AENMERKING EN GENEESWYZÉ
over de
KOORTSEN 7n 't algeméén ;
dog over de
ROTKOORTS en ROODELOOP • in'tbezonder.
EERSTE AFDEELING.
A E N M E'R K I N G Over de Koortfen in 't algemeen.
. §■ ï.
'feXfe*? Ndien het. waer is, zoo als op aen# TT *&, haeling van den berugten le Clerc (a) ^5 JL ^ en door Philostrates word verzekert, *tv- ^J*f% dat Protesicaus , beroemd om dat hy den eerften onder de Mucren van Troien het
(a) Eiftoire naturelle de Vlfomme. Tom. 2. pag. 47. Tweede Deel. A.



■L Aenmerking over de
leven verloor, de Genceskonft in dien graed vaa volmaektheid bezat, dat 'er nouwlyks een Ziekte was die hy niet kon genezen; maer voor-al in de Waterzugt, Uitteering en vierdendaegfche Koorts uitmuntte; dan heeft zyn dood aen het geheel ■menfchlyk geflagt meer fchaedelyk gewecft, als den Oorlog der Grieken aen de Troiaenen was.
Niet minder mogen wy het verlies betreuren, waer van de gewyde Overlevering (a) ons zegt: Bat Salomon alle de kragten der ' Aerdgewafjen in ^oo eenen volmaekten graed verfiond., dat geene der zelve hem onbekend waer en. Waerlyk was dien fchat van ukgeftrekte kennis tot ons overgekomen, mogelyk hadden wy ons konnen beroemen de jaeren van Nestorius te beleven. Maer gezien ons noodlot het dus gewilt heeft, en door het alvoorfcliikkend Wezen zoo befteld , zullen wy niet verder die ondoordringbacre geheimenis intreden: genoeg dat wy weten en zien, dat het menfchens leven , zoo wel in den ftaet van gezondheid als,krankheid, broos en onzeker is: Want den eenen oogenblik is hy in den volmaektflen welfiand, en eenen Map verder ligt hy door de dood geveld, oft neergeflaegen in de fmertelykfle aendoening.
ö! Ongelukkige Mede-ftervelingen, wat heeft niet al de ongehoorzaemheid onzer eerfte Voor-
(a) til. Boek der Koningen. Cap. 3. f. 33.



Rotkoorts en Roodeloop. 3
©ttders voor druk, ellende, en jammer ten gevolg gehad ? Maer was dit dan ook waerlyk een onafjcheidelyk uitwerkfel eener ongehoorxaemheid, vft was het door dat goedertierend Opperwezen reeds zoo befleld ? ''Teen oft het ander durf ik niet bepaeien: Maer genoeg, dat het ons ten voorwerp moet Jlrekken, om oqs ellende, waer aen wy alle oogenblikken blootgefeld zyn •> ten teuwig'en dage te betreuren.
Is nu de Gezondheid, dien dierbaeren fchat, het befie goed en de kofïbaerüe gift, welke den alwyzen Schepper oit den menfeh milddaedig heeft gefchonken: Van hoe veel aengelegentheid zou het dus niet wezen, was't, dat hy deze milde gift beilendig mogt behouden; op dat hy door des zelfs genot alle genugten van een vermaekelyk leven mogt genieten. Daerenboven is( de Gezondheid zoo hoog te fchatten, wat moet dan niet des zelfs verlies voor een treilende uitwerking op ons te weeg brengen; nademael die eens verloren zynde, dikwils moeilyk, zoo niet onmugelyk weder te verkrygen is.
& 11
Den onfterflyken Boerhaave heeft in zycen 573 Aphorifmus den zieken Staet eens menfeh Koorts genaemt, welke eten neiging is van het leven, dat de dood tragt af te weerenJIippocrates was insgelyks gewoon te zeggen:



4 Aenmerking over de
Dat de Koorts zoo een algemeene ziekte was * dat geen Zieken zonder de zelve-fterv en kom Waerlyk dezen Regel is zoo algemeen en met de daed beveftigd , dat 'er nouwlyks een uitzondering plaets heeft. En elders (a) heeft Boerhaave noggezegt: Voor 't overige rigten (de Koortfen) 'tlichaem tot een langlevendheid, en zuiveren het van verouderde kwaelen.
Van Zweten, (b) dien tweedenGalênus van tynenlyd, heeft de Koorts een werking genaemt^ waer van de N-atuer haer bedient om 'tzuiver Van het onzuiver te fchciden, het geftremde te ontbinden, het taeie te verdunnen, het tegenft and-biedende te overmeefteren, het overmeejierde door Verfcheide wegen uit het tichaem te dryven, indien het zig niet langer kan fchikken haer de wetten der gezondheid. Den beroemden le Clerc (~cj> laet zig hier ontrent op de zelve wyse hooren: Zoo haeft de Natuer haer van een fchaedelyke ftof wilt ontdoen, die haer is medegedeeld, oftin haeren boezem geteeld, en haeren ondergang bedtygt, Zoo aenvaerd zj een ftryd, om het lichaem van dit hoogfchynelyk gevaer u redden, en deze zelfs-pooging is dat gene, wat wy Koorts noemen.
Öp agtbaerhèid nu van deze beroemde Wetge-
O ) Ipborifmus 75:+.
(h) Commert. in Aphbr. Boerhaaviï. Tom. a.pag. 273^ (c~) Loc. Cit. Torn. I. pag. 67.



6 Aenmerking over de
is, dat de Koorts als een geweld der Natuer acn te merken is, en door welke werking zy haer van een fchaedelyke ftof wilt ontdoen; dan doet men bywylen kwaed, met haer tegen te houden. Wy weten, zegt Grand, (a) dat de tujfchen■poozende Koorts de zwaermoedige en krankzinnige geneeft : Zou het dus raedzaem wezen, die weg te nemen, wanneer die op die ziehtens volgde. Het zelve heeft plaets by eenig Geel- en Water-zugt, Obftruclien, Flerezyn, Rheumatif mus en meer andere kwaelen. Wy moeten altoos gedenken, vervolgt hy, dat het wel in onze magt is, een Koorts tegen te houden, maer geenzins om de zelve te doen wederkomen.
Waerlyk zoo men 'tregt nagaet, moet men zelfs niet bekennen, hoe menig menfeh, voor-al de CacheSüci, niet hun behoud aen een opkomende Koorts te danken hebben: voor-al wanneer wy daer by nog aenmerken, dat buiten een eigenaerdig ruftend Koorts-gift, zy nog een fchaedelyke ilof in hunne ingewanden omvoeren,welke de dierlyke huishouding in haer natuerlyke werking ftremt, de levens-geeften in des zelfs doorflraeling dermacten belemmert, dat veeltyds buiten deze zegenpraelende Revolutie, zy niet zelden anders door een Beroerte, oft ander ongeneeflyke ziekte zouden getroffen geweeft hebben: zoo als H;ppocratl-s (b) reeds ten zynen tyde
(a) Recherches fur les Ficvres. Tom. i. pag. 95.
(b) De Morbis. Lib. 2, Cap. 7.



Rotkoorts en Roodeloop.
I
heeft geleeraert: Dat de Beroerte gemtflykwas, indien maer Koorts den Lyder overviel. En elders: Ca) Eindelyk ftrekt de Koorts zelve, 'r welk \eer wonderlyk moet voorkomen, dikwils tot e&n Hulpmiddel; want zy maekt een eind van de. fynen voor het Hart, indien deze zonder OntJieking zyn-> IJ h^P1 in Pyn der Lever, zy neemt de Spanning en Ferftyving der Zenmven, indien ze naer de zelve aenvalt, geheel weg; en verligt de ziekte der dunne Darmen, uit moeilyke Water loozing voordsgekomen, indien ze den Pis door de warmte afdryft.
Sydeniiam, (b) dien onvergelykelyken Waernemer, was noit bezorgd over 'tbeloop eenerregelmaetige Koorts, zoo lang die binnen haer behoorlyke paelen bleef: Want hy wagtte gemeenlyk de uitkomft af, welke hy door ondervinamg wijl te zullen heilzaem iyn. Daerenboven Hippocrates aenmerktte de Natuer nog als de opperbeftierfter onzer dierlyke huishouding, en le Clerc (O voegd 'er by: Indien wy die anders, hefchouwen, te ongelukkiger voor ons.
Uit al het aengehaelde blykt, dat die.Geneesheeren zeer te berifpen zyn, welke alle flag van Koortfen, zonder onderfcheid , zoo maer fpoedig w eg-
Cs; Lib. Cit. Lib. 2. Cap. 8.
(b) Opera univerfa. Seiï. i. Cap. 4. pag. 61.
{c) Hifloir-e naturelle de VHomme. Tom. 2. pag. a6.



8 Aenm.erh.ng over de
nemen als niet aenmerkende, wat heilzaeme Revolutie, Zuivering, en ander goede Uitwerking zys by voordduering in de meefte gevallen, 'er van zouden te verwagten gehad hebben. Daerenboven dienden deze nog aen te merken, dat, inweerwil. by vele de Koorts al te vroegtydig word weggenomen, het egter tot geluk, oft mogelyk door een alwyzere fcbikking der Natuer, meeftal gebeurt, dat die kort oft eenigen tyd daer naer van zelfs wederkomt; met het zeker gevolg alsdan van de gezondheid des Lyders,die mogelyk buiten dat, oft in een kwynend leven, oft zelfs aen de dood had overgegeven geweeft. Dat dit waerlyk zoo is, heb ik by goedaerdige en kwaedaerdige Rotkoorts maer al te dikwils waergenomen: Want als ik uit de gedugtheid der toevallen genoodzaekt was geweeft tot den Cortex Peruviaans al te vroegtydig over te gaen, en daer naer , uit aenmerking van de zwakheid des Lyders oft ander tegenwoordige omftandighedcn, wat te lang draelde, om de te rug gehoudene oft ingepakte Koorts-ftof weder in beweging te brengen, en uit haer fchuilhoeken in de vlooibaere MaJJa te doen overgaen, om andermael die aen de werking des Koortsbaft bloot te ftellen, dan had oft een Stafis, die naer de herlTenen oft een ander deel ging, plaets,oft een kwynend leven, oft de dood zelfs was het. gevolg. Kwaemen de Lyders, ongeagt dit alles, tot hun vorige gezondheid, dan heb ik mede waergenomen,



Rotkoorts en Roodeloop, 9
.dat een oft meer Paroxifmi eener aflaetendc Koorts, kort oft lang daer na, altoos plaets had ; 'twelk men dan ook in dit oogenblik als eenen waeren Crifis der ziekte zelfs kan befchouwen; maer dieby vele tot ongeluk, zoo als ik voormaels ook geloofde, meeftal onfchuldig aen deze oft gene oorzaek word toegeëygent ; en ondertulfchen zig niet te binnen brengt, dat het een werking is, die een zegenpraelende Natuer voor ons verrigt, die wy anders zelfs hadden behooren te doen.
Ondertuflchen met dit voorgebragte verwagtik, dat niemand hier uit het gevolg zal trekken, als of ik hier door begreep, dat men daerom alle goedaerdige Koortfcn aen hun beloop moeit overlaeten; geenzins: Want van Zwieten zegt wel duidelyk: (a) Dat het gebleken is, dat door de Koorts gejonde vogten dikwils in eenen zieken aerd verandert worden... Deze Helling heb ik verfcheide maelen met myne bevinding ( vooral in gezonde Geitellen ) zoo overeenkomftig gevonden , dat dit by my nimmer eenig twyfïel overlaet; waerom ook alle afwiflèlende Koortfen zoo wel in 'tvroegjaer, als zomer, dog vooral in 't najaer, wanneer die wederfirevend voorddueren, veilig na agt, tien a twaelf Paroxifmi konnen weggenomen worden, zonder dat men voor kwae-
T
(a) Comment. in dpbor, Boerhaay. Tom. 2. Jphor'. 589



io Aenmerking over de
de gevolgen behoeft bevreefd te zyn, als maer d'eerfce wegen, door een oft meer Braek- en Purgccr-middelen, behoorlyk zyn gezuiverd, en., den Lyder buiten dat een goede leefwyze onderhoud: Want dikwils gebeurt het in zommige Jaergetyden, dat deze Koortfen als iets naer het remitteerendc overhellen, cn door het lang toeven niet zelden in deze zouden ontaerden, zoa als ik veel gelegentheid gehad heb waer te nemen.
Zommige vierdendaegfche Koortfen mag men egter hier van uitzonderen, terwyl die in veel. opzigten meer oplettendheid vereifiehen. Zoo mede zommige wederftrevende Koortfen, die in't najaer komen, welke insgelyks met meerder omzigtigheid dienen behandelt te worden: nademael deze niet zelden, wanneer d'eerfte wegen daer by niet wel gezuiverd zyn,. en d'ontaerde vogten tot hunnen voorigen welftand gebragt, oft in een vierdendaegfehc Koorts vcrwiffelen, oft een nar fleep van Obftruöien nalaeten; waer van dikwerf de gevolgen zoo gedugt zyn, dat 'er weinige hun vorige gezondheid weder verkrygen. Maer wan» neer tuffehen-poozende Koortfen, 'tzy allendaegfche, overanderdaegfche, vooral in 't vroegjaer de gezondheid oft -het lichaem geen aenmerkelyk nadeel toebrengen, en de Paroxifmi verminderen t'elkens by ideren aenval, dan is het beter op den raed van Si'denham (a) haer beloop aen de
(a) Opera unherfa. Cap. Art. 11.



Rotkoorts en Roodeloop. 11
Natuer te bevelen, dan die door den Koortsbajl weg te nemen, ' terwyl hy niemand in 't vroegjaer aen afwijjelende Koortjen heeft zien fterven; maer in tegendeel, de zelve, door ze te willen wegnemen , veel hardnekkiger heeft zien voorddueren. Forestus heeft mede aengerüérkt: Bat de derdendaegfche Koorts in 't vroeg jaer de waere Zuiverende is, en nimmer heeft hy 'er eenig onheil zien door ontjiaen, ten zy die in een heete, oft aenhoudende ontaerdde. 'T is altoos een goed voorteeken, wanneer een vierdendaegfche in een derdendaegfche Koorts verwifTelt, en als een allendaegfche derdendaegfche word.
Zommige vierdendaegfche Koortfen, vooral in 't vroegjaer, mag men mede als zuiverende aenmerken; maer den fiaet, welken haer van de ontbindende onderfcheid, is zeer moeilyk in t eerfte tydpcrk te kennen; dog wanneer de kragten blykbaer vervallen, en de kenteekens van Verftopping en Ontacrding der Vogten ( hier na op te geven) doen zig blykbaer voor, dan mag men haer beloop niet langer aen de Natuer overlaeten; nemaer fpoedig door den Koortsbafi: die wegnemen.
Tot dus verre de Koorts als een heilzaeme pooging der Natuer befchouwt hebbende, waer door zy de dood in veel gevallen tragt af te weeren; thans blyft nog overig te melden, dat wy haer werking in een nader dagligt opmerken,



12 Aenmerking overdè
en tc gelyk weten, welke werktuigen zy in haer werking gebruikt,
$■ in-
Ider deeltje in het menfchen-lichaem- iszoa wonderlyk en konftig t'faemen geücld,. dat, hoe meer wy het befchouwen, hoe meer wy met verwondering moeten aengedaen zyn, en hier by teflèns bekennen, dat niets in ftaet is geweeft, om *er den maeker van te zyn, dan een Opperwezen alleen. Daerenboven zyn de vafte en vlooibaere deelen van het lichaem in zoo een onderling en nouw verband, dat zy zonder eikanderen niet beftaen konnen, nademael zy fteeds eikanderen in evenwigt moeten houden.
Om ondcrtuftchen de werking der Koorts behoorlyk te begrypen, moet men weten, dat alles, zelfs het kleinfte deeltjen van het d.ierlyk wezen, begaefd is met een pooging tot zyn zelfs behoud j en terwyl het geheel geftel in een zoo nouw verband is, met alle de overige, zelfs de geringfte zoo vafte als vlooibaere deelen, zoo moet volgen, dat geen de minfte verwarring in het zelve kan plaets hebben, zonder dat den geheelen faemenhang 'er meer oft min van aengedaen word. En gelyk een geringe wanorder ider deeltje als een lid van het geheel geftel uitmaekende, zyne pooging oogenblikkelyk aenwend tot zyn zelfs behoud, zoo volgt, waerom wy deze zelfs-pooging,



Rotkoorts en Roodeloop. 13
om zig te behouden, als een Koortsfiryd moeten aenmèrken. En gelyk de vlooibaere den minften tegenfiand konnen bieden, nademael zy aen de drukking oft perffing der zagte deelen moeten gehoorzaerrten, zoo begrypt men zeer gemakkelyk, Waerom den geregeldcn en natuerlyken omloop dier vogten in wanorder moet geracken, en dat de vezeltjens der Zenuwen uit een meer dan ge'woone terging op de vlooibaere deelen werken; en wanneer men daerby nog verdér aenmerkt, dat de fcherpte der vlooibaere vogten door Befmetting oft een geftremde UitwaeiTeming tot dien graed zyn gebragt, dat die mede de inwendige Bekleedfels der Vaten prikkelen, zoo zal men klaer overtuigd wezen, dat de zagte deelen daer door moeten aengezet worden, tot een wcderwerking op dat zelve vlooibaer Vogt, 'twelk die prikkeling heeft veroorzaekt; en door deze aendocning,zegt den beroemden Gaubius, (a) word een Motus inteftintis, van daer weder een Motus progreflivus voordsgebragt. En gelyk de beweging hier door word verfoeit, zal ook een fchielyke voordsftuwing in de Vogten geboren worden; Waer door de Hitte natuerlyker wyze moet vermeerderen: Nacrmaeten de verfoeide Bewegingen Hitte al meer en meer toeneemt, moet volgen, dat het de Vaten uitzet, het vlooibaere
(è) Inftitut. PatMog. Méd. §, 4»7- 4°9-



14 Aenmerking over de
verdunt; en in zoo verre deze tegenftrydige werking niet tydig word te hulp gekomen, moet een geheele Ontbinding dier Vogten de uitwerking 'er van zyn.
By alle deze oorzaeken is de uitwerking een en de zelve, naementlyk dat het prikkelend vermogen de heilzaeme Natuer gaende maekt, om zig van dit tegennatuerlyk te ontdoen, en het zelve naer buiten te dry ven: En deze werking heeft zoo duidelyk piaets in alle foorten van. Koortfen, dat men zonder der zelve verklaering 'er byna geen denkbeeld van kan bekomen.
Op dit grondbeginfel kan thans mede verklaert worden, dat het kwaed in een Koorts met üitflag, oft ontfteking, altoos werkt van den omtrek des lichaems, dat is van des zelfs binnenfte en buitenfte oppervlakte, volgens dat de Befmetting door aenraeking is aengebragt, naer het middenpunt , het Hart: En dit heeft zoo blykbaer piaets in alle toevallen dier Koortfen, dat men niets klaerdcr kan begrypen: Maer wanneer de Befmetting door Inzwelging is medegedeeld, word de Natuer op haer beurt geprikkelt en aengezet; werkt alsdan integendeel, van het middenpunt naer'den omtrek des lichaems, en dit word men duidelyk gewaer aen het Zweet en allen Uitflag, dat de Natuer langs dezen weg zig van het kwaed tragt te ? -' veren , en te ontlaften. (a)
(a) Cmm.inJpbor.Bos-RK&Av.Tom.2.p.4.^.Ibid.Jph.s$:,.



Rotkoorts en Roodeloop. 15
"Uit deze zoo eenvoudige als beknoopte befchryving, betrouw ik, zal myn Lezer genoegzaem begrypen, door welke wetten de Beweeg- en Werktuig-kunde in het dierlyk geftel, zoo wel in den ftaet van Gezondheid als Ongezondheid, tocgaet. 'Tzal ook een volledig denkbeeld verIchaffen, om den Koorts-ftryd in zyn geregelde ■oft ongeregelde aenvallen mede op te merken.
'Tl ^Cif nlj
TWEEDE AFDEELING.
Aenmerking over den Aerd der Smet giften, en welk wezen men als de tweede oor^aek on^er Koortfen moetaenmerken.
§■ 1
T N het eerste Deel hebben wy reeds gezegt^ JL dat alle navorfiching, die men tot heden heeft gedaen, om de waere oorzaeken der thans zwevende Epidemien t' ontdekken, zyn oft vrugtelooze oft ydele poogingen. geweeft: En waerlyk zoo men het nader met een doordringend oordeel wel overweegt, moeten wy 'er niet over verwonderd zyn: om reden wy mogelyk noit regt en zullen weten, tot wat graed de onderfcheide beginfels, waer van de Lugt op verfchillende ryden en plaetfen is bezwangerd, voor uitwerking op



\6 Aenmei-kirig óver de
onze Lichaemen hebben: Daerenboven kan hefc nog lang een diep geheim blyven, wanneer wy in het zeker zullen geftelt wezen, Van te bepaelen, of wy het Zaedbeginfel der Epidemien t'elkens aen de Lugt, oft aen een vremd Gift, uit afgelegene landen aengebragt, Verfchuldigd zyn.
Dog om êgter iéts voor te draegen (durf ik het oit beftaen) zal ik ondcrftellen, dat deZaedbeginfels der meefte Epidemien door ongehoorde oorzaeken, eigen zyn aen den tyd, wanneer zy huil veropenbaeren, maer die ik my wel zal wagten nader te verklaeren, alzoo ik geirn in deze myne onwetendheid erkenne; dog op het voorbeeld van andere, het waegen te zeggen : Dat die in onzen Dampkring door een önderaérdfche en wateragtige Uitwaefiêming, en zonderlinge werking, Aentrekking en Mededeeling konncn geboren worden. Als ook, dat wy de zelve Veelmaels aen vremde Smet-giften, welke ons van afgelegene landen door Koopmanfchappen, Ryzers, enz. worden aengebragt, verfchuldigd zyn.
Wyders dat deze Giften vatbaor zyn op die Geftellen, welke 'er de meefle gefchiktheid toe hebben, en wanneer Zy in hunnen omwortdenen ftaet worden aengebragt, fpoedig in deze lichaemen zig konnen ontwikkelen, met andere Rotiloffen vereenigen, en vervolgens zoo belmettend worden, dat zy hun alom verfpryden.
Deze Lichaemen, nu ondefftel ik die te zyn,
wiens.



Rotkoorts- en. Roodeloop. &ï
200 fchiclyk en hevig, dat ik verfcheide maelen heb waergenomen, dat het de vlooibaere en zagte deelen in zoo fpoedige ontbinding en rotting bragt, dat ik weet, dit op korten tyd verfcheide anders gezonde Menfchen uit 't leven heeft weggerukt: waer uit ik verder het gevolg trek, dat zommige Smetgiften veelmaels tot zoo eenen boozen en kwacdaerdigen graed konnen opklimmen, dat zy in onze Lichaemen de verfchrikkelykne werkingdoen gevoelen.
Daerenboven ftel ik nog, dat deze Smetgiften het allereerft vatbaer zyn in die Lichaemen, welke 'er de meefte gefchiktheid' toe hebben: Want geen Smetgiften konnen op Lichaemen werken, welke niet gefchikt zyn om de zeivete ontfangen. 'Tis voornaementlyk in die Geitellen^ zegt den vermaerden F. Hoffmann , (a) wiens vogten tot een giftend bederf hun fchikken, da! &g ontwikkelt en vermenigvuldigt de kragt dei* zjekmaekende Vergiften. En den beroemden Gaueius: (b) Zoo de voorbejchikking niet aenw^zend is, fchaed de gelegentlieid niet: En daer en tegen, zoo gy den voorge/chikten voor de gelegentheid bewaert, bewaert gy hem voor ziekte.
De Smetgiften, welke men thans onderftek in onzen Dampkring voorhanden oft van afgelegene landen aengebragt te zyn, zou men met
(a) La Méd. raifonnée. Tom. 4, Cap. 3. pag. 2$$,
(b) Inftitut. Pathokg. §. 5*9.



22 Aenmerking over de
den meer gemclden Hoffmann (a) en andere Rohnen Hellen, tc beftaen in dry onderfcheide hoedaenigheden, die alle min oft meer vyanden van den menfeh zyn. Ten eerften zy konnen t'faemen gefield wezen uit zeer fyne Deeltjens, welke in eert zeer geringe hoeveelheid bekwaem zyn te werken ; en dat zulks niet onwaerfchynelyk is,vinden wy by menigvuldige Schryvers, en onder andere by Huxham (b) aengeteekend; ja zelfs worden wy dagelyks door ondervinding 'er ten vollen van overtuigt, by de Inenting der Kinderpokjes, by de vergiftige Beet der Adderflangen» enby die van woedende Dieren aengebragt; wiens. Giften in een geringe hoeveelheid, de verfchrikkelykne uitwerking te weeg brengen, en zelfs, maer weinig tyd van noode hebben, om in het geheel dierlyk geftel alle werktuigelyke bewegingv zoo in vafte als vlooibaere deelen in wanorder te brengen, en de gedugtfte toevallen, ja zelfs de dood, te veroorzaeken.
Daerenboven konnen de Smetgiften, na dat zy zig met een ander Gift vereenigt hebben, hun voornaemfte werking nog op hetZenuwen-geftcl». oft des zelfs vlooibaer wezen rigten: Waer van men by vervolg de Gal, (c) het Bloed, (d) de
(a) Lib. Cit. Tom. 4. Cap. 2. pag. 19.0.
(b) EJfai fur les différ. efpéces des Fievres. pag. 469.
(c) Pringle , Lib. Cit. Tom. 1. pag. 283.
(d) Huxham, ïbid. pag. 460.



34 Aenmerking over de
deel, by des zelfs verfchyning in Europa, vele Middelen vrugteloos beproefde. Maer kent men nu den Aerd en de Werking van des zelfs Vergift beter, dan toen ter tyd ? Voorzeker neen: Wie zal 't vergift van den Beet der Scorpioenen vergheren ? Egter word den zeiven volmaekt genezen.
Te regt heeft dan den fchranderenGAUBius (a) gezegt: Men weet de werking der Geneesmiddelen op beiondere Kwaelen, en in be\ondere deelen der Lichaemen; maer hoe de zelve icerken, blyft voor ons een diep geheim. Dit is een eigen'fchap van byna alle natuerkundige Wetenfchappen , welke de Geneeskunde met de zelve gemeen heeft: dog hierom moet zy geenzins beneden de andere geagt worden; waerom ik ook denke,dat wy 'er weinig by verliezen, en ons weinig aengelegen moeten laeten, of wy den Aerd der onderfcheide Smetgiften kennen, dan niet. In weerwil den Fleer Henselek (b) meent, dat het niet wel mogelyk is, een Tegengift uit te vinden tegen een Vergift, waer van men den Aerd niet kent.
Ondertufichen weder den dracd myns Voorwerp vervolgende, en gefield hebbende, dat de onderfcheide Smetgiften met een ruftend Gift, welk wy in onzen boezem omvoeren, zig komt te veree-
(a) Inftitut. Patbolog. §. 20. êt.
(i) Geneeskundige Biblioteek. Tom. 4. pag. 767,



Rotkoorts en Roodeloop. 35
'nigen, en naer den Aerd van het Gift, oft ander medewerkende oorzaeken, dan deze oft gene Ziekte te weeg brengt. Nu meen ik, dat deze zonderlinge werking, indien ik het rcgtheb,op de volgende wyze gefchied.
De Smetgiften worden langs de Speekfel-vegen aengebragt: ( d'Aenraeking word door my als den tweeden weg geftelt) deze konnen zig fpoedig met die Vlooiftof vereenigen. Nu Hellen wy, dat het ruilend Koortsgift onder het Speekfel, oft Saliva, zig verborgen houd, even op eene wyze als by de Hydrophobia, oft Watervrees gefchied, dat door geen uitterlvke Zintuigen te ontdekken is. De elementeerlfche oft vremde Giften, met de Saliva vereenigd zynde, konnen ipoedig in Gilling,oft Fermentatie komen, verders door het ruüend Gift zoo worden gekoeftert, ontbonden, en ontwikkelt, dat die volkomen in ftaet geftel: worden, om de overige gezonde oft ongezonde Vogten tot hunnen Aerd over te brengen.
Dat het Speekfel, oft Saliva, (onderftelt, met het ruftend Koortsgift bezwangerd) deze elgenfchap en vermogen heeft, zou men eenigzins uit des zelfs Beftandsdeelen konnen opmaeken, als zynde wateragtig, byna reuk- en fmaekeloos; en in die, welke honger hebben , en nugteren zyn, overvloedig, vlooibaer, helder, doordringend, afvaegend en giftagtig word bevondenWyders word die Vlooiftof van het flagaderlyk Bloed-, en mogelyk ook uit de fyne Zenuwen-



36 Aenmerking over de
ftof afgefcheiden: en 't geen dit gevoelen waer* fchynelyk maekt, is de aenmerkelyke uitbreiding der groote Zenuwen-takken, die men alom in den Mond en Speekfel-klieren aentreft. Het is ook een foort van algemeen Scheivogt, dat zig met alle foorten van ingenomene Stoften vermengt, welk niet alleen ter bevoordering der Spysverteering, maer ook om een gedeelte der Chyl te maeken dient.
Volgens le Clerc (a) beftaet het Speekfel uit een fierk verdeelbaere Olie, Zout en Water, %velke f faemen gemengd, een dierlyke Zeepuitmaeken; daerenboven vlooibaer, verdeelend, doordringende en leer afvaegende. Deze Zeep, vervolgt hy, is het vermogendfte Voorvogt van onze Spysverteering, en mogelyk ook de eerfte oorzaek, welke ons natuer lyk geftel tot rotting doet overhellen. Den vermaerden -F, Hopfmann (b) heeft daerenboven in vroegere dagen bewezen: Dat 'er geen Vlooiftof in het geheel lichaem voor handen is, die meerder gefchikt is om te fermenteren, en te ontbinden die deelen, welke inner lyk Zyn vereenigd^ en maer een lichaem uitmaeken, dan het Speekfel, oJtSaliva. Nog heeft het mogelyk (zonder wy het te weten) op het zelve grendbeginfël, zoo als wy thans onderftellen, deze eigen-
(a) llifioire naturelle de VHomme. Tom. 1. pag. 35c. (i>) La Médécine raifonnée. Tom. 4. pag. 448. &= fcq.



Rotkoorts en Roodeloop. 37
fchap, dat het uitnemend geeftryk en gillend is; dus gewillig, wanneer het ruftend Koortsgift eens daer by in beweging is gezet, van het eigenaerdig CaraÊter aen te nemen, van het Smetgift>.. dat uit de zelve natuer beftaet, waer uit wyders. de nadere werking kan verklaert worden, waerom de Koorts beftendig, oft met tuflchenpoozing blyft voorddueren.
Dat het ruftend Koortsgift waerlyk onder, het Speekfel moet verborgen wezen, vinden wy overtuigend aen den dag gelegd door een aenmerkelyk Voorbeeld in het Journal d'Allemagne: (#) Een Kind het Speekjel eener oude Vrouw^welke aen een vierdendaegfche Koorts ziek lag, doorgeflikt hebbende, wierd oogenblïkkelyk van eenen Zeer geweldigen Hik, geduerige Niezing, Koortsr groote vermoidheid, en een buitengemeene Hitte overvallen. Was het zaeken het ruftend Koortsgift niet onder het Speekfel had gemengd ge-weeft, zoo hadden bezwaerlyk deze buiten-gemeene toevallen by dit Kind konnen piaets hebben.
Waer uit ten overvloede blykt, zoo als nog nader zal verklaert worden, dat 'er volftrekt een ruftende Hoofdftof in onze ingewanden moet voorhanden zyn, zonder welke deze werking niet had konnen gebeuren. Ondertuflchen, wanneer deze vereenigde Giften in hun giftende beweging al
(a) Amwe 17.55.



38. Aenmerking over de
verder met oft zonder fpyze oft drank in d'eerfte 'wegen oft Maeg worden gebragt, dan vereenigen zy hun met de bedorve Stoften aldaer voorhanden, worden verder opgenomen, bederven de overige gezonde Vogten, en naer den Aerd van 'het Smetgïft brengen zy deze oft gene Koorts ' cft Volkziekte te weeg.
Gebeurt het, dat het thans vcreenigd Smetgifc in de Maeg gebragt, en aldaer geen bedorve Stofte, oft andere gefchiktheid aentreft, zoo als volgens den loop der Saizoenen, ars anderzins kan gefchieden; zoo kan het mogelyk door een bezondere werking alsdan gebeuren, dat deze Giften zig zeiven onderling ten onderen brengen; gelyk men by de Neutralisatie van een sicidum, meteen Alcali waerneemt, en zoo als ik meene dat m'eermaels gefchied. Oft het kan de Ziekte in 'eenen wyd geringeren graed, oft ook wel na dat het ruftend Koortsgift eens aen den gang zynde en de overhand boven het ontwikkeld en verflapte Smetgift hebbende, maer een regelmactige tufte h'enpoozende Koorts verwekken.
"■' Dat wy de kwaedaerdigheid van de meefte VolkHektèns aen een Gefchiktheid oft bedorve Stofte, iri d' eerfte wegen voorhanden, verfchuldigd zyn, ondervinden wy klaer aen de meerdere oft mindere hevigheid, op welke de Smetgiften hun woede uitwerken. Uit dit voorgeftelde zal dus gemakkelyk die Vraeg zig laeten beantwoorden: Waerom



Rotkoorts en Roodeloop. 39
jn deze, oft gene Geflellen, de Ziekte met meerder oft minder hevigheid haer doet gevoelen ?
Dat egter een elementeerifch, oft vremd. Gift op zyn eigen in ftaet is, ons Lichaem mede te bennetten, zonder dat een ruftend Gift, oft bedorve ftoflè in de eerfte wegen voorhanden, daer toe altoos behoeft »noodig te zyn, dit kan een waerheid wezen, die ik geenzins wil betwift ten: Want Smetgiften, door vereening met andere, konnen dermaeten van hun eerfte bcginfel, 'tzy door voordplanting, oft een nadere werking eigen aen de logt &c afwyken, dat zy tot het hoogfte toppunt van kwaedaerdigheid konnen, opklimmen, en dan vervolgens zonder onderfcheid alle geftellen aen vallen, en rcgclmaetig en ftantvaftig een en de zelve ziekte voordsbrengen.
Daerenboven ftel ik nog , dat, buiten de Smetgiften , ook een belette Uitwaeflèming kragtig het vermogen heeft, van ons ruftend Koortsgift in beweging te brengen; met die aenmerking naglans , dat het Caradter der Koorts in den aenvang, meeftal van eenen ontftekenden aerd zal wezen vooral wanneer'er geen Rotftofin de eerfte wegen oft een ontbonde of bedorve gefchiktheid voor handen is: Terwyl het maer na die tyd zal gefchieden, wanneer onze Vogten door een verfoeide beweging tot bederf hun fchikken, dat zy de Natuer van een Rotkoorts aennemen; en ookbywylen, door een zonderlinge werking, maer een. plaetfelyke Koorts.oft Febrispartialis verwekken*



40 Aenmerking over de
Hoe meer onze Vogten tot bederf overhellen, hoe zwaerder en gedugter de gevolgen in hun uitwerking moeten wezen, en hoe meer de Koorts van haer tufichen poozend Caraéter zal afwyken: maer zoo het tcgcngeftelde piaets heeft, 'twelk men aen de min of meerdere rcgelmaetige tüflchenpoozingcn zal gewaer worden; dan onderlid ik, dat het ruilend Koorts-gift de kragt boven het Smctgift behoud, als ook dat men de vlooibaer Vogten in dit oogenblik nog voor wel gefield meet aenmerken ; en dit kan ook verders als een van de allerzckcrfte kenteekens worden opgegeven; waer uit men den toefiand der innerïyke Vogten kan opmaeken, voor al in het tweede tydpcrk der ziekte. Dat men nu voorgaf dat een vremd Gift, van buiten aengebragt, oft in onzen Dampkring geteeld, dit alles op zyn eigen' kan te weeg brengen, zonder dat 'er een ruftend Gift, 'twelk-wy onderftehen in onze Voeten te huLsveftcn, hier toe behoefde noodig te wezen; terwyl de Gal naer men meent dit vermógen kragtig bezit. Hier op antwoord ik, met de woorden van den grooten Camper : Cd) Bat alle Gemesheeren, die de toevallen der veranderde Koortfen uit ontaerde Gal en andere bedorve Stoffe afleiden, zeer grovelyk dwaelen
(a) Gcnees-natuer-en Huishoudkundige Jaerheken s deeU m- 357-



Rotkoorts en Rooddoop. 41
De bedorve Gal ontftaet van Koorts, maer geen Koorts uit bedorve Gal. Waerom ook des zelfs Bederf oft Ontaerding, niet dan als een Symptoma morbi oft caufe proximce moet befchouwt worden, 'twelk den beroemden Stoll (a) mede zoo begrepen heeft. Waer uit ik dan nogmaels het gevolg trek, dat het met meerder waerfchynelykheid kan waer zyn, indien ik onbefchroomd llaende hiel, dat'er buiten de Gal, nog een ander hoofdftof, naementlyk een ruftend Koortsgift, in onze ingewaenden moet voor handen wezen» zonder welke de elementeerifche oft vremde Giften of een onderbroke iiitwacflèming, dit alles op hun eigen niet konnen Ce weeg brengen; en 'twelk wy, om het zonderling ontwerp, voortaen een voefterMoeder zullen noemen: Daerenboven gebeurde het nog t'elkcns, dat een elementeerifch oft een ander vremd Gift op de Gal pak had, zonder bevoorens door een ander oorzaek in gifting en beweging gebragt te zyn, zoo als veele der hedendaegfehe fchriftftellers ondcrftellen, dan moeft die wezendlyk reeds ontaerd zyn, zoo als den beroemden Gaueius (b) ontegenzeggclyk heeft bewezen: Dat 'er geen ziekmaekende oorzaek, en de Ziekte zelfs, kan piaets hebben, daer niet deze twee beginfelen t'faemen werken :
(a) Ratio Medendi. F ars I. pag. 30. (i) Jvjiitut. pathologie §. 77. pag. 35.



42 Aenmerking over de
Wznt een fchaedelyke hoedaenigheid heeft geen vermogen, indien het niet op een Lichaem werkt, 'twelk voorbereid is, om het zelve te ontfangen; en het fmettend Zaedbeginjel kan tot geen Ziekte worden, indien geen aenwezende kragt het zelve koefiert, ontwikkelt en te voorfchyn brengt.
'Twelk mede Galenus (a) niet minder bewaerheid, wanneer hy zegt: Dat 'er geen oorZaek zonder gefchiktheid des lichaems u>erken kan: anders zouden alle, die zig in den zomer bevinden, de Koorts hebben, als mede die zig meer dan behoor lyk bewegen, oft wyn drinken, oft gram worden, oft bedroefd zyn. Nademael dat alle deze oorzaeken de Nervi cardiaci in een buiten gemeene beweging ftellende, zou moeten volgen, dat de Gal en andere Vogten, welke hun in dit oogenblik in oft ontrent de Maeg bevinden, en niet naer behooren konnen ontlaft worden, de zelve doen ontaerden en bederven, en dus oorzaek zyn van ontelbaere Ziektens; daer men nogtans. het zelve dagelyks overvloedig ziet gebeuren, vooral in die geitellen, die geen gefchiktheid tot Ziektens hebben, zonder dat 'er in 't minne eenig onheil van voordskomt.
Daerenboven uit opgemaekte waerneminge, en eigen bevinding, blykt nog ten overvloede, dat
Ca) feirïb. Lil?, i Cap. 6\



Rotkoorts en Roodeloop. 43
een Gift, fchoon uit Rotting geboren, wel een rotting-baerend vermogen heeft; dog geen Rotting zal verwekken, ten zy 'er omftandigheden by gepaerd gaen, die zulks bevoorderen, en dat het een eigen Smetftof is, die de ruftende Zaedcn» dog vooraf ons Koortsgift, in het lichaem ontwikkelt, en alzoohaer eigen ziektens, als Kinderpokjes, Maezelen, &c. voordsbrengt.
Ten blyke nog verder, dat het ruftend Gift, oft Voedftermoeder als de tweede en de voornaemfte oorzaek van byna alle Koortfen moet befchouwt worden, is de Regelmaetighcid, op welke alle de T-uflchenpoozende, Zinkings- en Rotkoortfen, zelfs den Roodeloop niet uitgezonderd, zig door tuflchenpoozinge oft afwifièling hun min oft meer doen gevoelen.
Daerenboven kan een geftremde UitwaelTeming in een anders gezond lichaem, waer nog Saburra. in primis viis voorhanden is, en waer in men waergenomen heeft, dat tot op den laetften oogenblik alle beweging in de dierlyke huishouding regelmaetig en naer behooren gefchiedde; en egter een hevige Zinking en Rotkoorts verwekte : Dan kan onmogelyk de Gal, oft Gaiftofi in dit geval als de tweede oorzaek zondigen; terwyl het maer na die tyd is, wanneer de Koorts reeds heeft piaets gehad, dat zy ontaerd word, zoo als den grooten Camper hier voren Heilig heeft verklaert.
Dus volgt dan nogmaels, dat 'er volfirekt in



44 Aenmerking over de
onze Vogten een ruftende oorzaek moet voor handen wezen, welke de belette Uitwaeflèming, die wy thans onderftellcn een zeker Scherpte verkregen te hebben, in haeren te-rug-togt in beweging ftelt, zig vereenigt, de overige Vogten min oft meer verbaftert, en dus een van de reeds gemelde ziektens te weeg brengt. Gefchiedde dit t'elkens zoo niet, dan moeften de Cacheclki, ISterici en alle zwartgallige Geitellen, die een ontaerde Gal om voeren, meer vatbaer aen Befmetting zyn, dan andere; en nogtans weten wy by daeglykfche ondervinding, dat deze in tegendeel zeldzaem door Volkziektens wor den aen gerand. Waer uit andermael ten klaerften blykt^ dat men de Gal zoo zeer niet voor de tweede oorzaek eener acnwezende ziekte moet houden, als vele gevvilt hebben.
Dit kan ook mogelyk de reden geweeft hebben, waerom vele.-Schriftftellers, de Gal niet voor beftaenbaer hebbende konnen aenmerken als de voornaemfte medewerkende oorzaek onzer heerteh.&afeEpidémienxzzyn, vele in de verwarring zullen gebragt hebben, dat zy de tweede oorzaek hebben gezogt in de Lympha, (a) anderen in het Bloed, (b) eenen derden CO inden Succus ner-
(a) F. HoFFMAK, Lib. Cit. Tom. 4. pag. 248. £? feq.
(b) Huxham, Lib. Cit. pag. 460.
(c) Mbab, Lib. Cit. Tom, 1. pag. 33*,



Rotkoorts en Roodeloop, 45
vojus oft Spiritus animalis, eenen vierden (d) in de Verfiapping en krampagtige Beweging van het uitterfte Vaetgeftel: En waerom niet, met meerder waerfchynelykbeid, in een waer tuflehenpoozend Koortsgift ? dat ik onderftel, alle en eenigelyk eigen te hebben.
Dat men de Gal, oft Galftoflè, nog verder voor de voornaemfte medewerkende oorzaek onzer épidémique Koortfen wilde ftellen, uit aenmerking, dat het t'elkens komt te blyken, wanneer men een Braekmiddel, met opzigt om d'eerfte wegen te zuiveren, voorfchryft, dat men meeft-al een bedorve Galftof met groote verligting voor den Lyder zal ontmoeten: Maer danftelik, datzy reeds ontaerd is, na zig vereenigt te hebben met het ruftend Gift, zoo als hier voren is bewezen: En dit zoo gefchied zynde, kan deze Stof kragtig medewerken,om de toevallen te bezwaeren,zoo als naderhand ten klaerften zal bewezen worden.
Wilt men nog meerder bewyzen 'er van hebben , laet ons een regelmaetige tuflehen-poozende Koorts ten voorbeeld nemen, en fielt voor, dat de Gal, oft andere Galftoften 'er de eau fa proxima van waeren; maer dan vraeg ik: Door wat oorzaek en werking het gefchied, na dat: de eerfte wegen behoorlyk, en zelfs by herhaeling
(d) Cull'EN' , Inflitution de Mcdecine prail, I. Partie. Ibid. Lixkixg , C;ialxer.s , Schanches.



46 Aenmerking over de
van hun Sdbürra, oft Galftoffen zyn gezuiverd; waerom dan de Koorts naderhand, ja zelfs in veel gevallen nog heviger en hardnekkiger blyft voorddueren3 Was het zaeken dk niet t'clkens door een ander Stof, welke eens in beweging is gebragt, gefchiedde, terwyl geen Gal, oft Galftoflè de zelve meer onderhoud, zoo kon dit immers onmogelyk daets hebben.
Dat men voorgaf, ja dit gerchied $ doordien 'er van die bedorve Stofte tot de vlooibaere Maffa is overgegacn, en dus de reden, waerom de Koorts naderhand blyft voorddueren; maer dan zeg ik: Wanneer dit t'elkens zoo gebeurde, dan moeft de Koorts door de daer op volgende Transpiratie by ideren Paroxifmus zoo verminderen, dat zy by den derden , vierden, oft vyfden aenval byna een einde moeft hebben. Zoo als men ten voorbeelde in fommige beginnende Iclerici waerneemt. En daerenboven zoo dit nog waer was i dan zoude men ook nok den Cortex Peruvianus als het eigenaerdig fpecificum- in dezen konnen houden, maer in tegendeel als een fchaedelyk en verderfiyk middel moeten aenmerken, dat immers tegen de dagclykfche ondervinding ten hoogften ftrydig waer.
My is zeer welbekend, dat Hoffmann (<z) heeft aengetcekent, dat 'er geen deel in het ge-
(a) Lib. Cit. Tom. 4. Cbap. 5. pag. 65. £f ftq.



Rotkoorts en Roodeloop. 4^
heele lichaem is, dat meer de verzaemel-plaets is van ziekte, en welk meer ftojfen in zig bevat-, dan de Maeg en Darmen. Maer daer uit volgt nog niet, dat daerom myn voorgebragte Stelling geen waerbeid is: Want ik beken, en moet met regt. dien grooten Man gelyk geven, dat de Maeg en Darmen veelerlye Stoften bevatten, welke eens ontaerd zynde, kragtig konnen medewerken, om de toevallen der Koortfen te bezwaeren, zoo als ik dit zelfs hier na op verfcheide plaetfen verder zal bewyzen.
Dat 'er nu weer andere voorgaven, dat immers alle vergiftige Pmkkehftoftèn in ftaet zyn, een Koorts te verwekken, zonder dat men hier toe een ruftend Gift, oft voedftermoeder benoodigd heeft; maer hier op antwoord ik: Waerom dan een eigenaerdig Pok- oft Maezel-gift, welk mede de Maeg ftimuleert, de Gal en andere Stofte op een aenmerkelyke wyze ontaerd ? waerom dan het zelve ook niet t'elkens een tufichenpoozende Koorts verwekt, in piaets van regelmaetige Pokjes,-oft Maczelen voords te brengen? Dat het Pok- oft Maezcl-gift Koorts verwekt, weten wy by ondervinding; maer dat het zelve oit een regelmaetige tufichenpoozende Koorts , zonder Pokjes oft Maezelen, zoude voordsgebragt hebben > is nog niet klaer bewezen.
Ten overvloede, zoo niet t'clkens de Zaeden van een ruftend Pok- oft Maezel-gift mede in het Speekfel, Saliva, Maeg .oft Darmen voorhanden



48 Aenmerking over de
had geweeft, zoo kon het eigenaerdig elementeerifch, oft vremd Pok- oft Maezel-gift, niet regelmaetig Bokjes oft Maezclen verwekken. Gefchied dit nu ftandvaftig by de opgemelde Ziektens, met hoe veel te meer regt mag ik dan niet ftellen, dat het zelve mede by onze onderfeheide Koortfen piaets heeft ?
Dat een eigen elementeerifch oft door aenftcking medegedeeld Pok- oft MaezeJgift, door een zonderlinge werking, mededeeling en vereeniging met een ander Gift, ookbekwaem is, ons Koortsgift in beweging te brengen, te doen voorddueren, ja zelfs de ergfte Rotkoorts te verwekken, dit zien wy klaer in zommige kwaedaerdige Pokjes, die met deze Koorts gepaerd gaen : Maer zeldzaem, oft mogelyk noit,zal men hebben opgemerkt, dat de Ziekebedienden, oft andere, die eens regt de Kinderpokjes gehad hebben, hoe zeer zy zig naderhand aen de zelve blootftelden, door deze Zyn aengetaft geweeft. Dat dit gevoelen waer is, heeft onlangs in een geleerd Traétatje den vermaerden Heer de Braband , beroemd Geneesheer te Gend uit eigen bevinding, en ontelbaere Schryvcrs, zoo overtuigend en nader aen den dag gelegt, dat ik gcloove, het zelve geen nader bewys meer noodig heeft. Maer dat men voorgaf, dat zy van de Rotkoorts, welke niet zelden deze ziekte verzeld, zyn aengetaft geworden, zou een waerheid wezen, die wyby ondervinding



Rotkoorts en Roodeloop. 49
vinding maer te dikwils hebben opgemerkt: En ten blyke nog verder, dat het voorgebragte waer is, zal men niet minder hebben waergenomen, dat alswanneer de Pok-ftof teenemael was uitgeworpen en ten ondergebragt, dat men dan Lyders naderhand nog een tyd lang aen tutTchenpoozende Koortfen zal hebben zien kwynen; 'twelk aen niet anders kan afgeleid worden, dan van 't gevolg der aenwezendc Rotkoorts, die tot hier toe, door vermenging en vereeniging met de Roten Pok-ftof, onder deze gedaente zig verborgen hiel.
Kwamen d' intermitteerende Koortfen ook nog t'elkens op een ongefchikt leven, zoo als vele gelooft hebben; waer op gebrek aen fpys-verteering, een ontaerding der Gal en andere Vogten moeften volgen, dan zag men de zelve het geheele jaer door even ftcrk woeden; daer men in tegendeel ziet, dat zy buiten het vroeg- en na-jaer zeldzaem menigvuldig oft algemeen zyn.
Mogten wy nu deze onze ftelling als bewezen houden, dan zou verder blyken, dat alle onze Volk- en Land-ziektens; zelfs onze goedaerdige tuffchenpoozende Koortfen niet uitgezonderd, door iets vremds, weikin onzen Dampkring word geboren, oft- door vremde wegen aengebragt, oft aen een fchielyke onderbroke Uitwaefièming wy die meeft al verfchuldigd zyn; welke dan verder door een eige wgrking, zoo als wy reeds
Tweede Deel. D '



'5^ Aenmerking over de
verklaert hebben, ons ruftend Koortsgift in bewe* ging brengt; waer na liet ook de voornaemftê "rol in alle onze heerflchende Koortfen fpeelt. En dat dit niet van waerheid is ontbloot, zien wy klaer in alle goedaerdige en kwaedaerdige Koortfen, ja zelfs den Roodeloop niet uitgezonderd, hoe die alle van eenen afwiflèlenden Aerd zyn, -of fchoon zy meermaels in het eerfte tydperk der ziekte-, voornaementlyk. by die, welke van eenen aenftekcnden Aerd zyn, zig zeer bezwaerlyk lacten onderlchciden; dog egter in een gevoorderd tydperk zal ider nouwkeurig Waerneracr dit zoo blykbaer ondervinden, dat hy nimmer hier aen zal twyftclen. Waer uit ik dan nogmaels met de grootfte wacrfchynelykheid het gevolg trek, dat wy alle een Zaedbcginfcl ecner tufichenpoozende Koortsfiof in onze Ingewanden moeten omvoeren, welke door vremde Giften, oft een onderbroke Uitwaefièming, eens aengezet en in beweging gebragt als een tweede Proteus, namaeten de voorgefchiktheid oft Smetgiften hevig zyn, alle gedaentc van Koortfen kan aennemen.
Niets is ook bekender * dan dat alle en eenider vatbaer is aen tufichenpoozende Koortfen ; maer waerom de zelve in deze Landen regelmaetiger oft onrcgelmaetiger voorkomen dan in andere, kan mogelyk afgeleid worden by des zelfs Ligging oft andere toegevoegde oorzaeken, die alle min of- meer tot deze gefchiktheid medeWerken; maer hoe het regt toegaet, en of wy



Rotkoorts en Roodeloop. 51
dit Zaedbeginfel reeds, zoo als eenige by Pokjes, Maezelen, en Peil onderfcellen, van gebortö eigen hebben, dan of wy het zelve ongevoelig met oft zonder ipyze indikken, of dat wy het deelagtig 'worden door andere onbekende wegen, kan met geen zekerheid bepaelt worden, ten minnen myn kundigheid ftrekt zig zoo verre niet uit, om daer iets niet zekerheid van te zeggen.
Den vermaerden Cullen (a) heeft aengemerkt: Dat de vierdendaegfcJie Koorts in Schotland Zeer ze^znem is, en dat 'die, welkt 'er mede aengetaft hebben geweeft, die by de vremde hadden gekregen. In de Logtftreek, waer Hippocrates de Geneeskonfl oeffende^ was het mede niet zeldzaem te zien een derdendaegfche Koorts, door eenen regelmaetigèn Crijïs, binnen de veertien dagen ten einde loopen. Tertiana exquifita in feptem ad fummam circuitibus judicatur. (b)
S 111.
Onderftelt nu, oncenzydigeh Lezer, dat alles, wat ik heb voorgebragt, op vallen grond was geftaefd,en ook by ider zöo wierd aengenomen; maer dan doet zig nog een zWaete vraeg voor, naementlyk: Wanneer ,de elementeerijche oft
(a ) Inftitutions de Médecint pratique. Tom. i. pag. 44. (b) Seft. 4. Apbor. 59.



.'5 2 Aenmerking over de
vremde Giften, oft ook een onderbroke Uitwaef•feming, onze voedftermoeder eens aen den gan^ oft in beweging heeft gebragt, of het dan niet moeft volgen uit onderftelling van dit Grondbeginfel, dat des ..zelfs werking oft met de dood, oft met de gezondheid, een einde nam; daer men integendeel, sim t'clkens zoo regelmaetig en llantvaftig, by alle geregelde Koortfen die tuflehenpoozing oft ruft •waerncemt ?
Hier op antwoord ik: Wanneer het ruftend Koortsgift door een niet al te kwaedaerdig elementeerijch, oft vremd Smetgift, oft ook door een -onderbroke üitwaclfeming in beweging is gebragt, en verders geen Rotftofte in de eerfte Wegen aentreft, oft geen zieke gefchiktheid gaet 'er by verzeld, zal ik onderftellen, dat het t'clkens regelmaetig en ftantvaftig een ongeregelde oft zelfs goedaerdige '.tufichenpoozende Koorts' zal verwekken-; maer door wat werking en oorzaek die tufichenpoozing en ruft gefchied, zou ik byna,zooik niet een onderftelling in 'toog had, met de woorden van dien grooten Svdenham (a] konnen bcfluitcn* Indien wy 'er onze gedagten ■crnjlig over laetengaen, konnen wy ontdekken vat de Natuer in der daed werkt, en welke werktuigen iy in haere werking gebruikt; maer de manier^ waer op zy werkt, zal, indien ik my niet bedrieg, altyd onbekend blyven.
,(■■&) Ofeu unieer/*., Dijertatio Epft. png. 485.



Rotkoorts en Roodeloop, 53.
Ondertuflchen om op dit gewigtig voorwerp,, myndenkwyze ter beilifling over te geven, zullen wy voor cerft zeggen, dat ideren Paroxyfmus eener tufichenpoozende Koorts een gevolg, is van een verplaetfing- dier.- ftoflèlyke oorzaek, welke wy onderftelt hebben , door elementeerifche oft vremde Giftena in beweging gezet te zyn, en reeds een min. oft groot gedeelte onzer Vlooiftof tot des zelfs Aerd kan overgebragt hebben, welk ver volgens door eenen verlhelden doortogt de Vaten fchuert,. prikkelt, en in Kramp trek-' king brengt, dus oorzaek kan wezen van die afwifielende koude en hitte, welke men by alle vtuilchenpoozende Koortfen waerneemt.
De Beroering, die men by ideren aenval in het Zenuwen-geftel zoo blykbaer opmerkt, geeft een klaer bewys,. dat het Prirxipium nervofum mede is aengedaenr en dat uit het gevolg der fchuering, oft prikkeling, die de Ziekeftof op het Vaetgcftcl verwekt,, een hitte onmiddelbaer het gevolg 'er van moet zyn. Den verfnelden doortogt door de beginnende hitte al meerder toenemende, moet het Zenuwen-geftel in eenen ftaet van zwakheid worden gebragt: De werkende Natuer haer Gift buiten de groote vaten geworpen hebbende, zal zig gedeeltelyk langs het Zweet ontlaften; Dog daer de zwakheid in het Vaetgeftel by voordducring langs om meer toeneemt, kan het mogelyk gefchieden, dat'er een gedeelte ontrent- de huid, oft tufichenruimto blyft.hangen?



54 Aenmerking over de
welke na een min oft meerder tyd aldaer verbier ven te hebben, wederom regelmaetig door terug-vlopiïng eenen nieuwen aenval verwekt, zoo. als men ten voorbeeld, by een geftremde Uitwaefièming de zelve uitwerking ziet.
Dat men voorgaf, indien deze onderftelling waer was, dan zou t'elkens. moeten volgen, dat de te-rug-gehoudene Zweetftof fpoedig moeft weder te rug vlooien, en onmiddclyk eenen nieuwen aenval verwekken: Dog hier op meen ik te. moeten zeggen: Waerom dan niet even by een onderdrukte Uitwaefièming, in het oogenbftk, wanneer die gefchied, insgelyks een Koorts word verwekt, daer men integendeel niet zelden een, twee, a dry dagen ziet yerloopen voqr aleer de zelve zig voordoet.
Daerenboven onderfiel ik nog, verder, dat hoe fterker de aenvallen van koude in de Koortfen zyn, hoe overvloedigei; het Zweet zal wezen, by gevolg een veel grooter ontlafting van de ziekmaekende Stof, en zwakheid van het Vaetgeftel zelf: En van daer kan afgeleid worden het korter, oft langer vertoeven van. den nieuwen aenval.
Wyders zal men nog hebben opgemerkt, dat. Lyders, welke het Zweet by ideren Paroxyfmus wel afwagten, dat. hunne. Koorts regelmaetiger" korter en min gedugt zal worden; daer integendeel by die, welke zulks verwarloozen, men niet. zelden zal hebben waergenomen, dat hunne aenvallen heviger, gedugter, ja meermaeJs in aen-



Rotkoorts en Roodelbop. 55
fcoudende Rotkoortfen zyn vcrwilTclt geworden* Ondertuflchen tot de- verdere oplofting overgaende, nacmentiyk waerom in heete aenhoudende Koortfen weinig oft geen aflaeting, Intermiffio, word befpeurt, en door welke reden zulks gefchied. Deze gewigtige voorftelling-, indien ik het mede-regt heb, meen ik door het volgende te konnen beflilTen: Alle Smetgiften, die onze gewoone Koortfen tot- gevolg hebben, zoo mede een onderdrukte Uitwaeifeming, wanneer die eens ons ruftend Koortsgift in beweging hebben gebragt, en de voorgefchiktheid en aenleidende oorzaeken, zyn zoo hevig en gedugt, dat zyhet zelve hebben konnen doen ontaerden, en zyn waer Caracler verliezen, dan zal den prikkel oft Koorts-llryd, wel. geduerig, dog egter altoos met min oft meerder afwiffeling gepaard gaen, in-r weerwil het zig volftrekt het tegendeel doet gevoelen: En deze zonderlinge werking,geloof ik,, dat by dezen toeftand door geen ander oorzaek gefchied, dan om dat de Prikkelllof, vereenigd met Rot- oft andere Stoften, niet zoo hevig op ■ het Vaetgeftel kan werken, en ook geen fcheiding, 'tzy volmackt oft-onvolmaekt, ten min^ üen in het eefte tydperk der ziekte, kan piaets hebben; om reden de.gemengde Ziekeftof, een tyd benoodigd heeft, om zig los te maeken en, tot ontlafting te bereiden.
Zyn integendeel de Smetgiften niet zoo hevige de. vQOtgefcb.ikt.heid en aenleidende- wrzaekeruirf



Rotkoorts en Roodeloop. 57
algemeen aengenomen wierd; mogelyk kon den tyd niet verre meer verwyderd wezen, dat, was het zaeken het ruftend Koortsgift 111 beweging kon gebragt worden, dus een goedaerdige Kot, geregelde oft ongeregelde tufichenpoozende, Koorts wierd verwekt, en men van deze eens wel was genezen, of ik met geen zekerheid kon befluiten, dat men andermael zeldzaem van de zelve zou aengetafi worden.
Dat dit waerlyk niet geheel van een gegronde mogelykheid is ontbloot, vinden wy zelfs by van Zwieten (a) aengeteekend, daer hy zegt: In vele ziektens, die van Koorts ivorden vereelt, ziet men ook, dat het de lichaemen der menfehen zoo verandert, dat zy naderhand die oorzaeken, fchoon menigvuldig aengebragt, zonder hinder ver draegen; waer van zy te voren in die ziektens vervallen waeren. Dus worden zy, die eens de regte Kinderpokjes hebben gehad* fchoon ze naderhand dagelyks met Lyders, aen deze z^te krank liggende, omgaen, egter niet befmet.
Ros en a Rosenstein (b) getuigt ook van zyn befchreve Rotkoorts: Dat de gene, welke door de zelve eens aengetafi hadden geweeft, konden naderhand zonder gevaer altoos by de zieken
(a) Comm. in Aphor. Boerii. Jpb. 587. Tom. 2. p. 112.
(b) Sandieorx, Zweedfche Académie.I. Deel §. 8.p. 59.



*j8 Aenmerking over de
Wn, en Zig verzekerd houden, dat zy niet weder befmet wierden.
THucmDEs ^J de fchrikkelyke Peft- der Athemenferen befchreven hebbende, merkt- mede aen: Dat zy, die met deze vreezelyke Befmet«ng aengetaft, >er waer en doorgekomen, naderhand vry geweeft zyn.
MaerVANZwiET£N ^ aenmerkt op het bovengemelde, en zegt: Bet blykt uit de waernemin. gen van laeteje Schryvers, die over de Peft hebben gehandelt,] dat de zelve menjchen meer-
Z /e?de'm m hebhen gelegen>en dat
vele die er reeds waeren doorgekomen, nader-, hand op nieuws aengetaft, geftorven zyn.
Dat dit enkelde maelen kan gebeurd wezen, wil ik geenzins betwiften, alzoo het Peftgiftdoor. voordplanting en ontaerding zoodanig tot het uitterfte kan opklimmen, dat het vervolgens nog gefchiktheid, geflagt oft ouderdom fpaert. En dat het Peftgift by opgemelde aenmerking "tot diehc-" vigheid moet geweeft hebben, blykt dat die gene welke 'er voormaels van genezen waeren, by de. tweede befrnetting zyn omgekomen. Waerom ook deze gevallen geenzins tot een gevolg-trekkingmoeten dienen, als of zy naderhand voor eenen generalen regel moefter,doorgaen: Want daer in'
(a) De Bello peloponnejiaco. Lib. 2.
(b) Bid. Aphor, 587. Tom. 2. pag. n2„



Rotkoorts en Roodeloop. 59
komen byna alle oude en hedendaegfche Schriftftellers over een, dat 'er Smetgiften geboren ,worden, die zoo befmettend en verllindend zyn, dat zy nog geflagt, ouderdom, nog gefchiktheid fpaeren, en waer tegen ook de befaemdfte Hulpmiddels weinig oft niets en helpen. Even gelyk die Peft, oft liever kwaedaerdigen Roodeloop, waer van Diodorus van Sicilien (a) gewaegt, die byna de geheele Armée derCarthagenienieren, die met het Beleg van Syracufa bezig waeren, dede nerven.
Gelukkig, mogen wy zeggen, en dankbaer moeten wy ons verligte Eeuw wezen, waer in de zeden, gewoonte en opmerkzaemheid der Regering zoo zeer is verandert geworden, dat deze heeft te weeg gebragt, dat men heden zelden oft noit de onderfcheide Volkziektens tot die hoogfte kwacdaerdigheid ziet opklimmen; waer van onze Jaerboeken pas over honderde jaeren zoo veel treurige en ylfelyke voorbeelden hebben opgelevert.
Nu wil ik wel niet geheel ontkennen, dat een menfeh een en andermael, door een ongefchikt leven oft ander tydelyke omftandigheden, door een Rot- oft tulfchenpoozende Koorts kan aengetaft worden, waer van hy te voren wel en naer de regels der- konft was genezen; maer die
f a) Bibliot.. biffot. Sect, 20.



