld, zoo. menigvuldige verfchynfelcn ontmoeten, waer van wy geen reden konnen geven? Te regt heeft dan de eeuwige Wacrheid gezegt: Xh) Nouwdyhs giffen wy tegt de dingen die op aerde zyn, en met moeite
(h) Ha Boek der Wysbeid. Cap. "51. f. 16.



6 Aenmerking over de
vinden wy de dingen, die voor ons zyn. Gröoté dingen, zegt ;t Orakel der wysheid, (z) hebben wy van de Goden ontfangen, en om grooter te krygen, waeren wy niet bekwaem.
Wy bezitten te geringe Waernemingen, ëh ecne al te nouwe beperking van verftand, om zoo veel honderde, ja duizende Natuer-ftraelen ,. alle in een midden-punt te vereenigen. Een toevallig lotgeval, een agtervolgende opmerkzaemheid, een treurig einde te laet beklaegd; deze alle t' zaemen genomen, zyn de eenige waerborgen en meefters, die ons het weinige., wat wy weten, geleert hebben. Waer 'uit blykt,. dat'er nog zeer vele dingen de Geneeskonll ontbrecken ^ ja die byna onmogelyk binnen het tydperk eens Menfches leven regt kan geleert worden.. Waerom'cr ook nog menig diep geheim in dè Natuer zal verborgen blyven,dat mogelyk niet als. by lotgeval ons Nakomelingfchap in latere dagen zal ontdekken.
Nog is het beipiegelend Gedeelte der Geneeskonft zeer verfchillig van des zelfs Beoeffehing: want dezen, die de hooge School verlaetende, gemakkelyk door zyn Redenkaeveling en Theorie een Hoogleeraers Ampt konde wegdraegen , zou by de Pratyk, om aen gemeene Koorts regclmaetig te genezen > zig zeer verlegen vinden..
(i) Senjsca de Betief. Lih Cup. zy.



Rotkoorts en Roodelóop. 7-
Waerom den beroemden Le Clerg (k) niet 011.terdig zegt: De laeken zouden zig lèer haeft van gedaente veranderen, indien men maer Hoogleeraer wierd,. gelyk als Veldoversten by een Leger.
Dat de geneeskundige Pratyk moet gcocfiènt worden, wilt ider, die den naem van Geneesheer draegt, zig dien waerdig maeken, is een waerheid, welke ik denk van niemand, die onbevooroordeeld is, zal betwift worden: Want. door Oefièning leert men ondervinden, en. doorOndervinden leert men genezen ,• 't welk Svdenham (7) mede zoo begrepen heeft : Dat. de Waerneming en de Pratyk de befte middels zyn- om de Geneeskonft te leeren.
Dog hier mede zy niet bedoeld, al of de Ondervinding by de Geneeskonft alleen kon beftaen v_ geenzins, want Erasmus (m) zegt wel uitdrukkelyk: Claudicat,, qui alterum crus defiderat & mancus eft Medicus, qui folam rationcm aut experienüam habet. Dat ecnen Geneesmeefter * die oftde reden, oft ondervinding alleen bezit^ even als eenen kreupelen isdie maer een been heeft.
Nok had ik de pen in d'hand genomen „_ .nog gedagt een verhandeling t'ontwerpen ovcr.-
(k) Lih. Cit, Tom. r. Tart. z. ^£. £33. (I) Op er. univ. Epift. ded. {ml Lii 7. ApopU, nz>.



3 'Aenmerking over de
de kwaedaerdige Koorts cn Roodeloop, hadve» iets volledig, en by eikanderen gepaerd, ten dezen opzigte in onze Moedertael het ligt gezien;, mogelyk zou ik myn ledige uren (hoewel vry gering, als meer de Heel- dan dpGenees-konft toegeweid ) nuttiger konncn belleed hebben.
Wel is waer, den beroemden Zimmerman (ny heeft mogelyk alles gezegt, wat oit over den lloodeloop zal gefchreven worden; dog ongelukkig is zyn orden en fchryfwyze, dusdaenig door eikanderen verward, dat rjjen byna zyn geheel Boek moet doorbladeren, wilt men iets van zyne. Grondftelling yerftaqn. Daerenboven bekent hy zelfs, Co) dat zyn Boek niet naer orden is gefchreven;ja dat zyn Werk maer nuk-werk is.
Wat den alom vermaerden Tissot in zynRaed-. gevinge voor de gezondheid van den gemeenen Man over de Dysenterie heeft aengetcekent, zal de geheele wereld met my moeten bekennen, dat het zelve nog veel gebrekkiger is dan het voorgaende; en nogtans is dit nuttig Bock in jeiers handen. De Leerfiellingen van dien beroemden Schryver fchynen meelt alle zoo ingerigt te zyn, dat men waerlyk, naer het my voorkomt, zou moeten gelooven, dat dien grooten Man
(n) Verhandeling over den Roodeloop , vjfilkm in den jaerc $765 in Zwitzerliind beeft geregeertt (0) Ibid, X Hoofdjluk, pag. 296.



Rotkoorts en Roodeloop. 9
niet dan alle goedaerdige Loopen heeft behandelt.
Den Heer Hannes (p) zou.in alle opzigten nog den voorkeur boven de twee gemelde verdienen, was het niet, dat dien kundigen Man, in 't bewyzen van d' onfchuld der Boomvrugten als geen oorzaek zynde van eenen hccrfchcnden Roodeloop, wat te wydloopig, en in het wezcntlykfte wat te bekrompen was gcweeft.
Van eenige Schryvers niet algemeen bekend, dog wiens Schriften alom in de geleerde Maetfchappycn zyn veripreid, zal ik geen melding maeken; genoegzaem dat die llecren hunnen iver hebben betoont, met de wetenswacrdige dingen, die zy by de hcerfchende Epedemien hebben waergenomen , tot heil en trooft van hunnen Evenmenfch het dagligt te doen zien. Ik zal ook ter zyner plaets van deze Menfchsvrienden een lofielyke melding maeken.
'T was te wenfchen geweeft , dat vele dit voorbeeld hadden gcvolgt; mogelyk zouden wy ons heden beter in ftaet gevonden hebben, om deze gedugte en gevaerlyke Ziektens te keer te gaen. Dan het fchynt, dat de meefte tegenkanting en befiribbeling hebben gevreeft; doordien men eensdeels ongemeen ligt en gemakkelyk den nyd, in plaets eener edelmoedige vergelding, voor zynen iver op zig haelt. Dog my dunkt, dat een ey-
(*) Verhandeling over d' onfchuld der Boomvrugten in het Vfiordbrengen van den lloodeloop. 1774.



IQ Aenmerking over de
ge inwendige voldoening dit alles had moeten t» boven komen; te meer nog, wanneer men dagt * dat men zynen tyd niet vrugteloos had opgeoffert, en dat men ook totwelzyn van den Staet had mede gewerkt, 'twelk Lücanüs (q) insgelyks nietonaerdig heeft bedoelt: non fibi tod Genitum fe credere mundo. Men is niet geboren voor zig zelfs, maer voor 'tGchcclal.
Even lofTelyk en wenfchlyk had het geweeft, dat ider, die de geneeskundige Pratyk oeffent, by een opkomende en voordduerende aenftekendc Rotkoortsen Roodeloop, zyne Geneeswyze, goed oft kwaed, aen den dag had gelegt. Dit zouden regten weg zyn y zegt den beroemden Hüxham ,,. CO om de Geneeskonft te bevoorderen. Dan ik meene, dat de meefte zullen afgefchrikt geweefl hebben door die ydele vreezc van berilpt te worden , oft dat zy niet genoegzaem met eertitels pronkten, om hun voorgebragte door gezag te fïaeven; dog deze hadden mede zig te binnen moeten brengen, dat in de School jEscuiApii geen hooge, laege, meerdere, oft mindere Eertitelen gelden: en niet minder hadden de geleerde Beknibbclaers zig telkens ook moeten herinneren de nadrukkelykfte vermacning, die PliKips ons geeft, daer hy zegt: Da?er geenen
(q) Lik 2. f. 383.
(r) EJfai fur les differente^ efpecet de Fievres. f ag. 43c.,



Rotkoorts en Roodeloop. n
■Schryver zoo flegt is, wacr men niets goeds uit kan haelen. Deze woorden alleen, van zooeenen beroemden Criticus , hadden billyk van overlang dit wenfchelyk gevolg moeten hebben, dat vele nydige Muggezifters hun bitze tong voortaen hadden beteugelt, om den Staet eerlang van dit wezentlyk nut niet te berooven. Tmoeil ook tot ipoorflag voor die bevreefdc gedient hebben, van voor 'twelzyn der Mactfchappyc alles op tc ofièren voor dat van hun eigen liefde, oft zelfs belang. Daerenboven is het van overlang een opgemaakte waerheid, dat cenen Neuswyzen in alle ding gemecnelyk van alles het minne weet; terwyl hy door zyn verblinde onkunde niets , of weinig bemerkt, meeft berifpt, veel verwart en zelden verbetert. Zeno CO gevraegd zyndc, hoe hy zig gedroeg, wanneer hy gelaftert wierd, antwoordde: gelyk eenen Gezant, die zonder antwoord te rug word gezonden.
Ziet daer, oneenzydigen Lezer, alles, wat ik noodig vond, U-E: voor af te berigten; dit heb ik egter voor 'tlaetfte nog by tc voegen, dat den Schryf-fïïel cn Tael inderdaed zoo nouwkcurig niet is, als ik wel gewenfeht had; dog ik frreel my: daer nut cn voordcel tot zyn Evenmcnfcli word beoogt, zal een Schryver zelden over gebreken van Stiel en Tael berifpt worden.
(s) W. Bkitaine; vozrbccld der oudeWyze. Tig. 10$.



12 Aenmerking over de
En wanneer dit buiten verwagting mogt uitvallen, deze voer ik de woorden van den wyzen Cato te gemoet: dat geen Stiel van Schryven zoo nouwkeurig en wel gekift kan zyn, dat het buiten tegenfpraek der Bekel\ugtige teenemael is gefield; want hun inborfl is altyd tot twijl en tweedragt genegen, en daer in hebben zy meer iufi, als in het onderzoeken- der waerheid.
Ontfangt dan deze geneeskundige Aenmerkingen, zoo als zy zyn: wat de Geleerdheid betreft, die aen het Werk zelfs ontbreekt, meen ik doo? de waerheid, en door de zugt cn liefde tot myn Evenmenfch, rykelyk vergoed te hebben. Voor de deugdelykheid en opregtigheid moet ik billyk inftaen; met die uitzondering nogtans, dat ik buiten weet kan gedwaelt hebben. Voor het overige is'er de eenvoudigheid in bedoeld; niets is 'er op loll'e gilling oft gewaende verbeelding in te neergeftcld : 't zyn alle Waernemingen, Befpïegelingen en Aenteckeningcn, die aen het bed des Lyders zelfs zyn opgemaekt. En op dat het betrouwen tot de zelve by mynen geagtcn Lezer nog te meer invloed mogt vinden; zoo befluit ik met de woorden van den beroemden Gatakker, daer hy zegt: dat een once Ondervinding ^o.a veel waerd is, dis een pond Befpiegeling?



Rotkoorts en Roodeloop. 13
EERSTE AFDEELING.
Gewigt 1g e Bemerking,
Door welke oorzaeken de heerfchende Epedemien y doodelyke Verwoeflinge, en geheime Ontvolkingc, nogfteeds in ons Vaderland \oo algemeen bly~ ven voorddueren..
§■ L
DEn berugten Mead CO zest: Dat de tehoudenis van het Folk d'eerfleWet is. Is de behoudenis van het Volk de eerfte Wet, wat moet dan het treurig denkbeeld van die woedende Dyfenteria Epedemica, en Febris putrida maligna, die onlangs als een geefel tot midden 5n ons Vaderland zig heeft doen gevoelen, niet op ons geheugen voor een yflyk gedenken opleveren? Wat een verfchriklyk fchouwfpel die befmetting onder ons heeft vertoont, en welk een deirenswaerdige llagting het einde van haer laetfte bedryven heeft uitgemaekt, zalider,
(t) Recueil des CEuvres Pbyfques & Médicinales. Tom. r, T>ijfert. 'fur U Tcp. pag. 299.



14 Aenmcrhng over de
die regtmaetig 't geluk zyns Vaderland betragt 9 niet dan met fchrik gedenken.
Hoe menig Menfeh is'er niet door gebrek en, noodige voorzorg ten grave gedaelt ? 'T is wel waer, zulks verlies fchynt in den eerften öpflag voor de Maetfchappye niet gevoelig tc zyn ; maer zoomen de berekening eens nouwkeurig naging, zou men zien hoe menig Lid den Landbouw, Zeevacrd, Koophandel, Befchcrming van 't Vaderland &c. is ontrukt. Men moet oft ftellen met den grooten Tissot , (v) dat het Folk in eenert Staet onnut zy; oft toeflacn, dat men in de Zorg van des zelfs behoud voorzien moet. 'T is derhalven van groot belang, dat men de oorzaeke eener zulke verwoefting nouwkeurig nagaet, op dat men weten mag, in hoe verre die in het kwaed gedrag der Zieken, oft in den aerd der Ziekte zelfs, oft in de pligten der Regering, oft z?lfs in de be grypen der Genees-en Heelheeren verborgen ligt.
Waerlyk de acngelegentheid van een geneeskundig Staetsbeflier is oft noit begrepen , oft zeer gering geagt; en nogtans is het den fteunpilaer van ecnen bloeienden Staet: Want waer de Regering op 't welzyn van het menfchelyk Geflagt een oog veüigt, daer worden jaerlyks duizende yan nuttige Inwoonderen bewaert.
Ag! mogte dit eens de aendagt tot zig trek-
(v) heudgevinr vaor de gezondheid van den gsmeenen Man. XXXir. Hoofdjïuk. pag. 510.



Rotkoorts en Roodeloop. 21
laet is komen zy ons bidden en fmeeken, ja* \elfs gebieden hun U genezen; maer in dien oogenblik zyn wy tegen wil en dank doof, al kwamen zelfs deze gebeden oft bevelen van den magtigften en gedugtften Vorft der aerde voord : wy moeten alsdan met leetwezen en medelyden Zien, dat vry het meefie deel daer van ten grave daelt.
De weinige hulpmiddelen, welke zy onder het beloop hunner ziekte gebruikten, wacren alle niet minder van eenen verderflyken en doodelyken aerd,, by Voorbeeld: Dooijers van Eieren met franfehen Brandewyn, gepoederde Eikels oft Vveggebree-zaed, Semen Plantaginis,. in 't zelve vogt gemengd, gerooft Brood met Olyf-olie, Spek met Eieren, en veel, andere moordmiddeletv meer, te lang om alhier te melden.
Nog waeren 'èr vele die Brandewyn oft Genever dronken, d'een om te genezen, d'anderom de Ziekte voor te komen; en deze buyteniporigheid had zoo wyd d'overhand genomen, dat de kroegen, oft herbergen, van 's morgens tot 'savonds vol zaten; waer door vele geheele dagen dronken liepen, en niet weinig den Landbouw deden kwynen.
Kreeg men nu zulke Lyders onder handen,.die dezen verderflyken voorbehoedmiddel rykelyk hadden gebruikt;dan had,oft een Ontfleking der Ingewanden plaets,oft de zelve Hond te volgen^ Stt deze. was dan ook veclmaels door geen be--



22 Aenmerking over de
kende hulpmiddelen meer te verbeteren, oft voor te komen: zoodanig wacren d'Ingewanden door dezen verderflyken drank verhit; waer door het ook vecl-al gebeurde, dat 'er zoo een fpoedige dood op volgde, dat het nouwelyks te gelooven was.
Ik wil wel niet ontkennen, dat het maetig gebruik van Brandewyn en Genever, by ander gezonde hchaemen, zyn heilwerkend vermogen heeft, zoo tot voorbehoeding, als om de neerflagtige gemoederen op te beuren; zoo als naderhand dit zelfs door my zal aengeprezen worden : maer de overdaed en misbruiken zyn hier bedoeld, en beflraft.
Dusdaenig dan waeren de bedryven, die voordvloeiden uit een dom Bygcloof en blind Vooroordeel. 'T is wel waer: ider Lid in de Maetfchappye heeft in dezen zynen willekeur; hoewel hy nogtans gehouden is d' hooge Bevelen te gehoorzaemen, die ingerigt zouden worden om een Épidémie voor te komen, en haer woedende uitbreiding te beteugelen: maer ik kenne geen Wet, die den Onderdaen verpligt van te moeten medicineren. Waerom 'er, naer my voorkomt, geen gefchiktér middel overblyft, dan den genen van Vermacning en Onderrigting, om allengskens die verderflyke plaeg van Bygeloof en Vooroordeel geheel uit het gemoed der Lands^ lieden te verbannen.



Rotkoorts en Roodeloop 23
Tot dus verre het Bygcloof en Vooroordeel onder den Landman oppervlakkig aengeroert hebbende, waer van ik denke hier na meer te zeggen,, flap ik over tot verdere- Misbruiken, die in eenige opzigten niet minder verderflyk zyn.
§. II L
Vele Landslieden fier ven ook by gebrek aert hulp, indien zy niet door de Natuer alleen gered wierden; andere bedienen zig van die zoc* genaemde Volksvrienden, Docloreflen, oft ander flag van onwetend volk; waer aen zy fomtydsmeer geloof geven dan aen den kundigften Geneesheer ; waer door zy ook niet zelden het Hagoftèr van onwetendheid en boosheid worden. Ik beken wel, dat het kwaed, welk door deze gepleegt word, een. goed-doen tot betrekking, heeft; maer dan moeften de Landswetten zoo ingerigt zyn, dat zy de dommigheid, ftyfhoof-digheid en kwacdwilligheid paelftelden, en de. Overtreders naer behooren genraft wierden: Want. zoo lang dit niet gefchied, zullen die heimelyke moorderyen fteeds belteen blyven. Eenigeweinige, die een kundig Genees- oft Heel-hecr genieten, zyn veel maelen onredbaer, uithoofde hunner ellendige tydelykc omftandigheden r en befmetten dagclyks andere, die 'er onvoorzigtig mede omgaen.
Meeft-al flaepen ook de Landslieden in te



Rotkoorts en Roodeloop. 27
kwaeden oppas, te lacten omkomen: Blyke zy de gene, welke maer nouwelyks eenige weken in de zelve opgefloten hebben geween , 'er even uitzien, als oft zy eenige maenden bedlegerig geween waeren; zonder dan nog eens te gedenken aen een legioen onguerige gallen, die zy 'er meermaels in aentrefièn, hun dermaeten pynigen, cn des zelfs tydelyke ellende zoo vermeerderen, dat zy (hoe fchrikkelyk ook anders) naer het ftraf-tooneel wenfehen, om uk deze onverdraeglyke plaets verloft te wezen.
i iv.
Boven dit alles moet men nog aenmerken, dat overal, Maer de Lugt lang flil ftaet, dat die ongetwyffelt moet bederven en ongezond worden; en hier door bekomen die Ongelukkige, welke in deze Peftkoten opgefloten zyn, zeer kwaedaerdige Kerkerkoor tfen, die geheele Steden en Landfchappen in het grootlle gevaer brengen. Niets kan vergeleken worden by de Boosaerdighcid cener befiote Lugt, welke reeds bedorven en met Dampen bezwangerd gaet, die de Lichacmen uitwaeflemen: Want volgens de Waerneming van Thomas Dessaguliers (b) ion d'Uitwaeffeming, die uit de Long eens menfeh komt, honderd cubicque duimen Lugt per minut
(b) Grondbeginfelen der Natuerkmde.



Rotkoorts en Roodeloop. 35
Den vermaerden Pringle CS) heeft aengetcekent: Dat de ftercoraele Materiën, die men ten tyde van een Dyjfcnterie oft Rotkoorts in de nouwe Straeten aentreft, als waere Pefikuilen moeten aenmerkt worden.
Billyk is zyne Opmerking, gezien die uitgeworpe ftoffen veelmaels van zoo eenen rotten en aenftekenden aerd zyn, dat de zelve niet zelden het hoogfte toppunt van Befmetting bereiken, en alom hun verflindende uitwerking doen gevoelen.
Volgens het zeggen van Mead (7i) heeft men waer genomen: „ Dat de Perfiaenen, de welke „ altoos van de Pelt omringd zyn, zelden oft „ noit van de zelve befmet worden, om reden „ zy de Zuiverheid beminnen, ja zelfs als een „ Regel van hunnen Godsdienll aerimerken." Het gebrek van een goede Policie, zegt le Clerc , CO is de waere oor^aek, waer door de Peft in Conftantinopelen te gelyk endemique en ■epidémique regeert.
Men ziet zelfs in de Heirlegcrs, waer de Zuiverheid niet betragt word, dat deze onagtzaemheid in 'tvoordbrengen van befmette Ziektens, meer vernieling onder de Krygsvolkeren te weegbrengt, dan het Buskruiden hetZweirdzelfs. De oude Gefchiedeniüèn leeren ons, dat het HeirJeger van Pompejcs door de Pelt wierd aen-
(g) Obferv.fitr les MaUd. des Jrmêes. Tom. 2. pag. 136. (b) LibJCit. Tom. i.pag. 373. (i) Ibid. Tom. z.pag.^^.



Rotkoorts en Roodeloop. 37
bJoedelooze Diertjens moeften derhalven tot het öntallyk vermenigvuldigen: Den Wyn , het.Ka-ren en ander noodwendigheden, van het grootfte aenbelang tot 'smenfchens onderhoud, moeften g&volgentlyk ook zeer raer worden; de Konften en Handwerken natuerlyker wyze kwynden,en de Kleeding wierd allerellendigft. De plaetfing hunner Huizen was volgens Murator (g) en Veu Cp) meeft-al op vogtige en ongezonde gronden: dus kon. het niet mifien, of Peft en Hongersnood moeften in die duifterc Eeuwen byna eikanderenvervangen.
Het fchynt volgens de opgemelde Schryvcrs, dat d' elfende 1 in de tiende Eeuw op haer hoogftc is geweeft, 'twelk nog nader komt te blyken uit het gene Vader. Ktrcherus hier van aengeteekent heeft: „ Vaa het eerfte ■ tydpcrk „ der Stigting van Roomen tot aen de Regeering „.van Augustus ( een uitgeftrekthcid van ,732 „ jacren) telt men 33 Peften oft vreezclyke Epi„ démien in Italien oft geheel Europa: en daer „ hebben federt de Geborte CHRIS TI tot op „ het Jaer ió3o 97 Peften geweeft; en tuffchen „ het Jaer 1006 onzer tydrekening tot op het „Jaer 1680, heeft hy 'er alleen 52, die alge„ meen gewoed, en ook de fchrikkelykfte ver„ woefting hebben aengeregt,, opgetelt.
(0) Antiquit. italic. medii JEvi Tom. 2. Differt. 21. (£) ïliftoire de Trance conlimiée. par Villaret,



Rotkoorts en Roodeloop. 39
roeren: Ider zy kenbaer, dat, in weerwil den Genees- oft Heemeer het dagelyks belaft,, dat zy de ftercoraele Materiën in d' aerde diep moeten begraven, egter uit onagtzaemheid en onzuiverheid die meeft-al op hunne mefthoopen werpen. Zoo nu deze mefthoopen by dage worden vervoert , gefchicd 'er door de roering en bewerking zulke vergiftige Uitwaeffeming, dat ik vele Lyders heb behandelt, die geen ander oorzack van Befmetting zig konden te binnen brengen.
Zouden wy zelfs ( naementlyk in deze Dorpen ) niet al te veel Ziektens aen een belette.Uitwaeffeming toeèigenen , waer van mogelyk eenen fcherpen Stank eenig en alleen de oorzaek is ? Ten voorbedde, my geheugt nog zeer levendig: „ Toen in den omtrek, waer ik woon, Schipmeft „ wierd geloft, 'twclk uitnemende ftonk,hoe ik „ oogenblikkelyk door pynin de keel, en eenen „ fcherpen hoeft wierd overvallen, en voor het „ overig alle teekens van een onderdrukte Uit„ waefleming gevoelde; waer toe ik (zoo veel „ ik my te binnen breng) geen aenleidendeoor„ zaek had gegeven: Ondertuflèhen waeren deze „ toevallen onder het gebruik der noodige mid„ delen geweken , of my andermacl op die plaets „ bevindende, gavoelde ik wederom de zelve „ uitwerking ;-deze nu nogmaels gedaen zynde, „ wilde ik.my voor de derde reize hier van vcr„ zekeren; en waerlyk de zelve toevallen had* ,j, den wederom ptects."



40 Aehrnerking cn>er Je
Blykt Lier uit niet ten klaerften, dat men nief zeldzaem deze oft gene Ziekte verkeerdelyk aen een onderdrukte UitWaeflèming toeeigent? en volgt daer uit niet insg'elyks, van hoe groot aenbelang het wacr, dat de Overheid 'er fpoedig in voorzag, en nok gedoogde van binnen de beperking der Dorpen Men- oft Beir-kaeié'n te houden , en de vervoering van deze Landvoedfels ten tyde 'er een graderende Ziekte woed, liet verbieden ? of indien het niet anders kon zyn, van de zelve by nagten te doen ? Nog waer het uoodig, van de Landslieden by boeten te verpligten, hun ftercoracle Materiën ten tyde 'er eene DyJJènterie heerfchte, in diepe putten te doen begraeven: Geen middel is gefchikter om de Boeren tot hunne pligt te brengen, dan waer in den intreft zoude lyden: maer gezien de waekzaemheid tot de overtreders vqor de Offtciaele Bedienaers gevaerlyke gevolgen kon hebben , zoo zou dit maer als een bedreiging moeten, wezen; egter den argwaen van verraeden te worden, zou hun doen gehoorzaemen.
Ondertuflchen de Onzuiverheid als een wezentlyke oorzaek acngemerkt te hebben, waer door de meefte Efidémien tot dien graed van dooclelykheid opklimmen, waer in men de zelve gemeeneiyk ziet woeden, gaen ik over tot andere oorzaeken, die in veel opzigten niet minder zyn*



4^ Aenmerhng over de
niet dan onkragtigc oft weinig koftcnde* Geneesmiddelen geven, en 'daerenboven hun nog zelfs verwaerloozen: waer door het dan ook gefchied» dat vry de meefte goedaerdige in kwaedaerdige Ziektens ontaerden, veel der zelve ten grave doet daelen, en ganfche Dorpen, ja geheelc Landfchappen met hunnen ondergang bedrygen ?
Nu ik kan het vele dezer Heer en niet geheelyk aenteigen, 'tzyn bywylen Lieden, die de goedaerdige Natuer met geen overvloed van middelen heeft befchonken, veelmaels Vaders vantalryke Familicn, die onmogelyk fchaede konnen lyden; en die meelbal den Armen uit dwang moeten acnvaerden, op dat geen vreemd Genees- oft Heelheer, op hun eigen Dorpen, den zeiven komt bedienen; waer door zy anders nog meer fchaede zouden lyden.
Billyk zal iemand vraegen: Wat middel, om. deze fchrikkclyke en verregaende Misbruiken voor-te-komen ? Ik antwoorde: Dat ik geenen gcIchiktercn kenne, dan de Genees- en Heelheeren buiten Ichaede te nellen, met hun Jaer loon te 'vermeerderen, tot den zeiven toereikend waer, en zelfs nog door Gratificatie die verhoogen wanneer 'er een aenftekende Ziekte grafièerde; op dat zy maer des te beter hunne pligten zouden nakomen, van de arme ellendige Lidmaeten van alles, wat hun noodig is, wel te voorzien, en daerenboven alle hulp en byftand te verzorgen. Dien Genees-oft Heelheer, die alsdan het tc-



Rotkoorts en Roodeloop. 45
Het meefte aental der Landslieden kent den prys van een verzoek niet, hoe nuttig het anders t'zynen voordeele mag ingerigtzyn; hy wilt gebiedigt worden, terwyl hy geen ander' wet en kent, dus wilt men iets met vrugt ten dezen opzigfe van hem verwagten, zoo moet men dezen weg inllaen: Dog egter moet dit zoo begrepen worden: Wanneer men een wetgevend gebod oft iets nieuws voorftelt, dat het zoo ingerlgt zy, dat het Volk daer in niets anders dan een vaderlyke liefde en zorg mag erkennen, nademael een weldaed noit met den yzeren Staf mag bevolen worden; voor-al wanneer men overtuigt is van de gehoorzaemheid der Onderdaenen.
Ongelukkig onthielden ook alle deze Refultaten en Precepten twee wezentlykfe dwaelmgen: Dat was, dat'er geen woord in gerept wierd, nopens de voorzorgen om d' Épidémie hacr Uitbreiding en Aenfteking te beteugelen; en ten tweeden, de meefte onthielden Lecrftellingen, die regelregt ftrydig waeren met de ondervinding van den Landman, by voorbeeld: Dat de Dysenterie niet gevaerlyk was, daer zy dagelyks voor hun oogen zagen, dat, in weerwil zy de voorfchrifteri'er in bevat, op het nouwkeurigfte agtervolgden, egter een menigte na een plaets zagen reizen, waer van geen Sterfling oit op aerde te rug kwam.
Buiten dat de Voorfchriften, Leefregel, en Order der Geneeswyze onverbctcrlyk was, egter



Rotkoorts en Roodeloop. 47
zpidémica nog vry wat meerder Hulpmiddelen noodig zyn, wilt men in alles een gelukkige uitkomft te gemoed zien, zoo als ik zal tragten in den loop dezer Aenmerking middag-klaer te bewyzen. Maer dat dit in goedaerdige en niets beduidende Dyjfenterien kan beftacn, wil ik geirn toeftemmen; mogelyk waeren zy maer voor dezen ingerigt: Was het zoo, dan héb ik ongelyk.
De Vomitoria by alle Lyders, zonder onderfcheid toe-te-dienen, is myn bedunken eenen groven mifflag, en ik meene ook dat dit de waerc reden is geweeft, waerom veel Genees- en Heelheeren, by de laetfte Épidémie zig zoo.bitter hebben beklaegt, dat de Braekmiddels, onder wat gedaente zy de zelve toedienden, by de meefte van ondienft, gevaerlyk oft van een doodelyke uitwerking wierden bevonden. Geen wonder, terwyl vele den waeren oogenblik niet en wiftenoft kenden, wanneer die met voordeel konden gebruikt, oft nagelaeten worden.
Ik meene nietsvoordeeliger tc wezen, om cenigzins deze onheilen voor tc komen, dan dat de Refultaten en Precepten, zoo volledig als mogelyk was, by form eens handboeksken wier den uitgegeven, zoo als men ten voorbeeld ziet de Verhandeling van den beroemden van Zwieten , (0) die hy tot nut van de leger-Chi-
(0) Korte Befchryving en Geneesviyze der Ziektens, de "welke veelzir.s in ds Heirlegers voorkomen.



Rotkoorts en Roodeloop. 55
gens de acnteckening van den meer gemeldea de Gorter , CO kan men een Zieken in zyn landtael, dan in 'tLatyn genezen. 'T een oft het ander zoo ingerigt zynde, waer noodig, dat dezen beftelden Geneesheer twee a dry mael ter week 'er afzonderlyk Les op gaf; dit zou de Slagting tenplatten Lande merkelyk doen verminderen; gezien het- onmogelyk is^ dat op- alle Dorpen verJigte Geneesheeren konnen gevonden worden.
Een zaek waer nog wenfchelyk, immers ik zien het met een^ vuerig verlangen te gemoed;dat was, dat men het Baerdfcheiren, 'tgeen immers geen deel der Heelkunft uitmaekt, aen de Peruikmaekers, oft een ander ilag van volk overliet: Want hier door gefchied het doorgaens, dat de Leerlingen in dit flaevelyk werk aP hunnen edelen tyd verfpillen, en geencn overig hebben om hun in de wacre gronden der- Heelkonlt te oeffenen, oft de Lellen, die by de Collegia Medica gedaenworden, by te.woonen. 'T is veelmaels gebeurd, en op heden gefchied hernog, als deProfefiores in \Amphitheatrum kwaemen, en meinden Toehoorders aen te treffen x 'er zig alleen bevonden.
Veel Heelheeren hebben ook dit veragtelyk vooruitzigt, dat zy hun weinig aengelegen keten , als hunnen intreft niet en lyd, of hunne Leer-
(t) In èenen medegedeelden Brief aen J. D. Si/icaTiitc*.. mt Veb-BRJUGGEït. Land- en Zee Chirurgie.



Rotkoorts en Roodeloop. 57
en door dicrgelyke voordeden deze Konft onderfchraegt. (*)
Hadden maer eenige dezer goede Inrigtingen plaets, wie weet, of den tyd nog verre verwyderd waer, dat wy hun kondenevenaerenr oft zelfs overtreffen. 'T gebreekt immers onze Nederlanden aen geen doordringende Geeften, blyke zy de voorgaende en tegenwoordige tyden. Maer eenige konden inbrengen, dat weinige heden in vergelyking van nu, hunne Kinderen zes tot agt jaeren, in al die koften konden onderhouden, en by gevolg het Land gebrek aen Heelkundige zou-, de hebben, cn vele Dorpen zonder Heelmeefters wezen. Hier op antwoord ik, dat dit juft dat gene was wat wy zouden moeten betragten; terwyl het beter wacr , dat veele Dorpen in 't geheel 'er geen en hadden, dan de gene waer van-zy op heden bedient worden. Veel Geneesbaere Lyders, die nu onredbaer zyn, zouden (indien zy aen
(*) Op het oogenblik, toen ik dit bezig was in 'torden te' brengen, ontfang ik van mynen beroemden en zeer geleerden Vriend, den Heef Matthey , Stads Doctor en openbaeren Leeraer in de Heelkunde te Antwerpen , een Ordonnantie, welke door het edel agtbaer Magifrraet dier Stad, wegens het Collegium Chirurgicum op den 7. Maerte 1786. geè'maneert is. Het zelve behelft zeer vele wyze Verordeningen, die de oude Misbruiken en Vooroord eelen afschaffen, en die de Heelkonft binnen myn Geborte - ftad, door den fyd geenen geringen luifter zal byzetten, door het vormen van veel geleerde en bekwaeme Mannen. Wicrden maer de geneeskundige Leffen



68 Aenmerking over de
myn waerden Lezer, konmede jaerlykshonderdö ja duizende Menfchen het leven: Want den minnen roem die dezen oft genen hehaelt, tragt eenen anderen door allen lafter te bezwalken. Beroept eenen ongelukkigen Lyder een Raedpleging, nouwelyks zyn zy by eikanderen vergaederd, oft eenen onderlingen twift neemt zynen aenvang: Dezen wilt op zyn gewaende agtbaerheid den voorrang hebben, terwyl eenen anderen op zyn gegronde reden meent geregtigd te zyn. ündertuiTchen worden de Koppen door den twilt. verhit , en het gevolg van die zoo gewenfehte zaeïO«nkomft, waer uit den Lyder anders alle goed te verhopen had, eindigt in twift en fcheldwoorden. Ziet daer het uitwerkfel eener daed, die, hoewel in haer betrekking alderheilzaemft was, egter door de laetdunkende zelfsliefde, onder de roede van '/Efculap, het treurigfte einde neemt.
Wacr uit verders ten overvloede blykt, dat niet alleen ider Menfeh de Zaeden des Doods met zig voert, die hy niet kan ontvlugten, en te worllelen heeft met Kwaelen die hem afmatten, voor welke hy eindelyk moet bukken, en onder' den zwaeren lalt bezwyken; maer daerenboven den haet, twift, nyd, en hebzugt, zyn nog gebreken, die de Menfchen tegen eikanderen wapenen en hun dikwils de dood doen vinden ; daer zy in tegendeel alle liefde en vriendfchap hadden moeten verwagten. Nademael de fterfte van zoo een groot getal



Rotkoorts en Roodeloop. 69
Vrouwen, en Kinderen in de Gebörte, oft die onder de opvoeding omkomen, mede onder de heimelyke Ontvolking van ons Land mogen gefielt worden; zoo meen ik, dat het niet geheel buiten bellek waer, dat ik alhier mede 'er melding van maekte.
TWEEDE AFDEELING.
Redens en Oorzaeken wegens de Sterfte van %oo een groot getal Vrouwen en Kinderen.
j. 1.
vnpis zeker, dat de volgende gruwelen, welke X fteeds onophoudelyk ja dagelyks gepleegt worden, niet minder onder de heimelyke Ontvolking van ons Land mogen geftelt wezen: Dat is het groot getal van domme Vroedvrouwen, die men voor al ten platten Lande aentreft. Billyk dienden alle Landen en Calfelryen het voorbeeld te volgen van die Vaders des Vaderland, de Heeren van den Oudenburg te Gend, door een Leeraer te benoemen, ( wiens plaets den beroemden Heer Jacobs thans zoo loffelyk bekleed) die de aenkomende Vroedvrouwen in de waere Gebortskundc onderwees; en om denna-iver onder



70 'Aenmerking over de
de zelve nog meer op te wekken, diende men op het voorbeeld dier zelve Heeren hun jaerlyks naer eenige Ecrpryzen te lacten kampen ;Jdit zou ten minften het heilzaem gevolg hebben, dat men eerlang in de Steden, en voor al ten platten Lande zoo veel onwetende Vroedvrouwen niet meer zou aentreftèn; en dit zou ook jaerlyks honderde ja menig duizende van Kinderen redden, die nu elaes! op een jammerlyke en yreede wyze van' het levensligt worden berooft; zonder dan nog > eens te gedenken aen de Marteldood van zoo * menige ongelukkige Moeder. Ik kan 'er met grond van oordeclen cn by ondervinding van fpreken, terwyl ik onder hun woon, zoo ik ftraks voornemens ben' te doen.
Sedert dat dien vloek op de eerfte Moeder aller levendige Vrouwen wierd gelegt: Ik zal uw ellendigheden en uwe zwakheden vermenigvuldigen: met pynen zult gy uwe Kinderen bacren; en gy zult onder de magt des Mans wezen, en hy zal uw Heer zyn. (c) Van dit oogenblik af heeft de Vroedkonft hacr begin moeten nemen; waerom zy met regt haer kan beroemen, datzy' hetoudftc gedeelte van de Konft van genezen is: Niet minder is het ook een onbetwiftbaere waerheid, dat deze Konft door den onvermoeiden jver van Maurtce.au, cd) en na hemDkNvs. r,\
(c) Genefis Cap. 3. f.
(d) Traüaet van de Ziektens der zwangere Vrouwen, enz
(e) F ^handeling over iet ampt der Vroedmeejlers. enz.



Rotkoorts en Roodeloop. 71
.Palfyn, (ƒ) Dionis, (g) Astrtjc, (^Deventer, (0 Smellie, (Jc) Roederer, (/) en van onze dagen door den grooten Levret, Qn) Camper, 00 Bürton, (0) de Wind, QO Schlicii-
ting, Qq) VlSSCHER Cll van poll, (/') ple, ier,
O') Baüdelocque, (0 Jacobs, (?) Crantz, (x) en meer andere federt ruim een eeuw wel de meefte ontdekking en verbetering heeft ondergaen: Want een geklemd Hoofd, oft een verkeerd li°gend Kind, was voor die tyden een wonder, der Natuer, wanneer het levendig ter wereld kwam. Duizende, ja mihoen en van Vrouwen en
(f) Verhandeling van de voornaemjle handvi. der.Heelkonft.
(s) Algemeene Verhandeling der Kraemkunde.
(h) Vart des Accouchemens reduit a fes principes. • (i) Dagraed , oft nieuw ligt der Vroedvrouwen.
(k) Verhandeling over het befpiegelend en werkend Deel der Vroedkunde.
(I) Element. Obferv. de part. Laboriaf,
(m) Obferv. fur les caufes & les accidens de phifieurs Accouchemens laborieux.
(n) Vermeerderde Uitgaef van Matjriceau, TraBaetvan de Ziekte der zwangere Vrouwen.
(0) Syftsme nouveau &f complet de VArt des Accouchemens.
(p) Het geklemde Hoofd gered.
(q) Embryulcia nova deteiïa, oft een nieuwe en onbekende Behandeling, enz.
(r) Het roonhuifiaenfch geheim in de Vroedkunde ontdekt.
('i) De gezuiverde Vroedkonft.
(t) VArt des Accouchemens.
(v) Vroedkundige Oeffenfchool.
(x) Grondige inleiding tot de Vroedkunde....