6o Aenmerkincr over de
gevallen zullen zoo zeldzaem voorkomen, datzy waerlyk geen aenmerking verdienen. En ten overvloede, van Zwieten (a) belluit zyne hier voren fiaende aenmerking, met de woorden van dien onvergelykelyken Waernemcr Sydenham: (b) Bat in welken leeftyd oft temperament hy zig bevind, die met derdendaegfche Koorts word aengetaft, indien die op eenigen anderen tyd van zyn leven (hoe lang het cok mogt geleden zyn) eens aen de zelve Koorts z'iek is geweeft, die ziekte hem deze, tweede reis niet zeer lang zal kwellen; maer na eenige weinige aenvallen van de. Zelve zal ophouden. En dit heb ik (naementlyk van Zwieten) meermaelen gezien.
Stellen Sydenham en van Zwieten dit mogelyk by een derdendaegfche Koorts, met het zelve regt mag ik zeggen, dat het by alle Rot-en andere tufichenpoozende Koortfen ook kan piaets hebben; en ik meene door de volgende Stelling niet weinig kragt aen die gevoelen te zullen by zetten.
Niets is bekender, dan dat de vierdendaegfche Koorts, Febris quartana, de langduerigfie en te gelyk de hardnekkigfte van alle tufichenpoozende Koortfen is. En niets is 'er ook bekender, dan wanneer men van deze eens wel is genezen,dat men vele, ja menigvuldige jaeren een volmaekte gezondheid geniet; dan ook in tegendeel wan-
(a) Lib. Cit. Tom. c. Aphor. 587.fag. 113. {b} Opera univerfa. Secl. 1. Cap. 5. pag. 102,



Rotkoorts en Roodeloop. 6l
neer men van de zelve kwaelyk is genezen, niet zelden een Chaos van ellende voor zyn overige dagen op den bals haelt.
Dit is nu ook de reden, waerom de meefie Geneesheeren, wel wetende wat nafleep van verdrietelykheden deze Koorts tot haer gevolg heeft, voornaementlyk in den winter, dat alle weldenkende haer beloop aen de goede Natuer bevelen, immers zoo lang de ParoxyJ'mi regelmaetig niet al te geweldig, oft met reden bevreell wierden, dat zy tot een ander ziekte mogt ontaerden.
Word nu deze Koorts door alle weldenkende aen de heilzaeme werking der Natuer overgelaeten, immers tot zoo lang zy het lichaem geen merkelyke fchaede toebrengt, en den Lyder neemt daer by eenen goeden leefregel in agt, zoo zal het gefchieden, dat de Natuer zig immiddels door een bezondere werking, en op een ongevoelige wyze haer van het ruftend Koortsgift zal ontdoen; waer door ook de aenvallende Paroxyjmi door tyd natuerlyker wyze moeten verminderen, tot zy op het lactfte byna niet meer te befpeuren zyn, en alzoo een Lyder geheel zyn overige dagen 'er van bevryden.
Gebeurde t'clkens die wyze voorzorg, gepaerd met eenige Geneesmiddelen, die in ftaet waeren de min oft meer ontaerde Vogten te ontlaften, en te verbeteren, by alle andere tufichenpoozende Koortfen, dan meen ik even, dat zoo een gelukkige uitkomfi zoude piaets hebben; maer



Rotkoorts en Roodeloop. 6§
tydig tot Koortsbrekende middelen zyn toevlugt te nemen; en van hoe veel aenbelang het insgeïyks zal wezen, zyn Lyder een geregelde leefwyze, zelfs wanneer de Koorts geheel opgehouden heeft-, nog een tyd daer na tc doen onderhouden ; en waerom ook de buikzuiverende middelen, bittere Alkaline, vafie Loogzouten, en die, welke een gemactige Uitwaefièming te weeg brengen, van zoo een heilzaeme uitwerking zullen bevonden worden.
Daerenboven heb ik nog waergenomen, dat dien, welken eens van een Tuflchcnkoorts behoorelyk en wel was genezen; dog naderhand door een ongelchikt leven, oft ander tydelyke omftandigheden, de werking zyner dierlyke huishoudingin wanorden had gebragt; dus wederom door een Koorts wierd aengetaft, dat dezen veel eer door een eendaegfche, oft, het geen gemeender gefchiedde , door een Diarrh<ea, Cholera Morbus , als wel door een ander geregelde tufichenpoozende Koorts wierd overvallen. Heeft men egter waergenomen» zoo als het gefchieden kan, dat ook lichaemen, wiens Vogten van het ruftend Gift wel waeren gezuiverd; dog naderhand aen de gevolgen van een Diarrlnea, Cholera Morbus, waer de giflende Prikkelftoften, door onkunde oft verwarloozing, niet tydig waeren ontlaft; maer integendeel in de vlooibaere majja zig hadden weten in te florpen ; waer door zy andermaei Van een Rot- oft tufichenpoozende Koorts wier-



04 Aenmerking over de
den aengetaft. Maer dan ftel ik, dat ik noit heb willen ontkennen dat een bedorve Stof, met vermenging van ander Giften, ingifting zynde,niet door een bczonder werking andermael een Gift kan voordsbrengwelk zeker in ftaet is om ook de ergfte foort van Koorts te verwekken. Dog wanneer dit gefchied ('twelk ik geloove, niet te dikwils zal piaets hebben) dan meen ik, dat dit Gift, door een bezondere werking geboren, van den zeiven Aerd zal wezen, welken nog gefchiktheid, ouderdom,nog geflagt en fpaert, zoo als wy hier voren nogmaelshebben aengemerkt.
Onder tufich en dit is zeker, dat ik in myne uitgeftrekte vierentwintig jaerige Praétyk, wat nadenken ik my te binnen breng, ( en wanneer zulks gefchiedde, was die Koorts van zoo kleinen duer, of de voorfchikkende en toegebragte oorzaeken waeren zoo geweldig en kwaedaerdig, waer in die byna niemand zoude gefpaert hebben) zeldzaem heb waergenomen, waer eens een Lyder van een Rot- oft tufichenpoozende Koorts zelfs den Roodeloop, hoe befmettend ook anders, niet uitgezonderd, wel en behoorlyk van genezen was, dat hy andermael, hoe zeer hy zig aen befmetting blootftelde, zelden 'er door wierd aengetaft. Ten overvloede de laetfte twaelf a zeftien jaeren, waer in de Rotkoorts en Roodeloop in onze omftreek allerhevigft hebben gewoed, hebben my niet weinig gelegentheid verfchaft, dit met alle nouwkeurigheid waer te nemen.



Rotkoorts en Roodeloop. 65
S- v.
Zou dan op dit grondbeginfel, hoe vrenld het ook eenige mag voorkomen, niet volgen, dat ik met regt kon vraegen: Of onze Rotkoorts niet kan ingeënt worden ?... Dat dit mogelyk is, heeft den grooten Camper (a) middagklaer by de Veepeft, ( die ik niet anders dan een kwaedaerdige Rotkoorts wil genoemt hebben) bewezen.
Zelfs nog onlangs heeft den gelukkigen en zeer kundigen Heer Samo'ïlowitz, (b) Genees-en OpperHeelheer van den Senaet der Gezondheid te Mof couw, dit tegen de allervreedfte ziekte, die oit fterfling heeft bezogt, naementlyk de Peft, met het befte gevolg en als den allerzekerften voor, behoedmiddel in 't werk geftelt. Ja nog onlangs heeft den Heer J. Cook (c) de Maezelen met geen minder heilzaem gevolg,dan de Pokjes,ingeënt.
Menig Lyder kon ik zelfs aenhaelen, diefukkelde aen langduerige, ja byna ongeneefjyke ziektens, en die ik enkel door inenting der Schurft
(a) Genees-Natuer- en Huishoud-kundige Jaerboeken. II. Deel, pag. 375, 385, &fea.
(b) Efprit des Joumaux, réponfe d Mr. gormand Juin Jnnée 1783. Tom. XVII. pag. 322.
(c) Gentleman'! Magazine voor de Maend April 1767.
Tweede Deel. p



66 Aenmerking over de
CScabies) heb genezen. Den beroemden le Cxerc (a) fchynt dit mede begrepen te hebben. Daerenboven hoe vele Lyders weet ik als nog my niet te binnen te brengen, die maenden en jaeren een kwynend en ellendig leven onderhielden, waer tegen ook de befaemdüe middelen niets wilden helpen, en enkel door een Revolutie der Natuer, in 'therwekken eener tufichenpoozende Koorts, naderhand een volmaekte en duerzaeme Genezing verkregen hebben.
Dat de Pelt maer een Rótkoorts is, heeft den beroemden Nimweegfchen Archiater de Man (è) uit vele Schryvers bewezen; zoo mede den alom vèrmaerden de Haen, CO ja Mead, 00 die anders dit gevoelen niet fchynt toegedaen te zyn, moet zelfs bekennen, dat de Peft niet dan een allergruwelykfte Koorts is.
Dat de Rotkoorts maer een ontaerde tufichenpoozende Koorts is, vinden wy by den zeiven de Man (e) aengeteekend; zoo als ik mede in den loop dezer Verhandeling op onwraekbaere gronden zal tragten te bewyzen. En dat de Peft maer in eenen trap van onze Rotkoorts verfchilt, en deze meermaels in vorige dagen daer
(a) Hiftoire naturelle de VHomme. Tom. II. pag. 43.
(b) By bet Genoodfchap fervandis Civibus, I. Deel. p.i$6.
(c) Ratio medendi, Pars XIV. Cap. 9. de Pefte.
(d) CEuvres phyji\ues & médecinales. Tom. II. pag. 75.
(e) Loc. Cit. 1. Deel. pag. 136.



Rotkoorts en Roodeloop. 6?
voor is gehouden, hebben ons de beroemde HeerenPniNGLE, (a) Unzer, (b) en den kundigen Overzetter van Meads Werken den HeerCosTE, (O en meer andere, klaer betoont. Ja Pringle (d) heeft wel duidelyk gezegt: Dat de Peft meermaels onder de gedaente van een dobbel Tertiaen zig voordoet. Dog wanneer dit gefchied, dan meen ik, dat het niet anders kan gebeuren, of het goedaerdig Peftgift, met het ruilend Koortsgift vereenigd zynde, zal het eerfte zoo ver Hapt wezen, dat het tweede in beweging gebragt, des zelfs CaraSter boven het Peftgift behoud: En waer het zaeken men by dezen toeftand vroegtydig en kragtdaedig het bederf der overige gezonde Vogten tegenging, dan meen ik, dat men zoo een Peft fpoedig en gemakkelyk kon genezen: Want 'tis meermaelen niet, dan door de draeling oft verwaerloozing, dat het gefchied, dat het Smetgift met het ruftend Gift vereenigd, in zyn verdere werking de gezonde Vogten zoo ontaerd, dat uit des zelfs gifting en' bederving het eerfte Smetgift zyn volle kragt verkrygt, dus hctRuftgift ten onderen brengt, en alzoo zyn hevige uitwerking doet gevoelen, even of het in zyn volle kragt was toegebragt. Zoo men deze ftelling
(a) Maladiesdes Jrmées. Tom. II. p. 107. 13S. £f fcq
(b) Aertz oft Geneesheer. III. Deel pag. 19.
(c) Loc. Cit. Tom. I. in Annot. pag. 311. *(d) Loc. Cit. Tom. L Chap. 4. §. 3. ^.'288.



68 .Aenmerking over de
wel overweegt, dan moet dit nog de grootfte Waerfchynelykheid aen myn voorgcfteld Syftema byzetten, naementlyk, dat 'er ontegenzeggelyk een ruftend Koortsgift in onze Ingewanden moet voorhanden wezen, of anders laet zig de zaek niet wel verklaeren. En ten overvloede, men word des zelfs CaraSier in den beginne, oft op het einde van alle kwaedaerdige Rotkoortfen, na dat de oorzaek overwonnen is, zoo duidelyk geWaer, dat het byna geen verdere opheldering meer noodig heeft.
Dat dö Pelt op heden niet zoo dikwils, ja in 'tgeheel niet meer voorkomt, waer van men egter onze kwaedaerdige Rotkoorts moet uitzonderen, heeft Miller en Pringle (~a) aen het meerder gebruik van Groenfels (fielt volgens ons 'er by, fuiker, het minder vleefch eten, en voor-al -de waekzaemheid der Regcering) met regt afgeleid: zoo als mede de Heeren Macbride (b) en de Botssieu (c) op heden gctoont hebben. Kan men de Peft (uitgenomen een boofaerdige en alverilindende) maer eenmael in zyn leven krygen, zoo als men zulks by menigvuldige Schryvers aengeteekend vind, en nader door de waerneming van den Heer Samoïlowitz Cd) overtui-
(a) Lib. Cit. Tom. ILChap. 6. §. 6. pag. 131.
(b) Effais' d'Experiences fiir ics Anticeptiques.
(c) Dijfertation fur les Anticeptiques. pag. 58.
(d~) Lib. Cit. Tem. TT. Antiée 1783. 323 & M* ^



Rotkoorts en Roodeloop. 69
gende word aen den dag gelegt; zoo zou even op die grondftelling volgen,, dat wy de Rotkoorts insgelyks maer eens binnen den leeft-yd konden krygen, zoo als dit eenigzins door myn eigen bevinding hier voren aengehaeld, nader word beveiligt: Niet tegenfiaende Pringee Ca) en andere, welke daerom de Rotkoorts erger dan de Peft genoemt hebben, (om dat-men die volgens hun meermaels kan deelagtig worden) hier tegen mogten inbrengen. Ik ben zelfs niet vervremd van te gelooven, dat men even onze goedaerdige tufichenpoozende Koortfen door Inenting zou konnen verwekken: Want is het zelve mogelyk by de Peft, zoo als Samoïlowitz, (6) en. by de Rotkoorts zoo als den vermaerden Camper Cc) onloochenbaer hebben bewezen, zoo ftelikeven, dat het zelve kan gefehieden by de tuflèhenpoozende Koortfen. Ik heb het wel noit beproeft;, maer daer uit volgt niet dat het daerom onmogelyk is, ja ik meene, zoo dit oït piaets had, dat menig Lyder, die men op heden. voor ongeneeslyk aenmetkt, hier door zou behouden worden;., welken nog buiten dat, zyn overige dagen in een kwynend en ellendig leven moet overbrengen, tot hy eindelyk na veel fukkelen, onder het ge-
fa; Lib. Cit. Tom. I. pag. 289*
(b) Lib. Cit. Tom. FT. Année 1783. pag. 320 & fea.
(c) Genees- Natuer- en. Euishoud-kundige J oerboek fa > •X. Deel. pag. 375, 385 fif /q.



fo Aenmerking over de
weid, 'tgeen alle ftervelingen eigen is, moet bukken. Boerhaave was wei-eer gewoon aen zyn toehoorders te zeggen: Dat was het \aeken hy Zoo gemakkelyk een Koorts kon doen weerkomen, als wegnemen, dat hy zig zou verbeeld hebben den grootften Geneesheer te-wezen.
Ziet daer, geagten Lezer, al het geen wat ik ontrent dit voorwerp heb weten aen te teekenen, ik heb het flegs als gifling. opgegeven; dog als gilling die ik meene gegrond te wezen; en ik laet de vryheid aen een befchaefder pen dan de myne, om dit gewigtig Stuk, welk reeds twintig eeuwen onder de Geleerde dien fteen des aenftoots is geweeft, nader in al zyn dagligt te brengen, lerwyl ik my ondertuftchen met dit weinige, wat ik voorgedraegcn heb, zal vergenoegen.



Rotkoorts en Roodeloop. 71
DERDE AFDEEL!NG.
jLangs welke wegen de onderfcheidt Smetgiften in het Lichaem komen.
DE Befmetting, waer door men de Giften, wsh keonzp gewoone Epidemien te weeg brengen, deelagtig word, ondernel ik op tweederlye. wyze mogelyk te zyn, naementlyk: Door Aenraeking van befmette Lichaemen, en door vermenging èn mededeeling van de Smetgiften, met de Saliva oft het Speekfel.
Door Inademing, zoo als vele oude en hedendaegfche Schriftftcllers gewilt hebben, kan ik nietwel begrypen, dat mogelyk is: Want gefchiedde dit zoo gemakkelyk, dan kon byna niemand, wat voorzorg hy nam, de Befmetting ontwyken;.. en nogtans weten wy, en wy zyn 'er ten vollen van overtuigd, dat de voorzorgen (hier voren I. Deel pag. 196 gemeld en nog nader te.melden) kragtige waerborgen zyn, indien deze maer nouwkeurig worden agtervolgt,. om zig voor Belmetting te bevryden: Want Lieden, die pligtshalven by en ontrent befmette Zieken moeften zyn, en aen wie ik de. zelve op het nadrukkelykfte aen-



72 Aenmerking over de
beveeldc, en die zy ook op het nouwkeurigfte nakwamen, heb ik zeldzaem oft noit gezien, dat zy door die zelve ziekte, voor-al in dit tydftip, wierden aengetaft.
Men kan voorgeven, waerom gebeurt het dan by Peft oft ander zeer aenftekende ziektens, waer zelfs het Smetgift nog het hoogfte toppunt van kwaedaerdigheid niet bereikt, en waer in men. alle voorzorgen op het nouwkeurigfte in agt neemt, en egter ziet, datihet byna niemand, ten zy weinige uitgezonderd, en fpaert. Hier op antwoord ik, dat ik dan onderftel, dat den naeft-betrokken en algemeenen Dampkring door befmettende Exhalaüe zoodanig zal vergiftigd wezen, dat het onmogelyk is, 'tzy wetende oft onwetende, te verhoeden, van het Speekfel door te flikken; en alzoo geen wonder, waerom 'er vele r.e gelyk door aengetaft worden. Dog wanneer zoo een achelyk lotgeval een piaets oft landftreek te beurt valt, dan weet ik geen beter voorbehoedmiddel de gene aen te raeden, die 'er zig volftrekt voor willen beveiligen, dan hun Ipoedig van deze piaets oft landftreek te verwyderen, en niet eerder weer te komen, dan wanneer de ziekte geheel opgehouden heeft, en men in het zeker is gefteld, dat 'er in langen tyd geen nieuwe Besmetting piaets heeft gehad.
Maer dezen raed, hoe zeer hy aen het heilzaem oogmerk zoude beantwoorden, kan niet dan voor weinige uitgezonderd piaets hebben, nadern&e



Rotkoorts en Roodeloop. 73
hy in een wei-gevoegde Maetfchappye niet beftaenbaer zoude wezen; zoo uit aenmerking, dat het Smetgift hier door alom zig kon verfpreiden, als wel dat de liefde tot zyn evenmenfch onmogelyk dit kon gedoogen, dat men óp-zoo een wreede wyze zyn zickliggende Medeborgers aen hun ongelukkig lotgeval, beroofd van alle hulp, overliet: Terwyl dit zelfs een vreedheid waer, welke geen voorbeeld zoude hebben. Daerenboven den Godsdientt en de liefde, welke den menfeh onderling verbind, zouden hem verpligten, die ongelukkige niet te veriaeten; te meer nog, wyl de eeuwige Waerheid (a) ons uitdrukkelyk beveelt: Indien het is in ons vermogen, moeten wy onzen evenmenfch raed en byftand bieden.
Om dan wederom tot ons voorwerp te komen, naemlyk dat wy niet wel konnen bcgrypen, hoe de Befmetting door Inademing kan medegedeelt worden , laet ons eens hooren , wat den beroemden Hoffmann , (b) dat groot cieraed van Duitlland, hier van aengeteekent heeft. Het zyn zyne eigen woorden: Daer en is geenen weg z°° bekwaem, door welken de vergiftige Dampen, die de zieke lichaemen in onzen Dampkring uitwaeffemen, en langs waer de zelve in onze vlooibaere rogten indringen, dan den mond: nademael dit deel geduerig is bevogtigd van Speekfel, waer door
(a) Petri 1,4, 8, £ƒ 10.
(i) La Mêdecine raijonnée. Tom. IV. pag: 2,5cv



Rotkoorts en Roodeloop. 75
en uitwaeffeming is) hoe een Bederf aldaer zig Zoo gemakkelyk kon huisveften, oft een vergiftige Exhalatie lang ophouden, (a)
Waerlyk zoo men de zack met een onpartydig oordeel nader overweegt, moeten wy dien fcherpzinnigen Waernemer gelyk geven, en ftellen dat het byna onmogelyk is, dat eenen vergiftigen Waeflem langs dezen weg in 't lichaem kan dringen, voor-al door den tegenftand, die het ontmoeten d'onophoudelyke beweging en Transpiratie , waerom de lichaemen van die Natuer 'er zig onmogelyk aen konnen vaftegten oft doordringen. Was het zaeken dit nog t'elkens gefchiedde, dan zag men ook veel meer ongehoorde toevallen by onze gemeene Epidémien te voorfchyn komen, en niemaels zouden wy een graffeerende Volkziekte zoo regelmaetig en ftantvaftig in alle haere toevallen opmerken, terwyl de Smetgiften langs dezen weg ingedrongen, zou moeten volgen, dat 'er in die deelen zulke prikkeling, terging, en verwoefting gebeurden, welke van zulke ongehoorde toevallen zouden agtervolgt worden, dat zy geenzins met de thans zwevende Épidémie ecnige overeenkom!! zouden hebben: In tegendeel, uit aenmerking dier toevallen, zou het meermaels gebeuren, dat men zig zou vergiften, en het Toeval voor de Ziekte, oft de Ziekte voor het Toeval nemen.
(a) Lib. Cit. Tom, IV. pag. 252.



76 Aenmerking over de
Onder een aental van beroemde Schryvers, zoo als ik hier voren by pag. 36 dit breedvoeriger heb verklaert, heeft den Heer Roussel (a) nog onlangs aengeteekent: Dat de Saliva een kragtige Baermoeder is om de Smetgiften te ontfangen, te koefieren, en vervolgens in werking te brengen. Niet minder fchynt den Heer de Boissieu (b) van het zelve gevoelen te zyn, wanneer hy fielt: Dat een bedorve en vergiftige Logt lig gewillig met het Speekjel mengt, het zelve ontaerd, bederft, en nedergefikt zynde, de overige Vogten tot zynen aerd overbrengt. Waerom hy ook op het nadrukkelykfte aenbeveelt, van noit het Speekfel neer te flikken, zoo lang men zig in vergiftige en befmette plaetfen ophoud.
Uit al het voorgebragte-meen ik, dat men ten klaerften moet overtuigd wezen, dat de Speekfelwegen den gemeenften weg moeten zyn, langs waer de Smetgiften zig in 't lichaem dringen, zoo als nog nader uit de geduerige pooging tot Braeken, Maegpyn, Stuiptrekking, en andere gedugte toevallen , welke men niet zelden by vele Lyders ontmoet, komt te blyken, en die men ook als het zekerfte kenteeken kan opgeven, dat een Pok-, Roodeloop, oft een ander Smetgift langs dezen weg in het lichaem is gedrongen. Was het zaeken het nog t'elkens door- de Long gebeurde,
(a) Recherches fur la petite Vérole. pag. 73. ( b) Differtation fur hs Antifeptiques in Annot. §. $S' s



Rotkoorts en Roodeloop. 77
ziet eens wat geweldig Hoeften, Bloedfpouwen, ja zelfs Verftikking, en andere hevige toevallen, in vergelyking van het Braeken, Maegpyn, &c■dit niet ten gevolg zoude hebben. Dus blykt, naer het my voorkomt, uit dit gevoelen, welk ik thans meene op zekeren grond bewezen te hebben, dat het moet volgen, dat 'er geen ander wegen konnen zyn, langs waer de Befmetting in het lichaem dringt, dan langs de Speekfelwegen, oft door de Pori der huid door Aenraeking.
Dat nu weer andere wilden gelooven, dat de Smetgiften dwars door de Pori der Huid zonder Aenraeking in de lichaemen konnen dringen, om dat Hippocrates (a) heeft gezegt: Carnes attractrices, & ex ventere, & extrinfecus, quia totum corpus perfpirabile, is nog minder mogelyk te begrypen, als by dat der Long: want zoo dit t'elkens gefchiedde, dan was het insgelyks onmogelyk, dat men de Befmetting door alle aengewende voorzorgen kon vermyden. Waerom ik meene, dat dit mede geen piaets kan hebben, zoo uit aenmerking van den tegenftand, die het ontmoet van d'onophoudelyke Transpiratie, waer in Sanctorius (b) üelt de lichaemen geduerig te zyn, als wel om dat het byna niet te begrypen waer, hoe dat eenen vergiftigen WaeiTem dwars door de Pori der'Huid kon indringen.
(a) Lib. VI. Epid. SeB. 7.
(b) Medicina Jlatica. pag. 19.



78 Aenmerking over de
Ik beken wel, wanneer men agt geeft op de gronden der Water-weeg-kunde, dat de Perfing van den omringden Dampkring wyd het evenwigt der Uitwaelfeming moet te boven gaen, zoo als Torricelli mede heeft aengemerkt; maer daer uit blykt nog niet, dat den befmetten Dampkring daerom zoo gemakkelyk door de huid kan dringen.
Dat men voorgaf, is den vergiftigen WaelTem eens Roodeloop, wanneer wy op Gemakken oft Vertrekken ons gevoeg doen, in ftaet langs' den Anus ons te befmetten, zoo als vele Schriftftellers voorgeven, dat gefchieden kan, dan kan even den vergiftigen Waefièm dwars door de Huid, buiten aenraeking, in 'tlichaem dringen. Maer hierop antwoord ik, dat die Schryvers, welke gelieft hebben zulks te onderftellen, niet aengemerkt zullen hebben, dat men ook in deze plaetfen oft Gemakken moet adem fcheppen, als mede befmette plaetfen aenraeken; waer door dan gemakkelyk het Smetgift, dat hier in geenen geringen graed van werkzaeme kwaedaerdigheid voorhanden is, met de Saliva zig kan vereenigen, oft langs de Pori der Huid door Aenraeking in 'tlichaem dringen.
Gebeurd dit t'elkens, zoo als niemand kanbetwiften, dan zal het ook zeer gemakkelyk te begrypen wezen, waerom men ter dezer plaetfen de Smetgiften zoo ligt deelagtig kan worden: Te willen gelooven, zoo als eenige voorgeven oft gedroomt hebben, dat den Tenesmus 'er het ze-



Rotkoorts en Roodeloop. 79
ker kenteekcn van is, dat het Gift langs den Anus zig heeft ingedrongen, ik meene, dat het belachelyk waer , dit gevoelen te willen tegenfpreken, alzoo ider, zelfs den onkundigfien het kennelyk is, dat den Tenefmus maer een gevolg is van een aenwezende fcherpe Prikkelfiof, oft Ontvelling in het laegfte gedeelte des Endeldarms, als mede dat dit toeval gemeenelyk maer na eenigen tyd, wanneer de Befmetting piaets heeft gehad, zig verópenbaert. Maer door Aenraeking van befmette Lichaemen laet zig de zaek geheel anders verklaeren, nademael de geheele Oppervlakte der Huid met iets vetagtig is bedekt, welk een meerder oft minder Uitwaefièming t'elkens nalaet; oft zelfs ten tyde, wanneer die aenwezig is; waer door het gefchied, dat de Smetgiften 'er zig gemakkelyk aen vaftkleven, en alzoo zonder weinig tegenfiand verder door de opfiurpende Vaten onder de vlooibaere majjd konnen gebragt worden, zoo als den grooten Camper. <X) ook ftcllig heeft verklaert, dat gefchiedén kan. Ten overvloede in de laetfte vreezelyke Peft van Marfeille wierd dit zoo blykbaer ondervonden, dat voortaen ider, die gezond was, zig met fiokken wapende, om de ongelukkige Befmette van hunne lichaemen te verwyderen, (b) om dus het Aenraeken voor te komen, en zig voor Beimetting te bevryden.
(a) Genees- Natuer- en Huishoud-kund. Jaerb. II. D.p. 35
(b) Mémoire fur la'Pefte de Marfeille en 172c.



8o Aenmerking over de
§. ii.
Ondertufichen laet zig nog een Vraeg ter beantwoording voortellen, naementlyk: Welken van beide wegen voor den menfeh den gedugtften en te gelyk den gevaerlykften is, te weten : De Speekfel-wegen, oft de Oppervlakte der Huid?
Den eerflen fchynt my den gevaerlykften te zyn, doordien de Smetgiften oogenblikkelyk die Stof ontmoeten, waer mede zy hun geern vereenigen , koefteren, en lpoedig werkzaem worden ; waer na zy hun wyders ontwikkelen, ontbinden, en in hunnen doortogt nog die verdere ftoffen aentreftèn, die hun by gevolg tot dien graed van kwaedaerdige werkzaemheid doen opklimmen, waer in men gemeenlyk onze boofaerdige Epidémien aentreft. In tegendeel komt het my voor, wanneer de Smetgiften door de Pori der Huid zyn aengebragt, dat dan alle toevallen in den aenvang op verre naer zoo gedugt niet konnen wezen, terwyl alle werking, om de zelve te ontbinden, veel langzaemer moet gefchieden; even gelyk men weet, dat de onderIcheide Loogzouten, in het Bloed overgegaen, insgelyks bekwaem zyn, de zwavelagtige deelen los te macken; maer daer het op de evenredigheid en vermenging dezer Beftandsdeelen, en op de vryheid hunner wederzydfche werking aenkomt, moet volgen, dat zulke werking jiiet
oogen-



Rotkoorts en Roodeloop. 81
cogenblikkelyk kan gefchieden; maer een zekeren tyd bcnoodigd heeft, om deze menging en ontbinding in het Bloed te veranderen, en dat het derhalven 'er moet op aenkomen op de meerdere oft mindere kwaedaerdigheid van de Smetgiften , dat zig de toevallen vroeger oft laeter doen gevoelen. En gezien de Smetgiften die bedorve Stoften, buiten het ruftend Gift en een Scherpte der Vogten, daer niet zoo aenftonds aentreftèn, welke die anders in de eerfte wegen zouden ontmoet hebben, zoo blykt, dat dezen "weg voor het lydend Menfchdom waerlyk den minft gedugten moet zyn. En wie weet, of de Smetgiften op deze wyze aengebragt, niet de waere reden opleveren, en die zwaere Vraeg oploflen: waerom men in deze oft gene Geftellen een Épidémie met minder hevigheid ziet woeden , zoo als nog ten overvloede door de Inenting der Kinderpokjes nader komt te blyken, nademael het Pokgift op deze wyze aengebragt, meeft-al tot gevolg heeft, dat het maer weinige toevallen en Pokjes zal te voorfchyn brengen.
Boerhaave, (a) die fakkel der Geneeskonft, wanneer hy aenzogt wierd, om zyn gevoelen en Hulpmiddelen te laeten toekomen over eenen Roodeloop, welken op een verfchrikkclyke wyze
(a) Confuliations agter fa Maladie des Teux. pag. 365. Tweede Deel. F



$2 Aenmerking over de
de Legerbende van zyn roomscii keizerlyke Majesteit in Bongarien verwoeftte, was insgelyks van het zelve gevoelen : Want hy geloofde, en te regt, dat de Smetftof\ welke dezen Loop verwekte, met het Speekfel wierd ingefikt, en oorzaek was, waer door de werking van de Maeg wierd vernietigt, en de overige Ingewanden belet, hun behoorlyké werking te doen. En het geen zyn gevoelen, zoo by zegt, nog de meefie waerfchynelykheid byzette, was, dat de meefte Lyders, wanneer zy 'bejinet wierden, in dit oogenblik den flaep verloren*, weiken geheel en -al van de ■maeg afhangt.
Den Heer Roussee (a) is mede van hetzelve 'gevoelen, dat het Contagium langs de Speekfelwegen aengebragt, veel gevaerlyker is als langs etc Huid. Bergics (b) meent ook waergenomen te hebben, dat de Befmetting langs de oppervlakte der Huid medegedeeld, op wyd naer zoo gedugt niet 3 s, als langs den mond. Ziet verder Hüxham (c) en meer andere.
Met al dit voorgebragte zy nu niet bedoeld, al-of ik geheel wilde ontkennen, dat oit een Smetgift langs dien weg aengebragt, niet tot de grootfte kwaedaerdigheid kon opklimmen, geenzins. My is maer ai te wel bekend, dat een Gift, op deze wyze aengebragt, welk door voordplan-
{a) Recherches fur la petite Vérole. pag. 7?.
(b) Sandifout ,Zweedfche Académie. I. Deel. pag.200.
(■c) Bffai für les différente* Èfpeces des lievres. pag. 133.



Rotkoorts en Roodeloop. 83
ting kwaedacrdig is geworden, en daerenboven onze vlooibaere Vogten nog tot zekeren graed van Scherpte aentrcüènde; niet naderhand de zelve zoo kan ontaerden, ontbinden en bederven, dat 'ermede de hevigfte toevallen, en niet zelden de dood kan door ontftacn. Voorzeker ja: Maer dat dit t'elkens zoo menigvuldig en regelmaetig zou gefchieden, als langs den eerften weg, trek ik met reden in twyfiël, wat 'er ook tegen deze Stelling mag ingebragt worden.



84 Aenmerking over de
VIERDE AF DEELING.
Oorbeken, die de Koortfen over 't algemeen , dog voor-al de Rotkoorts en Roodeloop tot gevolg hebben.
S- i-
M den Aerd eener Ziekte, en des zelfs GeKJr neeswyze te leeren kennen, word behalven de nafpooringen haerer Kenteekens, nog verheifcht, dat men haere voorafgaende en naefte Oorzaeken, en der zeiver Hoedaenigheden, Vermogens, Uitwerkingen en Gevolgen met een natuerkundig oog onderzoeke en ontdekke.
De naefte Oorzaek, Caufa proxima, aller Koortfen , met betrekking tot de Rotkoorts in het bezonder , meen ik in den loop dezer Verhandeling breedvoerig en duidelyk genoeg ontvouwt te hebben, dan dat ik het noodig agt, my hier over weder uit-te-laeten. Genoeg, dat wy betoont hebben, dat uit den faemenloop van vele, oft een bezonder Smetgift zelfs, de naefte Oorzaek moet afgeleid worden. '
De afgelegene Caufa. remot-e. kan meninvoorfchikkende Caufle pr&difponentes, en in aenleidende Cauflz occajïonales ver deelen.



io2 Aenmerking over de
zers het weinig, wat ik 'er van zal zeggen, niet genocgzaem in hun aenciagt kan aenbevelen, ten einde by des zelfs verfchyning niet in 't geval te wezen, van te laet ten kofte huns Lyders den droevigen uitgang te betreuren.
De Verfchynfels en Kenteekens, welke deze Koortfen verzeilen, zyn zeer onderfcheiden, zy verfchillen t'elkens namaeten de Toevallen zig meer oft min hevig voordoen. Gemeenelyk beginnen zy met weinig oft byna geen Huivering van koude, ja dikwils zonder merkelyke verandering oft fnclheid in den Pols waer te nemen: Dog het zekerfte kenteeken, welk; de zelve van andere Ziektens doet onderfcheiden, is de Regelmaetigheid der gezette tyden en uren, waer op de Toevallen hun doen gevoelen. Dikwils volgen deze Koortfen het orden der allendaegfehe oft derdendaegfche, en zelden den loop der vierdendaegfche Koorts. Hoewel ik voor kort een voorwerp heb behandelt onder de gedaente van een hevige Maeg-kramp, verzeld van een benouwde Ademhaeling, welke zig regelmaetig om de agt dagen voordeed, en op heden door den Cortex volkomen is herfteld.
De Aenvallen beginnen onderfcheiden en by trappen. Onder een menigte Gedaenten en Toevallen heb ik deze Koortfen zien te voorfchyn komen; dog gemeenft merkt men die op onder de volgende Verfchynfels, by voorbeeld: Onder een ondraegelyke Pyn, die een der Slaepen van



104 Aenmerking over de
S- iii
Voor het lactftc moet ik hier nog byvoegen, dat ik ook veclmaels heb waergenomen, dat het Yenusfmet, Virus Venerius, Kropfmet, Miafma Schrcfuli, Schurft, Scabies, en by Vrouwen in hetKraem dc Melk, met het Koortsgift zig mengde; en zulke wonderlyke Verfchynfels cn Toevallen te weeg brengt, dat ik in het eerfte nouwlyks wift, tot welke foort van Ziekte die te brengen. Maer wanneer ik uit de bekentenis des Lyders, als t anderzins zulke vermengde gevallen vermoedde, was ik zeer opmerkzacm, om haer Natuer wel tc onderfcheiden, terwyl de kentcekens 'er van dikwils zoo onder elkander en loopen, dat hetmoeilyk en zeer bezwacrlyk valt, die wel te onderfcheiden. Dog t'elkens heb ik opgemerkt, dat, hoe verward de Aenvallen onder elkandcrcn liepen, 'er altoos min oft meer dagelyks, oft over ander-dag, een zeker afkering oft vermindering van Koorts en Toevallen wierd befpeurt: Maer het zekerfte kenteeken nog van al was, na dat ik de Lichaemen 'er had toebereid, dat ik fpoedig op het gebruik des Koortsbafi een merkelyke beterfchap gewaer wierd: En wanneer ik dan naderhand die Middelen, welke tegen deze Ziekte in 't bezonder zyn ingerigt, 'er by Het gebruiken s dat ik dan wel haeft myn oogmerk ten vollen bereikte, zoo als naderhand by de Genezing duidelyker zal blyken,



Rotkoorts en Roodeloop. 105
Tot flot heb ik het volgende 'er nog by te voegen, dat deze Koortfen, voor-al in het eerfte tydperk, niet zoo gevaerlyk zyn, dan de eerft gemelde, ten waer het Koortsgift blykbaer de overhand behiel: Want dan konnen de Aenvallen mede zoo hevig worden, dat den Lyder aen 'tgrootfte gevaer word blootgeftelt: Gemeenlyk houden deze Koortfen eenen ruimen tyd aen voor al-eer zy tot eenen doodelyken uitgang overgaen ; en heeft men het geluk niet van door gepafte Middelen het zoo wyd te brengen, dat de Giften uit eikanderen werden gefcheiden; maer in tegendeel als eenen vereenigden Gluten met de overige Vogten blyven omloopen, zoo is de genezing zeer bezwaerlyk en moeilyk, nademael de Koorts beftendig blyft aenhouden , de kragteri worden ongevoelig verteert; waer by niet zelden eenen droogen oft vogtigen Hoeft met meer ander Toevallen zig mengt, tot eindelyk den Lyder na veel fukkelen onder alle zyne ellende bezwykt.



Rotkoorts en Roodeloop. 111
'Tis zeker, dat de menigvuldige benacmingc, aen een en de zelve Ziekte gegeven, ( Helt volgens ons daer by de lange Recepten ) mogelyk aen het menfchdom al zoo veel nadeel heeft toegebragt, als de uitvinding van het Buskruid.
Hippocrates, dien Opbouwer van de Geneeskonft, Hoorde zig weinig aen de naemen der Koortfen, zoo als men alom uit zyne Schriften kan opmacken ; hy teekende nouw keurig de Toevallen op, zoo als hy die in zyne Practyk aentrof, cn hy herhaelde de zelve waerneming in verfcheide andere ziektens, zoo wel ten opzigte van den Diagnofis als Prognofis. Dien zeiven Oudvader was eenvoudig, gebruikte geen omwegen en was opregt: En waerom wy dan niet ? Zweemt mogelyk dit gebruik na den fchyn, dat de Geneeskonft hier door volmaekter is, oft word de zelve hier door meerder kragt bygezet ? Waerlyk 't moet het een oft het ander wezen; of ik beken, de zaek niet te begrypen. Wat al fchaedelyke invoering ten kofte van u, ö menfeh!
De Rotkoorts, Febris putrida, zoo als wy reeds hier voren hebben aengemerkt, kan men zeer gemakkelyk in Goedaerdige, Benigna, in Kwaedaerdige, Maligna, in die, welke met Ontfteeking, Inflamniatio, en Uitfiag, Eruptio, gepaerd gaen, verdeelen. 'T is wel waer, dat men haer in veel. gevallen, door vermenging der rottige Scherpte, en daer uit gevolgde verfchvnfelen, zeer veel verfchillende naemen kan toevoegen ,



ï 12
Aenmerking over de
dan dcwyl hier voren de fchaedelyke gevolgen diër Leerftellingen is aangewezen, en zy in alle opzigten aen een en de zelve naefte oorzaek haer beftand verfchuldigd is, zal ik my vergenoegen , deze, onder die weinige foorten opgefteld te begrypen: 'twelk niet alleen ter kennis dezer Ziekte zal ftrekkcn, maer daerenboven nog de Genezing verbeteren en gemakkelykcr macken.
Verders verfchillen alle Rotkoortfen, wanneer zy tot dien ftaet gekomen zyn, dat men hun dus mag noemen, alleen maer in hevigheid en kwaedaerdigheid, maer geenzins in Aerd oft Natuer van eikanderen; ja het blykt uit de wacrneming van vroegere en laetere Schryvers, en onder andere van die van den beroemden leClerc, (a) dat alle Ziektens der Europeers, in alle Wereldsdcelen, met weinig onderfchcid van die der AJïatifche en andere Volkeren verfchillen, zy hebben overal de zelve Vcrfchynfelen en Toevallen, en by gevolg ook de zelve Genezing noodig: Uitgenomen, dat een ftrengere oft zwakkere leefwyzc, Adcrlaeting, min oft meer hcrhaelde Ontlaftmiddclcn, Scheidinge, die fomtyds vroeger oft laetcr komen, hierin een uitzondering macken : Want in hecte Landen mag men de verkoelende en zuerc Middelen in grooter hoeveelheid
geven,
(a) Hijtoire naturelle de VHsmr.ie. Tom. I. pag. 244.



Rotkoorts en Roodeloop. 113
geven, terwyl zy aldaer als fpecificque Middelen verftrekken: integendeel alle, die het Zweet verwekke, moeten in zulk CUmaet vermyd. worden : en wederom in een noorder en kouder Logtllreek zal men meell-al een zagt en gelyk Zweet zeer heilzaem bevinden.
By dit alles mag men nog voegen s, dat zoo lang als de wegen, door deGodlykeAlwysheid tot onderhoud des levens en afwending des doods, de kragt hebben van beftendig werkzaem te zyn, óm zig van vremde en fchaedelyke dingen te bevryden, die los te maeken, en uit te dryven, zyn wy gezond; maer zoo haeft de Natuer overweldigt word, en de kragt niet heeft, dit te boven te komen, zyn wy ziek, en aen een oogfchynelyk gevaer blootgelteld, ten zy de Konft in dit oogenblik de Natuer tydig ter hulp komt. Daerenboven Werken alle Giften volgens den graed van hunne vlugheid en kwaedaerdigheid, (a) insgelyks volgens de maet van eene meerdere oft mindere voorbereiding.
(a) Galenu* , LiV. u Epift. i. deEel. diff. Cap. 4,
Tweede Deel. H



128 Aenmerking over dé
mender en meer aennemelykgeweeft hebben, ah volmaekt wel ingerigt Voor xalke,welkevaneen ontftekende taeiheid afhangen; maer zeker, vervolgt hy verder, men moet hem altyd niet volgen, zelfs niet eens in de Kinderpokjes. 'Er zyn buiten iwyjfel Koortfen, waer in iets meer, dan het Lancet, dun bier en een zuiverend Middel, noodig is>
De reden en ondervinding bewyzen beide, dat hec Aderlaeten in Rotkoorts, hoezeer ook den ftaet uit aenmerking der Toevallen zulks fchynt te vereifichen, na het tweede tydperk der Ziekte meeft-al fchaedelyk en verderflyk zal bevonden worden. En ongelukkig ten platten Lande, waer de agtloosheid het meefte open veld vind, hebben wy niet zelden reden ons te beklaegen, dat wy te laet geroepen worden, om d'Ader-^ laeting nog met voordeel te können doen: Want gemeenlyk nadert het tweede tydperk vaft met groote fchreden,oft is reeds aenwezig, wanneer men onze hulp invoordert; en verrigt men dan in dezen ongunftigen tyd de Aderlaeting, dan word gemeenlyk het Smetgift meer en meer in de geheele maffa des Bloeds getrokken; daerenboven ontzenuwt men den Lyder van zyne kragten, die hy in dezen gedugten toeftand noodig heeft. En doet men in tegendeel de Zelve niet, dan fterft den Lyder meeft-al aen de gevolgen der Toevallen, oft de Vogten worden door de
Schuering



Rotkoorts en Roodeloop. rag
Schuering op de Vaten maer des te eerder ontbonden; waer uit blykt, hoe ider de dringendfte reden heeft, van tydïge hulp in te voorderen.
Door al het voorgcbragtc nu, meen ik, zal lkt op te maeken zyn, door welke kenteekens dc Rotkoorts in den ftaet van Ontfteking, van die der Kotting zal te onderfcheiden zyn. Thans gaen ik over tot die, welke de Koortfen met UitftV verzeilen. °
Tweede Deel.



Rotkoorts en Roodeloop. 145
tens knaegt, als den Rook de neusgaten en de oogen. Wyders is den Siaep onruftig, onderbroken , en gemeenlyk zyn zy daer door meer afgemat dan voormaels; verders worden de Oogen waterag-
bleek611 U *?^ iS"llet Aw*& betrokk^ den N C nr°°^ ^ ve^ffing der Koorts
bezwaerlyk door de Neusgaten adem haelen, doordien M^ana/c^ider!™ doorgaens met een taeie korft is bezet; fommi.e heb en Ne ,loQd^ dje ^ fa ^ «V
Veriigtmg fehynt aen te brengen; dog die meS t elkens voor geen gunftig voorteeken mag houden Nog JS de Huid en het Liehaem gemeenlyk Aap, en als met een klevende vogtigheid overdekt men aenmerkc veelmaels daer by -een bezondere Hitte de Tong dikwils natuerl/k rood en vogtig, en fomtyds van den gezonden Staet'
erdikk011^11^0^ * andl
een dikke witte, geele, groene korft bedekt, den MonclenSmaek is meeft-al bitter, walgende Z
Ryk d'ern"^ *cbbende^Vuithet Ryk der Dieren beftaet. Den Pols is insgelyks daer by zagt zwak, klein, langzaemer als naer gewoonte, zelfs ls hy in t begin der Ziekte zeer dikwils van den gezonden Staet niet te onderfcheiden
tloger de,Lfdcrs daer by ^
tig, en meeft-al in allesonverfchillig en zorgloos■ ' Zy hebben zelden in den aenvang Dorft, ^ Zy Tweede Deel; „ 7
IV



148 Aenmerking over de
de kwaedaerdige Rotkoorts in het begin zeer moeilyk is te onderkennen, nademael de kwaedaerdigheid zig veelmaels lang verborgen houd, ■en niet, dan na dat zy de kragten heeft verteert, haer verfindende uitwerking doet gevoelen. Het ylen gaet ook veelmaels in den aenvang met een ililte gepaerd, even of de Lyders iluimerden, en praeten niet zelden eenen zotten klap binnen 'smonds, die egter ophoud wanneer 'er vremde tegenwoordig zyn, oft wanneer men hun aenfpreekt; waer door, zoo ik eenige reizen heb waergenomen, kundige Mannen zig hebben bedrogen, nemende dezen Staet voor eenen onderbroken Slaep, gepaerd met droomen, om reden zy ordentelyk op alles, wat men hun vroeg, befchced gaven; ja naer hun gezondheid vraegende, veelmaels antwoordden, dat zy hun, God dank, wel bevonden. Een Bewys, zegt den Heer de Man, (a) van een gevaerlyke Ongevoeligheid. De Koorts is by dezen gedugten toeftand Veelmaels niet fterk, maer van eenen lluipcndcn en bedrieglyken boozen 'Aerd ; en namaete, zegt Hüxham, (b) dat dc Koorts zig verheft, zoo verheft ook het flaen der Arteriën Curotides aen den Bals, in weerwil, den Pols klein ^ zwak> en traeg zig voordoet; maer ■, aênmerkt hy verders, deze Toevallen zyn een onfaelbaer voorteeken van een aen*
(a) Verhandeling oter de kwaedaerdige Rotkoorts, pag. 33. (1>) Effai fur les diff, Efpeces des Fievres. pag. 113.



Rotkoorts en Roodeloop. 140
Jlaende Tdel'hoofdigheid, en word verooriaektdoor een aenmerkelyke ophooping van Bloed in de herJJ enen zelfs. Dat nogtans dit Kcntceker* niet t'clkens voor zoo regt doorgaet, als den Heer Hüxham onderftelt, heb ik meer dan eens ondervonden, gezien het veelmaels niet anders dan een groote zwakheid, oft een aenftaende Neusbloeding, oft een hoogft gevaerlyke Slaepzugt te kennen gaf
Wanneer de Ziekte zig tot beterfchap zal fchikken, zal men t'clkens' opmerken, dat, de Lyders overanderdag, oft, het geen zcldzaemer gefchied, alle twee dagen hun wat beter oft erger bevinden, zoo als den alom beroemden Anthoniüs de Haen (a) mede heeft opgemerkt: Hebbende wy daerenboven ter zyner plaetfe reeds ten overvloede bewezen, dat deze Koorts van een tuffchenpoozende geaerdheid is. Maer wanneer de Toevallen t'faemen loopen, en den Staet allergevaerlykft zal worden, dan is deze beurtwiffeling van beter tot- erger nouwlyks meer te onderfcheiden^ Want alsdan word den Adem by de meefte brandende en Hinkende; de Tong, welke in 'teerfte wit, oft van den natuerlyken Staet. niet te onderfcheiden was, word van dag tot dag*, ja in hoogft gevaerlyke gevallen van ure tot ure drooger, geelder,; bruinder, ja zelfs geheel met
(a) Ratio medendi in nofoc,^ patio. Pars V, pag, z. *»



1.50 Aenmerking over de
een zwarte korft bezet, waer in dikmaels diepe kloven gevonden worden, en den Staet nog al gedugter toenemende, word zy zoodr.oog,ftyf en ingetrokken, dat nouwlyks de woorden, die de Lyders fpreken, konnen verftaen worden.
Daerenboven by den Staet van een gevaerlyke Ontfteking, wanneer deze tot het tweede tydperk, naemcntlyk Rotting, is overgegaen, en denoodige Hulpmiddelen zyn in 't eerfte verwaerlooft, waer by de Koorts nog hevig zynde, zoo zal het gebeuren, dat veelmaels het Aenzigt, Keel, Tong zoo uitgezet en gezwollen zullen worden, dat eenige, zoo als ik heb waergenomen, het zoohangftig, benouwd en onruftig maekte, datzy ' meenden alle oogenblikken te zullen ftikken: De Oogen zyn mede by. dezen gevaeriyken toeftand zoo gevoelig, dat zy het dagïigt niet konnen verdraegen, zonder een pynelyke aendoening gewaer te worden.
By andere, waer insgelyks de. Ziekte tot het tweede tydperk overging, heb ik fomtyds zoo een buiten gewoone brandende hitte in 't voe-. len van den Pols aen de huid befpeurt, dat in weerwil ik myne toppen der vingeren, 'welke ik relkens in zulke bedrukte tyden gewoon ben, met myn eigen fpeekfel af te" wanen; egter nog eenen geruimen tyd nadien een brandende aendoening aen de zelve gevoelde. Den kundigen Heer de Man heeft dit insgelyks aengetegkent.



Rotkoorts en Roodeloop. 151
ïn allergevaerlyklle. Gevallen zal zig mede niet Zelden een Rekende oft vliegende Hoofdpyn doen gevoelen; by andere integendeel een drukkende Zvvaerte, en by vele is'er een Duizeling en Geruifch der Ooien by gepaerd, die fomwylen, gelyk ik eenige reizen heb opgemerkt, van Blindheid oft Verzweering wierd gevolgd
De vliegende Pynen in de Lidmaeten heb ik insgelyks eenige reizen in waere Stuiptrekking zien veranderen, die ook kort daerop, wat hulp, ik mogt toebrengen, niet dan met het leven des Lyders eindigen. De hardnekkige en vafizittende pynen met oft zonder zwelling, heb ik eenige • maelendoor het Koud-vuer, Gangrena, oft minder gedugt,door Verzweering, Suppuratio, dier. oft naeft-gelegene deelen, zien gevolgt worden.
Het overmaetig Zweeten in hoog-gaende Gevallen gaet noit met verligting gepaerd; integendeel duid . het aen een groote kragtelooshcid, zoo dat het zelve by dezen toeftand meelt toevallig, maer noit als ziekte-fcheidend moet. befchouwt. worden.
Den Pis is alsdan by vele ook Hinkende, fchui-, mend en troebel, gelykende meeft-al naer verfch, gebrouwen wit bier; maer na eenigen tyd gedaente hebben, bezinkt het, oft blyft 'in dezen ftand; fomtyds is het wit, hoog rood, donker bruin-, bloedig, ja 'zelfs zwart. Vele willen in dezen gcvaerlyken Staet niet drinken, om dat zy voorgeven! gecnen doril te hebben, ala ook dat aUca ,



152 Aenmerking over de
Drank hun kwaelyk bekomt, en eenen garfligea fmaek heeft. Hüxham (a) zegt: Dat dit een gevaerlyk voorteeken is, welk gemeenlyk in raelerny oft flaepiugt eindigt.
Wanneer de Ydelhoofdigheid in het tweede tydperk meer en meer toeneemt, word den Pols radder en kleinder, de kragten nemen blykbaer af, en zoo zy iets willen aen vatten, beginnen hun Handen te beven, het Gezigt word wilder en meer uitgezet; geeft men hun drinken, zy aen veerden dit, en flikken het weteloos binnen, en niet zelden krygen zy alsdan Opfpringing der Pezen, Subjultus Tendinum.
In den verderen voordgang, ook wel in dit * tydftlp zelfs, vertoont zig den Gierft Uitflag, 'Eruptio miliaris, Fibices, Petechi<£, ook fomwylen groote Blutsvlakken, die tot Verzweering overgaen; alfe welke verfchynfels eerder de kwaedaerdigheid der Ziekte kenmerken, dan dat zy als heilzaem, oft ziekten-fcheidend moeten befchouwt worden; Want meeft-al zyn zy niet dan vrugten van het overtollig heethouden der Lyders, oft van een kwaede b'eftierde Genezing, zoo als ik het zelve op verfcheide plaetfen dezes Werks reeds breedvoeriger heb verklaert.
Wanneer de Befmetting zeer kwaedaerdig, en de Ziekte hoogft-gevaerlyk zal zyn , zoo als zy
(a) EJfai fur les dij. Efpsces des Fievres. paj. 113.



Rotkoorts en Roodeloop. 153
in onze omftreek voor circa vier jaeren was, dan zal men niet zelden vele Lyders door Carbunculi, oft zoo-genaemde Pen-kolen, Bubones, Paroüdes, zien aengetaft worden, welke veelmaels tot Koudvuer, Gangrena, zal overgaen; en die, wanneer de Lyders liet gevaer zullen ontkomen, geheel en al afscheiden : Ja by fommige heb ik gezien, dat de geheele oppervlakte van het Scrotum, by andere de geheele zelfsftandigheid der Glanduhz Paroüdes wegvielen, 't welk een der afschuwelykfte vertooningen maekte.
Wanneer deze gevaerlyke Ziekte het derde tydperk zal naderen, dan begint den Lyder het Stroo, Sargie, Dekfels,oft iets anders te pluizen; en als hy Ipreekt, is het even, of zyn Keel zeer zwaer bezet was; verders word zyn Huid allenskens geelder en bleeker, hoewel niet zelden zyne Koenen donker rood gevcrwd blyven: Een kenmerk, dat alle zyne Vogten ontbonden zyn, en de Rotting tot het hoogfte toppunt is gevoorderd. Zynen Pols word alsdan ook rafter, ja zoo, dat hy op het laetfte niet meer telbaer is, tellens word hy kleinder, en met zekere trilling gepaerd, eindelyk tufichenpoozende, de ongevoeligheid neemt meer en meer toe, den ftoeigang en Waterloozing word hy ongevoelig kwyt, de Keel word meer en meer belemmert, en met taeie flymen bezet, de doorzwelging en Ademhaeling moeilyker ; waer na den Hik, ligte oft zwaere Stuiptrekking zig doen gevoelen, de Spraek, die veelmaels kort



154 Aenmerking over de
te voren fehielyk was, word langzaem, zwak en. bevend, de Oogleden geduerende een fliltemaer half gefloten, eenen Wouwen ring vertoont zig om den zeiven, het Gezigt verduifiert, word ftyf en wateragtig,, en alsdan verfchynt die gedugte Facies kippoeratica, waerop het Koude-zweet over het geheele lichaem zig doet gevoelen; eindelyk nadert het achelyk tydftip vaft met groote fchreden,-dat d'ellende des Lyders eerlang met de dood ftaet te verwiflèlen.
Git al het te neergeftelde moet men nu niet ten gevolg trekken, al of alle deze toevallen zig regelmaetig , en te gelyk in een en het zelve voorwerp, zullen voordoen, geenzins: Ik heb dezelve altemael opgegeven , zoo- als ik die in den loop der onderfcheide Epidemien heb aenge. troflen, en opgeteekent; fomtyds gaen 'er maer zeer weinige dier toevallen by verzeld, en zy verfchillen altoos min"oft meer, naer de jaeren,. Saizoencn, bygevoegde oorzaeken, als mede uit. den Aerd der bezondere Smetgiften zelfs.
By die Ziekte, zegt de Man: (a) Is het iets bedonder, dat men zelden gelyk in andere gevallen eenc volmaekte Crifis door het zweet, water oft ftoelgang te verwagten heeft, waer door men de zelve eensklaps kan befliffen oft beoordeelen. Nogtans zoo als nader zal gezegt wor-
(a) Lil>. Cit. pag. 48,



Rotkoorts en Roodeloop. 155
den, poogt de Natuer zeer dikwils door het zweet, pis, dog zeldzaemer door den floelgang, op de onderfcheide eritique dagen haer te redden, zoo als ik veel gelegentheid gehad heb, zulks waer te nemen; dog meeft-al onvolkomen, en van daer ook de reden, waerom de Lyders by de meefte ongeregeldheden, in de leefwyze begaen, zoo ligt weder inftorten. Sydenham heeft opgemerkt: Dat 'er Jommige foor ten van Koortfen zyn, welke de Natuer op eene haer eigen manier zonder eenige zigtbaere ontlafting ver dry ft, door naementlyk in het Bloed te rug te brengen, en daer aen gelyk te macken die Ziekmaekende Stof, welke daer mede ftrydig was. Dan of dit by dezen toeftand geheel, oft ten deele, oft niet gefchied, laet zig niet wel bepaelen.
Tot fiot moet ik zeggen, dat men in de Rotkoorts in 't geheel, oft niet dan zelden onzekere fCrifis-dagcn te verwagten heeft. De Ziekte-fcheiding beftaet enkel hier in, dat men het Smetgift tcgengaet, de Rotting' verbetert, en de verzwakte Natuer kragtig onderfteunt; maer alle deze uitwerking verkrygt men niet eensklaps, als by een Ontftekings-Koorts, oft Koortfen met Uitflag, maer trapswys in eenen min oft langzaemeren voordgang: Want veel heb ik 'er zien omkomen onder d'handen diër Gcneesheeren, welke naer
(a) Opera univerf. Se3io F. Cap. z. pag. 384.



l%6 Aenmerking over de
die zoo genaemde Crifis-dagen wagtten, en hun Lyders niet gaven, om de Natuer, onder dien valfcben fchyn, in haer werking niet te ilremmen.
ELFSTE AFDEELING.
Voor^egging over de Koortfen in 'talgemeen, dog over de Rotkoorts in 'tbedonder.
§■ i.
~T\ Aer de tufichenpoozende Koortfen, Febres U> intermittentes, zeldzaern eenen ongelukkigen uitgang tot gevolg hebben, wanneer die maer wel behandelt, oft in geen ander Ziektens ontaerden oft overgaen, zullen wy wegens hun voorzegging ons niet wyder inlaeten j maer alleen tot de Rotkoorts ons bepaelen.
Uit den t'faemenloop der gunfiige- en kwaedaerdige toevallen, die wy zoo firaks hebben opgegeven , zal nu ligt op te maeken zyn, wat voorzegging men in deze gedugte ziekte te doen zal hebben, en wanneer de volgende onder 't beloop 'er nog by verfchynen, en deze fchikken zig niet fpoedig tot beterfchap, dan kan de voorzegging en haeren uitgang meefl-al niet, dan droevig en treurig zyn.



Rotkoorts en Roodeloop. 157
ï. Wanneer een brandende oft drooge Hitte over de geheele oppervlakte des lichaems byblyft en op de critique dagen door geen algemeen zweet word gevolgt. Hippocrates (a) heeft nog aengemerkt: By wien in Koortfen taeiheden aen de tanden komen, is de ziekte allerhevigft. Niet minder is een rood en zweetend Aenzigt een ongunftig voortecken.
2. Insgelyks als den Lyder geduerig waekt, oft het tegengeftelde geduerig llaept. Het eerfte voorfpelt Ydelhoofdigheid, en het tweede Slaepzugt.
3. Als eene hevige Diarrh<ea, oft doorloop by den aenvang der Koorts zig voegt, en geduerig blyft aenhouden: Want van Zwieten (b) zegt: Dat overvloedig zweet en fterken afgang in het begin van alle hevige z^ktens altyd daodelyke voozteekens Zyn, om dat het de lichaemen van de vlooibaerfte deelen berooft, welke zy tot koking noodig hebben.
4. Wanneer drukkende, vliegende oft ftekende Hoofdpynen , na d' Ontlaft-middelen, fteeds blyven voorddueren, en gepaerd gaen met Duizeling oft Verduiftering des Gezigt.
5. Zoo mede als de Tong droog, ingetrokken, bevende, en met een zwarte korll bezet blyft,
(a) Jphorifm. 53. SeB. IV.
(b) Comment. in Aphor. §. 619. Tom. II. pag. 312.



158 "Aenmerking over de
en den onlydelyken Dorft is door geen drinken te (lillen; oft in tegendeel als den Lyder in 'tgeheel niet wilt drinken.
6. Zoo insgelyks als de Keel door taeie Slymen bezet blyft, oft door Apht£ is aengedaen, en deze zig verder uitftrekken, met gevolg van eene Diarrhaa.
7. Niet minder als de Ydelhoofdigheid (leeds blyft voorddueren, en de kragten nemen meer en meer af, en den Pols word daer by nog ralfer en kleinder ; dan is 'er niet veel goeds te voorfpellen.
8. Wanneer het Neusbloeden, Bloedfpouwen, (leeds beurtelings aenhoud, en zig zeer moeilyk laet (lillen. Boerhaave (a) heeft het Bloedjpouwen en Bloedwateren voor doodelyk verklaert. Zoo ook Sydenham : (b) De Bloedwatering en geweldige Ontlafiing van Bloed uit de Long, zegt hy, mag men voor leer zekere Doodsteekens in de Kinderpokskens houden.
9. Insgelyks wanneer dezen oft genen Uitflag, Eruptio, in een gcvoorderd tydperk der Ziekte' zig voordoet.
10. Zoo mede wanneer 't opfpringen der Pezen, in waere fluiptrekking veranderen, en den Hik] Singultus, door geen middelen te (lillen is.
11. Wanneer men in den Pols groote Zwakte,
Ca) Aphorifmo. '741.
(b) Seèl. III. Cap. 2. pag. 157.



i6o Aenmerking over de
«
rnoeilyker worden, de Spraek zwakker en meef belemmert, een koud Zweet over het geheel lichaem zig 'ér by doet gevoelen en wanneer een Verduiftering des Gezigt en verllapte Oogleden by gepaerd gaen, dan is 'er nouwlyks aen te twyffelen, of den Lyder ftaet eer-lang de eeuwige reize te aenvaerden.
Alle deze opgemelde ongunftige Verfchynfels oft Toevallen nu konnen gemakkelyk met weinig onderfcheid op de Ontftekings-Koorts, en Koortfen met Uitflag verzeld, toegepaft worden; dus onnoodig, om die afzonderlyk te melden.
Zyn integendeel alle opgemelde Toevallen minder , oft de zelve wier den van erger tot beter, oft een oft meer der gedugtfte waeren niet aenwezig , dan doet zig hoop ter hcrftelling voor.
Nu verwagt ik geenzins, dat iemand zoo dwaes en onbezonnen zal wezen, van uit het te neer geftelde Godfpraeken tot gevolg te trekken, - om het noodlot zyns Lyders voorbaerig te vonnill'en: Want niets is belachïyker, ja ongerymder voor een Geneesheer, dan dus te handelen. Ik zien niet, welk regt iemand heeft, om een anders dood te voorfpellen, inzonderheid als die Voorzegging met gevaerlyke indrukking voor den Lyder oft Vrienden verzeld gaet. 'T is wel waer, dat den menfeh altoos genegen is, in het toekomende in te dringen; waerom hy niet zal nalaeten, de meening zyns Geneesheer ontrent zynen
uitflag



-ï62 Aenmerking over de
op den negenften, elffien, veerdennen, oft ook wel op den zeventienden, na dat een beftendige hitte tot hier toe fteeds had aengehouden, door een algemeen wayn Zweet over de geheele oppervlakte der huid wierd vervangen; 't welk den fchranderen de Man (a) insgelyks heeft opgemerkt ; waer door dan ook de Lyders veel verligïing in hunne toevallen gewaer wierden.
Ook heb ik waergenomen, dat op die dagen en tyden den Pis, die te voren brandig, hoog rood oft helder was, troebel wierd; en dit gunftig verfchynfel bleef dan eenige dagen aenhouden met groote verligting. Galënus, (b) die hier op veel aendagt fchynt gehad te hebben, heeft gezegt: Het gemeen teeken van troebelen Pis is fcheiding, 't zy fehielyk, langifiem oft in H geheel niet: Want indien het fchklyk gefchied, en het Nederzet fel is wit, glad en eenpaerig-, toont dit, dat de Natuer verre meefler is over de Vogten, welke zy kookt. Maer indien het Neerzetfel wel goed is, dog in langen tyd gefchied, wyft dit aen, dat de Natuer ook in langen tyd de Vogten zal afscheiden. Maer indien 'er oft geheel geen jcheiding gefchied, oft met kwaed i\eerzetjel, is de Natuer z^ak, en heeft eenige hulp noodig, om de Vogten te koken.
(a) Verhandeling over de kwaedaerdige Koorts, pag* 47.
(b) De Crifib. Lib. I. Cap. 11.



Rotkoorts en Roodeloop. 163
Schoon eenige op den troebelen Pis weinig aendagt fchynen te maeken, als zynde eenVerfchynfel meermaels onzeker en bedrieglyk, nogtans, wanneer dit op de gefielde dagen verfchynt, geeft het altoos een goed vooruitzigt te kennen : Want de Natuer doet niets vrugteloos, ja de geringfte werking leid ons bywylen tot de grootfte kennis. 'T geen Baglivius (a) niet minder bewaerheid: Natura. nihil fruftra molitur, minimaque funt fiepius magnarum rerum initia & minima quoque ad notitiam grandium nos ducunt.
Somtyds, wanneer de Ziekte niet hevig oft kwaedaerdig is, zal een gunftig Zweet zig reeds den derden, vyfdcn oft zefden dag voordoen, en gefchied het, dat daer op een beurtwificling volgt, van over-anderdag, oft zeldzaemer alle twee vdagen van beter tot erger, welke het waer Caracter eener tufichenpoozende Koorts kenmerkt, dat tot hier toe door den t'faemenloop der Toevallen niet te onderfcheiden was, dan is 'er byna niet aen te twyiïclen, of zulke Lyders komen tot hun vorige gezondheid.
By vele heb ik ook waergenomen, wanneer de Ziekte zig tot een gunftig einde zal fchikken, dat zy bevorens hard-hoorend oft doof wierden, andere door zwaere pynen aengetaft, welke doorgaens tot verzweering overgingen.
(a) Praxis medic. Lib. III. C. 3.



ïó"4 Aenmerking over de
Lvders, Welke door Carbunculi, Atraces-, Bubones, Parotides aengetaft waeren geweeft, en de Crujla gangrenoja fchikte zig tot Separatie , en het overig tot Suppuratie, dan zag ik doorgaens mede deze Lyders genezen, in weerwil. hunnen toeftand allergedugts was.
Zoo insgelyks wanneer de Tong', die te voren droog en met een korft was bezet, begon vogtig te worden, den Dor ft minder, den Eetluft zig een weinig herftelde, en alle overige toevallen zeer aenmcrkelyk afnamen.
T WA ELF DE AFDEELING.
Geneeswyze der tujJchenpoo\ende Koortfen, Febres intermittentes, als mede van de Dwael- en Duiftere-Koortfen, Febres erratic£e & larvatse.
§. i.
E Geneeswyze moet t'elkens verfchillen naer I 1 de jaeren, het Geftel der Lichaemen, Oorzaeken, Toevallen, en de heerflehende Gefteldheid. Wilt men daerenboven gelukkig zyn in 't genezen van tufichenpoozende Koortfen, zoo moet men den Staet van Ontfteking en beginnende Rotting,



Rotkoorts en Roodeloop. 16%
welke niet zelden deze Koortfen verzeilen, wel onderfcheiden; en deze behoor lyk gekend zynde, de Lichaemen bevorens zoo toebereiden, dat men naderhand, zonder vreeze van kwaede gevolgen, tot het eenig in. zyn foort, den Cortex peruv.. kan overgaen.
Hoedanig nu die Voorbereiding moet wezen, behoort men te beoordeelen uit de Kenteekens, en bezwaerende Oorzaeken, die by deze Koortfen gepaerd gaen, by voorbeeld: Wanneer de LenteKoortfen met Ontftekings toevallen zyn verzeld, welke men uit een. rood Aenzigt, harden en vollen Pols, zwaere Hoofdpyn, drooge Tong, grooten Dorll, fpannende B.enouwtheid op de Borft, plaetfelyke Pyn in de Zyde, en meer andere Toevallen zal erkennen; dan moet men ten eerften die tegengaen, en wel door de Middelen, die wy zoo ftraks tegen de Ontftekings Koorts. Zullen opgeven: Want anders zonder die voorbereiding zou den Koortsbaft de Koorts niet weg, nemen, oft wanneer hy die wegnam, de Toevallen van Ontfteking zoo bezwaeren, dat het leven des Lyders in 'tgrootfte gevaer zoude geftelt worden. Zelfs zal men- in dit oogenblik van Braek- en fterke Purgeer miiddels zig onthouden tot 'er tyd de gefpannen Vezels door gepafte middelen merkelyk zyn ontfpannen, en de zondige Stof door koking is bereid, volgens de wyze Les. van Hippocrates: Concocla medicarioportet,non Cruda: Want geeft men die voor dien tyd%.



i66 Aenmerking over de
men doet het vrugteloos, integendeel men dwarse boomt de heilzaeme werking der Natuer, enmen geeft niet zelden aenleiding tot de ongelukkigfle gevolgen, zoo als Etmuller, Ramassini, Sydenham en Bagliv;US hebben gcleeraerd: Ja deze Schryvers verzekeren eenpaerlyk, dat de gevaerlyke toevallen, die men niet zelden 'er op ziet volgen, en welke men gemeenlyk op rekening van de Ziekte legt, niet anders dan in 't vroegtydig toedienen der üntlaftmiddels zelfs te zoeken .zyn.
Integendeel wanneer by de Najaer-Koortfen, alwaer bitteren Smaek, Walgingen, Braekingen, vuil beflaege Tong, Afkeer van Spyze &e. duidelyk doen zien, dat de eerfte wegen onzuiver zyn, en men by dezen toeftand den Koortsbafi te vroegtydig toedient, bevorens die zondige Stoften door bchoorlyke Middelen zyn verbeterd en uitgedreven , dan kan mede deszelfs verhaeft gebruik niet anders, dan die Stoften te rug houden, en door een langer verblyf in de Maeg en Darmen nog meerder doen bederven, fcherper worden, zig vaftzetten, Verftoppingen in d'Ingewanden veroorzaeken, oft zelfs die bedorve Stoften in 't Bloed doen overgaen, en hier door de Koorts, in weerwil van het aenhoudend gebruik des Cortex, die eerder aenzetten en vermeerderen, jade gevaerlykfte toevallen voordsbrengen, dan den toeftand des Lyders te verbeteren.
Wanneer dan de Lente-Koortfen met Ontfte-



Rotkoorts en Roodeloop. 167-
kings toevallen verzeld gaen, zal men ten eerften, een Aderlaeting voorfehryven, en naer dat de toevallen zig hevig voordoen, die eens oft meer'herhaelen; waer na men tot de verdunnende en ontbindende Afkookfels, als by de Talletters No. 1. %. word aengewezen, zal overgaen, waer van om het kwartier oft half ure een theekopje kan genomen worden, verders van het Mengfel No. 3. om de twee uren eenen lepel, en hier mede aenhouden tot de Stof door koking is bereid, welke men door het volgende, zal onderfcheiden en erkennen: Wanneer de Aenvallen. van Koorts even lang en fterk aenhouden, en door geen Zweet eindigen, den Pis geen zinkfel geeft, maer integendeel rouw en ongekokt blyft, en den Afgang niet naer behooren gaet; dit alles, zeg ik, toont, dat de. Rouwigheden oftkwaede Stoffen, welke in de eerlle wegen zitten, nog verder moeten verdunt,, losgemaekt, en door de Natuer gekokt worden. Heeft het integendeel piaets, dan mag men de: Zieke-ftof voor. gekokt. houde n.
Maer wanneer de Aenvallen zoo hevig en geweldig waeren, dat men voor het leven des Lyders bedugt wierd, dan mag men 'geen aenmerking op het v.oorgeflelde nemen, terwyl het geoorlofd is, zyn Lyder een minder kwaed toe tebrengen, dan een veel grooter oft zekere dood af - tewagten: Nademaelmen naderhand, wanneer de. Koorts overwonnen is, tyd genoeg heeft.om.de..-



i63 Aenmerking over de
oorzaeken tegen te gaen; hoewel die alsdan zonder vreeze van dat de Koorts wederkomt, niet zoo ligt te overwinnen zyn.
Is by de Lente- oft Herft-Koortfen een Kwaedzappigheid gepaerd, welke men door een bleek en bol Aenzigt zal onderfcheiden, en dat de Vogten lymig en d'eerfte wegen met taeie ilymen zyn bezet, dan zal men door de Middelen No. 4. oft 5. voor eerft die Stoften verdunnen en ontbinden, en daer na door Braek- oft Purgeer-middelen uitvoeren. De zelve Middelen zullen ook van veel vermogen zyn, wanneer werkelyke Verftopping piaets heeft, 't geen vry gemeen is by hardnekkige vierdendaegfche Koortfen, die oft yerwaerloofd oft een verkeerde Geneeszing hebben ondergaen; 't welk men zal onderkennen wanneer den Bovenbuik voor-al deszelfs Regterzydc gelpannen en hard is, met een doove vaftzittcnde Pyn, zoo mede als het Wit der Oogen geel en den Pis troebel is, de DrekftofTen bleek afchgrouw, en den Eetluft na d'ontlafting niet wederkomt.
Is by de Herftkoorts een beginnende Rotting gepaerd, 'twelk erkent zal worden door het gene wy by pag. 89 gezegt hebben, dan mag men niet te Tang met de Verbeter- en Ontlaft-middelen zig bezig houden, oft anders loopt men gevaer, dat de Koorts tot de aenhoudende Rotkoorts overgaet: Waerom een oft meer Braeken Purgeer middelen, naer dat de eerfte wegen min oft meer onzuiver zyn, benevens het Mid-



Rotkoorts en Roodeloop. 169
del No. 5. ten eerften zal tocgedient worden; waer na men tot den Aër elajlicus No. 6. zal overgaen, van welken men alle vier uren een mengfel zal nemen; en wanneer deze Middelen niet fpoedig de verwarde Aenvallen konnen doen uit eikanderen fcheiden, en wederom tot geregelde overbrengen, dan mag men niet te lang toeven van tot den Koortsbafi: zyn toevlugt te nemen, oft anders zouden de Toevallen vermeerderen, en den Lyder eerlang aen 'tgrootite gevaer worden blootgeftelt.
Zoo haeft men clan by den Ontftekings toeftand, oft waer een Kwaedzappigheid gepaerd gaet, tot het oogenblik is genaderd, dat men tot deBraeken Purgeer-middels mag overgaen, 'twelk daer aen zal erkent worden, wanneer de Aenvallen zagter, en korter van duer, door een ruim Zweet worden gevolgt, den Pis veel zetfel geeft, den Afgang rykelyk is, waer by de Korft en Slym op de Tong zig zagt voordoet, en ligt laet affcheiden; dog egter Walging, bitteren Mond, Afkeer van Ipyze, &c. nog fteeds tegenwoordig zyn; alle deze, herhael ik nogmaels, zyn kenteekens, dat de Zieke ftof genoeg is verdund, ontbonden, en losgemaekt om afgevoert te worden ; en de Natuer zal in dit oogenblik zelden mifièn van den weg aen te wyzen, dangfl: waer zy wilt ontlaft worden. Dus wanneer Walging, bitteren Smack, Duizelheid in 'tHoofd, Pyn in de Maeg, &c. in dit oogenblik nog aenwezig



170 Aenmerking over de
Zyn, toont dit acn, dat de zondige Stof door, Braekmiddels wilt uitgeworpen worden, waer toe die by de Talletters No. 7. No. 8. zeer gefchikt . zyn. Klaegt in tegendeel den Lyder van Pyn in de Lenden, Buikkrimping, Zwaerte ontrent den Navel, Rommeling van Winden, min oft meer Buikloop, &c. dan is de Zieke-ftof te laeg gezakt, en moet door de Purgeermiddelen No. y. oft No. 10. ontlaft worden.
Dit gaet zeker, wilt men oit gelukkig zyn in 'tgenezen van alle tufichenpoozende Koortfen,, dan moet men op het voorgebragte een nouwkeurig aendagt nemen ; Want te regt mag ik Hellen, dat de meefte ongelukkige uitkomfte,die deze Koortfen tot gevolg hebben, aen niets anders, dan aen de gebrekkige kennis van fommige,. in 't onderfcheiden der opgemelde Staeten, moet, toegeëigent worden. Hoe menig Lyder heb ik niet in den blooi zyner jaeren door verwaerloozing dezer noodige voorzorg en onderfcheiding. door Geel- en Water-zugt zien ten grave daelen,. oft ten minften zyn overige dagen zeer ellendig overbrengen. Ik fchrik, en ben t'elkens nog met. medelyden aengedaen, wanneer ik op heden aen het noodlot dier Lyders gedenk, welke het ongeluk treft, van onder die onbedreve handen te vallen, welke op al het voorgebragte,,door hun grove onkunde, geen aendagt nemen.
•Na dat dan door zoodanige Middelen, naer de •verfchillende gevallen, de Ingewanden van hun.



Rotkoorts en Roodeloop. 171
•zondige Stoften zyn gezuiverd, en dus geheel oft gedeeltelyk de voorafgaende Oorzaeken zyn ten ondergebragt, dog egter de Aenvallen van Koorts bleven geregeld aenhouden, dan nadert het oogenblik , dat men bedagt moet wezen, om die door den Koortsbafi: weg te nemen: Want de Koorts verder voordduerende, zou het de Lichaemen verzwakken, de Vogten fcherpmaeken, Vcrfioppingen en meer andere Toevallen verwekken.
Lang is'er getwift wegens de Hoeveelheid, en onder wat gedaente men dit overeerlyk Middel beft zal toedienen. MenigvuldigeSchriftftellers hebben ons verfcheide Bereidingen aen de hand gegeven , by voorbeeld: In Zelfsftandigheid, in Afkookfel, in Aftrekfel op Wyn, in Slikbrokken, in Uittrekfel, in Pillen en in Harft. Geen nu van alle opgenoemde heeft beter aen myn oogmerk beantwoord, dan dit volgende viertal, naer onderfcheid der jaeren en lichaems gefteldheid toegediend, te weten: In Zelfsftandigheid, Subftantia, in Slikbrokken, Confcrv&, in Af kookfel, Decoctum, en in Uittrekfel, Extrablum. In gedaente van Harft, oft Rejina, welk vele voor het vermogendfte honden ; hier van heb 1 ik my zelden anders, dan by de Kinderen bedient, zoo ten opzigt zyns dierte, wanneer die egt is, als wel om door 't bedrog niet misleid te worden.
Wanneer ik dan jonge en fterke Geftellen aentrof, welke zonder tegenzin Geneesmiddels innamen, deze heb ik t'elkens den Koortsbafi in



172 Aenmerking over de
Zelfsfiandigheid, oft, om deszelfs gedaente te bedekken, in Slikbrokken, ConJerv<e, toegediend in teerder oft aendoenlyke Geftellen, en in die, welke ik voorzag, een aenmerkelyke hoeveelheid noodig te hebben, in Afkookfel oft Extrattum. Trof ik Lyders aen, die, wegens hun jaeren, zwakheid, afkeer van Artznyen, onmogelyk de noodige hoeveelheid wilden oft konden innemen; deze gaf ik den Harfi, oft ik liet, den Korftbaft by wyze van Lavementen langft den Endeldarm inbrengen: En t'elkens heb ik hier mede, zoo'wel als langs den mond, in myn oogmerk geflaegt.
Wegens de Gift is men insgelyks niet eens, zoo ten opzigte van de verfchillende deugd des Koortsbafi, die op heden minder dan voorheen fchynt te zyn, alswel wegens het onderfcheid des Ouderdoms, Kragten,Gefiel der Lichaemen, Saizoenen, Landftreken, Aerd en lievigheid der Koortfen zelfs; waerom onmogelyk hier ontrent eenen algemeenen oft vaften Regel kan bepaelt worden: Want naer de jaeren; om dat men de Kinderen die zelve hoeveelheid niet mag oft kan geven, die volwaflen benoodigd hebben: Naer de kragten ; hoe meer de zelve zyn te neergeveld, hoe vaerdiger, en door hoe grootere Gift van den Koortsbafi: die moeten herfielt worden : Naer de Saizoenen en Landfireken; om dat Lyders, welke op een vogtige en moerafiigc piaets gehuifvefi zyn, veel meer van dit Middel 1100-.



Rotkoorts en Roodeloop. 173
tfig hebben, dan die de Bovenlanden bewoonen: En naer de Toevallen ; hoe heviger die zyn, hoe ipocdiger die behooren tegengegaen te worden. Over het algemeen mag men zeggen, dat dit Middel alsnog dient bepaelt te worden, naer dat het den Lyder min oft meer verdraegt, 'er zig beter oft erger by bevind: Dus wanneer hy het wel verdraegt, dan moet dit voor den Genees-oft Heelheer tot een kenteeken verftrekken , dat hy nimmer door hoeveel zal zondigen; maer wel wanneer hy van het zelve te weinig geeft; nademael hy door te weinig zyn Lyder in gevaer ftelt, Van door de Ziekte overwonnen te worden, daer hy integendeel door grooter giften het gevaer had konnen voorkomen. Waerom den beroemden Cullen (a) te regt aenmerkt: Ik zal 'er nog byvoegen,dat men noit de gewenfclite uitwerking van den Koortsbafi z&l ondervinden, dan wanneer men den zalven in groote gif te toedient.
Nu ben ik gemeenlyk gewoon in de Landftreek, waer ik my bevin, myn volvvaffe Lyders om de een, twee, oft dry uren, volgens dat den Vrytyd kort oft lang zal zyn, een van de Poeders No. 11. oft de Slikbrok No. 12. te laeten innemen. By zwakke, teerc, en aendoenlyke Geitellen , op de zelve ure, een oft twee Wynroomertjens van het Afkookfcl No. 13. oft een lepel
(a) Infiltutions de Médicine pratique.Tom.I. §.216. p. 99.



174 Aenmerking over de
van het Uittrekfel No. 14. en hier mede laet ik geftaedig voordvaeren tot een ure, voor den Aenval: Breekt hy het eerfte maeldoor, 'twelk niet zelden gefchied, dan toef ik met het verder gebruik tot den Aenval eenige uren voorby is,om andermael met het Middel te beginnen, als voorgaenden. Blyft integendeel den eerften Aenval weg, dan vertraeg ik met den Koortsbafi, en bepael de Gift maer op de helft; blyft den tweeden insgelyks weg, dan verminder ik die nog aenmerkelyker, tot ik eindelyk het Middel maer twee mael daegs geef; en hier mede, naer dat de Koorts min oft meer wederfirevend heeft geweeft, blyf ik agt, twaelf, tot agttien dagen, oft nog langer aenhouden. Daerenboven zou ik myn Lezer nog raeden, van op den dag, wanneer de Koorts moeft komen, een oft twee Giften meer te nemen.
In Koortfen, die lang geduert hebben,en meermaels aen weder-inftorting zyn onderhevig geweeft, moet de Gift des Koortsbafi t'elkens nog aenmerklyk vermeerdert en langer mede aengehouden worden, wilt men de zelve zeker overwinnen, en het wederkomen beletten.
Wanneer den Vrytyd, oft Tuflchenpoozing der Koorts van zoo korten duer waer, dat men nouwlyks tyd had van den Koortsbafi toe te dienen, dan moet men, om meer tyd te winnen, twee, dry a vier uren, voor dat het Zweet des laeften Aenval eindigt, al met dit Middel een be-



Rotkoorts en Roodeloop. 175
gin maekcn: Want Pringle fa) wilt aenmerkt hebben: Dat den Aenval van Koorts voorby is, wanneer den Dorji en Hitte ophoud, en den Lyder in een fterk en verligtend Zweet %ig bevind.
Men heeft jaeren, waer in de Herft- oft LenteKoortfen zoo hardnekkig zyn, dat zy naer geen Koortsbafi, op wat wyze en in wat hoeveelheid ook gegeven, willen luifteren; maer integendeel op deszelfs gebruik verergeren. Niet zelden ondervind men ook, dat dit Middel, zoo het fchynt, meerder vermogen heeft op de Herft- dan op de Lente-Koortlèn; mogelyk om dat de lactfte meerder met Ontftekings Toevallen verzeld gaen. Den beroemden Quarin (b) heeft ook aengemerkt: Dat in de Herft-Koortfen meer Purgeermiddelen worden vereifcht, dan in de LenteKoortjen. Zoo mede dat men de fierke Ontladingen in de Voor jaer-Koortfen moet vermyden, om dat die anders daer door voorddueren, en de WaterziLgt voordsbrengen.
Ondertuflchen de Koorts eens verdreven zynde, moeten voor-al oude en kwynende Geftellen zig zorgvuldig wagten van koud en vogtig weder, zoo mede van overdaed in fpyze, en wel naementlyk van die, welke uit vette en gerookte beftaen, en eenen rouwen Chyl voordsbrengen;
(a) Maladies des Jrmées. Tom. I. pag. 321. O) D'Jfertat. de Febribus. pa^. 116.



176 Aenmerking over de
want deze konnen op hun zelfs, by Gezonde, een Koorts verwekken. Hoe dan te meer by eenen zwakken en 'zieken Toeftand.
By dit alles dient nog aengemerkt te worden, wanneer men door de hevige Aenvallen genoodzaekt was geworden, bevorens het lichaem behoor lyk was gezuiverd, en de Vogten verbeterd, Van tot den Koortsbafi; te hebben moeten overgaen, dat het dan beft zal wezen, by den zeiven de flym-ontb inden de Middelen, als Sal armoniac, Jeigneu, Extr. Gramin. &c. te voegen, zoo als by de Talletter No. 15. word aengewezen.
Verwekt den Koortsbafi op zyn eigen eenen doorloop, zoo als dikwils by het eerfte innemen gebeurt, dan moet men by ider gift van den zeiven twee a dry druppelen Laudan. Liquid. Sydenh. oft zelfs wat Theriaca Andromachi mengen, en wanneer dit nog niet wilde heipen, Pulv. Rad. ipecaquarue. gr. L. in een Aftrekfel van Flor: Camom. roman. &c. beproeven. Veroorzaekt hy integendeel een hardnekkige Verftopping, dan kan men eenige Graenen Rhabarber, Sal. Jelgnet. oft Sal. armoniac. 'er by mengen; waer by men nog de Laxeerfpyze van Pruimen, Appelen, Kor rinten &c. veilig kan gebruiken.
Zeer dikwils ontmoet men Lyders, die uit groote zwakheid, oft bezonderc teergevoeligheid van dc Maeg, op wat wyze den Koortsbaft ook genomen, den zei ven terftond weder uitbraeken.
By



Rotkoorts en Roodeloop. 177
By zulke Gevallen is het beft dit vermogend Middel onder de gedaente Van Lavementen, als by No. 16. word aengewezen, toe te dienen, en dry oft vier mael, voor den Aenval begint, een te laeten zetten. By Kinderen, die afkeerig zyn Artzenyen in te nemen, kan het mede piaets hebben. Dog bevorens moet den Buik, en Endeldarm door een weekmaekend Lavement gezuivert worden, oft anders zoude den Cortex, bywylen Scybala in den Coion, opgezetten Buik, en een hardnekkige hardlyvigheid veroorzaeken. Vele zullen zig mogelyk verbeelden, dat den Koortsbaft op die wyze toegediend, onmogelyk die uitwerkingkan hebben, als langs den mond ingenomen; dan deze zullen zig vergiffen, en met den Heer Clare (a) niet hebben opgemerkt, dat den Endeldarm een overvloed van optlorpende Vaten heeft.
Zoo haeft men eens met den Koortsbaft heeft begonnen, moet men zig wagten, van den Buik 'te zuiveren: Want 'er geen Middelen zyn, die de Koorts zoo zeker konnen doen wederkomen, dan Purgeermiddelen.
Indien 'er zig Gevallen voordeden, waer de Koortfen naer het regelmaetig gebruik des Koortsbaft, oft ander noodige Hulpmiddelen, niet wilden luiftcren, dan blyft 'er voor die Lyders geen ander Middel overig, dan hun de verandering van Logt aen te raeden.
(a) Méth.nouv. &fac. deguér'w la Mal. vénér.p. 27 &> feq. Tweede Deel. M



i?8 Aanmerking over de
$■ ii
By dit alles heb ik wegens de tufichenpoozende Koortfen, zoo ten aen zien van den Spysr egel, als andere bezondcrheden , mynen Lezer nog het volgende te melden, dat is*. Wanneer in den beginne de Aenvallen van koude zeer hevig waeren, dat men dan die metklyk kan verzagten, door den Lyder twee uren voor den Aenval, nu en dan, een thékopje aftrekfel van Vlierbloemen met Zuiker, Honing, Azyn, &c. aengenacm gemaekt, te doen innemen, en hier op zagtjens wat te laetcn wandelen ; waer op meeft-al een zagt en gelyk Zweet zal volgen, dat de koude, en den Aenval zelfs veel zal doen verminderen: Maer was het zaeken den Aenval van koude zoo hevig en geweldig was, dat men voor des Lyders °levcn bedugt wierd-, dan moet men terftond oft den Koortsbaft in overgroote hoeveelheid geven, om den volgenden Aenval 'tegen te houden, oft een ure, voor de Koorts begint, het Camphet Middel, met Opium gepaerd, No. 17. ■den Lyder laeten gebruiken.
Is in tegendeel de koortfige Hitte zeer aenmerklyk, dan zullen de zuere falpeteragtige Dranken No. i3» oft zuiver water, aengenaem ge» maekt met het Zap van rype Zomer-vrugten, Suiker, &e. zeer nuttig wezen. Dikwils, maer Weinig te gelyk, zal men den Lyder van deze en alle andere Dranken laeten gebruiken,



Rotkoorts en Roodeloop. 179
op dat 'er geen Braeking nog Benouwthcid door de al te fterke uitzetting van de Maeg ontftaet. Maer kwam een Braeking in den tyd van den Aenval zelfs, dan moet die Braeking door liet gebruik van warm water doorgezet worden.
Bevind een Lyder, na dat de Koorts af is, zig zeer zwak, dan zal men hem wat Wyn geven om zig te vcrfterken, en zyne kragten te herftellen.
Zeer dienftig en hoognoodig zal het mede wezen, na dat het Zweet ten vollen is gedaen, dat men den Lyder van hemd, dekfels en lakens Verfchoont, op dat de zondige Stof, door het Zweet ontlaft, niet weder door de opflurpende Vaten mogt onder het Bloed gebragt worden, dat anders niet zou miflèn van zynen toeftand te verergeren.
Den leefregel, die men de Lyders by de tuffchenpoozende Koortfen zal doen onderhouden, moet vcrfchillende zyn, zoo ten opzigt van de hevigheid der Koorts, onderfcheid der Voorwerpen, als langduerigheid der Ziekte zelfs. Zwangere Vrouwen, uitgeputte Lyders, Kinderen, en de gene, welke tot hooge jaeren zyn gekomen, deze mag men aen geenen ftrikten leefregel onderwerpen.
De allendaegfche en derdendaegfche Koortfen eiflchen eenen ftrengeren leefregel, dan de vierdendaegfche; en hoe langer de Aenvallen dueren, des te minder vafte fpyze mogen 'er gebruikt



ïBó Aenmerking over ie
worden. Daerenboven moet men geen Ipyzc gè1ven op den tyd, dat men de Koorts verwagt. Mae. tige Beweging buiten den Koortstyd is voordeelig, om dat dit de Spysverteering, Stoelgang, Pis en Zweet bevoordert.
§. III.
Na de Genezing der tufichenpoozende Koortfen op het breedvoerigfie voorgeftelt te hebben, thans moet ik nader wegens den Koortsbaft en andere Koorts-verdryvende Middelen nog het volgende zeggen: Den Koortsbaft, Cortex peruvianus, is voor-zeker het allervoortreffêlykfte Koortsmiddel, dat tot heden is bekend, cn waerlyk, dat dit Middel een bezondere fpecificque Eigenfcbap in deze Ziekte fchynt te bezitten , zou byna buiten tegenfpraek geweeft hebben, ten waer onlangs den vermaerden Gullen (a) had gezegt: 'Dat he-t betoegbaer isv> dat den Koortsbaft door geen andere werking het wederkomen van den Aenval belet, dan door\yn verfterkende kragt, en het zeker bewys-, vervolgt hy, is, dat andere verfterkende Middelen het zelve oogmerk bereiken.
Waerlyk, myn Lezer, deze Stelling heb ik federt eenigen tyd zoo overeenkomftig met myne
(a) Itjftitutions de Médécine pratique. Tom, I. §. 214..$. 9$,



Rotkoorts en Roodeloop. 181
ondervinding bevonden, dat ik geen oogenblik 'er verder aen durf twyffelen ; en nog te meer, wanneer ik overdenk, hoe het mogelyk zou geweeft hebben, dat een alvoorziende Wezen, een Ziekte in deze Landen en twee duizend urea verder, het Middel zou gefchaepen hebbenen dat voor al nog in een Land, welk pas voor twee honderd jaeren was hekend.
Vcrfeheide Sebriftitellers hebben buiten den Cortex peruvianus ons een menigte andere Koortsverdryvende Middelen aen de hand' gegeven; waer in voor-al fchynen uit te munten de Flores Camomilla. romance, & vu/garis, amice; wyders het Sal armoniacum% Opium,, Lignum amarum quaffm, Cortex Saliüs alb<&, 't zy in Zelfsftandigheid, Af kookfei, Extract, &c. ingenomen. Dan het gene, wat my by een geduerige bevinding, na dat ik verfcheide-maelen de-opgemelde Middelen, ider in het bezonder,. had beproeft, nog beft en het. zekerft aen myn oogmerk heeft beantwoord , is den Cortex- quercinus^ oft Schors van jonge cike boomen, in de zelve hoeveelheid en onder de zelve gedaente, . als. den, Cortex peruvianus gegeven: En waerlyk, wanneer men des zelfs beftandsrdeelen, kragten en uitwerking op het nouwkeurigfte nagaet, kon ik byna zonder bedenken zeggen,, dat dit den waeren Koortsbaft onzer Nederlanden is. Ziet in het laetfte Deel onder den Artikel Cortex q.uercinus, wat wy van dit voortreftèlyk Middel nader zullen melden.



io2 Aenmerking over de
DERTIENDE AFDEELING.
Geneeswyze der Dwael- en DuijlerKoortfen, Febres erraticse & larvatse.
S- L
HOe verfchillende de Verfchynfels en Toevallen zyn, welke de Dwael- en DuifterKoortfen tot gevolg hebben, egter wanneer die maer geregeld en op gezette uren wederkomen, geven zy altoos een klaer bewys, dat zy tot een der opgemelde behooren, en niet dan waere Afftammelingen zyn van de tufichenpoozende Koortfen, die door deze oft gene oorzaeken van hun waer Carabler zyn ontaerd.
Deze gegronde waerheid eens vafigefteld zynde, blykt dat deze Koortfen even als de tufichenpoozende moeten behandelt worden, met dit onderfcheid nogtans, dat men de Genezing t'clkens moet bellieren, namaeten de Toevallen min oft meer hevig zyn, by voorbeeld: Is hunnen Staet met Ontfteking verzeld, dan zal de Geneeswyze tegen de Ontfteking, hier voren by detufichenpoozende Koortfen opgegeven, het allergefchiktfte zyn ; gaen integendeel by deze Koortfen Kenteekens van Rotting gepaerd, oft een



Rotkoorts en Roodeloop. 183-
Gluten jpontaneum , lymige Verdikking,. oft Scherpte der Vogten is 'er by verzeld, dan zullen die Middelen, welke wy insgelyks hier voren tegen deze bezondcre Staetcn hebben opgegeven, ten eerllen moeten toegedient worden, en namaeten deze- Toevallen min oft meer hevig zyn, moet men kort oft lang 'er mede aenhouden. Maer wanneer die Toevallen allcrhevigft waeren, oft de Aenvallen gingen met Kramptrekking, Catalepfis, Slaepzugt, Lethargus, Beroerte , jipoplexia, verzeld,. dan moet men ten eerften, zonder naer andere. Middelen om te zien, tot den Koortsbaft, volgens dat den vrytyd kort oft lang zal wezen, in overgrooten Dojis overgaen, zoo als by de Talletters No. 20. oft No. 21. word aengewezen ; waer by men nog het Lavement No. 16. twee a dry maelkan laeten zetten, om den volgenden Aenval maer des te zekerder voor te komen: Want deze geweldige Aenvallen zyn gewoon reeds, den tweeden doodelyk te wezen, terwyl ik zeldzaern oft noit. een Lyder den derden heb. zien overleven.
Den Aenval eens. tegengehouden zynde, zal men niet lang toeven, van by den Koortsbaft (die fteeds voordgegeven, dog niet zoo dikwils, en in minder hoeveelheid, moet vervolgt worden) te voegen den ExtraSt. Grairiin. Sal. Armoniac. Sal. Seignet. &c. als by de Talletter No. 15. word gemeld ; en hier mede eenen geruimen tyd aenhouden, zoo wel om de gevolgen, als eenen nieuwen Aenval, voor te komen.



184 Aenmerking over de
§. 11.
Wanneer met het Koortsgift een Fenus^ Schurft-oft Jigt-gift zig heeft gemengt, dan moet men zeer opmerkzaem zyn: Want my geheugË in de verfcheide Gevallen, welke my bejegend zyn, zulke vervvonderswaerdige verfchynfels ontmoet te hebben, dat ik nouwlyks wift, tot welk gellagt van Ziekte die te brengen: Dog wanneer, ik zorgvuldig op het voorgaende en het tegenwoordige agt gaf, en uit de bekentenis des Lyders als half in het zeker was gelteld, dat zig een Pokgift met het Koortsgift had gemengt, dan liet ik hun ten eerften de voorbereidende Genezing, hier voren opgegeven, ondergaen; waer naer ik tot den Koortsbaü, vereenigd met den Calomelas oft Mercur. dulc. No. 22. overging, waer by ik nog t'clkens het Afkookfel No. 23. liet gebruiken.
Had integendeel het Koortsgift zig met een te rug gedreven Venus-gift, Miajma venereum, gemengt, dan deed ik bevorens een Aderlaeting, gaf van de Middelen No. 24. No. 25. verfcheide maelen daegs, en om de twee a dry dagen eenige lepelen, tot een 7agte Ontlading volgde, van het Middel No. 9. Bedaerden de Toevallen hier op merkelyk; dog de Koorts bleef regelmaetig aenhouden, Dan liet ik den. Merc. dulc. by den Koortsbaft Na 22. mengen. Maer federt



Rotkoorts en Roodeloop. 18$
den Heer Suediaur 00 d'Inenting van het Druiper-gift heeft voorgeftelt, heb ik in dry Gevallen, my van zyn Geneeswyze bedient, en het Gift langs de Pisfchaft ingeënt; waer door het gebeurde, dat de Druiping, welke tot hier was opgeltopt, en buiten de. Koorts veelerlye ongemakken bedreigde, fpoedig zig weder hernelde, en de Toevallen deed verminderen. Wanneer de Druiping weder piaets had, gaf ik de Middelen No. 24. No. 25. No. 9. als hier voren is gemeld, en liet hier mede aenhouden tot de Druipcrftof een goede hoedanigheid verkreeg, en wanneer de Koorts naderhand nog bleef voor ddueren, dan gaf ik den Koortsbaft, die de Koorts en te gelyk de Lekking overwon. Gebeurt het egter, na dat de Koorts overwonnen is, dat de Lekking hardnekkig blyft aenhouden, dan kan men afzonderlyk twee k dry mael per dag van de Middelen 26. oft 27, 'er by gebruiken. W aer by de Infpuiting No. 28. niet mag vergeten worden. Is het Schurft met het Koortsgift gemengd, 'twelk men aen het voorgaende en het tegenwoordige zal erkennen, dan zal noodig wezen} dat men de Lyders met het Middel No. 9. een oft twee mael het lyf laet zuiveren, verder het Afkookfel No. 23. laet drinken, en twee a dry mael per dag de Poeders No. 29. 'er by laet nemen-
(a) Obferv. prat. furies Malad. vénêr.pag. 68. ioi. &feq.



i86 Aenmerking over de
Is dit niet in ftaet, de Schurft. weder te voorIchyn te doen komen, oft een Scheiding in beide deze Giften te bewerken, dan moet men de Schurft inenten, en wanneer die wel te voorfchyn is gekomen, en de Koorts bleef regelmaetig aenhouden, dan moet men voor eerft de zelve door den Koortsbaft wegnemen, en daer na tot de Genezing van de Schurft overgaen.
Was een Jigtftof met het Koortsgift gemengd y en voor het overig genoegzaem met onze andere Vogten gelyk gemaekt, waer door die zonder merklyk nadeel een tyd lang met de zelve kan rondloopen ; word egter tot herftelling vereifcht, dat men zoo dra mogelyk is, die Stof op haere gewoone piaets te rug roept, door het opleggen van zueren Deeg, Koolbladers, oft Bladers van Lapat. acutum, Plantagenis in Azyn oft Edik op de Voeten, Handen, &c. aengelegt. Dit het gewenfcht oogmerk nog niet bereikende, kan men verders het zetten van drooge Koppen, Ventoja., het aenleggen van Spaenfche Vliegen, ja zelfs de Moxa beproeven; waer van ik keurlyke uitwerkingen heb gezien. En wanneer men bevind, dat de Jigtftof zig moeilyk oft bezwaerlyk van de overige Vogten laet afscheiden, dan moet men tellens den A'èr elafticus C. Extr. Gramin. No. 6. en het Afkookfel No. 23. 'er by laeten gebruiken. Bleef de Koorts, na dat de Jigtftof op handen oft voeten zig had te neer gezet, naderhand nog een tyd aenhouden, dan



Rotkoorts en Roodeloop. 187
kan men die door den Koortsbaft, op de gewoo11e wyze gegeven, wegnemen.
VEERTIENDE AFDEELING.
Geneeswyze der Ontftekings Rotkoorts, endie, welke van Uitslag word gevolgt.
§• 1.
TTV E grootfte en meefte aendagt, die men moet JL/hebben in 't genezen van alle Rotkoortfen, wilt men oit een gunftig en gelukkig uitkomft te gemoed zien ; is de nouw keurige agtneming, 'van wel te onderfcheiden haeren Ontftekings oft Rottings Aerd, 'twelk uit de Confiitutio epidemien thans piaets hebbende, gedeeltelyk, endoor de byzynde Verfchynfelen en Toevallen, ziet hier voren pag. 114. ten vollen zal gekent worden: Waer na men ook de Genezing moet inrigten.
Dit nouwkeurig in agt genomen, en den Staet wel onderfchciden zynde, zal als van zelfs volgen, wat Indicatie men in deze te houden heeft: En om de Genezing in een gefchikt order te beginnen , zal het nog noodig wezen, dat men op de volgende negen Acnduidingen niet minder zyn aendagt veftigt.
1. Zoo de Koorts van Ontfteking is verzeld,



ï88 Aenmerking over d&
moet deze zoo haell tegengegaan worden , als mogelyk is.
2. Van geen Ontüeking verzeld zynde, kan men niet te fpoedig de ziekmaekende' Stof door Braek- oft Purgeer-middelen ontlaften.
3. De overhellende kwaede Geaerdheid der Vogten zal men insgelyks fpoedig tegengaen, en is die reeds aenwezig, dan moet de zelve verbetert worden.
4. Doen zig bezondere Toevallen in den loop-, der Ziekte voor, dan zal men die tragten te verhelpen en te genezen, zoo als hier na zal gezegt worden.
5. Ook kan men niet te omzigtig zyn in den leefregel, welken daerenboven uitgekeurt, enbepaelt moet worden, volgens de kragten en hevigheid der Ziekte zelfs.
6. De kragten des Lichaems dienen mede niet uitgeput te worden: Want indien die onderdrukt oft verzwakt waeren, moet men die tydig opbeuren en verllerken.
7. Een zuivere en gemakkelyke Ligging moetmen zynen Lyder altoos bezorgen.
8. Noit zal men een bedorve Logt in het vertrek des Lyders gedoogen, nemacr voor-al zorg draegen, dat die verfcheide maelen daegs vcrverfcht oft verbetert word.
9. De gevolgen der Ziekte, die men Marbi fe~ cundarii noemt, zal men tydig voorkomen, verbeteren, en, aenwezig zynde, tragten te genezen*



Rotkoorts en Roodeloop. "189
Tis te gelooven, indien de meefte Genees•oft Heel-hceren by den Aenvang van alle Rotkoortjen, 'tzy die met oft zonder Ontfteking ge.paerd gingen, deze en meer andere acnduidingen zig ten goeden lieten onderrigten, en die op ■het nouwkeurigfte in agt namen, dat de meefte Lyders fpoedig zouden herftellen; daer men •nu integendeel, by gebrek van deze opmerkzaemheid, oft uit verwaerloozing der zelve, niet zelden de goedaerdigfte in de allerkwaedaerdigfte Rotkoorts ziet ontaerden.
Ook zou veelmaels een beginnende Rotkoorts niets te beduiden hebben, indien iömmige Lyders maer Ipoedig hulp invoorderden, en dat de Oppafièrs oft Zieke-bediende ook wat meerder aendagt op hunne Zieken namen: Maer gemeenlyk •zoo lang den nood oft hevigheid der Ziekte zulks niet voordert, bekreunen zy hun weinig wegens hun lotgeval, daer nogtans dit van een oneindig voordeel zoude wezen, zoo wel tot vermindering der Toevallen, als het afweeren der Ziekte zelfs, Zoo lang een Ziekte niet gedugt voorkomt, vracgt men den Genees- oft Heel-heer niet, of den Lyder moet bewaekt worden; dezen, welken mede niet zelden door een lchynvleiende vertooning in den aenvang zig vergift, oft door onkunde oft onagtzaemheid van zyn grondbeginfel afwykende, vergeet in dit oogenblik die verheve Stelling Principiis obfia, en de wyze Vermaening van Hippocrates : Siquid, incipienti-



igo Aenmerking over de
bus Morbis, movendum videtur, move vigentibüs verö quiefcere metius efi. (a) Laet immiddels den Lyder aen zyn lotgeval over, en de Hulpmiddelen worden fpaerzaem, oft in 't geheel niet toegediend.
De noodige Dranken , welke den Lyder uit aenmerking van zynen zieken toeftand zig zelfs niet kan verzorgen, worden mede vergeten; daerenboven word hy 'snagts alleen gelaeten, om dat zyne Ziekte, zoo men zig verbeeld, het nog niet voordert; te meer daer het den Genees- oft Heelheer nog niet verordent heeft: Waer door het ook gebeurt, dat hy veelmaels den geheelen nagt met dorft moet liggen, oft zig behelpen met kouden drank, welken hy dan nog in de grootfte verhitting zyns lichaems genoodzaekt is uit het bed te gaen haelen. Is het dus wonder, zoo men op dit alles agt geeft; waerom men zoo dikwils een Koorts, Zy de-wee, oft Borft-ontfteking, die in den aenvang niets te beduiden zou gehad hebben , tot den doodelykften uitgang ziet overgaen; en waerom een Rotkoorts, die in den beginne met geen Ontfteking was verzeld, naderhand met de hevigfte Ontftekings Toevallen te voorfchyn komt.
Zou het dus niet billyk en hoognoodig wezen, dat de Genees- en Heel-heefen hier op bedagt waeren, van by alle beginnende Rotkoortfen
(a) Aphor. 29. Secl. 2.



Rotkoorts en Roodeloop. ig\
•hunne Lyderen te doen bewaeken, op dat de noodige Hulpmiddels en Dranken hem behoorlyk wierden toegedientj niet alleen ter beteugeling der koortiige Hitte, en om de Scherpte der Vogten te verbeteren, als om te voorkomen, dat den Lyder geen dorft en lyd, oft genoodzaekt was, in de grootfte verhitting zyns lichaem, zig zelfs kouden drank te verzorgen; waer door het immers niet kan miflèn, of alle toevallen moeten vermeerderen, en veelmaels den toeftand buiten alle hoop van Genezing ftellen. Hoe menig Lyder weet ik my niet te binnen te brengen, die aen deze geringe voorzorg niet zyn fpoedige herftelling te danken heeft.
Dit alles ter loops aengemerkt zynde, keeren wy weder tot den draed onzes voorwerp: De algemeene Genezing der Rot koor tjen moeten in vier Aenduidingen begrepen worden, te weten: Het Leven en de Kragten te bewaeren; den fcherpen Prikkel te verbeteren, en uit te dry ven, het Tacie te ontbinden en te ontlaften, en eindelyk de Toevallen te maetigen. By den Ontftekings toeftand moet het Dikke worden verdeelt, het Rauwe gekookt, en dit door Middelen, welke verflappen, en ontbinden, zonder dat die den aendran^ en beweging der Vogten vermeerderen: Daerenboven de Koorts, welke met Ontfteking verzeld gaet, en onder de gedaente eener Zinkings-Koorts haer voordoet, zoo als volgens den loop der jaeren en Saizoenen meermaels gefchied; deze ver-



192 Aenmerking over de
êifcht d'Aderlaeting; dog men moet hier by zeer" omzigtig zyn, en den waeren Staet wel onderfcheiden i Want Aretjeus (a) wilt aenmerkt hebben: Dat 'er in deze Koorts veel minder Bloed dan in andere gelegentheden moet ontlaft worden; om dat den minlien mijjlag hier begaen, tot het allergrootfte verderf kan ftrekken.
Sydenham, (b) dien grooten Natuer-onderzoeker, getuigt van hem zelfs: Dat hy dry ganfche jaeren lang een regeerende Koorts door Braekmiddelen had genezen; dog naderhand in die Zelve Ziekte daer van een doodelyke uitwerking ondervond. Denkelyk heeft dien fcherpzinnigen Wacrnemer niet genoegzaem den Staet van Ontfteking en Rotting onderfcheiden; waer door hy dan ook dien gevaerlyken uitgang zal hebben ondervonden.
Lancistüs (c) heeft in den jaer e 1709 in een épidemique Zy de-wee, welke groote verwoeftihg binnen Roomen aenregtte, waergenomen: Dat den eenen tyd d' Aderlaeting grooten dienfi deed, dan weder een groot kwaed.
CiELius Aurelianüs Cd) zegt insgelyks: Dat d' Aderlaeting in een Pleuris binnen Roomen
en
(a) Be Curat. Morb. acut. Lib. II. Cap. 3, pag. 100. C b) Lib. Cit. de Febre continua Juni 1665. fc) Hiftor. roman. Epidem. Cap. 6. (d) Jcutor. Morlor. Lib. II. Cap. 22.



Rotkoorts en Roodeloop. 193
en Athenen kwaed deden, daer die ondertujjchen binnen Paros op den Hellespont van den grootften dienft wierd bevonden. Geen wonder, om dat mogelyk binnen Paros het Zyde-wee van eenen regten Ontftekings Aerd was, en binnen Hoornen van eenen rotten Aerd.
HippocRA.tes was in alle Koortfen veel bedaatzaemer nopens de Aderlacting, dan de tegenwoordige Geneesheeren: hem ontbrak wel den Nitrum; dog hy wift dit rykelyk te vergoeden door den Oxicrat en Oxymel.
'Tis zeker, hoe meer de Koorts tot Omfteking overhelt, hoe meer men zig van Braek- en ftcrk buik-zuiverende Middelen moet onthouden: Dus wanneer een hevige Ontfteking piaets heeft, dan zal d'Aderlaeting, tydig in 'twerk gefield, altoos van het heilzaemfie gevolg wezen, zoo als Celsus Ca) te regt zegt: Derhalven vereifcht zwaere Koorts, waer in het lichaem rood is, en volle Aders gezwollen zyn, ontlafiing van Bloed.
Maer gelyk d'Aderlaeting in zulk een geval het ecnigfie en noodzaekclykft Hulpmiddel is, egter gebeurt het in zeer hlocdryke Geftellen, dat de Koorts, welke pas te voren fterk fcbeen te zyn, na d'Aderlaeting nog fchriklyker word vermeerdert: Om reden de Vaten door het overvloedig
j.
(a) Lib. Cit. Cap. 10. pag. 78. Tweede Deel.
N



Ï94 Aenmerking over de
Bloed, door de warmte der Koorts nog uitgezet, en opgefpannen -blyven, alle beweging verftikt, die ook na korten tyd weer word vermeerdert, zoo haeft de opgefpanne Vaten door ontlading van Bloed worden vermindert: Zoo dat de vermeerdering van Koorts in dit Geval niet dan uit vermindering van Bloed ontilaet, en dus een zeker Kenteeken verfchaft, dat men tot de twééde, ja zelfs tot de derde Aderlaeting zal overgaen, wilt men in alle opzigten by dezen toef and zyn oogmerk gelukkig bereiken.
Wederom in andere Gevallen, wanneer de taeiheid van het Bloed en andere Vogten voor de Koorts is gegaen, oft als die daer op volgt, tot de gezondheid word vereifcht, dat die weggenomen word. Men pryfi hier wel, zegt van Zwieten, (a) veel Middelen aen, maer boven alle andere Jpant egter de kroon de gemaetige kragt der Koorts zelfs-, welke die f remming en taeiheid beft kan ontbinden. Waerom alles, wat 'er vereifcht word, is, dat den drift der Koorts zoo word beteugelt, dat die niet te veel kwyne, op dat die niet onbekwaem word tot ontbinding van het geftremde; nog egter te fterk zy, op dat die de teerfte vafte deelen niet verniele, en de Vogten doet ftremmen. Maer wanneer de Koorts zoo hevig waer, dat men zou vreezen,
(n) Comment, in Aphor. Tom. II. Aphor. 609. pag. 272.



Rotkoorts en Roodeloop. 195
dat de teerfte Vatjens zouden vernielt worden, oft de Vogten door vervlieging van het vlooibaerfle, en dooi-, de vermeerderde warmte zoo worden verdikt, dat die naderhand door geen konfi: kon ontbonden worden; dan vereifcht het zeer groot gevaer, dat men terftond een zeer kragtig Middel in 'twerk fielt, waer van men verzekerdis, dat het de koortfig'e beweging fehielyk kan verminderen, en zoodanig een Middel, nu is d'Aderlaeting.
Wederom integendeel, wanneer deze Verfchynfels en Toevallen in vollyvige en kwaedzappi^e Lichaemen, welke de Wei van 'tBloed te dik taei en fcherp hebben, zig zouden voordoen, en Waer de geweldige uitzetting in de Vaten een oft-meer AderlaetingCn fcheenen te vereifichen • egter moet men by die Geitellen met het grootfie voorzigt te werk gaen, en geenzins op de volheid en uitzetting des Vaetsgeftel zyn aendagt veftigen, wilt men niet fpoedig de koortfige beweging zien kwynen, met gevolg van het^allergrootfte levens-gevaer des Lyders, zoo als ik weet, niet zelden gebeurd te zyn.
Even fpaerzaem, en met hét grootfie omzigt, zal men mede te werk gaen, indien de Lyders' werklyk eenige dagen dóór de Koorts zvn aengetafi geweeft: Want Celsus Ca) vermaentonsDat het noit nuttig is Ader te laeten na den
(a) Lib. II. Cap. 10. pag. 80.



icj6 Aenmerking over de
vierden dag, terwyl de Stof oft door den tyd iclver reeds is uitgeput, oft het lichaem bedorven heeft. Zoo dat de Aderlaeting wel kan zwak maeken, maer niet herftellen. Egter moet men weten, dat 'er. geenen Regel zonder uitzondering is: Want fomtyds kan de Koorts in den aenvang maer gering geweeft hebben, en na dry a vier dage'n, door onkunde oft ongefchiktheyd des Lyders, eensklaps zeer fterk en ontftekend worden , die te voren niet ontftekend was. In dit geval zou het gevaerlyk zyn, zig ftipt aen den Stelregel van Celsus te houden, terwyl dezen toeftand even dan, in den beginne, d'Aderlaeting noodzaekelyk maekt.
Zelden zal men zien zoo lang de Koorts de ftrcck van Ontfteking houd, ten waer een gedeelte der ziekmaekendc Stof zig naer de herflènen begaf, oft dat het ingepakte Bloed in de Longvaten een Stikking dreigde, dat den ftaet des Lyders gevaerlyk - zal zyn; maer integendeel hoe meer deze Geaardheid verandert en tot Rotting overhelt, hoe gedugter den toeftand zal worden.
Hier voren pag. 114. hebben wy de waere Kenteekens opgegeven, waer door den Staet van Ontfteking en Rotting gemakkelyk van eikanderen zal te onderfcheiden zyn.
Wanneer men dan uit dc aengehaelde Kenteekens en Toevallen in het zeker is gefield, .dat de Koorts tot die der ontfteking behoord, en alles het gone, wat wy zoo ftraks hebben aengehaelt,



Rotkoorts en Roodeloop. 197
wel overweegt, dan kan men zig niet te fpoedig haeftcn om zyn tcevlugt te nemen tot d'Aderlaeting ; niet alleen om de fterk-gefpanne Vezelen te verflappen, algemecne oft plaetfciyke Ontfteking voor te komen, de groote Hitte en Walling des Bloed te beteugelen, als wel om de werking der Hulpmiddelen te helpen bevoordcren, en gemakkelyker te maeken. Ja den beroemden Grand Ca) wilde zelfs: Dat men alle volbloedige Geftellen in het begin fel aller Koortjen zal ader laeten; om de wegen,, zegt hy ,des te beter te bereiden voor de Braek- en Purgeer-middelen: Maer onmiddelyk laet hy volgen c&teris paribus, dat men minder in de Rotkoorts zal ader laeten, dan in alle andere.
Het Bloed,dat men by d'Aderlaeting in 'teerHe tydperk der Ziekte laet aftappen, zal doorgaens weinig verfchillend zyn van dat in den gezonden Staet, alleen met dit onderfcheid dat des zelfs afgefcheidene Wei meeft-al wat donker,' groen oft gcelagtiger geverwd zal voorkomen ; maer zoo wanneer de. Koorts eenige dagen heeft geduert, dan zal men gemeenlyk 'er boven op een zoo genaemde Ontftekings Korft, Crufta infiammatoria, waernemen, die zoo menig duizend Lyders. het leven, beeft gekoft.
Het is van over lang een uitgemaekte waer-
(a) Recherches fur les Fievres. Tom. II. pag. 333,



198 Aenmerking over de
heid, dat den Genees- oft Heelheer de grootfie zorg moet hebben, om het evenwigt der vatteen vlooibaere Deelen te onderhouden;- dus niet te onbedagt het edelfte Levënsvogt, het Bloed, te veel weg te nemen; waer door de- dierlyke Huishouding anders een febaede zoude worden toegebragt, die by wylen niet te herftellen is. Daerenboven het is bekend, ja door Hüxham (a> van overlang opgemerkt, dat op het Bloed, ichoon ontttoken, geen Korft,oft Crufia inflammatoria, zal komen, wanneer het uit een al te kleine opening,Oft dat den Laetbandalte fterk is toegetrokken, oft dat het Bloed langs den Arm loopt, oft in een ondiep oft koud Bekken word ontfan«ren- Om reden het alsdan te fehielyk koud word, en te fpoedig ftolt: Dus het ftolbaere Watervogt, Lympha coagulabilis, welk eigentlyk de Ontftekings Korft vormt, geenen tyd heeft om zig van het roode gedeelte des Bloed af te fcheiden. Vvaer uit ten klaerften blykt,hoe grovelyk die Genees- en Heelheeren dwaelen, die de min Oft meerdere hevigheid eener Ontfteking aen de meer oft mindere aenwezigheid diër Crujta infiammatoria willen afgeleid hebben. Daerenboven deze Crujta oft Ontftekings Korft is meermaelen niet anders, dan dat gene, wat fommige franfche Genees- en Heelheeren un Sang delayé
(a) Bffai fur différentes Ifpeces des lievres. fag. 219.



Rotkoorts en Roodeloop.
genoemt hebben , oft een ontbonden Bloed, waer de vafte Logt, welko door een onderling verband de Bloedbolletjes aen eikanderen was houdende, zig ongevoelig heeft ontdaen en ontbonden. Dus hoerykelyker men-in dit geval met d'Aderlaeting. zoude voordsgaen, hoe meer men deze zoo genaemde- Ontftekings. Korft zoude aen treffen: Immers op het laetfte uit d'Ontbinding en wydgevoorderde Rotting des Bloed-klomp zou die zoodanig worden, dat den. geheelen t'faemenhan'g geen rood koleur. meer van zig zoude geven; maer even, 'er uit zal zien als geftold Bouillion oft-Vleefch-focp. Het geheugt my.nog, hoe een zeker Geneesheer, hier. op. agt gevende, zynen Lyder, die aen een Rotkoorts met Zy de-wee ziek lag, d'Aderlaeting zoo dikwils deed herhaelen dat dien- Ongelukkigen weinig uren de laetfte overleefde.
Indien nog de Ontftekings Korft een klaer bewys was van Ontfteking, wel dan moeft die by alle toeftanden , welke van Ontfteking verzeld zyn, gevonden worden. Integendeel .hoe dikwils ziet men niet, dat zy by de hevigfte. Ontfteking niet aenwezig is: En gelyk men deze; witte Huid zoo wel op het Bloed van Gezonde, ajs op dat van Zieke, vind, zoo wel.op Magere als Vette, op Zwangere als Seorbijtique, zoo kan onmoge-, lyk dit verfchynfgl een kenmerk van Ontfteking wezen.. Waeronyict ons 'en fterkften moet overtuigen, dat dit verfchynfel op het Bloed tot seen



£oo Aenmerking over de
gevolgtrekking ecner min oft meerdere Ontfteking moet ftrekken, en derhal ven, zonder het grootfte gevaer, onmogelyk de Aderlaeting'er naer tebepac-len is.
Zeldzaern oft noit, hoe hevig ook de Ontfteking was, heb ik myn aendagt op deze Ontftekings Korft geveftigt; maer wel de mindere, oft ruimere Aderlaeting altoos bepaelt naer de kragten des Lyders, de min oft meerdere hardheid van den Pols, oft andere dringende omftandigheden, welke de zelve noodzaekelyk maekte: Dog wanneer men die Korft taei, dik, en in een gepakt zal vinden, en daer by het Geftel jong oft door arbeid verfterkt, zal dit t'elkens wei tot een kenteeken verftrekken, dat 'er ruimer en herhaelde Aderlaetingen noodig zyn: Dan insgelyks integendeel, wanneer 'er geene oft maer een geringe Korft zig op het Bloed zoude vertoonen , zal men daerom d'Aderlaeting noit verwaerloozen, wanneer den toeftand die zoude vereiifchen.
Hüxham (a) vermaent ons te regt: Dat een dunne witte blouwagtige Korft op het Bloed, waer onder lig een foort van groenagtig Gelei voordoet , voor het overig van eenen loffen ffaemenhang, dit een jcherpe Ontbinding van het Bloed kenmerkt, benevens het gevaer der Aderlaeting. En elders: (b) Daer is zelfs • •
(a) Lib. Cit. pag. 220. (b) Ibid. pag. 221.



Rotkoorts en Roodeloop. 20ï
een Bloed, dat uitnemend rood en vlooibaer zal voorkomen, en, na een tyd gefiaen te hebben, byna geen Wei van zig z&l geven: Egter hoe Jchoon vleiende dit aen Jommige, \velke in de PraSiyk niet te zeer ervaeren zyni mogt voordoen ; verre dat dit een gunftig teeken zoude zyni integendeel duid dit aen, voor-al in deze ziekte, de wyd gevoorderde Ontbinding en Scherpte der Vogten.
Uit al het aengehaelde zal thans gemakkelyk konnen opgemaekt worden, in hoe verre men op deze Ontftekings Korft, by deze ziekte, zig zal hebben te veriaeten.
Nu gaen ik over tot de Hoeveelheid van Bloed, welk men t'elkens by d'Aderlaeting zal laeten aftappen.
De Hoeveelheid van Bloed, welk men zal ontlanen, moet bepaelt worden naer des Lyders Kragten, Leeftyd, de meer oft mindere Volheid en Uitzetting van door de uit de Koorts voordsgekomenc Warmte: Maer of d'Aderlaeting een oft meer maelen moet herhaelt worden, uit aenmerking der aenwezende Toevallen, laet zig niet genauw bepaelen; dog ik erinnere nogmaels, dat geenen toeftand meer omzigtigheid verdicht dan dezen.
Dikwils heb ik opgemerkt, dat, in weerwil na d'eerfte Aderlaeting nog Toevallen overig bleven, die des zelfs herhaeling fchenen te vereiflchen, ik 'er egter verder van afzag; om dat een talry-



202 Aenmerking over de
ke ondervinding my t'elkens had geleert, dat die Toevallen by het beloop der Ziekte, en onder het gebruik diër Hulpmiddelen, welke even clan d'Aderlaeting ingerigt waeren, om de gefpanne Deelen te verflappen , de groote Hitte te maetigen, de meer oft mindere Ontfteking op te lollen, naderhand als van zelfs verdwenen. Daeren-, boven zoo men in Ontftekings. Ziektens al zyn hoop in het Aderlaeten Helt, en ondertulichen niet bedagt is op verdere hulp, dan zal men niet zelden zig mifleid vinden; maer zelfs zyn Lyde? aen een oogfchynelyke dood overgeven.
In jonge en door den arbeid verfterkte Lichaemen, zoo als men veel al ten platten Lande aentreft,beken ik,heb ik meer als eens verpligc geweeft, van tot de tweede, ja zelfs tot de derde en vierde Aderlaeting over te gaen." Maer wanneer ik t'elkens hier toe gedwongen- wierd, dan gebeurde deze binnen- de agtenveertig ueren, en zelfs nog eerder: Want na die tyd vond ik die gemeenlyk fchaedelyk,, verderfjyk, ja niet zelden doodelyk.
Dat men wyders op de Voorwerpen, die men behandelt,, nouwkeurig zyn aendagt moet veftigen, getuigt ons van Zwieten : (a) Dat men op den Leef tyd, Ouderdom, Kragten, Jaergetyden, (en ftelt volgens ons daer by de. Conftitutio epidemica) van zynen Lyder moet agt nemen:
(a) Comment. in Aplor. §. 743. Tom. II. pap. 899.



Rotkoorts en Roodeloop. 203
Want d'Aderlaeting is gevaerlyk, indien de kragten reeds zyn te neer geflaegen; dog niet verflikt van onmaetige Volheid oft Uitzetting, gelyk ook indien de uit t erft e Deelen lang koud blyven. "
Waerlyk zoo ider op al 't voorgebragte agt gaf, zou men d'Ontlaffing van Bloed wel eenen buiten gemeenen Hulpmiddel mogen noemen, welken niet dan door Lieden van een uitgeftrekte kennis in dezen gedugten Staet diende voorgefchreven te worden, terwyl by aen zoo veel gevaeren is verknogt.
D' Aderlaeting is wel een kleine maer tellens zeer gewigtige Operatie; geen bewerking is 'er, waer op men meer ongelukkige gevolgen ziet, dan op de zelve: en nademael een Lyder door de Aderlaeting voor eenige oogenblikken hulp fchynt te gevoelen, keurt hy' niet alleen die verkeerde behandeling goed; maer veelmaels is hy bcgeerig, - om nog adergelaeten te worden; waer door het ook gefchied, dat niet zelden zynen toeftand verergert; maer zelfs onherfteibaer word. ,
Was het zaeken tot het Adorlacten een groote bekwaemheid wierd vereifcht, duizende zouden niet zoo roekeloos ondernomen worden, en mogelyk millioenen van menfehen waeren 'er nog in 'tleven, en millioenen zouden voor het toekomende 'er door behouden worden. Een groot Geneesheer heeft wei-eer aengemerkt: Dat 'er



204 Aenmerking over de
door de roekeloosheid en onkunde van fommige Genees- en Heelheeren meer menjchen door het Lancet zyn om hals gebragt, dan 'er mogelyk door het Zweerd en Peft gefneuveld zyn.
Wanneer ondertuiTchen de koortfige beweging door het Aderlaeten zoo is befherd geworden, dat de evenredigheid in alles gelyk zy, dan word de Koorts zelfs de voornaemfce oorzaek van de koking der ziekmaekende Stóf, zoo als Galenos (a) te regt zegt: Dat het, een werk is der Natuer; hoewel nog fommige dit aen gene oft deze Middelen willen toegeëigent hebben.
Nog word 'er vereifcht, indien de Koorts tot Gezondheid zal overgaen,dat al het geen,welk van de wetten der Gezondheid is afgeweken, uit het lichaem word gedreven, oft zoo verandert, dat het met de gezonde Vogten word gelyk gemaekt, en dat is nu dat gene, wat debcroemdfie Sehryvers Koking hebben genoemt. Maer fchoon de zondige Stof noit in onze Natuer zoo kan verandert worden, oft een Aerd verkrygen, dat die aen onze gezonde Vogten gelyk is, egter is het genoeg, dat zy ons verder niet kan fchaeden: Hoewel gemeenlyk de Natuer, wanneer zy in haer geregelde werking voordsgaet, die Stof, welke wy flraks geftelt hebben ge kookt te zyn, doorgaens van de andere Vogten
(a) Continent. II. L. I. Epid. apud Lacun.