72 'Aenmerking over de
Kinderen wierden dus in die dagen, door eeri vroegtydige dood, den Staet ontrukt, en waeren het flagoffer der domfte onwetendheid.
Dan, ongeagt alle deze heilzaeme Ontdekkingen en Verbeteringen, waer mede de Vroedkonft federt die tyd tot op heden zegenpraelt, fchynt de Sterfte van Kinderen, en Vrouwen, in den oogenblik, dat zy den Pand hunner Huwelyks pligt ter wereld brengen, in vergelyking der voorgaende eeuwen , maer zeör weinig verminderd te zyn; waer van ik nu geen ander reden'weet te geven, dan aen de menigvuldige ftrafbaere, ftyfhoofdige, laetdunkende, en onkundige Vroedvrouwen, die men voor ai ten platten Lande nog aentreft.
Ik fchrik, wanneer ik aen het noodlot van het nuttigfte Gedeelte dier Vrouwen gedenk, welke 't plat Land bewoonen: Want de fchrikkelyke Gevallen , die my in myne dry-en-twintig jaerige Pratyk by hun bejegend zyn, kan ik nouwclyks zonder treffende beroering gedenken. Meer dan eens, wanneer ik dit met nadruk overweegde, heb ik in het valt voornemen geweeft, van de Vroedkonft voor eeuwig vaer-wel te zeggen; dan de liefde tot myn Evenmenfch, en de hoop, die ik t'eikens voedde van zoo een Ongelukkige te behouden, hebben tot heden de waere hinderpaeleii geweeft, dat dit myn voornemen niet van overlang is ter uitvoer gebragt: Daer nogtans zoo menig Kind en Vrouw, binnen het



Rotkoorts en Roodeloop. 73
Moop myner uitgeftrekte Pratyk, aen myne zorg, behandeling oft door hulp van het nuttigfte aller Inftrumcnten, de kvretiaenjche Tang, hun levensligt verfchuldigd zyn. Egter moet ik opregt bekennen, wanneer men my nog t'elkens voor een vroedkundig Geval roept, dat ik altoos met zeker aendoening word bevangen.
Nu gefchied dit niet uit vreeze voor het Handwerk, oft voor de Inftrumenten , welke ik mogelyk al zoo veel beftiert heb dan iemand, nog ook dat het bitter gejammer van pynen en fmerten, welke de Vrouwen by de Vertoning moeten uitftaen, my hier van afschrikken; geenzins: Want dezen, welken op een levendig voorwerp den Buik en Baermoeder heeft durven openfnyden, en een levendige Vrugt 'er uithaelen, zoo als ik ten jaere 1772. heb gedaen, (y) dien, meen ik, zal zig geenzins laeten afschrikken van een bewerking t' ondernemen, die oneindig minder en met geen het minfte gevaer gepaert gaet. Neen, myn waerden Lezer, dit alles is het niet; maer het is het noodlot, welk ik my reeds, voorftel, dat zoo een Ongelukkige, welke myne hulp aenzoekt, cn die het hoogfte medelyden waerdig is, nog moet te beurt vallen.
Schrikkelyk en ongehoord zou het zyn, was het, dat men zoo een Moeder met hacr Vrugt
(y) Tratïact oft oordeelkundige Aenmerking ozer de bervgic Keizers-fnede door P, Van Bavegeji. pag. 116.



Rotkoorts en Roodeloop.
brengen; zonder dan nog eens te gedenken aen de Baermoeders en Darmen, die een, en meer fpanncn verfcheurd, buiten het lichaem der Ongelukkigeuithingen; zoo als men een treurig Voorbeeld in myn gemeld Tractact (a) 'er. van aengeteekend vind.
Wilde ik al de Voorvallen aenhaelen, welke, door onkunde, roekeloosheid, &c. zyn te weeg gebragt, en die ik zoo dikmaels met bedrukte oogen heb bygewoont, en welke zoo zeer tot den ongelukkigen ondergang der Maetfchappye verftrekken, waerlyk zy zouden tot geen geringe verwondering dienen, en ook buiten dat. de paelen van dit bellek wat te buiten gaen.,
Egter..wanneer men op dit alles agt geeft, dan meen ik dat het d'hooge Regeering niet onverfchillig kon zyn; maer zelfs ten hoogften noodig was,, dat zy de Genees- en Heelheeren, die geen opentlyke blyken hunner bekwaemheid op dit deel der Geneeskonft gegeven hadden, oft anderzins hiertoe gequalificeert waeren, op zwaere boete deze Konft verboden te oeftenen, op dat deze gruwelen , die in vreedheid byna alle Regtsplegingen, te boven gaen, voortaen niet meer en mogten plaets hebben: Want dit gaet zeker; dat vele dezer Heeren, voor-al ten platten Lande, die geen grondige onderwyzing ih de Vroedkonft gehad hebben, de zelve byna op geen ander grondbe-
(a) Lib. Cit. Cap. $. pag. 144.



88 Aenmerking over de
ginfel leeren, dan ten nadeele van den Staet, en hef leven van menig ongelukkige Vrouw cn Kinderen.
De Regeering behoorde ook alles aen te wenden, en geen kollen te fpaeren, op dat den air gemeenen Staet van deugdzaeme en kundige Vroedvrouwen wierd voorzien: Dit zou de Maetfchappye jaerlyks duizende, ja honderd duizende. Vrugtdraegende Moeders, en Kinderen bewaeren, die nu in tegendeel door hun grove onkun de het Land op een heimelyke wyze ontvolken.
Daerenboven is. een Vroedvrouw, welke eerlyk cn deugdelyk, niet waenwys nog koppig is, een Menfeh, welkers noodzaekelykheid noit genoeg gewaerdeert kan worden; en een zoodaenige Vroedvrouw kan aen de burgerlyke t'zacmenleving oneindig meer nut toebrengen, dan menig fchyngelcerden Genees- oft Heelheer, die met dezen oft genen eertitel pronkt..
Boven al het gene wy nu aengemerkt hebben wegens het verlies van zoo een menigte Kinderen by de Geborte, niet minder rukt den heiligen en kwaelyk gcplaetüen iver van vele Heeren Paüors, en andere Kerkbediende, mede jaerlyks een overgroot getal van eerft gehore Kinderenweg; en dit door een piegtigheïd by den heiligen Doop, welke ik voor overtollig aenmerke. Ik wil wel niet tot het binnenfte van die geheimenis-



90. Aenmerking over de
zelve door de Zenuwen, die hunnen ooiTprcng uitde zelve nemen, naer alle, zelfs het alderminfte deel zenden; om daer door zoo wel de vrv- als, ©nvrywillige werkingen en bewegingen te bezorgen, cn tot den laetften oogenblik des levens te onderhouden.
Dit is een korte fchets van de dierlyke werking onzes. Herfièn-geftel; en wanneer, een Kerkvader nog daerenboven aenmerkt, hoe dat een. Kind, negen macnden in den .Boezem zyns Moeders, als in een gedurig Damp-bad, gelegen hebbende, dezen Kerker verjaetendc, onmiddelyk door 't toedoen en de teerdere zorg des Moeders* door Dekfels zoo word verzorgt, dat het bynaaen den voorgaenden Staet mag gelyk geftclt worden; dan kan het niet miflen, wanneer zoo een Kind ter Kerk komt, en aldaer zyn geheel Hoofd aen de geftrengfte koude word blootgefteltv en nog bovendien met dry Handvollcn ys-koudwater overfiroomt, of deze overtollige plegt moet. de fchrikkelykfte., ja Doodelykfte toevallen ten gevolg hebben.
'Tis immers onmogelyk, oft deze fchielykc en doordringende water-koude moet op het allertcerfte en openftaende Hoofd, welk nouwelyks met een huid is bedekt, ontwyflelbacr alle vogten in het Hcrflen-geftcl verdikken', en alle Bloedvaten t' faementrekken; waer door een fchielyke vernieling aller levendige werking moet gebeuren ; en van daer ontflacn ook die fchrikkelykc.



92 ' Aenmerking over de
.ordening beledigt zyn. Nogtans eerwaerde Heeren, kan ik met opregte waerheid U-Eerwatrdeverzekeren, dat de meefte, zoo niet alle Kinderen, welke eenigen tyd oft onmiddelyk naer den heiligen Doop fterven, aen dit. Misbruik moeten tocgeëigent worden.
Ik fchrik, wanneer ik aen het aental van Kinderen gedenk, die ik door een van de opgemelde Toevallen heb zien fterven, zonder dan nog aen de levende te gedenken, welke uit de gevolgen hun overige dagen allercllcndigft moeten doorbrengen, cn vqor den Stiet van geen het. minfte nut zyn.
Heden, toen ik dit fchrecf, heb ik binnen elf dagen nog vier Kinderen, door dien heiligen cn kwaelyk gcplaetften iver onder de allervreedftc Krampenen Stuiptrekkiugen zien omkomen. Bedenkt eens eerwaerde Kerkvaders, hoe menige 'er, dan niet jaerlyks door worden opgeoffert.
Wanneer ik dit voor ruim twintig jaeren aldereerft onder het beloop, myner Fratyk waernam, raedpleegde ik hierover met eenige Doctoren in dc Godsgeleerdheid,- en vroeg hun, oft dan den heiligen Doop met louw-water toegcdient, niet even kragtig was,, dan met koud :■ Zy antwoordden my alle eenpaerig, dat hier in geen verfchil was; in tegendeel, wanneer ik door blykbaere reden kon betuigen, dat dit de Kinderen fchaede kon doen, dat het zelfs de pligt der eerwaerdigfte Heeren Biffchoppcn was, van.



Rotkoorts en Roodeloop. 93
-door een kerkelyke Verordening de Heeren Paftors oft andere Kerkbcdienaers, op het nadrukkelykfte en fcherpfte aen tc bevelen, van voortaen geen Kinders meer te doopen, dan met warm oft louw-water, en dit zoo wel des zomers dan des winters; om reden het water, het welk t'elkensin de Doop-vont word bevonden, in beide faifoenen altoos ys-koud is; vermids zy meeft-al van marbcr oft arduin gemaekt, en bovendien altoos gefloten zyn; waer door de fchaedelyke uitwerking des zomers nog meer, dan des winters moet wezen; om reden dat de groote daghitte , en de buiten gemeene dekfels, waer mede het Kind gemecnelyk overheden is, maeken dat het zelve byna als in een Dampbad ligt; en wanneer zulke teerdere verhitte Lichaemen, en wel op het gevoeligfte aller deelen, door een overtollige menigte ys-koud water worden over droomt; dan kan het onmogelyk müTen', oft de gevolgen moeten nog verfchriklyker en gevaerlyker zyn dan des winters.
'T is te verwonderen, hoe den Heer Patouna. (b) in Italien ( welken tot medelyden fchynt overgchaelt te cyn, wegens de fterfte van zoo een menigte Kinderen aen den Hondskramp, binnen de vyftien dagen na hun Geborte) de oorzaek hier van wilt toegeëigent hebben, om dat de Vroedvrouwen aldaer de Kinders, welk door den
(£) Mémoires fur le Trifmt des Enfans nouveaux nés.



94 Aenmerking over de
Tongriem oftSpannaerd zyn aengedacn, metrum Vingers verfcheuren oft wel d'oorzaek meent te binden in een gevatte Koude, zwarten Drek, (Meconium) de Gal, het overtollig gebruik van Melk, Sterk-winden, oft aen 'tafsnydefi der Navelftreng, &c. en dat hy van de waere oórzaek, die zoo zigtbaer in 'toog loopt, naementlyk die overtollige plcgt by den heiligen Doop, geen woord cn rept.
Uit aenmerking van al het opgemelde is te ge-' looven, ja op zekeren grond van-waerheid te Hellen, dat was het zaeken de eerft gebore Kinderen voortaen met warm-watcr wierden gedoopt, dat men eerlang de Scholen, die men in deze oft gene Ryken ziet opgeregt, om de Doove en Stomme tot nuttige leden van den Staet te maeken, voor overtollig kon aenmerken: Want het grootfte getal dier Ongelukkige, hebben voorzeker hunnen ellcndigcn ftact aen niet anders te danken, dan aen deze overtollige Plegt.
Buiten deze hcilzaeme, en zeer gewenfehte Verordening, die ik tot welzyn van myn Evenmenfeh met een vuerig verlangen fpoedig te gemoet mogt zien, was het nog noodig, dat de Doop-vont, die nu over al in de Kerken koud en lugtig geplactft fiaet, dat deze voor het toekomende afzonderlyk geplactft cn gefloten wierd; op dat de hevige koude mede het Kind geen fchaede mogt toebrengen.
Billyk verwagt ik, wanneer een Kerkvader al



<)6 Aenmerking over de
§• ui.
Het.is beklagens en alle medoogentheid waer<lig, de weinige en ongeoorloofde aendagt, die ibmmige Genees- en Heelheeren maeken op de Ziektens der Kinderen, voornacmentlyk in het eerfte tydperk huns levens, wanneer deze onnoozele Wigtcn wegens een kwaede levens beftiering , door het Zuer aen de vreedfto pynen worden opgeoftert; en dit dan nog, onder dien in fchyn verfchoonelyken dekmantel: Wat is 'er aen onnooxele Kinderen te doen; even oft zy geen Lidmaeten der Maetfchappye en waeren. Gedenkt ó Vreede! die dus een tael voeren, dat deze Schepfcls even-en nog beter, ja gemakkelykcr te helpen zyn, dan die, welke in ouderdom verder gevoordert zyn. Dit ongehoord en onbetaemelyk gedrag, mag ik het zeggen, flagofiert jaerlyks duizende, ja honderd duizende Kinderen.
Stelt daer by ook nog het dom vooroordeel, voornacmentlyk ten platten Lande, alwaer men voor de Ziekte der Kinderen weinig oft geen Hulpmiddelen invoordert: Want gebeurt het , dat de Kinderen door vreede Pynen, Acceifcn oft Stuiptrekkingen het flagoffer van domheid, en dat der vreede Moeders worden, dan gefchied het nog wel, dat zy een Bcdevaerd beloven, en dit is ook allés, wat een Moeder oft Vader billykshalven meent verpligt tc zyn.
ündertuflehen



Rotkoorts en Roodeloop. 99
Door de bedorve zeden van vele onzer ontaerdc Vrouwen gaen 'er mede jaerlyks millioenen Kinderen verloren. Tacitüs, den Romeinfchen Iliftoric-fchryver, beklaegde zig reeds ten Jzyncn ryde over de Romeinfche Vrouwen, tcnopzigte van de bezorging hunner Kinderen; Leefde dien grooten Man eens op dit tegenwoordig tydftip, hoe zou hy zig nu niet te beklaegen hebben, daer de zeden oneindig meer bedorven en vcrbafterd zyn, dan'in die tyden: Want vele onzer hedendaegfche Vrouwen, brengen een Vrugt ter wereld en weten elaes zoo weinig, wat aen het zelve moet gedaen worden, dan het Kind zelfs.
Daerenboven word nog gemeenelyk het onwetcndfte gedeelte der Vrouwelyke Sexe voor het hckwaemftc tot de opvoeding der Kinderen gehouden : Alzoo ziet men de onnoozele Wigten ren proi der onkunde en wangeloof opofferen ; en de opvoeding word in plaets van door de reden, door grillen en eigenzinnigheid beftiert. Wierd den tyd, die het Jofterfchap verfpilt tc/ het verkrygen van bcuzelagtige bckwaemheden, beueed, om hun te leeren,: hoe hunne Kinderen door tyd op tc brengen, de zelve te kleeden zonder hun teerder Lichaem te benadeelen, die te voeden met gezonde en uitgekoze Spyze, hun •de Borften toe te ryken op gezette tyden, en meer ander ter opvoeding onontbeerlyke lefien : Waeren deze, zeg ik, de voorwerpen, in welke het Vrouwelyk geflagt, vooral in de Jofierfchap, wierd



Rotkoorts en Roodeloop. rog
elaes! die maer wat bekoorlyk zyn,-welke men van befmetting des Fenus-gift mag vry fpreken: Men weet tot wat graed zig die Ziekte kan vermenigvuldigen en uitbreiden, men moet 'er zelfs de kenmerken niet altoos van opentlyk draegen, om 'er nogtans tot ia de Gebeenderen toe door befmet te zyn.
Hoe menig Min en Voedfter* heb ik niet behandelt, die reeds maenden, ja jaeren, het Velum palatinum door invretende Sjankers was weggaeten; andere die door Exoftojes, Bubones, zoo genaemdc Fluor es albi, en aen andere bedekte Venuskwaelen zukkelden, en egter hun beroep geftaedig hadden waergenomcn. Bedenkt eens, geagtenLe. zcr, hoe menig onnoozel Kind zy in al dien tyd niet hebben- konnen befmetten, cn nog des te zekerder, wanneer men aenmerkt;hoe de meefte die afschuwelykc en afkeerige gewoonte hebben, van den pap oft- andere fpyze, die zy het Kind toereiken, voor eerft in hunnen mond te brengen-
Nu heb ik in tegendeel ook vedcheide eerlykc Minnen en Vocdfters behandelt, die door befmette Kinderen, welke het erfdeel hunner ontugtige Ouders op de wereld bragten, in vergelding hunner teerdere zorg, met een erftelyk en moorddaedig Venus-gift zien beloont geworden, Daerenboven dit heimelyk en gevaerlyk Gift, dat men billyk een tweede Peft van het menfchelyk Geflagt kon noemen, zwerft en loopt mcermaelen in Moeders, Kinderen, Minnen



104 Aenmerking over de
en Voedfters, eenen geruimen tyd met de Vogten 'er om, welke die heimelyk bederft voor al eer het zyn verblindende uitwerking doet gevoelen; en dan zelfs in dit oogenblik nog niet altoos door bekende en openbaere toevallen: Want hoe dikwils is het niet gebeurd, dat den kundigüen zig hier in bedrogen heeft; nadcmael het niet zelden zig onder den fchyn van andere Ziektens voordoet, met welke het zig vercenigt, om tot een masker van zyn waer grondbeginfel te verftrekken.
Ziet eens, waerde Moeders ,aen wat onheilen en gevaeren gylicden uw teergeliefde Vrugt niet bloot Helt, door het zelve geheel en al aen Minnen oft Voedfters toe te betrouwen. Daerenboven hoe menige Min en Voedfter is'er niet, welke zig weinig om den welftand van uw Kind bekreunt , wanneer zy maer geen fiaepelooze nagten moet doorbrengen; ten welken einde zy het heimelyk en geduerig llacpmiddelen ingeeft, welke in deze teerdere dagen als waere vergiften moeten befchouwt worden; zonder dan nóg eens tc gedenken aen de verfcheide Kinderen, die ik hier door voor eeuwig heb zien ruften.
Buiten deze ernftigfte, en tefièns allcrnuttigfte vermacning, heb ik de waere Moeders nog het volgende voor te draegen, 't welk mede jaerlyks duizende .Kinderen om hals brengt: Dat is, "dat wyd dc meefte Moeders door een kwaelyk gcplae;fte liefde hunne Kinderen te veel voedfcl laeten oft zelfs toedienen, in die valfche ver-



Rotkoorts en Roodeloop. 105
beelding van hun te verfterken; dan zy bedriegen zig grootelyks: Want daer is geen vooroordeel, 't welk een grooter getal van Kinderen ombrengt, dan het zelve. Alles , wat een Kind gebruikt boven 'tgone het noodig heeft, verzwakt het in plaets van te verfterken; nademael de Maeg al te veel uitgefpannen zynde, moet die ontwyffelbaer haer veérkragt verliezen, en word dus onbekwaem om by vervolg wel te konnen koken; cn zoo haeft 'er een gebrekkige fpysverteiring plaets heeft, word het Kind niet meer gevoed maer verzwakt, en word zelfs de bronkwel, waer uit Verftopping, Zuer, Doorloop, Stuipen, Engelfche Ziekte, Klier-gezwellen, flepende Koorts, Uittciring en de dood de gevolgen zyn.
De jonggebore Kinderen, zegt den Heer Landais, behoorde men geen pap te geven; de. Melk der Borften is alleen genoegzaem: Neemt het voorbeeld in de Dieren: Wanneer eten die ? Niet eerder, dan wanneer zy met de Melk hunner Moeders niet meer konnen beftaen. Dus flaet uw oogen op de Dieren, die niet, dan alleen door eenen ingefchaepen drift der Natuer worden beftiert. Wat is 'er gelukkiger, dan den goeden uitval te zien, met welken zy hunne Jongenen opbrengen. Daerenboven, ö Moeders! zal den loon van deze uwe teerdere zorg den voorfpoed uwer Kinders wezen; en zy zullen fteeds voordduerende, in gezondheid en kragten toenemen. Daerom behoorde gylieden "snagts



loó 'Aenmerkms over de
maer eens, oft ten hoogften tweemacl uw Kini: de Borft toe te reiken: Want door de flaepclooze nagten kont gyl-ieden geen goede Melk bereiden. Zelden zal een Kind by nagten van honger fchrycn; maer wel uit een overlaeding der Maeg, oft dat het teere Wigt tc vaft in zyne windfels gewonden ligt..
S- i v.
Daer ik nu thans van de Windfels Iprekc, kan ik niet nalaten dit vooroordeel mede aen tc roeren. De ovcrecnkömft der Dieren niet alleen; maer de gewacrwording der Kinderen zelfs, toonen ons, dat men die vry, los cn ongedrongen behoorde tc lacten: Zy konnen, wel is waer, hun^ nen nood niet klacgen, dan egter geven zy door fchryen en wcenen genoeg te kennen, dat zy pyn lyden: Want zoo ras zyn zy niet van hunne banden ontfiaegen, of zy toonen de teerderfte aendoening van vrolykheid, en dit alleen zoude de Moeders moeten overtuigen, wat zy by vervolg te doen hadden. Maer neen, de zeden zyn te zeer verbafterd: Nouwelyks zyn de teere Wigten wel te vreden , of zy worden weder in hunne boeien gekluiftcrd. O vrecdheid ! ó zeden !
Een jonggebore Kind is immers een bundelken van zagte buisjes oft pypjes, die met vloibaere ftoflen zyn opgevuld, zelfs de Beenderen



Rotkoorts en Roodeloop. 107
zyn zoo zagt, dat zyvoor de geringde drukking wyken. De Natuer fchynt alle deelen van deze teerder Schepfels zagt- en buigzaem gevormt te hebben, om den weg gemakkelyker te baenen tot des zelfs voeding en wasdom. Blykt het dus niet ten klaerften, hoe gevaerlyk het drukken en perflên daer van niet moet wezen. 'T is zeker, dat het winden oft zwagtelen, het overtollig zuigen, het onmaetig gebruik van pap en melk-fpyze, wel de meefte oorzaek zyn van het fterven 'der Kinderen beneden de twee jaer.
Nu gefchied het winden met geen ander oogmerk, dan om de Kinderen voor kromme Beenen en Darm-breuken te behoeden; dog zoo men het opgemelde met acndagt overweegt, zalmen zig overtuigd vinden, dat dit juft den middel is om beide die ongemakken tc verkrygen: Want door de drukking en' perffing word de fpysverteiring gebrekkig, de Ingewanden verftopt, de onderfte Lidmaeten konnen hun natuerlykc voeding niet ontfangen; waer door do bovenftc meer voedfel en uitzetting bekomen: En alsdan gefchied het door des zelfs zwaertc, dat naderhand de verflapte onderfte Lidmaeten allerhande kromme gedaentcn bekomen. En gelyk het bovenfte Gedeelte des Buik mede door de Windfels fterk word gedrukt en geperft, zoo moeten de Ingewanden als met geweld tegen de Buikringen aengedrongen worden, en wanneer dan het Kind fchreit, volgt natuerlykcr wyze, dat



io8 Aenmerking over de
de zelve als met verdobbeld geweld tegen de Ringen worden aengeperft, en dus oneindig meerder de Breuken moet helpen bevoorderen, dan voorkomen.
De Keurslyven, die men de Kinderen mede aendoet, welke in ouderdom wat verder gevoorderd zyn om regte Leden te verkrygen, mag men billyk op die zelve lyft Hellen, terwyl zT .even een tegengcftelde uitwerking hebben/want de menige Kinderen, die aen hooge Schouders, Bulten en kromme Leden zukkelen, durf ik wel verzekeren, dat zy hun ellende aen niets anders, dan aen de zelve te danken hebben, zonder dan nog eens te gedenken aen de onherftelba ere Ziektens, als Amborftighcid, doodelyke Verpopping, Kwyning der maendelykfche Zuivering, en meer andere Gebreken, die hier door worden op den hals gehaelt.
Zelfs zullen de enge Keurslyven by volwaiTene Vrouwen zeer dikwils Flouwtens, Opftyginge, Braekinge, Breuken, &c. verwekken, en by Zwangere niet zelden fchaedelyke indrukfcls op de Vrugt, oft 'zelfs een ontydige Verlofling te weeg brengen: En hoe dan des niet te meer, by zulke teerdere Geftcllen. Ten voorbeeld: Waer vind men de fterkfte, vlugfte en wel-gcmaektfte Menfchen? Is het niet by'de Canibaeien en andere wilde Volkeren ? Hebben deze in hun kindsheid gebaekerd oft gewonden geweeft ? Dracgen die Keurslyven? Door welk noodlot moet dan



Rotkoorts en Roodeloop. 109
Europa en deszelfs Inwoonders nog ftaeg ontaerd en verbaftcrd worden? En waerom moet het nog langer het flagofter eener barbacrfche cn vreede Zedekunde blyven ? D'oploffing'er van kan men niet dan in onze bedorve en belachelyke Zeden vinden.
Waerlyk de meefte dezer Uitvindingen zyn befpottelyk, even oft de Natuer, die al-wyze Meefterfie in haer voornacmft Meefterftuk, een menfchelyk Schepfel het zelve zoo zorgeloos cn onvoltoit zou voordsgebragt hebben, dat het deze dwaeze Hulpmiddelen, om het zeivete volmaeken, zoude hebben noodig gehad. O dwaeze verbeelding! Neen, waerde Moeders, het is een uitgemaekte zaek, en van het oogenblik der Schepping zelfs bepaeld: Dat alles wat regt geboren is, moet volgens de wetten.der Natuer regt groeien, wanneer het maer niet door Ziektens, oft belachelyke doen-wyze naderhand krom en gebrekkig word.
Met de Leibanden en enge Valhoeden gaet het even als met de Windfels : Want door de drukking worden de Beenderen verkort, de Long gedrukt, en van daer Amborftigheid, Uitteiring, en andere Gebreken meer. Door de enge Valhoeden worden mede de zagte Beenderen naer binnen gedrukt; waer door de Kinderen doof worden, ftuipen krygen, en fomtyds in Zenuenaiekte vervallen.
Voor het laetfte, gy Moeders, moet ik nog



ivo Aenmerking over de
melden, dat ik U-lieden niet genoeg dc zorg voor uwe Kinders -kan aenbevelen; voor al by des zelfs Opvoeding, op dat zy niet zwak, kragtcloos oft gebrekkig mogtcn opwallen: Want den berugten Rousseau heeft te regt aengemerkt, dat het de Kinderen zyn, die Mannen maeken, en 'tzyn de Mannen, die den Staet van Leden moeten voorzien; maer deze Leden konnen den Staet van geen nut wezen, indien zy zwak, gebrekkig en kragtcloos zyn.
Wenfchelyk was het derhalven, dat alle Ouders zig ten goeden lieten onderrigten, en de vooroordeelen, hier voren aengehaeld, voor eeuwig vaer-wel zegden. T is te gelooven, ja daer waer byna niet aen te twyffclcn, of dit zou den Staet jaerlyks duizende van Kinderen behouden, en eerlang een overgroote menigte van onnutte en gebrekkige Leden voorkomen.
Tot llot was ook wenfchelyk, dat de arme en gebrekkige Lidmaeten voor hunne Kinderen mede wat meerder zorg droegen, ik meene, dat dit de voordeeligfte bezigheid voor den Staet waer, die zy konden aenvaerden. Dan claes den nood dwingt hun niet zelden de Kinderen te verwarlooy,cn, om de noodwendigheden des levens te bekomen. Dog als dit het eenigfte geval waer, zen Buciian, (£) dan is het belang niet alleen, maer zelfs de pligt van het Algemeen hun te
(g) Hnizelyke Geneeskunde. I. Deel, pag. 26.
1



Rotkoorts en Roodeloop. lil
'helpen. 'Er zoude duizendmael meer voordcel voor den Staet fpruiten uit het in-ftaet-ftellen der Arme, tot opvoeding hunner Kinderen, dan uk alle de Hofpitaelcn, die 'er oit tot dat einde kunnen opgeregt worden.
Tot dus verre de Vooroordeelen, Misbruiken, en verkeerde Beftiering zoo ontrent de GeneesHeel- als Zede-Kunde voorgcftelt te hebben, en welke den Staet zoo veel nadeel toebrengen, thans gaen ik- over tot de gevaerlykfte foort van Menfchen, die oit in een Burgerlyke Maetfchappye worden geduld; ik bcdocle de Kwakzalvers en Doktoreflèn: Deze ontvolken den Staet meer als iemand wel zou mogen denken: Want noit vcrlaetcn zy een plaets, wanneer Lyders hun komen raedplegen, of zy lacten het treurig en yflelyk gedenken naer van hun moorddaedige Konft cn Hulpmiddelen.



H2 Aenmerking over de
DERDE AFDEELING
Aenga&nde de Bedriegeryen y en doodelyke Volks-verdening der KwakTaalvers.
§. i
TE regt zegt den alom vermaerden Tissot , (h) dat dit foort van Volk voor een geducrige Land-plaege moet gehouden worden, die meer verwoefting aenregt, dan alle de Ziektens, die dien grooten Geneesheer heeft befchreven. Om my nog verder van de woorden van dien onvergelykelyken Man te bedienen, CV zoo zeg ik: Dat den Struikroover iemand aenrandende, hem ten minüen nog deze dubbele kans overlaet,namentlyk om zig te konnen verweiren, oft om byftand van een ander te krygen. Den Vergiftmenger daer tegen, die zig van eens Lyders vertrouwen meefter maekt, en hem ombrengt, is hondcrdmael gevaerlyker en even ftrafbacr.
Men
(b) Rae dgeving voor de Gezondheid van den gemeenen Man. 34. Hoofdjlul, pag. 497. (i) Lib. Cit. pag. 499.



Rotkoorts en Roodeloop. 113
Men pleegt de Bende van Struikroovers, die «en land ingeilorpen zyn, opentlyk te befchryven, op dat elk die mogt kennen. Wenfchelyk was het, dat men ook van alle, zoo Mannen als Vrouwen, die de Geneeskonft oeffencn, zonder 'er toe geregtigd te zyn, en de vereifchte bekwaemheid te bezitten, een. nette lyft bekend maekte, met by voeging van eene nauwkeurige befchryving hunner Perfoonen, en van een egt verhacl hunner moorddaedige ondernemingen; mogelyk zoude het Gemeen hier door afgefchrikt worden, en de oogen openen, om zigtewagten voor het gevaer, van deze Moordcnaeren tot een fiagoflèr te verftrekken.
De grootfte Geneesheercn, die met de gelukkigfte gaeven geboren zynde, en hun verftand van de cerfte jeugd af opgeklaert hebbende, naderhand alle deelen der Natuerkunde zorgvuldiglyk beoeffent en die de fchoonfte oogenblikken huns levens met eenen onafgebroken iver befteed hebben tot het onderzoeken van het maekfel ent de verrigtingen des menfehelyken Lichaem, van de oorzaeken, waer door de zelve konden verhindert en in de war gebragt worden, ook van de Artznyen, Welke tot het verhelpen aller wanorders dienftig zyn, die zig niet ontzien hebben, by duizende Zieken in de Gafthuizen een verdrietig leven te leiden, en die eindelyk de Wacrnemingen aller tyden en landen verzaemelt, med
Eerste Dsel, jR



ï 14 Aenmerking over de
met hun eigene vergeleken en vereenigt hebben ; deze agtbacre Mannen, zeg ik, vinden zig zelvcn nog niet zoo bekwaem, als zy wel wenfehten te zyn, om den koftbacren fchat der mcnfchelyke Gezondheid zig te laeten toevertrouwen; en evenwel geeft men dit kleinood aen verloopén volk, welk zonder gaeven geboren en in onwetendheid opgevoed, dikwils byna niet lezen kan, en van alles, wat tot de Geneeskonft behoort', even weinig weet, als van de zeden der Tartaeren; en dat ook noit eenen flaepeloozen nagt doorbrengt dan in de Bierkroegen, en, om alleen tc kunnen voordzuipen, dit fchriklyk ambagt by de hand heeft gevat, alleen in den wyn practifeert, en om geen andere reden de Geneeskonft gekozen heeft, dan by gebrek van eene eerlyke koftwinning. Moet niet elk verftandig menfeh dit voor ten hoogften dwaes houden? Als men de Artznyen, die zy gebruiken, onderzogt en met de omftandigheden der Zieken vergeleek, zou men niet zonder fchrik en medclyden konnen denken aen het ongelukkig lot van dit gedeelte des menfehelyken Geflagt, welk zyn leven, waer -aen den Staet zoo veel gelegen is, jammerlyk aen de ergfte moordenaeren overgeeft. Wie nog meer wetens-waerdige dingen hier over begeirt, ziet de gemelde Raedgeving van pag. 503 tot 523.
'T is te betreuren, ja zelfs alle medelydens wacrdig, dat den menfeh , wiens gezondheid verloren Is, dan'nog zoo moedwillig zyn overig kwynend



Rotkoorts en Roodeloop. 115
leven in de waegfchael gaet Hellen, en zyn Genezing toevertrouwen aen een flag van volk, dat daer mede fpeelt, even of het leven en gezondheid, dien dierbaeren fchat, niets te beduiden had. Daerenboven hebben de Kwakzalvers en valfche Doktorelfen nog gemecnlyk deze verderflykc gewoonte, op dat hun gewacnde Genezing aen 't Publik met meerder luiftcr zoude voorkomen: Zoo geven zy des zelfs ziektens voor een al-verflindendc Hyena op; beroemen dat zy gewapend zyn met eigen in foort-gclykeMiddelen, wiens kragten en laemen-ftclfel niemand kent, en hier mede waenen zy monfters te zullen beftryden, die voor het geweld hunner betooverende middelen moeten wyken, en die egter niet, dan in verbeelding befiaen.
O zwakke Stervelingen ! Gy zyt al te ligt geloovig, gedenkt dat gy geen grooter Vyanden hebt dan de zelve, op wiens vertrouwen gy u, zoo geruft verlaet.
Door wat reden mag het dog wezen, dat den, Menfeh wilt bedrogen worden ? Zou het zyn zwakheid , verwyfde ontftantvaftigheid, oft zynen buitenfporigen iver tot alle niéuws zyn? Waerlyk *t is het een oft het ander. Elaes ö menfeh! gedenkt, dat de dwaeling het gevolg der verblindheid is; gy wilt bedrogen zyn, en gy zyt het dagelyks.
'T is wel waer: Verligte en verftandigé Mannen zullen 'er niet door misleid worden; maer het Gemeen geeft 'er geloof aen, en ongelukkig :maekt het Gemeen het grootfte cn nuttigfte ge-



k\# Aenmerking over de
dcelte van den Staet uit: ■ Dog in tegendeel weder gelukkig: Den Geeft van het Gemeen word door de Regeering beftiert, hun oogen, ja hun harten ftaen op die vaderlyke zorg geveftigd; dus zou het voorbeeld van des zelfs afkeuringen verontweirding, dien geeficl van verderf, voor altyd van hun konnen verwyderen. Gelukkig is dat Land; waer die vaderlyke zorg reeds ftand grypt.
Sedert eenige jaeren herrewaers heeft zig onder •ons nog een nieuw foort van Kwalzalvcrs laeten ontdekken, die, ftrikt genomen , de gezondheid wel geen fchacde toebrengen, en mogelyk voor de Maetfchappye de minft gevaerlyk zyn; dan de'bedriegelyke Konft, waer mede zy het Gemeen de penningen ontligten, maekt hun even ■ftrafbaer, dan de andere.
Deze Bedriegers, wanneer zy hun ergens ophouden, onderzoeken in de naerbyheid, of'er geen Zieken zyn, die reeds eenen geruimen tyd •aen deze oft gene kwaelcn bedlegerig hebben gelegen. Wanneer zy dit weten, ondervraegen zy die zelve lieden, of den Zieken in de naeftgelegene Stad oft afgelegen Dorp geen Vrienden hebben woonen: Dit alles wetende, gaen zy tot den Lyder brengen een groetenis, en geven voor, •dat zy door deze Vrienden gezonden zyn, ont•leenen meeft-al den nacm van een Genees- oft •Heel-heer, dieby dit volk door zyn kundigheid 3s beroemd; dog die zy noit oft zeldzaem heb-



Rotkoorts en Roodeloop. i:iT.
ben gezien: 'En merken zy, dat dien Genees-, oft Heel-heer by hun wel is bekend; dan geven zy voor, door dien Heer zelfs gezonden te zyn, zoo als het ten mynen opzigte tweemael is gebeurd. Ondertufichen word dit alles door deze eenvoudige lieden zoo gelooft: Waer op den Bedrieger des Lyders toefland met een ftaedige zedigheid vol verrukking, die zelfs tot verwondering^ van Lyder en Vrienden ftrekt, onderzoekt; en verder verklaert, dat het byna onmogelyk was buiten zyne Konft, dat den Zieken een Genezing kon herlangen: Waerom zyook de liefde hunner Vrienden niet genoeg dankbaer konnen wezen. Kortom hy belooft den Lyder een fpoedige herftelling; dog onder beding, wanneer hy merkt wel gekomen tc zyn, en dat den Boer van ronde fchyven wel is voorzien, dat zyn Artznyen zoo duer zyn, dat zy byna tegen het goud moeten opwegen; cn alzoo ontligten zy dit eenvoudig volk van een aenmerkelyk deel hunner penningen; buiten het gene zy in 't wiffelen nog weten te efcammoteren; wacr in zy zeer behendig zyn.
Hoe veel onnoozele Landslieden kon ik niet aenhaelen, welke op diergelyke wyze door dit ondeugend volk, (en die zig voor my hadden uitgegeven) bedrogen zyn geweeft. Ik wil maer enkel het volgende ftaeltje tot ftaeving 'er van voorbrengen. „ Een jong Meisje vier uren van „ myne woojüng afgelegen zynde, cn reeds dry



l i 8 Aenmerking over de
„ jaeren aen een Zenuwen-ziekte bedlegerig liggen„ de, had een dezer Schurken zig voor my uir „ gegeven, en op een bottel wyn,nacr ik aen het „ Sedimentum nog merken kon, wat Pulvis liqui„ rit. Putam. Chrötum, P$&barèer-ïofliets dkïrge„ lyks gedaen ; wacr voor hy die eenvoudige lie„ den 22 guldens had doen betaclen, en beloofde „ binnen de 14 dagen weder te komen. Vier we„ ken verflreken zynde, en ziende, dat dien ge„ waenden Geneesheer niet kwam opdagen, cn de „ zoo genaemde hulpmiddels byna uit waeren; dan „ egter de Lyderes door het volle vertrouwen „ (ö verwonderlyke uitwerking) acnmcrkelyk was ffebetért, zoo kwam des zelfs misleide Moeder aen myn huis: Zoo haeft zy my zag, en ', ik haer ja had geantwoord, dat ditmynn.aem , was, had ik de grootfte moeite van de Vrouw ,■ te doenbegrypen, dat zy bedrogen was: Ten , was maer, naer eenige voorbeelden haer ver, haelt te hebben, dat zy het eindclyk begon „ te gelooven; dog verzogt my, nademael ik het „ faemen-fteifel dezer bedricglyke Hulpmiddelen „ zoo wel wift op tc noemen, dat ik haer dog „ om Gods-wille iet diergelyks wilde mede geven; „ oft anders ftclde zy zig vaft voor, dat haer „ Dogter tot haer vorige ellende zou wederge„ keert hebben.
Dit verzoek nu kon ik de Vrouw niet weigeren, te meer, om dat 'er niets fchaedelyk in 't faêménftelfel was: Hier op nam ik een bottel