Rotkoorts en Roodeloop. 205
zal afscheiden, en door den Pis, Zweet, Fluimen oft Stoelgang, buiten het lichaem brengen, oft afvoeren naer deze oft gene Deelen van 't lichaem, en aldaer ophooping maeken, die vervolgens tot verzweering zullen overgaen.
Na dan een oft meerder Aderlaetingen voorgefchreven te hebben, moet het zigtpunt der Genezing zoo beftiert worden, dat de overmaetige Hitte verder word getempert, en het geen tot ftremming overhelt, word losgemackt en verdunt-, het drooge bcvogtigt, de Zieke-ftof, die geneigt is, op gevaerlyke Deelen zig neer te zetten, afweert, en ondertuflehen.zoodanige Middelen 'er by laet gebruiken, die de Rotting kragtig tegenfiaen.
Om dit alles in een gewenfcht order te bereiken, moet men den Lyder nog onder eenen gepaften leefregel brengen, die juft gefchikt is naer zyn Kragten,Ouderdom,Toeftand, en Jacrgetyde.
Blyft de brandende Hitte en Ontftekings gcneigtheid der Koorts, na d'eerfte oft tweede Aderlaeting, nog fteeds aenhouden, zoo moet hyniet, dan zeer verdunnende fpyzen gebruiken, by voorbeeld: Dunne Pappen van Brood, Gerft, Ryft, Haver, Gort, gekookt met water, geleemde Melk, oft Scheewei: Alle deze Pappen konnen aengenaem gemaekt worden metGeleiën van Aeloft Moerbeziën, Zap van Citroenen, Limoenen, rype zuere Appelen, Azyn, Suiker, Pruimen, Korren ten, en volgens de Saizoenen met Krie-



2ö6
Aenmerking over de
leen, oft andere aengenacme Vrugtcn meer.Ten platten Lande ^ waer gemeenlyk de gekernde Melk in overvloed word gevonden, kan deze by voorkeur uitgekozen worden. Maer in Steden oft Dorpen, waer deze zoo overvloedig niet te bekomen is, ben ik gewóón myn Lyders een Gelei van Brood, Bifcuit, Gerft, Ryft, met Water, oft Scheewei, op eene wyze, zoo als hier na afzonderlyk zal gezegt worden, te laeten bereiden.
De hoeveelheid dezer onderfcheide Spyzen, die men ook naer genoegen des noods kan verfterken met Wyn, Bier, &c. moeten altoos geëvenredigd zyn naer de Kragten en lievigheid der Ziekte zelfs: Want hoe fterker de Koorts en Geneigtheid tot Ontfteking is, hoe minder Spyze men zal laeten toe dienen; niet alleen om den toon der Vezelen, die maer reeds te veel gefpannen zyn, door onkragting te verminderen;maer zelfs om de verdere toevallen voor te komen. Altoos gedagtig zynde de wel gevoegde Les van van Zwieten: (a) Dat het beft is in hevige Ziektens alle uren wat te geven, om dus voor het leven en de kragten te zorgen, en ondertuffchen het lichaem door hoeveelheid van Jpyzen niet te beroeren. Waerom ik gewoon ben om de ure, en in zeer hevige gevallen maer alle twee üren, een Thé- oft Chocolat-kopje Spys te laeten toedienen; maer integendeel, naermaeten den
(a) Lib. Cit. Aphor. 601. Tom. II. pag. i8p.



Rotkoorts en Roodeloop. 207
Staet van Ontfteking vermindert, laet ik die vermeerderen en verüerkcn, zoo als hier na verder zal gezegt worden.
In wat Staet den Lyder zig by dezen toeftand mag bevinden, altoos zal men zig zorgvuldig Wagten , van hem iets te geven wat uit het Ryk der Dieren voordskomt: Want geen Spyze heb ik in deze gedugte Ziekte zoo fchaedclyk, vergiftig en verderflyk gevonden dan Vleefch, Bouillion en Eyeren, en niets gaet ook zoo lpoedig tot Rotting over, dan deze Voedfels.
Sedert dat den onvergelykelyken Macbrlde, (a) öe Boissïeu, (b) Pringle, (c) en meer andere, de fchaedelykheid dezer Spyzen in den zieken toeftand hebben aengewezen, ben ik verwonderd, hoe 'er nog Geneeshecren konnen aengetroffen worden, die zelfs in hevige Rotkoortjen en Roodeloop , dezelve aen hunne Lyders voorfchryven, j<a zelfs op het erngtigfte aenbevelen; daer die dog zoo blykbaer de toevallen en Rotting vermeerderen , en niet zelden de Ziektens onhèrftelbaer maeken.
Na de Spyze ingerigt te hebben, zal de verder zorg des Geneesheer zig moeten bepaelen tot de Dranken. Niets is zoo vermogend zoo lang 'er groote Hitte, Droogte, en te onmactigc Snelheid
(a) Expérience fur les Jntifeptiques.
(b) Bijfert. fur les Antifcpt. de VAcadémie de Byon.
(c) Obfervat. fur les Maladies des Armées. Tom. II.



2o8 Aenmerking over de
vanBloed-loop is, dan wateragtige Dranken, vooral warm genomen: Noit zullen zy nadeel doen; om reden, dat door de zelve de Vcrllapping der vafte deelen, verdunning der Vogten, en de verfnelling des Bloed-loop word vermindert;, en zelfs de fcherpheid, die door haeren prikkel menigmael oorzaek is van vermeerderde beweging, zoo kragtcloos en verftompt maeken, dat de zelve niet meer fchaeden kan. En terwyl in dezen toeftand overvloed van Dranken word vereifcht, zoo moeten de zelve zoo aengenaem verveirdigt worden, als immers mogelyk is. ,
Zuiver Water zegt van Zwieten Ca) is te lugt en zet. te haeftig door, waerom hy meelige lymige en zagte z^eragtige Dranken aenbeveeld. 'T is ook hierom, dat ik t' elkens in den ftaet van Ontfteking gewoon ben vier tot zes oneen Ryft, gepelde oft gepeerlde Gerft, Tarwe of Roggemeel, met dry potten Water tot op dry pinten te laeten verkoken; alsdan verders aengenaem maeken met Gelei van Aelbeziën, Citroen-zap en Broöd-zuykcr, en by min vermogende oft des begeirende met Honing, Azyn, rype zuere Appelen, en gemeen Zuiker. By alle deze Dranken voeg ik gcmeenelyk, wanneer den Staet min oft meer zulks vereifcht, een half .Dragma, oft wel meer, gezuiyerden Salpeter per pint.
Is'er
(a) Loc. Cit. Aphor. 741. Tom. II. pag. 884.



ïl&tkoorts en Èoodeloop. zog
ïs'er eenen Hoeft, Pyn in de Keel, Zyde-wee, oft Borft-ontfteking by gepaerd, waer van hier na by de algemeene Toevallen vollediger zal gefproken worden, dan laet ik by het opgemelde nog een handvol Herb. Farfar., Alth., Rad. Gramin., Alth.,Confolid. major., bardan, liquirit., 6'c. voegen, zoo als men op het einde dezes werk by de geneeskundige Tafel 'er Voorfchriften van aengeteekcnd zal vinden. Indien den Hoeft hevig waer, en de geneigtheid tot Rotting wat aenmerklyk, dan moet men den Salpeter, 'er in vermeld, merkelyk verminderen, oft ook geheeL weg laeten, terwyl hy in 't eerfte geval den Hoeft al te laftig zoude maeken, en in 't tweede, volgens d'Aenmerking van Tissot, d' Ontbinding helpen bevoorderen.
Nu kan men een oft meer dezer Dranken te gelyk laeten vervaerdigen, nademael zy alle tot het zelve zigtpunt ingerigt zyn, en ook den Lyder keus mag hebben, van dezen oft genen te drinken: Want zoo men maer eenen alleen laet bereiden, zoo zou hem ftraks dezen vervelen, en dus in 't geheel niet meer willen drinken; en terwyl het van zoo een wczendlyk nut is, waer aen niet zelden de geheele Genezing afhangt, dat den Lyder dikwils drinkt, zoo volgt dat men op den Drank niet genoeg zyn aendagt kan veftigen.
De hoeveelheid van Dranken, die men zal Tweede Deel. O



sib
Aenmerking over de
laeten toedienen, mag niet te veel op eenen keer wezen, op dat den zeiven niet tot overlatt der Maeg verftrekke, en dit Ingewand te veel bezwaere; waerom een half Thé-kopje te gelyk meer dan voldoende zal zyn, en dit t'elkens om het geheel quartier, oft half ure herhaeld. Hier na by den algemeenen Spysregel zal nog verder, en vollediger, over Spys en Drank gefproken worden.
Wierd ondertulTchen de Koorts onder 't gebruik dier Middels zeer, kwaedaerdig, en de Ontftekings geneigtheid ging tot Rotting over, dan moet men fpoedig tot den Koortsbaft, Virginiaenfchen Slangwortel, en Minerael-zueren zyn toevlugt nemen, zoo als hier na by de kwaedaerdige Rotkoorts vollediger zal gezegt worden.
Gebeurt het , dat den Hoeft, Keel-ontfteking, Zyde-wee, &c. den ftaet van Ontfteking niet verzeilen ,' en men egter door de brandende Hitte, onlydelyke Hoofdpyn, drooge Huid, overtuigd is, dat 'er Verftopping is in de Huid-vaten; dan kan ik mynen geagten Lezer den volgenden eenvoudigeft Hulpmiddel niet genoegzaem aenraeden , nademael hy my in zoo menig gedugt geval zulke voortreftelyke uitwerking heeft verfchaft: Neemt 'twee deelen Water en een deel Azy n, laet alles warm worden, dopt 'er verders Doeken oft Spongiën in , en laet daer mede de Borft, Buik, Armen, Beenen, door den dag verfcheide maelen baeden, ftooven , oft zelfs ge-



Rotkoorts en Roodeloop. 211
thiërig laeten opliggen : Dezen eenvoudigen Middel zal noit oft zeldzaern miffen, de Verftopping in de Huidvaten weg te nemen, en een verdunnend Voer vogt aen die deelen te bezorgen, die bekwaem zyn om de ingepakte Stof beweegbaer en los te maeken, en ter afscheiding oftOntlafting te bereiden. De Stoving van warm Water en Azyn fóhynt overgenomen te zyn van Rhases; (a) want hy zegt: Dat 'tv niets den Uitflag beter bevoorderd dan de\en eenvoudigen Hulpmiddel, om reden hy de flerk ge/panne Vedels ver flapt, de brandende hitte maetigt, en de ver flopping ontbind.
Dezen Hulpmiddel, die nu mogelyk vele al te gering zal voorkomen, om'er hun aendagt geheel op te veftigen ; heeft nogtans in alle die voorvallen my zoo nuttig gefchenen, dat ik byna mag ftellen, dat hy in dezen ftaet onóntbeerlyk is, en Wydin deugden alle heete en, in dit geval, altyd lèhaedelyke Zweetmiddels overtreft.
Dat de Stof, welke de Natuer ter afscheiding bereid , by dezen toeftand onbekwaem is, zig te ontlaften, word men daer in gewaer, uit de ftraks gemelde brandende Hitte, en drooge Huid; om reden dat haeren prikkel, die door een fcherpte voordskomt, een krampagtige Toefluiting in de Huidvaten te weeg brengt, en dus belet, dat deze Stof zig kan ontlaften 1 En zoo wanneer men
(a) Vid. Frbind Hift. medica. pag. 527.



212 Aenmerking over éè
die brandende Hitte niet kan maetigen, dfc krampe ftiilen, en de zagtheid aen de Huid wedergeven, zoo kan het onmogelyk miflen-, of die Stof word naderhand weder opgenomen, oft te rug gedreven, en moet dus een wezendlyke oorzaek worden, dat de overige Vogten zig ontbinden, en dat den Staet van Ontfteking tot dien van Rotting overgaet. Dat dit zoo gefchied, zou ik meer dan door een bewys konnen ftaeven. "Waer uit ten overvloede blykt, hoe vermogend niet dezen eenvoudigen Hulpmiddel moet wezen.
Neemt men al het voorgebragte nog nader in overweging, zoo zal tellens blyken, dat'er buiten d' Aderlaeting en verdunnende Dranken, geen beter nog vaerdiger Hulpmiddel kan zyn, om de Krampen te ftiilen, de brandende Hitte te maetigen, en de zagtheid aen de Huid te herftellen, dan dezen vermogenden middel. En hoe meer de Oppervlakte van het Lichaem hiér-mede zal bevogtigt wórden, hoe meer ik onderftel, dat de inwendige Hitte, Scherpte en Dikte zal gemaetigt, verftompt en verdunt worden. Zelfs zal men, wannéér den Toeftand gedugt, en de brandende Hitte aenmerklyk was, den Waeflem van dit mengfel den Lyder doen inademen, en de handen in warm water houden, ja zelfs Voetbaden 'er van gebruiken ; verders Spongien oft Doeken in* doppen, en geduerig onder de Okfelen en Liezen laeten leggen, op dat het zelve by alle die plaet. Ibn mag komen, en in de Vaten dringen, waer



Rotkoorts en. Roodeloop. 21 j
liet Bloed, wegens verlies van het dunfte gedeelte, en ter doorgang onbekwaem, mag her nek worden.
Ook zullen de Clyfterien, oft Lavementen, eenige maelen daegs voorgefchreven, even de zelve uitwerking hebben, zoo men te, gelyk daer bymaer zig erinnert, dut in de grootfte eenvoudigheid de meefte wysheid fteeki, waerom ook de zelve maer enkel zullen toebereid worden, als by voorbeeld: Uit Water, Honing, en Azyn,. klein Bier, oft een wateragtig aftrekfel van Gruis oft Rogge-meelmet Honing, Azyn, en wat Salpeter gemengd-: Want zouden - deze te veel t' faemen gefteld, en te fcherp toebereid wezen, dart zouden- zy te fpoedig- uit het Lichaem gaen, en geenzins aen het oogmerk voldoen, waer toe men die voorgefchreven had.
Maer gezien de Clyfterien ten platten Lande aen zoo veel omflag cn ongenoegen verknogt zyn, en niet zoo gemakkelyk, dan in de Steden konnen voorgefehrcven - worden, terwyl -den Genecsoft Heemeer die meeft-al zeltk/zoude moeten ftellen, wilde hy verzekerd wezen r dat zyn verordening in order wierd volbragt;- en daer vele, -tzy uit een afkeer-, oft by gebrek aen tyd, zig niet gewillig tot deze* dienftbaerheid konnen ièhikken, zoo worden de zelve niet zelden ver-: waeriooft; en gezien zy van zoo een wezendlyknut zynniet alleen ter bevogting van het Lichaem , alswel, om zonder beroering de verbrande,.



214- Aenmerking over de
Drekftof uit te leiden, zoo wilt ik, toen ik in'teerit myn bui ten -Praétyk zou aen vaerden, niet,, hoe dit gebrek te herflellen. Dan federt ik de Borft, Buik, Okfelen, Liezen, met het boven gemeld Bad-middel geduerig heb laeten bevogtigen, enmy van den Drank No. 30. heb bedient heeft het gevolg t'elkens aen myn oogmerk zoa beantwoord, dat ik federt die tyd my zeldzaern van Clyüerien by dezen toeftand heb bedient; Terwyl dezen Laxeer-drank insgelyks de verbran< de Drek-ftoffen zagtjes, en zonder beroering afvoerde, en te gelyk de onmaetige Hitte tem-, perde. Gebeurden het, dat dezen Laxeer-drank geenen zagten Afgang verwekte, dan liet ik van de volgende Slikbrok No. 31. ter waer de van een Note-mufcaet, een, twee, oft meer maelen per dag 'er nog by gebruiken.
Wanneer ondertuflehen alle deze eenvoudige Hulpmiddelen, waer van wy zoo ftraks gefproken hebben, naer order zuilen gebruikt en in, 't werk geftelt wezen; dan zouden wy met Hippocrates (~a) onzen Lezer byna konnen verzekeren, terwyl een talryke ondervinding ons dit t'elkens zoo heeft geleert: Dat het Lichaem over-al zal geopent worden, uitwaejjemen, en in beweging brengen, en alles doen het geen. voordeelig is. Met de opgemelde middelen zal men blyven volhcrden (ten waer dringende om-
(a) De Locis in Momin. Cap. 10.



Rotkoorts en Roodeloop. £15;
Handigheden het noodzaekelyk mackten, van tot kragtiger over te gaen, (waer van hier na vollediger zal gefproken worden) tot dat de groote likte en Droogte merklyk is verminderd, de Ton", Keel, Oogen, en Huid beginnen vogtig te worden, en dat de. Koorts veel verllapt en verminderd is.
Na dat ik tot dus verre in den Staet van Ontfteking, buiten d'Aderlaeting, verkoelende, meeli"e, zueragtige Dranken, Baeden, Clyfterien en zane buik-zuiverende Middelen van geen verder inwendige Artznycn heb gefproken ; en dit mogelyk eenige, welke de groote Konft van genezen nog niet regt begrypen, tot verwondering mogt ftrekken,.zoo dient het volgende tot hun waerfchouwing: Dar geenen Staet van Ziekte minder Hulpmiddelen (buiten die wy ftraks aengehaelt hebben) noodig heeft, dan dezen. Dog om ener aen die, welke anders mogten denken, eenige voldoening te geven, als ook om het vertrouwen van Vrienden en Lyder des te meer tot zig te trekken, wyl die veelmaels zig ook konden verbeelden, dat zy buiten een/kragtig Flesje onmogelyk te genezen waeren; by de zulke kan men van, het eenvoudig Mengfel No. 32. om de twee uren eenen Lepel laeten nemen: En daer dit t'faemen-ftelfel ook gefchikt is, om de koortfige beweging te maetigen, zal dit t'elkens. van veel dienft bevonden worden; ener moet men oneindig meer vertrouwen op



ÊI6 Aenmerking over de
de Dranken en aengehaelde Middelen nellen? Waerom ik ook de zelve mynen Lezer niet genoeg kan aenbevelen.
De verdere en meene voorzorg, die men voor zynen Lyder alsnog zal hebben, zal wezen van hem een lugtig en gezond Vertrek te bezorgen, altoos gedagtig zynde, dat kleine Vertrekken als waere Pcftkoten aen te merken zyn, nademael de Logt door den Lyder zelfs zoo fpoedig befmet en bedorven raekt, dat het byna onmogelyk is, dat in zulke plaetfen de verlore Gezondheid kan herftelt worden, zoo als wy pag. 28. eerfte Deel bewezen hebben; om reden hy den rotten en vergiftigen WaeiTem, die hy van zig geeft, genoodzaekt is, wederom in te ademen, 'twelk noit kan gefchieden, dan tot groot nadeel van den Lyder, en overige Gezonde, die hem moeten bedienen.
Hoe menig geval weet ik niet aen te teekenen,, daer de genezing door fommige Genees- oft Heelheeren in het belle order en naer de regels der Konft wierd beftiert, egter tot hun leerwezen mocftcn zien, dat hunne Lyders als van oogenblik tot oogenblik verflimmerden, en dat door geen ander reden, dan om dat zy die wezendlyke voorZorg hadden verwaerloolt: Want toen ik in Raedpleging 'er by geroepen wierd, kon ik geen ander verandering in de genezing voordraegen, dan den Zieken in een ruimer Vertrek te doen brengen, en de Lugt dagclyks verfcheide maelen te laeten



Rotkoorts en Roodeloop. 217
vernieuwen en verbeteren; welke dan ook van dat gevolg was, dat men onmiddelyk de goede uitwerking 'er van ondervond, en de Lyders ipoedig her-ftelde.
Ook zal men by dezen toeftand noit zynen Zieken met veel Dekfels laeten bezwaeren; want deze doenwyze is verdcrfiyk , ja moorddaedig, en niet zelden de waere oorzaek, dat de Petechi<e oft anderen boofaerdigen Uitflag naderhand te voorfchyn komt. Dus wanneer een Lyder maer even oft met iets meer, dan by den gezonden Staet zal gedekt zyn, ja zoo, dat hy voor de koude aendoening is bevryd, meer dan voldoende zal wezen. Want word hy met te veel Dekfels overlaeden, dan zal men altoos ondervinden, dat alle Toevallen, inzonderheid de brandende Hitte, hier door merkelyk zullen vermeerderen tot zyn groot nadeel: Waerom Celsus (a) reeds ten zynen tyde ons heeft aenbevolen: Dat den Lyder ge legt word in een ruime Kamer, waer in hy vele en zuivere Lugt kan inademen, en dat hy niet met veele Kleederen moet verflikt, maer alleenelyk met zeer ligte gedekt worden.
Dog uit dit voorgeftelde, moet men nu niet ten gevolg trekken, al oft een ftrenge Koude, zoo Lettsom (b) wilt, hierom den Lyder heilzaem zoude zyn; geenzins: Want dit waer juit
Ca) De Re medic. Lib. III. Cap. "{.pag. 134. Cb) Obferv, fur les Fiev. putrid. £f malign. pag. 30.



2i8 Aenmerking' over de
van 'teen uiterfte in het ander vervallen, 'twelk; ons lichaemelyk geftel, zonder het grootfte nadeel,, niet kan verdraegen. Waerom het beft zal wezen de middelmaet aurea Mediocritas van Horatius in deze te volgen. Dog een gemaetige friffche, koele, zuivere Lugt, zal altoos van het grootfte aenbelang voor een Lyder zyn, die aen een gevaerlyke Koorts krank ligt; zoo als niet alleen, de geheele aloudheid ten duidelykften heeft bewezen, maer de dagelykfche ondervinding moet ons zelfs 'er van overtuigen: Want zy dient niet alleen tot verkoeling van het Bloed, welk door den zeer fnellen doortogt door de Long-fjagaderen al te veel is verhit; maer daerenboven ftrekt zy nog tot voorkoming en verbetering der aenwezende oft gedreigde Rotting, en niet minder moet zy als den grootflen Voorbehoedmiddel, die de Gezonde van Befmetting bevryd, aengemerkt worden.
'T is maer in 't beginfel der zestiende Eeuw, dat fommige Nieuwsgezindc, die in alles, wat de Aloudheid voorgedroegen had, vermaek fcheppende te beftryden ; deze verderflyke gewoonte van het heet houden der Lyders, welke by vele nog in zwang is, ingevoert hebben. 'Twas te hopen , dat dit fchaedelyk Vooroordeel, eerlang uit de Practyk van alle Geneeshöcren wierd verbannen. Met het frifch en lugtig houden der Lyderen, word thans nog nader begrepen, dat den Dampkring zeer dikwils moet vernieuwt



Rotkoorts en Roodeloop. 219
worden; dog egter zoo, dat een togtige Logt langs deurenen ventiers,.die op den Lyder trekken , zorgvuldig moet vcrmyd worden, liever zal men alles vlak openzetten om de Logt te ververfièhen, en de gordynen van het bed toefchuiven, dan den Lyder aen een togtige Logt bloot-
ftellcn. • r
Noit moet men ook meerder zyn aendagt vestigen, om den Lyder een zuivere en gemakkelyke ligging te bezorgen, dan by deze Ziekte: Want deminfte agtelooslieid in deze word altoos van het grootfte kwaed gevolgt, om reden de Stofte, die den Lyder by elke Uitwaefièming van zi" geeft, t'elkens in hemdens en dekfels dringt, en dat hy by ider verfchyning in 't grootfte gevaer word geftelt, dat die uitgeworpe Rotftof wederom zoude opgenomen worden; waerom men altoos beda.n moet wezen., van over ander-dag, oft ten minnen alle dry dagen, zyn Lyder te.docnverfchoonen, agtnemende, dat dit noit in volle Uitwaefièming gefchied; maer t'elkens het gunftig tydftip waerneemt, wanneer die ten einde loopt, oft niet aenwezig is.
Ondertufichen op de reeds gemelde eenvoudige, dog allernuttigfie Voorzorgen en Hulpmiddelen zal men het eenige dagen laeten op aenkomen, nademael het by dezen toeftand is, gelyk de Aloudheid wei-eer heeft geleert, dat in dit oogenblik het befte Geneesmiddel is, geen Geneesmiddelen te gebruiken, wel verftaende, om de Natuer in haere



220 Aenmerking over dé
werking niet hinderlyk te wezen, oft de zeivete firemmen; dog hierom moet men niet nalaeten van inmiddels nouwkeurig agt te nemen,, wat werking de Natuer verrigt, en welke wegen, zy bereid tot haere redding: Want dikwils is het gebeurd, dat door te groote haeftigheid, enhet niet betrouwen op Natuers werking, men, de droefste gevolgen heeft zien te voorfchyn komen, gelyk Gelsus (a) ons dit ten klaerften. toont, wanneer hy zegt:iï<?r is wel denwenjch, maer te groote haefligheid en gemakkelykheid is byna altyd gewoon, gevaerlyk te zyn.
Maer wanneer de Koorts in haeren Staet van. Ontfteking, in weerwil de aengewende. Hulpmiddelen en Voorzorgen, hevig bleef voorddueren» en men intuflèhen uit voordduering bevreefd/ wierd voor gedugte gevolgen, dan heb ik my. t'clkens op den raed van Sybenham. (b) en myn. eigen talryke ondervinding van den Laudau. Lïquid. met den door- my bygevoegden Aër fixus zoo by de Tal-letter No 33. word aengewezen, als met een Godlyk vermogen bedient: Wantdit vereenigd Middel beteugelde de Koorts, ftilde de Krampen, die de Huidvaten gefloten hielden, verftompte den feherpen prikkel, verdunde het taeie en ver-dikte, en herftelde de vafte Logt, die'.
(a) Lib. III. Cap. 4. pag.
(b) Secl. I. Cap. 4. pag. 81. 82.



Rotkoorts en Roodeloop. -Ü.&X
door de fehuering en hevige beweging zig reeds ■begon te ontdoen, en bereidde vervolgens de Zieke-ftof zoo tot fcheidihg, dat ik waerlyk geen twee t' faemen gemengde Middelen en kenne, die in vermogen ( naementlyk in dit tydperk) de zelve konnen evenaeren. Met deze Middelen bleef ik volherden tot de Zieke-ftof zig téenemael door koking had bereid, oft tot ik .genoodzaekt wierd tot andere Middelen over te gaen.
By dit alles moet ik myn Lezer nog doen aenmerken, dat ik t'elkens by dezen toeftand myn Lyders dagelyks een oft twee mael door de tempererende en corrigerende Ontlaftmiddelen No. 30. oft 31. zagtjes den ftoelgang liet onderhouden, oft eenige Lavementen zetten.
Bevorens ik dien gewigtigen Staet, waer aen 'niet zelden de geheele Genezing afhangt, ganfchelyk verlaete, meen ik nog te moeten zeggen, dat de Genezing by den Staet van Ontfteking , in alle eruptive Koortfen, weinig oft niet verfchillende moet wezen van den genen, die wy zoo ftraks opgegeven hebben: Terwyl die zelve Middelen en Voorzorgen even gefchikt zyn, de brandige Dikte te verdunnen, de Hitte der Koorts te maetigen, en het Smetgift ter Uitbotting te bereiden. Wilde egter het Smetgift ter Uitbotting zig niet fchikken, en men wierd voor een verplaetfing oft Ontaerding en Ontbinding der vlooibaere Vogten bedugt, oft de kragten ontbraken, den Pols wierd zwak, ongelyk en tullchen-poo-



222
Aenmerking; over de
zende, dan moet men aenftonds tot die Middelen overgaen, die wy ftraks by de Rotting zullen opgeven.
Tot dus verre den Staet van Ontfteking afgehandclt hebbende, gaen ik over tot het tweede tydperk der Ziekte.
VYFTIENDE AFDEELÏNG.
Koking, Genezing, oft Overgang tot Rotting, by den Staet van Ontfteking,
§• !•
/~\ M den jnften tyd te melden ^ wanneer de KoV_/king begint, hoe lang die dueren zal, en wanneer die eindigt, kan niet wel bepaelt wor-' den; want dit hangt gemeenelyk af aen de rouwheid, taeiheid en fcherpte der Vogten, die gekokt, verdunt, enverftompt moeten worden, oft aen de min oft meerdere hevigheid der Toevallen zelfs. De eerfte voorbaerige Kenteekens, welke zig laeten ontdekken, dat de zondige Stoften voor 't grootfte gedeelte zyn gekokt; zynde verminderingen van Toevallen: Want zoo lang zy rouwen ongekokt zyn, zullen zy niet nalaeten van beftendig het vaetgeftel te prikkelen en te tergen,



Rotkoorts en Roodeloop. 223
maer wanneer de overtollige Hitte, en volheid der Vaten veel is verminderd, waer hy een zagte Huid en vogtige Tong zig voordoet, met een vermindering van Koorts, waer by het aenzigt des Lyders veel gerufter voorkomt, de Stoelgangen mals en papagtig, den Pis een effen wit oft afchgrouw bezinkfel van zig geeft, dan mag men ftellen, dat de ziekmaekende Stof reeds door koking is bereid, oft dat de fcherpe punten zoo verftompt enzagtgemaektzyn, dat zyin dit oogenblik met onze Vogten zonder grooten hinder konnen omloopen, en zig tot ontlafting fchikken, oft, wanneer het tegengeftelde piaets heeft, nog rouw oft ongekokt zyn ; oft overgaen tot den ftaet van Rotting.
Wanneer men bevind, dat onder de koking den Pols zyn kragt behoud, is het eén Kenteeken, dat de Natuer in fiaet is, om zelfs verder die zesenpraelende Revolutie te bewerken. Maer ondervond men, dat de Toevallen verminderd waeren, dog egter den Pols klein en ftiel, dan moet men vermoeden, dat de Natuer gebrek heeft aen kragten, en hertftcrkfels van noode heeft, om de zondige Stoffen te overwinnen.
Zoo haeft men uit het aengehaelde zal opgemerkt hebben, dat de ziekmaekende Stof genoegzaem gekokt, verdunt, lofgemaekt enbeweegbaer was om ontlaft te worden, en de Lyders inmiddels nog van Oprifping, drukkende Zwaerte, bitteren Mond,afkeer van Spyze, &c. klaegden, zal men



•224 Aenmerking over Aè
aenftönds den zagten Braekmiddel No. 8t keten toedienen, op dat de losgemaekte Stof door'koking bereid, en tot ontlading gefchikt, uitgeworpen word.
Maer zat integendeel de Zieke-ftof, door haer Rouwheid, klevende Taeiheid, nog te vaft ingepakt , dan moet men wagten tot zy door de . Natuer en Medewerking der opgemelde Hulpmiddelen gekookt, beweegbaer, losgemaekt, en ter Ontlafting is bereid: Want geeft men de Braek- oft Ontlaft-middels te vroeg, men vermoeit den Zieken, men ontkragt hem, ja men verergert zyn toeftand, doordien men die Stof wilt uitvoeren, die zelfs nog moet gekookt worden. 'T is ook hierom, dat de grootfte Geneesheeren dezer Eeuw, namentlyk van Zwieten, de Haen, Tissot, en meer andere hier op bedagt zyn geweeft, wanneer zy, uit aenmerking der ontftekings Toevallen, oft dat de ziekmaekende Stof door haer klevende taeiheid nog te vaft ingepakt zat, oft niet genoeg beweegbaer was, fomtyds nog den io ja den 12 dag met het grootfte voordeel een Braek-' middel hebben voorgefchreven.
Wanneer dan het gevaer van algemeene oft plaetfelyke Ontfteking is verdwenen, 'tzy die fpoedig oft traegzaem gefchied, en de Stof is door koking bereid, en zit los en beweegbaer, dan nadert den oogenblik maer, zoo wy ftraks nog gezegt hebben, dat men tot de Braek- oft
Purgeer-



Rotkoorts en Roodeloop. 225
Purgeer-middels mag overgaen, zoo als Hippocrates (a) ons ten duidelykften leert: Dat men altoos aen de Vogten moet beweging geven, en Zagtheid atn de Vedelen verfchaffen, indien men gemakkelyk en xpnder gevaer wilt purgeren oji ontlafien. Daerenboven verwaerloofde dat Orakel der Aloudheid (b) noit, na de werking dezer Middelen, wanneer hy bemerkte, dat het de lichaemen wat te veel had ver Hapt, naderhand de zelve te verfterken.
De Ondervinding en Reden bewyzen beide, dat by de meefte Koortfen, wanneer de Ontfteking door Aderlaetingen is verminderd, en de Stof door koking is bereid, men beter door Braek- dan Purgeer-middelen begint. De Natuer Zal zelden mij]en, dien weg zelfs te wyzen; en waerom dan haer aenwyz'ing niet gevolgt? De zondige Stoften worden langs dien weg veel geraakkelyker ontlaft; daer men integendeel door Purgeer-middelen gelegentheid geeft, dat 'er veel Deeltjes door de opfiorpende Vaten onder het Bloed worden gebragt.
Zoo haeft dan de ziekmaekende Stoften door een oft meer Braekmiddelen No. 7. oft 8. zullen ontlaft zyn, dan zal men onmiddelyk tot den Aër
(a) Aphor. 5». SeB. 2. ( b) Ibid. Secl. 2.
Tweede Deel.
P



.226 uAetimerking over de
elaftiats No. 34. overgaen, waer van om dft vier uren een mengfel zal genomen worden; en nademael een gemaetige ontlafting dagelyks van veel voordeel zal wezen, moet men de zagte afvoerende Middels No. 30. oft 31. 'er by laeten gebruiken; maer wanneer de Natuer die twee oft dry mael daegs zelfs bewerkt, dan zyn de zelve onnoodig. Hier mede blyft men volherden tot des Lyders toefand in gezondheid overgaet, welk alsdan zeldzaern zal miflen lang te toeven.
By dezen Staet is het nog acnmerkens waerdig, wanneer de Ontlaftmiddels zyn verwaerloofl, en de Ziekte is in zoo verre gevoorderd, datzy de Crijis dagen heeft bereikt, dat dan de Natuer veelmaels, om haer te redden, een Braeking oft Doorloop zelfs verwekt: Dog meermaels is de zelve onmagtig,om dat zy te gelyk hier toe verfcheide wegen verkiell. Maer zoo bacil men dit bemerkt, dat zy te onkragtig is, dan doet zig het oogenblik voor, datdeKonft de Natuer moet te hulp komen; dus wanneer een pooging tot Braeking zig voordeed, dan zal men die tragten te bcvoorderen door het drinken van lauw water met Honing gemengd; en zoo dit onvermogend wierd bevonden, door een halven oft gehcclen lepel van het zagt Brackmiddel No. 8. wilde de Natuer zig door een doorloop redden, en insgelyks onvermogend was, dan zal men zagtjens dien doorloop bevoorderen met het Middel No. 3,5. oft 36., en hier mede zonder groote beroe-



Rotkoorts en Roodeloop. 227
ring te verwekken, blyven aenhouden, tot geheel de bedorve Stof is ontlaft.
Vermoed men in dit tydperk, dat de koortfige beweging te veel kwynt, 'twelk men daer uit zal erkennen, indien den Pols flauw en zwak is, de Kragten te neer geflaegen, het Koleur van den Pis bleek, de Warmte klein, en in geen opzigten grooter, dan in den gezonden Staet; en wanneer men nog daerenboven verzekerd is, dat de ftoffelykc oorzaek der Ziekte nog niet teenemael kan overwonnen zyn, nemaer overtuigd, dat het geweld der Koorts te zwak is, om de zelve te overwinnen, in beweging te brengen, af te fcheiden en te ontlaften; dan moet men de Kragten vermeerderen door verfterkende Spyzen en geeftryke Dranken, en de zelve zoo weten te bcftieren,dat zy het evenwigt niet te boven gaen. De Hulpmiddelen zullen mede zoo dienen ingerigt te worden, dat die juft den weg inflaen,die de Natuer niet zal faelen aen te wyzen.
Gebeurt het onder het beloop van dezen ftaet, dat een zagt en algemeen fcheidend Zweet zig voordeed, en ftraks onderbleef; dan moet men aenftonds den Lyder alle twee, vier, oft zes uren een Conferf No. 37., en om de twee uren een lepel van het Middel No. 38. laeten nemen, welk zelden alsdan zal mifièn, het Zweet weder voor te brengen, en 'tgewenfcht oogmerk te bereiken.
Wilde de Natuer zig langs de Water-wegen redden, st welk men aen een min oft meerder



22S Aenmerking over de
effen zagt en wit Zetfel in den Pis zal ontdekken ; en dit mede fehielyk onderbleef: Doordien mogelyk de Stof te dik, te taei, oft te veel zynde, zig niet kon ontlaflen, 'twelk men t'clkens aen een drukkende Pyn, die de Lyders op dit oogenblik ontrent de Nierwegen klaegen, zal erkennen; en welk niet zelden de waere oorzaek is, wanneer dit toeval niet fpoedig word geholpen, (om reden mogebyk deze wegen door de groote Uitzetting, oft Drukking in eenen Staet van Verlamming blyven) dat de Lyders naderhand door de Waterzugt worden aengetaft.
Waerlyk federt ik dit verfchynfel met alle aendagt heb opgemerkt, heeft het zelden gemift, indien ik dit toeval niet tydig ter hulp kwam, of de gemelde Ziekte had naderhand placts, oft de Lyders wierden door een te rug vloeiing andermael door eenen geweldigen Paroxyjmus van Koorts overvallen; waerop door een nader en hcilzaeme werking der Natuer, zig een fcheidend Zweet voordeed, oft eenen Doorloop, Verplaetfing diër Stof, ja zelfs een Apoplexia, oft Letargus, waeren de gevolgen 'er van. Waerom het ten hoogften noodig zal wezen, zoo haeft men dit verfchynfel ontmoet, van fpoedig den Lyder om de halve oft geheele ure een lepel te laeten nemen van het Middel No. 39., en om de half ure een thékopje van den Drank No. 40., en inmiddels de placts, waer zig die drukkende pyn doet gevoelen, van tyd tot tyd met eenen war-



Rotkoorts en Roodelcop. 229
men doek zagtjens zal laeten vry ven.
Wanneer vervolgens de Natuer alleen, oft door medehulp der Konft, zig langs een der opgemelde wegen van de ziekmaekende Stof zal hebben ontlaft; dan is het nog noodig tot een volkome herftelling, dat men het lichaem zagtjens zuivert met den Laxeer-drank No. 30.,, oft het Mengfel No. 9. om de overige Smctftoffèn,. die in d'eerfte wegen, oft ergens anders zig nog mogten ophouden , naer het Darm-Canaei te rigten, en dus te beletten, dat die naderhand niet weder worden opgenomen.
Vertoont zig de Natuer tot geen Scheiding genegen, zoo als men niet zelden by dezen Staet van Ziekte waerneemt; maer men wierd integendeel bedugt, dat hy tot Rotting mogt overgaen , dan mag men niet te lang na deze heilzaeme werking wagten, wilt men zynen Lyder aen geen oogfchynelyk gevaer blootgeftekl zien; waer om men ten eerften tot het Campher middel No. 37. alle vyf uren een Conferf, en den A'èr elafticus No. 41. zal overgaen: En wanneer deze Middelen den Staet eerlang niet verbeterden, maer de Ziekte fcheen meer veld te winnen, dan moet men aenftonds den Koortsbaft by den Aër elafticus voegen, als by de Tal-letter No 42. word aengewezen. By de Spyzen en Dranken zal men ook wat Renfchen oft Moezel-wyn mengen, en die ondertuftchen bepaelen, volgens de Kragten en Toevallen.



-23° Aenmerking over de
Is de Ziekte uit haeren Aerd, oft word die door andere tydelyke omftandigheden zoo kwacdaerdig, dat alle de hier boven aengewende Hulpmiddelen haer geweld niet konnen beteugelen; dan moet men tot de Spaenfche Vlieg-plaefters, Koortsbaft, Minerael-Zueren No. 43. in grooten bafis, en tot het Campher - middel No. 3?. in verdobbelde hoeveelheid zyn tocvlugt nemen, welke alsdan zeldzaern zullen miflen, den loop der Koorts te ftuttcn, en den Lyder zyn herftelling te bezorgen.
Waeren 'er eenige, die zig verkeerdelyk mogten verbeelden, dat den Cortex peruv. by dezen toeftand, de Scheiding, die de Natuer inmiddels oft naderhand kon bewerken, hinder lyk zoude wezen; aen deze dient tot narigt, dat dit Middel de Koorts wel tegcnftaet, maer dat het oit een gekookte Stof, tot Scheiding bereid, te rug heeft gehouden, is my nog noit gebleken, wat nadenken ik my te binnen breng. Daerenboven den grooten Weirlhof Ca) heeft opgemerkt: Dat den Cortex zelfs de Uitwaeffeming en alle andere Afscheiding bevoordert.
Om dan tot onzen eerften toeftand weder te keeren, waer in naementlyk de Ziekte tot zoo een uitterfte niet fchynt te zullen komen, en waer in den Lyder werklyk den Aër elafticus §q-
(a) Sandifort, Zweedfcbe Jcademie.Tom. 2.pag. 185.



Rotkoorts en Roodeloop. 231
bruikt: Gebeurde het by dien Staet, dat een hardnekkige Vei ftopping, zoo als meermaelen gefchied, piaets had, oft men vermoedde uit de aenwezende Kenteekens, dat 'er nog onzuiverheden in de eerfte wegen voorhanden waeren, die men geern wilde ontlaften; dan laet men, by het gebruik van den Aër elafticus, nog twee a dry mael per dag de waerde van een Note Mufcaet van het Conferf No. 31., of: een a twee Thékopjes van den Laxeer-drank No. 30. 'er by gebruiken, en wanneer dit de Verftopping nog niet: mogt wegnemen, ziet dan wat wy hier na, by dealgemeene Toevallen, onder den §. Ferftopping, hier over aengeteekent hebben.
Met alle de opgemelde Middelen, ider in zynen ftaet en onderfcheide tydperken gebruikt, zal men blyven volherden, verminderen, oft vermeerderen rot dat den toeftand merklyk is verbeterd; dat is tot dat de Koorts door den Aër elafticus, Campher -middel, &c. zig door tuffchenpoozing voordoet, oft dat men door den Koortsbaft geen de minfte aendoening der zelve meer befpeurt. Wanneer deze gegronde hoop tot herftelling zig voordoet, dan moet men om een weder-inftorting voor te komen, zeer omzigtig in de leefwyze zyn, voornaementlyk in dieSpyzen, welke fchaeden konnen: Want vele Lyders en Zieke-bediende, ja zelfs nog op heden menigvuldige Genees- en Heelheeren zyn in dit verkeerd denkbeeld, dat .'er niets zoo kragtig en vermo



232 Aenmerking over de
gend is, om de verlore Gezondheid fpoedig te hernellen, dan Vleefch-foupen, oft andere toebereidingen , welke uit het Ryk der Dieren zyn t'faemen gefield. Dan hier voren by pag. 207 hebben wy reeds bewezen, hoe fchaedelyk en verderflyk die Voedfels in deze Ziekte zyn, 't welk Tissot (a) niet minder bewaerheid, wanneer hy zegt: Boe kan het in gezonde herjjens komen, dat eenen Oppaffer, oft Zieke-bediende, die Vleejch-nat, Eyeren, &c. aenraed, meer geloof verdient, dan een opregt Geneesheer, die zulks verbied ? ... Hoe meer men eenen Zieken bemint, hoe meer men hem wilt doen eten, dat is, men vermoord hem door liefde als de Aepen.
Waerlyk myn dagclykfche ondervinding heeft my van deze waerheid zoodanig overtuigt, dat ik deze fpyze, niet dan met den grootfien iver kan afkeuren , en zelfs verwonderd ben, hoe het mopelyk is, dat deze verderflyke Voedfels nog door Geneesheeren van verdienden in deze Ziektens worden voorgefchreven. Ik heb 'er niet enkele, maer menigvuldige gevaerlyke Wederinftortingen en de tedykÜe Rotko^rtfen zien door ontftaen; waer van niet zelden de dood het gevolg was: Waerom ik ook t' elkens bedugt ben , van tydig myne Lyders voor te komen, van dog
(a) Raedgeving voor de- Gezondheid, pag. 30.



Rotkoorts en Roodeloop. 233
die ïchaedelyke Voedfels niet te gebruiken; maer integendeel zal een gekernde Melk-zuipeken, met wat Renfchen oft anderen goeden Wyn, een aengenaem wit Bier, wanneer maer de Ontftekings toevallen geweken zyn, van het allergrootfte voordeel wezen; dog waeren deze daer nog tegenwoordig, dan mag men zyn Lyder niet anders toeftaen, dan enkel gekernde Melk, met witte Brood, oft een Soup gekookt met Water,Ryft, Gerft, Haver, zoo mede de meefte bekende Groenfels, &c.
Alle deze Spyzen zyn ligt te verteeren, en hebben de kragt, het bederf te wederfaen. Blyft den Staet inmiddels al verder tot beterfchap zig fchikken, dan kan men den Lyder gekookte Groenfels, verfchen Zee-, dog beft Rivier-vifch, met een zuere Saus toebereid, toeftaen. Alle deze Spyzen nu moeten by weinig teffens gebruikt worden , op dat die met de kragt der verflapte Maeg over een komen, zig t'elkens te binnen brengende de wel gevoegde Les van Hippocrates : (a) 'Tgeen voor Gezonde dienftig is, dat z^lve is te kragtig voor Zieken, en dit moet men maer geven, nadat de kragt der Ziekte teenemael overwonnen is: Want anders kan het Lichaem het niet verdraegen, en doet meer fchaede dan voordeel.
(a) In lint Lib. de Jffecl. fag. 637.



234 Aenmerking over de
Wanneer den Lyder hy het verloop zyner herftelling wat te veel kwynde; dog egter de meefte Toevallen waeren ongevoelig verdwenen, en daer bleef niets overig, dan een verloren Eetluft,dan moet men hem het bitter Aftrekfel No 44. twee a vier mael per dag ter waerde van een klein Roomertje met wat Wyn laeten gebruiken, welk toon aen de Maeg zal geven, en deszclfs verlore Kragt herftellen.
De Toevallen, die in het beloop der Ziekte zig mogten voordoen, en die afzonderlyk Geneesmiddelen vereilfchen, gaen ik onaengeroerd voor by, alzoo die hier na by de algemeene Toevallen op het volledigfte zullen verhandelt worden; zoo insgelyks de Naweeën, oft Mor bi Jecun- . (larii, die niet zelden op deze Ziekte volgen.



Rotkoorts en Roodeloop. 235
ZESTIENDE AFDEELING.
Geneeswyze der goedaerdige Rotkoorts, Febris pudrida benigna.
§. 1.
DE goedaerdige Rotkoorts, welke zonder Ontfteking verzeld gaet, en wiens Kenteekens wy by pag. 143. hebben opgegeven, is een Ziekte, die zeldzaern zeer gevaerlyk is oft word, indien men maer fpoedig de bedorve Stof, die gemengd is met de vereenigde Giften, en zig in d'eerfte wegen, oft het Darm-kanael ophoud, ontlaft, en te gelyk zorg draegt, dat men kort daerop kragtig de Rotting wederftaet, en de reeds ontaerde Vogten verbetert. Den beroemden Tissot (a) erkent maer twee Staeten, in welke men de Stof mag ontlaften: Duplex efi quoque Turgejcentia, alia ad Molem, alïa ad Motum. D'een beftaet in Hoeveelheid, en d'andere in Beweegbaerheid. Hipfocrates verftaet door Turgejcentie niet dan die Stofte, welke tot Ziekte behoort, zoo dat een Braek- oft Purgeermiddel,
(a) De Febre Laufan. pag. 2$.



236 Aenmerking over de
in den beginne van een goedaerdige Rotkoorts gegeven, de oorzaek en te gelyk het kwaed wegneemt. 'Tis te gelooven, ja met zekerheid te ftellen, dat een Braekmiddel in den beginne gegeven, niet als de Complicatie, die anders de Saburra, oft zondige Stoften zouden verwekt hebben, wegneemt; daer ondertuflchen dit Hulpmiddel niet zal verhinderen, dat de Ziekte haer gewoone tydperken laet te hebben.
Zoo haeft men door de algemeene teekens, die wy hier voren hebben opgegeven, zal overtuigt zyn, dat 'er een zeker hoeveelheid bedorve Stoffen in d'eerfte wegen los en beweegbaer zaten, 'twelk men ten overvloede uit een vogtige en veelmaels fterk belaedeneTong, Opriiping, Pooging oft zelfs Braeking, pynelyke Drukking, Zwaerte, Gefpanncnheid ontrent den Maegput, en eenen afkeer van alle Spyzen zal opmaekcn; dan kan men niet te fpoedig die zondige Stoften door een Braekmiddel ontlaften: Want gefchied dit niet, dan geeft men tyd, dat die Stoffen zig verder onder de vlooibaere Majja mengen; waer door de Koorts fterk zal vermeerderen, alle andere Toevallen bezwaeren, en niet zelden den toeftand zeer gevaerlyk doen worden. Daerenboven zal men door dit toeven, oft verwaerloozen, denfeherpen bedorven Prikkel, welken reeds onder de vlooibaere Vogten is gemengd, tyd geven, dat dien de zagte deelen zoo zal tergen en opfpannen, dat naderhand de Braekmiddcls niet dan



Rotkoorts en Roodeloop. 237
met zeker gevaer zullen konnen gegeven worden. Wanneer dus in eenige Gevallen, 'tzy uit agteloosheid des Lyders oft Geneesheer, oft door de kwaedaerdigheid der Smet-ftof zelfs, de zagte Deelen reeds te veel gefpannen waeren, de Tong droog, en deszclfs belaedene Korft te zeer ingepakt zat, ja zoo, dat den toeftand naer Ontfteking fcheen te hellen, en men ondertuflehen door nog^ langer toeven voor hoogft gevaerlyke Gevolgen bedugt wierd, dan zal men beft doeli van maer 't allerzagtfte Braekmiddel No. 45. te laeten toedienen, om door grootere beroeringe niet nog den toeftand te verergeren; oft liever wagten, tot dat den toon der fterk gefpanne Vezelen, door Aderlaetingen, Baeden, Clyfterien, veel Drinken, zoo als by pag. 212. wydloopig is gemeld, ten deele zal ontfpannen zyn, op dat het Lichaem die geweldige beweging zonder gevaer kan verdraegen.
Sydenham (X> beeft aengeteekend: Indien in geduerige hevige Koortfen een Purgeer- oft Braek-middel zal gegeven worden, dan wilde hy, dat men voor-af een Aderlaeting deed, om die al te groote beweging van het Bloed, welk van deze Middelen afhangt, voor te komen. En Lieutaud (b) wilt insgelyks tot dat zelve doeleinde: Dat men eenige uren voor het Braek-
(a.) Opera univerfa, Seiï. I. Cap. 4-
(l) Frécis de la Médecine pratique. pag. 4i.



238 ' Aenmerking over de
middel een Aderlaeting \al doen, om geenen oogenblik te verliezen, op dat de zondige Stof geen gelegentheid mogt hebben, van in het Bloed over te gaen. Om naderhand dien gedugten doorloop voor te komen, die anders by verwaerloozing van het zelve Middel, zoo gewillig en gemeen by een beginnende Rotkoorts zig voordoet, en den welken Hippocrates (a) zoo zeer gevreeft, en meeft-al voor doodelyk heeft verklaert.
Tot dus verre den ftaet en oogenblik wel onderfcheid hebbende, waer in de Braekmiddels met het befte gevolg konnen voorgefchreven worden , thans blyft nog overig te melden, dat men by dezen toeftand wel nouwkeurig moet agt geven op den Aenwas, en Gevolgen der Ziekte zelfs; en wanneer dit wel zal overweegd zyn, zal men bevinden, dat 'er eenen zekeren graed van Koorts, en een getal van dagen moet wezen om de vereenigde Smet-giften, welke in 't Bloed zyn overgegaen,te bereiden, en tot ontlading te fchikken; waerom ook alle hevige Koortfen in dry tydperken dienen afgedeelt te worden, als Prikkeling, Koking en Ontlafting.
'Tis zeker, dat de Natuer, wanneer een vyandige Stof in deszelfs vlooibaer wezen is overgegacn, eenen zekeren bepaelden tyd wilt heb-
(a) Epedm. Lib 1.



Rotkoorts en Roodeloop. 239
ben, om de zelve te overwinnen, los te maeken, in beweging te brengen, .en tot ontlafting te bereiden. Maer daer ik nu in die vafte verbeelding ben, dat 'er by dezen toeftand zeldzaern oft noit een volkomen fcheiding piaets heeft, ('twelk ik daer uit opmaek, om dat de Lyders andermael door de minfte ongefchiktheid, in leefwyze oft anderzins begaen, zoo dikwils hervallen, oft naderhand nog door intermitterende Koortfen worden aengetaft ) dog hierom laet het niet waer te zyn dat gene, wat Sydenham (a) zegt: Dat de Koorts van de Natuer word verwekt, op dat de vremde en der Natuer vyandige Stof word afgescheiden, op dat het Bloed tot zekere nieuwe gefteldheid Zoude verandert worden.
Hier by dient men nog aen te merken, dat in eene allergoedacrdigfte Rotkoorts, waer voor het overige de vlooibaere Vogten tot geen fcherpe prikkelbacrheid zyn ontaerd, oft den toeftand gaet met geen Toevallen van Ontfteking verzeld, dat men dan die Stoffen zelden zoo fcherp zal vinden, dat 'er een Koking word toe vereifcht, om de zelve te ontlaften, terwyl gemeenelyk de vercenigde Giften, welke gemengd zyn met de dobberde Slymcn in de Maeg, zig een tyd lang in de zelve konnen ophouden, zonder inmiddels het Lichaem groote fchaede toe te brengen;
(a) Opera univerfa. Cap. 58.



240 Aenmerking over de
waerom men ook veilig by dien toeftand, en met het befte gevolg, van den beginne af, een Braekmiddel mag toedienen, inweerwil den beroemden de Haen (a) ons dit afraed, en zelfs tragt te bewyzen, dat de Braekmiddels in 't begin aller Ziektens, wat indicatie 'er aenwezig is oft niet, fchaedelyk zyn. Mogelyk kan dien beroemden Man uit onderftelling van Hippocraïes (b) tot dit gevoelen zyn overgegaen: Wanneer hy over 't algemeen verbied, die Stof en, welke nog niet gekookt zyn-> W 'tbeginfel eener Ziekte t'ontlaflen, Dog elders heeft dien Opbouwer der Geneeskonft zulks toegeftaen, wanneer 'er Turgefcentie van Vogten was, die pooging deden, zig te ontlaften: En dit is nu jurt het geval, wat zy zoo ftraks bedoelden.
Maer wanneer men vermoedde; dat 'er weinig oft geen bedorve Stoften voor handen waeren; waer van wy de Kenteekens hier voren by pag. 224. hebben opgegeven, oft wel die zelve Stoften zaten door hunne taeie klevigheid nog te vaft ingepakt, dan zal het beft zyn, dat men de zelve door het geven van den Aër elafticusNo. 6. oft No. 34. alle vier uren een mengfel, en door het veel drinken, (hoewel dit t'elkens door een eigen werking der Natuer zelfs moet gefchieden ) zoo ver-
ftompt
(a) Ratio medendi in Nofoc. TraBic. Pars T. Cap. 2.
(b) Aphor. 22. Sect. I. Lib. de Humor.



Rotkoorts en Roodeloop. 241
ftompt, beweegbaer en los maekt, bevorens men die door een Braekmiddel uitwerpt, zoo als den grooten Tissot (a) ons mede aenraed.
Gemeenelyk zullen in de eerfte twee dagen, te rekenen van den eerften aenval der koortftge Beweging, en zelfs in veel Gevallen van den eerften oogenblik af, zoo als wy ftraks gezegt hebben, dog gemeender den derden, vierden, vyfden oft agften dag, ja in fommige Gevallen nog Veel laeter, wanneer die Stoften zig niet eeruer los en beweegbaer vertoonen, de Braekmiidels met het befte gevolg toegedient worden. Hier by zal men t'elkens zoo zeer niet op de menigte der kwaede uitgeworpen Stoften moeten letten, zoo als den Heer de Man (b) ook opgemerkt heeft, als wel op de verligting, die de Lyders hier op gewaer worden : En na dezen moet men zig ook fchikken, om de zelve een oft meermaelen te doen hcrhaelen.
Door de Braekmiddels nu word langs den kortften weg de ziekmaekende Stof, onder de gedaente van een geele groene Gal, oft andere bedorve Stofte ontlaft; wederom by andere word 'er niets uitgeworpen dan het lauw-water, gepaerd metwatSlym, 'tgeen zy ter bcvoordering der
(a~) Lib. Cit. pag. 109.
( b) V'.rhandeling over de kwaedaerdige Rotkoorts, pag. 109.
Tweede Deel.
Q



242 Aenmerking over de
Braeking hadden ingenomen ; en nogtans meeftal met een blykbaere verligting, 'twelk te kennen geeft, dat de vereenigde Smetgiften nog voor 't grootfte gedeelte in de eerfte wegen voorhanden waeren, den troebel wel in diergelyke huishouding hadden verwekt, dog eensklaps voor het grootfte gedeelte, op een orrzigtbaere wyze, door het Braekmiddel zyn uitgeworpen. En deze hciizacme werkinge ziet men meeft-al gebeuren in die Geftellen, welke geenen overvloed van Rot-oft andere bedorve Stoften, inde eerfte wegen voorhanden, voor 'toverige de Vogten nog wel gelieft: hebben.
Veel Genees-heeren, zegt den beroemden Zimmermann, zyn al te bevreefd in 't voorfchryven van Braek- en Purgeermiddelen, zy verbeelden hun, wanneer zy over ander dag zoo maer iets voorfchryven om zagtjens wat te ontlaften, dat dan ruim het leven van den Lyder in dewaegfchael is gefield: Waerlyk deze doenwyze komt my even zoo gefchikt voor, al of men met Aerdappels te fchieten, een belegerde Stad tot overgaef wilde dwingen. Men moet zelfs in vele opzigten de zwakheid des Lyders niet altoos tot een voorwerp uitzonderen van tot de Braekmiddels over te gaen; want door deze beroering worden meeft-al ongevoelig de Levensgeeften opgebeurt; dus in piaets van den Lyder te verzwakken, zal men hem in tegendeel na de werking verfterkt vinden ; zoo dat niet zelden de gevaerlyke gevolgen meeft-al in verbeel-



Rotkoorts en Roodeloop. 243
ding en fchrik beftaen, die dikwerf fommige van de Braekmiddcls doen afzien, en deze Gevallen zal men veel aen treffen, wanneer de koortiige Hitte wat te veel kwynt.
Uit dit aengehaelde blykt ten overvloede, dat die Genees- en Heelheeren dwaelen, die de Ilotkoortfen alleen door verdunnende Dranken willen genezen, en ondertuflehen de Drekftoffen in de eerfte wegen laeten. Daerenboven Tissot aenmerkt te regt, dat een Braekmiddel meer uitwerkt, dan herhaelde Purgatien.
Verwonderlyke uitwerking heb ik by dezen toeftand van de Braekmiddels gezien, voor-al by die Lyders, welke pas te voren als fchynbaere Doode daer te neer laegen; want een oogenblik naer dien, wanneer het Braekmiddel had gewerkt, fchenen zy als van de Dood verwekt te wezen, en vonden hun ongemeen verkwikt en verfterkt.
Boven dit alles moet men by dezen Staet nog aenmerken, dat, is het zaeken men tot de Braekmiddels niet heeft overgegaen, het zeldzaern naderhand zal milfen, oft weinig tyd d&er na zal zig eenen fterken, dunnen, en met eenen uitnemenden ftank gepaerden Doorloop zig van zelfs voordoen; welken dan veelmaels niet, dan met het leven des Lyders een einde zal nemen. Zelfs moet men by deze Gevallen, wanneer men geen Braekmiddels wilt toegedient hebben, zig van Purgeermiddels onthouden: Want rr.y geheugt nog verfcheide Voorbeelden, waer in de Purgeer-middelen by voorkeur (uit aenmerking



244 Aenmerking over de
van de ingebeelde zwakheid des Lyders) aengeïaeden wierden, dat'er zoo eenen onmaetigen Doorloop opvolgde, dat die byna door geen middelen te ftiilen was. Vyf Gevallen in de Rotkoorts van den jaere 1774 weet ik aen te teekenen, waer de Lyders altemael hun leven 'er by infchoten.
Coven het neergeftelde, hebben de Braekmiddels nog deze heilzaeme uitwerking, dat zy, na een algemeene beroeringe veroorzaekt te hebben, meeft-al de krampagtige Toelluiting, die door den prikkel der Rotftof in Maeg, Darmen, Galblaesbuis, zoo mede in de Vaten der Huid en der zelve Uiteindens oft Zweetgaten veroorzaekt, weg nemen; en behalven de werking van boven, niet zelden te gelyk, door het bygevoegd Sal Neutrum , een galagtigen Afgang met groote verligting, maer teffens nog een heilzaeme doorwaeffeming tot gevolg zullen hebben.
Wanneer dus, uit aenmerking van al het voorgebragte, men noodig oordeelt, die veelvermogende Middels te moeten voorfchryven, dan zullen de volgende No. 7, oft 8., na de onderfcheide voorwerpen, toegedient worden. Is den Lyder van een al te teerdere aendoening, dan zal hetVoorfchrift No. 45. beter te pas komen.
Voor het laetfte moet ik nog aenmerken, dat 'er Gevallen zig voordoen, waer in men volftrekt van Braekmiddels zig-moet onthouden, en deze nu zyn: Een beginnende oft tegenwoordige Ydel-



Rotkoorts en Roodeloop. 245.
hoofdigheid, oft wanneer een Lyder door een groote Darmbreuk is aengedaen , fpouwt oft braekt Bloed, is kortborftig, oft heeft een aenmerkelyke mifmaektheid in de Borft,. oft Vrouwen in een wydgevoorderde Zwangerheid; alle deze voorwerpen zyn Gevallen, waer in men het grootfte omzigt moet, gebruiken, van tot de Braekmiddels over te gaen: Te regt zegt den Heer de Man : (a) Lat wanneer de Koorts in dc\e Gevallen hevig is, dat dan den toeftand des Lyders maer des te gevaerlyker is. Nogtans in Ydelhoofdigheid, wanneer ik door Klifterien, oft de allerzagtfte Ontlaflmiddelen, verkoelende Dranken, Spaenfche Vlieg plaefters aen de Kuiten &c. de ziekmaekende Stof van de boven deelen had afgewend, en naderhand deden 'er zig nog teekens voor, dat 'er een beweegbaere Rotftof in de eerfte wegen zat, dan heeft my dit noit afgefchrikt van tot de zelve over te gaen, zoo als ik verfcheide maelen met het befte gevolg heb gedaen.
Wat de Zwangerheid betreft, deze heeft my zeldzaern te rug gehouden , van in Rotkoorts oft Roodeloop de zelve niet voor te ichryven; want de meefte vroegtydige Geborte, die men in deze Ziektens waerneemt, wil ik aen geen ander oorzaek, dan aen 't verwaerloozen diër Hulpmiddels , toegeëigent hebben. Men neemt maer ten voorbeeld, hoe menige teere, ja zwakke Moeder.
(a) Lib. Cit. pag, 117.