Rotkoorts en Roodeloop. 119
wyn, deed de opgcmelde eenvoudige Middelen 'er op, cn de Vrouw verklaerde my, dat het juft in couleur en finaek met het voorgaende over een kwam, dan in prys verfchol het aenmerkclyk: want in plaets van 22. guldens kreeg zy het geheele mengfel voor 26 Huivers.
Sedert ■ dien tyd heeft dc Lyderes nog twee diergelyke Bottels van my gekregen,en was onder een volle betrouwen hier mede zoo wyd van haer verwonderlyke Ziekte gebeterd, dat my de nieuwsgierigheid aenporde van haer zelfs eens te zien. Nu was ik en de Moeder, wanneer zy de laetfte Bottel afhaelde, in dezer voegen afgebroken, dat zy haer Dogter moeft wys maeken, dat ik voor circa elf dagen overleden was; maer dat myn Neef de Konft van genezen even in den zeiven graed bezat, en ten blyk 'er van, dat zy weder die zelve Medicynen mede bragt.
Veertien dagen naderhand de Lyderes te zién krygende, vond ik haer by hetvuer zitten, die nu federt dry jaeren byna geen oogenblik het bed had konnen verlactcn. Haeren toeftand van naby befchouwende, en ziende tot heden den goeden uitval, wift ik in dit oogenblik haer gemoed zoo te bewegen, dat zy gewillig toeftond, • van voortaen andere Hulpmiddelen te gebruiken: waer op ik een ontbinding van den JEtiops martialis folubilis, en het aftrekfel van den Koortshaft cn Opium, benevens de drooge Vryving



120 Aenmerking over de
haer voorfchreef, welke van zulke heilzaeme geVolgen wacren, en haeren toeftand wyders zoo hebben verbetert, dat zy op heden een gewenfehte gezondheid geniet.
Sedert dat 'er eenen van die gewaende Doktooren om diergelyke fchelmcryen binnen Dendermonde gefchavoteert is geweeft, zyn die Schurken naer elders verdwenen. Wenfchelyk was het, dat men de overige niet heuficlykcr behandelde ; mogelyk zou dit den bekwaemften middel wezen, om deze gevaerlyke menfchen van ons voor altyd te verwydcren.
Scheen dit middel wat te vreed te zyn, om de overige klaflèn der Kwakzalvers uit te roeien; egter meen ik, dat het van het grootfte aenbelang, ja tot behoud en welzyn van het menfchelyk Geflagt allernuttigft waer, dat de hooge Regeering alle middelen bcdagt, om hier in fpoedig te voorzien, en by Plakkaerten beveelde, dit slagvan volk op lyfftraTe het land te naderen; en, voor de gene, die zig onder ons bevonden, en te neer gezet zyn, dat men deze insgelyks op het fcherpfte beveelde, die moordcryen te ftaeken: By foute van welke, de Overtreders tot een eeuwige gevangenis, oft in een Correctiehuis zouden verwezen worden. Dit zou de overige, die in 'theimclyk nog deze gruwelen plegen, tot een fchrik verftrekken, en den Staet eerlang duizenden van Inwoon deren bewaeren. Tot dus verre de heimelyke Moorden, en meer



134 Aenmerking over de
een manfiag hadbegaen: Mits ik niet zien, wact in hun gedrag kan verregtvaerdigt worden. Wy hebben wel geen Wetten, die zulke heimelyke moorden tot geregte lyfftrafie doemen ; maer daer uit volgt nies dat zy niet even pligtig zyn. Wanneer iemand een ander door vergift ombrengt, ■word den zulken door dc Landswetten ter dood veroordeelt. Is nu het opgemelde, wanneer men eenige uitzondering mackt, minder te agten ? Voorzeker neen.
Den Zieken, welken door zyn domheid het fia^öflèï eener ongehoorde vreedbeid word, is nu genoegzaem voor zig zelfs geftraft; maer egter heeft dit weinig indruk op de nog levende, om 'er hun voor het toekomende, geheel cn al van af te fchrikken.
Buiten het gene wy voorgedraegen hebben, en wat hier tegen het befte middel waer, laet ik met den meer gemelden Zimmerman aen de beftiffing van Mannen over, die in de gronden der Staetkunde, en het welzyn der Volkeren, beter onderrigt zyn dan ik ; genoegzaem dat ik het verregaende Onheil heb aengewezen, maer het middel ter verbetering, laet ik aen andere.
Niet- minder was het ook te wenfehen, ja voob het lydend Menfchdom allernuttigft, dat alle gekroonde Hoofden van Europa een onderling verbood maekten, waer door alle Cabaelen van Koop-



Rotkoorts en Roodeloop. F35
lieden voortaen een einde zouden hebben, dat was, dat zy een oft twee koninglyke Magazynenopregtten, en alle Kooplieden op het fcherpüe. beveelden, van in de volgende Artikelen geen handel te dryven; op dat dog het eenig in zyn foort, ik meene hetgodelyke Gefchenk, den Cortex Peruvianus goed koop te krygen waer»
Dit zou, zoo ik meen, het grootfte liefdewerk zyn, welk oit gekroonde Hoofden, onder eikanderen, tot welzyn van het Menfeh dom hadden bewerkt. Hoe menig duizende, ja mogelyk millioenen Menfchen liggen 'er in. Europa niet in het graf, en zullen 'er nog ten graeve daelen; dit enkel by gebrek, dat men dit overeerlyk Middel, uit aenmerking zyner dierte, in geen genoegzaem hoeveelheid heeft gegeven, oft konnen geven. .Waerlyk mynen geagten Lezer, men kan 'er niet dan met den grootuen fchrik, en verontwaerding aen denken.
Den Rhubarber,. Rad. Jalappa., Ipecac., FoL, Scnn<e y FruSt. Tamarind., Camp hor ay. Opium v Mercurius, en eenige weinige andere, zyn alle. Hulpmiddelen, die insgelyks op den zeiven voet dienden behandelt te worden: Alle andere Artznyen, al was het zaeken deze nog 'zoo hoog in prysHonden, konnen fpaerzaem, oft lömmigeook wel geheel agtergelaeten worden; maer de opge«nelde kan men onmogelyk ontbeiren,. en 'tzyn julf die, welk men door afgunft van fommigc Kooplieden, die nydige Woekeraers en pellen van*..



136 Aenmerking over de
hunnen Evenmenfch, niet zelden tot een hooge en buitenge vvoone dier te ziet opftygen, voor al nog zoo zy bemerken, dat 'er fterke afvraeg naer is; want aenftonds vormen zy een oft meer Êabaelen, koopen alles onder malkanderen op,, en doen naderhand den prys na welgevallen, zoo exorbitant opftygen, in weerwil 'er voorraed genoegzaem voor handen is, dat 'er menig duizende Menfchen by gebrek hebben moeten bezwyken; zoo als de jaeren 1780. en 1783. maer ongelukkig al te veel voorbeelden hebben opgelevert. Billyk zoude men zulke Woekeraers, waer door de Mactfchappye zoo zeer te lyden heeft, ten vuere mogen doemen.
Dit alles zy nu aengemerkt, op dat de geheele wereld zoude mogen weten, door welke oorzaeken , en redens, de fterfte onder het Menfchdom, buiten de heerfchende Epide-mien, (innveerwil de Genees- en Heelkonft, 'tfedert een eeuw aen haer volmaektheid fchynt te naderen) heden nog zoo menigvuldig en algemeen is. En wie. weet, oft de volgende oorzaeken, welke allerhande ongemakken konnen te weeg brengen, insgelyks tot ons ellende niet weinig mede helpen.
§• iv.
Wanneer onze Landslieden Tarwe 'oft Haverzullen zaeien, nemen zy een der hevigfte Vergiften, welke tot heden bekend zyn,



Rotkoorts en Roodeloop. 137
Het gebrek, waer tegen zy het zelve gebruiken, noemen zy Majjcher : In waerheid 't is een allerfchaêdelykst gebrek, nademael het de Hairen oft Halmen , waer in dit bevonden word, teenemael vernietigt, en nouwelyks een enkel Graen oplevert, nemaer een zwarte Stof, die vcelmaels. zoo overvloedig woru acngctroften, dat 'er weinige gezonde Halmen op een huk land worden gevonden; daerenboven bezit hef nog deze fehaedclyke hüedaefiigheid, dat het de overige Uairen zwart verft; waer door het Graen een blouw zwart koleur verkrygt, het geen de Kooplieden, en namentlyk de Bakkers, byna aen geen prys willen koopen.
Om dit gebrek nu voor te komen,'t welk hun waerlyk altoos gelukt, gebruiken zy twee a dry oneen Arfenicum: Sommige meer oft min, het welk zy ontbinden in een genoegzaem menigte water, dat jüft de hoeveelheid uitmaekt, welk zy bcpaclen voor eenen zak Tarw oft Haver ; met deze arfenieale Ontbinding waiïchen zy het ter degen, zelfs zyn 'er eenige, die 'er hunne Tarwe oft Haver in laeten weeken, voor &h eer zy die zaeien.
Wanneer men deze verderflyke DóenWyze in al zyne voordeelen befchouwt, dan meen ik egter, dat het van meerder nut waer, dat dehooge Regcering in den welftand der geheele Mactfchappye meerder belang Melde, dan in den intreft van een minder gedeelte. Daer zyn immers



133 Aenmerking over de
andere oorzaeken genoegzaem voor handen, die het lydcnd Menfchdom op een ongevoelige wyze ombrengen, al is het zaeken dat men.het ononbeerlyk voedfel, het Brood, niet en komt te vergiftigen.
Nu kan ik het wel den onnoozclen Landman niet alles verdenken, alzoo dezen niet eens Weet wat hy doet; want daer zyn 'er zelfs menigvuldige, die het by Geheim-bezitters gaen afhaelen, en door hun onkunde, niet wetende vat zy gebruiken, veelmaels hun eigen leven aen het hoogfte gevacr blootnellen: Maer deze zyn met. regt tc laeken, die zulke verderflyke en doodelyke Verbeter-middelen oit het dagligt hebben, doen zien.
Eenige konden voorbrengen, dat dit onmogelyk den Menfeh kan fchacden, nademael het giftigt Vogt door den wafdom vergroeit en verr vliegt, als ook dat het zelve niet tot het Graen. indringt, nemacr oppervlakkig zig aenkleeft: Maer ik geef hun in bedenking, die dus redeneren, wat twee a dry oneen Arfenicum is, en hoe weinig een Menfeh van noode heeft om van het levensligt berooft te worden. Men neme maer ten voorbedde dat gene, wat Ujnzer, (0) eri Mead (p) 'er van aengeteekent hebben ,„
(0) Geneeskundig Handboek, pag. 14.
(p) CEuvres Phvjiques &1 Médécinales, Tom. 1. pag. 200*



Rotkoorts en Roodeloop. 139
namcntlyk dat men maer ' zeer weinige Graencn van noode heeft om aen de gevolgen te fterven.
Dat deze Giftmenging ons juft niet altemael fehielyk de dood aenbrengt, worden wy blykbaer door ondervinding gewaer;. maer wat verborgen oorzaeken, voorgefchiktheid, en toevallen het te weeg brengt, zal mogelyk nog een tyd een diep geheim blyven; ten waer men 'er fpoedjg in voorzag: Wacrom ik, zoo lang dit niet ter uitvoer is gebragt, alle Natuer en Geneeskundige, die eenig belang in den weiftand der Maetfchappye ftellen, op het vricndelykfte aenmaene, van 'er hun onderzoek naer te rigten, terwyl ik ondertuftchen niet werkeloos zal blyven.
'Tis altoos zeker, dat 'er veel arfenicalifche Deelen tot binnen in het Graen moeten dringen: Blyke zy de meer oft mindere gezwollentheid van het zelve, voor aleer zy het zaeien; en ten bewyze, dat den Arfenicum den geheelen Plant kan doordringen en vergiftigen, ziet hier een doorllaendeProef: „ T'elkens, wanneer den Plant„ tyd der Boonen nadert, geef ik myn Tuinier „ een ontbinding van Salpeter; waer inhy deBoo„ nen wat te wecken zet, vooral eer die geplant „ worden: Noit heeft my dit gemift, wanneer „ het Saizoen daer by gunftig was, of myne „ Boonen groeiden tot een verbaezende hoogte „ en grootte. " Was het zaeken nu den Salpeter niet tot het binnenfte van den Plant was ingedrongen, om deze werking te verrigten;



Ï40 Aenmerking over de
waer zou deze buiten-gemeene vrugtbacrheid an' dcrs van daen komen ? Vergelykt dus hier mede den Arfenicum, of den zeiven insgelyks niet den geheelen Plant kan doordringen.
Dat 'er waerlyk veel arfenicale Declties door den wafdom moeten vervliegen, is een waerheid die ik myn Tegenftrevers geenzins zal betwiften, als meer dan overtuigd zynde, dat 'er door de onderlinge Zappen en ondcraerdfche Broeiing, welke in den Plant zelfs gefchied,. een genoegzaeme gelegentheid word verfchaft, dat dit vereenigd Vogt door de Attractie van de Zon opwaers getrokken, en vervolgens doordePori der aerde word uitgewaeflcmt. Dan deze uitwacffcming aenmerk ik, dat nog gedugter gevolgen móet hebben, dan de Vcrgifting van den Plant zelf, wanneer men maer in aenmerking neemt, hoe menig bunder land 'er niet met deze vergiftige Tarwe oft Haver beplant ftaet, en hoe deze geduerige Exhalatie, die nouwelyks door geen zintuigen waer te nemen is, niet onzen Dampkring moet vergiftigen.
Indien het wacr is, zoo als op zekeren grond kan aengenomen worden, hoe vele Schriftftellers gewilt hebben, dat het Gift, welk onzen Roodeloop cn Rotkoorts verwekt, van een arfenicale hoedaenigheid is, dan zouden wy waerlyk niet lang moeten zoeken naer de oorzaek, waerom federt eenige jaeren herrewaers, die gedugte geeftèl zoo algemeen en geduerig in ons



Rotkoorts en Roodeloop 141
Vaderland heeft gewoed. Daerenboven is het ook maer federt tien a veertien jaeren, dat dit verderflyk misbruik zoo algemeen is bekend geworden; en 'tis ook even ontrent dit tyd-perk, dat d' opgemelde Ziektens eerft regt kwaedaerdig hebben begonft te woeden, die vervolgens door Aenfteeking zig alom hebben verfpreid.
Wat de verdere onheilen betreft, welke daer uit konnen voordskomen, deze kan ik op heden in al zyn dagligt niet byzetten, uit gebrek van overtuigende bewysuukken: Dog, wanneer men op de natuerlyke reden agt geeft, moeten zy altyd zeer gevaerlyke gevolgen hebben: Waerom het ten hoogften noodig was, dat dit fchaedelyk misbruik fpoedig door d'hooge Regeering op het fcherpfte wierd tegengegaen; terwyl men door andere min verderflyke middelen-even het zelve voordeel kan erlangen.
Sedert eenige jaeren heb ik aen menigvuldige Landslieden, om van hetzelve gebrek (Maffcher) bevryd te zyn, geraeden, dat zy hun Tarwe oft Haver met een fterk afkookfel van Tabak en Alfem zouden waften, oft met Kalkwater, zoo als het in eenige Plaetfen van Italien word gepleegt, dat alleenelyk het Graen niet fchaeden kan, maer zelfs tot de vrugtbaerheid veel zal toebrengen. WaeTlyk alle, die het hebben gebruikt, hebben my verklaert, even, als met den Arfeniturn, het zelve voordeel gehad te hebben.
Sedert kort is my nog by ondervinding ge-



\\1 Aenmerking over de
bleken, dat geblufchten Nacmfchen Kalk', onder; de zelve gemengd, even die uitwerking heeft.
Voor eenigen tyd heb ik nog een ander Gift-menging onder het Graen ontdekt, 'twelk niet min verderflyk als fchaedelyk is: Naementlyk onder de zoo genaemde Bruflèlfche Blom oft Tarwe Dons, welke vervalfcht word door een bymenging van Kryt, witte Aerde, en ook wel Aluin. Deze Vervalflching gefchied niet anders, dan om de zelve uitnemende wit te doen voorkomen, en zekere zwaerte te verkrygen; waer door hun winfte niet weinig word vermeerdert.
Nu konden vele zig verbeelden, dat het Kryt oft witte Aerde een onfehaedelykeDelf-ftof was, dus de moeite niet wacrdig, dat de Regeering 'er aendagt op veffigd. Maer die dus denken, wys ik tot de Proeven van Pringle, Cq) Macbrid, (r) cn voor-al tot den geleerden Over*" zetter van Schaws Chymie: (V) Zy zullen aldaer acngeteekend vinden, dat deze Delf-ltoiTen grootelyks onze Vogten ontbinden, en ongevoelig tot een gefchiktheid doet ontaerden, die niet kan miffen van d' akeligfte toevallen ten gevolg te hebben.
Indien het Geval, zegt den beroemden Unzer, (t) Ons van ongelukken verfchoont, dan is de
(q) Maladies des" Armées expér. XXIV. Tom. 2.pag. 211.
(r) Ejfais d'Expériences fur les Jnticeptiques.
(s) Effai pour fervir d VHifroire de la Putréfa&ion.
(t) Aerts oft Geneesheer, ziet Geneeskundig Handhoek.p. 551.



Rotkoorts en Roodeloop. 143
duivelfche boosheid der menfchen nog groot genoeg, om ons het zelve door kwaede liften en konftenaryen toe te brengen. Den baetzugtigen vergiftigt ons de fpyzen en dranken, en ontfteelt ons daer door het leven en gezondheid. Men heeft bevonden, dat verfcheide fchielyke ontftaene Ziektens en onverwagte Sterfgevallen, door ver-» valjfching van het Brood met Kryt, Kalk, Aluin, uitgebrande Beenderen,&c. daer men f'Meelwitter en v aft er mede heeft willen maeken, veroorzaekt
zyn.
'T is wel waer, in ons gezegend Land, 't welk men als de Graenfchuer van Europa moet befchouwen, is het niet te gelooven, dat 'er diergelyke vervalflching plaets heeft, uitgenomen in d'ópgemelde Brufielfche Blom; of 'ten waer by groote dierte en hongersnood, zoo als het Jaer 1740 ons ongelukkig, een voorbeeld oplevert. Want een ellende gaet gemeenlyk noit alleen ; de woekerzugt doet 'er een tweede ontflaen, die veel-al nog gevaerlyker is dan de cerfte.
Dog dwong den nood een Land, dat men by diere tyden oft hongersnood het Meel moeit vervalfièhen, laet dit gefchieden met Meel van Aerdappelen, dat den 'menfeh in 't minfte niets kan fchaeden; maer dan diende ook de hooge Overheid een allerfcherpfle oogwaeking te houden» op dat zy het te gelyk met geenen Aluin vermengden , om hun boven gemelde woekerye te bedekken, en het Brood witter te doen voorkomen-



144 Aenmerking over de
Unzer (V) verhaelt ons nog, dat men, om de veïHoppende kragt van den Aluin weg te nemen, Jalap onder het Brood heeft gemengt, cn daer door, zegt hy, zyn jommige menjchen aen hartntkkige Verpoppingen, en andere door ongeneejlyke Betikloopen om het leven gekomen.
Boven de vervalflching van Brood, waer • ider Bakker het grootfte afgryzen diende voor te hebben , behoorde hy nog ter liefde van zynen Even-, menfeh noit bedorven Graen oft Meel tekoopen; zoo mede Graenen, die met Dolik, Havikskruid oft Spoor-rogge gemengd zyn; alle welke Zaeden zeer vergiftig, den menfeh niet, dan het grootfte nadeel konnen toebrengen.
Daerenboven diende ook de Policie by de merktdagen hier op een waekend oog te houden, om alle diergelyke bedorve oft vergiftige Graenen . verbeurt te verklaeren, om dus de Boeren den luft te benemen, van nog foortgelyke ter merkt te brengen.
Ontelbaere Schryvers hebben 'er de fchrikkelykfte verwoefting en Volksziekten zien door ontftaen, zoo als wy hier na, wanneer wy van de Krygsvolkeren zullen fpreken, dit vollediger zullen bewyzen. ,
Dat de vergiftige Zaeden onder het Koorn ons aen alle ongemakken bloot fielt, zy getuigen dat' gene, wat men ons uit Vrankryk heeft gemeld: * nacmentlyk
(v) lUd. pag. 60.



Rotkoorts en Roodeloop. 149
zegen voor het Menfehdom zyn: Dog op heden kwaelyk toebereid, en op veelerhande wyze ver-^, valfcht, daerenboven onmaetig.gebruikt, moeten zy ongetwyffelt veel droevige gevolgen na zig liepen. Den witten Franfchen Wyn, wel ^s wacr moet een weinig gezwaveld wezen, om zig voor bederf te bewaeren; dog onmaetig gezwaveld verwekt hy groote Hitte,Dorll, een drooge Tong' Uitflag op de huid, Puillen in 't aenzigt, Bedwelming, Hoofdpyn, Trilling der leden, Hartklopping, en een fchielyke Dronkenfchap.
Van alle Vervalfching, welke men. onder den witten Wyn gebruikt,, is mogelyk die van Zwavel nog de geringfie: Dog als men wilt weten, of hy al tefterk gezwaveld is, dan moet men in den zeiven wat Zilver leggen, en wanneer het zelve zwart aenflaet, kan men verzekerd zyn, dat hy te fterk is gezwaveld. Ook ais men van den zei ven een weinig op een tinne Schotel giet, en 'er met de vlakke hand op flaet, zoo zal 'er een witte Vlak van overblyven. (w)
Wanneer de Franfchc Tours-wyncn, Tours de Tete, met Franfchen Brandewyn vervalfcht zyn, zoo verwekken die hevige Hoofdpyn, Trilling der leden, Benoudheid, ichiclyke Dronkenfchap0, en andere toevallen. Om de Bedriegcrye meer hier van te kennen, heeft men maer een weinig van den zeiven in den palm van de hand te
(w) TJnzer Geneeskundig Handboek. $as. 63



150 Aenmerking over de
vryven, wanneer men haeft door den reuk, de» Franfchen Brandewyn 'er in zal ontdekken.
Van geen Vcrvalfching heeft den menfeh meer fchaede en ellende te vcrwagtcn, dan van die, welke door Lootwit onder Wynen gefchied.
Den beroemden Gaubiüs heeft ons opeen edelmoedige wyze zynen Atramentum jympatheticum bekend gemackt; waer door men de Vcrvalfching van Lootwit, Saccharum Satumï, een heimelyk en allerfchaedelykft Vergif, onder den Remfchen cn andere witte Wynen op een blykbaere wyze kan ontdekken: En op dat nu de ongelukkige Koopers dit fchaedelyk bedrog fpoedig mogtcn weten, en niet langer het flagoffcr eener heimelyke baetzugt blyven, zoo zal ik myne Landgenoten dit geheim voordraegen, zoo als het den Heer Gaueius (y) de hollandfche Maetfchappe te Haer hm heeft medegedeelt. „ Men „ neemt twee loot Auripigmentitm, oft Opri„ ment, vier loot ongebluften Kalk; maekt alles „ tot een fyn Poeder: Dit Mengfel word in een „ glas met eenen langen hals gedaen, waer .-»p „ men vierentwintig loot zuiver Regenwater giet, ,, cn het glas wel gefloten" vierentwintig uren „ lang in een maetige warme plaets feit, alle „ twee uren wel omgefchud, waer na men het „ vervolgens wegzet om te koelen. Koud gewor„ den zynde, giet men het Vogt zagtelyk af, en
(y) Ziet der zelve eerjle Deel, pag. 112.



Rotkoorts en Roodeloop. 151
ft bewaere het zelve in een wel toegeftopte Flefcb. » Om de proef van dit Vogt te nemen, of het „ ook wel gemaekt is, behoeft men flegs eenige „ druppelen 'er van in Loot-azyn te laeten vallen ;„ die zoo den Liquor wel gemaekt is, terftond 5, zwart en troebel zal worden. Zoo men nu eeni„ ge druppels van dit Vogt by Reinfchen oft „ witten Franfchen Wyn laet vallen, zoo zullen. „ zy daer in, wanneer hy zuiver is, een kleine „ witagtigc troebele wolk maeken; maer is 'er „ Lootwit in , zoo zal die troebelheid rood cn „ zwartagtig worden, cn naer maete 'er meer „ van die ondeugende Stofte in gevonden word, „ zoo zal zig dit koleur ook hooger vertooncn. „ Deze proef is des tc zekerder, om dat alle „ Wyn-vervalfchinge, die, welke met Lootwit „ gedaen word, de ecnigfte is, waer in dit Vogt
zulk een wolk in Wyn voordsbrengt. "
Dan met dit geheim aen den dag tc leggen, zullen wy mogelyk nog weinig gevoorderd zyn:'fis te gelooven, dat het in het Land, M'aer het is ontdekt, van algemeender nut kan wezen, dan in Vlaenderen, alwaer den Landaerd van alles, wat buiten gemeen zoet is, een afkeer heeft.
Maer daer.zyn nog zeer vele andere geheime Bereidingen; waer tegen het te wenfehen was, dat men een middel kon uitvinden, om des zelfs Vervalfching te ontdekken, die mogelyk in geenen minderen graed vergiftig zyn, dan het reeds gemelde; waer onder zeker die van den witten..



152 Aenmerking over de
Vitriol, Viride /Eris, of Spaenfch Groen, ongebluften Kalk, voor-al in de Reinfche Wynen, om de zelve koleur te geven, geen van de minlte plaets zullen bekleeden.
Nog onlangs vind ik in een Tyd-fchrift het volgende- middel, om de Franfche Wynen te ver. beteven , aengeteekend. „ Neemt gebranden Aluin, „ Kalk, Kryt oft Pleiner, zonder te melden hoe „ veel van ider, even of het 'er niet op aen„ kwam, meenende, dat men met rogge Meel „ te doen heeft, en zoo vervolgens maer onder „ den Wyn gemengd.
Dat nu deze gruwelen gepleegt worden , is door geen oorzaek, dat zy van middelen ontbloot zyn, geenzins: Daer zyn onfchaedelyke middelen genoeg voor handen, die den Wyn op een kragtige wyze konnen verbeteren;lyd'er den intreft wat door, gedenkt, ö Wynbereiders! dat 'er aen den well'tand van 't Publiek meer gelegen is; en wanneer dit op uw baetzugtig gemoed nog geen invloed mogt vinden, volgt dan ter liefde van uwen Evenmenfch, het gemeen Spreekwoord: Goed geld, goede waeren.
Wyn met Wyn in zekere hoeveelheid gemengd, met inzigt om hem te verbeteren oft te verfterken, kan noit den Menfeh, wanneer hy maetig gebruikt word, fchaedc doen: Is hyte zuer,den redro Ximené, Madera, oft andere Spaenfche Wynen , oft ook Kandys-zuiker, Arabifiche Gom, welke niets fchacdelyks in zig behelzen, konnen hem verbeteren.



Rotkoorts en Roodeloop. 153
Wie weet, of wy aen de vergiftige Wynen en Bieren het niet te danken hebben, dat hedendaegs het Kolyk van Poitou, Colica Piclonum, de Beroerte, Apopkxia, en alle andere foporeufe Zénuwe-ziekten, zoo gemeen in deze Landen zyn: Ten minften onderftel ik de mogelykheid 'er van voor, voornaementlyk zoo den Wyn daer by nog jong is. Weinige Menfchen, die gebruik maeken van Wyn, zullen, zoo ik denk, niet zeluzaem ondervonden hebben, hoe zy in deze oft gene occalie geweeft hebbende, egter na een maetig gebruik; 's anderdaegs door Hoofdpyn, Dorft, Beving, Braeking, en meer andere toevallen, zig zoo geweldig ontfteld vonden, dat zy wel gewenfcht hadden, om wat prys het ook was, dien Wyn niet gedronken te hebben. Hoe zou dit nu konnen gefchieden, zoo niet zulke Wynen met vergiften gemengd hadden geweeft.
Voor-al, eer ik van den Wyn ganfchelyk afbreke, moet ik tot narigt en waerfchouwing myner Landgenoten, nog dit volgende melden.
Vele zyn gewoon, wanneer den Wyn wat jaeren van ouderdom heeft, dat zy 'er eenen prikkel van glorie in ftellen, van hunne flefichen wel om te fchudden, op dat den Cremor in de roomers mogt voorkomen, en het vergaeclerd Gczelfchap waerlyk doen zien, dat hunnen Wyn oud is: Daer by hebben vele nog die fchaedelyke gewoonte, dat zy den Wyn in de roomers wel omfchudden en roeren, om hem te gelyk



154 Aenmerking over de
met den Cremor in te drinken: Deze verdcrflvke. gewoonte ftort 'er vele in ellende, en brengt niet zelden de dood aen. En dat dit waerlyk zoo is, meen ik door de volgende reden te bewyzen: In de meefte fiefièhen vind men van binnen, zoo ook van buiten kleine oft groote Blaesjes, die gemeenlyk door de kragt des Wyns aen Hukken fpringen: Deze dunne en byna onzigtbaere ftukjes glas zinken ten bodem, en worden onder het roeren en fchudden onzigtbaer en ongemerkt in de roomers gefchonken, en wanneer daer by den Drinker nog insgelyks het fchaedelyk gebruik oeffent, van den Wyn in denroomer wel om te roeren, dan kan het niet miifen, of hy moet deze ftukjes glas mede. indrinken.
Wanneer ik dit allereerft ontdekte, kon ik my nouwelyk verbeelden, van waer deze kleine ftukjes glas van daen kwamen; maer toen ik de zaek wat nader befchouwde, en de flefch aen ftukken brak, ontdekte ik wel haeft, dat zy van deze blaesjcs voordskwamen. Sedert die tyd hebikmy zorgvuldig gewagt, van voortaen den Cremor in te drinken; en daer na heb ik nog menigvuldige gelegentheid gehad, deze ftukjes glas 'er onder aen te treffen. Overweegt men dit nu wel, dan zal het ons geen wonder fchynen, waerom men zoo dikwils anders gezonde lichaemen van hevige Maeg- en Darm-pynen, welke men ten onregt aen deze oft gene oorzaek toefcbryfts ziet overvallen worden.



Rotkoorts en Roodeloop. ï6i
.Zee-vifch in ons Vaderland aenmerken, dat is: Dat'er wel in alle Steden, ja zelfs op veel aenzienelyke Dorpen, door de zorg der Overheid, Keurmannen zyn aengefteld, die den bedorven en rotten Vifch afkeuren, hem doen in 't water werpen, oft onder d' aerde begracven: Maer fommige Ventjagers, die meer den intreft dan het welzyn der volkeren bétragten; wanneer zy merken , dat hunnen aengebragten Zee-vifch den Keur van eene Mein niet kan doorftaen, verkoopen dien gemeenelyk aen Voorkoopers, die het plat Land, waer geen Keurmeinen zyn, 'er mede vergiftigen; en waer ook deze eenvoudige Lieden weinig oft geen onderfcheid tuflehen goeden en bedorven Vifch weten te maeken: En op deze wyze ontfnappen zy de waekzaemheid en vaderlyke zorg hunner Overheid, en brengen niet zelden de beginflils eener doodelyke verwoéfting midden onder hunne Medeborgers te Weeg; waer van zy naderhand zelfs het grootfte gevaer loopen, van het flagoftèr hunner afgunft te worden.
Billyk diende ider Ventjager op zig zelfs het edelmoedig befluit te nemen, van voortaen geenen bedorven Vifch aen Voorkoopers oft ander flag van diergelyk volk te verkoopen; dit, meen ik, zou het grootfte liefde-werk zyn, dat hy zyn Evenmenfch kon toebrengen.
Was in tegendeel het gemoed by fommige zoo ontaerd, dat zy, om een gering cn fchandelyk
Eerst* Dasi. L



Ï&5L 'Aenmerking over ck
gewin, dien verderfielyken handel bleven voorddryven , dan was het noodig, dat 'er op de Frontier-Comptoircn des kundige Lieden wierden beitelt, die nouwkeurig hier op agt gaven, en zulken bedorven Vifch, het invoeren binnen 'tLand beletten.
J vi
Veclmaels is ook het verilindende Oorlogs-vucf, "t'welk een Land verwoeft, oorzaek dat den ongelukkigen overfchot dier Inwoonderen, door een woedende Épidémie ganfchelyk word verdelgt; en dit fpruit gemeenelyk niet anders, dan uit het liegt Brood oft ander bedorve Spyze, ongezonde Leger-fchikking, opgehoopte en te nouw betrokkeKantonneeringe, Hofpitaelen, buitengemeen Fatiguen &c. die de Soldaeten moeten uitftaen \ waer door onder hun Ziektens geboren worden, die zelfs de Peft in kwaedaerdigheicl overtreflèn, en alzoo aenleiding geven, dat niet alleen die ongelukkige Provincie, waer zy hun bevinden, nemaer de aengrenzende, ja zelfs geheel werelds Deelen met hunnen ondergang worden bedreigt.
Ik weet niet, daer ons verligte Eeuw op alles, wat haer kan volmaeken, zig zoo nydig toont, hoe zy, elaes! haer eigen .behoud zoo fchandelyk Verwaerlooft. Wel is dan de Gezondheid, dien dier'oaeren fchat, om niets te agten? Mag men ■dan het leven van zoo menig braeven Held,



Rotkoorts en Roodeloop. 165
uitwerking doen fchrikken, niet dan by Arméën * onzuivere Hofpitaclen, en in Gevangenhuizen, hua begin nemen: Nademael dit juli de waere plaetfen en bronkwellen zyn, waer de onderlinge Giften het hoogüe toppunt van kwaedaerdigheid verkrygen..
Ellendigen Krygsheld ! ja,mag ik het zeggen,, engduftkigften onder alle gefchaepene Wezens, is dit den loon voor al uwe dappere daeden,. dat men uw anders gezond lichaem door overtollige Fatiguen afmat, uwLegerfchikking bereid,, wacr gy de beginfels eener doodelyke verwoelHng gac. ontfangen? en het allerbeklaegwaerdigftc van al, is nog de weinige zorg, die men voor u aenwend, om u dat noodigen onontbeerlyk voedfel,. het Brood, 'twelk tot uw levens onderhoud moet Ihekken, u zuiver en onbedorven te doen ge-, worden: Want.gemcenlyk is d'afgunft.der Woekeraers, die u het leveren, zoo groot, dat zy hun weinig, bekreunen wegens uwen weliland, en dien van hunnen Souverein, wanneer hunnen intreft daer by niet lyd: Dus meeft-al niet dan bedorven Meel oft Graen u leveren. Alzoo word uw leven, 'twelk anders nog alle andere ongemakken des Oor logs kon te boven komen, door deze Peilen van hun eigen Vaderland en Koning, op een jammerlyke en ongemerkte wyze, ten proic hunner afgunft opgeoffert.
Dat het bedorven Meel en Graen de allervrcedfte, ja ongenceflyklle Ziektens kan voordsbrengen* hebben wy hier voren pag. 144. reeds aenge-



l66- Aenmerking over de
haelt, en ten overvloede heeft den vermaerdert Tissot Cl) lüt eigen, en anders Waerneminge,, dit insgelyks bewezen, zoo mede de Heeren
HOFFMANN , C<ti van ZwiETEN , (73j> PRINGLE , (c}
Lind, Cdj Suckert, CO Unzer, CD en ontelbaere andere; welke alle middag-klaer betoont hebben de afgryflèlyke gevolgen, die voordskomen uit het eten van bedorven Meel en Graen.
Van hoe veel aenbclang zou het dus niet wezen by eenen voorkomenden Kryg, dat alle gekroonde Hoofden op deze wezendlyke Poinden een aendagt namen: T waer ongelooflyk, hoe menig duizend Verdediger van zyn Vaderland, hier door niet zou behouden worden.
Den Zeefoldaet fchynt in veel opzigten boven den Landfoldaet hier in wyd den voorrang te hebben, nademael men federt eenige jaeren herrewaers in des zelfs behoud beter voorziet. Men proviandeert de Schepen van frifichen en gezonden Leeftogt, de zinnelykheid word 'er ook meer dan oit in agt genomen;, en 'ten'is maer federt dien tyd, dat men de fchrikkelyke Sterflyfte op de Oorlogsfchepen heeft zien verminderen.
(z) Traké fur differents Objets de Médecine. Tom. 2.p. 241.
(a) La Médecine raifonnée. Tom. 4. pag. 483.
(b) Korte Befchryving en Geneeswyze der Ziekten,pag. 61.
(c) Olfervationsfur les Maladies des Armées. Tom. i.p. 138.
(d) Middelen ter Beiv. der Gezondheid op d'Oorlogsfchepen^ ( e) T eüsier , Natuer. en Geneeskundige Bib.T. 3.p. 248.. (f) Handboek van den Aerts of Geneesheer, pag. 61.



Rotkoorts en Roodeloop.
Dit zoo gefield zynde, mag ik nu niet billyk vraegen: W el is dan den Zeefoldaet in alle opzigten boven den Landfokiaet te agten ? Zyn zy niet beide Lidmaeten van hunnen Koning en V ader land ? Waerom dan niet even voor des zelfs, behoud gezorgt? Maer my dunkt, dat ik my reeds hoor tegenwerpen, dat dit onmogelyk te Lande zoo kan ingerigt worden: Waer op ik antwoorde: Dat dit even, en nog beter dan ter Zee kan gefchieden; en dit meen ik door het volgende te bewyzen.
Om de Zinnelykheid oft Zuiverheid by een Armée tc doen handhacven, dit hangt geheelmael van de willekeurige magt eens Veldheer af: Word deze verwaerlooft, dan was het ook regtmaetig, dat hy voor de gevolgen inllond. En waerlyk zy is van al te groot aen belang, om'er niet de grootfte aendagt op te veftigen: Zy diende zelfs zoo wel buiten als binnen de Tenten, Hutten, Huizen, by Kantonneering, al& Campering, op het ftrikfte aenbevolen te worden. En zoo wanneer dit wezendlyk Point werklyk de aendagt eens Veldoverften tot zig had getrokken.» dan meen ik, dat hy het zelve van oneindige!' nut zoude vinden, dan wel die buiten-gemeene en overtollige Zuiverheid van de Kleeders, en het Wapentuig, der Soldaeten.
Waerom hy zyn onderhoorige Officiers, op het ftrikfte diende te bevelen, zoo wel by Kantonacering, Winterkwartieren, als zelfs in dQ.



i68 Aenmerking over de
Guamizoenen; van de Zuiverheid over-al m. den hoogften graed te doen waernemen, en noit te gedoogen, dat men in de kamers Groenfels, als Raepen, Wortelen, Aerdappelen, Aj uin, Porye % &c.. welke de Soldaeten by voorraed koopen, 'er in bewaerden: Want hunnen Reuk en Uitwaeffeming bederft en vergiftigt de Logt op een zeer. aenmerkelyke wyze; die reeds door de menigte, van menfehen in een en. de zelve plaets gemeenlyk maer tc veel bedorven is.
Ider Kamer behoorde ook een- Ventilator te hebben, 'twelk een geringe bekofting zoude zyn, in vergelyking van het oneindig Goed,. dat''er, uit zoude voordvlocien; daerenboven moert nog bevolen worden, dat alle Kamers op zekere gefielde uren van den dag moeften opengeftelt en. verlugtigt worden; waer toe men het Morgend en Avond-Appel kon verkiezen.
Deze geringe aendagt zou het grootfte Goed, met betrekking tot de Gezondheid der Soldaeten, ten gevolg hebben. Want ik meen op grond van zekerheid te moeten zeggen-, dat buiten de belette Uitwaeffeming , overtollige en onnoodige Fatiguen , bedorven Meel, &c. geen oorzaek tot de Ziektens der Krygsvolkeren meerder aenleiding geeft, dan de bedorve Logt, welke zy in nouw-betrokken Hutten en Kamers moeten inademen: Want niets kan vergeleken worden by de uitwerking eens ftilftaende Logt, zy is oorzaek van menigvuldige boosaerdige en fchrikke-



Rotkoorts en Roodeloop. i6g
fyke Ziektens; zoo als den Heer Pringle, (g), en na hemden Heer Ingenhousz (h) ons mede hebben geleert.
De oude Gefchiedeniflèn verhaelen ons, dat het Heir van den grootcn Pompejus door de Peft wierd aengetaft, om dat de doode Paerden onbegraeven gebleven waeren.
Onzen Heiland gaf aen de Joden eene Wet: (ij Gy \ult een plaets hebben buiten den Leger, daer, toe gy uitgaen zult om uwer nature genoegie te doen. 'Een Jchuppeken aen uwen riem draegende, ende als gy gezeten zyt, zoo zult gy rondomme graeven, en met der aerden, die gy uitgegraeven hebt, \ult gy bedekken, 'rgene daer gy af verlicht zyt.
Waer uit blykt, hoe de gewyde Gefchiedenis de Zuiverheid by een Armée, als het grootfte Goed, om den menfeh in gezondheid te bewaeren, verordent heeft. Ja zelfs den Godlyken Wetgever Movses, (kj die ten opzigte van het Leger der Izraëlieten, en wanneer God in volgende dagen Juda en Ifrael dreigde en ftrafte, heeft gezegt: Ik heb den flank uwer Heir legeren lelfs in uwe neusgaeten doen opgaen. Tot dus verre de Zuiverheid by een Armée aen-
(g) Lil. Cit. Tom. i. pag. 30. (I) Experiences fur les Fégéteaux. pag. 14$. (i) Deutronom. Cap XXXIII. f. 12. 13. (k) Jmos Cap. IV. f. 10.