246 Aenmerking over de
'er niet is, die zelfs tot den laetften oogenblik haerer Zwangerheid dagelyks door hevige en geweldige Braekingen word aengedaen, zonder dat 'er een vroegtydige Geborte opvolgt. Wanneer dit nu naturelyker wyze zonder hinder gefchied, met hoe veel te meer regt mag ik dan niet ftellen , dat men de zelve mag voorfchryven, als het leven en gezondheid 'er van afhangt. Ziet als nog wat heilzaeme hulp de Braekmiddels in geweldige Bloedfiortinge uit de Baermoeder,by klei-, ne gifte gegeven, niet voor keurlyke uitwerking doen.
Wat het Bloedfpouwen, Braeken, oft aenmerkelyke Darmbreuken, benouwde Kortborftigh eid, oft een al te zeer mifmaekte Borft betreft; deze zyn omftandigheden, die waerlyk de Braekmiddelen verbieden, nogtans wanneer de Kortborftigheid door taeie Slymen oft bedorve Stofiè in de eerfte wegen, zoo als naderhand zal gezegt worden, wierd veroorzaekt, oft dat het Bloedfpouwen door ontbinding, en het Braeken beide niet aenmerkclyk was, indien de Breuken mede niet al te groot, en door eenen welgemaekten Band waeren verzorgt, de mifmacktheid der Borft insgelyks niet te aenmerkelyk; dan wettigen alle opgemelde Gevallen niet, dat men van de Braekmiddels afziet: Om reden dat men eer een Lyder aen een onzeker gevaer, welk veelmaels maer in verbeelding beftaet mag blootftellen, dan een zeker afwagten. Dog egter in diergelyke Gevallen



Rotkoorts en Roodeloop. 247
zal het altoos raedzaem wezen, dat men zig van hevige Braekmiddels onthoud, en noit dan zagte laet toedienen, waer toe het Middel No. 45. bezonder is gefchikt, en, waer van de werking met hulp van warm Water zoo kan beniert en beteugelt worden, dat die zeldzaern oft noit groote beroering zullen verwekken.
Was egter den toeftand, uit aenmerking van het opgemelde, zoo gedugt, dat men tot de Braekmiddels volftrekt. niet durfde over gaen, dan zal men zyn heil zoeken in de Buikopenende, en deze zoo bellieren, dat de Afgangen volmaekt met de kragten en Toevallen over een Hemmen.
Hebben in tegendeel de Braekmiddels piaets gehad, en deze eens oft meermaels herhaelt, volgens dat den toeftand zulks heeft verheift, dan komen kort daer op de zagte buikopenende Middels in aenmerking.
Sterke en prikkelende Purgeermiddelen mogen noit, voor al in den aenvang, by deze Ziekte toegedient worden, om reden alle hevige Buiks ontiaftingen het Lichaem te veel zouden verzwakken, en de kragten uitputten, die men niet genoeg by dezen toeftand kan bewaeren , daerenboven zouden zy door hunnen prikkel de krampagtige beweging zoo vermeerderen , dat zy eerder de bedorve Gal en Rotftoftè in het Darm-canael, en Duëtus Choledochus zouden tc rug houden, dan ontladen. Waerom de zagte en minft prikkelende, en die welke te gelyk 't bederf wederftaen, voor-al in aen-



24-S Aenmerking over de
merking dienen te komen, dus zal den Purgeerdrank No. 30, oft om de twee uren een Note Mufcaet van het Conferf No. 31. in alleopzigten voldoen: Daerenboven moet men t'elkens niet zco zeer op de hoeveelheid letten, als op dat gene wat ontlaft moet worden, waerom vier tot zes Afgangen daegs meer dan voldoende zullen zyn.
Ik heb my met voordagt wegens de Braek- en Purgeermiddelen by dezen toeüand allerwydloopigfte verklaert, en dit is met geen ander reden en oogmerk gefchied, dan om dat veel-al, aen het goed oft kwaed bellier dier Middelen, de gezondheid oft de dood des Lyders afhangt.
Wanneer de zondige Stof meeft-al ontlall zal w7ezen, dan word het tyd, dat men met afvoerende Middels ophoud, want den grooten Camper, zoo wy voormacis nog gezegt hebben, zegt: Dat de bedorve Gal d-oorzaek van de Ziekte niet is, maer belet die, dat zy lig verder ontaerd, dat men dan wel haeft zyn oogmerk ten vollen zal bereiken.
Veel Genees- en Heelheeren hoort men egter nog dagelyks die zwakke redenvoering voordraegen: De Galis bedorven en ontaerd, ja aldatzy afgacn, is niet dan een bedorve Gal. Ergo nog gepurgcert: En het purgeeren word op die valfche onderftelling zoo dikwils herhaelt, dat zy zagtjens, zonder dat zy het zelfs eens merken, hunne Lyders van alle kragten ontzenuwen, en



Rotkoorts en Roodeloop. 249
zoo ftillekens na den fchoot der Oudvaders zenden.
'Tis zeker, zoo lang dit overtollig purgecren zal dueren, en men ondertuiïchen niet bedagt is om het bederf der Gal en overige Vogten tegen te gaen, dat zy altoos bedorven zal voorkomen.. Het geen myn voorgebragte Stelling klaer bewyft, is, dat ider zig moet overtuigd vinden, dat men immers geen geheele potten bedurve Gal in 'tlyf heeft. Schlichting fpotte te regt ten zynen tyde over gewaende en menigvuldige Galkoortfen, welken naem de meefte Genees- en Heelkundige byna aen alle ilag van Koortfen gaven. Daerenboven wilt de Natuer by dezen ftaet, wanneer de eerfte wegen van onder en boven wel zyn gezuiverd, een weinig ruft hebben, om haer vcrlore kragten te hcrftellen: Want met meerder Purgeer- oft Braekmiddels te geven, dan noodig is, waer met Gorter (a) meer ontlaften dan 'er zondige Stoffen voorhanden waeren, 'twelk ook noit kan gefchicden, dan ten kofte van den Lyder, door 'tverlies zyner Kragten, en 'tverminderen van de weinige goede Vogten, die hem nog overig blyven.
Nog moet ik wegens de Purgeermiddelen het vokende aenmerken: Dat het meermaels by dezen toeftand gefchied, dat de Zagte-afvoerendc geen de minfte uitwerking doen: Wanneer dit gebeurt, zal men egter noit tot Sterke overgaen,
(ü) In Hippocrat. ad Jphorifm. 24.



2^0 Aenmerking over de
nemaer liever de verkoelende Klifteer No. 46. ie hulp nemen; want veelmaels gefchied dit niet, dan dat ligte oft zwaere Krampen het Darmgeftel t'faemen trekken, welke boven oft onderwaerds, door de prikkeling van eenige Scybala oft verharde Drekftoften, worden veroorzaekt; die alzoo beletten, dat de zagte Ontlaftmiddelen niet naer behooren konnen werken: En terwyl de Klifterien op een vermogende wyze die Krampen wegnemen, en de verharde Drekftoffe ontbinden en zagtjens naer onder afleiden, zoo zullen naderhand de zagte Ontlaftmiddelen zelfs den Afgang zeer gemakkelyk bevoorderen.
Den Heer de Man (a) zegt: Dathy in dit geval van den Koorftbaft met Rhubarber gemengd No. 47. een zeer voortrefelyke uitwerking heeft gehad. Waerlyk op zyn aenracding, en om den omflag der Klifterien te vermyden, heb ik mcermaelen met het befte gevolg dit middel laeten gebruiken: Maer wanneer ik eenige oneen van den Drank No. 30. 'er by voegde, dan was de uitwerking veel fpoediger, gemakkelyker en me-7 nigvuldiger.
Tot dus verre gefteld zynde, dat het Lichaem van zyn Rot- oft ander bedorve ftofFe genoegzaem was gezuiverd; egter zag men, dat de Koorts, en alle andere Toevallen even fterk, ja nog he-
( a) In zyn meermaels geprezene Verhandeling over de Rotkoorts, pag. 120.



Rotkoorts en Roodeloop. 251
viger dan te voren, bleven voorddueren; doordien mogelyk de Smetgiften reeds te veel de gezonde Vogten mogten verbaftert hebben: In dit Geval, zeg ik, moet men dog met de Purgeermiddelen en Klifterien ophouden, zoo als wy hier boven nog aengemerkt hebben, om reden dat die Hulpmiddels in dit oogenblik den toon der zagte deelen, welke veelmaels maer te veel verflapt zyn, nog meerder zouden verzwakken. Want zelfs de Klifterien, die men anders voor de minft fchaedelyk kan houden, ftaen met de Baden gelyk, en zyn als zoo veel Stovingen aen te merken.
Integendeel moeten de zagte Zweet-middels alsdan in aenmerking komen, te meer nog, daer men onderftelt een min oft meerder Bederf der Vogten; waer by men te gelyk dat gene zal aenmerken, wat wy reeds te voren hebben gezegt, namentlyk: Dat een onderbroke XJitwacffeming (buiten de Befmetting) niet zelden acnleiding geeft, dat ons ruftend Koortsgift in beweging raekt, en dus deze oft gene Koorts te ivecg brengt. En gelyk 'de Smetgiften, zoo als wy insgelyks bewezen hebben, door Aenraeking gemakkelyk langs de huid in 't lichaem 'dringen, zoo volgt van zelfs, wat treftèlyke uitwerking wy van die Middelen niet te verwagten hebben; en daer de Rotkoorts, gelyk wy even betoont hebben,' onder wat gedaente zy haer voordoet, tot die der tufichenpoozende behoort, en de Natuer inmiddels



252 Aenmerking over de
by ideren aenval oft verheffing van een gedeelteder ziekmaekende Stof, na dat die bevorens dooreen voorafgaende koking is bereid, door bet zweet zig ontlaft, zoo volgt, wanneer wy de Natuer , zonder veel hitte te verwekken, zagtjens in deze behulpzaem zyn, Wac voor keurlyke uitwerking die Middelen niet zullen te weeg brengen: Te meer nog, daer de Natuer veelmaels dit den t'faemenloop der Koorts als onderdrukt ligt, en door deze heiizaeme opbeuring en ontlafting voor te brengen, zoo veel zal bewerken, dat dikwils de Koorts, waer in pas te voren nouwelyks de geringfte Aflaeting wierd befpeurt, als uit elkanderen zal doen feheiden, en veelmaels, zoo ik waergenomen heb, in een regelmaetige aft gaende Koorts verwiffèlen. Dog om dit oogmerk wel te bereiken, dient men zynen keus zoo in te rigten, dat men alle Zweet-middels, die den drift des Bloeds fterk vermeerderen, en de Natuer overhaeften, in deze verwerpt: Want du gaet vaft, dat de heete Ziveetmiddels, heae geejïryke Dranken, en tot ftikkens toe gedekte Lyders, over pas honderd jaeren, wanneer deze Praêtyk fterk in voegen was, meer men/chcn het leven hebben ontrukt, dan 'er mogelyk in alle de Veld-. Jlagen, ter diër tyd voorgevallen, gedood zyn.
De zagte Zweet-middels, die men by voorkeur zal uitkiezen, zullen het Campher-middel No. 37., oft het Mengfel No. 38. zyn. En nademael Pringle zegt: Dat deze Zouten zeer bekwaem zyn



Rotkoorts en Roodeloop. 253
om de onregelmaetige beweging der Koorts tot regeimactige Paroxiimos te brengen, (a) zoo heb ik op zyn aenraeding die t'elkens 'er by laeten gebruiken, en my altoos ongemeen wel daer by bevonden.
Door deze Middelen nu zullen de Smetgiften, welke onze vloibaere Vogten min oft meer verbaftert en ontaerd mogten hebben, zagtjens door de LitwaelTeming naer buiten worden gedreven; en dat waerlyk dit zoo tuegaet, heb ik niet zelden uit den onaengenaemen reuk des Zweet waergenomen, dat de venynige Rotftof zig langs dezen weg ontlafte.
De Hoeveelheid dezer Middelen, diement'elker reize zal laeten toedienen, moet bepaelt worden volgens des zelfs uitwerking; dus zal om de vier uren een Conferf, of van het Mengfel om de twee uren een lepel, in alle opzigten voldoen. Hier mede zal noodig wezen, dat men twee, dry oft meer dagen blyft aenhouden, ten waer een opkomende Ydelhoofdigheid, oft andere gedugte Toevallen ons noodzaekten, van 'er fpoedig van af te zien.
Zoo de Ziekte geen belette Uitwaefièming voor een beginnende oorzaek erkent, oft dat men vermoed, dat de Smetgiften niet langs de huid in het lichaem zyn gebragt, zoo als men uit de Ken-
(3) Mjltiin des Arr.ées. Tom. I. ?ag. 31S.



254 Aenmerking over de
teekens, by pag. 76. opgegeven , zal erkennen; maer integendeel langs den mond, en aldaer met het ruftend Koortsgift, en andere bedorve Stofte zig had gemengt; dan behoeft men zoo zeer niet op de Zweet-middels bedagt te zyn; maer dan zal voor-al den Aër elafticus No. 34., waer van den Lyder om de vier uren een Mengfel zal nemen, in aenmerking komen. Nogtans heb ik het Campher-middel No. 37., wanneer de Ontlading behoor lyk was gefchied, altoos met het grootfte voordeel 'er by laeten gebruiken, zoo wel ten opzigt van zyn Rottings-weerende Kragt, als uit aenmerking, welke Hoffmann (a) dit Middel wilt toegeëigent hebbent Als \ynde zeer vermogend, om de krampagtige beweging, welke de Vezelen der kleinfte Vatjens door de Prikkelftof der Koorts heeft ffaemen getrokken, kragtig te ontjpannen.
Na de Tydperken en de bezondcre Voorwerpen aengehaelt te hebben, waer in de BraekPurgeer- en Zweet-middels te pas komen; thans gaen wy over tot de derde Hulp, welke men den Lyder onmiddelyk daer na, oft nog beter in dien oogenblik zelfs, zal toebrengen: En deze beftaet in de kwaede geaerdheid der Smetftoften tegen te gaen, de overhellende oft reeds aenwe- zig zynde Rotting der Vogten tragten te verbeteren en te genezen.
(a) Bifferiatio medica de Campbora u/u inferno. §. 11.



Rotkoorts en Roodeloop. 255
Het Vcnyn der Smetftoffen in hunnen bezonderen Aerd, zoo als wy by pag. 30. en elders hebben bewezen , tot heden niet genoeg bekend, hoewel de uitwerking ons zoo duidelyk doet zien, dat die een bezonder vermogen hebben, van ons ruftend Koortsgift fpoedig in beweging te brengen, en na vereenigd te zyn, alle onze vlooibaere Vogten zoo tot hunnen Aerti konnen overbrengen, en dan verder door een bczondere werking die zoo ontbinden en ontaerden, dat, was het zaeken de Konft de Natuer in dit oogenblik niet tydig ter hulp kwam, niet dan een zeker dood het gevolg zoude wezen. Egter uit des zelfs werking volgt, dat wy met den beroemden Eller (a) mogen belluiten: Dat de Smetgiften der Rotkoorts en Roodeloop, in hun Vereenings-kragt, van eenen vluggen, rotten en zeef jubtielen Aerd moeten wezen.
Maer daer men federt eenige jaeren herrewaers, door het onvergelykelyk r:ema van den beroemden Macbride , (b) de Boiss.eu, (cj in het zeker is gefteld, en wcte, wat Rotting is, op wat wyze, en door welke werking zulks gefchied, zoo als voor-al den geleerden Overzetter van Schaws Chymie (d) door oneindige proeven klaer
(a) De la Connaif. du Trait. des Malad. Setl. 13. p. 43$.
(b) Expérience fur les Jntifeptiques.
(c) Difert. fur les Antifept. de VJcadém. de Dyon.
(d) Ejfai pour ferm d VHiJloire de la PutrefacJion.



256 Aenmerking over de
heeft bewezen, en te gelyk getoont, welke Middelen de vermogendfte zyn, om de Rotting te ftutten, en de vafte Logt, welke zig ongevoelig ontdoet, te heiitellen en te verbeteren; zoo meen ik, dat wy 'er ons weinig aen gelegen behoeven te laeten, of wy den bezonderen Aerd der Smetgiften kennen dan niet; genoeg dat wy de uitwerking blykbaer zien en ondervinden, en dat den Albeftierder door zyn eindelooze goedheid ons de Middelen heeft laeten ontdekken, die de Genezing op een zekere en kragtige wyze bewerken.
Den beroemden de Man (a) zegt: Lat alles , \vat de Rotting wederflaet, teffens by de uitko/nfi bevonden is ter wederftreving en verbetering, zoo wel van het Smetgift, als van de Rotting zelve te zyn ingerigt. Dien fchranderen Man, wel is waer, heeft het ligt der waerheid, door de proeven van Pringle, (bf> ten zynen tyde reeds zien fchynen; maer Pringle zelfs, die het ontdekt had, wift niet, hoe 'er regt gebruik van te maeken: Hy zag wel by ondervinding de goede uitwerking diër Middelen; waerom hy die ook aen andere aenbeveeld, maer hoe die werkten, en waer in hun meefte vermogen beftond, was hem teenemael.onbekend.
'T fchynt
(a) Lib. Cit. pag. 139.
(b) Traité fur les Subfiances feptiques &? ant feptiques.



Rotkoorts en Roodeloop. 257
5T fchynt waerlyk, dat het nydig geluk die ontdekking alleen voor Macbride had bewaert.
Tzy nu zoo het wilt, genoeg, dat ik met het Middel, 'twelk ik voortaen Aër elafticus ge^ naemt hebbe, gepaerd met oft zonder Koortsbafi &c, in alle die Voorvallen, waer in de Smetgiften onze Vogten hadden verbafiert, oft met een algemeene Ontbinding oft Rotting bedrygden, my ongemeen wel bevonden heb.
Na een korte üitwyding weder ten voorwerp komende,, zoo zeg ik: Wanneer ik de kwaede geaerdheid eener Zieke-ftof, welke reeds ons vlooibaer wezen mogt vergiftigt oft bedorven hebben, moeft tegengaen, en ondertufichen vermoedde, dat 'er nog zagtjens en zonder beroering eenige bedorve Stoffen, te laeg gezakt waeren, om door hulp van een Braekmiddel te konnen ontlaft worden, dan liet ik den Aër elafticus onder de gedaente van No. 48. om de twee, dry a vier uren gebruiken; en was dit nog niet voldoende, om zagtjens eenen lofièn Stoelgang te onderhouden, dan gaf ik nog eerrige reizen daegs ter waerde van een Note Mufcaet van het Conferf No. 31.
Scheen my het Bloed en andere Vogten roet te veel taeiheid bezet, dan voegde ik gemeenelyk by den Aër elafticus nog een half oft geheele once Extra&um Graminis, welk een kragtig ververmogen heeft, om de taeiheid der Vogten te Tweede Deel. R



Aenmerking over dt
ontbinden; maer verwekte dien, zoo als ik by Veel Geftellen ondervond, te veel hoeften, dan liet ik in des zelfs piaets het Decoclum No. 49. 'er by gebruiken.
Kwyndc de Koorts, en lagen de Levens-geeften by gebrek aen kragten te veel onderdrukt, dan gaf ik het zelve Middel, onder de gedaente van No. 50., en liet daerenboven Spys en Drank met geeftryke Middelen aenzetten, en handelde voor 't overige, zoo als hier na by de zwakheid der Koorts nog duidelyker zal gezegt worden.
Dat den Aër elafticus, oft vafte Logt in deze Ziekte een allervoortreftèlykft vermogen heeft, namentlyk in die Gevallen, waer de Zieke-ftof naer de boven-deelen gewillig fchynt te gaen, is my dikwils zoo klaer gebleken, dat ik geenzins twyffel,of mynen onzydigen Lezer zalby des zelfs gebruik even die uitmuntende voordeden ontmoeten-
Maer zoo de Vogten reeds te veel waeren ontbonden, zoo als men uit de Teekens by pag. 89. aengchaeld, en door de byzynde Toevallen, hierna te melden, genoeg zal konnen onderfcheiden; dan heb ik het noit op dit Middel alleen durven laeten aenkomen, maer gaf t'elkens 'er by den Koortsbaft en Virginiaenfchen Slangwortel No. 51.. Scheen dit myn oogmerk nog niet fpoedig te zullen bereiken; dan verdobbelde ik den Koortsbaft met agterlaeting van den Virginiaenfchen Slangwortel, en voegde 'er by den Geeft van Koperrood, zoo als by de Tal-letter No. ^3. word aen-



Rolkoorts en Roodeloop.
gewezen: Van dezen Kookdrank liet ik om de twee üren een Thékopje nemen, en om de vier een Conferf van het Campher-middel No. 52.; hier mede kwam ik gemeenelyk het geweld der Koorts te boven, en het drygend gevaer wierd fpoedig afgekeert. Dat ik den Geeft van Koperrood zelfs voor den beroemden Spiritus Sulphuris per Campanam fchyn te ftellen, gefshied niet anderst, dan om hét bedrog voor te komen; gemerkt hy zeldzaern opregt gevonden word, en ook meen ik, dat den Geeft van Koperrood oft Zwavel aen dien, welken door de Klok is bereid, in kragten niet behoeft te wyken.
Le Camus (a) zegt: Dat den Geeft van Koperrood, Spiritus Vitrioli, een ieer vermogend bederfwederftaende Middel is. En hy merkt verders op, dat den Cdmpher en de Zueren, de voornaemfte Hulpmiddelen hebben geweeft by de laetfte Peft, die Marfeille zpo fchrikkelyk heeft verwoeft. Ziet nog verder den beroemden van Zwieten (b) en meer andere, als ook wat wy hier na in het derde Deel over deze Middelen zullen aen teek enen.
Gelyk ik den ftaet van Rotting of Bederf, ag-> tervolgens het Syftema van Macbride en de Boissieu, ftelle te beftaen in een ongevoelige ontbinding der vafte Logt, zoo kon men my'billyk tegenwerpen, of dan de vafte Logt, wiens ver-
(a) In Peft. pag. 232.
(h) Comment. in Aphor. Boerhaav. Tom. 3. pag, 165.



ê6ó Aenmerking over de
mogen ik aenftonds -zoo hoog heb opgevyzelt, niet alleen in ftaet was, een Rotkoorts zonder Koortsbaft te genezen? Hier op antwoord ik, dat in weerwil de vafte Logt een kragtig Middel is tot herftelling van die, welke zig ongevoelig heeft ontdacn, en zelden in die Gevallen, welke niet ai te kwaedaerdig en geweldig waeren, my heeft verlegen gelaeten; maer zelfs in hopelooze toeftanden myne verwagting heeft te boven gegaen, zoo dooi* de ongeregelde Aenvallen, welke tot dus verre door de Rotgiften onder eikanderen -liepen, tot geregelde over te brengen, als wel door de Smetgiften zoo van aerd en gedaente te doen veranderen, dat die naderhand zonder hinder met onze Vogten konnen omloopen. Dog noit heeft myn geloof zoo wyd zig uitgeftrekt, en by ondervinding is het my tot heden nog niet gebleken, dat ik den Aër elafticus, hoe hoog in vermogen, heb aenmerkt, de kragt te bézitten, van een cigenaerdig tuflchenpoozend Koortsgift, welk wy als een ruftende oorzaek hebben opgegeven, t'eenemael te verdelgen, Neen, geert Middel is bekend, welken dit, buiten den Koortsbaft, en de jonge Eike-fchors, C*) die wy voortaen den nederlandfchen Koortsbaft zullen noemen, zoo wis en zeker kan doen. Want
* In het derde Deel , onder den §. Eike Schors, zal vol. Icdiger over dit Middel gefproken worden. Ziet als nog wat wy hier voren pag. iSi.over 'tzelve hebben aengetcekent.



Rotkoorts en Roodeloop. 261
boven hun bederf-wederfiaende kragt, zyn zy de eenigfte, om zoo te zeggen , Koorts-verdryvende Middelen, uit hoofde hunner ipecifique eigenfchappen: Zynde alle andere maer flegts vogt-verbeterende, zoo als den fchranderen Carolus Strak (aj ten opzigte van den Pcruviacnfchen Baft mede heeft opgemerkt: Als brengende de Genezing niet anders teweeg, dan door verdelging van den Focus oft vereenings-punt, welk noodig is ter uitbreiding van de Smetftof der Koorts zelfs.
En gelyk wy voormaels vaftgeftelt hebben, dat de ondcrfcheide Smetgiften, en belette Uitwaefièming, in ftaet zyn, het tufichen-poozend Koortsgift in beweging te brengen; en door de gefchiktheid, als ander toegevoegde oorzaeken, tot een Rotkoorts konnen doen ontaerden; zoo volgt van zelfs, waerom den Peruviaenfchen Koortsbaft oft onzen Nederlandfchen, als eigenaerdige fpeciuque Middelen, in dezen moeten aenmerktworden: En waerom ook de ganfche ophouding der Koorts, zelfs in veel Gevallen, ons niet t'elkens wettigt, dat men met deze godlyke gefchenken ophoud, wanneer men eens begonnen heeft de zelve voor te fchryven. Daerenboven moet men in dit oogenblik de Koorts en de Smetgiften fiegts als gedempt oft tegengehouden aenmerken, als konnende in eenige Vaten en Punten van het Cclvormig Sae-
(a) Mémoires de VAcadémie de Byon. Année 1782.



2Ö2, Aenmerking over de
menfielfel opgefloten liggen; waerom men niet eerder , hoewel in een merkelyk verminderde hoevëelheid, 'er ganfchelyk mede zal ophouden, dan wanneer een helderen en overvloedigen Pis word gelofi, en men in het zeker is gefield, dat de Koorts, en haer gevolgen t'eenemael zyn gedempt en overwonnen. Want dit gaet valt, dat de gevaerlyke weder-infiorting, oft weeleen kwynend leven, die hun naderhand voordoen, aen niets anders moeten toegeëigent worden, dan dat men te vroegtydig met die noit genoeg volprezene Middelen heeft opgehouden.
Thans weder ons Voorwerp vervolgende, zoo zeg ik: "Wanneer de Koorts nu geheel zal geweken zyn, en na agt, twaelf, oft zeftien dagen word men geen het minfie fpopr 'er van gewaer, dan zal men door zagte buik-openende Middelen No. 30., 31., oft door de onzydige Zouten No. 53., die andermael tragten te herwekken ; op dat het Smet- en het Koorts-gift, welk men, zoo als hier boven nog gezegd is, tot hier toe maer als opgefloten oft tegengehouden mag aenmerken, weder uit hun ichuilhoeken mogen te voorfchyn komen; om andermael, indien de verwekte Koorts meer dan twee a dry mael geregeld bleef aenhouden , wederom aen de werking van den Koortsbafi bloot te ficllen; en dus de gevolgen, oft nafieep, welke daer uit konden geboren worden, voor te komen, en den Focus der Koorts maer des te zekerder te verdelgen.



Rotkoorts en Roodeloop. 263
By Kinderen, teere en ganfch- zwakke Geftellen is nog aen te merken, dat alle de reeds, gemelde Middelen in minder hoeveelheid moeten toegedient worden, zoo als hier na by de Tafel van den beroemden Gaubitjs kan nagezien worden.
En alzoo men zeldzaern by Kinderen te regt Tcomt met het ingeven van Artznyen, nademael zy weinig oft niets willen innemen, zoo zal men de Hulpmiddelen zoo dienen uit te kiezen, dat zy, met weinig te nemen, de zelve uitwerking zullen hebben, dan met veel. Hier toe zal nu bezonder de Refina Cortic. Peruv. No. 55. zeer gefchikt zyn, welk men ter waerde van een half lhuifje alle twee oft vier uren naer het voorfchrift van den Heer Klare en Kirklan&Ca) by wyze van frictie in den Mond zal laeten invryven; of men kan de Refina Cortic. onder Syrop gemengd, als by de Tal-letter No. 56. om de twee a vier uren. een moftaerd-Lepeltje laeten nemen. Door de Refina Cortic. heeft Quarin (b) den voortrejfelyken Collin gered: De andere bcreidinge des Koortsbaft, xpo hy vjjorgeeft, wilde niet helpen.
By geheel jonge Kinderen, oft andere, die volftrekt weigeren den Koortsbaft, onder wat gedaente hy bereid is, in te nemen; by deze zal men in des zelfs piaets het Af kookfel No. 54. alle dry a vier uren eenige Oneen, by wyze van Klifterien, laeten toedienen. Den Heer de Man CO zegt:
(a ) Méthode nouv. £? facile de guérir la Maladie vénér. (2>) Differt. de Felrib. pag. 23. (e) Lib. Cit. pag. 148.



264 Aenmerking over de
(En ik heb het mede dikwils ondervonden) Bat hy hier van een en de zelve uitwerking had, even oft hy dit Middel van boven had laeten innemen. Zoo als hier voren by pag. 177. nogmaels is aenmcrkt.
Voor het laetüe moet ik mynen opmerkzaemen Lezer nog het volgende berigten, dat is: Wanneer de Rotkoorts door geweldige verheffing haer deed gevoelen, dat men alsdan in den Aenval den Cortex niet zal laeten toedienen , nemaer den oogenblik afwagten, wanneer 'er vermindering oft afiaeting word befpeurt; maer alsdan moet men hem met verdobbelden iver laeten geven, om de opvolgende verheffing tegen te houden, oft ten minflen zeer te doen verminderen. .



Rotkoorts en Roodeloop. 265
ZEVENTIENDE AFDEELING.
Geneeswyze der kwaedaerdige Rotkoorts, Febris Putrida maligna.
§• i.
IS 'er oit eenen Toeftand, waer in de Natuer door de Konft fpoedig moet ter hulp gekomen worden, zoo is het zeker by zeer kwaedaerdige Rotkoortfen , waer den ftaet van Rotting aenmerkelyk is: Want de Natuer word in dezen veelmaels zoo eensklaps te neergefaegen, en onderdrukt, dat buiten hulp der Konft bet leven des Lyders byna onmogelyk is te redden; nademael in deze gevaerlyke Ziekte het verlies der vafte Logt zoo fpoedig en aenmerklyk is, het inwendig vuer zoo ontftoken en algemeen, dat het wyd de koortüge Hitte overtreft, en die, welke tot koking der ziekmaekende Stof moet dienen. Neemt men het laetfte nog nader in overweging , dan moet het ons geen wonder fchynen, waerom zoo een fpoedige Ontbinding en Rotting der Vogten het gevolg is, en waerom den rotten prikkel op het Zenuwen-geftel zoo veel gevaerlyke uitwerking heeft, en van daer die verder menigte van Toevallen, welke



266 Aenmerking over de
meermaels niet, dan met de dood des Lyders een einde nemen: Want van den eenen kant al te groote wanorder, en van den anderen kant al te veel vergiftige Smetgiften, om alle door de Natuer tot hunnen Aerd te konnen overgebragt oft ontlaft worden. Gelukkig, indien zy op dit oogenblik door dezen, oft genen weg haer redding zoekt, na dat de Konft bevorens de fcherpe vergiftige punten heeft verzagt oft verftompt.
Daer zyn Gevallen,1 zoo als 'er my ten jaere 17 81 veel zyn voorgekomen, waèr in de hertrfter kende, ja de koorts-brekende Middelen van 't eerfte oogenblik af onontbeerlyk waeren: Want de Natuer op den ftond, dat zy overvallen wierd, was byna als overwonnen en te neer geflaegen, even gelyk in die peftagtige Kerker-koorts, waer van wy in 't eerste Deel pag. 29. gefproken hebben. By andere waeren de Koortfen tufichenpoozende van Aerd; dog ideren Aenval was zoo geweldig, kwaedaerdig, en met zulke gevaerlyke Toevallen verzeld, dat de Lyders het grootfte gevaer liepen, van onder den eerften te bezwyken. Dan weder vertoonde hem die onder de gedaente van een Beroerte, Apoplexia, Carus febrilis waer in de Lyders veelmaels twaelf, vierentwintig, ja tot agtenveertig uren lagen; by andere onder een benouwde Ademhaeling, waer in zy alle oogenblikken meenden te zullen flikken; by fommige was 'er eenen geweldigen krampagtigen Hoeft, oft een verfchrikkelyke Flouwte, Rües-



Rotkoorts en Roodeloop. 267
kaeling, &c gepaerd, die byna tot dolheid overging : Alle welke Toevallen meer oft min tevreezen waeren, narnaete de Smetgiften het hoogftc toppunt van kwaedaerdigheid hadden bereikt.
Geen Middel was 'er in de wereld bekend, die de Lyders uit dit hoogfchynelyk gevaer zoo wis en zeker van de dood konde redden, dan den Koortsbaft, met oft zonder Opium in grooten Dofis genomen. Want waeren de Lyders door deze Middelen niet te redden, dan kon men billyk van zoo een Toeftand zeggen: Natura repugnante, Medicina nihil pro fielt. Als de Natuer niet medewerkt, dan konnen ook de Geneesmiddelen niet helpen.
Naeft de Peft, waer van de kwaedaerdige Rotkoorts een waer Afstammeling fchynt te zyn, zoo als wy hier voren nogmaels bewezen hebben, is 'er geen zoo gevaerlyke ziekte dan deze: Zy dood menigmacl de Lyders zoo fehielyk, en haer aenftekende Kwaedaerdigheid en Toevallen zyn veelmaels zoo geweldig, dat zy nouwlyks van een waere Peft te onderfcheiden is. En dat zy voormaels daer menigwerf is voor gehouden, zou ik meer dan door eenbewys konnen ftaeven.
Wanneer de Rotkoorts zeer kwaedaerdig is, zoo als men uit den t'faemcnloop der Verfchynfels en Toevallen zal opmaeken, moet men wel op zyn hoede zyn, van zig niet te vergiffen : Want veelmaels doen hun de Kenteekens in den beginne zoo bedrieglyk en fchynvleiende ,voor,



268 Aenmerking over de
dat het niet zeldzaern is gebeurd, dat den kundigiten Geneesheer zig hier in heeft bedrogen, zoo als ik verfcheide voorbeelden kan aenhaelen. Waerom men niet zorgvuldig genoeg kan wezen, van met de grootfte aendagt, voor-al wanneer men ergens vermoed, dat zig een kwaedaerdige Koorts heeft geopenbaert, op alle de Vèrfchynfelen en Toevallen, die den Aenval verzelden, nouwkeurig agt te nemen: En wanneer men door de teekens, welke wy by pag. 147. hebben opgegeven, in het zeker is gefield, dat het een kwaedaerdige Rotkoorts is, dan kan men ook niet te fpoedig de ziekmaekende Stof uitwerpen ; waerom die verheve Stelling van den onvergelykelyken Hippocrates: (d) Curatio Curationem inftituere oportet ut caufa Morbi nos opponamus; enim Jolvitur utique ut quod Mor. hum in corvore fecit. In geenen toeftand beter kan toegepaft worden, dan in dezen.
Zeldzaern komt d' Aderlaeting in een regt kwaedaerdige Rotkoorts in aenmerking, want d'Ontftekings Toevallen, die 'er meermaels by gepaerd gaen, verdwynen alle zeer fehielyk, om reden, zoo haeft de Ziekte eens wel gevormd is, volgt 'er zoo een fpoedige Kragteloosheid, neerflagting van Geeften, en ontbinding van Vogten op, dat die zeldzaern oft noit van nut zyn. Ten
Ca) Lib. de Nahtr. Hum. Aphor. 25.



Rotkoorts en Roodeloop. 269
waer de Toevallen zoo geweldig waeren, dat men voor het leven des Lyders bedugt wasjanneer men die ten eerften zal doen, en eenige uren oft onmiddelyk daer na, zoo als Lieutaüd Ca) wilt', en ik mede eenige maelen met het befte gevolg heb gedaen, een Braekmiddel laeten toedienen; waer toe de voorfchriften No. 7. oft 8. zeer gefchikt zyn.
De Smetgiften en bedorve Stoffen eens uitgeworpen zynde, zal men zonder aen verdere Ontlaft-middelen te denken, kort hier op, tot het Campher-middei No. 52. overgaen, waer van om de vier uren een Conferf zal genomen worden, en om de twee, een Mengfel van den ^dër elafticus No. 41., en om de dry uren, een Roomer van den Kookdrank No. 43.. Indien den toeftand hier op niet fpoedig tot beterfchap zig wilde fchikken, dan moet men tot den Koortsbaft en Virginiaenfchen Slangwortel No. 57. overgaen; en hier van om de dry uren een Thékopje laeten nemen. Maer zoo haeftmen eens tot den Virginiaenfchen Slangwortel is overgegacn, moet men den Campher agter laeten, terwyl beide deze Middelen te gelyk gebruikt, te veel hitte in het lichaem zouden verwekken. Dog zeldzaern heb ik my in die noodzaekelykheid gevonden, van tot den Slangwortel te moeten overgaen, om re-
(a) Précis de la Médicine pratique. pag. 41.



fjo Aenmerking over de
den my den Campher in alle opzigten voldeed $ zoo niet, hem zelfs in kragten fchcen te overtreffen, zoo als hier na in het derde Deel verder zal bewezen worden. Maer fomtyds gebeurt het, dat teerdere en aendoenelyke Geftellen, vooral de vrouwelyke Sexe, den Campher niet willen gebruiken , oft onmogelyk konnen verdraegen : Wanneer dit piaets heeft, dan is 'er geen ander Middel, dan den Virginiaenfchen Slangwortel, "welken des zelfs piaets kan vervullen.
Wyders dient men op te merken, dat ik geen Ziekte ken, waer in men op de kragten des Lyders meerder zyn aendagt dient te veftigen , dan in deze; want veelmaels ligt de Natuer, uit gebrek der zelve, zoo onderdrukt, dat de Levens-geeften niet, dan traegzaem oft zelfs zeer bezwaerlyk konnen omloopen: Waerom men t'elkens by tyds hier op zal dienen bedagt te wezen van de kragten niet te wyd te laeten onderkomen, nemaer tydig die onderfteunen; waer toe eenen goeden Wyn, oft, by gebrek van dezen, een fterk gegift Bier, hier in bezonder zullen uitmunten, en mogelyk wyd alle befaemde hertfterkende Middels in kragt zullen overtreffen. Ziet hier na' by de Flouwte en Zwakheid der Koorts, wat wy hier verder zullen over aenteekenen.
Ondertuflehen wanneer men door de byzynde Toevallen en Verfchynfels zoude opmerken, in weerwil het gebruik der opgemelde Middels, dat de Rotting en Ontbinding 1 bleef voorddueren.,



Rotkoorts en Roodeloop. 2ji
dan moet men een Once, ja zelfs in dringende omftandigheden, tot onder half Once van den Geeft van Koperrood by den Kookdrank No. 20. voegen. Zig t'elkens te binnen brengende, dat tot hevige en boofaerdige Ziektens, ook groote en kragtige Hulpmiddels moeten wezen ? Niets is zoo vermogend om d' ontbinding onzer vlooibaere Vogten tegen te gaen, dan beide deze Middelen ; waer van ik in verfcheide hopelooze Gevallen zeer voortreffelyke ja godlyke uitwerkinge heb gezien. Maer gebeurde het, zoo als wel meermaels gefchied, dat Lyders, welke het Zenuwen-geftel wat te aendoenelyk hadden, en hier door de Minerael-zueren in zoo groote hoeveelheid niet konden verdraegen; oft wanneer het natuerlyk Slym door het voordduerend gebruik der Zueren van Keel en Maeg was vernietigd, waer door zy in een geduerige Braeking vervielen : Dan zal men by dezen toeftand handelen, zoo als hier na onder den Toeval "Braeking vollediger zal gezegt worden.
Met deze Middelen in zulke aenmerkelyke hoeveelheid gegeven, zal men onafgebroken volherden, tot dat het grootfte gevaer en geweld der Ziekte is geweken; 'twelk men daer aen zal erkennen,' aen het verdwynen der Toevallen, opbeuring der Geeften, aflaeting oft vermindering van Koorts, zagtheid der Huid, vogtige Tong en meer andere Verfchynfels, die wy by pag. 162. en elders hebben opgegeven. De Toe-



2^2 Aenmerking over de
vallen ongevoelig afnemende, zal men ook aliengskens met de Middelen verminderen; en zoo haeft d'Ontbinding en Rotting geenen verderen voordgang meer maeken, met den zueren Geeft ganfehelyk ophouden, dog met het eenvoudig Afkookfel van Koortsbaft No. 58., zal men viermael daegs ter waerde van een Roomertje blyven vervolgen, tot.men geen het minfte fpoor van Koorts meer befpeurt; ja zelfs wanneer de Koorts ganfehelyk zal opgehouden hebben, moet men met twee Roomcrtjens per dag nog een tyd blyven vervolgen, tot de kragten byna teenemael zyn herfteld: Want indien men dit verwaer-, haft, en te fpoedig met den Koortsbaft ophoud, ziet men niet zelden een kwynend leven, vooral by oude Geftellen, oft een fchoot van ander ellende het gevolg zyn
Gebeurde het by deze Koorts, zoo als niet zeiden gefchied, dat men door de hevige Toevallen genoodzaekt was geweeft, van tot den Koortsbaft al te vroegtydig te hebben moeten overgaen, bevorens het Gluten Spontaneum, oft iymige Dikte behoorelyk was verdund, en door de aenzetting des Koortsbaft nog meerder Ichuering op het Vaetgeftcl wierd verwekt, waer door de Tong drooger, de Benouwdheid, Kragteloosheid, het zwellen van Buik en Beenen, en meer andere Toevallen ontftonden, dan zalmen fpoedig om de dry uren een mengfel geven van het
Middel



Rotkoorts en Roodeloop. 273
Middel No. 70. Wilden de Toevallen hier op niet fpoedig bedaeren, dan moet men van den Koortsbaft geheel afzien, en niet dan het Middel No. 65. oft No. 53., oft zelfs den Purgeer-drank No. 30. geven. Kwam de Koorts op het gebruik dezer Middelen weder hevig te voorfchyn, ja zoo, dat het leven in gevaer was, dan moet men oft het Middel No. 70., oft andermael tot den Koortsbaft overgaen. Wanneer deze Toevallen placts hebben, is het lot des Lyders altoos onzeker, en zynen Toeftand allerbeklaegelykft.
Na een korte uitwyding weder ter zaek tredende, zoo zeg ik: Wanneer den Lyder alle zyne verlore kragten fchynt herhaelt te hebben, ja zoo, dat hy meent teenemael genezen te zyn, dan mag men hem egter niet ganfch voor herftelt agten, ten zy men andermael bedagt is geweeft, gelyk by de goedaerdige Rotkoorts reeds is gemeld, van wederom de Koorts te doen voorkomen, om andermael die aen de werking van den Koortsbaft bloot te ftellen ; om dus maer des te zekérder den Focus der Koorts te verdelgen, die tot hier toe in de meefte Gevallen maer als tegengehouden* oft opgesloten moet aenmcrkt worden.
Om dit nu zeker te bewerken, fchynen de onzydige Zouten No. 53. en de zagte Purgeer-middelen No. 30. 59., oft den Aër elafticus No. 6. de gefchiktfte te wezen: En wanneer op des zelfs gebruik niet andermael de Koorts te voorfchyn
Tweede Deel. S



£;~4 Aenmerking over de
kwam, dan kan men zig verzekerd houden, dat ook den Focus der Koorts teenemael is verdelgd: Dog in de meefte Gevallen komt die kort oft lang daer na van zelfs wederom: Maer het geen alsdan als iets bezonders moet voorkomen, voor die, welke nouwkeurig op de verfchynfelen agt geven, is, dat de Koorts, welke voormaels uit den t' faemeriloop der Toevallen nouwelyks tot die der tufichenpoozende erkent wierd te behooren ; egter by de tweede verfchyning, zal haer waer Caratler door de geregelde Paroxyfmi zoo konnen bepaelt worden, dat die zelfs door den onkundigften voor een allen daegfche oft anderdaegfche Koorts zal erkent worden.
By de tweede verfchyning dier Koorts is het te gelooven, dat zig menig braef Genees en Heelheer zal misgrepen hebben, nemende die wederverfchyning vojr eenen nieuwen Toeval, en geenzins voor een heilzaeme werking oft het gevolg der geftremde Ziekte zelfs. Daerenboven wanneer het gebeurde, gelyk het veelmaels gefchied, dat den Aenval diër tweede Koorts zoo hevig was, dat hy den grootften Geneesheer in verlegentheid zoude brengen; egter behoeft men bier in niet bevreeft te zyn, al was het zelfs, dat den Aenval vierentwintig oft agtenveertig uren duerde: Want gemeenelyk na die tyd verlaet hy don Lyder eensklaps, en hy bevind zig naderhand volmaekt gezond, zoo als ik niet zelden heb waergenomen. Hoe meer deze opkomende Koorts het Caratter



Rotkoorts en Roodeloop. 275
der tufichenpoozende aenneemt, hoe onbefchroomder men moet wezen, van eenigeParoxyjmi te laeten doorkomen; zoo dat men in dit Geval niet, dan als Aenfchouwer in de goede werking der Natuer moet wezen. Maer zoo haeft zal men niet opgemerkt hebben, dat de Paroxyjmi weder in eikanderen liepen, oft bleven aenhouden, oft in hevigheid toenamen, of men zal wederom tot den Koortsbafi overgaen, om het Smet- en Koortsgift te gelyk andermael aen de werking van dit Middel bloot te ftellen, om naderhand het zelve des te zekerder te verdelgen, en het lichaem voor verdere gevolgen te bewaeren.
By deze gevaerlyke Ziekte heb ik nog het volgende aen te merken, dat is, dat men op geen fcheidende dagen behoeft agt te geven, om, des nood, de Hulpmiddelen 'er na te laeten toedienen ; want in deze Ziekte is het mede iets bezonders, zoo als ik nogmaels heb gezegt, dat men geen, oft zeldzaern een Scheiding, die eensklaps het lotgeval des Lyders befiifi, te verwagten heeft.
Van de goede werking der Spaenfche Vliegplaefters, by dezen Toeftand, heb ik infgelyks niet gefproken, eendeels, om dat deze niet te pas komen , zoo lang het Hoofd wel is gefield, en anderdeels, om dat in ligte aendoeninge de Trekmiddelen No. 60. aen de Voetzolen aengelegt, gemeenelyk voldoen. Maer zoo een gedugte Ydelhoofdigheid te vreezen oft aenwezig was, dan kan



276 Aenmerking over de
men niet te fpoedig tot de zelve overgaen; zig geenzins laetende afschrikken van die ingebeelde vreeze, al of zy d'ontbinding onzer Vogten zouden helpen bevoorderen. Den Heer de Man heeft het tegengeftelde in zyn bekroonde Verhandeling (a) zoo klaer en overtuigend aen den dag gelegt, dat dit geen verder bewys meer noodig heeft. Ziet hier na by de Toevallen,' onder het §. Tdelhoofdigheid, wat wy van de Spaenfche Vliegen nader zullen zeggen.
Nog word voor het overige by deze gedugte Ziekte vereifcht, dat men in deze, meer dan in alle andere, moet bezorgd wezen op de zuiverheid der Vertrekken, ligging des Lyders, ververfching van Logt, en alles, wat de Rotting kan helpen bevoorderen, op het zorgvuldigfte vermyd.
Wat de genezing der Kinderen en andere Perfoonen betreft, die volftrekt geen Cortex Peruv. oft iets anders willen gebruiken, deze kan men den Koortsbaft, by wyze van Klifterien laeten toedienen, zoo als de Heeren Lind , (b) de Man, CO en ik na hun, met het befte gevolg, menigmael heb gedaen*, zoo ais hier voren by de genezing der afgaende, dog voor-al by de goedaerdige Rotkoorts vollediger is gemeld.
De onderfcheide Toevallen, die hun in 'tbeloop
, (a~) Servandis Civibus. I. Deel.
(b) Proeve over de Ziekte der Europeers. pag. 286.
(c) Over de kwaedaerdige Rotkoorts, pag. 148.



Rotkoorts en Roodeloop. 277
dezer gevaerlyke Ziekte mogten voordoen, heb ik ftilzwygens voorbygegaen, om dat die ftraks, ider in het bezonder, zullen afgehandelt worden.
AGT TIEN DE AFDEELING.
Noodige Voorborgen, die menvoljlrekt by de onderfcheide Rotkoortsen moet in agt nemen.
S- !•
INdien de Genezing der onderfcheide Rotkoortfen oit met het gelukkigfte gevolg zal bekroont worden, zoo is het zeker, dat de volgende Inrigtingen, en Voorzorgen, by den Lyder op het nouwkeurigfte zullen dienen in agt genomen te worden ; nademael zy mogelyk alzoo veel, ja zelfs nog meer dan de. Geneesmiddelen, ter herftelling zullen medewerken. Want 'tis te gelooven, dat- de agteloosheid in deze , nog jaerlyks fteeds voordduerende, duizende Lyders het leven koft.
Niets zal d'aendagt eens Genees-oft Heemeer by de Genezing der- Rotkoorts meer opwekken, dan de Zuiverheid, zoo dat men niet genoeg op die allernuttigfte Voorzorg kan bedagt wezea Waer-



2?8 Aenmerking over de
om men den Lyder van alle onreinigbeid zal doen zuiveren, zonder hem egter in volle Uitwaefièming aen koude bloot te ftellen.
De Zieke mogen mede niet te koud, vogtig, oft te warm gehouden worden; want gelyk de koude en vogtigheid de Uitwaefièming firemt, zoo insgelyks vermeerderd de warmte de Rotting.
De Beddens, Dekkens moeten, zoo veel het de zwakheid toelaet, dagelyks, oft ten minftcn over anderdag verfpreid, verlogt en verfchoont worden; en wanneer de kragten in zoo verre verloren waeren, dat men dit niet, dan met gevaer kon verrigten, dan zal men zulke Lyders op de volgende wyze behandelen.
Men plaètft een tweede Bedftede ontrent die van den Lyder, welke bevorens met fchoone Dekfels moet verzorgd wezen, dan word hy met het onderfie Dekfel, waer op hy ligt, door twee oft meer Perfoonen opgeheven; terwyl hy ondertufichen door het bovenfte, indien de koude oft een Uitwaefièming zulks noodzaekelyk maekte, zal bedekt blyven, op het tweede Bed gelegt, waer na de onzuivere Dekfels, onder en boven worden weggenomen, en met zuivere vernieuwt. Straks hierna zal men het onzuiver Bed uit het Vertrek laeten nemen, en aen de opene Logt ter verfchooning en verfriflehing blootfiellen.
Het fiinkende Linnen, welk den Lyder aen heeft, en als doortrokken is van den rotten Waeffem, zal men alle dagen, oft ten langfien over



Rotkoorts en Roodeloop, 279
anderdag vernieuwen, terwyl men anders het grootfte gevaer zoude loopen, dat dien rotten Waefiëm andermael door de opfiorpende Vaten weder onder de vlooibaere Ma£a wierd gebragt, waer door het niet konde miflën, of zynen Toeftand moeft verergeren, en de Vogten, die reeds maer te veel ontbonden zyn, met een geheele ontbinding bedrygen.
Veel Genees- en Heelheeren zyn al te febrikagtig, om een Zieken te laeten verfchoonen, oft hem uit het bed te doen komen, t'elkens die ongegronde herflènfchim by der hand hebbende: Den Lyder is te zwak ; waer door zy een vreeze koefteren, die waerlyk niet dan in verbeelding beftaet. Dit alles zou nu nog gering wezen, was het niet, dat uit dit verkeerd denkbeeld nog een grooter kwaed ontftond: Want die dus denken, laeten gemeenelyk hun Lyders wel toedekken , en hebben zorg, dat alle ververfching van Logt (die hun zoo hoognoodig is) op het zorgvuldigfte word belet; en alzoo worden de ongelukkige Lyders en hunne Omftaenders het flagoftèr van een ingebeelde vreezeen domheid. Daerenboven, niets is meer in ftaet, om een der goedaerdigfte Koortfen tot die der kwaedaerdigfte en doodelykfte te doen overgaen, dan deze verkeerde handelwyze; waerom men die te regt een vreede bermhertigheid mag noemen. Nog daerenboven zal een Genees- oft Heemeer, voor-al zorg hebben, wanneer hy de eerfte bezoeking by een Lyder



280 Aenmerking over de
aflegt, van zyn aendagt wel te vefligen, of zyn Plaetfing fricli en logtig is: Is zy het niet, dan zal hy fpoedig bevelen geven, dat men den Lyder verplaetft, nademael het gemecnelyk in dezen oogenblik met het minfte gevaer kan gefchicden. Noit zal hy oogluiking ten dezen opzigte gebruiken, want het voordeel ter bcvoordering in de Genezing hier aen verknogt, is van al te groot aenbclang, dan dat dit zoude verwaerlooft worden.
By geringe Lieden, dog vooral ten platten Lande by de Boeren, zyn gemeënelyk alle Bedfteden ingemaekt, en mèt kleine deuren tot den ingang voorzien; waer door men de zelve als zoo veel peflkoten moet aenmerken; nademael het onmogelyk is, dat de bedorve en rotte Logt 'er in bevat, door verfche kan vervangen worden; waerom het ook zeldzaern zal miflèn, ten zy een zegenpraelende Natuer het alles overwint, of den toeftand des Lyders moet van dag tot dag verflin)meren, en op het laetfte onherftelbaer worden. AëTius zegt; Prima auxilia in Febre funt decubitus in locis frigidis, qui ad purum Aèrem patent. Colombier Ca) aenmerkt mede de vernieuwing van Logt in de ziek-vertrekken als onontbeerlyk tot het genezen der Rotkoorts. Ziet verder Arbutsnot , Cb) Ingenhoüz, CO Sjms, Cd) en meer andere.
(aj rreceptes fur la Santé des Gens de Guerre. pag. ^25 (1?) Les Efets de VAir. (c) Expérience furies Vêgétaux' (d) Obfervations fur les Epidémies.



Rotkoorts en Roodeloop. 281
T'elkens, wanneer ik zulk een Lyder by myn eerfie bezoeking aentrof, en uit zynen beklaeglyken toefiand geen middel zag, om hem een ander min verderflyke plaetfing te bezorgen ; egter deed ik hem' dog ditpeftkot veriaeten, en liet hem op een matras, kafzak, oft in een open-gemaekte Bedfiede leggen, om de verderflyke uitwerking eens bedorve Logt voor te komen.
Bylcoud en vogtig weder zal men een genoegzaem vuer laeten aenfieken, zoo tot verbetering van den Dampkring, alswel om de vogtige Uitwaefièming op te droogen. Integendeel by warm weder zal men de venfiers en deuren laeten openftellen, om de bedorve oft verwarmde Logt door frifiche te laeten vervangen; altoos zorgdraegende, dat men een koude togtige Logt van een fterk verhit lichaem verwydert, om dus niet van het een uitterfie in 'tander te vervallen.
Zorgvuldig zal men ook wezen van te beletten, dat 'er niet veel Menfchen te gelyk ontrent den Lyder komen, om door de menigvuldige Uitwaeflèmingen en Uitademingen de Logt niet fpoedig haer veerkragt te doen verliezen, en dus het Bederf merkelyk te bevoorderen.
Allernoodzaekelykft zal het ook zyn, indien men meer dan eenen Lyder in een en het zelve Huisgezin Ziek heeft, dat men de zelve, indien het maer mogelyk is, afzonderlyk doet plaetfen; op dat ider door zyn bedorve Uitwaefièming, die men voor een geduerige Zclfs-belmetting mag



282 Aenmerking over de
houden, niet malkanderen nog meer mogten bederven en befmetten, en alzoo hunnen Toefiand onherfielbaer maeken.
Door het aenfteken van Genever-beziën, Buskruid, dog voor-al door den waeiïem van Azyn, kan men op een vermogende wyze den bedorven Dampkring in de Vertrekken verbeteren ; alle andere fterkriekende dingen zyn eerder gefchikt, om den zei ven te bederven, dan te verbelteren; daerenboven ontftellen zy niet weinig die gene, welke het Zenuwen-geftel al te teerder hebben, zoo als ik by eenige Lyders heb waergenomen, welke hun ongemeen miilyk en kwaelyk bevonden, en wiens Toevallen niet eerder wilden bedaeren, dan bevorens ik de Bloemen en Reukwerk liet wegnemen.
De Zinnclykheid oft Zuiverheid moet men mede in de Vertrekken in den hoogften graed doen in agt nemen, en alles overtollig uit het zelve doen ruimen, op dat de Logt een vryer Circulatie en werking mag hebben.
Noit zal men gedoogen, dat de ontlaftende Afgangen in de kamers zullen blyven ftaen, zelfs zal men het Water oft Pis, dat den Lyder ontlaft, en welk den Genees- oft Heelheer heeft Verordent te bewaeren, niet in de zelve dulden: Want niets is zoo vergiftig voor de Gezonde en verderflyk voor den Zieken, dan den Reuk der Afgangen; waerom men t'elkens, wanneer zy die ontlaft hebben, de deuren en venfters zal open-



Rotkoorts en Roodeloop. 283
Hellen, oft den Hinkenden Dampkring doorwaeffem van Azyn, oft het aenfteken van Buskruid laeten verbeteren.
Nog zal men dikwils per dag de kamer met Azyn doen befprengen, terwyl dit mede van veel nut zal wezen ; en buiten een verbetering van Logt den Lyder geen geringe verkwikking zal toebrengen : Maer Azyn op een Confoir door geduerige koking in damp te laeten uitwaelfemen, zoo als fommige Genees- en Heelheeren gewoon zyn -te verordenen, kan niet dan altoos van fchaedelyke gevolgen verzeld wezen , om reden dit den Dampkring in de Vertrekken te veel verwarmt en bezwaert; daer ondertuflchen den Lyder in dit oogenblik niet anders van noode heeft, dan een friflche en met veerkragt voorziene Logt. Om die fchaedelyke uitwerking voor te komen, ben ik t'elkens gewoon een yzere Scbup te laeten heet worden, en op de zelve doen ik weinig Azyn teftens gieten, om alzoo eenen Waeflèm te verwekken, die kragtig het vermogen beeft, de bedorve Logt te verbeteren. Deze bewerking laet ik daerenboven om de twee uren herhaelen, en, door het aenfteken van Buskruid, om de dry a' vier uren vervangen. Hier by moet aengemerkt worden, dat een enkel heet gemaekte Schup niet in ftaet is, den geheelen Dampkring te verbeteren» nemaer de zelve moet verfcheide maelen heet gemaekt worden, wilt men alle de vereifchte voordeden daer van ontwacr worden.



284 Aenmerking over de
NEGENTIENDE AFDEELING.
De bezondere Toevallen, welke onder 't beloop der Ontftekings-, goedaerdige en kwaedaerdige Rotkoorts hun voordoen.
BRANDENDE HITTE.
Dit Toeval is in de Rotkoorts een laftig en tenens, wanneer men het zelve niet tydig ter hulp komt, een gevaerlyk ongemak. Het word gekent door de brandende Hitte, welke de Lyders gemeenelyk over het geheele Lichaem klaegen, en aen de hardheid van den Pols; wanneer het aen te groote gepaktheid van het Bloed hapert, en dan word dit onder de voornaemfie teekens geftelt, dat de Ziekte tot de brandende Ontftekings Koorts behoort; zoo infgelyks de fnelheid van het door de Vaten bèwogene Bloed, welk vermeerderd word, wanneer d'Oorzaeken, die het bewegen, fierker werken.
Blyft de vermeerderde Warmte aenhouden, word' er geweldiger Schuering der Vogten. op de
§• 1.



Rotkoorts en Roodeloop. 285
Vaten onderftelt, en alzoo grooter geweld aen die Deelen toegebragt, gefchied het, datdenzagten aerd van onze Vogten tot meerder fcherpheid begint verandert te worden, dan is 'er zeer groote vreeze, wanneer den drift, gepaktheid, en fcherpte worden vermeerdert, de kleinfte Vaten, die minft tegcnftand konnen bieden, zullen vernietigt worden : Waerom ook de nadeelen van een brandende Hitte niet zelden gewoon zyn, zig eerft te vertoonen in de verhinderde werking van het Herflèn-geftel oft Long, om dat daer in de teerfte Vaetjens zyn, en het Bloed met eenen zeer fnellen drift tot die Deelen word gevoert.
En gelyk de groote Warmte het vlooibaerfte doet vervliegen, en het overige tot rotting doet overgaen, moet volgen, dat den voorraed vermindert word van die Vogten, welke door een naturelyke wet door de kleinfte Vaetjens van ons Lichaem mocften vlooien; (a) en dus word men de reden ontwaer, waerom naderhand de geheele Huid droog, dor, zappeloos, de Tong ingetrokken, droog, ftyf, de Keel heet, met taeie Slymen bezet, en als t'faemen word getrokken ; en waerom de Oogen, die wegens gebrek aen wateragtige Vogten,die hun afspoelen, insgelyks droog en als met ftof bezet raeken.
fa) Comment. in Aphor. Boerhaav. §. 689. T.II. p.



z86 Aenmerking over de
Uit al het voorgebragte zal nu nader blyken; waerom de brandende Hitte in Rotkoorts, wanneer die aenhoud, ipoedig moet tegengegaen worden, wilt men van de aengewendc Hulpmiddels iets goeds verwagten: Want indien men te lang toeft, zullen zy niets baeten, en meer fchaede dan voordeel doen. Daerom zal het noodig wezen, zoo haeft men dit toeval waerneemt, van aenflonds een Aderlaeting te doen, die naer deSterkte van het lichaem, Schuering en Hitte zal dienen bepaelt te worden. Ten tweeden zal men tragten een friflche en koele Logt den Lyder te bezorgen, en het geheele lichaem met lauw Water en Azyn geduerig laeten wallen, baeden, &c, zoo als by pag. 210. nog gemeld is. Door hetzelve zal een groote verkoeling aen het lichaem worden toegebragt, en dewyl het de Vaten verflapt, en door opflorping het Bloed verdunt, verkoelt, en des zelfs groote gepaktheid wegneemt, moet volgen, dat d'oorzaek der koortllge-Hitte volllrekt moet verminderen.
Na deze Middels aengewend te hebben, komen mede in aenmerking de verkoelende Klifterien No. 46., met uitlacting der Spaenfche Zeep, en immers alles het gene, wat wy hier voren by de Ontflekings-kcorts hebben opgegeven.



Rotkoorts en Roodeloop. 287
§. 1.
OVERMAETIG ZWEETEN.
EEn overmaetig Zweet, in 't beginfel eener Rotkoorts, is altyd een liegt voorteeken, dewyl dit veelal toevallig gefchied, en zelden weinig, oft niets, van de ftoftèlyke oorzaek def Ziekte wegneemt: Nogtans kan een overvloedig zweet op den derden en vyfden dag heilzaem wezen, zoo als eenige Schriftftellers hebben voorgegeven, en my zelfs wel meermaels is voorgekomen, waer door dan ook de Koorts, wiens Aenvallen onregelmaetig en door eikanderen liepen, na dit tydftip zig geregelt voordeden, enden Lyder was naderhand van alle gevaeren bevryd.
D'oorzaek van een toevallig Zweet, is, oft dat de utterfte einden der Vaten, die het Zweet in de oppervlakte der Huid ontlaften, flapper zyn ; waerom zy gemakkelyk voor de ingedreve Vogten wyken; oft den geweldigen Bloedloop pêrfï een overvloed van Vogten naer deze ontlaftende Werktuigen, en alzoo word het wateragtige en dunile gedeelte van het Bloed, welk minder zacmenhang heeft, gemakkelyker afgefcheiden.
Indien het Zweet in een hevige ontftekings Rotkoorts lang duert, vervliegt het vlooibaere, en het overig Bloed word taei, dik, fcherp en ter doorgang onbekwaem gemaekt; waer doort



288 Aenmerking over de
het öok in korten tyd zal blyven zitten in de uitterfte Nouwtens der Slagaders, oft teere Vaetjes, en naderhand door de in 't lichaem geblevene Scherpte, vernielt worden; waer uit Verftopping, Ontfteking, Ylen, Slaepeloosheid, en meer andere gedugte Toevallen zullen ontftaen.
Integendeel by zeer kwaedaerdige en peftagtige Rotkoortfen, die met geen teekens van Ontfteking verzeld gaen, en wiens Giften zoo dun en beweegbaer zyn, dat zy gcmaklyk met het eerfte Zweet konnen vervliegen; in deze, zeg ik, zullen zelfs de zagte Zweetmiddels, waer onder uitmunt dien van No. 52., oft het Saemengeftel No. 51., waer by den Koortsbaft is gevoegd, en die volgens Weirlholf mede de ongevoelige Doorwaefleming doorzet, met het gelukkigfte gevolg gegeven worden.
'T is dan alleen in den opgemelden toeftand, dat men iets goeds van het terftond voor den dag komend Zweet te verwagten heeft. In alle andere hevige Ziektens oft Rotkoort Jen, welke met Ontfteking verzeld gaen, zal het altyd fchaedelyk wezen, het zelve te bevoorderen; waerom men wel nouwkeurig moet agt nemen , om beide deze Staeten wel te onderfcheiden, op dat het met geen levens-gevaer wederhouden, oft verwekt word. Wanneer dan een geweldig Zweet by den aenvang eener Ontfteekings Rotkoorts zig voordoet, zal dit beft gemaetigt worden door den
Lyder



Kotkoorts en Roodeloop. 289
Lyder in het Bed met geen overvloed van Dekfels te bezwaeren, nemacr aliengskens, emby trappen de zelve verminderen, en indien zyn kragten zulks toelaeten, zelfs uit het Bed doen opftaen: Maer niet mogelyk zynde, zal hy egter een zittende gellalte in 't zelve nemen. Verders moet de Logt geduerig ververfcht worden, en ligt den Lyder in een nouw Vertrek, dan zal hy in een ruimer overgebragt worden; altoos agt gevende, dat men fterk zweetende Lyders niet fehielyk aen een koude Logt bloot ftelt, om van geen een uitterfte in 'tander te vervallen, zoo ais wy elders nog gezegt hebben.
Alle heete verwarmende Spyzen, Dranken en Hulpmiddels zal men infgelyks op het zorgvuldigfte vermyden: In tegendeel zullen de zagte Koeldranken No. 61., 62., 63., Scheewei met fap van Citroen en Suiker, ook zuiver Water met het opgemelde gemengd, beft voldoen ; nademael deze aen het Bloed weergeven, het geen door het Veel zweeten der Koorts was vervlogen. Maer hier by dient men aen te merken, dat koele Dranken in groote hoeveelheid, en op eenmael toegediend, zeergevaerelyk konnen zyn, terwyl het Bloed hier door in zynèn omloop konde geftremd en verhinderd worden ; waerom weinig Drank te gelyk, maer dikwils gegeven, allerbeft aen het oogmerk zal beantwoorden. Was den onmaetigen drift der Koorts al te geweldig, dan zal
Tweede Deel. T



290 Aenmerking over de
men aenftonds een Aderlaeting doen: Niets beteugelt meer de koortfige beweging, dan de zelve; want door dit Middel kan men na believen de beweging der Vogten verminderen, en dus moet zy bepaelt Worden na de hevigheid der Koorts, en flerkte van het Lichaem zelfs.
De verkoelende Klifterien No. 46., met uitlaeting der SpaenfcheZeep, dienen mede niet vergeten te worden, nademael deze de al te groote beweging der Koorts merkelyk verminderen, en door hun zeepagtige zelfsftandigheid, het geen 'tot ftremming is genegen, of reeds is geftremd, ontbinden. En op dat alles nog verder in 'torder zoude volbragt worden, hoewel het buiten dit ook kon beftaen, kan men op de twee uren een Lepel van het Middel No. 64. laeten toedienen, welk even tot het zelve oogmerk is ingerigt.
S- ui-
E ENOU WTHEID.
GElyk het Hert in cene zeer hevige Koorts met groote fnelheid word bewogen, of wanneer de Levens-geeften by gebrek van kragten te zeer liggen onderdrukt, zoo dat het Bloed in de Long - Slagaders uit d'eerfte oorzaek opgepropt, en in de tweede uit vcrtraegden omloop ontftaet: Beide deze Toevallen verwekken wel



Rotkoorts en Roodeloop. 291
geen pyn, maer daer word een gevoel bemerkt van een zeer groote Benouwtheid, die den Lyder zelfs tegen zynen wil noodzaekt, om door veranderde plaetfing van het Lichaem, oft door andere pooginge dezen gedugten Staet te verzagten. En gelyk hier gefproken word van Benouwtheid, als een Toeval der Rotkoorts, zal den verhinderden doortogt van het Bloed komen, oft door kramptrekking der ingetrokke Vaetjes, oppropping in de uiteindens, brandende dikte, oft zelfs een belette doorfiraeling van een al te zeer ontbonden Bloed.
Indien 'er dan Benouwtheid in dezen Toefiand komt, verdient zy altyd de grootfte oplettendheid, wyldaer uit dikwils zeer groote ongemakken ontftaen; maer wanneer die in 't laetfte tydperk der Ziekte te voorfchyn komt, is zy altoos een zeker Kenteeken van de uitterfte worfteling van het leven met de dood.
In tegendeel, zoo men bemerkte, dat Kramptrekkingen 'er d'oorzaek van waeren, doordien de Zenuwen, welke door de Maeg en Darmen zyn verfpreid, door een fcherpe, rotte, bedorve Stof wierden geprikkelt, oft als laffe en zagte Slymen in de Maeg omzwerven; het welk zal herkent worden, wanneer de Lyders zonder hinder konnen ademhaelen, dan zal men aenftonds door het zagte Braekmiddel No. 8. deze Stoften uitwerpen, waer door zy als oogenblikkclykzullen herfielt wezen. Dog indien > buiten verwag-



£92 Aenmerking over de
ting, het Toeval hiér op niet wilde bedaeren, dan zal men kort daerna twee Spaenfche Vlieg-plaefters aen de Kuiten leggen, en het Campher middel No. 37., en den Aër elafticus No. 33. 'er by laeten gebruiken, welke de overige Krampen zullen ftiilen, zoo als ik dit veelmaels met het heilzacmfte gevolg heb ondervonden.
Heeft de Benouwtheid een brandende dikte en oppropping van Bloed in de eindens der Longflagaders voor oorzaek, zoo als men niet zelden by den ontftekings Toeftand waerneemt, dan zal de Long in korten tyd in haer Vaten moeten verftopt raeken, welk daer aen ligtelyk zal erkent worden, aen de benouwde en belemmerde Ademhaeling.
De Genezing, by dezen Staet, vereifcht, dat dit dik en brandig Bloed word verdunt, de Vaten verllapt, Om gemakkelyker het Bloed te konnen doorlaeten, welk daer in gepakt zit. Waerom een ruime Aderlaeting ten eerften gedaen, de grootfte hulp zal verfchaften, ten waer eenen zwakken en ongcregelden Pols toonde, dat 'er maer weinig ter doorgang bekwaeme Bloed door de Vaten wierd omgevoert, wanneer d'Aderlaeting, zoo als den beroemden van Zwieten (a) zegt: Niet zou mijjen de Toevallen te vermeerderen, ja zelfs de dood te verhaeften. Waerom
ra) Lib. Cit. Tom. 2. Aphor. 634. pag. 374.



Rotkoorts en Roodeloop. 293
hy de binding der Litmaeten in dit uitterfie aenraed, op dat de Aders voor eenigen tyd gedrukt lijnde, het Bloed zoude ophouden, welk naderhand tot den Omloop moet dienen.
Men zal te gelyker tyd veel. verdunnende Dranken op alle mogelyke wyze met het Bloed tragten te mengen, waer toe de zagte Kook-dranken No. 61., 62., 63. zeer gefchikt zyn, zoo uithoofde hunner zeepagtige zelfstandigheid, welke zeer vermogend zyn de taeie dikte t'ontbinden, als wel, om dat den Salpeter van overlang als het grootfte Hulpmiddel in brandende dikte van het Bloed is aengeprezen. DenAër elafticus No. 65. met by voeging van den Oximel Squilit. Ext. Gramin. kan men om de twee a vier uren 'er by laeten nemen , zoo als ftraks nader zal gezegt worden. En op dat het reeds zwakke Lichaem door zoo grooten overvloed van Dranken, zoo als hier vereifcht word, niet te zeer zoude kwynen, zullen twee Spaenfche Vliegplaefters aen de Kuiten gelegd, door hunnen prikkel, de Geeften opbeuren, een Afwending te weeg brengen, en de Ademhaeling gemaklykcr maeken.
Men kan ook de zagte verdeelende .Stoving No. 66., 67. op de Borft, en teftènsDoeken, in warm water nat gemaekt, onder de Okfelen, op den Buik en Liezen leggen, om door de Aders opgeflorpt te worden, en een gedeelte van het ingepakte te ontbinden; dus de wegen voor het Bloed, welk uit het Hert gedreven word, te openen,



294 Aenmerking over de
zoo als wy meermaels aengeprezen hebben. Men kan alsnog tot het zelve oogmerk den Waeffem van warm water, aengezet door eenige verdee}ende Kruiden, No. 68. verfcheide maelen daegs dbor den Mond tot in de Long laeten brengen. De Klifterien No. 46., insgelyks tot het zelve oogmerk ingerigt, moeten by kleine hoeveelheid tcfiens toegedient worden, op dat die anders te veel Ontlafting zoude te weeg brengen.
Wat den Aër elafticus No. 65. betreft, met byvoeging van twee oneen Oximel Jquilit. extrabl. Craminis by de Syrop van Citroenen , zoo als wy ftraks aengeraeden hebben: Dezen zal op een vermogende wyze de brandende Dikte verdunnen , 't verlies der vafte Logt herftelien, en in de meefte Gevallen van zoo een treffèlyke uitwerking worden bevonden, dat dit Middel byna niet zal konnen gemift worden. In hopelooze Gevallen kan men egter het Middel No. 69. om de dry uren een Poeier gegeven, 'er by beproeven.
S- iv.
WALGING EN BRAEKING.
WAlging in Rotkoorts v heeft meeft-al tot oorzaek een krampwyze intrekking van de Spiervezelen der Maeg, of gefchied door den prikkel eener bedorve Rotftof, oft door eenen anderen prikkel in de eerfte wegen. Maer fterke en



Rotkoorts en Roodeloop. 295
geweldige Braekingen konnen wel door de zelve oorzaek worden te weeg-gebragt; maer hier toe word vereifcht Kramtrekking van het Middenrif en Buik-fpicren. En daer de Walgging wel uit het opgemelde ontftact, egter moet men agt geven, of de Stof zondigt, oft door hoeveelheid, beweegbaerheid, dan oft de zelve door haer ruwe ongekoktheid aenleiding tot dien prikkel geeft, zoo als men niet zelden in Ontftekings Rotkoortfen waerneemt.
Veelmaels gefchied het ook, yoor-alin verllapte en kwaedzappige Geftellen, waer gebrek aen Veerkragt is*, dat deze by de geringfte bcipeuring van Koorts, alle Spyzen en Dranken ten eerften uitbraeken. Niet minder heeft dien Toeval piaets by die, welke het Zenuwe-geftel al te gevoelig hebben; zoo mede by vele, waer den Genees- oft Heelheer al te overvloedig gebruik van zuere Middelen laet maeken; en inmiddels niet aenmerkt, dat door des zelfs overvloed het Muccus gedeelte, oft natuer lyk Slym, van Maeg en Darmen word vernietigt, en daer F. Hoffmann zegt: Dat alle Zueren vyanden der Zenuwen Zyn, zoobegrypt men ligt, waerom de Braekingen in deze beftendig blyven voorddueren: En tien toeftand is daerom'nog des te beklaeglykcr, om dat d'oorzaek by de meefte niet word gekent; én noit kan een Toeval verminderen oft ophouden, zoo lang d'oorzaek word vernieuwt.
Heeft ondertufichen de Braeking een ruwe oa»



2^6 Aenmerking over de
gekookte Stof tot oorzaek, dan zullen de Middelen , welke die Stoffen losmaeken, en die wy elders mcermaelen hebben opgegeven, voor eerft moeten aengewend worden; en wanneer die gekookt, los en beweegbaer zyn, zal men die aenftonds' door het zagte Braekmiddel No. 8. uitwerpen. Bleef de Walging na een loffelyke werking des zelfs nog 'fteeds aenhouden, dan zal men den Aër elafticus No. 41. om de dry uren laeten gebruiken, waer by van tyd tot tyd wat Rob oft Syrupus Ribefiorum kan genomen worden. En fchoon de Lyders by dezen toefïand van alle fpyzen eenen afkeer fchynen te hebben, egter zullen zy die, welke uit Brood, Geril, met byvoeging van wat Wyn, Citroen oft Aelbeziënzap, gekernde Melk,met een witwel-gegillBier, oft deze met Water verilapt, indien het te ilerk waer, alle zeer keurlyk vcrdraegen, ja dikwils zelfs door eenen eigenwilligen trek 'er groote begeerte naer hebben.
Ontfproot de Walging uit Hoeveelheid, en de Rot- oft andere bedorve Stoffen zaten van den eerften oogenblik af los cn beweegbaer, dan moet men maer oogenblikkelyk tot het Braekmiddel overgaen, en dan vervolgens tot den Aër elafticus, aengenaeme zuere Dranken en Spyzen, zoo als wy fraks gezegt hebben.
Ontllonden 'er fterke en geweldige Braekingen uit den fcherpen prikkel eener ziekmaekende Stof» welke zig op de Maeg oft Darmen had neder-



Rotkoorts en Roodeloop. 297
gezet, dan wilt Sydenham (a) den Lyder niets gegeven hebben; maer integendeel gebied hy den welven wel te dekken, tot dat het Zweet zig voordoet; waer op, z°° hy verzekert, gemeenlyk de Braeking zal ftiilen. Bleef in weerwil deze hulp voor-al by een Ontftekings Rotkoorts de Braeking nog geweldig en hevig aenhouden, dan heb ik noit fpoediger hulp gevonden, dan in d'Aderlaeting, verzagtende en geeftryke Stoving No. 67. en door overvloedig drinken van de zagte Kookdranken No. 71. oft 72., welke zeldzaern milten, de Scherpte te verftompen, en de Braeking te ftiilen.
Vermoed men, dat de Braeking in de Maeg onderhouden wierd door den prikkel eener bedorve Stof, welke door haer kleverige taeiheid, en door een zeifs-pooging niet kon uitgeworpen worden, dan heb ik my t'elkens van het zagte Braekmiddel No. 45. bedient, welk zeer goeden dienft deed; maer was die prikkel-ftof te leeg gezakt, om gemaklyk en zonder groote beroering te konnen uitgeworpen worden, dan beproefde ik de genezing door de Ontlaft-middels No. 9. oft 30.
Was de Braeking het gevolg, dat den toon van Maeg en Darmen byna als geheel verloren was, dan zal de Stoving van No. 73,, de Plaefter No. 74. en het Middel No. 75. in aenmerking komen.
(a) Opera univerfa, Sebt. II. Cap. 2. pag. 1^3'. 154.



298 Aenmerking over de
Gefchied het, dat de Braeking uit de al te groote aendoenlykheid van de Maeg, Zenuwen, oft naeft-gelegene deelen ontftond, dan zullen de verkoelende Klifterien No. 46., en om de twee uren den Aër elafticus No. 33. met uitlaeting van den Extraët. Gramin. uitnemenden dienft doen, waer by men de verzagtende en geeftryke Stoving No. 67. geftaedig op den Maegput kan leggen , oft de Plaefter No. 74.
Heeft de Braeking het overtollig gebruik van Zueren tot oorzaek, dan moet men des zelfs Hoeveelheid merklyk verminderen , oft geheel agterlaeten; maer integendeel het Middel No. 75., en den opflorpenden Drank No. 76. alsdan gebruiken.
Zou het gebeuren, dat de bedorve Smet- oft Rot-ftof door haeren prikkel reeds de Maeg dufdanig had getergt, dat 'er teekens van Ontfteking zig voordeden, dan zal de Braeking geweldig aenhouden, en den toeftand hoogft gevaerlyk worden: Waerom men in dit geval zeer omzigtig zal wezen, van tot geen Braekmiddel over te gaen ; terwyl het anders niet kon nuffen, of het treurfpel zou zig haeft met de dood befluiten. Hier na, by den Roodeloop, zal wydloopiger gehandelt worden, hoe men by zulken gevaerlyken toeftand zig te gedraegen zal hebben.



Rotkoorts en Roodeloop. 299
SLAEPELOOSHEID oft GEDUERIG WAEKEN.
TErwyl het geduerig waeken by Rotkoorts een zeer ligte Ontfteking der Herflènen kenmerkt, en veroorzaekt word door den prikkel eener venynige Stof, oft gefchied door den aendrang van Bloed naer de boven-deelen, ('teen oft het ander zoo zynde ) indien deze oorzaeken blyven aenhouden en vermeerderen, zullen zy by vervolg Slaepzugt, Yling en Stuiptrekkingen te weeg brengen: Want van Zwieten (a) zegt: Indien, de Slaepeloosheid lang duert, verteert zy de geeften, welke door geen Konft, maer alleenelyk door Slaep te herftellen is. En geen wonder: Wanneer eens het fynfte gedeelte onzer Vogten vervlogen is, moeten de overige volftrekt verdikken, en daerenboven worden de kleinfte Vaten, door die geduerige beweging der Vogten, wyl de beurtlingfche ruft ontbreekt, al te zeer gelleten, de kragten verzwakt; en derhalven heeft men zeer gevaerlyke toevallen hier op te verwagtcn.
De Genezing word allerbeft door het volgende te weeg gebragt, naementlyk: De beginnende Ontfteking door behoorlyke Hulpmiddelen weg te nemen, den Overvloed van Vogten van het
(a) Comment. in Aphor. Boerh. Tom. Ii. §. ^cS.p.626.



300 Aenmerking over de
Hoofd af te wenden , de onmaetige Snelheid van den Bloedloop te verminderen, en den fcherpen prikkel te verbeterelf.
Het eerfte zal men verkrygen door de verdunnende falpeteragtige Dranken No. 77., 61., 62. 63., een zittende plaetfing in het bed, en door zagte dunne verkoelende Spyze, en om de twee uren een Lepel van het Middel No. 78. Verders een ververfching van Logt, en geduerig het lichaem te laeten bevogtigen' met Lauw-water en Azyn, zoo als wyby pag. 210. en elders wydloopïger hebben gemeld, Daerenboven kan men nog doeken in Azyn en Water natgemaekt, op het Voorhoofd en Slaepen leggen. Wyders word 'er nog vereifcht, dat men den Lyder bedaertheid' van geeft en ftilleruft ïienbeveelt, en alle voorwerpen, die de Zintuigen konnen beroeren, vermyd en afwend; waerom een gemaetige.duiftere piaets, voor zulke Lyders, van veel voordeel zal we-' zen. Om den onmaetigen Bloedloop te verminderen,, zal men een oft meer kleine Aderlaetingen doen; oft Bloedzuigers, Hirudines, aen de. Slaepen des Hoofds aenleggen. Ter afwending der Vogten, konnen Voetbaden, Trekmiddelen, Sinapifmi No. 60., ja des noods, Spaenfche Vliegplaefters aen de Kuiten oft Billen worden gelegt: En ter verbetering van den fcherpen Prikkel zullen de Dranken, en het Middel, hier boven gemeld, voldoen; ten waer den zeiven al te aenmerkelyk was, wanneer men teftens den Aër elafticus 'No. 33. 'er by zal laeten gebruiken.



Rotkoorts en Roodeloop. 301
§. v.
SLAEPZUGT, COMA.
'\XJ Anneer Slaepzugt, Coma, byden aenvang VV eener Rotkoorts zig openbaert, oft wanneer de zelve eenigen tyd geduert heeft; gemeenelyk is de oorzaek, dat het Merg der Herflènen, waer in de Zenuwen zyn, te overvloedig en te kragtigen invloed van geeften ontfangt, oft word veroorzaekt door den geweldigen aendrang en uitzetting der Vaten, die defchorsder Herflèncn, het Merg, en den oorfprong der Zenuwen drukken. Hier toe behooren nu alle die oorzaeken, welke de Vogten te overvloedig naer het Hoofd pcrfièn, gelyk daer is een gillende Rotftof in de Maeg,' welke de zelve Krampwys toefluit, van daer een geweldige uitzetting en opfpanning, welke den ftam der nederdaelende groote Slagader, en de by liggende Ingewanden drukt, en maekt dus, dat het Bloed, en met het Bloed te gelyk, de vergiftige Smet-ftoftèn door de takken der hertflagaders, die naer de bovenfte deelen gaen, met grooteren overvloed en drift worden gedreven; en door de uitzetting en drukking beletten, dat de geeften doorftraelen en afgekleinft worden; waer door fommige plaetfen van de algemèene gevoek plaets, met al te grooten drift en ongeregelde beweging, worden beroert; en van daer ontwaeken



S02
Aenmerking over de
ook de meefte zulker Lyderen met fchrik en ftuipagtige bewegingen; maer hervallen terftond weer inde voorgaendc Slaepzugt, en worden dus door deze beurtwiflelende ongemakken zeer fterk afgemat. .
Is de Slaepzugt voor 't overige geen gevolg van een gewelge ontlafting, die uit leegheid der Vaten en gebrek van Levens-geeften ontftaet, ncmaer erkent geen ander oorzaek, dan 'tgeen wy ftraks gezegt hebben, dan kan de Genezing met het befte gevolg cp de volgende wyze worden ondernomen.
Wanneer uit de aenwezende verfchynfels word opgemaekt, dat de volheid der Vaten wat dienen ontledigt te worden, dan kan eene niet al te ruime Aderlaeting den eerften Hulpmiddel wezen, en vermoed men een bedorve Rotftof in de eerfte wegen, dan zal eenige uren, oft onmiddelyk na de Aderlaeting, het zagtfte Braekmiddel No. 45. de grootfte hulp aenbrengen, en 'savonds een eenvoudige Klifteer; ten waer het Braekmiddel te gelyk eenige Stoelgangen had verwekt.
Den dag aenvolgende, de Slaepzugt nog aenhoudende, kan men het Campher-middel No. 37. om de dry a vier uren laeten gebruiken, en twee Spaenfche Vlieg-plaefters aen de Kuiten leggen; verders om de twee a vier uren, een *Mengfel van den Aër elafticus No. 6., en zoo wanneer het Toeval hier op nog niet wilde bedaeren, zal men een derde Spaenfche Vlieg-plaefter in den Nek,



Rotkoorts en Roodeloop. 303
ja zelfs des noods, nog twee andere op de Billen laeten aenleggen, en den Koortsbaft No. 42. by den Aèr elafticus voegen; en hier mede blyven volherden, tot den Toeftand merkelyk beter,oft teenemael is gedaen;
By dit Toeval zal men bezonderlyk agt geven, dat den Lyder een friflche en logtige ligging word bezorgt, terwyl deze hem ongemeen dienftig is; en daerenboven wel zorg draegt, dathy met het Hoofd verheven ligt, en hem dikwils in het bed een ander plaetfing laet nemen; want indien het Toeval wat te lang duert, zoude de deelen, welke door de zwaerte van het Lichaem geflaedig worden 'gedrukt, zeer ligt tot verfierving overgaen.
§. VI.
CARUS FEBRILIS, oft FEBRIS APOPLECTICA WE IR L HO L FVIANA.
Dit Toeval overvalt dikwils den Lyder zoo eensklaps, ten zy dat 'er meermaels een geringe onregelmaetige Koorts is voor afgegaen, dat men waerlyk moet verwonderd wezen, hoe den Toeftand des Lyders , op zoo korten tyd, tot zoo een gevaerlyk toppunt kan opfiygen. Somtyds gaen 'er zelfs geen de minfie verfchynfels vooraf; dog in fommige Jaeren en Saizoenen, wanneer de Smetfioffen zig gewillig naer het Herflen-



304 Aenmerking over de
geftel begeven, kan men dien gedugten ftaet door de volgende Kenteekens gemakkelyk opmaeken, ja zelfs voorzeggen.
De Lyders worden geduerig door eenen on• derbroken Slaep onruftig, en wanneer zy pooging doen om flaepen, en hun Oogfchelen willen toefluiten, hebben zy allerhande vremde vertooningen voor de Oogen, klaegen de daer by niet zelden van een ftekende oft vaftzittende Hoofdpyn; veelmaels konnen zy het Dagligt niet verdraegcn, en wanneer men hun Oogen wel befchouwt, bemerkt men iets buiten gemeen in de zelve, dat zig niet wel laet befchryven. Hun Aenzigt is ook watrooder, dan in den natuerlyken ftaet, den Pols volder en wat traeger, fomtyds is alles het tegcngeftelde, zynde het Aenzigt bleek, en den Pols zoo onderdrukt, dat hy nouwelyks voelbaer is. Voor het overige klaegen zy buiten het Opgemelde van geen ander Toevallen, en wanneer deze niet aenmerkelyk zyn, dan verbeelden vele Lyders, dat zy zelfs niet eens ziek zyn.
Somtyds duert dezen bedriegelyken Toeftand (die door alle de oorzaeken, die wy by de Slaepzugt hebben opgegeven, inigelyks kan ontflaen) twee, vier, tot zes dagen, wanneer 'er fehielyk een groote beroering, en eenen hevigen aenval van Koorts ontftaet, die den Lyder, als oogenblikkelyk, van alle zyne Zintuigen berooft, en in eenen diepen flaep ftort, fomtyds gebeurt het
ook.



Rotkoorts en Roodeloop. 305
ook, dat hy kort op den Aenval in een hevige Ydelhoofdigheid vervalt, welke eenige uren blyft aenhouden, waer na hy aliengskens tot bedaeren komt, en insgelyks in dien gedugten Slaep vervalt, waer in hy gemeenelykagt, twaelf, ja twintig en meer uren blyft liggen ; wanneer hy ontwaekt, is hy zonder Koorts, en weet gemeenelyk niets van al het gebeurde, klaegende niet anders, dan over vermoeidheid en kragteloosheid.
De Vrienden , en eenen niet al te kundigen Genees- oft Heelheer, welke pas te voren in de grootfte ontfteltenis waeren gedompeld, verblyden hun alsdan, geloovende in dit oogenblik, dat alle gevaeren voor by zyn: Ja het geheugt my, voor vier jaeren by eenen Lyder geroepen te zyn, die reeds in den tweeden Aenval diër gedugte Koorts lag, waer den Geneesheer daegs te voren den Lyder en Vrienden geluk had gewenfcht met de volkome herftelling; ja, hy was zoo zeer in dit denkbeeld verfterkt, dat hy zig reeds beroemt had , dat hy wel wift, dat alle opgemelde Toevallen voor zyne Hulpmiddels, welke uit niets, dan wat Nitrum, CremorTartari, en Rob Sambuci beftonden, moeiten wyken; maer ongelukkig bewees de uitkomft, dat hy grovelyk had misgetaft: Want den Lyder overleefde den tweeden Aenval niet; waer by het te gelyk bleek, dat hy met zyn gewaende Hulpmiddels tot die
Tweede Deel. y



306 Aenmerking over de
goede, dog egter bedriegelyke tuiTchen-poozing, niet het geringfte had toegebragt. In tegendeel was zyn onkunde berifpelyk, om dat hy zoo fchandelyk die tuiTchen-poozing had verzuimt waer te nemen.
Toen voor eenige jaeren deze zoo verderflyke Ziekte al-om in onze Omftreek veel verwoefting acnregtte, heb ik opgemerkt, wanneer de Paroxyjmi zeer fterk waeren, dat zeldzaern de Lyders den tweeden, en noit den derden Aenval overleefden: Zoo dat het van het grootfte aenbelang is, wanneer dit fchrikkelyk Toeval zig voordoet, van'er zyn grootfte aendagtop te veftigen.
Wanneer men uit de teekens, die wy zoo ftraks hebben opgegeven, vermoed, oft reeds by ondervinding weet, dat de venynige Zieke-ftof haer zeer gewillig naer het Herflèn-geftel begeeft, dan moet men fpoedig tot de verkoelende Ontlaft-middelen No. 30., verkoelende Dranken No. 61., 62., 63., het Campher-middcl No. 52. om de vier uren een Concerf, en den Aër elafticus No. 6., mede om de vier uren een Mengfel, de Trekmiddelen, Sinapifmi, No. 60. aen de Voeten, en twee Spaenfche Vliegplaefters aen de Kuiten, zyn toevlugt nemen.
D'Aderlaeting moet in dezen Toeftand als een gevaerlyk Middel vermyd worden , ten waer het uit de meermaels aengehaelde kenteekens bleek, dat 'er Ontfteking oft geweldige Beroeringe tegenwoordig was: Zoo infgehdcs de Braekmiddels, om dat deze te groote beweging en ontfteltenis



Rotkoorts en Roodeloop. 307
zouden verwekken, en zelfs aenleiding geven, dat den Lyder in een waere Beroerte, Apopkxia, zoude vervallen, zoo als ik weet, twee mael gebeurd te zyn. Dog wanneer een Rotftof in de eerfte wegen voorhanden was, en men door de walging, afkeer van fpyze, bitteren mond was overtuigd, dat de Stof beweegbaer zat, om gemakkelyk en zonder geweldige pooging te konnen ontlaft worden ; dan zal men zonder tyd-verzuim het zagte Braekmiddel No. 8., oft het allerzagtfte No. 45. laeten toedienen, 't welk niet zal miilên, de befte uitwerking te hebben.
Alle deze Middelen nu komen maer te pas, zoo lang den geweldigen Toeval maer dreigende' oft reeds aenwezig, dog egter van weinig duer i's: Maer zoo haeft hy werklyk in hevigheid is doorgebroken, wanneer men tot den Lyder wierd geroepen, dan komen alle opgemelde Middelen in geen aenmerking meer; Integendeel moet men dan fpoedig tot de Spaenfche Vliegplaefters aen de Kuiten, ja des noods op de Schenen, Billen en Nek overgaen: En om dat het gevaer fpoedig dient afgekeert te worden, heb ik myin verfcheide gevallen, wanneer tenens de Lyders daerby ydelhoofdig waeren, ongemeen wel bevonden, met vyf tot agt Builen Fentof<z tufichen de Schouders te doen ftellen: Dit Middel bragt een fpoedige veriigting aen, en maekte, dat de Stof zoo niet kon poft vatten, terwyl ondertuflehen de Blaermiddelen, na eenige uren toevens, het



30 8 Aenmerking over de
overige gunftig einde bewerkten.
Zoo haeft den Paroxyjmus is geëindigd, moet men niet denken, gelyk dien Geneesheer, waer van wy zoo ftraks gefproken hebben, en zig verbeelden , dat alle gevaeren voorby zyn, en ondértuflehen den Lyder aen zyn ongelukkig lot overlaeten, voorzeker neen: "Want zoo haeft zal men niet bemerkt hebben, dat hy ontwaekt en weder by zyn natuerlyke zinnen is gekomen, oft zelfs niet eens wagten tot den koortfjgen Aenval voor by is, oft men zal aenftonds tot den Koortsbaft No. 79. in overgrooten dojïs overgaen, en hier van om de ure oft zelfs nog dikwilder een Thékopje laeten nemen, waer by men* de Lavementen van Koortsbafi: No. 16. niet mag vergeten. Het Campher No. 52., hier van kan hy mede om de vier uren een Concerf nemen: Men laet ook met veel voordeel Comprcffen in Azyn gedopt, op het Voorhoofd en Slaepen leggen; waer by eene geduerige Vernieuwing van Logt van het grootfte voordeel zal wezen.
Mogt nu de groote Hoeveelheid des Peruviaenfchen baft tot verwondering ftrekken, oft zelfs vreeze baeren, dat dit Middel in te fterke gift wierd toegedient; tot deze zeg ik, dat die Hoeveelheid in fommige gevallen nog veel te gering zal wezen, om den koortfigen aenval tegen te houden-, zoo als ik by de Aenfpraek der hooge Regeering I. Deel. pag. 138. een aenmerkelyk voorbeeld hebbe bygebragt; waer den Lyder wel twee mael zoo



Rotkoorts en Roodeloop. 309
veel Koortsbaft gebruikte, en egter was dit onvermogend den Aenval tegen te houden.
Wanneer den Aenval, in weerwil dezer kragtige Hulp, doorbreekt, en men eens tot den Koortsbaft is overgegaen, kan men niet anders doen dan deBuflèn, Fentofa, andermael herhaelen, en nog een paer Vificatorien aenleggen. Overleeft den Lyder den tweeden Aenval, dan behandelt men hem wederom als voorgaende; blyft integendeel de Koorts weg, dan moet- men dog met den Koortsbaft blyven volherden, maer den tweeden dag aliengskens des zelfs groote hoeveelheid verminderen, tot men de gift op dry a vier Thé-kopjes per dag bepaelt.
Word den Lyder onder het gebruik hartlyvig, en klaegt hy over eenen gefpannen Buik, dan kan men een oft meer Klifterien tot hulp nemen : Den tienden, twaelfden, oft agtienden dag daer na, geeft men het zagte Laxeer-middel No. 59., breekt de Koorts op het gebruik van dit Middel weder door, welke gemecnelyk alsdan onder een ander gedaente zal te voorfchyn komen , dan moet men zeer opmerkzaem zyn : Want indien den tweeden Aenval weder hevig , en niet merkelyk minder was, dan zal men den derden niet afwagten, nemaer weder tot den Koortsbaft No. 79. overgaen:- Want het geheugt my nog met leetwezen, een Lyder behandelt te hebben, waer ik den derden Paroxyjmus onmogelyk konde by woonen, en dus op voorgeven van de Zie-



310 Aenmerking over de
ke-bedicnde moeft gelooven, dat den tweeden Aenval aenmerkelyk minder was geweeft, waerom ik het op den derden liet aenkomen, dog dezen was zoo geweldig en fchrikkelyk, dat mynen Lyder 'er onder bezweek.
Is men wederom tot den Koortsbaft overgegaen, en de Koorts andermael verdreven, en men wilde egter de eerfte wegen van haer dobberde Slymen, okSaburra zuiveren, dan zal men het zagte Braekmiddel No. 8. oft 45. laeten toedienen, en onmiddelyk daer na den Koortsbaft onder de volgende gedaente No. 80. doen gebruiken.
Wanneer alle Toevallen by dezen gevaerelyken toeftand, die wy hier voren hebben opgegeven, merkelyk zouden verfchillen, oft minder hevig . waeren, oft men wift reeds by ondervinding uit de Conftitutio Epïdemica, dat zy tot zoo een uitterfte niet zullen komen, dan moeten ook alle de Middelen, en wel namentlyk den Koortsbaft jn minder hoeveelheid toegedient worden.
Zeer dikwils heb ik dit gedugt Toeval waergenomen, wanneer een Rotkoorts reeds vier, zes, agt, twaelf oft meer dagen had geduert; maer alsdan overviel het de Lyders zoo eensklaps niet; ik kon het zelfs voorzeggen, wanneer ik maer opmerkzacm was: Want gemeenlyk klaegden zy niet anders dan over taeie en veelvuldidige Slymen in Keel en Mond, waer by de Tong dik, en met een witte papagtige Korft was bezet : De Spraek wierd ongevoelig belemmerd, en



Rotkoorts en Roodeloop. 3i1
de Herffenen waeren niet wel gcfteld, 'twelkdan ook te kennen gaf, dat een verdikking der Vogten, en ophooping in de uiteindens der Vaten van het Herflèn-geftel piaets hadden.
By dezen Toeftand zyn ook noit de koortfige Aenvallen zeer aenmerkelyk, men kan zelfs in zeer boofaerdige Gevallen nouwelyks een Rejnijjïo ontwaer worden; dog zeldzaern zullen zy, hoe gering en door eikanderen loopende, de opmerkzaemheid eens opregten Geneesheer ontfnappen; waerom men by dezen bedriegelyken Staet niet genoeg op zyn hoede kan wezen.
Tot geluk is dit bezonder, dat liet gevaer by dezen Toeftand maer by trappen vermeerdert, en men dus tyd genoeg heeft, het naekend gevaer af te keeren. Maer integendeel gefchied het veelmaels ook, dat de Lyders, wanneer deze fchrikkelyke Toevallen zig blykbaer voordoen, reeds door de Ziekte zoo zyn afgemat, en hunne Vogten door een rotte Ontbinding zoo ontaerd, dat 'er weinig hoop tot hun herltelling overblyft.
Zoo haclt men door de geringfte verfchynfelen zou opmaeken, dat dien gevaerlyken toefland wierd gevreeft, dan zal men aenftonds tot den Koortsbaft No. 79., het Middel No. 81., en de Mondfpoeling No. 82. overgaen, en verders alle de Middelen 'er by gebruiken, die wy hier voor en hebben opgegeven.



312 Aenmerking over de
S- VIL
YDELHOOFDIGHEID, DILIRIUM.
/^VNder alle Toevallen, die de Rotkoorts verzeilen, is zeker de Ydelhoofdigheid geen van de minfte, nademael zy altoos te kennen geeft, dat den aendrang van Bloed te veel opwaers gefchied, en met deze te gelyk de fcherpe Prikkelftof tot de Herflënen word overgebragt; waer door zeer ligt een Herfiën-ontfteking, Beroerte , Apopkxïa, Stuiptrekking en andere Verfchrikkelyke toevallen konnen ontilaen: Dog indien men in de meefte gevallen opmerkzaem is, kan. men zelfs de Ydelhoofdigheid voorzeggen; wanneer men agt geeft, en nauwkeurig onderzoekt en vraegt, of de Lyders geen vremde vertooning voor de oogen krygen, als zy die toefluiten en pooging doen tot flaepen. Daerenboven is meeftal het Wit hunner Oogen min oft meer rood oft ontftoken, klaegende boven al, dat zy het dagligt niet wel konnen verdraegen. Waer by alnog verzeld gaet een vliegende en ftekende Hopfdpyn: Wanneer een oft meer dezer verfchynfelen hun voordoen, moet dit tot waerfchouwing dienen, om op eene nabyzynde Ydelhoofdigheid bedagt te wezen.
Zoo haeft men dan eenige diër verfchynfelen ontmoet, en de ftekende oft vliegende Hoofdpyn waer niet aenmerklyk, geenen vollen en opge-



Rotkoorts en Roodeloop. 313
zetten Pols, brandende Hitte, rood Aenzigt, &c. 'er by aenwezig, dan zal men zonder lang te toeven, na 1 dat bevorens de eerfte wegen door Braek- en buik-openende Middelen behoorlyk hebben gezuiverd geweeft, tot den Koortsbaft en Spaenfche Vliegplaeflers overgaen, om diën gedugten toeval fpoedig te verhelpen, af te leiden, en alle gevaerlyke gevolgen voor te komen. Maer zyn 'er Ontftekings toevallen by verzeld, dan zou het zeer gevaerlyk wezen , zig in dit oogenblik van Braekmiddels, Koortsbaft en Spaenfche Vliegplaefters te bedienen. Integendeel komen alsdan Aderlaetingen, verkoelende Klifterien, en zagte dooripoelende 'Middelen in aenmerking: Want om den drift van de Bovendeden af tewenden , en derhalven een gevreefde Herflenontfteking voor te komen, raed Celsus (a) de verkoelende Klifterien aen, om de ziekmaekende Stof naer onder af te leiden, terwyl die Stof op de^e wyze weggenomen zynde, word de zi^te Zelfs verzagt door verligting der bovenfte deelen.
In fommige jaeren, wanneer de Stof der ziekte gewillig fchynt naer het hoofd te gaen, en Ontfteking der Herflènen , oft Slaepzugt bedreigt,' dan zegt Sydenham : cb) Dat 'er niets voordeeliger is, dan dat het hoofd van alzulke Lyders word gejehoren, en maer enkel met een muts bedekt Zy^ om voor de buite-koude befchermt te wezen.
(a) Lib. II. Cap. 12. pag. 86.
(b) Sched. Monit. de nov£ Febr. Ingref. pag. 660.



314 Aenmerking over de
Zagte Vry vingen en Fomentatien van Water en Azyn op het hoofd, heb ik insgelyks zeer heilzaem bevonden.
Is de Ydelhoofdigheid reeds aenwezig, wanneer men tot den Lyder word geroepen, oft volgt die fpoedig op den eerften aenval deiKoorts zelfs, en blyft die onafgebroken voorddueren, dan moet men mede zeer omzi°ti°zyn, zig van Braekmiddels te bedienen. Ten waer het Ylen niet te fterk waer, en dat 'er een vuile Tong, bitteren Mond, Walging, afkeer van alle Spyzen by gepaerd ging 5 in zoo een Geval heb ik my meer dan eens van de wyze vermaening, die den grooten Boerhaave (a) aen zynen uitmuntenden Leerling gaf, my van het zagte Braekmiddel No. 8. oft 45. met het befte gevok bedient, en even daer door als van Zwieten ondervond, dat myne Lyders als oogenblikkelyk by hun natuerlykc zinnen kwamen; hoe wel den Heer de Man (b) de Braekmiddels in alle opzigten by de Yling, ja zelfs by een gevreefde fchynt af te keuren. Dan van Zwieten , (cj om deze bevreeftheid by fommige weg te nemen, aenmerkt hier by te regt, dat fchoon het Aenzigt geduerende de Braeking opzwelt, de Oogen met bloed befproeid en traenende zijn... En meer
Ca) van Zwieten in Aphor. §. 701. Tom. II.pag. 596.
(b) Verhandeling over de kwaedaerdige Rotkoorts, p. 109.
(c) Comment.in Aphor. Tom. II. Aphor. jQi.pag. 603.



Rotkoorts en Roodeloop. 315
andere Toevallen worden gezien, die zeer duidelyk wonen, dat het Bloed, onder de pooging tot braeken, met grooten overvloed en drift naer het Hoofd word gedreven, en de Faten opfpant; egter genezen Braekmiddelen de Tling fomtyds Zeer keur lyk. Naementlyk in het Geval, waer in die zoo aenftonds aengeprezen zÜn- Maer word 'er geen vuile Tong, bitteren Mond, Walging &c. opgemerkt; maer integendeel d'ontftekings Toevallen doen zig blykbaer voor, dan zullen de verkoelende Ontlaft-middclen No. 30., 31., en om de twee a vier uren een Mengfel van het Middel No. 83. De verkoelende Klifterien No. 46. de verkoelende zucre Dranken No. 24., ói., 62., 63., de Trekmiddelen, Sinapifmi, No. 60., ja des noods, Spaenfche Vliegen aen de Kuiten, en het geheele lichaem baeden met warm Water, zoo als wy by d' ontftekings Koorts hebben opgegeven, van uitmuntenden dienft bevonden worden.
Gelyk nu het lot diër Lyders veel gevaerclyker ftaet, wanneer men te laet is geroepen, en deze bereeds aen 'tYlcn zyn, dan by die, welke bevorens behoorelyk hebben gezuiverd geweeft, zoo waer het te wenfehen, dat ider Kerkvader oft Zielbeftierder hier op bedagt was, van by alle zwaere bezoekingen hun vergaederde Gemeente in de Predicatien op het nadrukkelykfte aen te bevelen, van dog fpoedig de hulp eens Geneesheer in te voorderen.



3i6 Aenmerking over de
Somtyds ontftaet het Ylen maer by den verderen voordgang der Ziekte, zoo als Zimmerman 00 te regt aenmerkt: Foor-al door fterlce en herhaelde Aderlaeünge, of het vroegtydig geven van 'verhittende en hertjlerkende Geneesmiddelen.
Wanneer dit Toeval, op het gebruik diër Middelen ontftaet, dan is waerlyk den toeftand des Lyders hoogft gevaerlyk, om reden de oorzaek zelden door de bediende Geneesheeren word gekent, waer door men ook van de aengewende Hulpmiddelen niet dan een geringe verligting te verwagten heeft.
De Ydelhoofdigheid mag nu ontftaen door wat oorzaek het wilt, genoegzaem, wanneer de zelve onder het gebruik der ftraks gemelde Middelen even fterk bleef voorddueren, dan zal men nog een paer Spaenfche Vliegplaefters op de Billen, en des noods, een derde in den Nek verordenen ; altoos agtgevendc, dat men de zelve binnenwaerds aen de Kuiten en Billen laet aenleggen, en deze daer twintig a vierentwintig uren laet verblyven, waer na de opgetrokken Blaezen, indien zy niet reeds van zelfs open zyn, door een fchaer zullen geopent worden, en dan behandelen , zoo als ftraks nader zal gezegt worden. Wanneer de Toevallen minder zyn, en men
O; Verhandeling over den Roodeloop. pag. 399.



Rotkoorts en Roodeloop. 317
by ondervinding uit de Conftitutio Epidemica weet, dat de Smetgiften niet zoo gewillig naer de Herflènen gaen, zoo als in fommige jaeren, faizoenen, oft andere omftandigheden vceltyds geregeld gefchied, en de Lyders klaegden niet anders dan over zeker zwaerte, duizeling, oft een ligte Ydelhoofdigheid, dan kan men zig maer enkel vergenoegen met de Trekmiddelen, Sinapifmi, No. 60. aen de Voeten en Kuiten te leggen, 'twelk ik by diergelyke Gevallen altoos voldoende heb bevonden.
Uit aenmerking dezer aenraeding, moet nu egter niemand het gevolg trekken, al of ik de Spaenfche Vliegen hierom voor verdagt houde, met opzigt, zoo als eenige voorgeven, (a) dat zy de Ontbinding en Alcalejcentie onzer Vogten zouden bevoorderen; geenzins, de bekroonde, en niet genoeg, volprezens-waerdige Verhandeling van den Heer de Man, (b) en die van den geleerden Forsten, (O en myn eigen bevinding, hebben my reeds van over lang van het tegendeel overtuigt. Dat ik egter de Sinapifmi in geringe gevallen voor de Veficantia ftel, gefchied niet anders, dan om reden, dat de meefte Lyders en Vrienden zig afkeerig voor de zelve toonen, fchrikkende t' clkens voor de pyn, en te
(a) Baglivius de Ufu £f Ahifu Veficant.
(b) By het Genoodfchap JervandisCivibuï.I. Deel.pag. 162.
(c) Dijfert. inaugur.More major. def. Lugd. 3 F eb. 1775-



318 Aenmerking over de
gelyk geloovende, dat hun leven oft gezondheid aen de goede oft kwaede uitwerking dezer Trekmiddelen afhangt; waer by fommige zig nog verbeelden, dat hunnen toeftand welallergevaerlykft moet wezen, nademael men tot zulke uitterfte Middelen overgaet. Dog wanneer ik die noodig vond, en t'elkens zulke fchrikagtige Lyders oft Vrienden aentrof, dan bediende ik my van de volgende konftgreep: ik liet de Sinapifvü No. óo. als naer gewoonte vervaerdigen, met belafting, dat ik hun een Poeder zou bezorgt hebben, naementlyk Spaenfche Vliegen met Campher, als by No. 84; waer van zy dry a vier fnuifkens boven op de Trekmiddelen moeften ftrooien, wel in vry ven, en dan verders naer gewoonte op de Kuiten oft Billen leggen. En ziet, t'elkens heb ik even dan met de Spaenfche Vliegplaefters myn oogmerk bereikt: Want zelfs eenige, die het voormaels nog beproeft hadden, bedankten my by de tweede reis voor diergelyken Papmiddel; terwyl hy meerder trok, cn heviger pyn verwekte, dan de Vificatorien zelfs.
Wanneer de Ydelhoofdigheid zeer hevig is, hebben Pringle, Ca) Whytt, (b) Gilchrist, CO en meer andere gelceraert: Dat men een Spaenfche Vlicgplaefter op het hoofd, na dat het Hair ee-
(<i) Maladies des Jrmées. Tom. I. pag. 210.
(b) Operandi mod. Veficator. pag. 216.
(c) Effais &? Obfervat. d'Edenbourg. Tom. IF. pag. 462.



Rotkoorts en Roodeloop. 319
nige uren van te voren was afgefehoren, moeit leggen. Tweemael ben ik ooggetuige geweeft; waer in myn afraeding geen veld kon winnen, om dat in beide gevallen de zelve door een voornaemen Geneeskundigen was voorgefchreven: Waer van de uitwerkingen zoo fchriklyk waeren, dat beide Lyders op een jammerlyke wyze zyn omgekomen. Verwonderlyk is 't, daer dien zeiven Geneesheer in beide deze gevallen zoo blykbaer de kwaede uitwerking 'er van zag; egter blyft zyne ftyfhoofdigheid op dit point op heden nog zoo groot, dat hy door geen reden, die ik hem meermaels hebt voorgedraegen, van het tegendeel is te overtuigen. Een mael weet ik my te binnen te brengen, waer die met geenen doodelyken uitgang werkftellig is gemaekt, en dat was nog op een Zoon ïEsculapii.
Daer het een bekende waerheid is, dat de Vificatorien door de beroemdfte Schriftftellers worden aengeraeden om een Smetftof, die naer de HeriTenen is gegaert, van deze deelen af te leiden; wel dan doet men immers kwaed, ja men werkt dom en moorddaedig, wanneer men het Bloed, en met het Bloed te gelyk de Smetftof nog meerder naer het Hoofd trekt: (Zoo als den beroemden de Man (a) mede heeft aengemerkt) Wat ook andere daer tegen mogten'inbrengen,
(a) Lib. Cit. Tom. I. pag. 156.



32o Aenmerking over de
voorgevende, dat zulks alleen door de uitwendige Carotides, met verligting der inwendige zou gefchieden.
. Wanneer ik Lyders aentrof, waer in de reeds aengeprcze Hulpmiddels geen al te groote verligting aenbragten, dan heb ik meer dan eens op aenraeding van den zeiven de Man Ca) twee Spaenfche Vliegpiaefters op de Schenen doen leggen, en dit t'elkens met het befte gevok bekroond gezien. Jammerlyk is het maer, dat deze uitgekoze piaets bywylen zulke leelyke zweeren nalaet, die niet zelden zeer moeilyk te genezen zyn. Door den fcherpen prikkel der Spaenfche Vliegen nu word niet alleen de onderdrukte Natuer opgewekt, en ter doorftraeling bekwaem gemaekt; maer zelfs den aendrang der Vonen welke de Herffenen door haer Scherpte metOntfteking oft Verettering bedreigden, van het hoofd afgewend, en naer -elders gevoert, terwyl noeen groot gedeelte der rottige Stof, door de fterke Ettering, uit het lichaem zal worden gebrast Daer wy nu fteeds van de Vificatorien hebben gefproken, zoo moet men by het aenleggen no? telkens op het volgende bedagt wezen, naementlyk: Dat men die noit al te vroeg aenlegt, oft waer de Koorts nog maer weinig tyd heeft geducrt- zoo insgelyks niet, waer eenen harden en
vollen
(a) Ibid. Tom. I. pag. 156.



Rotkoorts en Roodeloop. 321
tollen Pols tegenwoordig is: Want anders kon het niet miflèn, of door des zelfs prikkel zoude de Koorts en Ontftekings toevallen vermeerderen, zoo als Hüxham (a) zegt: Dat hy verzekerd is, dat het waerlyk zpo zal gejchieden.'
Dikwils maekt men al te veel ipoed, om tot de zelve over te gaen, vooi-al, wanneer de Koorts in haer grootfte geweld is: Want in dit oogenblik is het, dat het lichaem geen de minfte. prikkeling van noode heeft, om reden de fcherpe' Smetftof reeds maer te veel prikkeling op de zagte deelen verwekt. Ziet verder hier over Bagltvius (b) en Bellini. (c) Waerom het beft zal wezen, dat men liever wat toeft tot dat het grootfte geweld der Koorts bedaerd is, dog 011dertuflchen kan men van de Sinapijmi No. 60. en andere Middelen gebruik maeken, die wy zoo ftraks hebben opgegeven.
Wanneer men in dc noodzaeklykheid is gefteld geweeft van vier oft meerder Spaenfche Vliegplaefters te doen aenleggen, dan moet men bedagt wezen ter afwending van troebel Pis, pynelyke Snyding, Bloedwateren &c. van geduerende den tyd dat zy hun werking verrigten, de Lyders een groote hoeveelheid van Gerfte-water-
fa ) EJfai fur les Fievres. pag. 44.
DeUfu Sf Jbufu Feficant. Ibid. de Fibra motrice. (c ) De Stimulis.
Tweede Deel. X



322 Aenmerking over de
met Honing en Salpeter No. 23., 71. te laeten drinken, oft in des zelfs piaets Amandel oft Zoetemelk, waer van Celsus (a) reeds gewaegt goede uitwerking gezien te hebben. Maer zoo de Toevallen werklyk daer zyn, dan wilt den Heer de Man (b) geen vaerdiger Hulpmiddel gegeven hebben, dan No. 85., waer van ik waerlyk in dry aenmcrkelyke gevallen zeer goede uitwerking heb gezien.
Als de Spaenfche Vliegplaefters, volgens dat den toeftand zulks heeft vereifcht, 12, 14, 16, tot 24 uren hebbenaengelegen, 'twelk doorgaens genoeg is, om een Voldoende Blaer te trekken, dan zal men die afnemen, en d'Opperhuid, die los is, afscheiden; en ^verders de ontvelde piaets met de Zalf No. 86. verbinden, en tragten die zoo lang open te houden, tot men zyn oogmerk heeft bereikt.
Zyn 'er Geftellen , die den Styrax niet wel Verdraegen konnen, dan neemt men in des zelfs piaets de gemengde Zalf No. 87. Andere gebruiken den Uug. Bajiliconis, met gemeene groene Zeep; maer gemeenlyk verwekt dit laetfte, uit aenmerking van het Alkali, veelmaels zeer ondraegelyke pyn, welk folteren, wanneer men eens zyn oogmerk heeft bereikt, my overtollig, ongefchikt, ja zelfs vreed en onmenfchlyk voorkomt.
O) Lib. 5. Cap. 27.
(b) Servandis Civibus. Tom. I. pag. 37.



Rotkoorts en Roodeloop. 323
Gebeurde het, dat de Verzweering te vroeg wilde iluiten, voor al-eer men zyn oogwit ten vollen had bereikt, dan zal men liever op een ander piaets een paer nieuwe Plaefters leggen, en behandelen als voren. Wilde men integendeel de Genezing beöogen, dan zal oft den Ungt. Bajiliconis alleen, oft het Etnpl. Diapalma, dog belt het Empl. Triapharmacum No. 88. in alle opzigten voldoen.
Maer wanneer, ondanks het opgemelde, de Etterdragt zeer moeilyk tot Genezing was te brengen, na dat de Ziekte teenemael was overwonnen, en weken, ja maenden lang bleef etteren, dan heeft Baglivius (aj noit beter gevonden, dan tweemael daegs fynen gejlampten Wierook op zulke Ferzweeringe te Jirooien, hoe wel de Zalf No. 89. my in diergelyke Gevallen noit heeft verlegen gelaeten. Was de Ettering dagelyks zeer aenmerkelyk, dan mag men deze niet te fehielyk, oft met geweld opdroogen; want Willisius en Bohnius (by brengen voorbeelden by van gevaerlyke weder-inftortinge, waer op kort daer na de dood volgde.
Voor het laetfte dient men by het verordenen der Spaenfche Vliegplaefters nog het volgende in aenmerking te nemen, dat is, dat de zelve by
Ca) Lib. Cit. Cap. 3. §. 3. (b) Bc Officio Medici. Cap. i*.



324 Aenmerking over de
ganfch teere, en voor-al by Kinderen, niet te groot mogen wezen, en by zeer kleine zullende Sinapifmi alleen volitaen.
Na de nuttigheid en heilzaeme werking der Spaenfche Vliegen in Ydelhoofdigheid op het wydloopigfte voorgcdraegen te hebben, thans moet men hier by niet vergeten het geen wy reeds hebben aengemerkt, en zig verbeelden al oft dit Middel alleen in ftaet waer den Lyder te redden, geenzins; want onder des zelfs werking mag men de volgende Hulpmiddelen, zoo als wynogmaels hebben gezegt,niet verwarloozen, naementlyk het Campher-middel No. 52.,. het welk door zyn rotting-zweerende en kramp-fiillende kragt by dezen Tociland van veel vermogen zal zyn, zoo mede den Koortsbaft No. 43., en tuflehen beide den Aer elafticus No. 41.. Waeren 'er Geftellen, die den Campher niet wilden dulden , oft het zelve Middel deed de Yling, Diliriitm, niet ftiilen, dan kan men het middel No. 90. oft 91. beproeven. Sydeniiam (a) was gewoon den Geeft van Koperrood met dun Bier in 9 ling met het grootfte voordeel voor te Jchryven. Op zyn aenraeding, heb ik dit mede by den Koortsbaft oft Aér elafticus gevoegt, en even het befte gevolg 'er van gehad. Sommige, waer onder den Heer Bell (bj wel
(a~) Opera univerfa Secl. y. Cap. 2. pag, 289. (b) Obfervat. de Febre putrida maligna.



Rotkoorts en Roodeloop. 325
de meefte aendagt verdient, pryzen zeer dengefalpeterden Kalk van Spiesglas, Calx Antimonii nitrata, by de Tling, dan in hoeverre dit waer is, kan ik voor als nu niet melden, alzoo ik het noit ter proef heb genomen. Maer dit weet ik by ondervinding waer te zyn, dat den damp van Azyn en Water in den Neus opgetrokken, wanneer men vermoed, dat den Lyder zal Ylen, van veel voordeel is.
Zoo lang een Lyder ydelhoofdig is., zal men voor-al zorg draegen, dat den Dampkring binnen de Vertrekken in een gemaetige verkoeling word gehouden, en zyn Hoofd zoo hoog als mogelyk is word geplaetft; om reden, dat het Bloed in een regte plaetfing alles gelyk fiaende, met grooteren overvloed en drift naer het Hoofd zoude gevoert worden.
Veel Geneesheercn hebben ook een fchaedelyke gewoonte, dat is, wanneer hun Lyders aen 'tYlen zyn, dat zy voor-al zorg hebben van alle Venfiers te doen fluiten, op dat het dagligt hun niet mogt genaeken; en deze doenwyze komt my zeer verderflyk voor, eensdeels, om dat de verfche Logt hier door belet word tot den Zieken te komen, en anderdeels, om dat ik veelmaels heb waergenomen, dat de Lyders in 't donker meer Ylden, dan by een gemaetig dagligt.
Voor het laetfte, had ik byna vergeten te melden , clat het meermaels is gefchied, dat de Natuer in Ydelhoofdigheid haer zelfs zoekt te. red"



326 Aenmerking over de
den, door het herwckken van een Doorloop, en wel naementlyk ontrent den tyd der koking, zoo als Bagliviüs GO te regt heeft opgemerkt! Quando in Delirio fupervenit alvifluxio, Morbo ad coëtionem tendente, folvit. illud. Waerom men, zoo haeü dit zal bemerkt worden, de Natuer in deze behulpzaem zal wezen, 'tzy met om dé vier a zes uren een Conferf No. 31., oft nog beter om de vier uren een Lepel van de Mabar ber Tinèïur. No. 35. te laeten geven.
§■ vin.
ZWAKHEID.
'T'Wakheid & Rotkoorts ontftact niet zelden ^door de groote kwaedaerdigheid der Smetgiften, oft een bedorve Rotftof in de Maeg, welke door een bezonder vermogen de geeften onderdrukt, en als in een oogenblik alle kragten te neervelt, fchoon 'er geen verlies van Vogten is voor afgegaen, en geen mcrkelyke verandering in de overige vlooibaere of zagte deelen word befpeurt. Wanneer voor al het laetfte piaets heeft, dan zal het Braekmiddel No. 7. oft 8. aenftonds gegeven, zoo een Lyder als oogenblikkelyk van een fchynbaere dood redden, zoo als wy elders nog gezegt hebben.
(a) Fruxis Medio. Lih i. de Phrenttid.



Rotkoorts en Roodeloop. 327
Millioenen Men ft, hen, zegt den beroem den Zimmermann, (a) had men een vroegtydig graf ontrukt, wanneer men met meerder inxjgt de waere oorzaeken der Zwakheid in Koortfen, dien grooten grondregel, mogt begrepen hebben. Is integendeel den drift der Koorts al te flouw, zoo als men veel-al in kWynende en kwaedzappige Geitellen, welke door een Rotkoorts aengetaft zyn, aentreft, om dat hun koude, taeie en lymige Vogten niet door de nouwtens der Vaten van de fchors der Herflènen konnen doordringen, waer door de Koorts ook onbekwaem word haer ftoffelyke oorzaek t'overwinnen, in beweging te brengen, af te fcheiden en te ontladen, dan heeft men die Middelen noodig, die de al te zwakke beweging in zoo verre konnen herftellen, dat zy het zoo aenftonds gemelde konnen verrigten; dog met zoodanige beftiering, dat de vlooibaere deelen door de al te geweldige beweging niet vervliegen, oft de teere zagte deelen niet vernielt worden.
Onder alle de hertfterkende Middelen nu, munt boven al uit het maetig gebruik van een welgegift Bier, eenen goeden kragtigen Wyn, en den Koortsbaft onder de gedaente No. 92. gegeven.
Den Wyn is zekerlyk een keurlyk en voor-
(a) Verhandeling over den Roodeloop. pag. 396.



328 Aenmerking over de
treftelyk hertfterkend Middel: Zou Hüxham (a) daerom niet regt gezegt hebben? Dathy alk de Hertfterkjels, die ae Konjt kan voordsbrengen, overtreft. En Helmont : (b) Dat den Wyn een bedonder aenduidlng heeft, niet alleen om dat hy de kragten byzet, waer mede de Natuer de gehaete Jtof temt i maer daerenboven, om dathy dienjllg is tot een ïoervogt voor de Geneesmiddelen. By is nog naementlyk een bode, die de wegen weet, gereed is tot de reis, aengenaem voor ons binnenjle, en word tot de gehelmde vertrekken taegelaeten.
„ Wanneer Moivro (c) in zeer boosaerdige „ gevallen, waer de Levensgeeften door de he„ vige Smetgiften te veel onderdrukt la<?en,zao„ dat onder hergebruik des Koortsbaft "den'Pols „ verminderde, en de Ydelhoofdigheid en ande„ re kwaede toevallen hun openbaerden, dan „ zette hy dit Middel aen een zyde, gaf Hert„ Herkende, met vyftien Greinen Myjcus , en l\at „ in den Wyn Kaneel koken, en den volgenden „ dag waeren zyn Zieken reeds beter."
Uit het aengehaelde moet nu niemand het gevolg trekken, wanneer men de Hertftcrkfels noodig agt, dat men hierom eensklaps tot des zelfs onbepaeld gebruik overgaet, en dus als van 'teen
(a) Effai fur les Fievres. pag. 152. Q? feq.
(b) Be Febribus. Cap. XII. No. 7. pag. 773.
(c) Zimmermann Lib. Cit. pag. 392.



Rotkoorts en Roodeloop. 329
uiterfte in 't ander vervalt; geenzins: Want dit alles, zeg ik, zou bedenkelyke gevolgen konnen hebben ; waerom het beft zal wezen, aliengskens en by trappen op te klimmen, en daer by zorgvuldig agt te geven, wat uitwerking op des zelfs gebruik' volgt, om te konnen bepaelen, of men de zelve moet vermeerderen oft verminderen.
Gebeurt het, dat de Zwakheid ontftaet, zoo als in d'Ontftekings Rotkoorts zeer dikwils gefchied, en hier voren by pag. 121. reeds is gemeld , dat door te groote volheid der Vaten mede de Levens geeften worden onderdrukt, waer door de Zwakheid, bleekheid des Aengezigt, zwakken Pols, die byna niet voelbaeris, en meer andere Toevallen konnen ontftaen; dan is 'er geen vacrdiger nog zekerder Hulpmiddel, welk men den Lyder in dit gevaerelyk tydftip kan toebrem; gen, dan een Aderlaeting, een oft meermaelen herhaeld. Waer by nog in aenmerking komt de verkoelende Klifterien No. 46., het geheele lichaem te baeden met warm Water, overvloedige falpcteragtige Dranken No. 19., 61., 62., 63., en om de twee a vier uren den Aër elafticus No. 6. Alle welke Middelen behoorelyk en vaerdig aengewend, zelden zullen miffèn (ten waer 'er reeds verfcheuring en vernieling in het Vaetgeftel der Herflènen was) van het ingepakte Bloed te verdunnen, te ontbinden, en de befte uitwerking tot gevolg te hebben.



33° Aenmerking over de
HOOFDPYN.
TTOofdpyn in Rotkoorts is niet als een geJLJ. volg van eenen al te geweldigen aendrang
CBloed naer de Herffenen, welk gemeenelyk eenen vollen en opgezetten Pols, rood Aenzigt, brandende Hitte zal erkent worden; of het gefchied door den prikkel eener venynige Ziekeftof, op het Flerflèn-geftel zelfs; oft door een medelydende oorzaek van eenen rotten prikkel, die in de Maeg huifveft.
Indien de Hoofdpyn vermeerdert,, oft lang aenhoud, kan die ligt een Ontfteking der HeriTcnen, en verfcheide zwaere Toevallen te weeg brengen; waerom men ten eerften moet bedagt wezen, van die tegen te gaen.
Is den geweldigen aendrang van Bloed naer de Herffenen 'er de oorzaek van, dan zal een oft meer Adcrlaetingen, die naer het voorwerp en tydsomftandigheden moeten bepaelt worden, een kragtige en vaerdige Hulp verfchaffen; terwyl niets in ftaet is, den onmagtigen Bloedloop zoo fpoedig te verminderen, dan de zelve. Wyders zal men door verdunnende falpeteragtige Dranken No. 19. 61. 62. 63. door zagte verdunnende Spyze, en om de twee uren een lepel van het Middel No. 78. het overige tragten te bewerken.