170 Aenmerking over de
geroert hebbende, moeft ook niet minder een Veldoverften de Betrekking van ongezonde Leger-fchikkingen, onnoodige Optogten, enAfmattinge zyner onderhoorige Krygsvolkercn, zoo veel mogelyk was, vermyden; terwyl dit mede van zynen wil oft caprice afhangt: Dus diende hy niet, dan by de uitterfte noodzaekelykheid, zyne Troepen af te matten, en voor-al de groote Zomer-hitte by dagen vermyden: Want den Baron van Zwieten wilt aenmerkt hebben, dat de koude Nagten, die op lier k-v er hitte Lichaemen vallen, meer menfchen dooden, dan de Peft zelfs. Wel is waer, de Dagen worden by voorkeur uitgekozen , om dat de Regeltugt beter kan in agt genomen , en ook de Defertie voorgekomen worden: Dan ik meen, dat het welzyn eener ganfche Armée, boven dit alles moet geagt worden: Want een Soldaet, die als gedwongen is , met ketenen zyn Vaendel op te volgen, is gemeenlyk een ftegt en blootaerdig menfeh, die niet zelden den moed aen andere beneemt; Zoo dat men by het wegloopen der zulke weinig zou verliezen; en daerenboven moet dan het leven van zoo menig dapperen Held, om een handvol ondeugend volk, aen zoo een oogfchynelyk gevaer worden blootgeftelt? Waerlyk dit behoorde wel de aendagt van alle gekroonde Hoofden, voor-al eens Veldoverften ? tot zig te trekken. Dog deden 'er zig oogenblikken voor, 'tzy uit het aennaderen des Vyands, oft dat men een gegrond voordeel in X



Rotkoorts en Roodeloop ijt"
©og had; waer door men onmogelyk de groote Dag-hitte kon vermyden, dan was het nog noo-dig , dat de Soldaeten op lyf-ftraf wierd verboden, in de grootfte Verhitting huns lichaems koud Water te drinken, en de onderhoorige Officiers dienden hier op een allerfcherpfte oogwaeking te houden, en by het doortrekken van Steden oft Dorpen, al de Watermengen, Kwelmputten, Citernen, door Wagten te doen bezetten, op dat diergelyke overtreding, zoo nadeeJig voor de gezondheid, geen plaets mogt hebben: Want ten voorbedde: Toen Alexandek. den grooten CO met zyn Heirlcger over de Rivier Oxus trok, naer dathy door het Land van de Sogdians gemarcheert was, waer de zelve gebrek aen water had gehad; dronken veel Soldaeten zoo een onmaetigehoeveelheid 'er van, dat'er veelmeer aen ftirven, dan'er in den Velduag gedood waeren, 'T is wel waer, den Dorft is veelmaels onlydelyk, die een Soldaet in 't marcheren moet uitftaen; dan het Kwaed , welk onmiddelyk op kouden Drank in een verhit en verdorft Lichaem volgt, doet dit Goed zeer duer te ftaen komen. Daerenboven den Soldaet, welken geen middelmaet en kent, cn ook niet weet, wat gevaerly-. ke Uitwerking dit ten gevolg heeft, zal niet ophouden, dan voor aleer hy zynen luft ten vollen heeft geboet: En van daer is het ook niet zcld-
(7; Vïd. Qtintfs Cunïirs Rvf. Lik. TH. SeS. XII.



i?2 Aenmerking over de
zaera gebeurd, dat men 'er onmiddelyk ter plaetfe, eenige dood ter aerde heeft zien vallen.
Om alle deze Onheilen voor te komen, was. het noodig, dat den bevelhebbenden Generael alle commanderende Officieren op het ftiikfte beveelde, bevorens de Soldaeten op marfch gingen,, dat zy genoodzaekt waeren hun blikke Buffen met Water op te vullen, welke de meefte als nu ledig laeten, om van den ballaft bevryd te wezen.
Deze voorzorg zou het heilzaem gevolg hebben, dat het Water in de zelve door de Zen-hitte niet zoo koud zoude wezen; en daerenboven zou den Soldaet zynen dorft niet tot het uitterfte laeten komen, om reden hy naer genoegen onder den weg kon drinken, cn dus zouden de gevaerlyke Uitwerkingen, hier door meeft-al worden, voorgekomen.
Wanneer een Veldoverften, uit aenmerking, der Politie des Vyands, als tegen dank gedwongen was, van een ongezonde Lcgerfchikking te betrekken, dat hy zulks doet; maer dat hy ook, zoo haeft het mogelyk is, ;zynen Vyand door allerlye Bewegingen, valfche Attakken, bedekte Oogmerken, tragt dien Poft te doen veriaeten j en wanneer dit alles nog vrugteloos wierd bevonden, dan meene ik, dat hy liever eenen Veldflag, waer in de Eere zyns Koning kan zegenpraelen,. behoorde te waegen; dan dat hy zyn onderhoorige Armée, door Ziektens cn ellende, zag omkomen..
Eenen bevelvoerenden Generael zal ook op alle.



Rotkoorts en Roodeloop. 173
"mogclyke wyze zyn Leger tragten van verfchen Leeftogt te doen voorzien: Waerom hy de Aenbrengers met alle liefde zal doen bejegenen; en zyn onderhoorigc Troepen op het fcherpfte gebieden , hun in betaeling oft anderzints niet te beledigen, nademael het anders niet kon minen, of zy zouden eerlang gebrek aen dien nuttigen Leeftogt hebben.
Dan ook integendeel, wanneer hy bemerkte, dat 'er onder de Aenbrengers zig eenige bevonden, die, om een fchandelykgewin, zig zoo wyd fchuldig maekten, van bedorve Eetwaeren, vergiftige oft bedorve Dranken het Leger toe te voeren , in het onbetaemelyk en godvergeten denkbeeld, het is goed genoeg voor Soldaeten: Deze, zeg ik, behoorde hy opentlyk ten voorbedde van andere te doen ftraftên; om de overige den lult te .benemen, van meer diergclyke bedorve Dranken en Eetwaeren d' Armée aen te brengen.
Op Konings koften moeft het ganfeh Heir wekelyks van eenen goeden Azyn verzorgt worden: Want de Romeinen aenmerkten dien Artikel als ■den wezèndlykften, die een Armée noodig had, om de zelve voor Ziektens tebewaeren. De Soldaeten moeften ook verpligt zyn, Van geen Water te drinken, dat niet bevoorens door Azyn zuer was gemaekt.
Het Vleefch voor het geheel Leger, behoorde by groote Zomer-hitte ook over-ander-dag geflagt te worden; en by ider Tent, waer in Ordinair word.



*74 Aenmerking over di
gehouden, op het ftrikfte te bevelen, van hun go flagt Vleefch in doeken met Azyn bevogtigd, tc Verzorgen, en niet; zoo als heden gemeenelyk gefchied, dit zoo maer bloot in de Tent op te hangen: Waer door het ook niet zeldzaem is gebeurd, dat het zes uren na dien bedorven was, en meermaels 's anderdags reeds ftonk. Geen wonder dan, dat men by Armeen zulke fchrikkelyke Ziektens ziet te voorfchyn komen.
Om nu den Soldaet het nuttigfte van allen Leeftogt, te weten goed en gezond Brood, te bezorgen, meene ik, dat de volgende inrigting wyd den voorkeur boven alle andere diende te hebben: Nademael de hedendaegfche Veldbakkcryen onmogelyk den Soldaet goed Brood konnen leveren, terwyl het Graen oft Meel niet zelden reeds is bedorven, wanneer het tot Brood word gebakken.
Alle gekroonde Hoofden dienden hier op bezonder hun aendagt te veftigen, dat zy, by de Formering hunner Magazynen, behoorelyke plaetfen lieten uitkiezen, waer het Graen zuy ver en onbedorven kon bewaert worden; en niet zoo als heden meeft-al gefchied, alwaer het in Kerken, Kloofters, en andere vogtige Gebouwen, zeftien tot agtien, en het Meel zes tot agt voeten dik op eikanderen geftort ligt, dat immers onmogelyk op deze wyze zig lang van bederf kan bewaeren.
Daerenboven zou by ider Magazyn, een oft



Rotkoorts en Roodeloop, 175
meer .Genees-heeren, en een eerlyk Koopman dienen beftelt te worden, die bezonderlyk by de Levering agtgaeven, op de Deugdelykheid van het Graen, en of het zelve niet reeds bedorven was; en wanneer zy oogluikinge op dit wezentlyk point gebruikten, moeften zy 'er voor verantwoordelyk zyn; op dat zy hunne pligten maer des te beter zouden nakomen, konde men Gecommitteerde Raeden oft andere Perzoonen van Diftinclie benoemen, waer van men overtuigd was, dat zy het welzyn huns Konings, en die van hunnen Evenmenfchter herte namen; en deze dienden dikwils de Magazynen te vifiteeren, en de minfte agteloosheid die zy by de Opzienders bevonden, hun by de zwaerfte pene doen ftraffen: Op dat ider maer te beter zyne pligten mogt nacrkomen ; terwyl het leven van zoo menig duizend Held,, en op wiens behoud men niet genoeg kan waeken, hier van afhangt.
Noit moeft 'er meer dan ten hoogften voor twee maenden Meel in voorraedzyn, terwyl het Meel, voor-al op vogtlge plaetfen, oneindig" eerder clan het Graen aen bederf onderworpen is. Alle Veldbakkeryen moeft men voor het toekomende affchaffen, en in des zelfs plaets, byde Magazynen Bakkeryen beftellen, en, daer in ftede van verfch Brood, Bifcuit oft het zoo genaemd Zwiebak doen bakken, en vervolgens in tonnen laeten verzorgen , om het voor alle Nat te bewaeren, en zoo naer d'Armée doen voeren, en 'er wyders gebruik



Ï7'6 Aenmerking over de
van maeken, zoo als men op d'Oorlog-fchepcft gewoon is te doen.
Dezen Bifcuit, oft zoo genaemdenZwiebak, zou Oneindig den voorkeur boven het verfch gebakken Brood hebben; om reden, dat het zuiver en onbedorven aen de Soldaeten kon uitgedeelt worden : Daer in tegendeel het Brood niet zelden by ^roote Hitte reeds fchimmelt oft lymt, wanneer zy het krygen. Daerenboven is het nog meermaels zoo flegt en nat gebakken, dat men waerlyk wel een yzere Maeg behoorde te hebben , om het zelve wel te verteeren.
Nog zou den Bifcuit oft Zwiebak dit voordeel hebben, dat het met minder laft en ongemak dooide Soldaeten kon omgevoert worden; en veel* maels zouden zy ook'er geen gebrek aen hebben, zoo als nu en dan, by de tegenwoordige Inrigtinge wel meermaels gebeurt.
Dat men voorgaf: Ja, maer dit zoude de bekoftinge te veel vergrooten: Hier op antwoord ik: Wanneer men het goed aenmerkt, welk daer uit zoude voordvloeien, dan zou dit weinig te beduiden hebben; het eenigfte verfchil zou zyn, dat men wat meerder Ovens en Brandftofiè benoodigt had, en dit zou het ook al wezen: Maer wanneer men op het welzyn van een Heirleger agt geeft, dan mag men op zoo een geringe be^kofling niet zien.
De Hofpitaelen dienden ook wel billyk een
beter



Rotkoorts en Roodeloop. 177
beter Inrigting te hebben: Want den beroemden Le Clerc (m) merkt te regt aen, dat het het Slagveld niet is, welk de waere en doodelyke Strydbaen der Soldaeten is; maer dat het de kwaelyk beftierdeen ingerigte Hofpitaelen zyn, alwaer onzuiverheid, kwaeden oppas, en neg ligent ie plaets heeft. Daerenboven moeft het ook een uitgemaekte zaek wezen, dat de onderlinge Mogendheden, voor eeuwig, heilig, enonfehendbaer hun wederzydfche Hofpitaelen behoorden te refpecleren; waer van, zoo als Pringle fn) zegt, dien Menfchlievenden Veldheer Marquis de Noialles, in den laetften Franfchen Oorlog, zoo een loftèlyk voorbeeld heeft gegeven. Dit zou den zieken en ellendigen.gekwetften Soldaet, die «er in gehuisveft ligt, en die zyn gezondheid ten dienft van zynen Koning cn Vaderland heeft opgeoffert, vooralle verdere gevaeren en ongemakken geruft Rellen, en zyn ellende met meerder verduldigheid doen verdraegen: Daerenboven zou het aen de Genees- oft Heelkundige, die het bewind hebben van Hofpitaelen op te regten, hun vryheid geven, van bekwaeme en gezonde plaetfen uit te kiezen.
Noit moeften ook de Genees- oft Heelkundige Steden oft groote Dorpen tot hun Hofpitaelen verkiezen; nemaer liever een open en verheven Veld,
(m) lliftoire Naturelle de VKomme. Tom. z. pag. 373. (n) Lib. Cit. Tom. 1. Préface. Eerste Deel. M



178 Aenmerking over de
cn aldaer de Zieken onder groote en welgemaakte Tenten oft houte Schueren doen plaetfen: Men zou 'er al de gemakkelykheid, hoe kwaodaerdig de Ziektens ook mogten wezen, in de Genezing 'er van gewaer worden ; en die fchrikkelyke bedorve en peftagtige Kerker-logt, die men anders in Hoipitaelen en Huyzen maer te gemeen en onfaelbaer aentreft, waer door ook de goedaerdigftè in de allerkwacdaerdigfte en doodélykfte Ziektens ontaerden, zou 'er oneindig minder, en mogelyk in 't geheel niet aengetroften worden; zoo maer de zinnelykhcid 'er nog by in agt genomen wierd.
De Zieken diende men ook van noodige BédHeden en Dekfels te voorzien, en wyduit elkan-. deren gcplaetft te worden daerenboven moeften ook alle foorten van Ziektens uit eikanderen gefcheiden zyn, op dat men die gedugte uitwerking mogt voorkomen, zoo als nu elaes! maer te gemeen gebeurt, waer door men ziet dat de goedaerdigfte oogenblikkelyk in de allerkwaed•aerdigfte Koortfen overgaen. Ook zouden de ellendige Gekwetften, die nu zelden gemakkelyk te genezen zyn, om reden de toevallige Koorts meeftal de Natuer der heerfchende aenneemt, niet ten proie der ellende worden. En wanneer een ziek Soldaet, zyn Ziekte in zoo verre was gebetert, 'dat hy zonder gevaer die plaets kon veriaeten, -dan was het nog noodig, dat hy deze fpoedig ver3aöt, om niet andermael door een nader Befmet-



Rotkoorts en Roodeloop. 179
ting weder te hervallen, en dus het SlagoSbr te worden van een te laet beklaegd verzuim: Zoo als ih den loop dezer Verhandeling ten klaerften zal bewezen worden, dat niet zeldzacm gefchied.
'Twas ook ten hoogden noodig, dat de Zieken beter verzorgt wierden, en aen niets gebrek hadden ; daerenboven moeft den nomber van Zieke -zorgers , ten minften met het zestal vermeerderd worden; en dit Volk, meen ik, kon men genoeg vinden in de verminkte oft oude Soldaeten, die dog buiten dat weinig oft geen dienft doen, en wiens foldy men diende te verhoogen, op dat zy hun des te gewilliger tot deze hoognoodige dienftbaerhcid lieten gebruiken; en de overige, die tot geen dienft der Zieken ftrekten, konde men voor Hofpitaels Wagters gebruiken.
De Overloopers, die . tot de galg, oft andere doodftraften verwezen waeren, moeften bezonderlyk dienen om de zinnelykheid oft zuiverheid zoo binnen als buiten deze Veld-hofpitaelen waer te nemén, zy zouden aldaer van oneindiger nut wezen, dan op de Schanfen cn Veilingen.
Noit moeft men ook by een betrokken Leger een eenigen Zieken gedoogen: Want dit verregaende misbruik is niet alleen oorzaek, dat 'er _ duizende andere door befmet worden; maer daerenboven ftrekt het nog tot grootcn overlaft voor een Armée.
Nu moet ik wegens de Kleeding der Soldaeten nog het volgende aenmerken: De Kleeding,



i8o Aenmerking over de
welke fommige Mogendheden hun Krygsvolkeren geven, vermeerdert ook niet weinig hun ellende. Hoe économicq de Klecding der Keizerlyke Armée aen elk mag voorkomen, heeft zy nogtans wyd den voorrang boven alle andere, om dat Borft en Buik van den Soldaet door Veft, en Kazak behoorelyk is gedekt: En 'tzyn juft die deelen, wacrop de gevoeligfte indrukking van koude zig het meelt doet gevoelen.
Daerenboven is ider Soldaet nog van een warm Kapot voorzien, die hem by het marcheren in regen en ander onftuimig weder van het grootfte voordeel is, om reden hy zig t'elkens voor het nat worden kan bewaeren: Daer in tegendeel de Soldaeten, die hier van niet zyn voorzien,meelbal hun natte Kleederen aen 'tlichaem laeten droogen, en alzoo niet zelden by vogtige Saizwenen vyf tot zes dagen in dezen ellendigen ftaet moeten doorbrengen; dat onmogelyk kan miflèn door het onderdrukken der Uitwaefleming, of het moet de fchrikkelykfte uitwerking ten gevolg hebben.
By deze loflyke Inrigting, was het nog wenfchelyk , dat de geheele Keyzerlyke Armée van goede Kouftens wierd voorzien, en zelfs- des winters hun van Zokken, die van de oudeKlee-ders .konden gemaekt worden, liet verzorgen: Want 't is al te overvloedig bekend, zonder dat ik my hier over in 't breed behoef uit te laeten, wat «iet voor fchaedelyke uitwerking koude Voeten,



Rotkoorts en Roodeloop. i8r
bezonderlyk by nat weder, aen de gezondheid; toebrengen.
Voor-al eer ik van de Kleeding ganfchelyk afbreke, moet ik nog het volgende zeggen: Dat is, dat het ten hoogften noodig waer, dat de Kleederen wat ruimer wier den gemaekt, op dat den Soldaet zyne beweging zonder hinder kon uitvoeren. Daerenboven was het mede nog van het grootfte aenbelang, dat men de Halsbanden en Getten, welke men, om het aenzien wat levendiger te doen voorkomen, wat minder liet fluiten. Den Heer Unzer , (oj en onlangs den Heer Lombard Q) hebben ons, op een overtuigende wyze, de gevaerlyke gevolgen 'er van aen den clag gelcgt.
Hadden nu alle deze maer ter toets aengeroerde Verbeteringen by een Heirleger oit plaets ('twelk tot behoud van het Menfchdom zeer te wenfehen was) 'tis te gelooven, en daer wacr byna niet aen te twyftelen, of menigvuldidige Verdedigers van hun Vaderland zouden hier door in 't leven behouden worden,
Wacrlyk men yft en fchrikt, wanneer men aen de verhaelen van den laetften Pruifliffchen, en den onlangs geëindigden Hollandfchen Oorlog gedenkt; waer pas weinig honderde Soldaeten door het Stael des Vyands gedood, en egter aen Ziek*
(o) Geneeskundig Handboek, pag, 199.
(p) Opufcules de Chirurgie. Tom. 3. pag. $6.



i82 Aenmerking over de
tcns cn ellende, zoo vele duizenden zyn omgekomen, die, wel is waer, door fommige van de ongunftige Saifoenen zullen worden afgeleid, dan. die egter aen niets anders moeten toegeëigent worden, dan aen d' herlfen-fchimmen van voordeelige Leger-fchikkinge,. en kwaelyk beftierde cn ingerigte Hofpitaelen.
Uit al het opgemelde zal den onzydigen Lezer gcmakkelyk konnen cpmaeken, welke meermaels de oorzaeken zyn,. waerom deze oft gene Provincie, ja geheel 'Europa, fchielyk door een hevige en kwaedaerdige Épidémie word bezogt.
VIERDE AFDEELING:
De onderfcheide Graeden der heerfchende Epidémien, met Betrekking, hoe de^c uit hunnen Aerd en PUgt-ver^uim de deirlykjle verwoefling aenregten,
% i
ALle Navorflchingen, die men tot heden heeft gedaen, om de waere Oorzaeken der algemeene heerfchende Epidémien te ontdekken, •zyn oft vrugtelooze oft ydelepoogingen geweeft:. Alles, wat men diesaengaendeweet, beftaetmaer



Rotkoorts en Roodeloop.
enkel in giffing oft conjeciure; en "waerlyk 'ten kan niet anders zyn, om dat wy mogelyk noit regt en zullen weten, tot wat graed dc onder-, fchekle Bcginfels, waer van de Logt op verfch.illende tyden en plaetfen bezwangerd is, voor uitwerking hebben, en deze , na vereenigd te zyn,. hun vcrllindende woede op het menfchelyk Gellagt komen uit te werken. Reden, waerom ik meene, dat de meefte Epidémien zullen worden voordgebragt door ongemeene oorzaeken, eigen aen den tyd oft het geval, wanneer zy zig veropenbaeren, en dat het. Gift zig komt te ontwikkelen en werkzaem word; waer door men fomwylen, het waer Caracler 'er maer van kent, na een oft, meer ongelukkige bevindingen, wanneer hetelaes te laet beklaegd is!
Egter dit gaet zeker, dat d' oorzaek van allecontagieufe Ziektens een fchaedelyke ftof is, die onze dierlyke Huishouding in de war brengt, enhaere natuerlyke Werking ftremt,.
Dat de Logt noodzackelyk vercifcht word tot onderhoud van het leven, zoo dat den mcnlch de zelve byna niet voor een oogenblik kan miffen, bewyzen de Natuerkundigc- door oneindige Proeven: Dat nogtans alle Logt niet even bekwaem is ter behoudenis van het leven,, toonen zy op gelyke wyze aen;. en wilt zy den menfch van nut zyn, hier toe behoort des zelfs Veerkragt, Droogheid en Zuiverheid; zoo als de Leerficllingen van de beroemde Heeren Macbride,



184 Aenmerking over de
Prtstley, Ingenhousz,Pringle, Godaert, Nahu ys, en de Boisseu ten klaerften bewyzen: Want zoo deze hoedanigheden de Logt geheel oft gedeekelyk ontbreekt, word zy een bron en oorfprong van veelerlye Ziektens en ellende.
Daer zyn egter Schryvers, waer onder den geleerden Sarcone geen van de minfte plaets bekleed, die beweert hebben, dat d'oorzaek van eenen heerfchenden Roode-loop , niet zoo zeer in het Logt-geftel, als wel in de Aenfteking zelfs tc zoeken zy. Dit kan nu in eenen bcpaelden zin wacr zyn, maer om de Befmetting geheel en al buiten onzen Dampkring te nellen, daer aen kan ik myn zegel niet hangen; gezien de Waernemingen >der aloude tyden, en zelfs die van onze dagen, het tegendeel doen zien. Dog om jnct eenige te willen onderftellen, dat alle epidémicpe Ziektens hunnen oorfprong en kwaedaerdigheid aen onzen Dampkring verfchuldigd zyn, daer in ben ik mogelyk meer dan iemand verwyderd, zulks te willen vaftftellen : Maer dit kan waer zyn, dat fommige eigenaerdige Smetgiften door Uitwaefleminge, Opfryginge, en een onderlinge onbekende Werking, allereerft in onzen Dampkring konnen geboren worden, en vervolgens die Lichaemen, die 'er de meefte vatbaerheid voor hebben, eer ft befmettcn, en naderhand door Aenfteking zig alom verfpreiden, enkwaedaerdig worden.
Ondertuflchen zou uit de Stelling van den Heer



Rotkoorts en Roodeloop. 185
Sarcone volgen, dat, indien men agt gave, van in den beginne fpoedig de Gezonde van de Zieke te fcheiden; dat men meelbal een Épidémie in haer geborte zoufmooren. Waerlyk voor ontrent elf jaeren, toen de Dyjjéntérie federt denjaere 1740 eerft in onze omüreek zig deed gevoelen, heb ik "wacrgenomen, dat des zelfs Aenfteeking maer in een Bucrt tot zeven a agt huizen zig bepaelde. De Befmetting breide zig voor dit Saizoen niet verder uit, en wat nouwkeurigheid ikaengewend hebbe, heb ik niet vernomen, dat zy zig ergens verder veropenbaert had. 'T is waer, alle noodige voorzorgen wierden door my op het nouwkeurigfte in agt genomen; veel-al waeren ook deze Lieden gehoorzaem, om dat nog geen vooroordeel onder hun plaets had; daerenboven was zy van eenen goedaerdigen aerd.. Maer hoe word een Ziekte kwaedaerdig ? Niet dan uit de verfpreidé Aenfteking zelfs, die haer Gift zoodanig ontwikkelt en doet ontaerden, en in kwaedaerdigheid opklimmen, dat het byna door geen middelen meer te beteugelen is.
Toen ik dit t' faemen ftelde, heeft de Dyjjéntérie zig andermael geopenbaert: Haer kwaedaordigheid fcheen die van over twee jaer zeer te cvenaeren; zy begon op een zeer ongezonde plaets, namentlyk aen een broekige Landftreek, op de Parochie van Bacfrode; waer van ik waerlyk niet zonder reden voor de gevolgen bedugt was; maer ten gclukke van des zelfs Bewoonders,



186 Aenmerking over de
heeft zy zig niet verder uitgebreid, en onder een aental van ruim in de zeftig Lyders, die 'er mede befmet waeren, zyn 'er maer dry geftorven. Dat zy zig niet verder heeft uitgebreid, meen ik toe te fchryven aen de voorzorg, die ik nam, van de Gebueren en andere by tyds te waerfchouwen, dat den Roodeloop daer weder fterk regeerde: Deze Lieden nog indagtig zynde, wat fchrikkelyke verwoefcing die Ziekte te vooren onder hun had aengcregt, fchuwden die plaets,. even of 'er.de Peft had geweeft. Deden wy dit t'elkens zoo, in plaets van het zorgvuldig te verzwygen, wie weet, of men nog wel die vreede. Ziekte zoo algemeen zag woeden ?
Alle opmerkzaeme Genees- en Heelheeren zullen, met my moeten bekennen, vanby alle voorkomende contagieufe Ziektens waergenomen te hebben; dat dc eerfte Befmette, wanneer zy wek behandeld en hunnen toeftand maer wel gekend was, het gemakkelykfte te genezen waeren: Ten minften is het my t'elkens zoo gebleken.
Noit heb ik het Contagium des Roodeloop zoo befmettend en werkzaem gezien, als by de laetfte Épidémie, en wel op dry aen een grenzende Dorpen: Want had het Smetgift mogelyk nog een graed werkzaemer en algemeender gewceftv 'tis te gelooven, dat wy verfchrikkelyke dagen zouden beleeft hebben ; waer van ik geen ander reden weet te geven, dan aen de menigvuldige Lyders, die ftierven: Waer door het Contagium



Rotkoorts en Roodeloop. 187-
het hoogitc toppunt van kwaedaerdigheid bereikte Dit is zeker : Hoe meer de Befmetting zig uitbreid , hoe gevaerlyker de gevolgen moeten worden, zoo als te rogt den beroemden Pringle, (q) en na hem verfcheide andere hebben aengemerkt.
In geen Ziekte, zegt Zimmerman , (r) overvalt de Natuer fchielyker de Konft als in de\e, deswegens moet men \onder draelen in het beginnen dat gene doen, wat anders dikwils daer na te laet is. Waerom ook de gulde Spreuk van Horatius , Principiis obfta, en het zinryk Vérs van Terentiüs , Jero Medicina paratur, cum mala per longas invaluere mor as, in deze Ziekte de volle "waerheid hebben.
Verfcheide epidémique Ziektens, als Rot koor tfen, Roodeloop, Kinderpakjes, &c. konnen tot eenen zoo buiten-gemeenen graed van kwaedaerdigheid opklimmen, 't zy uit onagtzaemheid, verkeerde Geneeswyze, Gebrek aen Oppas, Morfigheid, oft uit de Natuer des Smetgift zelfs, dat byna geen hoe befaemd middel de zelve zal konnen beteugelen oft tegenftaen; zoo als nog onlangs de treurige Berigten uit Zutphen, en Deven ter ( ziet Haerlemmer Courant van 13 November 1783) ons ten klaerften hebben bewezen; alwaer men bevonden heeft, dat de Voorfchriften van de beroemdfte Geneesheeren dezer Eeuw
(q) Obfervat.fur les Maladies des Armêes. Tom.z. p. 33^ (r) Verhandeling over den Roodeloop. pag. 66.



l88 Aenmerking over de
minder geholpen hebben, dangemeene Hulpmiddelen, oft het beloop der Ziekte over te laeten aen de goede Natuer.
Alle groote Geneesheeren Hemmen eenpaerlyk hier in over-een, dat 'er trappen van kwaedaerdigheid zyn, waer in alle Hulpmiddelen niets baetcn. Nog voor kort word ik zelfs, door een ongelukkige bevinding, hier van ten vollen overtuigd. Ik en een kundig Geneesheer behandelden een Lyder, die ziek lag aen een zoo genaemde Febris apopkclica weirlholjflana: d' eerfte wegen waeren door my in den korten tuflchentyd, door een Vomitorium & Purgans behoorlyk gezui-. verd; des niet tegenftaende verviel hy in eenen Carus febrilis; waer op ik oogenblikkelyk hem de Veficantia & Sinapifmi liet appliccrcn. Opgemelden Heer immiddels in raedpleging 'er by geroepen zynde, kwamen wy over een, van hem nog twee fpaenfche Vliegplaefters te laeten aen!eggen:Het gevolg hier van was, dat hy'snagts ontrent twaclf uren uit dien doodelyken flaep ontwaekte. 'S morgens heel vroeg by myn komfie fcheen hy als genezen te zyn: Deze kalmte tot baet nemende, waeren wy afgelproken van hem den Cortex peruvianus in den grootllen Dofis te geven: Waer op ik hem het volgende mengfel voorfchreef: fy: Cortic. Peruvian. Rub, fö. S. Coq. in f. q. Aq. Font. ad %viij. adde dijjblv. Extract. Cortic. Peruv. Ij. S. Acet. vini \iv. Syr. 5. Rad. Aper. lij. M d. us. Met berigt dat dit tea



Rotkoorts tn Roodeloop. 189
tien uren uit moeft wezen, en dan het zelve nog maels herhaelt: Daer wierd immiddels naer geen ure oft hoeveelheid gezien; want hy gebruikte die twee Mixturen byna als drank ; * en egter heeft dit zoo veel geholpen, even of hy niets genomen had: Want den Paroxifmus kwam andermael regelmaetig weer, en onzen Lyder reifde naer den lehoot der Oudvaders.
Iets gelukkiger was ik voor circa vyf maenden: Eenen Man dryendertig jaeren oud, naer uiterlyk aenzien van een gezond geftel, welken tot op het oogenblik, zynde 's morgens zes uren, dat hy kwam aen myn huis ( wel een half ure van hem afgelegen,) my klaegdemet een lbort van verwondering, dat hy 'snagts over het geheel lichaem eenen Litflag had gekregen, welken hy vervolgens toonde, en die my wegens het koleur zeer verdagt voorkwam, in weerwil zynen Pols niet koortfig, en voor het overig gezond fcheen te zyn: Waerlyk het bleek, dat myne vreeze niet ongegrond was geweeft: Want nouwlyks tien uren des morgens zynde, wierd ik in aller heil tot den Lyder geroepen, in weerwil hy van de volgende Mengeling: R°. Pulv. Cortic. Peruv. Rub. Ij Syr. Acet. Citri
* Iemand zoude mogen den Cortex, oft des zelfs ExtraBum fufpedteren; maer hier dient tot narigt, dat ik van zyn Vermogen , Opregtheid, en Deugdelykheid ten vollen was overtuigd, hebbende voor en na dien tyd, des zelfs Kragten met eea gewenfehte uitwerking ondervonden»



igo Aenmerking over de
liv. Spir. Vitriol. Zij Aq. Hord, \viij. Md. us. OrA het ure een lepel had genomen: Egter wacren op dien korten tufichentyd zyn Vogten dermaeten ontbonden, en tot het hoogfte toppunt van Rotting overgegaen> en door een neus-bloeding zyn kragten zoo te neder geveld, dat ik meende. by myne komfte, hy den geeft gaf.
Het Bloed, dat hy langs den Neus had ont* laft, ftonk even als dat van een doode kreng! In dit uiterfte liet ik oogenblikkclyk het opgemeld Mcngfel met nog onder half once Extracl. Cortic. Peruv. Rubr. en een half once Spiritus Vitrioli verfterken, en om zyn kragten nog verder op te beuren, deed ik hem hier by nog een DecoCtum ex Aq. hord. Gum. arabic. Fin. Rubr. generof. & Syr. Acet. Citri gebruiken; met dat gevolg, dat deze fpoedige en kragtige hulp, hem maer ter nouwer nood, uit de kaeken des doods, heeft konnen redden.
Uit dit voorgebragte ziet men, dat men bywylen met alle kragt tegen het geweld eener kvvaedaerdige Ziekte niets vermag ; nademael des zelfs hevigheid meermaels de paelen van alle Geneesmiddelen te boven gaet: zoo dat men zeer onregtvcerdig zoude doen, wanneer dit t'elkens gebeurde, van de dood zoo eenen Lyder tot laft van den Genees- oft Heelheer te leggen.
Men moet, zegt Hippocrates, (s) van on^e
(jjBiEKviLLE overdegew. Dvaeling der Gezondb.p. 1&7



Rotkoorts en Roodeloop. igi
lion.fi geen dingen eijfchen,die buiten haer magt en voorwerp zyn. En van Zwieten : CO De Geneeskonft heeft haere paelen, en hy verdient zoo wel den naem vaneen goed Geneesheer, die een. ongeneesbaere Ziekte weet te ontdekken, dan die eene geneesbaere wegneemt.
Elaes ! het gaet heden geheel verkeerd: "Want als den Zieken fterft, heeft den Geneesheer altoosongelyk, even of de Geneeskonft de magt had, den menfeh onfterflyk te maeken; en nog is het beklaeglykfte, dat ons eigen Medebroeders niet altyd die edelmoedigheid bezitten, van dien Geneesheer zyn eere te verdedigen, oft voor te ftaen; maer wat zeg ik ? Wel zy hebben niet zelden nog die trotsheid, van aen tc hooren het gene men aen den Heiland jegens Lazarus zeide: Indien gy hier geweeft waert, zou myn Broeder, myn Zufter, myn Man , &c. niet geftorven zyn. Waer door het dan ook gefchied, dat dien ongelukkigen , die meermaels geen de minfte fchuld aen de dood des Lyders heeft; egter door de laetdunkende zelfs-liefdezyner Medebroeders, een voorwerp van veragting en vervloeking word.
Thans weder de Boosaerdigheid eener Ziekte Vervolgende, zoo kan den Roodeloop, volgens de Stelling van Zimmerman , (v) zonder kwaedaerdig te wezen, zoo bejmettend zyn, als de Peft zelfs.
(t) Comment. in Jphor. Boerkaeve. Tom. 2. pag. 718. (v) Verhandeling over den lloodeloop. pag. 285.



19- Aenmerking over de
Dan of dit voor zoo regt doorgact,als dien Heer on« derftelt, daer aen is zeer te twyffelen. Hier voren is ter loops, en hier na zal vollediger bewezen worden; dat hoe meer de Befmetting en Aenfteking algemeen is, hoe kwaedaerdiger een Ziekte moet worden, zoo. wel uit de Natuer van haeren Aerd, verkeerde Beftiering, als anderen oorzaeken.
Den Heer Pringle (fwf> zegt: Dat de Natuer en rotten Aerd des Roodeloop, haer doet ftellen onder den rang der malignantfie en peftilentiaelfte Ziektens :• Zoo dat, hoe goedaerdig de zelve in den beginne zig ook mag voordoen, door Verfpreiding en Aenfteking zeer kwaedaerdig kan worden.
Den Heer Büchan (x) teekent mede aen: Dat de goedaerdigfte Koortfen, die men anders niet voor befmettend houd, egter door het veelvuldig bezoeken, zoo als meeft by onze Landslieden plaets heeft, zoo lang konnen voordgeplant worden, tot zy einde lyk ten vollen befmettend en kwaedaerdig worden.
Meeft-al heb ik waergenomen. dat de vooringenome, morzige en vuile Lyders, en die, welke eenen verkeerden leefregel onderhielden, egter onder het gebruik der allergclchiktfte Middelen ftierven. Dog dat een kwaclyk beftierde
Genees-
(w) Maladies des Armées. Tom. 2. pag. 2j.
(x) Huifiyke Geneeskunde. IX. Hoofdf.uk, pag. n>.



Rotkoorts en Roodeloop 193
'Geneeswyze 'er mede niet weinig acnleiding kan toegeven; waer door de goedaerdigfte DyJfenterie, oft epidémique Koortfen tot den hoogften trap van Kwaedaerdigheid overllaen, heb ik meer dan eens gezien. .Ziet hier maer een enkel Voorbeeld van:Eenen ouden Gryzaerd, die ge,„ duerig roemde, dat hy tenjaere i74ohonder„ de ja duizende Lyders met den Loop aengetaft, ^ genezen had, trof egter het ongeluk, op een „ naeft-gelegen Dorp, voor ontrent zes jaer, wan„ neer 'er een der goedaerdigfte Dyjjenterien. „ regeerde, dat hy zulke verwoefting onder des „ zelfs arme Lidmaeten aenregte, dat den Heer „ Paftor en de Wet hun genoodzaekt vonden, „ myne hulp te aenzocken, om hun Noodlyden„ de te willen byftacn. Hier op kreeg ik gelc„ gentheid, met dien anders eerwaerden Gry. „ zaerd in Conferentie te komen: Zyn Genees„ wyze, die uit niets anders dan adftringercnde „ en verhittende Genees-middelen beftond, kon „ ik onmogelyk goedkeuren; daerenboven was„ den Leefregel, diehy zyn Lyders voorfchreef,
niet minder nadeelig dan ongelchikt: Waerom „ het ook niet te verwonderen was, dat'er vele .„ Lyders onder zyne behandeling ftierven, en
dat een goedaerdige in een kwaedaerdige „ Dyjfënterie moeft ontaerden.
Hier uyt blykt, hoe wenfchelyk het was tot heil van 'tlydend Menfchdom, dat, by alle op-
Eï'rste Dïïet.. j\r



194 Aenmerking over de
komende Epidémien, dit fpoedig tot kennis de? hooge Regeering kwam; op dat zy dc noodige voorzorg liet inrigten, v er ligte Geneesheer en beitelde , en immers alles aenwendde, om was het mogelyk het kwaed in zyn geborte te Hutten, zoo als hier voor nog is gezegt. Want het getal der zoodanige, die door een verkeerde Geneeswyze by een kwaedaerdige Épidémie omkomen, is, in evenredigheid van andere die gered worden,tot nog toe zeer verbaezend groot.
Geheel anders zou het 'er derhal ven uitzien; indien de Voorftellingen van verligte'Geneesheeren algemeender tot het welzyn van de geheele Maetfchappye waeren ingerigt, de middelen aen de Regeering wierden bekend gemaekt, en deze eindelyk, oordeelkundig en naer behooren van de zelve lieten gebruik maeken: Dit zou de flagting, die nu elaeslnog vry algemeen is, mogelyk geheel, ten minilen voor een groot gedeelte doen verminderen; en 'twaer byna onmogelyk, dat men de graflerende Epidémien tot dien graed van kwaedaerdigheid zag opklimmen, waer in men de zelve nu gemecnlyk 'ziet woeden.
Wat de Befmetting oft Aenfteking betreft, waer van het Contagium in onzen Dampkring w^ord geboren, 't welk tot geluk van 't Menfchdom zoo dikwils geen plaets heeft, als vele zig 'wel mogten verbeelden ; egter zal het zelve bezwaerlyk door algemeene middelen tegen te gaen -zyn; Want ons gezegend Nederland bied alle die



Rotkoorts en Roodeloop. 203,
van Mead t'agtervolgen, van door Cordons" van Krygsvolkeren dc belmette plaetfen als te blokeéren: Niets is zoo heilzaem bevonden, orh de Aenfteking en • Verlpreiding eener Épidémie pacl te ftellen, dan dezen beroemden Raed. Zelfs ziet men van onze dagen dit nog door den grooten. JOSEPH II., in Hongarien, by een gedreigde Peft lofielyk agtervolgen. Dan hier by meen ik te moeten zeggen, dat deze militaire Executie wat te rigoureus zoude zyn, in die aenmerking, dat onze gemeene Epidémien van minder kwaedaerdigheid dan de Peft zynde, niet weinig den Landbouw , Negotie, en Saemenleving zoude ftremmen.
Dog met even goed gevolg, en minder rigueur, als ook waer in de Saemenleving niet teenemael zoude geftremt wezen, meen ik, dat de befmette Straeten, Buerten, en Huizen, op zekere verwyderde diftantie, door Boerewagten kon bezet worden , zoo als men ten tyde van de Ziekte onder het Hoornvee, met het befte gevolg, heeft gedaen. Ook kon men deze Wagten wel fcherpc]ykgebieden, zelfs 'er boeten oftftraffen op ftellen, van geen gemeenfchap met de befmette Plaetfen t'onderhouden, oft tc gedoogen, dat zy dePaelen van hunne Limiten overtreden. Daer by was het nog noodig, dat men een plaets acnwyfde, die op zeker Diftantie van de befmette Huizen diende bepaelt te worden; waer de Oppaflèrs oft Ziekebediende het noodig konden afhacken, wat tot onderhoud en heil van hunne Lyders diende.