Rotkoorts en Roodeloop. 331
Niet minder komt in aenmerking een geduerige ververiTcbing van Logt, het inademen, en optrekken van den Damp van Water en Azyn, waer. by men geduerig het lichaem zal laeten bevogtigen met het zelve Voervogt. Ziet wat wy by pag. 211. hier over verder aengeteekent hebben. Verders doeken, in het zelve vogt nat gemaekt, en op het Voorhoofd en Slaepen laeten leggen. Nog word hier by vereifcht, dat men den Lyder bedaerdheid van geeft en ftille ruft aenbeveelt, en alle voorwerpen, die de zintuigen konnen beroeren, afwend en vermyd, waerom een gemaetige, en niet al te duiftere piaets voor zulke Lyders van veel voordeel zal wezen.
Ter afwending der Vogten, konnen Voetbaeden, waer in de Voeten niet te diep, ook niet te warm mogen geplaetft wezen, met voordeel gebruikt worden. Dog dit niet helpende, dan zullen de Trekmiddelen No. 60., ja des noods een Spaenfche Vliegplaefter in den Nek, aen de Kuiten en Billen van groot vermogen zyn.
Tot verbetering van den fcherpen Prikkel, zullen mede de verdunnende falpeteragtige Dranken No. 19., 61., 62., 63., en het Middel No. 78. met het befte voordeel worden gegeven; ten waer den Prikkel al te geweldig was, wanneer men teffens den Aër elafticus No. 6. om de vier uren 'er by zal laeten gebruiken.
Word de Hoofdpyn door een bedorve rotte Prikkelftof in de Maeg veroorzaekt, 't welk men



332 Aenmerking over de
gemakkelyk zal erkennen aen de Walging, bitteren Mond , Afkeer van Spyze, en een ligte ftekende oft kramptrekkende Pyn in den Maegput; dan moet men aenftonds den Lyder overvloedig maer teffens weinig te gelyk, van eenen verzagtenden en lymigen Drank No. 61., 62., 76., 77. laeten drinken, en eenigen tyd daer na het zagte Braekmiddel No. 8. laeten gebruiken, 'twelk alsdan zelden zal miflen, de befte uitwerking te hebben. Waer na men tot den Aër elafticus No. 6. om de vier uren een Mengfel zal overgaen.
§. X.
KEEL-ONTSTEKING, ANGINA.
"PJ E Keel-ontfte|jig is een toeval in Rotkoorts y U alswanneer de zelve onder de gedaente van een zinkagtige Ontftekings Koorts haer voordoet, zeer gemeen; en niet zelden ontftaet die door een ftoftèlyke Vcrplaetfing, oft een ondcrbrokc Uitwaeffeming, waer door zy min oft meer met Ontfteking verzeld gaet, en namaete de zelve aenmerklyk is, word de Doorzwelging moeilyk, ja veelmaels onmogelyk.
Haeren onderfcheiden Aerd word gekent uit de teekens, die wy in den loop dezer Verhandeling op verfcheide plaetfen hebben opgegevenDe "Genezing vereifcht, indien zy met hevige Ontftekings toevallen verzeld gaet, een oft meer



Rotkoorts en Roodeloop. 333
kort op eikanderen gedaene Aderlae dingen; maer wanneer d'Ontftekings toevallen niet aenmerklyk waeren, dan kan men van d'Aderlaeting geheel afzien; integendeel aenftonds, indien 'er een beweegbaere Rotftof in de eerfte wegen wierd vermoed, tot het Braekmiddel No. 8. overgaen. Zyn 'er omftandigheden by verzeld, die des zelfs goede werking twyffelagtig maekten, dan kan men even met het befte gevolg het buikopenend Middel No. 30., oft het Mengfel No. 59. laeten toedienen. 'Tzy nu de Aderlaeting piaets gehad heeft, oft niet, egter word 'er vereifcht, dat men van den beginne af den Lyder met het Middel No. 93. vlytig laet gorgelen, en wel aenbeveelt, van t'elkens na het zelve het Slym met geen geweld voor te brengen, want door deze pooginge word de Keel geduerig droog, geprikkelt en nog meer ontftoken. Daerenboven zal men te gelyker tyd de ontbindende Stoving No. 67., waer in wolle doeken oft lappen zullen gedopt worden, warm om het ure op de lydende deelen laeten leggen: Wanneer na alle deze Middelen eenigen tyd gebruikt te hebben, niet wilden helpen, en de gefpanne Vezels by den Staet van een hevige Ontfteking waeren inmiddels door d'Aderlaeting verflapt, dan zal men een Spaenfche Vliegplaefter, die in grootte na de uitgeftrektheid der pyn moet bepaelt worden op het deel leggen; en verders behandelen, zoo als wy by pag. 322. gezegt hebben. Indien by de Kcel-ontfteking eenen hevigen



334 Aenmerking over de
droogen Heeft gepaerd ging, dan kan men buiten de hier na te noemen Hulpmiddelen nog van het Likmiddel No. 94. om het ure een Moftaerdlepeltje laeten nemen, en tellens van den Drank No. 1., 2. oft 77. vlytig laeten drinken.
Word door een fchielyke en aenmerklyke Zwelling het doornikken teenemaelonmogelyk,ja zoo, dat 'er gevaer van Verftikking te dugten was,' dan zal d'Aderlaeting, voor-al die onder de Ton" op de Kievorfch-aders herhaeld, en verfcheide maelen daegs de Klifteer No. 46., metbyvoeging van een half once Sal 'Epjbn moeten toe°edient worden. En wanneer dit nog niet fpoedig5 wilde helpen, twee Spaenfche Vliegen aen de Kuiten, ja des nood, nog twee op de Billen laeten leggen. Word integendeel de onmogelykheid van flikken door de tegenwoordigheid eens Etterzak veroorzaekt, dan kan men niet te fpoedi°- het Gezwel openen, zoo als ftraks nader zal gezegt worden.
In 'tbeginfel eener Keel-ontfteking moe-en d' Ontlaftmiddelen bepaclt worden naer dat d'Ontftekings toevallen meer oft min hevig zyn. Is zy groot, en d'Aderlaetingen zyn voorafgegaen, dan mag en moet men Ontlaftmiddelen gebruiken; do<* in minder hoeveelheid, om geen groote Beroering te verwekken, en den ftaet nog erger te maeken: Waerom een gemaetige Loslyvigheid in alle opzigten zal voldoen. By dezen ftaet zal men ook van het Mengfel No. 38. om de twee uren een



Rotkoorts en Roodeloop. 335
lepel laeten nemen, om de ongevoelige Uitwaeffeming te hei-nellen, en de brandende Hitte te maetigen; waer door men ongemeen voordeel zal herlangen. Maer was de Ontfteking niet aenmerklyk, de brandende Hitte niet hevig, dan mag men rykelyk, 't zy van boven oft onder, de eerfte wegen zuiveren.
Had men te lang getoeft met het aenleggen der Spaenfche Vliegplaefters, oft d'Aderlaeting was verzuimd, oft niet genoeg naer behooren gedaen, om een Ontbinding te verkrygen: Maer integendeel men geloofde, dat d'Ontfteking tot een Etter-gezwel overging, oft reeds was overgegaen, dan moet men onmiddelyk de Genezings wyze veranderen met minder Ontlaftmiddelen te geven, en d'ontbindende Stoving in eenen verzagtenden Pap No. 95. te veranderen, en den Gorgel-drank No. 96., die even tot het zelve zigtpunt is ingerigt, daer by laeten gebruiken; en zoo haeft men vermoed, dat 'er Schommeling van Etter tegenwoordig was, door het Lancet oft Biftourie laeten openen; en alsdan verder de , Zweer door de Mondfpoeling No. 97. laeten zuiveren en genezen.
Voor het laetfte moet ik mynen gcagtcn Lezer, nog het volgende melden, dat is: Dat ik by d*Ontftekings Rotkoorts verfcheide maelen heb waergenomen, wanneer de keel Ontfteking tot een Etter gezwel was overgegaen, dat veel-al de Lyders nadien van de Koorts en alle andere toevallen



33°* Aenmerking over de
waeren ontheven. Maer ook heb ik eenige reizeft opgemerkt, wanneer 'erna d'Ontlading van Etter een klein Koorts overbleef, en deze niet aenftonds door den Koortsbaft wierd weggenomen, dat 'er zoo een fpoedige Ontbinding der vlooibaere Vogten op volgde, dat de Lyders weinige dagen nadien, wanneer ider zoude gelooft hebben, dat alle gevaer voorby was, door de dood wierden weggerukt. Dus moet het opgemelde ider tot waerfchouwing dienen, wanneer 'er by een grafièrende Rotkoorts dit toeval word waergenomen van wel op zyn hoede te zyn, van fpoedig tot den Koortsbaft over te gaen, om zoo eenen ongelukkigen uitgang voor te komen, welk my by twee onderfcheide Epidemien in dry Lyders te beurt is gevallen, en waer aen ik nog met hertewee gedenk*
% X I.
KWAEDAERDIGE KEEL-ONTSTEKING , ANGINA MA LIG NA.
Tpv Ë Kenteekens der kwaedaerdige Keel-ontJL/fteking zyn veeltyds in het eerfte tydperk zeer moeilyk te kennen, om dat zeer dikwils de onderfcheide Smetgiften, welke in den faemenloop zig mengen, en hier toe aenleiding geven, zeer bezwaerelyk zyn te onderfcheiden. Dog de
gemeende



Rotkoorts en Roodeloop. 337
gemeenfte zyn een zeer ligte beurtwiffeling van koude tot warmte, met een zeker rouw pynelyk gevoel in de Keel, waer by eenen ligten Hoeft gepaerd gaet; verders klaegen de Lyders gemeenlyk nog van een pynelyke Gefpannenhcid aen den Hals, Schouderbladers en in meelt alle Gevrigten; dikwils ook van een benouwde Ademhaeling,brandende Hitte, ligte oft zwaere Maegpyn, Walging, Braeking; en by vele is 'er een Neerflagting van Geeften by verzeld; En gelyk den Pols by de meefte in den aenvang hard en vol is, zoo is hy integendeel by andere klein, fhel, en trillende; het Aenzigt by vele rood, de Oogen ontftoken en wateragtig; by andere wederom bleek ingetrokken, de Oogen droog en neerfiagtig. Kort daer op worden alle toevallen heviger, den Lyder raekt aen 'tylen, de Keelontfteking neemt aenmerklyk toe, en zoo men de Binnedeelen befchouwt, vind men die gemeenlyk zeer ontftoken en van koleur donker rood, met hier en daer witte breede Plekken bezet.
Veelmaels gebeurt het, voor-al eer de Keelontfteking zig hevig voordoet, dat 'er een Eruptie, Uitflag, zig vertoont; waerop gemeenlyk de pyn in de Keel veel word verzagt; dog deze bedrieglyke bcterfchap duert veel-al niet lang, ten waer den Uitflag geftacdig bleef aenhouden, en door een geheele verwifleling der Opperhuid zig afscheidde: Wanneer dit gebeurt, dan is 'er
Tweede Deel. Y



338 Aenmerking over de
hoop, dat den Lyder zal behouden blyven, en fpoedig zyn vorige gezondheid verkrygen. Maer gemeenlyk by zeer boofacrdige Gevallen verdwynt dien Uitflag zeer fehielyk; wacrop de Keel-ontlleking en alle andere zeer gedugte Toevallen weder geweldig toenemen. Gefchied het, dat dien Uitflag in een nog verder gevoorderd tydperk te voorfchyn komt, dan geeft dit altoos te kennen den ongunftigen en zeer gevaerlyken Staet der vlooibaere Vogten van binnen.
De kwaedaerdige Keel-ontfteking mag nu deze oft gene Smetgiften tot oorzaek hebben; althans de uitkomft en de gevolgen bewyzen klaer , dat deze onderlinge Giften en bygevoegde Oorzaeken weinig oft niet verfchillen van die, welke onze kwaedaerdige Ontftekings Rotkoorts tot oorzaek hebben, en meeft-al, zoo als het my veelmaels is voorgekomen, is zy het waere kenmerk oft voorteeken 'er van; waerom ik die t'elkens, wanneer zy in onze omftreek zig voordeed, die even behandelde als een ontftekings Rotkoorts, en meeft-al met het gelukkigfte gevolg.
Zoo d'Ontftekings Toevallen aenmerkclyk wae* ren, dan deed ik een oft meerdere Aderlaetingen kort op eikanderen: Waer na ik het zagte Buikzuiverend Middel No. 9., 30. of 59. liet toedienen; werkte dit niet fpoedig, dan kwam ik het zelve te hulp door de Klyfteer No. 46. tot 'er een zagte Ontlafting op volgde; waer na ik om de twee a vier uren den Aër elafticus No. 6. en om



Rotkoorts en Roodeloop. 339
de vier a vyf uren een Conferf van het CampherMiddel No. 37. liet geven. Verders deed ik het geheel Lichaem baeden met warm Water en Azyn, op de wyze, zoo als wy meermaels hebben gezegt. Op de Keel liet ik mede d'ontbindende Stoving No. 67. om de ure aenleggen en geduerig den Lyder vermaenen van zagtjes te gorgelen met de Mondlpoeling No. 93., en op den raed van Sydenham (a) liet ik ze veelmaels by zeer kwaedaerdige Gevallen met den geeft van Koperrood, Spiritus Vitrioli, tot de hoeveelheid van een aengenaeme zuerte vermeerderen. Wyders, liet ik op de Voeten de Trekmiddelen No. 60. toedienen: En was de Yling aenmerkelyk, oft een verplaetiing der ziekmaekende Stof te vreezen, zelfs een paer Spaenfche Vliegplaefters aen de Kuiten, en des noods nog een paer op de Billen leggen.
Gebeurde het, dat de opgemelde Middelen na twee oft meer dagen geen verligting aenbragten, oft een gedreigde Ontbinding der Vogten ftond eerder te vreezen, dan zag ik fpoedig van deze Middelen af, en wende my aenftonds tot den Koortsbaft, vereenigd met den Virginiaenfchen Slangwortel No. 57., waer van ik om de twee uren een Thé-kopje liet geven, en hier mede volharden , tot den Staet aenmerkelyk was gebetgrd. En wanneer de witte Plekken, die de Keel oft
O) SeB. 71. Cap. 7. pag. 358.



34o
Aenmerking over de
Mond mogten bezet hebben, zig maer pas tot fcheiding fchiktcn, dan liet ik de verzwore plaetfen met een Plukfel-borfieltje in het Middel No. 98. gedopt, verfcheide maelen daegs aenraeken, en den mond vlytig fpoelen met den Gorgel-drank No. 96. tot da volkome Genezing toe.
§• XII.
SPRUW oft SPRÜUW, APHT/E.
DE Sprouw is een Toeval, die zeer dikwils in kwaedaerdige Rotkoortjen word aengetroffèn, en altoos een liegt voorteeken aenduid van den ongunftigen Staet der vlooibaere Vogten van binnen. Zy zyn ook niet zelden de vrugten eener verhittende Geneeswyze, oft dat men de Lyders tot ftikkens toe heeft laeten dekken.
De onderfcheide Kenteekens, die deze Verfchynfels verzeilen, zyn, dat zy dikwils onder de gedaente van witte, geele, bruine , blouwe, ja zwarte Plekken aen het binnenlle der Keel, Strot en Hoofd, oft Gehemelte, hun voordoen; waer by meelbal gepaerd gaet eenmoeilyke Doorzwelging, Hoeft, Hecfchheid, en niet zelden eenen aenhoudenden Hik.
De voorzegging kan noit gunftig zyn, wat ook fommige hier tegen mogten inbrengen, terwyl zy in de meefte Gevallen altoos een wyd-gevoorderde Ontbinding der Vogten, voor-al by de



Rotkoorts en Roodeloop. 341
Rotkoorts aenduiden. Zoo menigmael ik die aengetroflèn heb, heb ik noit gezien, dat de overige Toevallen 'er in 'tminfte door verzagt oft vermindert wierden ; ik laet ftaen, zoo als eenige willen, dat zy veelmaels als zickte-fcheidend moeten befchouwt worden. By vele JLyders worden zy zeer dikwils maer gekent, wanneer het kwaed reeds al te grooten voordgang heeft gemaekt: Want gemeenlyk worden de ongemakken, die de zelve verzeilen, als moeielyke Doorzwelging, Hoeft, Heefchheid, maer voor een Toeval erkent van een verdikt taeie Slym, welk de Keel bezet, oft zelfs maer voor een opkomende Verkoudheid.
Wanneer ik voor dry jaer by een Lyder wierd geroepen, verzekerde my anders een braef Geneesheer, dat het met den Lyder wel zoude gegaen hebben, was het niet dat een opkomende Verkoudheid hem federt gifteren genoodzaekt had weder tot andere Hulpmiddelen zyn toevlugt te nemen; waer op hy zelfs de Zieke-bediende hevig berifpte, van niet beter den Lyder verzorgt te hebben. Maer toen ik my van 's Lyders toeftand op 'tnouwkeurigfthad verzekert, deed ik dien Heer zien, dat hy zig waerlyk vergifte, en deze zoo genaemde verkoudheid voor Aphtz. moeft aenmerken. Dog het fchilde zeer veel, dat hy in dit oogenblik tot dit denkbeeld was over te haelen; maer wanneer eenen aenhoudenden Hik zig 'sanderdaegs 'er had bygevoegt, en kort daerop



342
Aenmerking over de
eenen rotten Hinkenden Doorloop het gevolg was, bekende hy openher tig zyn miffiag. .
Gelyk het nu bewezen is, dat d' Apht& meeftal ongunftige verfchynfels zyn, welke in den loop der Rotkoorts zig voordoen, zoo volgt, dat men niet te fpoedig de zelve kan tegen gaen: Want toeft men te lang, oft word het Toeval niet gekent, zoo volgt 'er Hoeft, Heefchheid, Hik, leelyke Verzweering,Koud-vuer, en eenen Hinkenden rotten Doorloop befluit het TreurfpelDe eerfte zorg, die men voor den Lyder zal hebben, wanneer men de Aphtct vermoed, zal wezen , van fpoedig tot den Koortsbaft, Virginiaenfchen Slangwortel No. 51. over te gaen, waer by nog kan gevoegt worden een half oft geheele Once Spiritus Vitrioli. Uitwendig zalmen op de Keel de ontbindende Stoving No. 67. om de ure laeten aen leggen, en om het half ure doen gorgelen met het Middel No. 93., wyders met het Llukfel-borfteltje gedopt in het Middel No. 98., waer in men, des noods, den Geeft van Koperrood nog kan vermeerderen, zal men de Apht<c om de twee a dry uren laeten aenraeken; en onophoudelyk vervolgen, tot de zelve afgefcheiden zyn; waer na d'afvegende en genezende i\:ond-fpoeling No. 96. om de kleine Zweertjens tot genezing te brengen alleen zal voldoen.
V- as de Keel door d'afgefcheide^rA<e als geheel ontveld, dan heeft den beroemden van Zwieten (a)
(Q) Ccmmcnt. in Aphor. Tom. II. Aphor. 659. pag. 485.



Rotkoorts en Roodeloop. 343
niets beter ter genezing bevonden, dan alle uren een weinig verfch geperfte Amandelolie den Lyder te laeten door flikken, welke door haer verzagtende kragt de Keel en den ontvelden Slokdarm zeer keur lyk verzagtte en geneefde,
§. X I I I
ZYDEWEE, PLEURITIS.
GElykhet Zydewee door die oorzaeken, welke wy by de Keel-ontfteking en elders hebben opgegeven, onftaet, zoo zou het overtollig wezen, van de zelve alhier wederom te herhaeleri; genoeg dat wy weten, dat het Zydewee, voor-al wanneer de pyn hevig is, zeer dikwils verzeld gaet van eenen laftigen Hoeft, moeielyke Ademhaeling en verdere Toevallen meer.
Tot de genezing word vereifcht, dat men agt geeft op de Conftitutio Epidemica; want hoe meer de Koorts tot Rotting overhelt, hoe omzigtiger men moet wezen met d'Aderlaeting, maer wanneer de Rotting minder is, en daer by het voorwerp jong endoorden arbeid verfterkt, met een opgezet Aenzigt, vollen en harden Pols, dan ma<r men zonder fchroomen een oft meer Aderlaetingen ftout ondernemen, wat ook fommige Schriftftellers daer tegen mogten inbrengen. In de Peft, die altoos zoo verderflyke Ziekte, wanneer het Zydewee 'erby gepaerd gaet, is de zelve van een wezendlyk nut bevonden. Dan hier by dient



344 Aenmerking over de
men aen te merken, dat zy kort en fpoedig agter eikanderen moeten gedaen worden, wilt men alle de voordcelen met een gewenfehte uitkomft bekroond zien. Want zeldzaern zal de zelve na den tweeden oft ten langden den derden dag nog met voordeel konnen ondernomen worden; en die, welke nog laeter gefchieden, zullen gemcenelyk een beklaegelyk uitgang ten gevolg hebben.
Wanneer de fterk-gefpanne Vezels door d'eerfte Aderlaeting nog niet merklyk waeren verllapt, dan zal men zes a agt uren nadien een tweede doen, en onmiddelyk gebruik maeken van de verdeelende Stoving No. 67. op het pynelyk deel te leggen; en zoo, na deze eenigen tyd gebruikt te hebben, de pyn niet fpoedig aenmerklyk verzagtte, dan zal men in deszclfs piaets een ruime Spaenfche Vliegplaefter op het deel leggen en verders van het Mengfel No. 99. om de twee uren een lepel laeten nemen, en vlytig van de opllorpende en verdeelende Dranken No. i.,6i. ó2., 77. laeten drinken.
By dezen toeftand is nog aen te merken, dat men niet te haellig tot de Spaenfche Vliegplaefter mag overgaen, ten zy men bevorens in het zeker is gefteld, dat de al te fterke gefpanne Vezels door Aderlaetinge, verzagtende Dranken merkelyk zyn ontfpannen; want door hunnen prikkel zou niet alleen de volheid meer aengezet worden , maer daerenboven den Staet van üntfeekin"-



Rotkoorts en Roodeloop. 345
"er door vermeerderen; zoo als Hüxham (a) en Baglivius (b) te regt hebben opgemerkt.
Wanneer het Zydewee van geen hevige Ontftekings Toevallen was verzeld, 'tgeen men uit de byzynde kenteekens zal opmaeken, dan behoeft men zoo zeer niet op de Aderlaeting bedagt te wezen, ncmaer men zal aenftonds een Spaenfche Vliegplaefter op het deel laeten leggen, 'twelk zeldzaern alsdan zal miflen, de befte uitwerking te hebben.
Heeft het Zydewee nog minder te beduiden, dan zal de verdeelende Stoving No. 67. in alle opzigten voldoen, terwyl men gemeenelyk by dezen Toeftand ziet, wanneer de eerfte wegen maer gezuiverd zyn, dat deze pyn dan eensklaps verdwynt.
Blyft 'er na de Stoving, oft het gebruik der Spaenfche Vliegen nog een geringe pyn overig, dan kan men de Plaefter No. 100. op het deel laeten leggen, die ongevoelig deze overgebleven pyn zal doen verdwynen.
Was 'er by het Zydewee eenen droogen hevigen en laftigen Hoeft gepaerd, dan zal men buiten de verzagtende Dranken, hier boven gemeld, nog alle uren een Moftaerd-lepeltje van het Likmiddel No. 94. laeten nemen.
Somtyds laet zig voor-al by Rotkoorts een pyn in de Zyde gevoelen, die even als een Pleuris
(a) Lib. Cit. pag. 146.
ib) DeUfa £f Abafti Vejicant. Cap. 8. §. 3.



346 Aenmerking over de
zig voordoet, dog die geen ander oorzaek heeft, dan een bedorve Rotftof in de eerfte wegen, welke men daer aen zal erkennen aen den bitteren Mond, Walgingen, vuil beftaege Tong, afkeer van Spyzen &c. Wanneer men dit vermoed, dan is 'er geen vaerdiger Hulpmiddel, na dat bevorens de fterk gefpanne Vezels door Aderlaeting , noodige Dranken &c. zyn verflapt, dan het Braekmiddel No. 7. of 8., welk zelden zal miifen de Pyn eensklaps weg te nemen.
Nog ontftaet voor-al by de ontftekende Rotkoorts een pyn in de> Zyde , welke geen ander oorzaek heeft, dan dat de zinkige Prikkelftof in 'tSpieragtig gedeelte zig heeft neergezet; wanneer dit piaets heeft, dan is de Pyn wel hevig, dog de Ademhaeling is zoo fterk niet belemmerd , maer integendeel konnen de Lyders zig ook nouwelyks dan met vermeerderde Pyn hun Lichaem bewegen ; en wanneer het Lydende deel word aengeraekt, is de Pyn ook gevoeliger dan by de regte Zydewee. By dezen toeftand komt zelden de Aderlaeting te pas, ten waer de al te fterk gefpanne Vezels, harden en vollen Pols die noodzaekelyk mackten: Integendeel zal de ontbindende Stoving No. 67. om het ure op het Deel gelegt, de Dranken No. 1., 61., 62., 77., en alle vier uren een Mengfel van den Aër elafticus No. 65. van veel voordeel wezen. Wilde egter de Pyn hierop niet verminderen of geheel verdwynen, dan blyft 'er geen ander Middel overig, dan een groote, Spaenfche Vliegplaefter op het lydende Deel te leggen.



Rotkoorts en Roodeloop. 347
§. XIV.
BÓRST-ONTSTEKING, PERIPNE UMONIJ.
tt^E Oorzaeken, 'de verfchynfels en ToevalJLIlen, welke de Borft-ontfteking tot gevolg hebben, zyn even die, welke wy zoo üraks by het Zydewee hebben aengehaelt; waer uit blykt, dat die Hulpmiddelen, welke wy tot die onderfcheide Oorzaeken en Toevallen hebben opgegeven , met weinig oft geen verfchil op de Borftontfteking konnen toegepaft worden.
S- xv.
HOEST, TUSSIS.
Tp* En Hoeft, Tutfis,m Rotkoorts met oft zonI ) der Zydewee oftBorftontfteking, wordgemeenelyk geftiltdoor het Lik-middel No. 94., en het vlytig drinken van de Dranken No. 1., 61., 62., 77.; met die aenmerking nogtans, dat men den Salpeter 'er in bevat moet verminderen, oft wel beft geheel uitlaeten.
Wilde den Hoeft op het gebruik dezer Middelen nog niet bedaeren, dan was ik t'elkens gewoon, den Koortsbaft met bygevoegde Middelen No. 101. om de twee uren een Thékopje tydig te doen geven, 'twelk my doorgaens altoos den beften dienft heeft gedaen. Want den Koortsbaft door zyn Balzamique en Krampftillende kragt is zelfs



34^> Aenmerking over de
bevonden, een vermogend Middel te zyn om de Fluimen rypte maeken, en de uitwerping te helpen bevoorderen.
Mogelyk, zegt den Heer de Man, Ca) om dat den Koortsbafi door zyn ffaemen-trekkende kragt de wateragtige Jcherpe zi'-kingagtige Stoffen, welke op de Borft vallen, bind, verdikt en hier ' door tot een gemakkelykcr uitwerping toebereid; als ook door zyn verfterkend vermogen de Borft en Long fterkte byzet, en tot de uitloozing bekwaem maekt.
Was den Hoeft het gevolg ecner krampagtige Beweging, welke men veelmaels in het begin • eener Rotkoorts waerneemt, en die men daer aen zal erkennen, wanneer by ider verheffing der Koorts den zeiven geweldig zig voordoet!, dan kan men dezen niet beter ftiilen, na dat de eerfte wegen gezuiverd zyn, dan door het Camphermiddel No. 37. Dit nog niet helpende, by ider Conferf eenige druppelen Laudanum Liq. mengen.
§. XVI.
SCHIELYKE BELETTE UITWAESSEM1NG.
"OTTAnneer by toeval oft onagtzaemheid in * * een gevoorderd tydperk der Rotkoorts, Lyders in een Uitwaefièming zynde, plotfelyk aen
(a) Verhandeling over de Rotkoorts, fag. 162.



Kotkoorts en Roodeloop. 349
de koude worden blootgeftelt, waer doorzy veelmaels tot ftikkens toe byna geen Adem konnen haelen; dan heb ik by dezen gcvaerlyken Toeftand den Koortsbafi vereenigt met Zee-ajuins Honing No. 102. van zeer voortreffelyken dienft bevonden, waer van ik om de twee uren twee Lepels liet nemen; en om het ure een Thékopje van den Drank No. :., en te gelyk twee Spaenfche Vliegplaefters aen de Kuiten, ja des noods nog een paer op de Billen deed leggen.
Van het Middel No. 69. om de twee oft vier uren een Poeier gegeven, heb ik mede in hopelooze Gevallen by het gebruik des Koortsbaft zeer voortreffelyke uitwerking gezien; waerom het noodig zal wezen, wanneer men bevind, dat de opgemelde Middels het Toeval niet deden bedaeren, fpoedig tot het zelve over te gaen : Dit Middel zal niet alleen de UitwTaeffeming herfiellen, maer te gelyk een zagte fchudding aen de Borft verwekken, en de krampagtige beweging wegnemen. Spytigis het maer, wanneer men genoodzackt is 'er mede aen te houden, dat het zeer dikwils eenen Doorloop verwekt.
By de Toevallen eener belette Uitwaefièming, heb ik mynen Lezer nog het volgende voor te draegen, dat is, dat men nouwkeurig moet agt nemen van zig niet te vergiffen, door fomtyts die doodelyke angftige Benouwdheid, welke in een wyd gevoorderd tydperk der Rotkoorts zig voordoet, voor een onderbroken Uitwaefièming te ne-



35° Aenmerking over de
men. Want by dezen gevaerlykcn Staet komt niet anders te pas, dan kragtige hartüerkende Middels, om is het mogelyk de weinige oogenblikken, die den Lyder nog te leven heeft, te verlengen.
f. XV I I.
NEUSBLOEDING.
TI Et Neusbloeden doet zig mede zeer dikwils X JL in Rotkoortfèn voor, ja in fommige jaeren en Saifoenen, wanneer die Koortfen hevig en algemeen zyn woedende, is de zelve fomtyds zoo regelmaetig, dat byna geen Lyder 'er van bevryd blyft. Dit toeval nu gefchied niet anders, dan om dat de Logts gefteldheid, Smetgiften, oft ander verborge oorzaeken het levens-zap tot een al te fcherpe Ontbinding hebben overgebragt; waer door weinige oft geene Lyders 'er van bevryd blyven, zoo als ik dit voor veertien jaeren ten duidelykften zag.
De Neusbloeding in het tweede, en nog gedugter in het derde tydperk dezer ziekte, is altoos een liegt voorteeken, terwyl dit den ongunftigen ftaet der vlooibaere Vogten van binnen te kennen geeft.
Zoo lang het Neusbloeden niet aenmerklyk is, is 'er weinig gevaer; maer gemeenlyk bepaelt zig dit toeval niet enkel voor een reis: Want zoo die in Rotkoorts eenmael een begin heeft geno-



Rotkoorts en Roodeloop. 351
men, en men niet fpoedig door kragtige Middelen de zelve tegengaet, dan zal by elke Beroering oft Verheffing der Koorts die weder te voorfchyn komen, en veelmaels met zulk geweld, dat 'er in korten tyd tot verfcheide ponden Bloed zullen ontlaft worden, zoo als ik veel gelegentheid gehad heb waer te nemen : En wanneer die zoo geweldig is, en t'elkens by de minfte Beroering zig weder openbaert, is 'er altyd groot gevaer, dat 'er door die fchielyke en geweldige Leegmaeking, doodelyke Flouwte oft Stuiptrekkinge zullen ontftaen, zoo als ik weet eenige maelen gebeurd te zyn.
Geen Middelen zyn 'er bekend, die de Neusbloeding zoo zeker en wis zullen ftiilen, dan den Koortsbaft vereenigd met den zueren Geeft van Koperrood. De deugd des Koortsbaft in ontbinding der Vogten is al te wel bekend , dan dat ik my verder 'er over zoude uitlaeten: En wat den Spiritus Vitrioli betreft, behalven dat hy een kragtig vermogen heeft het bederf te wederftaen, zoo heeft hy nog tenens een byzondere kragt, om door ftremming des vlooibaere, het Neusbloeden te ftiilen. Wanneer dan de Ziekte tot het tweede tyd-perk is overgegaen, en men uit het ontlafte Bloed zou opmaeken, dat het ontbonden was, dan zal men zonder toeven tot den Koortsbaft en zueren Geeft No. 43. zyn toevlugt nemen. En is de Neus-bloeding zoo geweldig, dat'er gevaer in 'tvertoeven zoude wezen, dan is het noodig, dat



35S Aenmerking over de
men bevorens door uitwendige bloed-frempende Middelen de Bloeding ffillc, waer in byzonder zal uitmunten het Poeder van Eiken-zwam door een pen in het bebloede Neusgat geblaezen, oft een ftuk Bovift diep opgelbken, en vervolgens door proppen van Plukfel verder opgevult. En zoo wanneer dit alles nog niet mogte helpen, dan zal men een fpuitje met het Vogt No. 103. aenvullen, en in het bloedende Neusgat fpuiten.
Van Zwieten (a) zegt: Dat een zeer fterke Loog van witte Vitriol, waer in namentlyk een prop is nat gemaekt, en zeer diep in den neus gefioken, hem noit heeft bedrogen. Wanneer Galenus (~b) door koud Water met Azyn door den neus te doen inhaelen het Bloed niet koude futten, liet hy op den regten Bovenbuik een Kop oft Ventods zetten, waer mede hy verzekert, dat de Bloeding ftilde.
In geenen Toeftand komt een vcrverfching van Logt beter te pas dan in deze, om reden zy de brandende hitte des Bloed maetigt, en de ontbinding helpt beletten, zoo dat men op dit wezendlyk point niet genoeg zyn aendagt kan veftigen: Zoo mede, dat men het Hoofd des Lyders een verheve plaetfing laet bezorgen. Voor het laetfte moet ik myncn Lezer nog
melden,
(a) Comment. in Jphor. Tom. II. §. 743. pag. 908.
(b) Di Pr<enotione ad Pojlhum. Cap. 13. *



Rotkoorts en Roodeloop. 353
melden, dat de opgemelde inwendige Hulpmiddels by het Bloed-fpuwen, Bloed-wateren in de Rotkoorts, even die heilzaeme uitwerking zullen hebben.
$. XVIII.
OPB L AEZING DES BOVENBUIK, METEORISMUS.
WAnneer een Stof in de eerfle wegen tot rotting overhelt, oft een Rotftof is inde zelve wegen aenwezig, dan word die Stof tot gilling aengezet, en derhalven ziet men, dat de voordgebragte oft daer uit ontwikkelde en met veerkragt voorziene Logt ftof tot oprifping en opblaezing des Bovenbuik verfchaft. Hoe dit alles toegaet, en door welke werking zulks gefchied, kan men by Priestley,Pringle, du Boissieu, Macbride, en meer andere nazien.
HiPFocRATES zegt: ca) Wanneer den Ruik gefopt is, xpo verj'preiden zig de vrinden door het geheel lichaem. En elders in de Coïfche Voorzeggingen No. 45.: Den buik in de Koortfen opgeblaezen zynde, is het kwaed geen winden te lof fen. Te regt: Mits de uitgezette en met veerkragt voorziene Logt de Maeg en Darmen zoo
(a) In Lib. de Fiatib.
Tweede Deel. Z



354 Aenmerking over de
kan uitzetten, en des zelfs onder fte en bovenile deelen door krampagtige beweging zoo te faemen trekken , dat de onthoudene bedorve Logt zig bezwaeriyk kan ontlaften; waer uit dan deze en meer andere toevallen konnen ontüaen.
Wanneer men vermoed, dat 'er een Rotftof in de eerfte wegen voorhanden was, en aenleiding tot opblaezing gaf, dan zal men door het zagte Braekmiddel No. 8. die ontlaften, en onmiddelyk daer op den sier elafticus No. 34. om de tweea vier uren doen gebruiken. De Klyfterien No. 46. oft nu en dan een brok van het Elecluarium No. 31. komen mede in aenmerking. Zoo insgelyks deverfterkende Fomentatie No. 104. op den Buik gelegt: Oft zoo als Tissot (a) wilt, doeken in koud Water gedopt op den zeiven gelegt, en inwendig dit Vogt tot dry oneen gedronken.
Tegen de vaftzittende pynen in d'een oft de ander Zyde van den Buik, welke infgelyks uit Winden oft verharde Drekftoffen ontftaen, kan men de Klifterien No. 46. oft 105. een oft meermaelen daegs laeten zetten, en op het pynelvk Deel de ontbindende Stoving No. 66. doen leggen; en wanneer deze Middelen nog niet wilden helpen, dan zal men tot een Spaenfche Vliegplaefter overgaen.
Wanneer in een wyd gevoordérd tvdperk der Rotkoorts den Onderbuik met open lyf opzwelt,
(a) Differt. de Febrib. Bilios, pag. 116. £f feq.



Rotkoorts en Roodeloop. 355
is het altoos een liegt voorteeken; want het bewyil den hoogllen trap van Rotheid en de grootfte zwakheid der Ingewanden: In dit oogenblik zal het ook zelden milTen, of de Bluts-vlakken, Petec/ü£, zullen den toeftand verzeilen.
In dit uitterfte, waer den Lyder met de dood is worftelende, zal men egter de volgende Hulpmiddelen beproeven.
Op den Buik zal aenftonds de Stoving No. 104., waer men in piaets van Water Wyn zal gebruiken, gelegt worden, en dit om het ure vernieuwt, wyders alle dry a vier uren de Klifteer No. 16. en inwendig den Koortsbaft No. 79., waer by nog kan gevoegt worden een, twee, dry, oft meer Scrupels Liq. Anod. Min. Hofm. Met deze Middelen heb ik in twee hopelooze Gevallen de °-elukkigfte uitwerking gezien.
§. XIX.
WORMEN, VERMES.
WOrmen treft men zeer dikwils in Rotkoorts aen, maer gemeenelyk worden zy onfchuldig voor d'oorzaek der Ziekte opgegeven: Zy zyn niet de oorzaek, maer alleen het gevolg oft een medegezel der Ziekte: Want zoo men aenmerkt, dat 'er weinig oft geen Menfeh zonder Wormen leeft, dan zal men ligt begrypen, waerom men zoo gemeen Wormen in deze Ziek-



356 Aenmerking over de
te aentreft. Ten eerften, deze Dieren hebben onder het beloop der Ziekte hun gewoonelyk voedfel niet meer, en ten tweede, de meefte Hulpmiddels, die de Lyders t'hunner herftelling noodig hebben, moeten als worm-afdryvende befchouwt worden. Dus geen wonder, waerom men zoo gemeen Wormen in deze Ziektens aentreft. Dog wanneer men vermoedde, dat 'er een menigte voor handen waeren, en deze oft gene Toevallen 'er door ontftondca, dan zalmen van het worm-afdryvend Middel No, 106. om de twee uren een Tbékopje laeten nemen, en om de vier uren een Poeier van het Middel No. 107., welke zelden zullen mifièn de Wormen af te dry ven, en de befte uitwerking te hebben; naderhand om de verfiapte Ingewanden te herftellen, zal men vier oneen van het bitter Aftrckfel No. 44. by zes oneen van den Koortsbaft No. 80. mengen, en hier van om de vier uren twee Lepels laeten nemen, en zoo haeft men zyn oogmerk heeft bereikt, den verderen loop der Ziekte behandelen •als naer gewoonte.
§. X X.
VERSTOPPING, GONSTIPATIO.
UT Al'dnekkige Verftopping in Rotkoorts geXJLfchicd door kramp-trekking oft verflapping van het Darm-canael: Het eerfte ontmoet men



Rotkoorts en P^oodeloop. 357
dikwils in 'theginfcl, dog het laetftemeeft ineen verder gevoorderd tydperk der Ziekte.
Tot de Genezing van het eerfte worden vereifcht alle de Middelen, die wy hier voren pag. 205. by den ontftekings Toeftand hebben opgegeven , waer by men nog te gelyk de Ontlaftmiddelen No. 30. oft 59., de verkoelende Klifterien No. 105., en het baeden met Azyn en warm Water, ah hy pag. 210. is gemeld, van het grootfte voordeel zal bevinden. Dog wanneer ai het opgemelde geen hulp aenbragt, dan zal men tot het Middel No. 47. om het onderhalf ure een Lepel overgaen; waer van ik in hardnekkige Gevallen , na dat de opgemelde Middelen den toon mcrkelyk hadden verflapt, de fchöonfte uitwerking heb gezien. Wierden in het tweede Geval, doordien het Darm-canael voor 't grootfte gedeelte zyn veerkragt had verloren, de Scybala, oft verharde Drek-ftoftèn door hun uitzettinge , in het zelve wcderhouderi; dan zullen zagte en gerriaètige vryvingen op den Buik meermaeien daegs herhaeld, de geeftryke Stoving No. 73., de Klifteer No. 16., en het Middel No. 47. de befte hulp verfchaften, waer by men het gebruik van een glasken goeden Wyn mede van groot nut zal bevinden.
F. Hoffmann (a) zegt: Dat in hardnekkige Conftipatie, de Confeétio Hamech met den Ung.
(a) La Mêdécine Raifonnée. Tom. IV. pag. 348.



353 Aenmerking over de
Altheas op de planken van de Voeten gebonden, een allerkeurlykfte Middel is, wiens gelyken 'et niet word gevonden.
§. XXI.
BUIKLOOP, DIARRHMA.
EEnen gemakkelyken en zagten Stoelgang is in deze Ziekte noit nadeelig bevonden, maer wanneer de vlooibaere Stoffen in grooten overvloed, voor-al in ontftekings Rotkoortjen door den Stoelgang worden uitgeworpen, voor dat zig eenige teekens van koking hebben vertoont, dan heeft Hippocrates (a) dien voor doodelyk verklaert: En dan is ook dat gene, welk door den Stoelgang word uitgeworpen, gewoon zeerleelyk te ftinken, en geeft te kennen een rotte Ontbinding der Vogten, welke door den overvloed der ontlaftende Stoften de kragten des Lyders zal uitputten ; en indien dezen niet Ipoedig word verbetert, oft tegengegaen, meeft-al eenen doodelyken uitgang hebben.
Integendeel zoo eenen doorloop op eenen critiquen oft fcheidenden dag zig voordeed, by voorbeeld den zefden, negenften, twaelfden oft vyftienden, op welke dagen de Natuer veelmaels gewoon is, zig langs dezen weg te redden, dan
O) Coa.c. Prxnot. No. 130.



Rotkoorts en Roodeloop. 359
zou het onbezonnen wezen, van die heilzaeme pooginge der Natuer te willen tegen gaen; in tegendeel zal het beft zyn, dat men niets onderneemt, maer liever als Toefchouwer die goede pooging aenziet, dewyl de Natuer, wanneer zy niet ontruft word, zeldzaern zal miflèn, haer zelfs te redden. Dog wanneer het gebeurde, dat den Doorloop hevig bleef voorddueren, waer door het Darm-canael in eenen ftaet van verlamming kon gebragt worden, clan zal men nu en dan een Lepel van de Rhabarber-Tinctuer No. 35. laeten nemen, en wanneer dit nog niet wilde helpen, om de vier uren een Mengfel van den Aër elafticus No. 50., oft om de dry uren een Lepel van het Middel No. 108.
Was den Toeftand, gelyk men in 'teerfte Geval, heeft gemeld, eenen Doorloop < welken uiteen' rotte ontbinding der Vogten ontftond, dan is het noodig, dat de Konft de Natuer fpoedig te hulp komt, zoo door het bederf tegen te gaen, als wel met de fcherpe~ Prikkel-ftof te verbeteren en te verftompen; terwyl het anders niet kon miflen, of de kragten zouden ongevoelig worden verteirt, en den Lyder eerlang aen 'tgrootfte gevaer worden bloot geftelt.
Den Middel, welken, die heilzaeme uitwerking zal hebben, zal zyn den Aër elafticus No. ,5°., waer by nog zal gemengt worden dry dragma oft een half once Gumm. Arabkum, waer van om de twee a dry uren een Mengfel zal genomen wor •



360 Aenmerking over de
den; gebeurde het, dat den Doorloop hier op nog niet wilde bedaeren, dan zal men om de twee uren een lepel van het Middel No. 108. geven.
§. XXII.
HIK, SINGULTUS.
" T|En Hlk iS voI»ens den gr°oten Boer,, IJ? haave (a) een Kramptrekking van den „ Slokdarm, die de Maeg en het Midden-rift op„ waers trekt, terwyl het Midden-rift tenens fchie„ lyk en ftuipsgewys word nederwaercts getrok„ -ken/' En dit blykt ten klaerften,, alzoo na eenen langduerigen Hik dikwils een laftig gevoel, en zelfs pyn ontrent den krop der Maeg en Keel word gevoelt.
Hippocra.tes , (b) daer hy ter gelegenheid van de Stuiptrekking fpreekt, die hy even als den Hik voor een en het zelve Toeval erkent, heeft mede gezegt: Stuiptrekking komt oft van vervulling oft van leegmaeking, en 100 ook den Hik.
Allergcmeenft komt den Hik in Rotkoortfen, oft door den prikkel eener fcherpe Stof in de eerfte wegen, oft door den Kwyl, die taei en fcherp is geworden, de inwendige oppervlakte van den
(a) Inflitut. Medic. §. 808.
(b) Aphorifm. 39. Secl, 6.



Rotkoorts en Roodeloop. 361
Slokdarm, Strot en hoofd, oft naeftgelegene deelen prikkelt; zoo ook, wanneer den Slokdarm, met Spruw oft Apht£ is bezet, oft afgefcheiclen zynde , dikwils de Tong en Keel als ontveld nalaet. Somtyds word hy alleen veroorzaekt door een krampagtige oft onregelmactige beweging van het Midden-rift. Eindelyk onrftaet hy nog, wanneer het Koud vuer de Ingewanden heeft bezet.
Ontflond den Hik in den aenvang door vervulling, al was het ook, dat de Ziekte al eenige dagen had geduert, zal het Braekmiddel No. 8. aenftonds gegeven, van goede uitwerking zyn. Maer was den Lyder reeds in het tweede oft derde tydperk gcvoorderd, dan mag men geen Braekmiddels meer toedienen; integendeel zullen de Klifterien No. 46. als dan van goede uitwerking zyn.
Word den Hik door een taei fcherp Slym, welk de Keel en Slokdarm heeft bezet, veroorzaekt, dan zal men met-de Mondfpoeling No. yó. vlytig laeten gorgelen: dit niet fpoedig helpende, van een tot dry Dragmas Spirit. Sal. Armoniac. vinof. by den zeiven voegen; en den Aër elafticus No. 41. om de vier uren van een half cot een geheel Mengfel laeten toedienen. Waer by het dikwils drinken van de Dranken No. 71., 72., niet weinig zal helpen, dit Toeval te verzagten.
Komt den Hik door Sprouw oft door Ontvelling van Keel en Slokdarm, dan zullen de Middelen, die wy by de Aphtae hebben opgegeven,



3^2 • Aenmerking over de
van goeden dienft bevonden worden.
Word hy veroorzaekt door een onregelmaetige beweging van het Midden-rift, dan heb ik eenige reizen"met twee, vier oft meer Buffen, PentoJ<e, op het laegfte van den Buik en Billen te zetten, oft Spaenfche Vliegen aen de Kuiten te leggen, zeer goede uitwerking gehad. Ook kan men het i ulvis errhïnus, genoegzaem in de Apotheken bekend, mede ter proef nemen; en dit nog niet helpende, alsdan om de twee uren een Lepel van het Middel No. 108., waer in men naer genoegen den Laudanum kan verminderen oft vermeerderen; oft in des zelfs piaets No. 109., 't welk zeldzaern, wanneer het opgemelde niet wilde helpen , my heeft verlegen gelaeten.
Is den Hik het gevolg, dat het Koud-vuer de Ingewanden heeft bezet, dan is 'er weinig oft geen hoop, dat den Lyder zal behouden worden, dog in dit utterfte kan men den Koortsbaft en Virginiaenfchen Slangwortel No. 57., met uitlaeting van den Spit. Vitrioli, zoo infgelyks een Fomentatie uit de zelve Middelen toebereid, ter proef nemen.
§. XXIII.
OPSPRINGING der PEZEN,SUBSULTUS TENDINUM, STUIPTREKKING, SPASMUS.
GElyk alle vrywillige werking der Spieren van het Herfièn-geftel afhangen, zoo volgt, dat.



Rotkoorts en Roodeloop. 363
Stuiptrekking in Rotkoorts aen kwaede gefteldheid der Herffenen moet tocgefchreven worden, terwyl geen uitterlyk ongemak, welk onmidde-lyk het Zenuwen-gellel aendoet, hier van de oorzaek kan wezen.
Opfpringing der Pezen, word by alle Geneeskundige te regt als een voorteeken van aenftacnde Stuiptrekking gehouden; dus wanneer men die by eenen rotkoortfigen Lyder ontmoet, moet men daer op bedagt wezen, van die gevreefde en geweldige Stuiptrekking voor te komen: Want indien het geheele Zenuwen-geftel 'er door word aengedaen, is het een der vreefJykfte vertooningen, die een Genees- oft Heelheer by een Lyder kan ontmoeten. Want Aret^us van Capadocien, (a) Inrekende van Stuiptrekking, heeft zeer wel gezegt: Dat den tegenwoordigen en toedienden Geneesheer nog tot het leven, nog tot verligting der pyn, nog tot verbetering der gedaente, eenige hulp kan toebrengen.
Den onfterflyken Boerhaave heeft in zynen 712. Aphorifmus insgelyks gezegt: Indien Stuiptrekking volgt op voorgaende teekens van Ontfteking der Herffenen, is zy byna doodelyk : Indien terfiond na het lojjen van te voren dikken Pis, wateragtige en doorfchynende ontlaft word, en daerop Stuiptrekking komt, is zeer flegt: Indien in Koortfen na groote ontlaftingen Stuip-
(a) De Cauf. fcf Sign. Morb. acut. Lib. I. Cap. 6.



364 Aenmerking over de
trekking komt, is ook de\e byna doodelyk, gelyk ook die, welke met geduerige Tling komt.
Verfcheide maelen heb ik de woorden van dat Orakel der geleerdheid bewaerheid gezien: Maer gelyk nu de Opfpringing der Pezen en Stuiptrekking in Rotkoorts van geheele andere oorzaeken afhangen, naementlyk van een fcherpe bedorve Stof in de eerfte wegen; waer by te gelyk een toevoer van venynige Rotftofte, en onmaetigen aendrang van Bloed naer het herilèn-geftel gefchied, zoo blykt, dat de Middels, welke inopgemeldGeval van groot voordeel zouden wezen, in de Rotkoorts allerfchaedelykfte gevolgen zouden hebben: Dog door den fcherpen prikkelen onmaetigen aendrang van Bloed naer het Herflèn-geftel kan het gebeuren, dat de Vaten door ophooping fomtyds zoo worden opgezet, dat 'er waerlyk Ontfteking op kan volgen: Maer dan is ook den Toefiand des Lyders zoo gevaerlyk, dat 'er byna geen hoop t' zyner herftelling overblyft.
Zoo haeft men vermoed, dat een fcherpe Prikkel-ftof in de eerfte wegen, welke door middel der Zenuwen het Herflèn-geftel beroert, en hier door aenleiding wierd gegeven tot opfpringing der Pezen oft beginnende Stuiptrekkinge, dan kan men niet te ipoedig, voor-al, wanneer 'er geen teekens van Ontfteking by verzeld gaen, die Stof ontlaften, als door het zagte Braekmiddel No. 3., dog waeren 'er teekens, die het zelve twyftelagtig maekten, dan liever, het aller-



Rotkoorts en Roodeloop. 365
zagtfte No. 45., oft den verkoelenden Purgeerdrank No. 30. oft liet Lavement No. 46., en kort na des zelfs werking het Campher-middel No. 37. alle vier a zes uren eenConferf gegeven ; wyders twee Spaenfche Vliegplaefters aen de Kuiten, en verder door verzagtende en vogt-verbeteren de Kookdranken No. 1., 2., 19., 61., 62. de fcherpe Hitte en dikte van het Bloed tragten te maetigen en te .ontbinden: En indien deze Middelen niet fehielyk de gewenfehte uitwerking te weeg bragten, dan zal men aenftonds weder een paer nieuwe Spaenfche Vliegplaefters op de Billen leggen, en bovendien den Koortsbaft, gepaerd by den Aër elafticus No. 42. oft 48., om de dry uren laeten geven, waer van by ider Mengeling men nog kan voegen eenige druppelen Liq. Corn. Cervi fuccinati. Indien de Stuiptrekkingen maer beginnen en niet ai te wyd de overhand hebben genomen, zal men gcmeenelyk hiermede zyn oogmerk bereiken, Meermaels, vooral by de vrouwelyke Sexe, oft die, welke het Zenuwe-geftel al te gevoelig hadden, enden Campher onmogelyk konden verdraegen , heb ik op den raed van Lind (a) den Mofchus en Caftorenm met het befte gevolg by de opgemelde Middelen gevoegd. Door den Campher en prikkel der Spaenfche Vliegen, en des noods, door mede-hulp des Aër elafticus, Koorts-
fa; Ziekte der Europeers. pag. 245. fcf feq.



$66 Aenmerking over de
balt, Liq. Com. Cervi Succinat., Mofchus en Cafioreum, word niet alleen de werklooze en ongevoelige Natuer opgewekt, en teffens den aendrang der Vogten van het Hoofd afgewend, de fcherpe Prikkel-Hof, die het gevolg van ontfteking , verettering, zoude te weeg gebragt hebben, naer elders vervoert, maer daerenboven ziet men nog, dat een gunftig Zweet zig infgelyks voordoet, waer door de half verflagene Natuer als weder word verlevendigt.
Wanneer teekens van Herficn-ontfteking zig by het opfpringen der Pezen, oft een beginnende Stuiptrekking gevoegt hebben, dan is waerlyk des Lyders toeftand allerbeklaeglykft, voor-al, wanneer hy in het tweede, oft nog erger in het derde tydperk der Ziekte is gevoorderd; maer komen zy eerder te voorfchyn, dan zal men zoo een Lyder behandelen, gelyk wy by de Hoofdpvn en het Ylen hebben aengeteekent: Dog wierd, ongeagt deze hulp, de Stuiptrekking hier op algemeen, dan weet ik nouwelyks myn Lezer een Middel aen de hand te geven, om zoo eenenongelukkigen Lyder te redden.
§• xxiv.
UITSLAG, ERUPTIO.
\/VAnnCCr in dc uit^endige Huid een Uitflag zig voordoet, zit de Stof gemeenelyk



Rotkoorts en Roodeloop. 367
in de Vaten der Huid zelfs, om dat doorgaens die Stof door de Vaten niet kan dringen, nemaer de zelve verftopt. Dit gefchied nu, oft door verdikking der Vogten, oft door ontbinding, wiers fcherpte door den prikkel een faementrekking in de Vaten verwekt, oft ook wel door een verbreking der Vaten zelfs word verwekt, zoo als meeftal in kwaedaerdige Rotkoorts gefchied; waer het Bloed door fcherpte en rotting zoo word verdunt, dat het zig in den Vetrok uitftort, en dus Vlekken te voorfchyn brengt. Oft het gefchied door het ingaen van dikkere deeltjes, wegens verkeerde plaetfing in de verwyderde openingen van kleindere Vatjes, door welke uiteindens zy niet konden dringen. Ziet hier voren by pag. 130. wat wy hier over verder aengeteekent hebben.
D' ondervinding heeft van over lang geleert, ja den beroemden Carolus Strak (a) heeft zulks onlangs nog ten duidelykften bewezen, dat fomtyds een Uitflag maer alleen tot oorzaek heeft een bedorve Rotfiof in de Maeg, welke, na een oft meer Braekmiddels genomen te hebben, terftond dien Uitfiag doet verdwynen.
De Bluts-vlakken Petechia, Vibices en meer anderen Uitflag; wanneer die in Rotkoortjen te voorfchyn komen, is gemeenelyk het gevaer zeer groot; dog roode Pukkeltjes, die niet uitpuilen, en die tydig in 't begin der Ziekte, voor-al by
(a) Ds Morbo cum Petecbits.



3Ö8
Aenmerking over de
den Ontfiekinss toeftand 7,ip- voornn™ ™« M
woon goedaerdig te zyn, zoo als ik die meermaels in Rotkoortjen heb aengetroffen: Maer wanneer die van koleur afch-grauw, purper-rood, blouw oft zwart zyn, oft worden; zyn zy doorgaens voorboden van een aennaderende dood, ten zy men door kragtige Hulpmiddels die hoogftgevaerlyke verfchynfels fpoedig tegengaet.
Wanneer een Uitflag in een gevoorderd tydperk der Rotkoorts zig voordoet,geeft dit altyd de» ongunftigen ftaet der vlooibaere Vogten te kennen: Want gemeenlyk is dit een voorteeken, dat d'Ontbinding en Rotting het hoogfle toppunt bereikt, oft ftaet te bereiken; en niet zelden zyn deze verfchynfels het gevolg van een allerkwaedaerdigft Smetgift; maer nog oneindi^er meer de vrugt van een verhittende Geneeswyze, oft dat men de Lyders tot itikkens toe heeft laeten dekken, zoo wy elders nog aenmerkt hebben.
P. Sauus Diversus (a) zegt: Dat, wanneer Petechire, Vibices, Parotides, Bubones, in Rotkoortfen verfchynen, men de Ziekte den naem van Peft zal geven , als zynde deze verjchynjels het eigen kenteeken, oft Signum proprium 'er van. En Bergiüs: (b) Dat de Geneesheer en gedwaelt hebben, die de PetechiEe voor ziekte-fcheidend hebben aenmerkt, terwyl zy niet dan als een
(a) De Feh: peftilential. Cap. XIV. pag. 103.
(b) Saneifort Zweedfibe Academie. Tom. IV.pag. 77.



Rotkoorts en Roodeloop. 369
een toeval der zelve moeten befchouwt worden. Waer door zy ook mifleid zyn, van door een verhittende behandeling en zweet-verwekkende Middelen het Bloed nog meer te verhitten, de Rotting te vermeerderen, en dus de ziekte oft toeval, in piaets Van te genezen, onherftelbaer hebben gemaekt.
De oorzaek mag nu zyn wat het wilt, genoeg als 'er geen bedorve Stof in de eerfte wegen 'er de oorzaek van is, (wanneer een Braekmiddel in aenmerking komt) dan zyn 'er geen bekender Hulpmiddels in vermogen kragtiger, om die zeer gevaerlyke verfchynfels in kotkoorts tegen te gaen, dan den Koortsbaft, Geeft van Vitriol en Campher; waerom men ten eerften om de twee uren een Thékopje zal geven van het Middel No. 43., en om de dry a vier uren een Conferf van het Campher-middel No. 52., en indien de kragten des Lyders te veel waeren onderkomen, zal men by den Drank No. 62., 63. met uitlaeting van den Salpeter een pint Renfchen, rooden oft anderen goeden Wyn mengen, en hier van om de ure een Thékopje laeten drinken.
Ondertuficben zal men ook zorgdraegen, dat het vertrek des Lyders door verfche Logt geduerig word vernieuwt; dog de beftiering zooagtervolgen, dat den Lyder aen geen groote koude plotfelyk word blootgeftelt, op dat den Uitflag niet weder fehielyk naer binnen gaet, en een doodclyke be..oudheid, oft een ander gevaerlyk
Tweede Deel. A a



37° Aenmerking over de
toeval te weeg brengt. 'T is ook noodig, dat den Lyder van tyd tot tyd op een koele piaets word verlegt, oft nog beter, wanneer twee Legerbedden nevens eikanderen ftaen, den Lyder gedekt zynde, van 't een op het ander word overgebragt, om vervolgens naer genoegen de bovenfle dekfels te veranderen.
Wat den goedaerdigen Uitflag betreft, dezen heeft geen bezondere Geneeswyze van nooden, uitgenomen de verkoelende zuere Dranken No. 61. 62. 63., en om de twee uren een Lepel van de temperende Mixtuer No. 32.: Want na eenigen tyd geftaen te hebben, verdwynt dezen gem.eenelyk van zelfs.
$. XXV.
VERPLAETSINGder ZIEKE-STOF naer OOR-, LIES- oft OKSEL-KLIEREN.
DEn meermaels aengehaelden onflerflyken Boerhaave, ra) daer hy van de brandende Koorts is Inrekende, zegt: Eene niet zweer-ende Oorklier is doodelyk. Wanneer derhalvcn een Oor- Lies- oft Okfel-klier in een Rotkoorts verzworen voorkomt, is het een teeken, zegt van Zwieten , (b) dat de Koor-tsftof' by wyze van
(a) Aphorifmo 741.
(i) Cornm. in Aphor. Boerh. Tom. II. Aphor. 741.p. 877.



Rotkoorts en Roodeloop. 371
Scheiding in de Klieren word neergezet. En dewyl het Bloed in deze ziekte van zyn vlooibaerfte gedeelte is beroofd, en te gelyk groote Scherpte heeft verkregen, kan men geene goedaerdige Ontbinding verwagten; wyl daer toe zagtaerdige Vogten, eene bedaerde Beweging, en eene niet te zeer gepakte verftoppende oorzaek vereifcht worden ; en derhaïven heeft de enkele Zweering hier piaets: Want Hippocrates in deCoïfche Voorzeggingen No. 139. heeft mede gezegt: Indien Ettergezwellen by de Üoren in een brandende Koorts niet zweeren, worden de Lyders zelden behouden. En elders: (a)-Dat de Oorklier-gezwellen nadeelig zyn, indien die zonder [cheiding aliengskens verdwynen. Want verzweert die niet, dan gaet de Zieke-üof weder in 't Bloed te rug, waer uit zeer leelyke wederinftortinge en niet zelden de dood het gevolg zyn.
Voor vier jaeren, wanneer den Roodeloop het allerboofaerdigfte en het hevigfte in onze omftreek woedde, trof men hier en daer, waer den Loop zig nog niet had geopenbaert, zeer boofaerdige Rotkoortjèn aen, waer by meeft-al een Zwelling van d'Oor-, Lies- en Okfel-klieren, ja zelfs van het Scrotum en andere deelen gepaerd ging. Wanneer die eensklaps verdwynde, 't welk veebal gefchiedde, om dat eenige 'er geen aendagt op namen, dan volgde 'er fpoedig de dood op, oft het
Ca) Pretrhet. Lib. I. in fine.



372 Aenmerking over de
Koud-vuer bezette de deelen. Enkele gevallen heb ik aengetroffen, waer in ik die Stof nog tydig kon te rug roepen; maer wanneer zy tot verzweering kwamen en tydig wierden geopent, waeren de Lyders alle behouden.
Lyders, wiers deelen bet koudvuer had bezet, en als dit door febeiding zig fepareerde, dan maekte het zelve een fchrikkelykfte vertooning , zoo uit aenmerking, dat veelmaels geheel en al het klierig Wezen uitviel, als wel uit de afschuwelyke Zweer,'die het naliet. By eenen Lyder heb ik zelfs den geheelen Vetrok van het Scrotum zien wegvallen, ter^vyl andere ontrent den Anus, Billen, Handen en op andere deelen Ant races kregen, die alle min oft meer tot verfterving overgingen.
By vele, die in dit tydftip aen den Roodeloop ziek lagen, heb ik mede deze verfchynfels opgemerkt; en dit deed ook maer al te blykbaer zien, van hoe groote kwaedaerdigheid die heerflehende Ziekte was.
Toen ik dit fchreef, had ik andermael vele Lyders te behandelen, die na eenige Aenvallen van Koorts, de Oor-, en fommige de Okfel-klieren fterk gezwollen hadden; andere integendeel kregen die deelen gezwollen, zonder dat zy zelfs den geringften aenval van Koorts (zoo zy voorgaven ) befpeurden. Eenen Lyder kwam ik te verliezen, wiers Hals-klieren zoo verfohrikkelyk waeren gezwollen, dat ik nouwlyks geloof, een



Rotkoorts en Roodeloop. 373
diergelyk voorbeeld aengeteekend te vinden. Sterke inkervinge, nog weekraaekende Pappen, Plaefters en wat voor andere Middelen meer, hebben deze gezwolle Klieren tot ettermaeking konnen brengen. IJy flirt*ook kort daer op aen de gevolgen eener Beroerte. De meefte andere zyn tot' Suppuratie overgegaen, en hoewel 'er by vele nog een onregelmaetig Koortsje by bleef, zyn zy egter alle genezen.
Wanneer in Rotkoorts de Oor-, Okfel- oft Liesklieren gezwollen zyn, zal men aenftonds den weekmaekenden Pap No. 95. op het lydende deel laeten leggen, en zoo haeft men vermoed, dat den Etter gevormd "is, zal men het Gezwel openen , zonder naer Schommeling oft ander bekende rypmaekende kenteekens te wagten: Want gemeenlyk is den Etter by dezen toeftand zoo lymig en kleverig, dat hy bezwaerlyk wilt uitvlooien, ja veelmaels wanneer de rypheid reeds daer is, komt het deel nog even zoo hard voor, of de Verettering noit begonnen waer. Indien men deze Gezwellen niet Ipoedig opent, loopt men gevaer, dat die Stof weder te rug in het Bloed zal vlooien; waer door nieuwe toevallen, ja zelfs de dood kan ontftaen.
Wanneer het Gezwel geopend is, zal men het zelve verbinden met de etter-maekende Zalf No. 110., en zyn de kanten nog hard, dan zal men den weekmaekenden Pap No. 95. daer boven op geftaedig blyven vervolgen.



374 Aenmerking over de
Vertoonde zig de Zweer,naeenigen tyd gunftig geilaen te hebben, eensklaps droog ingevallen en wankoleurig, 'twelk altoos den fiegten ftaet der vlooibaere Vogten van binnen kenmerkt; dan zal men aenftonds om het hooglte gevaer af te wenden, den Pap No. in. op de Zweer leggen , en van den Koortsbaft No. 43. om de twee uren een Thékopje geven; vlytig van den Drank No. 62., oft 63., met uitlaeting van den Salpeter en by voeging van een pint Renfchen oft anderen goeden Wyn, den Lyder laeten drinken; enonmiddelyk op de Zweer een oft meer Wieken, gedopt in het Mengfel No. 112., en een oft meer grootere beftreken met de etter-maekende Zalf No. 110. 'er boven opleggen, en hier mede vervolgen tot het gevaer teenemael is geweken.
Wanneer in zeer kwaedaerdige Gevallen de Oor-, Okfel- en Lies-klieren als van den aenvang met Koudvuer bedreigt wierden, dan zal men aenftonds het deel door Inkerving openen, en onmiddelyk het Mengfel No. 112., en de ettermaekende Zalf No. 110., en den Pap No. 111. daer boven op leggen, waer by het inwendig gebruik des Koortsbaft No. 43., en den Drank No. 62. oft 63. gemengd met renfchen oft anderen goeden Wyn, niet mag vergeten worden.
Verfcheide Lyders, die ik zelfs als voor verloren agtte, heb ik met opgemelde Middelen als uit de kaeken des doods gered, en zyn op heden nog welvaerende.