204 Aenmerking over de
Zoo mede, dat de belmette Plaetfen aen zekere Quarantaine onderworpen waeren, en de Boerewagten niet eerder wierden opgeheven, dan voor-al-eer 'er .in geen dertig, oft ten minnen twintig dagen nieuwe Belinetting zig. had geopenbaert. Dit was ook den raed van de Heeren Petit , Lorr y , (cj Mallouct en Thiery, welken -zy gaven, om de Befmetting der Kinderpokjes niet verder uit te breiden.
De Honden moeften ook in die bedrukte tyden of gedood oft ten minften door een fcherpe Verordening geboden worden, op den band te leggen : Want de meefte Schryvers, die over de; aenftekende Ziektens hebben gefchreven, hebben te regt aenmerkt: Dat deze Dieren in Peft-tydèn geen geringe aenleiding geven, dat deze vreeze. lyke Ziekte alom word omgevoert,
Daerenboven was het ook tc wenfehen, dat de Kleederen der Befmette, welke genezen zyn, oft van de gene die geftorven waeren, bevorens zy in de Saemenleving kwamen, behoorelyk gezuivert, gewaflehen, en voor-al met brandenden Zwavel oft Solfer wierden bewierookt: Want le Clerc (d) zegt wel uitdrukkelyk, dat het publiek verkoopen van Kleederen, die voor gepeftifereerde Lyders hebben gedient, de waere oor\aek is, waer door de Peft by de Afiatifche
(c) Raport fur ITnoculation. pag. 51 , 58.
(d ) Hifieire naturelle de VHomme. Tom. 2 pag 379..



Rotkoorts en Roodeloop. 205
Volkeren voordgeplant, en geduerig onderkouden word. Want een Smetgift kan zig lang in Kleederen &c. ophouden, zoo als Mead, Lind, Krause, Werlholf, (e) le Camus, (fj cnmeer andere te regt hebben geleert.
„ Diemereroek (g'j wilde zelfs, dat men in „ Peft-tyden in geen jaer Kleederen oft Meube„ len zoude verkoopen; en le Ca mus (hj is hier „ ontrent nog veel omzigtiger: Hy wenfchte, „ dat alle Kleed eren van Befmette, zelfs dergew ne, die ze opgepaft hadden, in een particuliere „ plaets wierden verbrand, en de Overtreders
hier van naer behooren zouden geftraft worden.
„ Onzen menfchlievcnden Monarch, fz) in „ aenmerking der gedugte gevolgen, heeft zelfs „ onlangs aen zynen Bevelhebber, die het Cordon „ omftreeks Bojnien commandeerde, bevolen, „ van alle de gene oogenblikkelyk ter dood te „ doen brengen, die by overtreding zouden be„ vonden worden, eenige Kleederen, Stofte, oft „ iet diergelyks uit de Rivier de Save op te „ viffchen, die de Turken meermaels 'er in wer„ pen, om de Chriftenen, hun Erfvyanden, op „ deze wyze te befmetten.
Het Strooi, waer op de Zieken hadden ge-
(e) De Var tol. 6f Jntrac. pag. 16, N. 36.
(f) Projet d'anéantir la petite Vérole.
(g) Lib. II. Cap. 3 , N. 10 de Pep.
(b) Projet d'anéantir la petite Vérole. Art. 6.
(i) Journal hiprique £f litteraire. Jamier 1784. Tom. 167.



£o6 Aenmerking over de
legen, diende mede begraeven oft verbrand te worden; de Bedden, Lakens,Dekfels, en immers alle andere dingen, die vatbaer waeren, om de Befmetting in zig t'onthouden, behoorden op de zelve wyze gereinjgt en gelugt te worden, zoo als wy hier boven gemeld hebben.
Zouden nu alle deze voorgeftelde Projcclen voor onuitvoerlyk voorkomen, dan geef ik in bedenking, (inafwagting, wat een kundiger hand by nader gelegentheid, als het heilzaemfte en het gevoeglykfte mag voor draegen) of het volgende, dat ik denke niet geheel buiten goed gevolg te zyn, niet milTchien den voorrang boven het opgemelde zou verdienen. Dat was, dat men de be* fmettc Huizen, door zekere uitwendige Teekens kenbaer maekte, zoo als men in de vorise eeuw ten tyde van de Peft gewoon was te doen, op' dat het de Onwetende tot waerfchouwing mo°t dienen, dat aldaer de befmetting was.
Want het geheugt my nog zeer levendig, hoe menig ongelukkig Menfeh ik my niet weet te binnen te brengen, die onwetende in een befmet Huis was, en aldaer ongevoelig 'tSmet inflikkende, zyn invoudige onnoozelheid met de dood betaelde. Waerom ik meene, dat deze publieke Teekens geen van de minfte voorzorgen dienden te wezen, om de Épidémie in zeker opzigten niet algemeender te maeken. Men diende zelfs by zwaere geldboete, de Genees- en Heelheeren te verpligten, van geen befmette Huizen



Rotkoorts en Roodeloop. 207
in 'theimelyk te bedienen, zonder de Regeering 'er part van te geven,, op dat deze Teekens mog'ten plaets hebben, cn ider gewacrfchouwt worden, deze plaetfen te vermyden, die den Allcrhoogften heeft bezogt.
„ Ik heb een deugdelyke Huismoeder gekent, „ die by de laetfte Épidémie is omgekomen, die „ wel een half ure omweg deed, om de befmette „ plaetfen te vermyden, en des niettegenftaende „ had zy het "ongeluk, dat ik haer in een befmet „ huis aen trof, waer zy ongevoelig 'tGift in„ zwelgde, en korte dagen daer aen opeen finer„ telyke wyze ftierf.
Eenige zullen mogelyk voorgeven oft tegenwerpen, dat deze publieke Teekens, eerder de befmetting zouden bevoorderen, dan tegengaen, en wel door den fchrik en neerflagtigheid, die de zelve in de gemoederen zouden te weeg brengén. Maer hier tegen denk ik met grond te moeten antwoorden, dat den fchrik, buiten mededeeling van 'tSmetgift, door inzwelling en aenraeking 'er niet zoo veel deel in heeft, als men zig gemeenelyk wel verbeeld; zoo als ik dit naderhand nog vollediger in zyn dagligt zal brengen.
Hebben wy niet het voorbeeld voor ons in Kinderen, die geen vrees oft fchrik en kennen, en egter ziet men, dat zy even, en nog eerder, vatbaer zyn dan wy aen befmetting.
Maer' dat men voorgaf, dat het luiden deiKlokken over een menigte Afgeflorve, het klippen



2oS Aenmerking over de
•over Beregtinge, de Dooden by dage te begraeven, cn meer andere diergelyke Plegtigheden, dat deze, zeg ik, een fchrik en algemeene neerflagtigheid in de gemoederen te weeg brengt, wil ik geern toeftemmen : Stelt daer by nog die hcrtroerende en fchrikkende Sermoenen, die door fommige Predikanten, ten tyde 'er een Épidémie graflèert, gedaen worden, en die niet zelden meer fchrik, dan verbetering in de gemoederen jaegt; dit alles, zeg ik, zyn overtolligheden, die vry wat meerder te beduiden hebben, en die ook billyk door de hooge Regeering, ten minnen voor dien tyd, geheel dienden verboden te worden.
Zoo haeft het dan, volgens dezen aengenomen Stelregel, tot kennis van de Regeering gekomen was, dan waer het noodig, zoo als by voornoemde bydraegen is gemeld, dat 'er twee verligte Geneesheeren benoemt wierden, die ter plaetfe zelfs den aerd en het Caraéter der Épidémie onderzogtcn, en het Rcfultat hunner Denk- en Genees-wyzé door den Druk lieten bekend maeken ; waer van eenige Afdrukfels naer ider Stad en Dorp moeften gezonden worden; ten einde de Genees- en Heelheeren aldaer, by het uitbreken dier Ziekte, te onderrigten, welke Geneeswyze en voorzorge by hun het gefchiktfte en heilzaemfte was bevonden. En des noods by voordduering, die Berigten by wyze van een Aenhangfel vermeerderen, om namaels nog tc
weten ,



Rolkoorts en Roodeloop. 209
Veten, wat zy door ondervinding voor het befte en heilzaemfte bevonden hadden.
De Heeren Pailors, Predikanten, Magiftraeten en andere aenzienelyke Lieden, die eenig vermogen by het Gemeen hebben , zouden de zaek ook dienen 'te begrypen: Waerom het noodig was, dat 'er hun mede een Afdrukfel van ter hand wierd .ffeftelt, ten einde door hun gezag by het Gemeen zoo veel te weeg te brengen» dat zy dog voor-al het fchaedelyk vooroordeel, verkeerden Leefregel, en misbruiken nalieten; en zoo een daed, waer door die Volksvrienden den nood van hun rampfpoedige Medeburgers ter hulp kwamen, kon niet dan van den Hemel goedgekeurt, verregtveerdigt en beloont worden.
'T was nog ten hoogften noodig , dat de Heeren Paftors, en verdere Zielbefticrders hun aenvertrouwde Kudde op het ernftigfte vermaenden, en met de levendigfte verwen voorftclden, wat gevaer zy by ver keer ing met Zieken te wagten hadden; zoo mede wat zy dienden te doen, om hun voor de Befmetting te bcvryden: Daerenbo-, ven dat zy alle vooroordeelen dienden af te leggen , terwyl het anders niet kon miffen, of hun ellende moeft vermeerderen.
Wyders de Zuiverheid zoo binnen als buiten huis hun op het nadrukkelykfte aen te bevelen, en voorhouden, vooral zig te wagten van fchaedclyke middels te gebruiken; maer in tegendeel de
Eerste Deel. O



•210 Aenmerking over de
hulp eens Geneesheer zig tydig tc doen verzotgen. Daerenboven de treurige Voorbeelden aenhaclen; waer van hun Ouders, Vrienden, &c. de ongelukkige flagoffers zyn geweeft van een te laet beklaegd vooroordeel: Dit zou, wanneer het met ernfl wierd gedaen, eenen grooten indruk op hun gemoed geven, en veel fchaedelyke vooroor deelen uit den weg ruimen, die nu, elaes! maer al te gemeen zyn.
Ik wil wel geern bekennen, cn vermaen het aen alle Heeren Zielzorgers des te nadrukkelyker, dat een enkel vermaening in hun Predikatiën weinig, oft geenen indruk op het dom herflènhrein van hun vergaederde Gemeente zou maeken, indien het niet verfcheide mael herhaclt, en zelfs door voorbeelden wierd geftaeft: Want den gemeenen Landsman, die nimmer weet, wat hem beft is, kent geen ander pligten, hoe heilzaem die anders tot zyn eigen behoud mo°ten ingerigt zyn, dan door geweld te gehoorzaernen, en voor geld te arbeiden. Ter bezorging zyner Gezondheid is hy altoos naerlaetend, dog men kan met hem doen wat men wilt, en volgens dezen Grondregel, moet men 'er in epidémique tyden mede omgaen, zoo als men na behooren • zal goedvinden; en op deze wyze zal de Regecring en het Zielhoederfchap haer oogmerken bereiken, door de Gezonde voor de Aenfteking te bewaeren, indien men die van de Befmette afzondert, de Zieken van de dood te'redden , cn den voordgang van d''Épidémie te ftutten.



Rotkoorts en Roodelojp. 211
§. 11
Tot dus verre de Voorzorgen en noodige Inlegringen, welke ten tyde van een algemeene Volks-ziekte door de Regeering en liet geeftclyk Staets-beftier dienden waergenomen te worden, •thans moet ik nog iets zeggen, dat niet zelden het Smetgift van een gevaerlykë cn zeer aenftekende Ziekte, van buiten 'sLands, door Krygsvolkcren, zwervende Handelaers, en wat dies meer is, word ingevoert. Den Koophandel met vremde en afgelegene kullen, levert ons niet minder met hun voordbrengfels fomtyds de Ziektens dier Landen mede, waer door het ook gefchied, dat het nadeel van 'tlaetfte, mcermaelen ruim het voordeel van 't eerfte opweegt.
Het is voor het behoud van het menlchclyk Geflagt allerbeklaegenswacrdigft, dat 'er zoo weinig door de Regeering tegen den Invoer dier Befmetting zorg word gedraegen. Tegen de Peft, die gedugte gcelfcl, wel is waer, worden Voorzorgen aengewend; dan alle andere aenftekende Ziektens, die bywylen niet minder dan de Peft zelfs zyn, gaen ongemerkt door. Nogtans, indien wy met den Ovcrzetter (den Heer Coste) van de Werken van den beroemden Mead, (k) en eenige nieuwere Schryvcrs, op zekeren grond wildenftel-
{l) Rcc. des CEuv, fbyfif, médicin, Tam.ï.p. 311 tn Amitt.



&12 Aenmerking over de
■Jen, zoo zouden onze kwaedaerdige en aenftekende Rotkoortfen en Roodeloopen niet dan in eenen graed van de waere Peft verfchiilen. Den vermaerden Unzer, Schryver van den Aertz oft Geneesheer (O gaet nog verder en zegt: Dat men de Rotkoortfen billyk den bodem des doods mag noemen.
Wanneer men op dit alles agt gaf, meen ik, zou moeten volgen, dat dit wezentlyk point waerlyk wel de aendagt eens Regeering overwaerdig was; en om dit voor te komen, zou men op den raed van verfcheide beroemde Mannen in alle Zeehaeven, oft Zeelieden, een oft meer kundige Gcneesheeren moeten beftcllen, die de Matroozen en Reizigers, welke op elk fchip bevonden wierden, eer zy aen land kwamen, nouwkeurig vifiteerden; en zoo aen boord een aenfte- ' kende oft vremde Ziekte wierd bevonden, de gezonde Scheeps-equipage een zekere Quarantaine doen houden, dc Zieken naer een afzonderlyk Hofpitael doen voeren, en zorgdraegen, dat de Kleederen, beddens, en immers alles , wat aen Befmetting vatbaer was, door Waflching, Rooking , oft Verlugting , eer het aen Land wierd gebragt, bchoorlyk mogt gezuivert worden.
Binnen 's lands, in de Frontier-fteden, en by de Comptoircn ten platten Lande, zouden mede de zelve voorzorgen hoognoodig wezen. De Gar-
(l) Aertz oft Geneesleer. 3. Deel, pag. 19.



Rotkoorts en Roodeloop. 213
den oft Geëmploiëerden, oft wel de Soldaeten, die op de Grenzen ftaen om de Defertie te beletten, zouden niet minder door ftrikte Beveelen moeten gelaft worden, daer op een allerfcherpfte oogwaeking te houden, en wyders met allen rigueur op den zeiyen voet handelen, als by de Zeelieden is gemeld..
Een dufdanig Ontwerp wel beftierd, zoude waerlyk veel befmettelyke en zeer kwaedaerdige Ziektens van ons afwenden, welke.nu, elaes! door Scheepsvolk, Kooplieden, zwervendeHandelaers, en Reizigers in de Zee- en Frontier-fteden worden, gebragt, en van daer alom het geheel Land door verfpreid.
Niet minder moet ook als een wezentlyke oorzaek nog worden aenmerkt; waer door een Épidémie niet zelden in ons Land zig algemeen verfpreid : Dat is van te gedoogcn dat onnuttig tuig van zwervende Handelaers, reizende oft niet reizende Bedelaers, Kwakzalvers, Koordedanflèrs, Marionetfpcclders, en wat dies meer is: Deze zyn het -mede, die niet zelden het Zaed-beginfeL. ecner Befmetting van d'een tot d'ander plaets alom vervoeren.
Tot ftaeving van het voorgebragte erinner ik my een aenmerkelyk Voorbeeld te binnen te bren, gen, dat ik niet onnoodig agt alhier te melden., „ Voor zes jaeren lagen twee Dogters bedlegerig,
aen eenen kwaedaerdigen Roodeloop: Op eenen, M vroegen morgendftond hun naer gewoonte bc-.



214 Aenmerking over de
„ zoekende, vond ik de kamer, waer in zy beide „ Jagen, opgepropt met Volk en Kinderen: Was „ dit Volk voor handwerk oft Negotie dede y ,, heb ik in die tyd niet onderzogt. Vyf dagen „ naer dien wierd ik beroepen in een gewigtig „ Geval dry uren van de plaets, waer ik hun „ laetft had gezien: 'tDorp inrydende, bejegen„ de my een Dogter, die van den Genees- oft „ Heelheer kwam met Medicamenten; deze my „ erkennende, verzogt dog om Godswille, dat „ ik eens by haer Moeder en nog vier andere, „ die alle aen den Roodeloop ziek lagen, wilde „ komen. Myn zaeken verrigt hebbende, kwam „ ik ter plaetfe, die zy my aengewezen had: „ Waerlyk ik vond 'er vyf zeer fterk mede aen„ gedacn, waer van het gevolg was, dat zy voor „ 't overige genoegzaem het geheele Dorp befmet,, ten, en niet weinig een doodelyke verwoefting „ onder des zelfs Inwooners aenregtten; daer in„ tuflehen, pas voor hun komfte, nog niemand „ van den Roodeloop wifl te fpreken.
Tegen deze verregaende onheilen zoude de hooge Overheid billyk gepafle Maetregelen dienen te nemen, met de publieke wegen, en bywegen, ten tyde van een Épidémie, door Boerewagten te doen bezetten, en al dat foort van volkte rug te wyzen. De Kooplieden en Reizigers,, die uit noodzaekelykheid de befmette plaetfen moeflen doortrekken, konde men onder geleide de zelve doen palieren, op dat zy niet onwetende



Rotkoorts en Roodeloop. 215
ih een befinét huis mogten komen, aldaer het Smetgift deelagtig worden, en het alom met zig, vervoeren.
'T was ook noodig, dat op ider Dorp oft plaets, waer ergens een aenftekende Ziekte reaeerde, den invallenden Kermis-dag, oft Jacrmerkt * door den Heer Paftor oft Overheid wierd uito-e, fielt: reden 'er alsdan een groote menigte menfchen van by- en afgelegene plaetfen daer t' faemen vlooien; waer door het ook gefchied, dat de befmette zoo wel als d' onbefmette Huizen worden bezogt, en niet zelden hier door aenleiding word gegeven T dat een aenftekende Ziekte zig algemeen voordplant
Toen de DyJJlnterie voor vyf jaeren een begin nam, had de zelve zig allereerft by een Sergeant op een nabuerig Dorp geopenbaert: Kermisdag zynde, gaf dit geiegentheid, dat dien goeden. Huisvader zyne talryke Familie, die op verfcheide Dorpen woonde, alle by eikanderen zag: Daer bleef geenen eenen bevryd, of zy droegen al-
* Door het Edidt van den n February 1786, by het welk onzen geliefden Monarch in alle zyne Staeten heeft doen gebieden, dat voortaen de KermifTen in Steden Vlekken, en Dorpen, alle op eenen en den zeiven dag moeften geviert worden, zal voor het grootfte gedeelte die gevaerlyke gewoonte voorgekomen worden : Dus wederom een blyk, indien deze Verordening tot dit doeL einde is ingerigt, van de teerdere liefde en zorg, die hy seemt voor den welftand zyner Onderdaenen,



£IÓ Aenmerking over dë
tcmael den Roodeloop naer huis mede, die, weiis waer,. zeer goedaerdig was,,nademael ik hunalle op korte dagen herflelde, zelfs eenige die ik naderhand niet meer te zien kreeg: Dan egter ontaerde hy op zeer weinig tyd tot zoo eenen aenftekenden en doodelyken aerd,dat hy eerlang' op hunne Dorpen onder des zelfs Inwooners een ichrikkelyke verwoefting aenregtte; waer van dry Prochien nog op heden het. ylfelyk gedenken opleveren.
Dat nu eenige zig mogten verbeelden, dat den naem alleen van een befmettende Ziekte genoegzaem was, om eenenLandsman af te fchrikkert van ter diër plaets niet te komen., dit zou waerlyk een ydei verbeelding wezen: Want het bygeloof, en dom vooroordeel, komt by hun die alles te boven.. Waerom ik ook, niet ten onregt,. het meefte deel der Landftieden even als de Turken aenmerke, die voor. dit foort. van gevaer geen vrees en kennen
By dit alles was het mede nog noodig, dat de Uitvaerden voor de Aflyvige, welke ten tyde van een Épidémie geftorven waeren, door de Regeering aen de Heeren Paftors verzogt oft bevo.-len wierd van uit te ftellen tot 'er, tyd de Ziekte ganfchelyk ophiel, oft nog beter dry a vier maenden daer na: Want d' onheilen, die aen zulke misbruiken onderhevig zyn, zyn waerlyk niet ge; ;:g, wanneer men nog aenmerkt, da* de Vrien-^ .11, welke op onderfgheide Dorpen, wocnen, en



Rotkoorts en Roodeloop. 21 f
ter Uitvaerd genoodigd, alle ten Sterfhuize moeten vergaederen, en daer ongevoelig 't Smet inflikken; dus hun zeiven, en t'huis komende, hun onnoozele mede - Dorpelingen 'er mede helmetten , zoo als ik menigmael weet gebeurd te zyn. 'Tgevaer word nog des te grooter en gedugter ; indien, zoo als meermaels word gepleegt, d'Uitvaerd onmiddelyk op d'Aflyvigheid gefchied.
Deze laetfte voorzorg, hoe gering zy ook eenige mogt voorkomen, zoude nogtans, om de Verfpreiding en Aenfteking eener Ziekte voor te komen , van meerder aenbelang zyn, dan eenige wel mogten denken : \V ant op veel plaetfen hebben d' epidémique Ziektens eenig en alleen tot grondoorzaek de Befmetting; zonder dat 'er iets fchaedelyk in de Logt oft Dampkring word gevonden : Want veelmaels raekt de Logt niet eerder befmet, dan uit het gevolg der algemeene Aenlleking en Verfpreiding zelfs.
Ziet daer doorlugtige en uitmuntende Regeerders eenige Voorfteliingen, die ik meene, ten nutte van het Vaderland, te moeten voorgedraegen hebben..
Wenfchelyk was het nu, tot heil en trooft van het zelve, dat de meefte by U-Ed. een goedkeuring mogten wegdraegen: Zyn 'er, die in eenige opzigten onuitvoerlyk voorkomen, waer door ik een afkeuring te vcrwagten heb; egter vlei ik my, dat vele der zelve zoo zyn ingerigt, dat zy het tegengeftelde ten grondregel zullen hebben: En



2i8 Aenmerking over de
mogt dit ook buiten verwagting uitvallen, dan moet ik my met dc woorden van den Digter gedraegen: Quocumque voles, Jupiter meducitoy tuque necejjitas... Cleanthes.
Tot dus verre de meefte Misbruiken oppervlakkig aengeroert hebbende, die ter Verbetering en Voorkoming in de magt der Regeering gefteld zyn, thans wende ik my tot andere, die van het geeftelyk Staetsbeftier afhangen; dog die egter de hoogfte aendagt der Regeering niet minder overwaerdig zyn.



Rotkoorts en Roodeloop 219
(m) Cap. 40. f. 11. (n) Ca$. 10. f. 3.
VYFDE AFDEELING.
De Pligten, welke het Geejlelyk Staetsbeftier by alle voorkomende Epidémien diende naer te komen.
§. 1.
DOorlugtc cn hoogwaerde Biffchoppcn, Kerkvoogden , Paftors , en alle Zielbeftierders van openbaerc Gemeenten: Den Heer onzen Heiland heeft by JJaias (m) gezegt: Als" een Herder Zal hy zyne Kudde voeden, in zynerL arm Zal hy de lammeren vergaederen : en in zynen fchoot zal hy ze opheffen, de bevrugte za^ hy Zelve draegen. En by den Evangeliit Joannes: (n) Dezen doet den deurwaerder open, en de fchaepen hooren zyne fiemme, en zyn eigen fchaepen roept hy by naeme, en hy leid die uit.
Uit dit aengehaelde ziet Gylieden eerwaerde Zielzorgers, hoe uitdrukkelyk den Albeftierder U-E: een kudde heeft aenbcvolen, om zoo wel haer tydelyk als wereldlyk geluk te betragten; zoo dat het van uwe pligt is, het getal uwer



22o Aenmerking over de
toevertrouwde op alle mogelyke wyze te bewaeren, cn niet door ongeregeltheden oft wanbedryven, die uit de kudde zelfs ontftaen, en haeren ondergang bedrygcn, te laeten omkomen; nemaer op alle bedenkelyke wyze die tragten voor te komen. Daerenboven vermaent U-E : nog deH Apoftel Petrus, (oj) wanneer hy zegt: Dat den Godsdienft U-L: verpligt, indien het in uw vermogen is, uwen evenmenjch raed en byftand te bieden.
Dit is zeker hoogeerwaerde en doorlugtige Zielzorgers, dat het Vooroordeel, Bygcliof, en Onkunde U-E: jaerlyks een overgroote menigte Schaepen ontrukt, die by een grafleerende Épidémie nog met het tien-dobbel kan begroot worden.
Wat middel, zal men billyk vraegen, is 'er dan, om aen deBeveelen des Alderhoogften te gehoorzaemen ? Waerlyk ik kenne geenen gefchikteren, dan den weg van Liefde en Vermaening;en deze zouden dikwils dienen herhaelt te worden, op dat allengskens dit verderflyken doodelyk Vooroordeel uit het gemoed der Landflieden wierdverbannen: Maer dat dit moeite en eenen bezonderen iver zoude kollen, wilde men iets met voordeel te gemoed zien, is een zaek die men ligt zal begrypen, wanneer men maer in aenmerking neemt, dat een zuivere Zedeleer en Opvoeding de meefte Landflieden ontbreekt; dus niet:
(o) Patri Epift. i. Cap. 5. f. 1. 4. 8. £? 10.



Rotkoorts en Roodeloop. 221
XQ verwonderen, dat zy meermaels herhaelingen van noode hadden, wilde men die gewenfehte voordeden in hun volle uitwerking bekroond zien.
'Tgoed, 'twelk daer uit zoude voordvlooien , voornaementlyk in des zelfs behoud, waer om eindiger als vele wel mogten denken. De Vermaening , die men nu bezonderlyk in 't oog zoude dienen te hebben, zoude voor-al het dom Bygeloof, en die grove Predeftinatic moeten wezen; waer door vele zig zeiven op een jammerlyke wyze ombrengen.
Ik weet, zegt den Heer Blenville, Q?j> dat de Godsgeleerde deze Queftie (namentlyk de Predeftinatie) noit dan met eenigen tegenzin aenroeren, voornaementlyk als zy redelyk denken. En waerlyk ik meene by ondervinding te moeten zeggen, dat dezen Schryver gelyk heeft;gezien de reden zelfs voor hun is, om 'er eenen afkeer van te. hebben.
'Tis ook hierom, dat ik my vergenoegen zal, met alleen te bewyzen, dat de gevolgen 'er van belacheiyk zyn, als men zegt: Myn dagen zyn geteld. Ik gaen my dan van dezen toren nederwerpen ; want indien myne ure niet gekomen is, zal ik zagtelyk op myne beenen nedervallen zonder my het minfte leet te doen; in tegendeel zoo myne ure gefield is, zal ik dood vallen. Maer
(p) Verhandeling over de gemone Dwaelingcn der Gezond, leid. 5. Hoofddeel pag. 157.



222 Aenmerking over de
gezien zy, die deze Stelling beweeren, hun aen de gevolgen niet bloot ftellen, hebben wy reden tc belluiten, dat zy het eerder flaende houden uit een domme hoofdigheid, dan wel door een wezentlyke verzekering.
Daerenboven -al was ook de Predeftinatie van dc geheele Chriftenheid aengenomen, zoo kon die onmogclyk by ons Geneeskundige invloed vinden; terwyl de Geneeskonft alsdan onnoodig had geweeft, en God by de Schepping .van 't Heelal , de Kruiden, cn al wat in den bocfem der aerde voor Geneesmiddelen word gevonden, voor overtollig zou gefchaepen hebben. Daerenboven wanneer onzen Heiland dit Traenendal ftond te veriaeten, zou hy insgelyks overtollig gezegt hebben: Ik zal U-L: niet alleen Herders, maer ook Geneeskundige nalaeten, die U-L: met alleen naer de lièi, maer ook teffens naer het üchaem zullen genezen.
'Tis bynaer ongelooflyk, wat diepen wortel het Vooroordeel, Predeftinatie, cn dom Bygeloof, niet onder de Landflieden heeft gefchoten. Ja daer is geen Zedeleer, hoe zuiver die uit de bron eencr Chriftelyke Vermaening mag voordvlooien, die bynaer in ftaet is, hun hier van af te trekken, zoo diep zyn deze Vooroordeelen in hun gemoed geprint. Nogtans is het zeker, ten minften komt het my als zoodanig voor; dat volgens het grondbeginfel eener waere Godsgeleerdheidhet moet vokren, dat men (wanneer het na-



Rotkoorts en Roodeloop. 223
tuerlyker wyze noodzaekelyk fchynt, en tegen de waere belangen onzer geheiligde Wetten niet ftrydigis) alle Vooroordeel, ~Bygeloof Predeftinatie, en infchynReligie moet uitfluiten' en ten fterkften tegengaen: Want ik heb meer dan van eenen Godsgeleerden hooren ze-o-en dat alles, wat men daer tegen inbrengt, akzeer gevaerlyke ftellinge moet aenmerkt worden die geen ander grondbeginfel en doel-einde heeft' dan de burgerlykê Maetfchappye in gevaer te ftellen Voor dit volk, naementlyk de Landflieden zegt den beroemden Zimmerman , (qj lyn de reden die wy Geneeskundige hun voorftellen, om dl Vooroordeelen uit den weg te ruimen, niet anders, dan eenen klinkenden toon: Zy hooren dit; maer dit maekt even Zoo veel indruk op hun dom herjjenbrein, dan den klank van een beweegbaere klok. Waerlyk zy worden van dit fchrikkelyk Vooroordeel niet eerder ontwaekt dan wanneer zy bhykbaer de vreezelyke uitwerking 'er van gevoelen, en met hun oogen het Treurfpel befehouwen. Maer dan fchilt het no» veel, dat zy alle in die begrippen konnen gebran worden van te gelooven, dat dit de uitwerking is van hun verregaende wanbedryf en Bygeloof Noit komt men met dit volk te regt, dan wanneer zy blykbaer zien en ondervinden ; dat de flagting onder hun aenmerkelyk word, zoo als
(q) Verhandeling over den Roodeloop pag. i6-j.



£fc4 Aenmerking over ie
ik niet zelden'op menigvuldige Dorpen heb wae*> oenomen. 'Tzyn eerft de Verftandigfte, die 'er van te weer komen, wacr na allengskens de Domme volgen; gelyk wei-eer de Domme aenleiding gaven, dat de Verftandigllc insgeiyks hun voorbeeld volgden»
'Tis ongelooflyk, Wat niet het Vooroordeel, en dom Bygeloof voor duizenden van blinde , kreupele en ellendige menfchen te weeg brengt: Zonder dan nog eens te gedenken aen deyfielykc -evolgen, die 'er zoo menige doen ten grave daelen, zoo als wy in den loop dezer Verhandeld op verfcheide plaetfen ten klaerfteii bewezen hebben; waerom het billyk, ja ten hoogften noodig was , dat men die fchrikkelyke wange* dropten, welke zoo zeer tot het bederf des Menfchdom firekken, op alle mogelyke en bcdenkelvke wyze tc keer ging.
Tegen dc Oog-ziekten, en alle andere Gebreken, &die maer iets buiten gemeens in zig behelzen ' voordert men ten platten Lande noit, ofc zeldzaem dc hulp eens Genees- oft Heelheer af, en wanneer dit nog gebeurt, en 't gebrek neemt niet haeffig eenen sunftigen keer, (even of dit van onzen wil afhing) dan verlaetcn zy ons fpoedig; ja het Bygeloof ftrekt heden zoo verre, zoo als ik menig voorbeeld kon aenhaelen, dat 'er vele niet onbefchaemd en zyn, van ons zelfs af te vraegen, of 'er by het onderhanden zynde
gebrek,



R&tkoons en Roodeloop. 225
gebrek, niet van dezen oft genen Sanclen onder is; en zelfs durven voorgeven, dat wy dit wel weten; maer meeft-al uit intreft niet en willen zeggen.
Zoo haeft zy dan door een oud Wyf, oft Waerzegger weten, dat 'er van Sanéten'oft Heyligen onder is; al was dan in dit oogenblik de" Oogziekte oft een ander gebrek in zoo verre gevoorderd, dat 'het binnen weinige dagen volkomen kon herftelt worden; zoo word egter den Geneesoft Heelheer betaclt , en voor zyn verdere zorg bedankt: Waer door het ook gefchied, dat de meefte Oogziektens, die in den aenvang, oft by vervolg niets te beduiden zouden gehad hebben, van een waere Blindheid worden gevolgt. Zoo mede, dat menige Phlegmone, Erifipellas, Herpes, en wat nog voor andere gebreken meer, die even fpoedig tot een gelukkige Genezing te brengen waeren; dat men de zelve, onder deze fchynheilige beftiering, de droeffte en treurigfte gevolgen ziet hebben. Wilde ik alle de ongelukkige Voorbeelden aenhaelen, die my in myne uitgeftrekte Practyk zyn bejegent; waerlyk ik kon 'er wel een groot Boekdeel van t'faemenftellen.
Tot dus verre de Predeftinatie en het Bygeloof aengeroert hebbende, gaen ik over tot de zoogenaemde Tooverye oft Zwarte-konft, die niet minder jaerlyks een menigte ongelukkige Menfchen naer het graf flecpt,oft door diegewaende Eerste Deel. p



22Ó Aenmerking over de .
verbeelding den gunftigen oogenblik hunner Genezing verwar loozen; waer door zy hun overige levensdagen buiten alle hoop van herftelling allerellcndiglt moeten doorbrengen, en voor den Staet van geen het minüe nut zyn.
Hoe ongelooflyk de Tooverye oft Zwarte-konft voor een kundig Genees- oft Heelheer mag voorkomen; egter moet men 'er geloof aen geven, om dat de gewyde Gefchiedenis ons het zelve op. verfcheide plaetfen klaer betuigt: Want in het Boek Exodi (r) zegt de eeuwige Waerheid: Als Pharao u zeggen zal, toont teekenen, zu^ gy tot Aaron zeggen, nemt uwe roede, en worpt Ze voor Pharao ende dat ze eene {lange verkeere. Moyjes dan en Aaron tot Pharao ingegaen zynde, hebben gedaen alzoo hun den Heere bevolen hadde. Ende Aaron nam de roede voor Pharao en zynt knegten, welke verkeerde in eene Slange. Maer Pharao heeft geroepen de WyZe ende Tooveraers, en zy deden ook defgelyks? door hunne egypfche Tooveryen, en fommige verholentheden. Maer toen de Tooveraers de wonder werken des Heere zagen, zeiden zy C-O tot Pharao, dit is Gods vinger. Ende Phamos her-
(r) Cap. 7 f. 9 10 u. (s) -Cap. 8 y. 19.



Rotkoorts en Roodeloop. 22?
te is verhard geworden, ende hy en heeft hunlieden niet gehoon, al\po den Heere bevolen hadde. En elders (t) geen Tooveraers en zult gy laeten leven.
Een Ziele die haer afkeert tot de Tooveraers en Waerzeggers ende haer met hun-Heden onzuivert, ik zal myn aenzigt tegen haer ftellen, en ik ial die dood-fiaen uit het midden van haer Volk. (v) Ende dat''er niemand onder u gevonden en wordedie zynen Zone ofte Dog ter loutere, leidende die door Hvuer: Oft die'iet vraegt van de Waerzeggers, ende droomt oft Vogelen-zang bediedfel waerneemt: Nog daer en Zy Tooveraer, oft Tooverdigter, nog die raed vraegen van de Toover-flangen oft Voorzeggers, oft die van den dooden de waerheid vraegen. (u) Zoo mede, hoe Saül (V) door een JVaerzegfter Samuèl deed herwekken; en by Job (x) doen heeft den Heere gezeid tot Sathan, (z) ziet daer hy is in im> hand, maer nogtans behoud zyne Ziele. Doen Satan wegging van 't aenzigt des Heere, heeft hy Job geflagen met een allerkwaedfte Zweeringe van dat hol zynder voeten tot 'rfop Zyns hoofds.
[t) Exod. Cap. 22 f. 18.
(v) Livitic. Cdp. 20 f. 6.
(u) Def/eronom. Cap. 18 f. 10 n.
(w) I. Boek der Komngsn. Cap. 28 "f. 7 S 9 10 11
Ï2 13 17.
(x) Cap. 1 ir. 7 8 9 10. (z) Cap. 11 f. 6 7.



22$ - Aenmerking over de
Wie nog meer overtuigende Bewyzen hier van uit het.Boek der Waerheid wilt hebben, zietby Matthaus, (a)Marcus, (b) Lucas (O zoome. de den al-om beroemden de Ma en , (d) die het zelve uit verfcheide Heilige Vaders nog klaerder heeft tragten te bewyzen; dan hoe groot zyn geleerdheid voor het overig is, dunkt my, dat hy zig op dit voorwerp te wyd heeft laeten vervoeren : Door aen alle die bygeloovige fuperftitieufe Gevallen zoo ligtveerdig geloof te geven. Dat 'er waerlyk • Tooveraers en Zwarte-konflenaers in vorige dagen hebben geleeft, hebben wy zoo ftraks uit het Heilig Schrift zelfs onloochenbaer bewezen ; maer dat die op heden, buiten de gene, welke in . verbeelding hun befland hebben, nog zoo menigvuldig zouden aengetroffen worden, daer in ben ik mogelyk meer dan iemand verwyderd dit tc willen gelooven; nademael ik my valt vóórhelle, dat men die op heden zeldzaem oft mogelyk in 't geheel niet meer aentreft, zoo .als hier na dit door de reden zelfs ten klaerllen zal bewezen worden.
Het is van over lang by de geleerde Wereld een bekende waerheid geweeft, dat onze vooroordeelen, dwaelingen en dwaesheden, alselkan-
(a) Cap. 8 f. 28 Cap. 9 f. 32.
(b) Cap. 5 .f. 2.
Jc) Cap. 8 f. 27 Cap. 13 f. 16. (d) De Magia Lib. Cap. 11 pag. 29 8? feq. Md. pag. &9 & fei*



Rotkoorts en Roodeloop. 231
dc- vlammen wierden veroordeelt. En om het nageheugen van dien vreeden Bloedraed nog te fchrikkelyker voor het oog van het Gemeen te, doen voorkomen, zoo deed men een groot getal dier Ongelukkige in die dagen te gelyk door de vlammen fterven, en deze Cermonie noemt men nog qp heden Act van Geloof, Auto-da-fé.
Niet ten onregt heeft Mead (gj aenmerkt, gelyk fchrik en vrees de Superftitie. voordibrengt, Xpo brengt de~<e op haer keer een barbaerjche vreedheid voord: Dat dit nu in die tyden is gebeurd , kan ecnigzins vergeven worden ; .maer dat men het bygeloof cn onkunde, nog op heden 'in een verligt. Zwitfer-land, in het Canton Glarisv in de Stad van dien naem tot die onmenfehelyke vreedheid heeft zien overgaen, van zekere Anna GffiLDiN, welke by Doctor 'tSchüdi woonde, en om gewaende Tooverye door Beuls handen te hebben doen fterven, (h) is een daed, die ons Nakomelinfchap nimmer Zwitferland zal vergeven; te meer, daer het byna onmogelyk is te gelooven, dat men zoo een dom veroordeel nog onder befchaefde Volkeren kan aentreflèn.
Pater Mallebranche, (O die onder de Godsgeleerde deze ftof zoo uitvoerig als wyzelyk heeft
(g) Recuéil des CEuvres Phyfiajtes £f Médicinales. Tom. II. pag. 116.
(h) Nieuwe Genees- en Huishoudkundige ]aerhoeken. XXL Stuk. pag. 135.
(i) Recherche de la Férilé.



énp, Aenmerking over de
befchreven, zegt: Dat men niet genoeg op zyn hoede kan wezen tegen degene, welke aen de Droomen vanverbeelde bezetene oft betooverde Menfchen zoo' Hgtveerdig geloof geven, en die onder fchyn van het te bewonen, om tot hun oogmerk te komen, alles gelooven en vafiftellen i wat zy gezien oft hooren zeggen hebben. Ik twyflèle geenzins, zegt hy elders-, dat 'er Tooveraers oft Zwarte-konftenaers zyn 1 door welke den Duivel, met verlof van God,-zyn boosheid op den menfeh kan uitwerken. Dan het" is veel te groote eer, die men den Duivel aendoet^ van met emfi de Hiflorien te verhaelcn, welke een blyk van zyn vermogen geven, z00 als eenige nieuwe Godsgeleerde hebben gedaen: Want deze verhaelen maeken hem ontzaglyk voor ligtgeloovige en zwakke Geeften. Men moet hem veragten, zoo als mendeScherpregters oft Beulen doet; want 'tis voor God alleen , dat men moet fchrikken en beven.... wanneer men Zyne Wetten en heilig Evangelie heeft overtreden en mifagt.
Uit alles het welk Vader Maelebkanghe het gevolg trekt, dat de waere Tooveraers en Toovereflèn alzoo zeldzaem zyn,- dan de Ingebeelde menigvuldig. Dat men ophiel, vervolgt hy nog verder, van deze Ongelukkige te ftraffen, en dat men hun als dwaeze en zotte behandelde, men Zou door tyd zien, dat zy geen Tooveraers oft Toovereffen meer zouden wezen; want deze, die het niet dan in verbeelding zyn-> en welke ze-



Rotkoorts en Roodeloop. 23*;
kerlyk het grootfte gedeelte uitmaeken, zouden wederom als andere Menfchen worden.
Tot ftaeving dat de meefte waerlyk maer verbeelde Zwarte-konftenaers zyn,. ziet hier een voorbeeld , welk my voor pas agt maenden is bejegent. " Een Dogter, circa twee-cn-twintig jaeren „ oud, anders van een goede gezondheid, wel „ ter fpraek, en die buiten een zotte verbeelding „ my vlug van geeft voorkwam; deze nu, zeg ik, „ kwam my in 'theimelyk raedplegen, wegens „ een verbond, dat zy met den hekchen Geeft „ had aengegaen. Een Zielbeftierder, verhacldeze „ my, durfde zy hier over niet acnfpreken, om „ reden zy bcvreefd was, dat den Duivel haer „ mogt den kop gebroken hebben. Op het woord „ van helfchen Geeft, haer met verwondering aen„ ziende, vroeg ik haer, hoe lang en op wat „ wyze zy dit verbond had aengegaen ? Op het „ eerfte antwoordde zy my, ontrent een jaer, „ en op het tweede, dat zy in haeren flaep door „ eenen Geeft was ontwaekt geworden, die haer „ zegde, niet bevreeft te zyn; maer in tegendeel „ haer beloofde, in alle haere oogmerken 'te zul„ len behulpzaem wezen, op dat zy het geliefde „ voorwerp, welk haer zoo menig flaepeloozen ;, nagt dede doorbrengen, na twee jaeren toevens „ tot haeren wil zoude gehad hebben; maer dat „ zy immiddels ook tot zynen dienft moeft zyn. „ Nu kon zy haer niet voorzeker te binnen bren„ gen, of zy dit Contracl met haer bloed had ge-



234 Aenmerking over de
„ teekent, dan niet; maer dit was zeker, dat'er „ weinige nagten voor-by-gingen, of zy was „ met dezen helfchen Geeft in onderhandeling, „ die haer vervolgens op een bnzigtbaere wyze „ in de Kamer haers Geliefden bragt; waer zy hem „ zag [kepen, &c. En dat dit waerlyk zoo was, kon „ zy hier uit opmaeken: Wanneer zy ontwaek„ te, dat zy t'elkens vermoeid oft beangft was, „ naer maete de gevallen zig hadden voorgedaen.
„ Ondertuifchen van over een half jaer lcet„ wezen over haer bedryf gehad hebbende, durf„ de zy egter, om haeren Geeft niet te vertoor„ nen, geen Zielbeftierder 'er over aenfpreken; „ dan van myn kundigheid gehoort hebbende, „ kwam zy tot my om een middel te weten, „ hoe haer verloffing te herlangen. Hier op haer „ wyders ondervraegt hebbende, wat kwaed zy „ door middel van dit Verbond haer Evenmenfch „ had toegebragt ? antwoordde zy my, dat zy „ noit een kwaed gepleegt had, dan met afkeer; „ dog om haeren Geeft te believen, oft fomtyds „ door vreeze gedreven, had zy nu en dan een „ kind op haeren arm oft by de hand gevat, „ dezen oft genen menfeh aengeraekt; wacr van „ naderhand eenige dier kinderen door ftuiptrek„ kingen, oft onder vreede pynen waeren ge„ ftorven, andere Zeerc-hoofden, oft over het „ geheele lichaem Zweeren en Puiften hadden w gekregen , en fommige van dit oogenblik af „ begonnen te kwynen, cn een verdrietig leven



Rotkoorts en Roodeloop. 235.
„ te leiden. Wanneer ik haer vroeg, of dit alles door enkel aenraeking was gefchied? en met „ ja beantwoord had, kon ik niet langer die On„ gelukkige in haer verbeeldings-kragt houden; „ maer zegde, dat het my verwonderlyk voor„ kwam, hoe een Dogter, zoo zinryk en met „ reden begaefd, haeren geelt tot zulke bygeloovige „ dwaesheden had konnen laeten vervoeren? en „ hoe het mogelyk was, dat zy aen diergelyke „ verbeeldingen, die niet dan zottigheden wae„ ren, kon geloof geven ? Verders deed ik haer ,, blykbaer zien, dat haer gewaend Verbond en „ Tooverye niet dan waere droomen waeren, en „ dat het geloof, welk zy by de ontwaeking „ hier aen gaf, niet dan gevolgen waeren van „ haer verbeeldings kragt: Wyders dat de opge„ melde kinderen en menfchen, die zy vermeen„ de betooverd te hebben, buiten haer aenraeking „ ook natuerlyker wyze geüorven, oft door „ deze oft gene ziektczouden aengetaft hebben ge„ weeft. Wanneer zy dit alles met een bedaerd„ heid van geeft had aengehoort, zoo begon zy „ te zugten en teweenen, en teftens te vraegen, „ of dan ook alles, wat ik voorbragt, inder daed „ een waerheid was? Hierop haer onder de dier„ baerfte belofte het zelve verzekert hebben„ de, zoo verklaerde ik haer wyders ten blyk „ hier van, dat zy eenige Medecynen zoude me„ degenomen hebben, die haer van die verbeel„ ding . volkomen zou hebben herftelt, en vannw



2*3'ó Aenmerking over de
„ voortaen-verzekerd kon wezen, van diergelyke • „ dwaesheden niet meer te droomen ; waer op ik „ haer een ■ Aderlaetingden Nitrum, en-des„ avonds onderhalf Graen Opium voorfchreef, en „ kort daer op gebruikte zy het aftrekfel van „ Kortsbaft en Rad. Valerian. Anglic. r die haer „ van deze buitengcwoone verbeelding volkomen „ heeft herftelt.
Wanneet men dit. voorgebragte met- een onpartydig oordeel-wel overweegt, zouden wy bynaniet mogen gelooven, dat de meefte oft mogelyk alle Tooveraers en Toovereflen in verbeelding hun beftand hebben gehad? Waerlyk myn" waerden Lezer, 'tkomt my eenigzins zoo voor.
Den beroemden Pigrayus, Chirurgyn van Henderikden iii., die hier ontrent van het zelve gevoelen was, (70 verhack ons een Geval,, Hoe „ hy ten jacre 1589, gezaementlyk met de Hee„ ren le Roi,-Falaiseau , en Renard^ door het „ Parlement van Parys (l) benoemd was tot het „ vifiteeren en onderzoeken van twaelf zoo Man„ nen als Vrouwen, die wegens Tooverye be„ fchuldigd waeren, en over hun dood-vonnis „ appelleerden. Het onderzoek, zegt hy, wierd ,,- door ons gedaen ten bywezen van twee Raeds„ heeren: Wy zagen de Befchulding en het Pro„ ces, op- welk de Sententie was uitgefproken.
(I) Chirurgie, Liv. ï.pag. 501.
(■I) LHtliorm. Encyeïef.far ordre &es Matiers Arttc.Magu



Rotkoorts en Roodeloop. oo^
Wat de geleerdheid en opregtheid dezer Reg"» ters betreft, hier van kan ik geen oordeel „ vellen; altoos wy vonden niets van het gene » zy by hun 'Rapport hadden voorgegeven, by „ Voorbeeld: Dat zy eenige plaetfen aen hun „ lichaem hadden, die ongevoelig waeren &c. „ Op dit voorgeven deden wy die Ongelukkige' „ naekt ontkleeden: Zy wierden op verfcheide „ plaetfen genepen en geprikkelt; en ziet, in „ tegendeel wy bevonden, dat zy alle zeer V „ voelig waeren. Wy ondervraegden hun ver„ ders op verfcheide Queftien, zoo als men de „ zwaermoedige oft droefgeeftige menfchen -e„ woon is.£e doen; en wy erkenden in hun niet „ anders, dan dat zy alle onnoozele en domme „ menfchen waeren; d'eene die om de dood niet „ gaven., en d'andere die 'er naer wenfehten „ Ons gevoelen was , dat men hun krank herffen" „ brein liever met den Helleborus behoorde te „ zuiveren, dan eenig middel te bedenken om „ hun te ftraffen.
Niet tegenftaende deze zoo blykbaerc o-etuiae nis ; waer door men de ligtgeloovigheid dezer verbeelde Konft in die tyden ten klaerften aen den dag zag leggen; egter bleef d'aenklae-indat dezen oft genen een Tooveraer oft Zwarte' konftenaer was, geduerig zyn gang hebben; waer by het geloof, welk men aen de Sterrekykerye en meer diergelyke Superftitien en beuzelden onder de Regeering der eerfte Valloizen gaf, oor-



238 Aenmerking 0ver de
zack was, dat dit vooroordeel zoodanig invloed vond, dat de meefte zig vaftelyk verbeelden, dat 'er een overgroote menigte waere Tooveraers w:aeren. Want in 'tjaer 1609 beklaegde zig Fixesac Doctor van de Sorbonne, dat de Straffeloosheid der Tooveraers oorzaek was, dat des zelfs menigte tot in het oneindig vermeerderde: Want hv erkende hun getal niet meer met honderd oft dry honderd duizend ; maer met milliocnen. Weinig had 'er mogelyk aen gelehollen, of d> zen bygeloovigen Doctor zou geheel Frankeryk voor Zwartc-konftenaers gehouden hebben» Ziet eens, gcagten Lezer , tot wat buitenfpoorigheid het Bygeloof, Vooroordeel en Superftitie, de menfchelyke zwakheid niet kan vervoeren.
Men \al z'ig erinneren, zegt Voltairf, (m) ja tot inhei laetfte nageflagt met fchrik gedenken, hoe dat de Gemaelin van den Marechal d'Ancré 077 de plaets de Greve binnen Parys als Tooveres levendig wierd verbrand, en hoe den Raedsheer Courtin deze Ongelukkige onderhoorende , haer vroeg, van welke Duivels-konft zy haer had bedient, om den Geeft van Maria de Medicis naer haeren wil te beftieren; waer op zy antwoordde, door de kragt die de verhevene Zielen op de zwakke Geeften hebben : En ziet deze verftandige en zoo nadrukkelyke woorden hadden op het gemoed van dezen bygeloovigen Racds-
(m) Ejfaifur le Siec]e de Louis %-lVm



Rotkoorts en Roodeloop 239
lieer geen ander uitwerking, dan dat haer Vonnis des Doods hier door wierd verhaefi. Zoo ging het mede met dien ongelukkigen Paftor en Kanoning van Loudun, hier voren aengehaeld.
Den ligtgeloovigen Gabriel Na ode 00 heeft verfcheide groote Mannen, welke door no- zwakkere Geeften van Tooverye verdagt waeren vrv gefproken. Waerlyk in deze duiftere eeuwen was t een ongeluk, wanneer de Natuer een menfeh met bezondere gaeven had verrykt: Blyke zy het voorbeeld in den grooten Galilée, d> Hertonnnr van Boudlion, de Graevinne van Soijons en# den beroemden Hertog van Luxenbourg, wiens dappere Oorlogs-daeden by vele aen de Zwartekonft wierden toegeëigent.
Had onzen hedendaegfehen beroemden Dodor Franclin, die den grondfteen van de Americen fche Vryheid heeft gelegt, en aen wie wy de fehoonfte proevenen ontdekkingen in de Eleéb* citeit verfchuldigd zyn, zoo mede den Abt Nol let, en voor-al mynen grooten en beroemden Vriend den Heer Thysbaert, Koninglyken Hoo(rlecraer in de proef-ondervindelyke Wysgeerte te Loven, in die dagen geleeft; ik meen voorzeker dat men die groote Mannen voor Tooveraers of Leeraers m de Zwarte-konft had gehouden: En hadden zy de verwonderlyke Proeven van Monteer , Charles, Robert en Blanchard gezien ■
< nj AWgu pour les grands Hommes accufez de Magie.



Aenmerking over de
deze hadden ongetwyffeld boven de Tooveraers van Pharao gefield geweeft. Maer gelukkig zegt denvermaerdenRegtsgeleerden Ayrault, datmen tegenwoordig geen ander Tooveraers üieeTvind, dan onder Boeren, domme Menfchen, en zwakke Geeften: Daerenboven beleven wy een Eeuw, waer in men -aen die dweeperyen en Superftitie■ zoo ligtveerdig geen geloof meer geeft: Onze verligte Godsgeleerde hebben te regt 'er zig van overlanc met alle magt en kragt tegen aengekant: dan hoe zeer die weldenkende Kerkvaders door hunnen iver hebben tragten uit te munten, om die overgeblevene Vooroordeelen uit het gemoed van alle°mcnfchen te verbannen; Egter moet ik met leetwezen zeggen, dat fommige Moniken van eenige geeftelyke Ordens niet evengelykelyk denken, nademael 'er nog fommige onder de zelve aengetroffen worden, die nog fteeds voordsduerende en in 'theimelyk deze bygeloovige dwaesheid gaende houden, en dat met geen ander oogmerk, dan om deze lieden des te meer te believen, op dat hun almoeflèn wat te rykelyker zouden wezen; en alzoo koefteren en voeden zy een fuperticieuze zwakheid, welke zoo lans zal beftaen, als 'er geen hooge order het zelve verbied, oft als de mildheid der Boeren zal dueren.
Ergelyk is het, wanneer wy bedenken, hoe dikwils men in 'tjaer niet laftig word gevallen
van



Rotkoorts en Roodeloop. 24 T Van de Landslieden, welke Atteuatien van ons bcgeeren, dat hun Dogter, Zoon, oft Vrouw
^ ?°"Verd V0QWende, dat geen fcelbemerder haer wilt belezen oft onttöoveren
n^bTn^K7 CG 1 °ftmCei; Verzeker-b"^« van ons hebben. Nu zal voorzeker geen opregt en weldenkend Genees- oft Heelheer een Atteflatie 4 ven van iets, dat in wezen niet befkiet, dan alken in verbeelding ; oft gevolgen zyn van een waere en wezentlyke Ziekte. Als de Boeren dan aen merken, dat zy by hun Zielbeftierders, en no~ minder by ons Genees- en Heelheeren te rest' komen dan tragten zy op alle mogelyke wyze, tzy door Imeeken, giften oft gaeven, dezen oft genen Klooüerling zoo verre te overhaelen dat hy hun eindelyk moet toeftemmcn, van den Zieken cn het Vee te zullen belezen; waer na hy hun van Heiligdom voorziet, welk zy onder den dorpel van het huis en Hallen leggen, op dat den gewaenden Tooveraer deze plaetfen niet mogt naderen. Mislukt de Belezing, zoo als meelbal gebeurd, en de natuerlyke Ziekte van den Lyder oft het Vee word erger, dan begeven zy hun by Waerzeggers,oft zoo genaemde Duivelbezweerders , zoo als ik weet, dat'er zig ergens hielen daer ophouden: Deze Bedriegers, op dat hunne bezweering des te beter indruk op die zwakke geelten mogt hebben, maeken cirkelswaer in zy verfcheide brandende keerffen, KruciEerste Deel, * O



'2'4-2 'Aenmerking over de
hxen , &c. ftellen: Waer opzy den Betooverden oft Bezetenen binnen den kring brengen; waer na de bezweering (onder een zeker gemommel, welkers inhoud den Bezweerder alzoo min verftaet, als den 'Betooverden ) een begin neemt. Op het oogenblik nu , dat den verbeelden kwaeden geeft het lichaem oft het huis zal veriaeten,, word van buiten door een van Bezweerders Complice een yflèlyk getier, geroep-,oft gehuil gemaekt, en deze bedriegerye ftrekt alsdan tert blyk, dat den kwacden geeft het lichaem heeft ' vcrlaetcn; waer mede de Bezweering gemeenelyk een einde heeft, waer op men ook den Betoo-. verden veel geluks wenfcht. Dezen van zyn vrees zig wat herhaelt hebbende, en door de verbeeldings kragt van zynen gcwacnden vyand zig vcrloft agtende , bevind zig gemeenelyk in dit oogenblik wat beter: Den Duivel-bezweerder van dit gunftig tydftip zig bedienende, doet hem voor zyn gewaende konft boven de vacatie rykelyk betaelen ; wanneer immiddels een paer weken, ja by fommige nouwelyks een dag verloopen is, cn den ellcndigen Betoover den bevind zig weder ftimmer of erger.; dan gaet men andermael tot den Bezweerder : Doorgaens maekt hy alsdan van die ergernis weinig oft geen werk; maer zegt, dat het gefchied; door bevegting van den kwaeden geeft, die wederom in het lichaem zoekt te komen : Is den Boer goed, dan word de Bezweering andermael herhaelt, zoo niet, worden hem



Rotkoorts en Roodeloop. 265
donker is, voor gewaende Geeften en Spookeryen zoo benoud zyn, dat zy, om wat prys het is ten zy van iemand verzeld, niet zouden durven uitgaen. Reden, waerom ik alle Ouders op het ernftigfte vermaene, van noit hun Kinderen, om de zelve te doen gehoorzaemen, met diergelyke Spookjes benoud te maeken: Want de ongelukkige indrukfels 'er van zyn meermaels oorzaek, om geheel het leven 'er voor bevreefd te zyn; zonder dan nog eens te gedenken aen de Stuiptrekkingen, en meer ander gevaerlyke Toevallen, die ik 'er onmiddelbaer op heb zien volgen.
§■ 111.
Tot flot der Geeftdryverye en Superftitie moet ik nog zeggen wegens het Bygeloof, dat voornaementlyk plaets heeft by de fchriklykfte aller Ziektens, die oit den Menfeh hebben konnen treften, bezonderlyk de Hydrophobia , Hondsdulligheid, oft Watervrees.
Dat deze Ziekte waerlyk een der gedugtfte en allergevaerlykfte is, hier van worden wy onophoudclyk door des zelfs betrcurens-waerdige Gevolgen ten vollen overtuigt: Want den naem alleen doet byna ider gevoelig Menfeh als van fchrik beven. Volgens le Camus, (q) en meer andere, zyn het niet dan Honden, Wolven en Voïlèn,
(q_) Memoires fur divers Sujets de Médecine. pag. 204.



2Ö6 Aenmerking over de
aen welke de Watervrees eigen is; alle andere Dieren worden niet, dan door mededeeling befmet: Nogtans zyn 'er verfcheide Schriftftellers,
als CffiLIUS aurelianüs, CO brogiani, CO van
Zwieten, CO Salius Diversus, CO Marcellus Domnatus, Ca) F. Sanchés, (X) welke hebben voorgegeven, dat eenen Menfeh zonder befmet te zyn, ook de Water-vrees kan krygen.
Boerhaeve qü om ket eerftgemelde te betoonen, verhaelt een waerneming, dat hy een Mond in een Suiker-ranhade bragt, welke zoodaenig heet was, dat den Thermometer van Farenheid op 148 graeden ftond; waer door ook den Hond, die buiten gewoone hitte niet langer dan 28 minueten heeft konnen uitftaen, wanneer hy ftirf. D' ontbinding en rotting zyner zagte en vloeibaere deelen was op die weinig tyd zoo groot, dat men nouwelyks de Kr eng, zonder 'er milfelyk van te zyn, kon naderen. Wat nu by deze Proef nog het meefte ligt byzette, was, dat men nergens aen het Dier ccnig zweet kon ontdekken; daer in tegendeel aen een Kat, die men 'er mede ter zeiver tyd had ingebragt, haer Romp naer
(r) In Movbis Jent. Lib. III. Cap. 9.
(s) De Veneno Animant. Natur. Acquiftt. pag. 101.
(t) Comment. in Aphor. Boerhabvii Aphor. 113.
(v) De Febre Pefiilent. Cap. 19 pag. 362.
(u) Vid. Schexkius Lib. VII. in Obfervat.
(x) Opera Tom. 1. Lib. de Obfervat. in Praxi pag. 375V
(y) Elementa Chemie Tom. I. pag. 148.



Rotkoorts en Roodeloop 267
haer dood zoo nat van 't zweet wierd bevonden, even oft zy uit het water was getrokken geweeft. Waer uit hy wyders befluit, dat het niet uitwaeflemen der Honden de waere oorzaek moet zyn, waerom de Dolheid hun eigen is.
Den Kwyl oft Speekfcl is volgens Tissor, CO le Camüs (a) en menigvuldige andere, het waere Voervogt, waer in zig dit fchrikkelyk Vergift onthoud; eenen enkelen druppel 'er van in het bloed overgegaen, kan eenen gezonden Menfeh helmetten.
Tissot (b) heeft nog verder opgemerkt: Indien een aengebragte Wonde het Aenzigt oft den Hals treft, dat dan het gevaer nog des te grooter is, om dat den Kwyl eerder word aengedaen ; en dus de reden, waerom men by deze Gevallen niet zelden den derden dag dc Water-vrees ziet ontüaen. Dat het voorgebragte van Tissot waer is, heeft voor kort den Heer Clare, (c) in vergelyking der Vtnus-\iekte, ons ten klacrften getoont. Daerenboven, zoo men de ongelukkige dood (d) van den Zoon des Admiracl Rodkey onlangs voorgevallen vergelykt, welken, door alles, wat Engeland beroemdft had, naement-
(z) Raedgeving voor de Gezondheid, pag. 156.
(a) La Médecine Tratiqtie. Tom. I.pag. 379.
(b) Ibid. pag. 157.
(c) Methode nouvelle & facile de guerir la Malad. Vénér. (d~) Remarks on the Matins of Obviating the fatal Effecls
ef the Bite of a Maddog.



268 Aenmerking over de
lyk door den Heer Hünter en Turton wierd' behandelt, en die ook onmiddelyk het Caufticum hebben gebruikt: Dan om dat de Wonde aen de Lip was tocgebragt, waer door het Gift fpoedig gelegentheid vond, van door de opflurpende Vaten, onder de vlooibaere Malfa gebragt te worden; hebben ook de beroemdfte Middelen, de fchrikkelykfle uitwerking des Gift niet konnen voorkomen; zoo blykt, dat het voorgebragte byna geen verdere bekragting meer noodig heeft.
Ten overvloede, Palmarius CO verhaelt ons „ een Geval van zekeren raezenden Boer, die „ ziende, dat hem de dood vaft naederde, ver„ zogtd'Omftaenderszecr ernftig,, zyne Kinderen, „ die hy in 'tkort fcheen te moeten vcrlaetcn, „ voor 'tlaetfte nog eens te mogen kullen, het „ welk hem wierd tocgeftaen. Maer ziet, kortn daer aen fterfthy, en, na verloop-'van zeven „ dagen, zyn alle zyne Kinderen met de zelve „ Ziekte, dc zelve Smerten en Toevallen, aller„ ellendigft omgekomen. Niet zonder de grootfte „ waerfchynelykheid, vervolgt Palmarius, dat „ zy den Kwyl onder het kuflèn zullen mede„ gedeelt hebben. "
Hoe gevaerlyk, fchrikkelyk, ja hoe onzeker de genezing dezer vreede Ziekte voor het oog van fommige Genees- en Heelheeren, en ganfeh
(e) DeMorV. Contaginf.



Rotkoorts en Roodeloop. 269
Europa mag voorkomen; egter durf ik op agtbacrhcid van ontelbaere SchriftÜcllers onbefchroomd zeggen, dat deze Ziekte, even gelyk alle andere boofaerdige en gevaerlyke Ziektens, te genezen en te behandelen is; en geenzins, zoo als het grootfte gedeelte myner Landgenoten gelooft, voor ongeneeifyk moet geboekt ftaen: Dus de reden waerom die Ongelukkige hunnen toevlugt tot de Heiligen hebben moeten nemen.
Wat hier toe aenleiding kan gegeven hebben, zal mogelyk door het volgende opgeloft worden. 'Tis te gelooven,ja met zekerheid tc ftellen, datde reden hier toe gedeeltelyk zullen moeten tocgeèigent worden aen het gevolg der Superftitie, en het Bygeloof, die voor-al ten platten Lande, .zoo als ik meermaels heb gezegt, vry diepe wortelen heeft gefchoten. Ook konnen de fpecifcque Middelen, die men als zoodanig opgaf en wezentlyk niet waeren, 'er mede geen geringe oorzaek toe gegeven hebben , dat men tot dit uitterfte toevlugt heeft moeten nemen : Want dikwils is een Hond niet raezend, die men nogtans als zoodanig befchouwt; en wanneer men dan een zoo genaemd fpecilkq Middel hier tegen aenwend, is het niet te verwonderen, dat men ingebeelde Ziektens door ingebeelde Hulpmiddelen ziet genezen. En dit zal, zoo ik meen, meermaels de yüelykfte gevolgen gehad hebben, voor-al, wanneer de Ziekte in der daed waer was. Dus geen wonder, waerom men genoodzaekt is geweeft, van



270 Aenmerking over dc
tot zoo een uitterfte zyn toevlugt te nemen.
'Tis bekend, ten minften word het ons dus opgegeven, dat men op veel plaetfen in vorige dagen gewoon was, die Ongelukkige, welke waerlyk door die Ziekte aengetaft waeren, onder Matraflèn oft door Aderlaeten deed fterven, dan dit gedrag, indien het heden nog in fommige Landen mogt in gebruik zyn, verdiende zekerlyk ten ftrengfte geftraft te worden: En wy hopen om de eere van het menfchelyk Geflagt, dat voortaen diergelyke vreedheden nimmer zullen mogen plaets hebben.
Ondcrtuflchen uit het voorgebragte blykt, hoe nouwkeurig men diende te zyn, om naer de gefteldheid van den Hond een onderzoek te doen, 7,00 wel, ais naer de daer mede gepaerd gaende omftandigheden ; ten einde men aen de eene zyde den Lyder geen onnoodige pyn en ongemak doet ondergaen, cn aen d'ander zyde de vereifchte en gepafte middelen niet verzuimt aen te wenden. „ Du Hamel du Monceau (f) verhaelt verfchei-
de Honden gezien te hebben, die anders van j eenen zagtcn aerd waeren; dog op fommige ,, tyden door Coliquen gepynigd, zeer boofaerdig „ cn verwoed wierden, en alles wat hun voor„ kwam aenvielen en beten; waer door men hun „ dan ook voor dol en ter dood veroordeelde: „ Wanneer toevallig den opgemelden Heer "die
Cf) Jouvr.al de Médecine Tem. XXXF1I. pag. 237.



Rotkoorts en Roodeloop. 2jï
?, Beeften te zien kreeg, de zelve in een vertrek „ deed opfluiten, hun Olie van olyf ingaf, en
kort daerop zoete Melk liet drinken, waer door ,, zy fpocdig van die zoo genaemde Dolheid oft „ Razernye genezen waeren.
Voor kort heb ik dit mede bewaerheid gezien in een Hond, die meer als vier uren, zoo het fcheen, woedend had rond geloopen, en vervolgens op een ftuk Land in de Klaveren zig had verborgen, alwaer men hem meende dood te fchieten; dan den Hond in dit oogenblik van pyn ontheven zynde, en zyn Meefter tot hem ziende komen, kwam by met de meefte vriendfehap tot hem geloopen. Ik wegens beroep daer by geval ook tegenwoordig zynde, 'tvorige my te binnen brengende, en in den Hond niets buiten gemeens aenmerkende, raedc den Meefter, dat hy den zeiven in een vertrek zoude opfiuiten, en zien, of hy dit buiten gemeen toeval weder zoude krygen; waerlyk, nouwelyks was hy 'er eenige minuten in, of hy begon wederom te fchuimbekken met groote hevigheid rond te loopen, en alles wat hem voorkwam te by ten: Dit ontrent een half kwaert geduert hebbende, begon de pyn andermael te bedaeren, en den Hond was als voren. Zoo haeft ik dit met eigen oogen had gezien, twylfelde ik geenzins meer, of het Dier wierd door een Colicq gepynigt: Hierop den Meefter gevraegd hebbende, of hy hem iets zoude durven ingeven, en met ja beantwoord zynde,



2J2 Aenmerking over de
fchreef ik een ontbinding van Arabifche Gora 01. Amygd. Dulc. en eenige druppelen Laud, Liquid. Syd. voor, 't welk den Hond wierd ingegeven : En ziet van dit oogenblik af zyn alle pynen verdwenen, en het Dier geniet tot heden nog een volkome gezondheid.
Den fleer Unzer, (g) fchryver van den Aertz oft Geneesheer, zegt: Als een Hond, die iemand gebeten heeft, dood is geflaegen voor al eer men heeft konnen onderzoeken, of hy Dol is geweeft. oft niet, dan moet het volgende middel dit konnen befliffen: Men vryft de Tanden en het Tandvleefch van den dooden Hond met een ftuk vleefch, waer by men xprg moet draegen, dat 'er geen bloed aenkomt; geeft vervolgens dit aen een Hond te eten: Wanneer dezen het met fchreeuwen en huilen fchuwt, dan is den dooden Hond voorZeker raezend geweeft; dog als hy het opeet, dan heeft men niets te vreezen.
Hoe zeer nu deze Proef door den Heer Unzer. als zeker word opgegeven, egter zou ik niemand raeden, zig geruü 'er op te veriaeten: Want uit dit voorgebragte zou moeten volgen ,K dat een Hond door zynen fcherpen reuk kon rieken oft een Hond Dol is, dan niet: En hoe onzeker dit is, zal uit de twee volgende voorbeelden, in myn eigen Honden gebeurd, het tegendeel blyken.
„ Voor
(g) Geneeskundig Handboek, pag. <?2.



Rotkoorts cn Roodeloop. 273
„ Voor circa dry-en-twingtig Jaeren, toen ik „ nog in Keyzerlyken Dienfl was, op een vroe„ gen morgendflond naer gewoonte myn Hofpi„ tael bezoekende, bejegende my een Hond, die „ naer het fcheen zeer goedaerdig was; myn „ Hond naer hem toeloopende, befnuflelden zy „ een wyl eikanderen; waer op hy den mynen „ aengreep, en zoo geweldig beet, dat ik genood„ zaekt was, hem door flokflagen 'er af te dry ven. „ In dit oogenblik kwraed vermoeden in den „ vremden Hond krygende, liet ik den mynen door „ een Soldaet in de rivier werpen, cn wel waflehen; „ waer na hy naer myn Logement te rug liep. „ Middelwyl myn Verzorging in het Hofpitael „ verrigt hebbende, had den Hond immiddels „ veel andere gebeten; waer op hy korts daerop „ wierd dood gefchoten. De meefte Honden, die „ ik te weet kwam, en door hem gebeten en „ niet gedood waeren, zyn alle dol geworden.
„ Ontrent zes Jaeren geleden, ontmoette my „ een Hond pas buiten de Stad Dendermonde, „ die regt op my aenkwam: Ik in diepe reflectie „ wat verrukt zynde, had den Hond niet opge„ merkt, dan in het oogenblik dat hy een gragt „ overfprong, om my te miflèn: Mynen Hond „ immiddels de zelve overfpringende, ftreeldeii „ zy eikanderen wel ruim twee minuten: Ik in„ tuflehen myn weg vervoorderende, hoorde kort „ hierop myn Hond flerk fchreeuwen; omziende
Elrste Deel. S



274 Aenmerking over de
„ cn 't vorige geval herdenkende, begaf ik my „ op de vlugt: Immiddels myn Hond zyn woede „ ontvlugt hebbende, kwam den dollen op my „ afgeloopen ; by d'eerfte Schildwagt genaderd „ zynde, fielden wy ons beide in verweer; dan „ den Hond dit merkende, liep weder te rug, en „ onmiddelyk hierna beet hy nog een menigte „ Honden; waer van de meefte insgelyks dol „ zyn geworden. "
Uit deze beide'Gevallen blykt ten klaerften, hoe onzeker de proef van dezen Schryver is. Want hadden myne Honden de Dolheid by die" vremde Honden konnen rieken, zoo als op Unzers voorgeven had moeten gefchicden, 'tis te gelooven, dat zy clkanderen niet zoo lang zouden geftreelt hebben. En ten overvloede: Voor kort heeft den Heer Chouteau (h) mede d'onzekerheid dezer Proef, door de gevolgen en yflèlyke uitwerking in een Kind, waer men zig op die Proef had betrouwt, nog ten klaerften aen den dag gclegt.
Het is bcklaegens waerdig, dat men, wegens de waere kenteekens eener zoo verfchrikkclyke Ziekte by Honden, nog zoo weinig in het zeker is gefteld; en ik meene dat dit gebrek niet zelden de treurigfte gevolgen zal hebben gehad.
Een menigte van Hulpmiddelen heeft men ons ten allen tyde tegen deze vreede Ziekte als on-
(h ) Journal de Médecine, Jout. 1787. Toot. 72,



Rotkoorts en Roodeloop. 27%
faelbaer opgegeven; dan ongelukkig zyn'er weinige geweeft buiten de gene, welke wy ftraks zullen opgeven, die de Proef op ondervindinghebben uitgeftaen;cn van daer ook de reden, dat 'er zoo menig Lyder het flagofter is geweeft van een verbeelde Genezing. Onder de bcroemdfte Middelen, waer op men wel den meeften ftaet kan maeken, mag men billyk, volgens de Heeren Tissot, (1) den Kwik, Mindererus, (k) le Camüs, CO den Campher, Nog ent (m) den Mtifcus en Opium, en volgens Jüssilu (n) en Mederer. CoJ het Alkali voldtil fiüor ftellen. Dan het Middel, welk de Proef nog het zekerfte doorftaet, is de Belladona, die volgens den beroemden Richter Cp) door den Superintendent Munch tc Kloette aen meer dan vyf duizend menfchen met het befte gevolg is toegediend. En wanneer het waer is, zoo als le Camos (q) zegt, dat die, welke met de Watervrees zyn aengedaen, door de fterkfte Zweetmiddels tot geen Litwaeftèming te brengen zyn, en dat de Belladona, op voorgeven van
(i) Ra-edgeving voor de Gezondheid, pag. 156. (k) Lib. de Pefte. pag. 196, 214, 346. (I) Mémoires fur divers Sujcts de Médecine. 231. ( m ) Effai fur VHydrophobie.
(n) Murand erga fpecifU.vipera morf. antid. Alkali volatile^
(0) Met/bod. facil. & eert. Hom. £f Anim. cunB. a Bejl. Rabiof. conferv.
(p) Heelkundige Boekzacl, uit het Hoog-duitfeh vertaeli door den Heer Jacobs. 6. Deel, 3. Stuk, pag. 353,
' af La- Médecine pratique Tom. 1. pag. 37^.



2j6 Aenmerking over de
Münch , dit flerk doet, dan moet men nog minder aen de fpecificque eigenfehap der Belladona in de Dolheid twyflclen.
Het Branden der Wonden, zoo zeer door dasus en Diascorides aenbevolen, enten allen tyde door de beroemdfle Mannen aengewend, dog heden al-te-zeer verwarlooü, mag men mede, wanneer het maer tydig word aengewend, als een zeer vermogend, ja byna onfaelbaer Hulpmiddel ter voorkoming der Watervrees opgeven.
Pa lmarius , die volgens Piron (rj zulk 'verheven denkbeeld van zyn Poeder had, deed nogtans de Wonde andermael bloeden, wafchtc die met Pekel en Wyn, op dat het aengebragteGiftin de zelve mogt vernietigt worden.
Mead, (s) Tissot, CO Unzer, (v) leCamus, (x) Poutteau den Zoon, Cy) cn voor-al Mederer CO hebben ons op het ftcrkflc de Branding der Wonde aenbevolen; dog waeren 'er eenige al te fchrikagtig voor, deze kon men door Butirium Antimoni, oft het Alkali canflicum Ca) hun Wonde laeten branden: Andere hebben, om het zel-
(r) Journal de Médecine. Tom. 38. pag. 211. ( s ) Récueil des CEuvresphifrq. fö5 médecin. Tom. i.pag. 167. ( i) Raedgeving voor de Gezondheid, pag. 156. .(v) Geneeskundig Handboek, pag. 93. (x) Lib. Cit. Tom. 1. pag. 378. (y ) Ejfai fur la Rage.
(z) Méthod.facil. £f certif. Hom. £? Anim. admorfa coitferv. i«) Tbid. Lïb. cit.



Rotkoorts en Roodeloop. 2f*r
re oogmerk te bereiken, ons aengeraeden, de Wonde met Buskruid op te vullen, vervolgens aente üeken; en om de feparatie fpoedig te bevoorderen, en ltcrk te doen etteren, met Ungt. Bafiliconis de Styrac. & Pulv. Cantharide bevolen de zelve te verbinden: Waer by den Heer Tissot (b) nog wilt, dat men rond de Wonde den Ungt. Neapoüt. zal llryken, om maer des te zekerder d'Opflurping des Gift voor te komen.
Den Heer Loisf/au, (c) na dat hy de Branding mede op het fterkfle heeft aengeraeden, zegt: Dat de zelve in de Watervrees een allcrvoortrefelykfi Middel is. Waerlyk dat het Branden in deze Ziekte byna onontbeerlyk is, meen ik zelfs door een Voorbeeld van Mêdfrer rd) onbetwiftbaer te betuigen. Elf Per/bonen, zegt dezen Schryver, wierden .den 3 October 1782 op een Dorp in het Canton Friborg van eenen waeren dollen Rond gebeten: Weinig tyd daer na eenen Boer zig onder hun in een herber" bevindende, deed eenen Sleutel gloeiend heet worden, en brandde den eenen na den anderen hunne Wonde ''er mede; geen ander Hulpmiddel wierd 'er verders aengewend; en nogtans zyn zy al-temaelgezond gebleven r Want negen maenden nadien had nog niemand onder hun de minfte teekens van de Watervrees.
(b) Raedgeving voor de Gezondheid, pag. 159.
(c) Confidera. patologic.femiotic.de Inhalatione.
(d) Syntagma de Rabie canina. pag. ji.



2jS Aenmerking over de
Dat dit Geval my geenzins verdagt oft verwonderlyk voorkomt, moet ik daer uit befluiten: Neem de Oorzaek weg, zoo hebt gy voor geen kwaede Uitwerking te vreezen.
Uit al dit voorgebragte nu wil ik geen ander gevolg trekken, dan tc bewyzen, dat de Hydrophobia oft Watervrees, boe fchrikkelyk ook anders, door een tydige en kundige Hulp, even als alle andere gevaeriyke Ziektens, kan geholpen worden. Maer ongelukkig bewoon ik een Landfireek, waer men zelden oft noit van den beginnen af een Menfeh, door dk Gift belmct, mag behandelen; dan alleen op het oogenblik, wanneer hy op den oever zyner ellende is gebragt, een voorwerp van afgryzen word, en niet dan de dood alleen een einde kan maeken,van dien Ongelukkigen uit zynen jammerlyken toeftand te verlollèn: Want nouwelyks is een Menfeh alhier te lande door een woedend Dier gebeten, oft hy fpocd zig in der haeft naer Ardenen tot den Heiligen Hubertus, oft naer Helewyk, waer insgelyks dc Rcliquien van den zeiven H. beruften. En alzoo gefchied het, dat delichaemelykehulp word verzuimt, en den Lyder niet eerder zig aenbicd, dan wanneer de opgemeldc Genezing vrugteloos is beproefd.
Genomen, de ontelbaere Genezingen, die men voorgeeft aldaer gefchied te wezen, waeren wezentlyk zoo, maer dan zal het Cermonieel, welk by die Genezing gepaerd gaet, altoos een ver»



Rotkoorts en Roodeloop. 279
flandig Menfeh wat tegen het hoofd ftoqten. By Voorbeeld: Wat Goed, wat Kragt, wat Vermo? gen, kan in het niet afsnyden der Nagelen, nier Kammen, in geen Spiegel zien, en zoo lang de Boet duert, zig niet mogen Wafichen oft Verfchoonen; cn daerenboven in ai die tyd niets eten dat leven heeft ontfangen, &c. fieken ? moet niet ider, die redelyk denkt, dit yoor'onbevoegd houden? Men gaet nogal verder: Mca geeft, zelfs voor, en het eenvoudig Volk flaet 'er geloof aen, dat voor-al de Geellelyke, welke tot Ardenen hebben geweeft, dc Voimagt hebben, van een Menfeh, welken door een woedend pier is gebeten, uitftel te konnen geven, op dat het Gift in zyn lichaem geen uitwerking mag hebben , dan bevorens hy tot Ardenen oft Lielewyk heeft geweeft.
By deze Verblindheid gaet nu nog een ander Vooroordeel gepaerd, dat niet zelden de fchrikkelykfte gevolgen heeft gehad ; -namentlyk, de meefte die tot Ardenen hebben geweeft, laeten hun Naemen in de Confrérie van Sint Hcjbertus. fchryven, en ook meeft-al die van hunne Vrienden en Nabeftaende: En wanneer dit is gefchied, dan gelooven die onnoozele Menfchen, dat geen woedend Dier meer magt heeft hun.te byten, maer in tegendeel de vlugt van hun zal nemen; en alzoo gebeurt het, om dat zy geen vrceze voor de zelve hebben, dat zy niet zelden het flagoftèr van hun verregaende betrouwen worden. En zoo



£8o Aenmerking over de
gaet het insgelyks met de Honden, die men tot een Voorbehoedmiddel met eenen geweiden Sleutel op den kop laet branden, en alsdan gelooft, hoe zeer dien Hond door Dolle mogt gebeten worden, nimmer zal raezend worden. En deze belachelyke doenwyze, zoo als ik eenige Voorbeelden kon aenhaclen, heeft dikwils mede de treurigfle gevolgen gehad.
Thans weder ten voorwerp komende; wanneer dan zoo een Lyder van Ardenen is te rug gekomen, en de Boet en meer andere Cermonien hebben een einde genomen, dan vertrouwt zoo een ongelukkig Menfeh zig volkomen op zyn ftaet.
Indien nu de aengebragte Wond oft Wondert wat aenmerkelyk, en waerlyk door een woedend Dier op ontbloote plaetfen, als aenzigt, handen &c. zyn toegebragt, dan ziet men niet zelden , dat zoo een Menfeh, die alle medelyden waerdig is, onder dit volle vertrouwen, door de Hydrojphobia oft Watervrees aengetaft word.
Dat men ondertuflehen voorbragt, met het tegengeftelde te bewyzen, naementlyk dat 'er menige honderde menfchen waerlyk door woedende Dieren op een aenmerkelyke wyze hebben gebeten geweeft, en egter onder die heilige Beftiering een volmaekte en duerzaeme Genezing hebben verkregen: Dit alles, zeg ik, wil ik geern toeftemmen, en ben 'er zelfs door menigvuldige Voorbeelden ten vollen van overtuigd. Maer dat deze, die zulks beweeren, eens geliefden aen te



Rotkoorts en Roodeloop. 281
merken, dat een Wonde , door een woedend Dier, op eene niet ontbloote plaets, als Arm, Been, Bil, oft een ander deel welk door kleederen is bedekt, even is aen te merken, als een Wonde, die niet vergiftigd was: Want in de Tanden zit immers het Vergif niet verborgen; maer wel in het Speekfel oft Kwyl, zoo als ik hier voren op agtbaerheid van verfcheide Schriftftellcrs ten klaerllen heb bewezen, moet men het zoeken.
Is een Wonde dwaers door een bedekt deel toegebragt, dan volgt van zelfs, dat de Tanden , welke de wol oft andere ftofie in dit oogenblik doordringen, door de zelve moeten gezuivert worden, terwyl den Kwyl oppervlakkig aen de zelve gekleefd blyft: En zoo een Wonde voor vergiftigd te houden, zou immers belachelyk wezen. En gebeurde het ook al, dat den Beet op een ontbloote plaets was aengebragt, dog egter door de zagte deelen weinig oft niet waer doorgedrongen, dan kan den Kwyl, die van een dikke en kleverige zelfsflandigheid is, niet zoo gemakkelyk indringen, als eenige zig wel mogten verbeelden, zoo als Amatus, Lusitanüs, f<7) Fracastorius (e) en Fernelius (ƒ) mede hebben opgemerkt. Waer by men nog kan voegen, dat
(e) Curat. Médccin. Centur. 7.
(ƒ) De Marl), contag. Ö" concil. diff. 179.
(£) De Morb. ocult. Lib. 2. Cap. 9. pag. 494,



282 Aenmerking over de
gene, wat Tissot (/z) zegt: Wanneer een Hond veel menjchen te gelyk byt, zal het door verlies van Kwyl niet zelden gebeuren, dat den eenen gebetenen zal dol worden, en den anderen niet.
Ik zelfs heb voor myn eigen oogen gezien, dat eenen armen Jongen, agttien jaeren oud, in zyn bloot Been. door eenen waeren dollen Hond wierd gebeten; en wel zoodanig, dat 'er vier Tanden vry diep in het vleefch gedrongen waeren, die wel een Daeldcr groot, de Opperhuid had ontbloot: ik raedde hem aenftonds de Wonde te laeten branden; dan in tegendeel d'Omftaenders, dat hy naer Helewyk zoude gaen: Hy antwoordde , dat hy het een oft het ander niet zoude gedaen hebben ; maer wel , 3dat hy zyn Wonde in de Schelde behoorlyk ging wallenen, en vervolgens een van zyne Gcncesbladers 'er op leggen: En dit is ook alles wat hy gedaen heeft. Zyn Wonde genas voorfpoedig ; wulpfch en woeft van leven zynde, kwelde hem geen vrees, niettcgenftaende men hem verfcheide reizen kwam zeggen, dat dezen oft genen Hond,die 'er mede van gebeten was, reeds dol was gewerden. Het is meer als vier jaeren geleden, en ziet den Jongen leeft op heden nog gezond.
'Tis te gelooven, ja met zekerheid te ftellen, dat de behoorelyke Walfching zyner Wonde, gepaert by zyn Onbevreeftheid de waere reden zul-
(fc) Raedgeving over de Gezondheid. Mg. 15Ó.



Rotkoorts cn Roodeloop. 283
len geweeft hebben, dat hy door de Hydrophobia oft Watervrees niet is aengetaft geworden.
Daerenboven nu hebben tot geluk de meefte myner Landgenoten, hoe dom en bygeloovig zy ook anders zyn mogen, wanneer het ongeluk hun treft dat zy gebeten worden, genoegzaem deze voorzorg, dat zy fpoedig hunne Wonden met Water, Azyn, Wyn, Franfchen-brandewyn , &c. uitwajlcheh: Want deden zy dit t'elkens niet, dan zag men nog veel meer beklaegens-waerdigc Voorwerpen ten prooi der ellende worden.
Vele, die buiten dat redelyk denkten, en ongelukkig hun in dit geval bevonden hebben, en des zelfs gewaende Genezing by my hemels-breed opgaven; hier tegen heb ik my noit met nadruk willen verzetten, om dat ik maer al-te-wel en weet, wat een twyftel in de Genezing niet by hun voor de fchrikkclykfte uitwerking kan te weeg brengen.
Ik ken een Heer van myne bezondcre kennis, die van zynen eigen Hond gebeten was, en mede die Genezing heeft ondergaen; welken na dat hy van Ardenen te rug was gekomen, alle uitterlyke kenteekens van de Watervrees had; dan vermoedeiyk door zyn vaft betrouwen zyn weder die toevallen verdwenen, en dezen Heer geniet federt agt jaeren de befte gezondheid. ,
Uit al het opgemelde kan eenigzins met zekerheid afgeleid worden, dat het zelfs belachlyk waer, van die Wonden, welke de huid niet



284 Aenmerking over de
doorboort hebben, oft waer de Tanden bevorens kleederen oft wolle ftoffe hebben doordrongen, oft zelfs waer den Kwyl ter degen en behoorlvk is uitgewaffchen, voor vergiftig te houden. Waerom ik ook meene op zekeren grond te mogen zeggen; dat veel der voorgebragte Genezingen, die men zegt te Ardenen oftHelewyk gefchied te zyn, men eenig aen dit gelukkig toeval oft voorzorg te danken zal hebben. Want zoo het anders was, dan moeften ook alle, die 'er naer toe °aen genezen van daer komen; dog elaes de ondervinding doet maer te dikwils het tegendeel zien, zoo als voor weinige dagen nog is gefchied.
Alle die ik my tc binnen breng, welke door deze Ziekte hebben aengetafl geweeft, waeren alle op'ontbloote, en aenmerklykc plaetfen gebeten; geen wonder dan, zoo lang als de opgemelde Genezing zonder lichaemelyke hulp zafbeftaen, dat men jaerlyks geen gering aental Ongelukkige, door deze vreede Ziekte aengetaft, uit de wereld zal zien wegrukken.
Ik hebbe alleregard voor de Heilige, maer het Superftit'ieuze zy in deze met regt gelaekt. Laet ider zynen toevlugt tot de Heilige nemen, laet ider bidden en fmeeken om van den Alderhoogften zyn genezing te herlangen, dit alles zeg ik zyn godvrugtige oogmerken, die in deze niet te berifpen zyn; maer ik wilde en te regt dat men daerom de natuerlyke Hulpmiddelen, die te^en deze vreede Ziekte gekent en dienftig zyn, niet. verzuimde aen te wenden.



Rotkoorts en Roodeloop. 285
Wild men na Ardenen oft Helewyk Bcdcvaerdegaen doen, dat men dit doet, dog zonder nacdeel oft kleinagting der lichaemclyke Remedien. En wanneer dit plaets heeft, dan zal men ook. volgen den Geeft der heilige Kerk, welke alom leert, dat men met betrouwen in alle gevaeren zynen toevlugt tot de Gelukzalige mag nemen; zoo nogtans dat men daerom geenzins en mag veronagtzaemen de natuerlyke Hulpmiddelen, die den goedertierenden Heiland van het geheel-al ons zoo milddaedig heeft gefchonken. En alzoo doende, mag men betrouwen, dat hy door de Voorbiddinge der Heiligen, de Geneesen Heelheeren in hunne zorge voor den Lyder zal verligten, en aen d'hulpmiddelen, die zy zullen gebruiken, de gewenfehte kragten cn uitwerking geven: Daer in tegendeel, wanneer men anders te werk gaet, zoude het God tergen zyn, oft zelfs verzoeken het gene 'theilig Schrift doemt, dufdanig nu is de Leere der H. Roomfche Kerk,
In Vrankryk, Duitfland, Italien, &c. alwaer de voornoemde Bedevaerden onbekend zyn, is de zorge en den naïver onder de Geneesheeren, om deze Ziekte tegen te gaen, veel grooter dan alhier te Lande: Terwyl wy noit oft zeldzaem een Lyder van den beginne af mogen behandelen, welken niet bevorens vrugteloos de opgemelde Genezing heeft beproeft: Waer door het dan ook gebeurt, dat'er vele hulpeloos ten grave daelen; cn niet zon-



286 'Aenmerking over de
der reden: Want hoe is het mogelyk een Genezing teherlangen in Lyders, die tot dus verre in deze Ziekte gevoorderd zyn, welke, op het enkel aenfehouwen van Water, in de vreedfte Stuiptrekking vervallen, en nogtans in dezen Staet zyn de meefte, wanneer zy onze hulp afvoorderen.
Door het zcldzaem aentreften van Lyders, welke door woedende Dieren zyn gebeten, *waer van men niet zonder reden is bedugt voor de gevolgen, zou men waerlyk d'oorzaek wel mogen afleiden, waerom men weinige Genees- en Heelheeren alhier zoude aentreften, die eens regt zouden weten, wat zy in den aenvang, met zoo een Lyder te doen hadden, en hoe zyn Wonde te behandelen waer.
Om voortaen de fchrikkelyke onheilen voor tc komen, die volftrekt op een Genezing, waer de lichaemelyke hulp is verwaerlooft, moet volgen; zoo meen ik, dat het de pligt der Eerwaerdigftc Heeren Biflchoppen waer, van hun onderhoorigc Heeren Paftors, en andere Kerkbedienaers, op het crnftigfte te vermaenen, van door alle mogelykc middelen in het gemoed der Landslieden te brengen, dat zy voortaen de Genees-middelen niet verwarloosden; cn op dat het betrouwen tot acngewende Hulpmiddelen maer des tc beter uitwerkking mogt hebben, zoo konde men immiddels ider Paftor oftZielbcftierder gebieden, dat hy zig voortaen van eenen geweiden St. Hubertus



Rotkoorts en Roodeloop. 287
Sleutel had te voorzien, zoo als den Heer Mederer. CO ook wilde dat gefchiedde, alwaer denGeneesoft Heelheer, in cas van noode, dien ten allen tyde kon krygen. En nademael het Branden der Wonde, zoo als hier voren op agtbaerheid van menig Schryver is bewezen, als den grootften middel te zyn, die men kan aenwenden ter voorkoming van de Watervrees; zoo kon het niet mifien, of dit Middel, gepaerd by het groot vertrouwen, welk zoo een menfeh daer in zou ftellen, van de befte uitwerking te hebben. En wanneer het gebruik der hier voren opgegevene inwendige Middelen 'er by gepaerd gingen, dan zouden de meefte, mogelyk alle, een zekere en duerzaeme Genezing te verhopen hebben.
Ziet daer gcagten Lezer een waere ontvouwing van de Vooroordeelen en Bygelooven, die nog fteeds myn Vaderland benevelen, en welke niet nalaeten van, voordduerende, de fchrikkelykfte verwoefting in het zelve aen te regten. Billyk zal eenen wel-denkcnden Kerkvader en menfehenvriend vraegen: Wel wat Middel is 'er dan, om deze onheilen, welke zelfs tot fchande van een beroemde en befchaefde Natie ftrekt, voor te komen ? Ik antwoorde, geenen gefchikteren te kennen, zoo als ik meermaels heb gezegt, dan dat de Heeren Paftors, en andere openbaere Lec-
(i) Mctiod.facil. £f eert. Hom & Jnim.cuncl. h Bejl. fabiof. ionferv.



238 Aenmerking over de
raers het hun wat meer ter herte namen, om hun aenvertrouwde Gemeente van het dwaelpad dier Vooroordeelen en Wanbedryvcn af te wenden , cn hun tot redelyker begrypen aengaende den Staet hunner Gezondheid te brengen; en dit zou , zoo ik meen, het grootfte Goed wezen naeft de Zielbeftiering, die eenen waeren Herder zyn Kudde konde voordraegcn. Daer is nog wel een ander Middel, om de Landslieden door den tyd tot redelyke begrypen over te haelen, zoo als den beroemden Rosen a Rosenstein , en nog onlangs den beroemden Medicus 'er ons een Plau van voorgedraegen hebben: Naementlyk, dat men uit de Almanakken al die beuzelingen behoorde te fchrabben, die zelfs niet dan de Vooroordeelen en het Bygeloof ftceds koeftcren ; nademael zy gemeenelyk met niets anders opgevuld zyn, dan met Sterre- en Plantkundige Waernemingen, wacr van de Boeren alzoo min bcgryp hebben, als van de verhevenfte Wysgeerte: Dus ten hoogften noodig, dat die flegte By draegen 'er in bevat, door een hoog Bevel wierden uitgebannen, en door nuttige, den Landbouw en Gezondheid betreffende, vervangen.
Den Almanak is zeker een geagt Bock by de meefte Landslieden: Want alles, wat zy 'er in lezen en begrypen , word by hun voor Orakelen van wysheid aenmerkt; maer ongelukkig vind men de geleerdheid in alle huizen niet. Waerom den weg
van



Rotkoorts en Roodeloop. 289
■van Vermaening cn Onderrigting, die uit den mond des Predikant voord vlooit, daerom nog den beften Middel zou zyn, zoo als den beroemden ZiiMmermann (k) mede heeft aertmerkt: Want de Vooroordcelcn der Landslieden, ten opzigt hunner Gezondheid,laeten zig het gemakkelykft door Predikatiën en Vermacninge verzwakken en geheel wegruimen, terwyl een Boer altoos een groot vertrouwen Helt in een Zielbefticrder die hy bemint: En de mondelingfche Onderrigting is daerom nog de befte, wyl deze by gemeene begrypen de meefte opmerking verwekt, en van daer ook de begrypelykfte van alle is: Want de opmerkzaemheid is ecnc werkzaemheid der Ziclkragt, waer door de klaerheid der gcdagten word opgewekt. Een zaek te begrypen, is dat gene, wat men zig kan voorftellen, dat men de zaek zoo befchouwt, zoo als zy zelfs is, en dat men die kennende, zig daer naer fchikt, en die altoos weder herkennen kan.
Wanneer deze heilzacme en zoo zeer gewenfehte Licfde-pligten oit in ons gezegend Land plaets hadden, dan meen ik met regt tc moeten zeggen, dat dit de Maetfchappye een menigte nuttige Leden zou bewaeren, en dat men ook eerlang ten platten Lande zoo veel kreupele en blinde menfchen, die men als onnuttige Lidmaeten moet befchouwen, 'er niet meer zoude aentreften.
(k) Verhandeling over den Roodeloop'. pag 236. Eerste Deel. T



292 Aenmerking over ie
weeft, ziet wat deerlyke verwoefting dit Misbruik niet ten gevolg zoude gehad hebben.
Nog weet ik Gevallen aen te teekenen van Lyken, die aen den Roodeloop waeren geftorven, en dus, als boven gemeld, in de Kerk wierden gebragt, dat het -Bloed, cn andere befmettende Vogten, de Doodkift doorliep.; enalzoo den Tempel Gods, waer ider . in veiligheid diende te zyn, met eenen Rotten, en Doodelyken waeflem vergiftigde.
Verfcheide Heeren Paftors, aen wie ik dit voor Jaeren op het ernftige aenbeveelde, hebben mynen Raed gevolgt, en ik meene, dat die Menfchenvrienden, by deze heilzaeme Raedgeving, hun niet kwalyk zullen bevonden hebben. .■Ten minften ftel ik vaft, dat zy geen acnleidende oorzaek hebben gegeven; waer door .een Épidémie zig alom onder hun Schaepen in den Tempel kon verfpreiden.
Zoo niet t'elkens die ongelukkige gebcurtenilfen voorvallen; het is ten minftcn mogelyk, en 'tzoude zelfs vermeten zyn, zulks volkomen te willen loochenen. Dat de vergiftige Uitwaeflèmingen # ons juft niet alle op een fchielyke wyze Befmetten, en voorliet overige geen gevoelige ontfteltenis in onze Ademhacling, en dierlyke Huishouding te weeg brengen, voornaementlyk nog by die Geitellen, die 'er geen gefchiktheid toe hebben, weten wy by ondervinding; maer dacrom laet het niet waer te zyn, dat zy door tyd, ia



Rotkoorts en Roodeloop. 293"
liet gczondfte lichaem, de uitwerking konnen verrfgten, van een waer en doodelyk Vergif. Du.s de reden waerom men niet verwonderd moet wezen, zoo als ik weet meer dan eens gebeurd te zyn; dat d'Épidémie: op acht, tien, ja twintig plaetfen van een Dorp tc gelyk uitbrak: Waer door verfcheide Genecsheeren mifleid zyn geworden , welke verkeerdelyk d'oorzaek hier van in den Dampkring, oft iets anders zogten.
Maer eenige Eerwaerde Zielbeftierders konden inbrengen,, dat deze nieuwigheden een groote gifting, morring, ja een mifhoegte, onder hun gemcinte zoude teweeg brengen, nademael dc meefte den Prys niet en kennen wat hun beft is; zoo mede, dat den gemeenen Landsman van geen nieuwigheden houd,, hoe heilzacm die ook anders t' zynen voordecle mogten ingerigt zyn. Hier op meen ik te moeten antwoorden, dat een Kerkvader niet gehouden is, wanneer hy een welzyn beoogd, om de vooroordeelen zyner - aenvertrouwde Kudde in te volgen, en dat nog enkel, om dat het zyne domme goedkeuring niet wegdrae"t. Een Zielbeftierder is van den Aldcrhoogften zelfs befteld, om de Kudde hem toevertrouwd, te selyden op den regtcn weg; 00 dus kan hy, wanneer hy iets ter uitvoer wilt brengen, welk een goeddoen tot betrekking heeft, hier in naer welgevallen te werk gaen; dog wilde hy eenige toe-
0) Evangelift Joannes. Cap. 21 f. 27.



'2g6 Aenmerking over dc ■
, „ voren, (toen het kwaed niet zoo- hevig was> „ dog egter klagten van de Nabueren des wegens „ wierden ingebragt,) eenen dommen zwakken, „ dog in grooten naem zynde, practizeerend Ge„ neesheer duMoulin van gevoelen was, dat dc „ Lugt der Lyken den éerlykften Lóvens-balfera „ was, die men kon inademen.
„ Lettsom (oJ verhack, dat dcpublike Nieuws-„ bladeren hebben gemeld, dat 'er te Saulieu'm„ Bourgogne in de Macnd Junii 1773 zeftigKin„ deren in den Tempel waeren vergaederd om „ hun eerfte Nagtmael te doenj wanneer op dit „ oogenblik uit een Graf, waer men eenen Doo„ den in wilde begraeven, zoo eenen vergiftigen „ waeflèm opftygde, dat den Paftor, Onderpaflor, „ 40 Kinderen, en 200 Paroehiaenen, die'er als „ dan by tegenwoordig waeren, alle aen een „ pellagtige Kerker-koorts zyn geftor ven.
Deze Voorbeelden , eerwaerde ZielbeftierderS', zyn doorflaende blyken, hoe gevaerlyk en doodelyk niet eenen vergiftigen Waeflèm is. Dus niet te verwonderen; waerom men fomtyds verfcheide menfchen onder den Godsdienft te gelyk in bezwyming ziet vallen, en wacfom de pas genezen Lyders hun in de Kerk zoo kwaelyk en mislyk bevinden, en waerom de teerdere en gevoelyke hyfterique Vrouwsperfoonen, en andere, die
Co) Obfervat. fur' different Moyer.s propres a combaüre les Ficvres putrides £«f malignes.



Rotkoorts en Roodeloop 297
niet Zenuwen-kwaelen zyn aengedaén, die gevaerlyke Zweetinge en Benoudheden op zoo een gevoelyke wyze ondervinden. En waerlyk 'ten kan niet anders zyn, wanneer men 'topgemelde cn 't volgende nog daer oy in aenmerking neemt: Naementlyk dat de lugt door dc menigte vergaederde Menfchen, al was den Tempel nog zoo zuiver; altoos een groot gedeelte van deszelfs levens bcginfel moet verliezen, en wel door de menigvuldige in- en uitwaeflèminge. En gelyk nu de zuiverheid eener lugt, voornaementlyk van deszelfs veirkragt cn droogheid afhangt, zoo volgt naer maetc de in- en uitwaelfcming word vermeerdert, dat die ongevoelig van haer grondbeginfel moet afwyken.
De uitwaelfcming is door haer natuer het vlugfte, maer ook te gelyk het rotfte gedeelte van het Bloed en andere Vogten, en wanneer deze met den reeds zeer fterk befmetten Dampkring hun vercenigden, zoo moet volgen, dat de uitwerking nog gevaerlyker moet worden. Waerom het ten hoogften noodig was, dat buiten het niet begraven in Kerken, de Heeren Paftors hun Kofiers, oft andere Kerkbediende op het ftrikfte bcveeldcn en verpligtten, van naer geëindigde Godsdienften de Tempels dagclyks tc doen verlugtigen, op dat dc fchaedelyke en befmette lugt 'cr mogt uitgaen, cn door friflehc en zuivere mogt vervangen worden. Want ten voorbedde; 'Twas door deze eenvoudige doenwyze, dat eertyds dien vermaerden



298 Aenmerking over dc
Zeevoogd Varron Q) de Ziekte, die op zyn Vloot zeer fterk woedde dedc ophouden, doordien hy togt- cn lugtgaeten in zyn Schepen liet maeken.
Ik weet niet, daer men heden in deze verligtc Eeuw zoo zeer is bedagt op den welftand der Mactfchappyc, dat dit wezendlyk voordeel, ik meene van kleine Venfters,dic opengaen, in de grootere tc maeken, Zelfs by d'opbouwing van verfcheide nieuwe Kerken, agtergeiaeten is; daer het nogtans van zoo een heilzaem nut is, en byna als zoo veel Ventilators moet aenmerkt worden. Elaes! wanneer zal den tyd eens komen, dat alle deze lehaedelyke Vooroor deelen' en Misbruiken een einde zullen hebben ?
Ik ken een lieer van een nabucrig Dorp, die reeds-voor lang by d'opbouwing oft Vernieuwing zyner Parochie-kerk, een lofielykc verordening heeft ingevoert, van op het Kerkhof een gedistingueerde plaets aen te wyzen, waer in Perzoonen van diflmdtie konden begraeven worden,. en ca2, om wat prys het ook is, niet en wilt dat men Lyken in de Kerken zal begraeven. Wenfchelyk was het, dat alle Kerkvoogden cn Vryheeren dit lofïeiyk voorbeeld volgden. Durft de rykdommen veragten, en maekt u waerdig aen God, zeide e'ertyds Evander tegen Eneas.
Ditzy dus'beoogt: niet dat ik hier door deLykspligtcn wil verminderd hebben; dit zy verre van
(f) De Re Ruftte. Lib. 1 Cap. 4.



Rotkoorts en Roodeloop. 2gg~
jnvn bellek en mecning; maer het begraeven iu Kerken zy bier bedoeld.
Dat het begraeven buiten de Kerken ten tyde der aloudheid in wezen was, vinden wy in de Wet der twacif Tafelen, de oudfte verordening van het roomfch Gemeene-beft, alwacr verboden .wierd een eenig Lyk binnen den omtrek van Hoornen ter aerde te brengen oft te verbranden: (q) wel is waer, men gedoogde de aflche van zulke, die dc eere der zegenprael verworven, oft de grootHe dienften aen het Land bewezen hadden, oft wiens Heiligheid wierd geëerbiedigt, gelyk de Veftaelfche Maegdcn daer binnen te brengen.
De eerfte Chriftenen erkenden byna tien ecuwen lang geen andere Wetten dan de RoomfcheT cn deszelfs Opperhoofden hebben altoos getragt deze Wetten te doen onderhouden. Wacr uit blykt, dat de waere Gcloovige, uit gehoorzaemhcid dezer Wet, noit hun doode Lichaemen binnen de Stad begracfdcT'n, volgens het Roomfch Gebruik, Jïve in Agro, Jive in Aidificio. (r)
Den Keizer Trajanus in 'tjaer onzen Heere 117. was den eerften, die de Begraeüènis binnen Roomen had verdient, 'twelk egter, nahem, Adrianus en Antoninus den godvrugtigen, Diocletianus en Maximianus , niet verhinderde de oude Wetten, die dit begraeven verboden, weder
(q) Cicero de Legïb. Lib. 2. N. 58.
Ir) TJlpianus in L. 3. §. 5. ff. de Sepulcbro violsi.



'Rotkoorts en Roodeloop. 301
'Den zeiven Keizer in den jaere 399 den Tem■ pel der Godinne Celesta verwoeft hebbende, wilde van de zelve geen Kerk maeken, ru) maer veranderende die in een open veld, waer van hy een Kerkhof maekte.
Men ziet iri hét Wetboek van Theodosius ten jaere 438. een gebod, het welk uitdrukkelyk beveeld, de Begraeving.buiten de Steden te doen: -En deze Wet is in de algemeene Kerk-vergaedering hernieuwt, gelyk in die van Prague,Lap. 18, die van Ar les in 'tjacr 813, die van manies in 'tjaer 850, en in de willekeuren van Ca-
rolus magnüs. (X)
Dat het begraeven binnen de Steden, en nacmentlyk in den Tempel aen God tocgewyd, ftrydig is tegen de Rcgeltugt der eerfte Chriltene Kerk , vinden wy acngetcckend by Ulfianus, van Espen cn Thomassfnus. Waerfchynetyk zal dit misbruik maer ingevoerd zyn geween- in dc .tiende Eeuw door fommige geefleiyke Ordens, die alsdan ontftonden, welke vanden H. Stoel van Roemen, in vergelding hunner bewezene DienHen, de vryheid verzogten en verkregen, van alle dc gene, die na hun dood een plaets in hunnen Tempel begeerden, mids betaelende zekere Regten, 'er in te begraeven.
De Chriüene Kerkhoven waeren in de ecrlte
(u) Flbury Tom. V. Lib. 24. ,(.«) Lib. 1.



302 Aenmerking over de
tyden meelt-al digt aen Kapellen buiten de .Steden , die men ter eere van dezen oft genen Heiligen , oft vromen Chriftenen had gebouvvt, geplaetfl: Twee a dry eeuwen nadien wierden fommige dezer Kapellen tot zeer gróote Kerken ingewyd, uit reden dat de waere Geloovige hun meefte Devotie en Gebeden aldaer kwamen te verrigten; en van daer is ook die fchaedelyke gewoonte ingevoerd, dat men in kleine Kapellen allernaeft deze Kerken, buiten de Steden , de Lyken der Afgcftorvene ter aerde beitelde.
Wel is waer, den H. en grooten Paus Gregokius heeft in. de tiende Eeuw alle moeite aengewend, om dit misbruik voor te komen, en te doen ophouden ; dan fommige Bifllhoppen en an* dcre Kerkvaders waeren niet even van zyn gevoelen; zoo dat het begraeven by de Kerken, zelfs in de Kerken , als by trappen weder wierd ingevoert: Eerftelyk ftond men de Zelve toe aen Bifichoppcn en Prieftcrs, gelyk cene eere aen de Zuiverheid huns levens vcrfcbuldigd, vervolgens aen Geloovige van bekende Heiligheid: Men geloofde in 'tvervolg, dat de Stigters der Kerken, op het voorbeeld van den grooten Constantyn, in dc zelve ccne plaets na hunne dood verdienden; naderhand deed men deze gunft tot aenztenelyke Weldoenders uitftrekken: En alzoo is dit misbruik als by trappen weder opgeklommen, totter tyd men geen onderfcheid meer maekte, dan in die Pcrfoonen, wiens nalaetenfchap ni :l



Rotkoorts en R oodeloop. 303
toereikend was, om in de Kerk een plaets tc vinden. Wie nog meer wetenswaerdige dingen hier over begeert, zie de Heeren Haguenot , (j/J) van Espen, f<;) Ulpianus (a) en meer andere.
Toen dit reeds zoö goed als in orden was gebragt, vernam ik met buiten-gemeenc voldoening, dat onzen doorlugten Monarch, by Edict, het begraeven in Kerken,- en zelfs op Kerkhoven, in de Steden, in alle zyne wyd-uitgcftrekte Staeten heeft verboden. Deze wyze en loftyke Verordening zal zekerlyk geen van de minne LouwerkranlTen zyn, die de Regeering van den grooten JOSEPH II. tot in het Nageflagt zal vereeuwen.
Dit egter had nog wenfchelyk geweeft,,dat men by. het zelve Edict op 't ftrcngfte had geboden, van noit Lyk, van wat Staet oft Conditie het was, in de Kerk te brengen; nemaer régelregt uit het Sterfhuis naer het Graf: 'tzy dat zulks gepleegt wierd by groote Lyksdienften, oft Uitvaerden, die onmiddelyk op de Bcgraeving gefchiedden : Want de Lyken den geheelen Godsdienft in den Tempel te laeten ftaen, zoo als gemcenlyk by deze laetfte Plegtigheid gefchied, is teenemael ftrydig tegen de goede oogmerken van onzen geliefden Souverein ; en zal dit fchaedelyk misbruik nog ftecds blyven beftaen, dan zullen
(y ) Difiours Ju a VAcadémie de Montpeïïier. 23 Xire 1746. (z) Lïb. Cit, Tom. 2. Tit. 38. &f feq. (a) In Lib. 3. §. $.f. de Sepukhro violat.



•^04 Aenmerking over de
ook zyne goede -poogingen, om zyne Onderdaenen voor Befmetting te bevryden, ten cenemad verydeld wezen.
Op den zeiven Grondregel had het insgelyks tc wenfchen geweeft, dat in alle volkryke Dorpen, waer het Kerkhof in 'z Centrum ftaet, en die niet minder van Huizen omringd zyn, dan Steden, Borgten, en Vlekken, dat men het Kerkhof buiten de zelve had .doen plaetfen.
Gezien dan dit wezentlyk Point, naementlyk van- . geen Lyken in dc Kerk te brengen , door den Opbeller van het meer gemeld Edicl, over het hoofd is gezien; cn ik daerenboven meer dan een voldoende reden heb, .te gelooven, dat dit zekerlyk het waere oogmerk van onzen doorlugten Monarch is; zoo was het hertsgrondig te wenfchen, dat ider Ziclbeftierder in zyn particulier, agtgevendc op het welzyn van zyn Gemeente, dit fchaedelyk misbruik op eigen authoriteit afschafte; ik ben meer dan overtuigd, dat hy door dit liefde-werk niet weinig dc inzigten van zynen verligten Souverein zoude helpen bevoorderen.
§• v.
Het ondiep begraeven op Kerkhoven, zoo als heden nog veel-al gepleegt word, is insgelyks een allerfchacdelykft misbruik, dat niet weinig den naeft betrokkenen Dampkring moet vergiftigen,



Rotkoorts en Roodeloop. 305
gen; doordien defynfte, vlugfteenverrêtfteUitwaeffemingen, die de Lyken van zig geven, door de Poriën der aerde, wanneer die wat ondiep liggen, zeer gemakkelyk doordringen; waerom het ook ten hoogden noodig was, dat dit fchaedelyk misbruik mede een einde nam; en ider Kerkvoogd op het ftrikfte wierd geboden, van geen Lyk meer ter aerde te beftellen, waer van den put niet zes tot agt voeten diep was: Zoo als nog onlangs den grooten Frederik (by Koning van PiuiJJen dit loffelyk heeft verordent.
Wanneer den Albeftierder het Hoornvee, het gefchiktfte tot den menfeh zyn onderhoud, door een befmette Ziekte op een gevoelige wyze komt te treffen, is de hooge Overheid 'er t'elkens cp bedagt, van wel uitdrukkelyk en fcherp te beveelen, dat men het geftorven Vee in diepe kuilen zal begraeven, uit vreeze, dat de kwaede en vergiftige Uitwaefièming dc Gezonde mogt beimetten. Waerom dan eerwaerde Kerkvaders er» Magiftraets-perfoonen voor uw Evcnmenfch, dat beeld naer Gods wezen gefchaepen, niet die zelve voorzorg genomen? is dan hun leven en gezondheid van minder waerdy ? Waerom niet ook gedagt aen de pligten, die U van Gods wegen zyn bevolen? Ego pafiam oves rrieds, & ego eas accubare faciam, diclt Dominus Deus. CO Dus
(b) Ziet de r.ieuws Bladeren tan 25". September iyjo'.
(c) Ezechiel. Cap. 34. y. t?.
Eerste Deel. V



5oC) Aenmerking over de
meer dan billyk, dat dit allerfchaedelykft misbruik mede fpoedig een einde nam.
De Uitvaerdcn en Lyks-pligten, die veelmaels met het Begraeven van de.Dooden gefchieden, behoorden ook eenen, geruimen tyd na deszelfs aflyvigheid te .moeten gefchieden: En wanneer 'er een aenftekende Ziekte regeerde , waer zelfs noodig , dat deze pligten niet dan langen tyd daer na, wanneer die geheel opgehouden had, mogt plaets hebben; om reden de Vrienden des Overledenen altoos ten fterfhuize moeten vergaedcren, en aldaer ongevoelig "t Smetgift deelagtig worden; dus hun zelfs, en t'huis komende, 'er andere mede befmetten: Waer door het ook niet zeldzacm is gebeurd, dat d' Épidémie zig alom verfpreidde, en door een geduerige voordplanting een algemeene verwoefting aenregtte, zoo als hier voren nogmaels is bewezen.
Dat eenige zig mogten verbeelden, dat ditonmogelyk kon gebeuren; dan deze geef ik in bedenking , dat zy eens gelieven aen te merken, hoelang niet een vergiftend Smetgift in bedden, kleederen, lynwaed en peltwerk zig kan ophouden, zoo als men by menige Schryvers, als Mead, (dj Lind, (e) Werlhoff,, (f) le Camus, (£)
(a\) CEuvres phy/ques G? mêdicin. Tom. I. pag. 331. ( e) Middelen ter Bev:aering der Gezondheid op d'Oorlog-J. (f) De Vatiol. £f Antracl. pag. 16. N. 36. ^(g).Frojet. d'anéantir Ia petite Vérole.



Rotkoorts en Roodeloop. 307
insgelyks onder andere by Pringle (A) 'er een aenmerkelyk Voorbeeld van aengeteekend vind; waer dat een pak Tenten uit d'Armé te Gend gearriveert zynde, fchielyk een hevige Rotkoorts onder de Werklieden verwekte, en die 'er ook op vry korten tyd een menigte naer ' t graf rukte.
FracastoriuscO verhaelt ons mede een Geval: „ Dat 'er in de Peft van Verona eenen ecnigen „ Pels met vellen gevoederd, de befmetting en ., dedoodaenvyfentwintig perfoonenmededeelde. „ Forestus (k) zegt insgelyks: dat 'er te A'lkmar „ zeven kinderen ftierven, om dat zy gefpeelt „ hadden op klecderen, welke uit een hefmet „ huis kwamen. Den Heer Schotte (7) brengt „ 'er nog een doorflaendcr blyk van voor, wan„ neer hy zegt: Dat den Gouverneur van Sene„ gal den Heer Klarke by een graderende. „ Épidémie, die aldaer veel verwoefting aenregtte, „ de grootfte voorzorg nam, om alles te vermy„ den, wat hem kon befmetten; en liet deswegên V niemand, dan den Heer Schotte tot hem na„ deren, en egter heeft dezen hem de belmet,, ting aengebragt: Doordien hy de meefte Zieken ,, moeft verzorgen, gevolgentlyk het Smetgift
(b ) Obferv) fitr les Maladies des Jrm.es. Tüm. i. pag. 41.
( Dc Contegione Lib. 3. Cap. 7.
{*■ ) Obferv. Lib. 6. Schol, ad Obf. 22.
*'J-1 Trai!é dela Smoque atrabileufe introduit, pag. ï{.



316 Aenmerking over de
een Keyzerlyke Verordening, TVeenen in Dato 13 Septembris 1784, wacr in bevolen word, voortaen de Lyken in zakken te begraeven, en rn;t Kalk te beftrooicn, met inzigt tot een fpoedige confumatie en vemieting des zelfs, zoude deze voorzorg onnoodig maeken; maer dit Mand grypende, was het noodig, dat'er geen menfchen by de Lyks-pligten tegenwoordig waeren , uit vreeze, dat den vergiftigen waeflèm, die ongetwyffeld veelligter door eenen zak, dan wel door een gepekte Kift kan dringen, de Gezonde niet mogt befmetten. Mogelyk zal deze gefchikte Keizériyke Verordening voor het toekomende menigvuldige gevaerlyke en zeer befmettende Ziektens van ons afwenden oft voorkomen; doordien de Doodkiften altoos langer dueren, dan het Lyk zelfs; waer door ook het Smetgift zig lang in de zelve kan ophouden : En wanneer deze by ongeluk ( 't welk niet zeldzaem gebeurt ) door de Doodgraevers in 't maeken van andere graven gebroken word, moet het tot een gegronde aenleidingftrekken, dat het Zaed-beginfefvan fommige kwaedaerdige Ziektens in zynen omwondenen ftaet, fpoedig zig ontwikkelt en werkzaem word, en dus den nacft betrokkenen Dampkring, en alle, die 'er aen en by tegenwoordig zyn, kan helmetten, zoo als hier voren by pag. 306 nader is gemeld; en men by meer andere Schry vers'er aenmerkelyke voorbeelden van aengeteekend vind.



Rotkoorts en Roodeloop. 317
Nogtans wik le Clerc (p) aenmerkt hebben: „ Dat het een gevaerlyk vooroordeel is, van „ Kalk in de putten tcftrooien, met inzigt tot „ een fpoedige confumatie, om reden dat den „ Kalk door zyn fcherpe en brandende beftand.„ deelen de Rotting aenmerkelyk helpt bevoorde„ ren, ja oorzaek geeft, dat des zelfs rotte en „ vlugge Zoutdeelen zig alom in de lugt verlpry,, den.
§• vi.
Het veel bezoeken van Vrienden en Gebueren by de Zieken is ook een der fchaedelykfte misbruiken, welke ten platten Lande plaets hebben, en geeft insgelyks niet weinig aenleiding, dat de meefte gocdaerdige Ziektens door Aenfteking, en Verlpryding, in zeer kwaedaerdige ontaerden. Waerom dit ook billyk door de Kerkvoogden ■op het nadrukkelykfte diende tegengegaen te worden : Want hier door gefchied het, dat vele de Befmetting naer huis draegen, en hun liefde-pligten, die buiten dat wel niet te laeken zyn, zeer dier betaelen. Deze bezoekingen gefchieden ook noit zonder nadeel van den Zieken, zoo wel door hem met hunne gebaeren als zwakke redenvoering zyn geeften dermaeten neerftagtig te maeken , dat het niet zelden, zoo als ik weet, ge-
(f) Obfervat. fut' h Contag. des Bétes a cornes. pag. 34.



3i8 Aenmerking over de
beurt is, het den Lyder buiten alle hoop van genezing Helde. Waerom ook Celsus (q) te regt heeft gezegt: Het zal hun altyd dienft ig zyn geruft te wezen, op datze maer naer het lichaem , en niet teffens naer de ziel ziek zyn.
By dit alles was mede nog noodig, dat de Heeren Paftors, oft, bynalacting, de hooge Regering wel fcherpelyk kwam te gebieden, dat voortaen geen gebuere Kinderen, Jongmans oft jonge Dogters, ten Sterf huize van een ongehuwd of minderjacrig Lyk, het Baerkleed zouden mogen gaen palleeren, zoo als gemeenlyk over-al ten platten Lande gefchied: Want door dit allerfchaedclykft misbruik word even de Befmetting alom verfpryd. En gezien dc Kinderen, naer het voorkomt, meer vatbaer, dan Bejaerde, aen befmetting zyn, zoo waer dit verbod nog des te noodiger.
Het waeken by Lyken, zoo als insgelyks door Gebueren, Dogters, oft Jongmans, gefchied, diende niet minder verboden te worden; terwyl het aen de zelve onheilen onderhevig is: Want men moet zig geenzins verbeelden, dat het Smetgift met #e dood des Lyder zyn mededeelendc kragt verlieft;in tegendeel de Rotting en Ontbinding doet het Gift nog meerder kragt cn doordringendheid verkrygen, zoo dat dit misbruik aen de gevaerlykfte gevolgen is verknogt.
fq) lib. 3. Cap 5. pag. 127.



Rotkoorts en Roodeloop. 319
-Ook moeft die fchaedelyke gewoonte afgefchaft worden; waer door veel ongeregeltheden en misbruiken een einde zouden hebben, te weten: Het drinken van een ton oft half ton bier na dat het Lyk is begraeven. Ik meene, dat Ouders oft Vrienden, die alle reden hebben, zig over 't verlies te bedroeven, zig weinig konnen vermaeken in deze ongeregeldheden, cn meermaels niet dan met weenende oogen alle deze buitenfporighcdcn moeten aenfchouwen; daerenboven zyn "er menigvuldige arme Lidmaeten, die byna aen alles gebrek hebben; egter uit eergierigheid liever ;allcs zouden willen verkoopen, dan acn. die fchaedelyke gewoonte te kort te blyven.
Voor het laetfte moet ik alle Heeren Paftors, Zielbeftierders, Genees- en Heelheeren op het ernftftigfte vermaenen, dat ider in deze bedrukte tyden zyne pligten behoorelyk nakomt, en dat zy insgelyks agt geven, van zelfs tot geen aenleidende oorzaek te verftrekken, door hunne onagtzaemheid en weinige voorzorg, die zy nemen van d'épidémique Ziekte van d' een tot d'ander plaets al-om te voeren, zoo als ik verfcheide voorbeelden kon aenhaelen, dat waerlyk is geIchied. De pligten, die zy behooren na te komen, beftaen in hunne Zieke van het noodige te doen bezorgen, regelmaetig hun te bezoeken, en de goede order 'er zoo te bcftellen, dat zy aen alles geen gebrek hebben.
Wat de geeftelyke pligten eens Kerkvader be-



320 Aenmerking over de
treft, deze gaen ik onaengeroert voorby, mids ik deze geheimeniftë niet wil intreden, en ook buiten myn voorwerp zoude wezen.
Ziet daer geagten Lezer, wacr in dc pligten eens Zielbeftierder, Genees- en Heelheer beftaen, welke hy verpligt is na te komen, en die ook een Lyder billyk van hem vergen kan; waerom te regt alle bczoekinge van Zieken kort en bondig behoorde te wezen; wacr toe men altoos een voorwendfel by der hand heeft, om den Lyder geen ongenoegen te geven, by voorbeeld: met voor te draegen, dat het veel klappen en praeten hem hinderlyk zoude wezen, ja zynen toeftand kon verergeren, dat hy de ruft noodig heeft, met meer andere voorgewende reden: ondertuflchen kon men de Vrienden in een ander vertrek de behoorelyke voldoening geven.
Maer te regt moet ik den kwaelyk geplactften iver van vele Zielbeftierders, Genees- en Heelheeren ten hoogften laeken, die geheele uren aen 'tbed van hunne gepeftifereerde Lvders zitten, verfcheide maelen hun den pols taften , hun helpen verbedden, en meer andere dienflbaerheid verrigten, welke alle pligten zyn, die men billyk en te regt aen Ziekezorgers cn Vrienden behoorde over te laeten, en die ook een Zieken, van wat Staet oft Conditie hy mag wezen, van niemand anders voorderen kan: Daerenboven wilde
men geen aenmerking voor zyn eigen welfland
nemen



Rotkoorts en Roodeloop. 321
nemen; egter is men uit liefde tot zyn Evenmenfeh verpligt, dit na te laeten: Want het is zeker, indien deze agtelooshcid plaets - heeft, dat men meermaels oorzaek is, dat men de Befmetting van d'een plaets tot d'ander overbrengt, en niet zelden aenleiding geeft, wanneer men andere Lyders bezoekt, dat hunne Ziekte de Natuer van het Contag'uun aenneemt, en dus oorzaek is van d'ellende en ongelukken, die namaels zoo een Lyder te verwagten heeft.
Hier voren is ter loops, en hier na zal middagklaer worden bewezen: Hoe de Befmetting door Aenraeking en Inzwelging kan voordgeplant worden ; waerom ik d'Heeren Paftors, Genees-en Heelheeren niet genoegzaem deze, en de hier na te melden , voorzorgen kan aenbevelen ; terwyl zy niet alleen andere, maer hun zelfs in 'tuitterfle gevaer ftellen, en niet zelden die agteloosheid met hun dierbaer leven betaelen, zoo als ik weet, meermaels gebeurd te zyn.
%■ VII.
By pag. 118 hé*b ik van dc Zieke-bediende, Volks-vrienden, Zielbeftierders gefproken, en aldaer eenen heilzaemén raed voorgedraegen, waer door zy hun veilig voor befmettende Ziektens konnen behoeden; thans moet ik nog nader
■ Eerste Deel. X



Rotkoorts en Roodeloop. 331
weinig boven het waterpas der Zee, die haere Stranden befpoelt, oft ten minnen boven de Rivieren en Canaelen, die het Land alom doorftiyden, verheven. Hooge Vloeden, veel gevallen Regen maekte in vroegere dagen 'er de Overftrooming zeer menigvuldig en gemeen, tot dat eindelyk de Rivieren binnen hunne Dykcn, Saflen, en Sluizen, door aftapping langs dc Noordzee en Schelde ontloft wierden: Dit is ook de reden, dat men het laegfte gedeelte niet anders, dan een binnen-Meér oft Poel kan befchouwen.
Vlaenderen word van den Ooft-kant afgezondert van Braband, en van een gedeelte van Henegauw , door de Riviere de Schelde: In het Weft-kwartier worden haer uitterfte Paelen befpoelt met de Engelfche Zee, en de Rivier Aa, welke laetfte haer afzondert van het Land van Artois : In den Noorden heeft zy haer uitterfte Paelen, den Strand der Duitfchc Zee oft Oceaen, en eenen Zee-mond, welken, onder den naem van den Hond oft Wefterfchelde, haer afzondert van Zeeland: Naer den Zuiden paelt het tegen liet Kamerykjche en een deel van Henegauw, te weten; alwacr dc Steden van Valencyn en Condé liggen.
Den naem van Vlaenderen is aen deze Provincie gegeven ten tyde der Wandaden, Gorten, en Ilunlers, de welke door de Franfche uit dit Land zyn gejaegd; en deze hebben 't zelve verdeelt, te weten in Bofch- en Zee-Viaen-



336 'Aenmerking over de
haêfde Schryvers, dat Vlaenderen, voornaementlyk deszclfs laegfte gedeelte, meer dan andere hoog-verbeve Landen moet bloot gefield zyn aen kwaedaerdige Koortj'en, en alle andere aenftekende Ziektens.
By de reeds gemelde Oorzaek kanmennunog een ander voegen, die niet minder aenleiding geeft; waer door de bedorve Logt in Vlaenderen, een gedeelte van Braband, en byna geheel Holland, als tegen word gehouden,, dat is het gebrek van doortogt en vrye Circulatie van Logt: Daer zyn weinige oft geene Bergen in het zelve, ten zy Zuid-ooft in de Provincie van Liixembourg en Braband, en Weft-zuid-weft in de Provincie van Henegauw, welke eenigzins heuvel- en bergagtig zyn.
T is bekend, dat de Bergen den Wind kragtig konnen te rug ftooten, en deszelfs loop naer de laege Valeien ftierendc, door dit ftooten en te rug ftaen een verdobbelde kragt aen de zelve geven, even als men waerneemt by Torens, Kerken, en andere hooge Gebouwen, die op zig zeiven ftaen, daer altoos veel meer wind zal aentrefTen: dan op vlakke landen, oft in beflote ftraeten.
De Logt word dus alhier te Lande, zoo als den beroemden Pringle ('O mede heeft aengemerkt, niet genoeg geroert; en dat haeren vryen
doortogt
(i) Lik Cit. Tem. 1. pag. 5.



333 Aenmerking over de
door het ademen der Dieren, het geduerig Hoken van vueren, door verrotting en ontbinding der lichaemen bezwangert, en voor onze adenr haeling verflikkende, voor ons leven en gezondheid allerfchaedelykft word , opflorpen en weder zonder Phlogifion uitwaeflèmen, 't welk gènoemd word dephlogifiéren, en dus den zeiven. zuiveren, en weder gezond en heilzaem maeken; voor-al nog wanneer zy aen het ligt oft den dag bloot ftaen: Dog egter dit gaet zeker, dat door de Boflchen en Boomen den Wind word gekeert» de Logt doet ftaen, en de Bederving der fchaedelyke Uitdamping moet vermeerdert worden: Dit zou wel ïn een hoog cn droog Land, op zig zelfs genomen, en uit aenmerking der Proeven van Prisley en Ingenhouz , geenzins fchaeden konnen, maer in tegendeel van veel voordeel zyn; dan in een laeg en moeraftig Land meen ik, <lat het zelve kragtig moet medewerken, om de oorzaeken te bezwaeren.
De Logt bovendien, acngemerkt als een Vloeiftof, bevat veelerlye foorten van zaeken in zig, en naer maete van de menigvuldige oorzaeken en veranderingen, die in deze Provincie en alom in de Nederlanden, in eene meerdere oft mindere faemen-geftelde reden zig doen gevoelen, werkt de zelve met meerder vermogen dan elders. Daerenboven de verandering, welke gemeenelyk onze Logt ondergaet, is een berooving van het levend-maekend beginfel, en een vermindering



Rotkoorts en Roodeloop. 339
van Veerkragt: De Deelties, welke aen de Logt worden medegedeek, zyn vyfdcrlye, te weten: Waterige, vuerige, verrotte, oüagtige, en vlugge -loogzoutige Zout-deelties : (m) Hoe meer nu onze Logt door deze Deelties is bezwangerd des te fchaedelyker moet zy voor onze dierlyke huishouding worden. Hippocrates Cn) heeft gezegt: Aër maximus efi in omnibus qu<e eorpori accidunt & vitte & morborum Auclor & Dominus. Dat de Logt veel deel heeft aen alles , wat aen 't lichaem gefchied, en aenmerkt moet'worden als den oorfprong en den Meeiler van het leven en de ziekten. Vergelykt dus het genewy zoo ftraks gezegt hebben.
Ag! hoe trooftelyk zou het voor ons, en voor ons Nageflagt niet wezen, konden wy van onze Logt eens zeggen, het geen eertyds den Digter uitriep: Purius C<elum acutiora "felicius alit ingenia. (oj Zekerlyk is de friflche en zuivere Logt eenen waeren balfem des leven, en eene vervrolyking des gemoed; terwyl zy het lichaem en de ziel teffens verlterkt. Nog is bovendien deLogt eene zelfftandigheid, welke zeer beweeg baer, veerkragtig, en bekwaem is, om haer uit te zetten, en in het lichaem gebragt met fpvs oft drank, kan zy zig nouw met onze levens-
fflO Nahtjys over de fchaed. Hoedaenigh. der Logt. f. 68 (n) Lib. de Flatib. §. 4.. $> 5. (0) Fancerol. F. 11. Rcr. memor.



-340 Aenmerking over ie
geeften en vlooibaer zcnuwen-fap verbinden, en word dus de voornaemüe oorzaek van de beweging en de fterkte onzer vafte deelen. (p)
Voor het overig word zy door haere bezondere werking zeer onderfchyden;' dus maekt een drooge Logt de vogtige lichaemen fchiélyk droog, zoo als de dagelykfche waernemingen ons ten vollen bewyzen: terwyl deze Logt het water indrinkt, en de wateragtige Deelen als uit de lichaemen naer zig trekt en opzuigt; waerom alle lichaemen , die vogtigheid in zig onthouden, veel vryer in deze Logt uitwaeflèmen. Indien nu deze drooge 'Logt met hitte verzeld gaet, dan kan zy den menfeh ziek maeken; terwyl zy het vlooibaérfte gedeelte naer zig trekt, en uit het lichaem dry ft; waer door de overige vogten moeten verdikken , en een Icherpe prikkelbaerheid aennemen; maer zoo een drooge Logt met koude verzeld gaet, is zy door haer zelfs niets fchaedelyk, gezien zy het opgemelde niet kan te weeg brengen ; terwyl de Pori zweetgaten door de aendoenelykheid der koude binnen nouwer beperking t'faemen worden getrokken.
Een vogtige Logt lang aenhoudende, ontbind ongevoelig onze Salia nativa, met een oliagtig beginfel vereenigd, en fchyd de zelve van andere beginfelen af, en maekt dus, dat alle onze vogten bedorven raeken, en nog te meer, wan-
(p) F. Hopmann Lib. Cit. Tom. 3. pag. 31,



Rotkoorts en Roodeloop. 34*1
neer de vogtigheid zig met hitte vereenigt.
Wanneer de koude by een vogtige Logt zi'v voegt, belet zy allermeelt de ongevoelige Uitwaeflèming, zoo als Sanctorius, (qj en de- Gorter (O reeds van over lang te regt hebben geleeraert. Een vogtige Logt zal ons ook fpoediger en meer verkoelen, dan een drooge en evenkoude Logt: Want een vogtige Logt is opzigtelyk zwaerder, dan een drooge; en dit kan menden overvloede opmaeken uit de proeven, welke ons toonen, dat de zwaerte eens vierkanten voet Logts tegen even zoo veel water fomtyds weegt als 1 tegen 606, en wederom op een ander tyd als 1 tegen 1000. Ziet verder wat den beroemden Heer van Musschenbroeck (s) hier van aengeteekent heeft, zoo dat de zwaerte der Logt by het oppervlakkig der aerde fomtyds zeer verfchilt; en dit uit de min oft meerder water-declen, die zig in de Logt onthouden.
Geen wonder dan, dat een koude en vogtige Logt, zoo vrugtbaer is in 't vobrdbrengen van Verkoudheden, Zinkingen, &c.
Een drooge koude Logt doet de vaten binnen nouwer beperking t'faemen trekken; terwyl een vogtige door haer weekmaekende kragt dc zélve veel eer vermindert; waer door de fchaedelyke
(q) De Stat. medic. Seiï. a. Aphor. 6. 7.
(r) De Perfp. Cap. 12. pag, 39.
C s.) Begsnfelcn der Nattierkunde.-pag. 640,



342 Aenmerking over de
aendoening ons lichaem des te heviger moet treffen.
Volgens de beroemde Heeren Hales en Maceride zyn wy den welftand van ons leven verfchuldigd aen een zuivere vafle Logt, die in evenredigheid alle de vaüe en vlooibaere Beftand-deelen, door Veerkragt aen eikanderen houden: Want zoo haeft de zelve zig ontdoet oft ontbind, hellen die over tot rotting, (t) Wyders heeft den wereld-beroemden Boerhaave nog aengeteekent, dat de hemelfche Lichaemen, Logt vernevelingen, Logtftreek, Jaergetyden, verfchil van den Grond; als Hoogte, Laegte, Vlakte, Meêren, Poelen, Rivieren, Zeeën, onderaerdfche Stoffen, Leefwyze, Spys en Drank, alle een zeer aenmerkelyk verfchil in de onderfcheide ftreken van ons Nederland maeken, en dus niet min in dat van Fïaenderen.
Het vermogen der hemelfche Lichaemen met opzigt tot den Dampkring van fommige Landen is zeer groot: Want F: Hofmann(?) wilt aengemerkt hebben, dat de Zon een bezonder vermogen in verfcheide Koortfen heeft. De Verwiffeling van dag en nagt, van zomer en winter, heeft eene meerdere oft mindere betrekking op die Landen, welke wateragtiger, dan die droog zyn-
De Maen heeft geen mindere uitwerking op
(t) Bi/cours fur les Jntifeptiques. pag. 22
(v) Médecine Raifonnée. Tom. IV. Cap. 4 pag. 296,



Rotkoorts en Roodeloop. 343
de lichaemen dan de Zon; bovendien hangen eenige Logtverhevelingen, als Regen , Mift, Sneeuw, Hagel grootelyks in den Dampkring van dit Land, het geen men voornaementlyk des Winters belpeurt. De Logtverhevelingen, Meteora, welke onzen Dampkring uitmaeken, zyn water agtige, vuerige en lugtige; de wateragtige Zyn Regen, Sneeuw, vogtige Uitwaeflèmingen, Mift en Douw. De vuerige zyn Donder, Blixem, Noordligten &c., en deze hebben veel vermogen op de gillende Vogten en veel ander zaeken meer; En de zelve zyn ook van groote uitwerking op den Dampkring, en door middel van dezen, op de lichaemen dér Menfchen, zoo als veel-al de teerdere en aendoenelyke geftellen, eer den Donder uitbarft, min oft meer in hun Lichaemen ontwaer worden.
De Winden zyn naer hunne byzondere eigenIchappen ook heilzaem oft nadeclig; doordien zy door hunne voordftuwende kragt, den warmen Dampkring van ons afdryven, en dien met hunne koude vervangen, en de ongevoelige Uitwaeflemingen verminderen oft geheel beletten.
Den Wind in het algemeen befchouwt, is eene zekere fterke beweging oft voorddryving van eenig gedeelte van den Dampkring; Seneca. (afzegde daerom: Ventus, eft Aèr fluens. Zy vcrfchillen zeer veel van eikanderen, door de
(u) Lii. 5. Qutftlon. Naturah



346 Aenmerking over de
agtervolgt, waerom ook Hippocrates (a) heeft gezegt: In dusdaenige tyden, alswanneer op eenen den zeiven dag, dan de hitte, dan wederom koude word gevoelt, zoo moet men de Erftpiekte verwagten: En deze fchielyke veranderinge ondervinden wy zoo dikwils, dar, men veélmaels waergenomen heeft, dat Zonnefchyn, Droogte , Regen, Mift, hun fchier op eenen dag vervangden.
De Noord en Noord-oofte winden, doen den Kwik alhier te Lande het hoogfte klimmen, en deszelfs laegfte ftand word gemeenelyk in Oètoher, November, December, January, February en Maert waergenomen; dat doorgaens door de Wefte en Zuid-wefte Winden, Regen en Warmte gefchied. Waer uit ook volgt, dat de Noord en Oofte Winden ons doorgaens lugtig en frifch maeken, en zeer dikwils de beftnettelyke Ziektens doen ophouden oft ten • minften zeer doen verminderen.
Een zwaere Logt ftuwt de Vogten voord, en bevoordert de werking der Vaten; maer al te zwaer belemmert zy den omloop des Bloeds.
Sanctorius (b) heeft reeds ten zynen tyde aengeteekent: „ Dat een dikke miftagtige Logt „ de Doorwaeflèming verhindert, de Openingen „ als vervult, maer niet kragtiger maekt; de „ Vezels verflapt, niet verfterkt, de zwaerte der
(a) Jpharifm. Lib. 3. Jpbor. 4.
(b) Jphar. 224. 22?.



34-8 Aenmerking over de
dende, veroorzaekt het zelve, zy maekt flapheid, ontfpanning, minder veerkragt, traegen Pols, belet de ontzigbaere Uitwaeflèming der Huid en Long, waer door Loomheid, Droefgeeftigheid, Aemborfligheid en Hoeft ontftaet.
Wanneer de Koude by Vogtigheid zig nog voegt, moeten alle opgemelde uitwerkingen nog vermeerdert worden; cn in tegendeel zwaere Hk|e, by Vogtigheid zig voegende, worden de vafte Deelen verflapt, dePori geopent, de Vogtennae binnen gelokt, verdunt en verfchcrpt: Van daer uitzetting, zweeting, ontleding der inwendige Deelen, en verval van Kragten. Waerom Pringle Ce) by zyn verblyf in de Nederlanden zeer wel heeft waergenomen: Dat zoo haeft d' Heette en Vogtigheid in deze Landen begonnen, dan ook fpoedig oVépidemique Ziektens een begin namen.
Voor het overige is 'er nog aen te merken, dat 'er alhier te Lande een groot verfchil is tuf fchen drooge en rcgenagtige Jaergetyden, voor. naementlyk in de laege, moeraffige, en broekige Landftreken, allernaeft de Zee en Schelde: Want* een fterke en aenhoudende Warmte maekt aldaer den Dampkring, naementlyk des morgens, zeer vogtig en zelfs ftinkende,, door de menige Dampen en Uitwaeflèmingen, die 'er door de Zoa worden in op getrokken. Daerentegen in de allerheetfte Saizoenen ver-
(e) Obferv. fur les Maladies des Armêes. Tam. i. fas.j



35° Aenmerking over de
rende de Hitte der Hondsdagen voor: Enkele Jaeren mag men hier van uitzonderen, dog zoo men op de regelmaetigheid agt geeft, ziet men de Dysenterie en Ratkoorts 'er anders zeldzaem dan ontrent dit Jaergetyde grafferen.
Zy nemen met het vallen der Bladeren allengskens af, en eindigen veelmaels met den eerften Vorft, die den Voonvinter oplevert. Maer het gebeurt ook wel, dat lehoon de grootfte Zomerhittens met de Maend September eindigen, egter de Volks ziektens veelmaels na dien tyd nog blyven voorddueren, waerom dat gene, wat Hippocrates (h) heeft geleert, in deze Landen ten vollen bewacrheid word: Namentlyk, dat alle Ziektens, welke den gewoonen tyd paffèren, wanneer die zouden moeten ophouden; ook het geheel Jaer door konnen voorddueren.
De oorzaek hier van, meen ik, is ligt te vinden; men kan de zelve niet anders afleiden, dan aen het groot verfchil van Warmte tuflehen de dagen en nagten, die de zelve doen voorddueren. Het is over-dag, zoo lang als de Zon niet ondergaet, nog redelyk heet; maer de nagten, de avond- en morgend-ftonden, vallen koud en veeltydsmiftig; de Koude volgt des avonds metZonnenondergang vry fchielyk op eenen grooten trap van Warmte, en deze fchielyke Koude, zoo wel als den Nevel, die veeltyds 'smorgens in het
(b) Be Natur. Homin.



.3^2 Aenmerking over de •
» door de Bo^en, Schippers en alle andere, die * het zelve gewoonelyk eten, zoo zeer aen den „ Roodeloop doet onderhevig, zyn. " Hy brengt 'er doorflaende blyken van voor;, wanneer hy itelt „ dat de Joden geen Spek etende, 'er niet „ zoo zeer aen onderhevig zyn.
Rype Zomervrugten eten de Landflieden weinig oft niet, terwyl den Boer die liever aen de Stedelingen verkoopt, om geld van te maeken, en nogtans zouden de rype Zomer-vrugten voor hun een kragtig middel wezen, uit aenmerking van hunnen zeepagtigen aerd, om de fcherpe Gal cn andere verdikte Vogten te ontbinden, en in beweging te brengen.
De armoede van fommige, en de onzuiverheid m 'talgemeen van byna alle Landflieden, voornaementlyk in hun Slaepfteden, ftelt daer by de plaetfing hunner Stallen, Mefthoopen, Beerputten &c. Deze alle t'faemen genomen, geven geen minder aenleiding van voorbereidende oorzaeken tot Ziektens. En wanneer men daer by nog ftelt, de overgrooteonagtzaemheid in 't verwaerloozen van tydige Hulp-middelen voor hunne Ziektens in te voorderen, dan moeten alle, die in hun welzyn, eenig belang ftellen, niet verwonderd wezen, waerom men onder de gezondfte Menfchen den Roodeloop, Rotkoorts en alle andere aenftekende, Ziektens, zoo regelmaetig en menigvuldig aentreft. Zoo mede, dat de goedaerdigflc meermaels in allerkwaedaerdigfte ontaerden, en wacr



<i66 Aenmerking over cle
voornaemfie oorzaek moet gehouden worden, dat 'er zoo veel kwynende geitellen in aengetroffen worden, en dat men 'er zoo menige in den hlooi hunner jaeren ziet omkomen. Want de weelde verzwakt de Gezondheid, en vernielt de natuerlyke gevleidheid; de ledigheid verzwakt mede de Gezondheid en is de Voefter-moedér aller ondeugden. Eenen Menfeh, die ruft zoekt, ftyt zyn dagen in fin er ten, cn de nagten in een geduerig gewoel: Zoo dat hy rufteloos rullende, des te meerder fpoed maekt na zyn eindelooze ruft. De ledigheid maekt daerenboven een Menfeh voor de Maetfchappye gevaerlyk, terwyl hy ledig zynde, wynig beter is, dan eenenondeugenden; want als den geeft niet met eenig onderzoek bezig is, word die fteeds met ingebeelde vermaeken oft vreeze vervuld: Daerenboven ftelt de ledigheid, tot welke den Menfeh zekerlyk noit is gefchikt, de waere oogmerken zyner Schepping te leur.
By de ledigheid moet men nu nog voegen de overdaed in Spys en Drank, terwyl die twee getrouwe gezellinnen der onwerkzaemheid van geeft, en lichaem zyn. Dog die zynen welftand bemint en tragt te bewaeren, moet eten en drinken om te leven,' maer niet leven om te eten en drinken. Daerenboven moet het voedfel nos: gefchikt wezen naer de-kragten en werkzaemheid van den Menfcb: Want die anders te werk gaet, benadeelt zyn Gezondheid.



368 Aenmerking over dè
welke federt eenige jaeren, naer het voorbeeld der Engelfche, mede by ons Landgenoten vry fterk in zwang is geraekt; verzwakt insgelyks niet weinig hun Ingewanden, bederft de Spysverteering, ontkragt het Zenuwen-geftel, verhit, verdikt, ontfteekt het Bloed, cn maekt. der.halven, dat het in zynen omloop word belcm mert, en tot voeding van het lichaem onbekwaem waer uit ontfpruiten Verftoppingen, Beroertens, Vermagering, Verval van Kragten, Vv aterzugt, Teering en andere gebreken, die zcldzaem by die Zuipers en Dronkaers geneeflyk zyn; maer meelbal eenen doodelyken uitgang hebben. In tegendeel, myn waerde Landgenoten, de Maeügheid voor-al in fpys en drank, en daer by een gepafte lichaems oefening, zyn , volgens een beroemd Wyfgeer, de twee befte Geneesheeren der wereld* Daerenboven is een menfeh, welken flaef zyner lullen is, altoos een fchandvlek des menfehdom. Maer om van een vooroordeel, welk door bedorve zeden is ingevoert, zig zoo fpoedig af te wenden, weet ik, zal vry wat moeite koften; wyl bygeloof en gewoonte op het mcnfchlyk hart zoo veel vermogen hebben, dat. niet zelden de reden, belangd en welvaerd 'er aen worden opgcoffert.
By al het opgemelde mag ik insgelyks niet vergeten te zeggen, dat de flappe, welluilige en verwyfde opvoeding, die men de kinderen alom in de Steden doet ondergaen, niet minder het
gezondfte



Rotkoorts en Roodeloop. 371
bezig hield ? Ik durf verzekeren, dat 'er niets de Vüordteèiirig zoo zeer belet, cn het leven der Kinderen verkort, als de ontugt hunner Ouders.
Gelyk het ook een waerheid is, dat deze kwael door de opwellende driften eener fchandluft word te Weeg gebragt, zoo is het ook niet minder zeker, dat deze ziekte veelmaels op een geheel onfchuklige wyze word medegedeelt. Men neme maer ten voorbeeld, hoe dikwils niet een onfchuldige Voedfter, en wel door een onvergeeflyke ondankbaerheid dier Ouders, in vergelding van deszelfs moederlyke zorg, die zy voor hunne Vrugt droeg, niet met 'targfte Vtnus-gift is beloont geworden. In tegendeel ook $ hoe menig ontugtige Voedfter heeft 'er niet het gezondfte Kind bedorven, 'twelk meermaels nog de eenigfte hoop van een gezegend Huwclyk was. Hoe menige waerde Moeder is 'er mede niet onfchuldig, door dc fchandelyke driften haers Mans, in de droeffte ellende geftort. Dan wederom van den anderen kant, hoe menige ontugtige Meffalina heeft 'er niet haeren onfchuldigen Êgtgenoot tot in het binnenfte zyner gebeenderen bedorven. Ik zoude waerlyk al tc wydloopig wezen, wilde ik alle de treurige gevallen affchetfen, die deze flhrikkelyke ziekte ten gevolg heeft.
Gegronde reden hebben 'er van over lang geweeft * die de burgerlyke Wetten zouden hebben verpligt, ten einde een affchrik oft vrees tegen de Ontugt te verwekken, en den Huwelyks-band



3'72 Aenmerking over de
aenzienlyker en serwaerdiger te maeken ; dan.de ongebondenheid en dertelheid der Steden, en het •groot getal van Lediggangers, die de Maetfchappye bederven en verarmen, zullen, zoo lang deze beftaen, altoos gegronde hinderpaelen wezen; die het loflyk oogmerk der Regeering zullen verydelen.
De Staetkundige Wetten op de Natuer gegrond , hebben altoos het Huwelyk aengemoedigt; ja de Ongehuwde Wierden by de eerfte Chriftenen tot Eere-ampten voor onwaerdig verklaert. 'T is nog eene waerheid^, die in alle tyden erkent en gevoelt word, dat hoe min het Huwelyk in eenen Staet word geëert, hoe meer 'er de zeden bedorven zyn. Eenen Ongehuwden, die redelyk idenkt, en voor wie de ontugt een daed van afgryzen is, zal altoos in den fchoot van een wettig Huwelyk dat genoegen en vermaek vinden, 'twelk hem de ongebondenheid, en dertelheid zouden bezorgt hebben. Wenfchelyk was derhalven , om dit en meer ander kwaed voor te komen, dat men op een fpoedige hervorming onzer zeden bedagt was, hoe zeer het ook tegen eenige ftaetkundige oogmerken mogt ftrydig wezen.
Boven al het aengehaelde, dat in geenen genn*gen graed de gezondheid en het leven benadeelt, mag men nu nog voegen den bedorven Dampkring, die men over-al in de groote en talryke Steden aentreft: Stelt daer by de bekrompe Vertrekken-, nouwe Straeten, en waer een menigte



374 Aenmerking over de
dc en morzigheid, men üeeds als de waere bronkwellen , waer door de Rotkoorts en Roodeloop onder hun geftaedig voorddueren, moet aenmerken.
Ik weet menigvuldige hutten en axm-huizen, welke op verfcheide Dorpen vlak op hooge en drooge Gronden gebouwt ftaen, waer de armoede byna zonder voorbeeld was, en talryk by clkanderen woonden, in welke ik egter noit de Rotkoorts oft Roodeloop, buiten die 'er door Befmetting was aengebragt, heb in waergenomen. Waerom het noodig was, wilde men de gezondheid in de Steden béwaeren, dal de Magiftraeten voortaen aen de arme Lidmaeten hoog en droog Land aenwyfden, oft gezonde plaetfen lieten .uitkie: zen, waer zy hunne huizen konden bouwen, en de Poelen en Gragten, die een ongezonde Logt opgeven, lieten verbeteren en droog maeken, enoycr-al de zuiverheid ten flrengfte deden handhaeven: Wyders door politique Ordonnantie de Dertelheid en Ongebondenheid zoo tragtten te beteugelen , en pael te ftellen, dat eerlang den Staet voor heimelyke üntvolkinge en aenftekende Ziektens wierd beveiligt. Zulke, wyze Verordeningen zouden niet dan van den. Hemel konnen beloont worden., en daerenboven de wysheid en regtvaerdigheid van zoo een Magiftraet kenmerken, ja tot in 'tlaetfte,Nagefiagt vereeuwigen.
Ziet daer geagten en oneenzydigen Lezer een egt en getrouw verhael van d'algemeene Logtgefteltheid3 Ligging, Gewoonte, Lichaems Oefte-



378 INHOUD.
$. I t
Voorzorgen om de Befmetting voor te komen. if pligten der Regeering, en die der Ziel-beltierders. 16 Dom Vooroordeel, en Bygeloof, heeft menig het leven
gekoft. 17 Schaedelyke Middels, die zommige by heerfchende Ziektens gebruiken. 21 §. III.
Veel Landflieden fterven by gebrek van hulp, 23, Zy flaepen meeft-al in te nouwe vertrekken. 24 De Gevangenhuizen moeften ook van ruimer plaetfen
voorzien zyn. 25 Beklaeglyk Voorbeeld 'er van. 26
§• 1 v.
Sehaedelykheid der Logt in te nouwe bellote vertrekken. 27 Verfchrikkelyk voorbeeld van een vergiftige Logt. 29 "Waer d'Hofpitaelen en zommige Fabriken in de Steden dienden geplaetft te wezen. 31
$• v.
Over de onzuiverheid van zommige Steden. 32
Jlet is ons leet te moeten zeggen, dat die zeer veronagtzaemt word. 33
Geen deugd is voor de Maetfchappye van meerder belang, ibid.
Oorzaek waerom de Peft onze Voor-oi\ders zoo dikwils heeft bezogt* 35
Hoe veel Peften men federt de Geborte Christi tot op heden heeft gehad. 37
Meft- en Beir-kaeiea ten platten Lande zyn mede oorzaek van Ziektens. 38
§• v L
De negligentie van zommige Genees- en Heelheeren is
oorzaek van veel onheilen. 41 Wat het middel waer om dit onheyl voor te komen. 42 §. VII.
Leffelyken. iver van zommige Landen geprezen. * 44,-



I N 11 O U D. 379
Hun Refultaeten onthielden twee dwaelingen. 45 Het middel om dit voor te komen. 47 Wat onheil zommige Nieuws-fchryvers doen met 'tbekentmaeken van eenige zoo genaemde ipecifique middelen. 48 §. VIII.
De Kwakzalverye is altoos gevaerlyk in eenen ftaet. 49
In tegendeel zoo nuttig zyn brave Genees- en Heelheeren in den zeiven noodig. 5a
Wat onheil d'onkunde van zommige Genees- en Heelheeren te weeg brengt. 51
De ftigting der hooge lchole te Weenen is d'herftelling der duidfche Heelkunde. 54.
Het Baerdfcheiren moeft aen d'Heelkonft niet verknogt zyn. SS
Middel om die misbruiken te verbeteren, en bekwaeme Mannen te vormen. 56 §. I X.
Ider Geneesheer moeft in de Heelkonft ervaeren zyn. 58 Redens, welke zulks noodzaekelyk maeken. 59 Niet minder moeften de Heelheeren ervaeren zyn in de
Geneeskonft. 61 Redens, welke zulks insgelyks noodzaekelyk maeken. 64 De Heelkonft is het nuttigfte gedeelte der groote Konft
van genezen. 65
$■ x.
Dry Ziektens, in ons Vaderland nog niet wel gekend. 66 De Konft van genezen Wil ik voortaen maer ondereen lichaem befchouwt hebben. 67
TWEEDE AFDEELING.
Redens en Oorbeken wegens de Sterfte van io§ een groot getal Vrouwen en Kinderen.
i I.
At het befte middel waer om dit voor te komen. 69 y * Vroedkonft is 'toudfte gedeelte der Geneeskonft. 70