Rotkoorts en Roodeloop. 375 .
Wanneer de Separatie volkomen zal gefchied zyn, en de Zweer is met vleefch vervuld, dan zal men de genezing beiluiten volgens de Regelen van de Konft.
De gevolgen en Naweeën, welke veelmaels op de Rotkoortjen volgen, zullen in het derde Deel, wanneer den Roodeloop teenemael afgehandeld zal wezen, onder bezondere Afdeelingen gebragt worden; nademael die aldaer, met betrekking tot beide Ziekten, alzoo zy weinig van eikanderen verfchillen, beter zullen te pas komen.
TWINTIGSTE AFDEELING.
Algemeenen Leefregel, die men de Lyders ipo wel in den Staet van Ontjleking, als Rotting moet doen in agt nemen.
HIppocrates 00 merkt te regt aen, hoe meer men onzuivere Lichaemen voed, hoe meer men x_e beledigt. En elders, (b) 'tgeen voor Gejonde dienftig is, dat zelfde is te kragtig voor
(a) Seiï. II. Jpborifm. 10.
(b) In fine Lib. de Ageüim.



37 6 Aenmerking over de
Zieke, en dit moet men maer geven na dat de kragt der ziekte verminderd is, anders kan het lichaem het niet ver draegen, maer het doet meer Jchaede dan voordeel.
'Tis zeker, zoo haeft een menfeh door Koorts word overvallen, gaet de Spysverteering gebrekkig, oft gefchied bezwaerlyk, en dus moetalles, wat men hem uit vafte fpyze laet gebruiken, tot bederf overgaen, en een bron van verrotting worden, die hem geen de minfle kragt byzet: Maer integendeel zyn ziekte, die anders mogelyk maer gering zoude geweeft hebben, merkeiyk moet vermeerderen. Tissot Ca) heeft daerom zeer wel gezegt: Lat alle toedieninge van vafte fpyze by de Rotkoorts een wezendlyk vergif moet worden. Ten platten Lande heeft het vooroordeel, om zieke Lyders fpyze toe te dienen, vry diepe wortelen gefchoten; ja men zou het zelfs wel voor een der fchaedelykfte Misbruiken mogen aenmerken, nademael liet niet zelden aenleiding geeft, dat hunnen toeftand onherftelbaer word: Want daer zy nruwelyks by hun gezondheid iets anders dan gekarnde Melk en Aerdappels gebruiken, word hun, zoo haeft zy door Ziektens worden overvallen, als tegen wil en dank een menigte verderflyke, ja moorddaedige fpyzen aengeboden , beftaende meeft-al uit Vleefchfoup, Eieren, Bier- oft Wyn-zuipen; en dit alles ge-
fa; Raedgeving voor de Gezondheid, pag. 22.



Rotkoorts en Roodeloop. 377
fchied onder dom voorwendfel, dat zy hun moeten verfterken, willen zy fpoedig herfteld wezen. Den Lyder, welken immiddels met het zelve vooroordeel bezwangerd gaet, gehoorzaemt veelmaels hier in zeer gewillig; waerom hy dikwils met den grootften afkeer deze fpyze binnenllikt, ja veelmaels met zulke tegengoefting, dat ik weet, (tot hun geluk) dat zy het kort daer na langs mond en neus weder uitgaven.
Nu mag men by deze lieden zeggen wat men wilt, dit vooroordeel is aen fommige zoo vaft aengekleefd, dat zy door geen reden 'er van af te brengen zyn; ja de caprice gaet zelfs By eenige zoo verre, dat zy vaft gelooven, dat wy dit enkel maer verbieden om de ziekte in langvvyligheid te trekken. Dit dom vooroordeel koft jaerlyks duizenden het leven.
Ik ben verwonderd, hoe Pringle (a) en meer andere beroemde Schryvcrs, die ztuke groote vyanden fchynen te zyn van alles wat fpoedig tot rotting overgaet, hoe zy egter in Roodeloop en Rotkoorts Bouillon van Schaeps-vleefch aenraeden, en by die, welke pas zig tot herftelling fchikken, Vleefch laeten gebruiken: Dog oneindig meer ben ik verwonderd, hoe het mogelyk is, dat men heden nog Geneeskundige aentreft, waer onder de Franfche fchynen uit te munten, die Bouillon in de hevigfte Rotkoortfen en kwaed-
(a) Maladies des Jrmées. Tom. II. pag. 2.



37 8 Aenmerking over de
aerdige Roodeloopen voorfchryven; daer het immers by alle weldenkende moet onbegrypelyk voorkomen, hoe het mogelyk is, dat hunne verligte Geeiïen met zulke duillere vooroordeelen nog konnen beneveld wezen, nademael zy mogelyk honderde maelen de allerfchaedelykfie uitwerking 'er blykbaer zullen moeten van ondervonden hebben. Maer wat wil ik zeggen: Was de Natuer in veel gevallen niet wyzer dan de Behandeling van fommige dezer Heeren, 'tis met reden te gelooven, dat 'er weinige hun handen konden ontfnappen. Was den grooten 'lissot eens onder hun , hoe zou hy die beunhaezen, die mogelyk door hun ilyfhoofdigheid tot geen reden te brengen zyn, te regt over de hekel haclen.
'Tis immers reeds van over lang bekend, ja zelfs door de Proeven van Pringle (a) ten dup delykften bewezen, dat alle Spyzen, welke de Zappen met een loogzoutige Scherpte vervullen, ons ten hoogilen fchaedelyk en verderfiyk moeten wezen ; nademael de gezondftc Vogten door hunnen Aerd zelfs een geneigtheid tot Rotting hebben, en wanneer men die dan nog in den zieken ftaet vergelykt, moet immers volgen, dat deze Spyzen als waere vergiften moeten werken.
(*) Lib. Cit. Tom. II. Expér. fur les Antifept.
I



Rotkoorts en Roodeloop. 379
VanHelmont (a) heeft reeds ten zynen tyde, wanneer het Ligt der waerheid van den üaet der Rotting nog in diepe duillernis lag, zeer ftrengelyk de Vleefch-foupen en Eieren veroordeelt: Wanthy zegt: Zy benadeelen de Koottfige, terwyl Vleefch, Eieren, Vijch en Vleejchjoupen ligtelyk verrotten en geeni'ins voeden.
Den beroemden Lind, (bj die meer dan mogelyk alle andere met regt 'er over kan ourdeelen, is niet minder een iverig voorftaender van het geen ik heb voorgedraegen: hy verwerpt met groote hevigheid 'tgebruik van Bouillon, Vleefch, Eieren, &c. in Koortfen. Waer uit thans nader blykt, dat men byna in geen Koorts, hoe genaemd, een Lyder Vleefchfoup, ja zelfs geen Hoender nat zal laeten gebruiken. En daer ik in den loop dezer Verhandeling ten klaerften heb bewezen, dat alle Koortfen, zelfs de goedaerdigfte afwiflèlehde niet uitgezonderd, tot Rotting konnen overgaen, zoo blykt, wat nadeel deze fpyzen in Rotkoortfen moeten doen. Door de onvergelykelyke Proeven van Pringle , CO Mac-
BRIDE , (d) de BOISSIEU , (O GüDAERT , CD en
voor-al door den kundigen Overzetter van Scha ws
(a) De Febribus Cap. 12. pag. 772.
(b) Proeve over de Ziekte der Europeérs. pag. 245.
(c) Lib. Cit. Tom. II.*Expér. fur les Antifept.
(d) Expérience fur les Antifeptiques.
(e) Dijfertation fur les Antifeptiques.
(f) Ibid. Mémoirefur les Antifept. de V'Académie de Dijon.



380 Aenmerking over de
Chymie, Ca) isop heden nog getoont, dat Vleefch en voor-al Vleefchfoupen de Rotting in den hoog«en trap bevoorderen. Vergelykt men dit met al ■het opgemelde, zoo blykt nog nader, wat fchaedelyke uitwerking die Spyze in Rotkoorts en Roodeloop moet te weeg brengen. Waerlyk ik kan 'er niet dan met een foort van yffin aen gedenken, wanneer ik my te binnen breng, hoe menig ongelukkig flagoffcr, en gevaerlyke wederinftorting ik 'er door heb zien ontftaen.
Tot dus verre de fchaedelyke gevolgen diër Spyzen aengetoont te hebben, thans gaen ik over tot den Leefregel, die men by de onderfcheide trappen der Rotkoorts moet in agt nemen. _ Den leefregel, die men by dezen toeftand moet m agt nemen, moet zoo ingerigt wezen, dat in alles de middelmaet word in agt genomen; want Hippocrates Cb) zegt: Mag na efi quantitas ad Vires folerti ratiocinatione adoptata. En te gelyk zoo uitgekozen, dat die zelfs als vermogende Hulpmiddelen ter herftelling medewerken. Daerenboven moet men aen die veel voedfels gewoon zyn ook meer voedfel vergunnen. De oude Menfchen konnen den honger beft doorftaen, vervolgens, zy die hun mannelykejaeren hebben, maer Jongelingen veel minder, en hetallerminftezy, die onder hun het vlugfte zyn. Die uit een ziekte op-
fa; EJfai four fer-oir a VHifioire de la Patrefticlion. (b) Lib. de Jliment.



Rotkoorts en Roodeloop. 381
komen, moeten dikwils, maer weinig ligtverteerendeSpyzen, en niet van veelderlye eten. Het Avond-eten moet weinig zyn, zoo om dat deze Menfchen tegen den Avond zieker zyn, als om dat den Slaep daer door verhindert word.
Hoe heviger een Koorts is, hoe meer haeren aerd tot Ontfteking overhelt, hoe minder Spyzen men zal laeten geven, zelfs moet men in de eerfte dagen 'er niet eens aendenken; gemerkt doorcraens°in dit tydperk by hun den Eetluft geheel verloren is. Dog indien den Lyder oft Vrienden dit aenzogten, kan men een dun ligtverteerend en te gelyk bederf-wederftaende Lep<l-koft toeftaen, Dy'voorbeeld: Een Soup van gekernde Melk, Scheewei met oft zonder Brood, gepelden oft "e'peerlden Gerft, Ryft &c; ook kan men Appelen, Peeren, Pruimen met oft zonder Zuiker in Water gekokt voor Spyzen laeten gebruiken. Water en°Brood, met oft zonder Groenfel tot een dunne Soup bereid, kan even tot het zelve oog_ merk dienen, oft men kan, zoo als ik veelmaels ^ewoon ben te doen, een oft meer Bifcuitcn, oft no°- beter een oft meer fneden Tarwen-brood met Water tot eenen effen dunnen Pap laeten koken. By alle deze Spyzen, uitgenomen de Groenfel-Soup , mag men niet nalaeten van 'er aengenaeme Zueren en Zuiker by te voegen, terwyl zy de Rotting kragtig wederftaen; deze nu konnen zyn: Zap van Citroenen, Appelcienen, Zuering, sicetofela, Appelen, Azyn, en voor-al, om



382 Aenmerking over de
den aéngenaemen fmaek, Zap van Krieken, Morellen, Ael- en Moerbeziën.
Maer wanneer de Ziekte tot het tweede tydperk is ovcrgegacn, en men bemerkt, dat de kragten wat zyn onderkomen, dan kan men van Lovens oft een ander wel-gegift Bier, met Brood oft Bifcuit een zuipeken doen bereiden, en door Suiker, Ael- oft Moerbeziën-zap aengenaem maeken; 'twelk men verders door water kan laeten verflappen, indien 'er nog omftandigheden zi<* voordeden, die het zoo kragtig verbieden. Ö By de Ontftekings kotkoorts, moet men zeer omzigtig zyn van niet eerder tot dit Zuipeken over te gaen, dan wanneer alle Ontftekings Toevallen zyn geweken. Ook kan men in piaets van Bier, Renfchen, Moezel, oft eenen anderen goeden Wyn met genoegzaem Water verlengd oft verfJapt, op de zelve wyze doen bereiden.
Wanneer den Staet des Lyders by vervol- zial gunftiger mogt voordoen , dan kan men g£ kokte Groenfels, maer niet geftoofd, meteen zuere Saus toebereid hem toeftaen; om reden ik alle overtollige Vettigheid, en voor-al gekokte bruin Boter, by deze Ziekte mede voor allerfchaeddykft wil gehouden hebben. Alle Groenfels, die uit hunnen aerd zuer zyn, zyn by voorkeur uit te kiezen, zoo mede alle rype Zomer-vrugten, waer onder de Krieken, Morellen, Ael-en Moerbeziën, Aerdbeziën, Wyn druiven, Appélen, Peeren, Pruimen, en immers alle Steen-vrugten , die



Rotkoorts en Roodeloop. 383
maer een aengenaem Zuer by zig voeren, zullen uitmunten en zelfs ten hoogften dienftig wezen: Ja men zal ondervinden, dat de meefte Lyders 'er eenen ongemeenen trek naer zullen hebben, en na het gebruik zig telkens ongemeen verkwikt vinden. Daerenboven zullen zy door hunnen Zeépagtigen Aerd de ontaerde V ogten op een keurlyke wyze verbeteren ; zoo dat het gebruik van rype Zomer-vrugten by de Rotkoorts altoos van het grootfte voordeel zal wezen.
Wanneer den Staet der Ziekte al verder eenen goeden voordgang maekt, dan worden de Lyders meeft-al Hongeriger, in dit tydftip mag men hun een Rivier - vifch, ook wel een ligtvcrteercnd Zee-vifch met een zuere Eier-Saus toebereid, toeftaen; oft den Vifch in Water koken, en met weinig Boter laeten gebruiken. Altoos agtgevende dat zy liever weinig teffens, maer des te dikwilders op eenen dag eten: En op dat de Maeg de. ingenomen Spyzen des te beter mogt verteeren , kan men wat Wyn oft een wel-gegift Bier agter ider mael den Lyder laeten nemen.
Lyders van een minder vermogen, welke onmogelyk Geleien, Zappen van rype Zomervrugten, Wyn, &c. in geen genoegzaeme hoeveelheid, uit aenmerking van hunnen beklaeglyken toeftand, konnen koopen oft bekomen ; deze zullen in des zelfs piaets Azyn, Citer, rype Appelen , Peeren, een wel-gegift Bier onder gekernde Melk oft Water, gebruiken, en hier mede



384 Aenmerking over de
blyven volherden tot hunnen toefland merklyk is verbeterd; en wanneer hunnen welftand al verder blyft toenemen, dan konnen zy tot hun liefst gekoze Spyzen , namentlyk Aerdappeb, Knollen, oft Wortelen met een zuere faus bereid, overgaen ; in weerwil den Heer Tissot (fa) voorgeeft, dat de Aerdappels niet anders dan een ruwe, taeie Gj'/, oft een fcherp Zuer opleveren.
By den Bóeren-Hand, zoo ook by alle andere werkzaeme Lieden, heb ik noit, wat nadenken ik my te binnen breng, bevonden, dat de Aerdappels maetig gebruikt, den Menfeh oit eenige fchaede hebben toegebragt. Het tegendeel meen ik klaer en overtuigende in myn bekroonde Verhandeling, (b) zoo mede de beroemde Heeren Lüdwig (c) en Unzer (d) bewezen te hebben. Want was het voorgeitelde van den Heer Tissot ongelukkig waer, dan was het tegenwoordig ganfeh menfchelyk Gefiagt ten hoogften beklagenswaerdig, nademael ruim de helft 'er hunbeftand by vinden. Daerenboven was het nog zoo, dan weet ik niet waerom men de gczondlle en flerk-
ile
(a) Raedgeving over de gezondheid van den gemeeneu Man. pag. 12.
(b) P. J. van Bavegem, Prysverhandelirg over de ontaerding der Jerd-appelen ter beantwoording voorgemeld in het jaer 1779. door de K. K. Academie te Bruffel.
(c) Verhandeling over den aerd der Aerdappelen.
(d) Aerlz oft Geneesheer IV. Deel I. Siuk. pag. 34.



Rotkoorts en Roodeloop. 385
fte Kinderen by den Boeren-ftand en Ambagtslieden aentreft, die dog nouwelyks in een geheel jaer iet anders als Aerdappels eten.
In den Roodeloop, waer anders de Ingewanden 200 verzwakt zyn, heb ik die in vorige jaeren, en nog op heden altoos met het belle gevolg laeten toedienen, zonder daer oit den geringften toeval door waergenomen te hebben; ten waer zy die te veel hadden geëten: maer dan zal men ook by alle andere, ja zelfs by de allergezondfte ipyzen, dit waernemen.
Den tyd, op welken het beft is, in de Rotkoorts fpyze te laeten gebruiken, zal wezen in de Aflaeting, en geenzins in de Verheffing der Koorts; en hier mede ftemt over een den 600. Aphorifmus van Boerhaave: Men moet de Jpyze geven op dien tyd, waer op de Koorts af is, oft waer der zeiver geweld minder 'zy.
De hoeveelheid word bepaelt naer de hevigheid der ziekte: Want van Zwieten (a) wilt zelfs in de hevigfte ziektens maer alle uren wat gegeven hebben, om dus, zegt hy, voor het leven en de kragten te zorgen, en ondertujfchen het lichaem door hoeveelheid van jpyzen niet te beroeren. Hier by komt nog in aenmerking, dat men agt geeft op de gewoonte en gefteldheid van den Lyder; waerom een teerder Stedeling
(a) Lib. Cit. Tom. 21. Aphor. 601. pag. 189.
Tweede Deel. • b b



386 Aenmerking over de
op verre na zoo veel lpyze in eene reis niet mag gebruiken, dan een Lands- oft Ambagts-man, wiens lichaem verfterkt en aen grove fpyze is gewend.
In de Rotkoorts, welke met geen Ontftekings Toevallen verzeld gaet, oft wanneer die teneinde loopt, moet men zoo zeer niet op een fchraele Diëet bcdagt zyn: Want dit zoude zelfs by vele van zeer nadeelige gevolgen konnen wezen: Men moet nouwkeurig agt nemen, of de genome fpyze den Lyder niet bezwaert, om naderhand de zelve te verminderen, oft, verdraegt hy die gemakkelyk, te vermeerderen, naer dat de meer oft minder zwakheid en den verfchillenden ftaet der ziekte zulks vereifcht.
Voor het laetfte moet ik ider Genees- en Heelheer op het ernftigtte vermaenen, zig dikwils te herinneren de uitmuntende Les van Celsüs, (aj alwaer hy zegt: Dat het de pligt is van een Geneesheer, dat hy iyn Lyder nog door overtollige jpy\e bexwaere, nog, door honger verZwakt, laet fierven.
Wanneer wy by pag. 326 over de zwakheid der Koorts gehandelt hebben, zoo is aldaer tellens gebleken, dat de koortfige beweging veeltyds kwynt, de kragten des Lyders zoo te neer zyn geflaegen, dat het vermogen te zwak is, om de Stremming der Vogten te konnen ontbinden;
(a~) Lih. III. Cap. 4. pag. 120.



Rotkoorts en Roodeloop. 387
waer door men dan genoodzaekt word, tot hertfterkende en prikkelende Middelen zyn toevlugt te nemen, op dat de al te zwakke werking der Vaten op de daer in bevatte Vogten worde opgewekt en de beweging verfnelt. Den Wyn, dit eerlyk en keurig middel is het nu, die dit ge_ brek op een vermogende wyze zal herftellen; ja wyd alle hoe genaemde hertfterkende middels in kragten overtreffen; en zoo hy zuiver en van eene goede hoedaenigheid is, dan mag men hem te regt als een der vermogendfte Hulpmiddels, naeft den Peruviaenfchen Koortsbafi, in kwaedaerdige Rotkoortfen befchouwen: Want door zynen aengenaemen en voor de Natuer heilzaemen prikkel beurt hy niet alleen de kwynende kragten op; nemaer herftelt op een vermogende wyze de al te flouwe beweging der Vogten.
Zekeren Wysgeer zegt: Dat hoe eenvoudiger een Hulpmiddel is, hoe vermogender de uitwerking zal wezen. Le Camus : Ca) Wanneer den Wyn middelmaetig genomen word, is hy het vermogendjl Rottings-weerend middel, welk men in Pejl kan gebruiken. Ja Hüxham (b) fielt hem boven alle hertfterkende middels, die de konft kan voordsbrengen.
Het geheugt my, zegt den beroemden de Man, CO hoe ik aen deze ziekte (naemlyk een Rot-
(a) La Médicine praüque. Tom. II. pag. 235.
(b) Effai fur les différentes Efpéces des Fievres. pag. iyi. (e) Verhandeling over de kwaedaerdige Rolkoorts.pag. 172.



388 Aenmerking over de
koorts) ziek liggende, op ider teug van roodë Caepfche Wyn, die my eenige reizen daegs wierd gegeven, z^lk eene verkwikking en aendoening gevoelde, dat het my, het kofie wat het wilde, niet kon bedwingen, om myn genoegen met een bevend en vrolyk gelaet te kennen te geven.
Het heugt my zelfs, menige Lyders gezien te hebben, die ik op enkel vergunning van een half roomertje Wyn oft een glasje goed gegift Bier, zelfs in 'tmidden hunner ydelhoofdigheid, zy naderhand zoo een vervrolykt gelaet toonden, en zulke driftige begeerte naer nog meer hadden, dat men waerlyk meer dan een barbaerifch gemoed had moeten hebben, om hun het verder gebruik te weigeren.
Uit al het voorgebragte zal nu ligt op te maeken zyn, van hoe veel aenbelang eenen goeden Wyn, oft, by gebrek van dezen, een goed en wel gegift Bier, by de Rotkoorts moet wezen. Dog t'elkens zal men hier by agtgeven, van zoo lang 'er Ontftekings Toevallen by verzeld gaen, hem noit te laeten toedienen, op dat de zelve niet mogten vermeerderen: zoo ook wanneer op des zelfs gebruik de Spraek fehielyk wierd, oft de byzynde Ydelhoofdigheid hier door vermeerderde; wanneer het noodig zal wezen; met des zelfs gebruik nog een tyd te toeven, tot die Toevallen teenemael zyn verdwenen.



Rotkoorts en Roodeloop. 389
EEN-EN-TWINTIGSTE AFDEELING.
Over de Dranken in Ontflekings- en kwaedaerdige Rot-koortfen.
WAnneer een Rotkoorts hevig is, oft met Ontftekings Toevallen verzeld gaet, zyn de Lyders gemeenlyk van den beginne af zeer dorftig, en zelfs als door een natuerlyk Infiintï willen zy niet anders dan wateragtige en dunne Dranken gebruiken. Wat Asclepiades tot het denkbeeld mag gebragt hebben, van zyne Zieken in de dry eerfte Koorts-dagen geen Dranken te laeten toedienen, beken ik niet te weten.
Ondcrtuflchen dit gaet zeker, dat de wateragtige en dunne Dranken, by alle koortfige beweging , van den eerften oogenblik af ten hoogften heilzaem ja onontbeerlyk zyn; en gelyk de Zouten en Oliën van het Bloed in Koortfen door vermeerdering der omloopende beweging Icherper worden, en tot Verrotting overhellen; oft, gelyk het dikwils gebeurt, dat 'er rotte bedorve Stoften in de. eerfte wegen huifveften, is het zeer goed, dat men by wateragtige Dranken nog Zueren voegt, wyl deze de kragtigfte Middelen zyn, die de Rotting wederftaen, en ook beft gefchikt, om den dor ft te lefichen.



39° Aenmerking over de
Maer gezien zuiver Water te logt is en te fpoedig doorfpoelt, wilt van Zwieten (a) te regt: Dat men de Dranken lymig zal maeken, op dat de zelve niet te haeftig doorgefpoelt worden. Is de brandige Hitte van het Bloed te groot, dan doet men daer by Salpeter, om dat dit Middel keurlyk de brandende Dikte van het Bloed ontbind. En om de groote Droogte te verbeteren en de Scherpheid der Vogten te verzagten,moeten by het Water meelagtige Zelfsftandigheden gekookt worden, gelyk als is Rogge oft Tarwemeel, Haver, Gerft, Ryft, en meer foortgelyke dingen, welke uit hunnen aerd nog daerenboven gewoon zyn zuer te worden, en dus mede het vermogen hebben, de Rotting te wederftaen. Men kan ook in piaets van Water gekernde Melk oft Scheewei gebruiken, die in veelopzigten door hunne zeepagtige vermogens in de meefte gevallen, naementlyk van Ontfteking, den voorkeur boven het Water verdienen.
De Zueren, welke men by deze Dranken zal mengen, moeten zyn die, welke het- grooiend Ryk oplevert, nademael zy het beft met onze geaerdheid overeenftemmen, en geenzins onze Vogten doen verdikken ; maer wanneer een aenmerkelyke Ontbinding en Rotting piaets heeft, dan dienen de Zueren' uit het Delfryk den voorkeur te hebben, zoo als wy elders nog gezegt hebben.
(a) Comment. in Aphor. 741. Tom. II. 884.



Rolkoorts en Roodeloop. 391
De befte en aengenaemfte Zueren uit het groeiend Ryk zyn Zap van Citroenen, China-appels, Renfchen en Moezelwyn, Ael- en Moerbeziën, Krieken, Morellen, Wyndruiven en andere rype Zomer-vrugten. Min-gegoede kan men even met het befte .gevolg Azyn en Citer laeten gebruiken ; zoo mede Crem. Tartari oft Wynfteen, in fchoon Water ontbonden, welk eenen eerlyken verkoelenden drank in Koortfen is. Appelen, Peeren, Pruimen zyn wel minder zappig, maer edog goed. Ik heb, zegt Tissot, (a) Zap van Zeer rype Pruimen met Water laeten mengen, en bevonden, dat dezen Drank den Zieken beter den Dorft verjloeg, dan eenigen anderen.
De Zueren, welke onder loet Delfryk uitmunten , zyn den Geeft van Zwavel, Spirit. Sulphnr., oft Koperrood, Spirit. Vitrioli. Alle deze onderfcheide Zueren nu worden in die hoeveelheid by de Water-dranken gemengt, volgens den fmaek en geaerdheid der ziekte zelfs: Men kan ook by de zelve Suiker mengen, zoo om den fmaek aengenaem temaeken, als om door 't Suiker kragti- de Rotting te wederftaen, zoo als Pringle (b) betoont. Want Suiker behoort onder die Zouten, die een uitwerking hebben,.dat zy even als Meel een Zuer voordsbrengen, dat kragtig is, om de Rotting tegen te gaen.
(a) Raedgeving over de Gezondheid. Cap. III. pag. 37. {}>) Maladies des Armées. Tom. II. pag. 216.



391 Aenmerking over de*
■ De faemen-geftelde Dranken, die by Ontfteking Rotkoorts beft te pas komen, hebben wy hier voren by pag. 208. aengehaelt, zoo als men by de Talletters No. 16., 61., 62., 63., 71., 77., 'er Voorfchriften van vind.
De meefte Lyders, die aen een Rotkoorts met oft zonder Ontfteking ziek liggen, zyn niet zelden door eenen bezonderen Injlinèt genegen tot het drinken van kouden Drank, voor al koud Water: Dan ongeagt dit eenige tot een onfaelbaer kenteekenmogt verftrekken, dat men hierom de Lyders kouden Drank behoorde te geven, egter mazulks niet altyd gebeuren, voor-al by den Ontftekings-toeftand: Want indien men aenmerkt dat kouden Drank in een verhit lichaem, geduerig gedronken, de vlooibaere Vogten verdikt ia zelfs doet ftrcmmen, dan doet zig dereden blykbaer voor; waerom kouden Drank by dezen toeftand van zeer gevaerlyke gevolgen moet wezen. Maer zoo het Bloed, gelyk in kwaedaerdige Rotkoorts, welke met geen Ontftekings Toevallen verzeld gaet, tot een rotte Ontbinding overhelt, dan is by dezen ftaet een ftremming minder te vreezen; waerom men in zulke gevallen, wanneer de Lyders 'er grooten trek naer hebben, hetzelve kan toeftaen: Want Sïdenham (a) dier-elyke dingen in zyn Pradyk ontmoetende, heeft gezegt: Dat wy meermaelen bedrogen worden
(a) Differtat. Epftohr. $ag, 459.



Rotkoorts en Roodeloop. 393
door de reden, welke wy ons als zoodaenig verbeelden, dan door het gevoel welk ons zeker bekend is; en dat men in de genezing der z^ktens meer toegeven moet aen de luften en fterke begeertens der Lyderen (mits dat zy niet Jchrikkelyk verkeerd zyn, en met de daed het levensligt uitblaffen) dan aen de twyffelagtige en bedrieg lyke regels der konft.
Indien dan de begeerte tot kouden Drank by den opgemelden ftaet ingewilligd is, zal men egter wel agt geven, dat den Lyder geen overvloed op eenen keer indrinkt; maer integendeel weinig te gelyk, en met herhaelde teugen, op dat men op deze wyze aen des Lyders begeerte voldoet, en ondertuflchen door overvloed veel ongemakken verhindert, die met regt te vreezen zouden wezen.
Niet zelden heb ik Lyders in de' Rotkoorts zonder Ontfteking aengetroffen, die van alle Dranken, hoe genaemd, een afkeer hadden, ja voorgaven , dat zy hun bitter en walglyk voorkwamen, uitgenomen zuiver Water. Wanneer ik dezen natuerlyken Inftinèt by hun opmerkte, en wel naemlyk in het tweede tydperk der ziekte, heb ik my noit afkeerig getoont van hun dit toe te ftaen; en waerlyk noit heb ik 'er kwaede maer wel zeer keurlyke ui twer kin ge van gezien, en geen wonder, dewyl men aen de Natuer dat gene geeft, wat zy vraegt.
Het is ook niet te denken, dat het Water,



394 Aenmerking over de
dat dierbaer Element, welk den Almogcnden tot onderhoud van den menfeh zoo milddaedig heeft gefchonken, wanneer het daer by maer zuiver is, door menfchelyke hulp oft konft kan verbetert worden, oft dat zelfs onze fynfte zinnen in ftaet zyn om in de alwyze Schepping gebreken aen te toonen: Waerom het met regt te denken is, dat ook dit deel by de Schepping volmaekt zal voordsgebragt zyn, en gevolgentlyk noit, wanneer 'er zulke ziels-gewaerwording piaets heeft, den menfeh kan fchaeden.
Meermaelen, voor-al by den Rottings toeftand, heb ik by het koud Water wat Wyn laeten mengen , en dit ftemde volkomen over een met dat gene, wat van Zwieten zegt, naementlyk: Dat kragtige Wynen,voor-al overvloedig gedronken, verwarmen; maer die zelve Wynen, vervolgt hy, met veel Water verdunt, verkwikken de kwynende kragten, en benadeelen nogtans niet door te grooten prikkel, Ja men gevoelt veel aengenaemer verkoeling van Wyn met Water verdund, dan van het drinken van zuiver Water.
In alle Koortfen is het noodig, dat men fteeds zorgvuldig op de luften van den Zieken agt geeft: Want dit is de ftem der Natuer, zy wyft dikwils nuttiger middelen aen, dan de konft kan voordsbrengen; dog hierom moet men niet altoos dwaezelyk die verkeerde luften van den Zieken involgen; maer men kan van dat gene, waer naer hy fterk verlangt ( mits niet al te tegenftry-



Rotkoorts en Roodeloop. 395
dig ) een weinig geven: Want waer den Zieken fterk na verlangt, zal doorgans zyn Maeg gemakkelyk verdraegen. 'Tis zeker wanneer men by een Zieken opmerkt, dat den luft tot dezen oft genen Drank onafgebroken blyft aenhouden, en teffens niet al te ftrydig was, dat men beter zal doen, met de flem der Natuer in te volgen, dan'er zig tegen aen te kanten. Schelhamer (#) zegt; Een Knegt gezien te hebben, die aen een brandende Koorts ziek. lag, en zulke groote begeirte naer koud Water had, dat hy over de tien pond 'er van dronk, met welke Hulp hy s'ander daegs fmorsens was genezen.
Gelyk het voormaels is getoond, dat kouden Drank noit in den ftaet van Ontfteking mag toegedient worden, zoo in tegendeel wanneer een rotte Onbinding piaets heeft, kan den zeiven niet genoeg aengeprezen worden. Maer gelyk de Onbinding in het tweede en altoos gemeender en aenmerkelyker in het derde tydperk der Ziekte is, zoo zal men , om alle gevaeren voor te komen, die noit in het eerfte, 'tzy die met oft zonder Ontfteking verzeld gaet, laeten toedienen. Want iETius fïO.wilt, Neque in principio, Neque in augmento danda eft frigida, fed in ipfo vigore.
Zoo het gebeurde, dat een Lyder reeds een groote hoeveelheid koud Water, oft kouden
(a) De Genuin. Febr. curandi Metbed. Part. III. Se8. 3-
(b) De frigid. Atpxe exbibit. Cap. 72. Secl. 242.



39^ Aenmerking over de
Drank had gedronken, wanneer men tot hem kwam, en hy raekte het zelve niet kwyt, dan moet men fpoedig met den zeiven ophouden, als te Kermen gevende, dat op het verder gebruik zeer leelyke toevallen konden volgen.
Wanneer men Lyders koud Water, met de meermaels aengeprezen Zueren zal hebben toe-eftaen mag het zelve noit gekokt worden, want door het koken worden de befte eigenfchappen, die het zelve bezit, ten eenemael weggenomen om reden, dat het door koken berooft word van zyn vlugfte deelen, en vafte logt. Het zuiverfte, en het ligfte, zal men by voorkenr uitkiezen. en wanneer men 'er onzuiverheid in vermoed, zal het beft zyn, dat men het voor eerft door fchoon Zand laet loopen, als het befte gefchikt, om het van alle onreinigheden te zuiveren.
OndertulTchen, de hoeveelheid van alle Dranken, die men zoo wel in den ftaet van Ontfteking, als Rotting, t'elkens zal laeten toedienen mag met te veel op eenen keer wezen, op dat het zelve niet tot overlaft der Maeg verftrekt, en dit 'tIngewand bezwaere; Hüxham (a) heeft te regt aengemerkt: Dat dikwils en weinig drinken beft is, om reden dat de opflorpende Vaten hier door meer gelegentheid hebben een veelgrooter hoeveelheid Vogten in te Jlorpen, dan wanneer men veel te gelyk drinkt. Dus zal een, oft
(a) Bffai fur les différentes Efpeces des Fievres pag 154,



Rotkoorts en Roodeloop. 397
twee Thékopjes om een, oft half ure ruim voldoende zyn. Wanneer 'er geen Ontfteking by de Rotkoorts gepaerd was, en deZomer-hittegroot, dan heb ik gemeenlyk de Dranken maer koud laeten gebruiken; maer integendeel deze tegenwoordig zynde, liet ik die lauw-warm maeken, om reden dat de zelve in diën graed toegediend, de deelen meerder ontipant; het geen het voornaemfte oogmerk moet'wezen.
Ziet daer, geagten Lezer, alles het gene wat ik ontrent de Koortfen, dog voor-al de Rotkoorts, wil aengemerkt hebben. Nu wenfch ik uit den grond myns herte, dat het ider met de hier voren ftaende Geneeswyze, die my in alle opzigten by deze zeer gevaerlyke Koorts de eerlykfte en gelukkigfte uitkomfte heeft verfchaft, zoo wedervaeren mag; ik ben meer dan overtuigd, dathy zig t'elkens gelukkig genoeg zal agten, dat hy zynen vuerigen wenfch zoo loflyk bekroond zal zien.
Ben ik in veel opzigten niet altoos gelukkig geweeft, myn Lyders te redden, dan heeft het gemeen Spreekwoord waer geweeft: Indien de HulpmiddeL-n altoos kragtiger waeren dan de Ziekten, dan ftierf geen eenen Lyder. Oft trof my het ongeluk, dat ik te laet, ten kofte myns Lyders, opmerkzaem wierd, dan had mede die beklaeglyke Spreuk, dat een ongelukkige uitkomft altoos tot een leer\aeme les voor het toekomende verflrekt, haer volle waerheid.
EINDE VAN HET TWEEDE DEEL.



2V^L JB X jR. 10 2To
OP*
JL^TEn Schryver heeft goedgevonden, om alle Vrugtelooze herhaeüngen en misvattingen voor te komen, van de generale Tafel der Geneesmiddelen aen het einde van het derde oft laetfte Deel te .plaetfen.
GOEDKEURING.
J)lt tweede Deel der Aenmerking en Geneeswyze over de Koortsen in 31algemeen, dog over de Rotkoorts en Roodeloop in 't bedonder, door den zeer ervaeren Heer van Bave* gem , Doéïor in de Medicynen, oordeele ik zeer nuttelyk te zullen gedrukt wezen.
Gend 18. Maert 1789.
F: DE GRAVE b. k. L. B. DE HAVESKERCKE
lib. cèns. reg.



INHOUD
VAN HET 3E"W J£ J£ 2D JEL JD J£ J£ X«
EERSTE AFDEELING. Aenmerking over de Koortfen in 't algemeen.
iNleyding. t*S- 1
§• II.
Boerhaave heeft den Zieken.ftaet eens menfeh Koorts genaemt. 3
Koorts is een werking der Natuer, waer door zy het onzuyvere van het zuyvere fcheyd. 4
Koorts is den menfeh t'elkens niet nadeelig. 5
By voordduering kan zy onze gezonde Vogten in eenen zieken aerd veranderen. 9 §. III.
Werking der Koorts, en welke Werktuigen zy in haer Werking gebruikt. 12
TWEEDE AFDEELING.
Aenmerking over den Aerd der Smetgiften, en welk weien men als de tweede Oorzaek on\er Koortfen moet aenmerken.
ik Erd der Smetgiften.
Welke Lichaemen meeft vatbaer zyn voor de Smetgiften. 17
De Logt kan ons de Smetgiften mededeelen. 19 Smetgiften konnen ons door vremde Koopmanfchappen
mede worden aengebragt. tb'ul.
Bezondere hoedanigheden der Smetgiften. 22
Hoe zy in ons dierlyk geftel hun Werking verrigten. 23 §. II.
Boerhaave heeft een ftoflyk Wezen als de naefte
Oorzaek in de Koorts erkent. 24



400 INHOUD.
Cullen integendeel leid d'Oorzaek af in een Kramptrekking van het uytterfte Vaetgeftel. 2*
De Koortfen moeten een ftoflyk Wezen tot Oorzaek , hebben. ^
De Reden 'er van. 2^
Wat dit ftoflyk Wezen fs, welk men als de naefte Oorzaek onzer Koortfen moet befchouwen. 20
Gevoelen van Linn^us en zekerEngelfch Geneesheer.,* id.
De Smetgiften vereenigen zig met een ruftend Koorts-
Op welke wyze deze Zonderlinge Vereening gefchied k
Het ruftend Koortsgift onthoud zig onder het Speekfel. ibid.
Hoe het door de Smetgiften ontwikkelt word, en deze oft gene Ziekte te weeg bréngt.
Verdere Blyken, dat 'er volftrekt een ruftend Koortsgift in onze Ingewanden moet voorhanden wezen. 43 $• III.
Aenmerking over de Tufïchenpoozing der Koortfen. <z Nadere opheldering hoe die gefchieden. 50
§• I V.
Zeldzaern word den menfeh andermael van een tuffchenpoozende Koorts aengetaft, wanneer hy eenmael wel genezen is. ^
§• V.
Of een tuffchenpoozende Koorts niet kaft ingeënt worden. 65 De Peft en Mazelen worden ingeënt.
DERDE AFDEELING.
■Langs welke wegen de onderfcheide Smetgiften in h lichaem komen, i I.
Oor Inademing is het niet wel mogelyk. *, Met het Speekfel kan een Smetgift zig vëreenigen. 78 Insgelyks door Aenraeking van befmette Lichaemen. \9
%■ II.
Welken van beide wegen den gevaerlykften is. 80 De Speekfel-wegen zyn de gevaerlykfte. gi



INHOUD. 401
VIERDE AFDEELING.
Oorzaeken, die de Koortfen, dog voor-al de Rotkoorts en Roodeloop tot gevolg hebben. §• I
C*f Eén Oorzaeken zyn vermogender; dan de MedeITdeeling eens Smetgift, geftremde Uitwaelfeming, oft een Rotftof in de eerfte wegen. 86 Wat Rotting is, en wat hier door verftaen word. 88 Verdeeling en onderfcheide trappen der Rotting. 89
VYFDE AFDEELING. Verdeeling der Koortfen in 'r algemeen. 92
ZESDE AFDEELING. Kenteekens van de tuffchenpoozende Koortfen, Zoomede van de Dwael-en Ditifler-Koortfen. % I.
BE tuffchenpoozende worden in Lénte- én HerftKoortfen verdeelt. 97 Kenteekens > die de Lente- en Herft-Koortfen verzeilen. 98 §. I I.
Oorzaeken en Toevallen, welke de Dwael- en DuifterKoortfen tot gevolg hebben. i0o
Kenteekens en Verfchynfels, welke deze Koortfen onderfcheiden. 102
§• HL
De Venus-, Krop- en Schurft-giften vereenigen zig dikwils met het Koorts-gift. 104
ZEVENSTE AFDEELING. Onderfcheid en Verdeeling der Rotkoorts. $. I.
MEnigvuldige Naemen ten onregt de Rotkoorts toegeëygent. 107 Wat onheil en gevaer dit ten gevolg hééft gehad. 109 De Rotkoorts word in goedaerdige, kwaedaerdige, en
die, welke met Ontfteking verzeld gaet, afgedeelt. 111 De Rotkoortfen verfchillen in Hevigheid en Kwaedaerdigheid; maer geenzins in Aerd oft Natuer van eikanderen. 112
C e



402
INHOUD.
AGTSTE AFDEELING.
Kenteekens, welke een Ontfteking by de Rotkoorts aenduiden. §• h
ONtftekings Rotkoortfen moeten in fommige Saifoenen niet altyd als zoodanige worden behai delt. 117 Geen gevaerlyker toevallen konnen een Rotkoorts verzeilen , dan als een Rotting by Ontfteking gepaerd gaet. 118 D'Aderlaeting is een groot Middel by Ontftekings
Rotkoorts. I jp
Kenteekens, die de zelve noodzaekelyk maeken. 123 In welke toeftanden de zelve een doodelyke uitwerking zou hebben. I2£ Na het tweede tydperk der Rotkoorts is d'Aderlaeting altyd fchaedelyk en verderflyk. 128
NEGENSTE AFDEELING. Kenteekens, welke de Rotkoorts met Uitjlag verzeilen. $. I.
Typ Y doen hun dikwils onder de gedaente van een aLd Febris infiammatoria voor. 132 Wat een Febris Scarlatina is. 133
$. II.
De Koortfen met Uitflag moeten onderfcheiden worden van de Fetecbu miliarite, Vibiees, &?c. 134
$■ HL
Hüxham heeft ten onregt zyn Koorts Febris lenta ner-
vofa genaemt. j-jg Welke Koorts men eigentlyk hier door moet verftaen. 139
TIENDE AFDEELING. Kenteekens, %velke de goedaerdige en kwaedaerdige Rotkoorts verzeilen. §. t
Teekens, die de goedaerdige Rotkoorts verzeilen. 14.7 §• II.
Teekens, welke de kwaedaerdige Rotkoorts verzeilen. 147 Kenteekens, wanneer de Ziekte zig tot beterfchap zal fchikken. 14^



INHOUD.
4°3
Kenteekens, wanneer de Ziekte hoogft gevaerlyk zal
worden. 151 Allergevaerlykfte Verfchynlels by deze Ziekte. 153 JBy deze Koortfen heeft men zelden oft noit eenen volmaekten Crifis oft Scheiding te verwagten. 155
ELFSTE AFDEELING. Voorzegging over de Koortjen in '£algemeen; dog over de Rotkoorts in 't bezonder. %■ I.
BE gevaerlykfte Toevallen en Verfchynfels by de Rotkoorts. 157 Uit het te neergeftelde mag men geen Godfpraeken
tot gevolg trekken. 160 De Natuer poogt op de critique dagen haer te redden. 161
TWAELFDE AFDEELING., Geneeswyze der tuffchenpoozende Koortfen, zoo mede van de Dwael- en Duijler koortjen. §• I.
MOe de Lente-koortfen moeten behandelt worden. 1 <jg Hoe de Herft-koortfen te genezen. 1^ Wanneer by de Herft-koortfen Ontfteking oft Rotting gepaerd is, hoe beide deze ftaeten te onderfcheiden en te behandelen zyn. ( Wegens de Kragt en Gift* des peruviaenfchen Baft. 171 Wanneer hy Doorloop oft Verftopping te weeg brengt. 176 §.11.
Drank- en Spys-regel by de Tuffchenpoozende Koortfen 178 §• I I I.
Nader Aenmerking wegens de Kragt des* Koortsbaft. 180 Welke Middelen des zelfs piaets konnen bekleeden. 181
DERTIENDE AFDEELING. Geneeswyze der Dwael- en Duifier-koortjen. §. I.
BEzondere Genezing der zelve. 182 i I t.
Wanneer by het Koortsgift zig een Fenus, Schurt, oft Jigt heeft gemengt. !34



404 INHOUD,
VEERTIENDE AFDEELING.
Geneeswyze der Ontftekings Rotkoorts, en die9 welke van Uit/lag word gevolgt. §• I.
BE Genezing van 'alle Rotkoortfen worden in vier Aenduidingen begrepen. xpi Den Geneesheer moet de grootfte voorzorg hebben om het evenwigt tuffchen de zagte en vloeibaere Deelen t' onderhouden. , I<?8 Aenmerking over de zoo genaemde Crufta inflammatoria. 190 De Hoeveelheid van Bloed, die men by d' Aderlaeting zal laeten aftappen, 201 De Koorts is de voornaemfte Oorzaek van de Kooking der ziekmaekende Stof. • 204 By dezen toeftand zal men noit de Lyders Vleefch
oft Eyer-s laeten gebruiken. 207 Zuiver Water zet te fpoedig door, waerom de Dranken lymig moeten wezen. 208 Stoving van warm Water en Azyn by dezen toeftand
allervoordceligft. 211 Lavementen mede van veel voordeel. 213 Voorzorg, welke men voor den Lyder zal hebben. 216 Schaedelyke gewoonte van het heet-houden des Lyders. 218
VYFTIENDE AFDEELING. Koking, Genezing, oft Overgang tot Rotting by' den ftaet van Ontfteking. % I.
3'p- Enteek,ens, wanneer de Koking gefchied. 223 "a*. Wat Hulpmiddelen in dit tydperk beft te pas komen. t 224 Als de Koortfige Beweging te veel kwynt, wat men
dan zal doen. 227 De Natuer tot geen Scheiding genegen, hoe men alsdan zal handelen. 229
ZESTIENDE AFDEELING. Geneeswyze der goedaerdige Rotkoorts. % I.
•»tvT Iets heilzaemer, dan fpoedig de eerfte wegen door J^nI een oft meer Braekmiddelen zuiveren. 22$



I N H O U D. 4°5
Hoe men den ftaet nadien zal behandelen. 238 Wanneer de Zieke-ftof te vaft ingepakt zit, wat te doen. 240 Door Braekmiddels word langs den kortften weg de
Zieke-ftof uitgeworpen. 241 Veer Geneesheeren zyn te bevreeft, ora de Braekmiddels voor te fchryven. 242 Is oorzaek van veel onheilen. tbid. Gevallen, waer in men zig volftrekt van Braekmiddels
moet onthouden. 244 Sterke en prikkelende Purgeermiddelen mogen noit,
voor-al in den aenvang, toegedient worden. 247 Tydperk, wanneer de zagte Zweetmiddels in aenmerking komen. a$t Wat verder nadien te doen. 254 Aër elafticus is een groot middel in Rotkoorts. 257 Zoo mede den Koortsbaft, Zueren, zoo wel uit het
groeiend als Delf-ryk. 258 Kinderen , die niet willen innemen, hoe men de zelve zal behandelen. 263
ZEVENTIENDE AFDEELING.
Geneeswyze der kwaedaerdige Rotkoorts. $. I-
IN geen Ziekte moet de Natuer fpoediger te hulp gekomen worden. 26$ Gevallen, waer in de hartfterkende Middels van den
eerften oogenblik af noodig zyn. 266 Naeft de Peft is geen Ziekte zoo gevaerlyk en kwaed-
aerdig. 267 By deze Koorts komt d'Aderlaeting zeldzaern in aenmerking. 268 Na d'eerfte wegen door Braekmiddels gezuivert te hebben, zal men fpoedig tot den Campher en Aër tlaUcus overgaen. 269 By geenen zieken toeftand moet men meer op de
kragten des Lyders letten. 270 Het oogenblik, wanneer men tot den Koortsbaft zal
overgaen. 271 De Koorts weg zynde, mag men egter met den Koortsbaft niet geheel ophouden. 27a By welken ftaet men van den Koortsbaft zal afzien. 273



4°6 INHOUD.
De Koorts weg zynde, moet de zelve andermael herwekt worden, om die wederom aen de werking des Koortsbaft bloot te ftellen. tyt^ By deze gevaerlyke Koorts moet men op geen fcheidende dagen letten. Goede werking der Spaenfche Vliegen in deze Koorts ibid.
AGT TIENDE , AFDEELING. Noodige Voorzorgen, die men volftrekt by de onderfcheide Rotkoortfen moet in agt nemen $. I.
"■jvr Iets moet de aendagt meer opwekken, dan de jLnI Zuiverheid. 2^ Hoe den Zieken te verbedden en te zuiveren. 278 Daer mogen niet veel menfchen te gelyk ontrent den
Zieken komen. 2gr Geen ontlaftende Stoften mogen in de Vertrekken des
Lyders geduld worden. 2g2 Dikwils zal men de Vertrekken verlugtigen, en door
waeffem van Azyn en Buskruid de Lugt laeten
verbeteren. 2g^
NEGENTIENDE AFDEELING. Over de blondere Toevallen in de Rotkoortfen. §• L
TOevallen, welke onder 't beloop der Ontftekingsgoedaerdige en kwaedaerdige Rotkoortt hun voordoen. 2g
$. II.
Brandende Hitte. ^
S. in.
Overmaetig Zweeten. 2Sl §. I V.
Benouwdheid. 2go
§. v.
Walging en Braeking. tQ. §• V I.
Slaepeloosheid oft geduerig Waeken. 209 §• VII.
Slaepzugt, Coma. ^ot



INHOUD. 47 §. VIII.
Carus febrilis, oft Febris apopleiïica wtirlhoffiana. 303
4 ix.
Ydelhoofdigheid, Delirium. 3ia $. X.
Zwakheid. 3^6 §. XI.
Hoofdpyn. 33° §. XII.
Keel ontfteking, Angina. 3 32
§. XIII.
Kwaedaerdige Keel-ontfteeking, Angina maïigna. 336 §. XIV.
Spruw oft Sprouw, Apbta. 34° §. XV.
Zydewee, Fleuritis. 343 §. XVI.
Borft-ontfteking, Feripneumoma. 347
§. XVII. Hoeft, Taffis. «Ki.
§. XVIII. Schielyke belette Uitwaefièming. 348
§. XIX.
Neusbloeding. 35° §. XX.
Opblaezing des Bovenbuik, Meteorifmus. 353 |. XXI.
Wormen , Vermes. 355
§. XXII. Verftopping, Conflipatio. 356
§. XXIII. Buikloop, Diarrhea. 358
§. XXIV. Hik, Singultus. %6o
§. XXV.
Opfpringing der Pezen , Stuiptrekking. 36a
§. XXVI. Uitflag, Eruptio. 366



408 INHOUD.
§. XXVII. Verplaetfing der Zieke-ftof naer Oor- Lies- oft Okfelkliercn. . 3 70
TWINTIGSTE AFDEELING. Algemeenen Leefregel, die men de Lyders zpo ivel in den ftaet van Ontfteking, als Rotting moet doen in agt nemen.
§•1.
ONzuivere Lichaemen mag men niet voeden. 376 Vooroordeel ten dien opzigt by de Landslieden, ibid. Geen fchaëdelyker fpyze in Rotkoorts, dan Vleefch en
Eieren. 37p Oude menfchen konnen den honger beter doorftaen
dan kinderen. 380. Hoe heviger de Koorts is, hoe minder voedfel men
zal laeten toedienen. 381 Wanneer de kragten zyn onderkomen, moeten dezelve
door geeftryke Voedfels onderfteunt worden. 38a Als de Lyders hongerig worden, moeten zy dikwils, maer weinig te gelyk ligt-verteerende Voedfels gebruiken. 383 De Aerdappels zyn zoo geen ongezonde Spyze, als
fommige voorgeven. 384 Den tyd en hoeveelheid in 't toedienen der Spyzen. 385 Wyn is eenen overeerlyken Middel in Rotkoorts. 387
EEN-EN-TWINTIGSTE AFDEELING. Over de Dranken in Ontftekings- en kwaedaerdige Rotkoortfen.
BUnne wateragtige Dranken zyn by alle Koortfen heilzaem. 389 Zuiver Water is te logt, de Dranken moeten lymig zyn. 390 Zueren moeten by de Dranken gevoegt worden. ibid. Kouden Drank in Rotkoorts. 39a Wyn met Water gemengd is eenen eerlyken Drank. 394 Men moet dikwils en weinig te gelyk drinken. 396 Slot van het tweede Deel. 397
EINDE.












VERHANDELING
OVER DE
HOTKOOITS
E N
100BELOOL
/ /. DEEL.






VE3LHAXDEEOTG
OVER DE
KOORTSEN
IN T ALGEMEEN,
DOG BEZOKDER OVER DE
ROTKOORTS HOODELOOP,
Welke federt de tien a twaelf laetfte jaeren alom in de Nederlanden de fchrikk.elyk.fle verwo.efling hebben atngeregt.
DOOR
Doétor inde Medicynen in d'Univerfitey t van Loven en oud Heel arts der Legers van
zyne rooms-keizerlyke majesteit, &c.
Felix Medicatio cui adjutrix Natura fncunit, — — Fbinei.
TWEEDE DEEL,
Te Dendermonde by de Weduwe du Caju. En zyn te be;,omen t'Amfterdam by H. Gartman.
M. D C C. L X X X I X. f A
Ex Legato VERRIJST.



Hoe unicum Febri omni foli, & femper com"petens fignum eft, adeoqüe pathognomonicum, pulfus fcilicet praeter naturam frequentior, quo prjefente, Febfem adefiè ; abfente autem, abeffe certo pronunciari queat.
Sylvius. Prax. Lib. II.



Rotkoorts en Roodeloop. $
vers zullen wy insgelyks dc Koorts aenmerken als een geweld, waer van de Natuer zig bedient , om door een bezondere werking haer van een fchaedelyke ftof te ontlatten, die oft van buiten is aengebragt, oft in haeren boezem geteeld,, en maer het oogenblik afwagt, wanneer de natuerlyke Faculteiten onmagtig worden, om des zelfs"hoedaenigheden te konnen veranderen, oft tot hunnen aerd over te brengen, oft op een ander wyze die te ontlatten: alsdan die verwarring oft ttryd gefchied, die wy mede Koorts (Febris) zullen noemen.
Dat de Koorts ons t'elkens niet nadeelig- is, zoo lang zy met geen hevige toevallen verzckl gaet, vinden wy by den zeiven van Zwieten (a) aengeteekend: Dat de Natuer dikwils door dfi Koorts zoodanige z'iektens overwint, die tegen alle, zelfs de befte Hulpmiddelen hardnekkig hlyven. T welk Galenus (b) niet minder bedoelt: Men kan zig niet genoeg verwonderen over de ongerymdheid der Sophtsien , die niet willen erkennen, dat de Natuer met konft werkt; terwyl zy door hunne onwetendheid belet worden, om haere werken te verklaeren en te doorgronden. Insgelyks den beroemden Huxbam : ("O Indien het waar
(a) Lib. Cit. Tom. 2. Jphorif. 558. pag. 6..
(b) De ufu partium. Lib. 10. Cap. 9.
(c) Effai furies difèrentes efpecesdes Fievres,.p. 122.



Rotkoorts en Roodeloop. ij
'wiens vafte Deelen door de zomer-hitte, ongeregeld leven, zoo in fpys, drank, lichaems oeffebing, als andere bygevoegde oorzaeken kragtig hebben medegewerkt,om het zelve te verflappen, de vlooibaere te ontbinden, te ontaerden, en van hun natuerlyke zagtheid veel te doen verliezen, bm vervolgens ovcrgebragt te worden tot zekere fcherpe prikkelbaerheid, zoo als den Heer Kloekhof (a) ons deze bézondere werking klaer opgeeft. Daerenboven onderftel ik nog, dat deze mededeelende Smetgiften met een ander Gift, 'twelk wy in onzen boezem omvoeren, zig komt te ver'eenigen, en vervolgens op zyn eigen, door een verder werking en ontaerding, zoo befmettend kan Worden , zonder dat 'er zelfs een gefchiktheid toe noodig is, als dè'Peft zelfs.
'Tis waer, ik kan 'niet ontveinzen, dat 'er veel tegen deze laetfte Stelling kan ingebragt worden; maer dewyl zy my als de waerfchynelykfte voorkomt , durf ik de zelve des te ftoutmoediger voordraegen. Ik weet, dat de meefte Schriftftellers deze Stof niet dan met den grootften tegenzin hebben aengeroert, en ik meene, dat het zelve niet zonder reden is gefchied: Eensdeels om dat de aengenomene Leerwyze op zekeren grond van waerfchynelykheid was geveftigd, als wel
(a) De infirmato Tenore Cerebri. pag. 20. 21. & feq.
Tweede Di:el. B



ïS Acnmerking over de
om dat hun voorgebragte Stellingen oft Befpiegelingen de proef op ondervinding en reden niet konden doorftaen; dog ider heeft het zyne aen den dag gelegt, in die verbeelding, dat het beft beftacnbaer, en naeft aen de waerheid was: en van daer zyn ontfproten die grove dwaelingen, verkeerde en tegenftrydige Genezingen , die men in alle tyden heeft opgemerkt.
Of de Meteora en andere vuerige Verhevelingen, die wy fints hebben gezien, oorzaek zyn geweeft, waerom de Rotkoorts, en by vervolg de Roodeloop, zoo kwaedaerdig en algemeen hebben gewoed, en of zy waerlyk daer iets aen hebben toegebragt, zal ik niet verder onderzoeken, genoeg dat Bagliviüs, faj) Fernelius, (b) Mead CO dit gelooft hebben, en dat verfcheide nieuwere Schryvers dit gevoelen fchynen toegedaen te zyn. Cd)
Dog ik voor my moét hierop aenmerken, dat wy ons dikwils al tefpoedig, en zonder reden, verwyderen van de bekende en natuerlyke oorzaeken, en bepaelen ons niet zelden tot bovenna'tuerlyke, die in weerwil onzer navorflching voor ons altoos onbegrypelyk zullen blyven. Konnen
(a~) Praxis medica. Lib. 3.
(b) Tra fat. Lib. 1. Tberab.
(c) (Euvresphyftques £p médecin. Tom. 2. pag. 348.56. &fiq,
(d) Cullen , Infiitutions de Médecineprat. Tom. i.pag. 40. Hayjuond , Hijioire de VElcphantiafis. pag. 103.



Rotkoorts en Roodeloop. 19
wy niet doordringen de ondoorgrondelyke en alwyze raedsbefluiten van den alleen Beheerflcher, van wiens welgevallen het afhangt, 't order en het evenwigt in zyne Schepping te onderhouden, om den menfeh hier by tellens te doen erinneren, dat hy fterflyk is; geen wonder dan, dat wy Van velezaeken, die tot heden nog verborgen en geheim zyn, geen reden konnen geven.
üm dan de voorgebragte ftelling nader op te helderen, namentlyk, dat de Logt ons het Smetgift kan mededeelen, hier toe behoeven wy flegts den Oudvader en Prins der Geneeskonft Hippocrates C aj aen te haelen, welken dit op verfcheide plaetfen zyner uitmuntende Werken aengeteekent heeft; wyders Galenus, Paulus JEgineta, Vitrivius, Oribasius, Trallianüs , Boerhaave, vanZwieten, Hoffmann, Mead,Pringle, Huxham, le clerc, de haen, lleutaud, grand, Sauvage, de Man, Cullen en andere beroemde Mannen meer. Alle deze, zeg ik, hebben door hun ligt van waerneminge aengeteckent, dathetZaedbeginfcl van vele, ja eenige hebben zelfs gewilt van alle contagieufe Ziektens, in het element der Logt, welke ons omringt, gevonden wierd.
Dat nogtans een vremd Smetgift van afgelegene Landen tot ons overgebragt, buiten den Dampkring ons mede kan befmetten, zien wy klaer in
(a) Lib. 3. Epder,



co Aenmerking over de
Peft en veel andere vremde Zicktens; waer uit ik dan re regt befluit, dat 'er zoo wel naer den loop der faizoénen, en andere medewerkende oorzaeken, Vergiften in onzen Dampkring konnen geboren worden , als door vremde wegen aengebragt , dio vervolgens de Lichaemen, welke 'er de meefte gefchiktheid toe hebben, het allereerftbefmetten-, en deze eens befmet zynde, konnen wyders die Giften zoo ontaerdcn, en op hun eigen zoo befinettehd en kwaedaerdig worden, dat zy vervolgens de gezondfle Lichaemen konnen aenvallen, terwyl de zelve in onzen Dampkring, oft door vremde wegen aengebragt, niet üeeds konnen beflaen.
Op agtbaerheid dan van de hier voren berugte "Wetgevers, zal ik verders tragten te verklaeren, zoo als wy reeds bewezen hebben, dat alle bedorve en rotte üitwaeflèmingen onzen Dampkring konnen befmetten: Maer hoe hettoegaet, en hoe het eigenaerdig gift, dat deze oft gene Épidémie te weeg brengt, aldaer geboren word, en wat het is, cn waer inzynewaere hoedaenigheid beflaet, zal ik liever door myne onwetendheid aen andere overlaeten, dan my blootftellcn aen mistaüing.
Dat zommige element-eerifche oft vremde Giften vön eenen uitnemenden werkzaemen aerd in eenige Epidémkn zyn, heb ik, en die gene, welke veel gelegentheid gehad hebben, zulke zicktens'by te Woonen, niet zeldzaem ondervonden : Want des zelfs werking gefchied veeltyds



Rotkoorts en Roodeloop. 23
Lympha, (a) en overige vogten, niet en mag uitzonderen, zoo als hier na dit verder zal bewezen worden.
Ondertuflchen dit alles ter loops aengemerkt zynde, thans ben ik niet vervremd te gelooven, dat de onderfcheide Smetgiften, in hunnen onbondenen ftaet en vereenings kragt, op de volgende wyze, in ons dier lyk geftel hun waere uitwerking komen te verrigten. Alle lichaemelyke oorzaeken ontbinden hun kragt op andere lichaemen. door middel van beweging,, dat een verandering is, welke gefchied op een wyze, dat het van een bewegend Lichaem afhangt; en daer is geen Lichaem dat wederftand bied en bewegingdoet, indien de werkende kragt niet meerder is,, dan den tegenftand, die het ontmoet van het Lichaem, op welk het werkt; en op dat een fchaedelyke uitwerking zyn ziekmackend vermogen op ons Lichaem uitwerkt, zoo moet het de kragt hebben, om de natuerlyke werking te vernietigen, oft van gedaente te doen veranderen-, en gefchied dit niet, dan blyft het zonder uitwerking*
Uit deze zoo eenvoudige als klaere onderftelling, zalmen nu gemakkelyk konnen begrypen, waerom een geringe hoeveelheid van een niet al te kwaedaerdig Smetgift niet in ftaet is, om in
(a) Hoffmann j Md. Tom. 4- P"i- 248- Sf Sn-



24 ,d.enmerkins over de
fterke Lichaemen de dood te veroorzaeken, en waerom een klein Gift van een Braek- oft Purgeermiddel insgelyks op die Lichaemen geen werking doet, als ook waerom in tegendeel op teerdere Lichaemen die zelve hoeveelheid mei; de grootfle hevigheid zoude werken.
§• u
Nu ben ik niet voornemens een geheele lyft van. onderfcheide gevoelens aen te haclen wegens de naefte oorzaek van Koorts, welke men in voorige, dog voor-al in onze Eeuw heeft zien te voorfchynkomen; genoeg, dat ider weet, datSYLvius de le Boe, (a) Willis, (b) Riverius, (c) Hoffmann, (d) Sthal, (e) zonder aen Paracelsus en meer andere te gedenken; Grondftellingen hebben voorgedraegen, die min oft meer in hunnen tyd Voorftaenders hebben gehad. Dan in hoe verre hunne Leerwyze op aennemelyke gronden hebben vaftgefield geweell, hebben delaetere en tegenwoordige tyden maer al te klaer doen zien.
Boerhaave, dien Phznix zyner eeuw, heeft
(a) Praxis medic. Traü. IX.
(b) Pathologia Cerebri &?• tfervorum.
(c) Opera omnia medica.
(d) Commentar. de di(jerent. inter Hoffmanni Doilrinam Medico-mechamcam, £f Sthalii Msdico-organicam.
(e) Theoria medica vera. Md. Ars fenandi ctm expedatione.



Rotkoorts en Roodeloop. 25
een ftoftèlyk wezen als de naefte oorzaek in de Koortfen erkent, (a) en deze leerwyze is naderhand door zynen beroemden uitlegger, den Baron van Zwieten, op zulk aennemelyke gronden verder verklaert, dat mogelyk voor kort in geheel Europa, nog weinig oft geen Geneesheer aengetrofien wierd, die niet deze lecrftellingen voor' een waerheid hield. Dog van onze dagen zien wy eenen beroemden Hoogleeraer, naementlyk den Heer Cüllen , (b) welken regelrcgt tegen deze aengenome leerwyze zig aenkant, ja zelfs in tegendeel tragt te bewyzen, dat de naefte oorzaek van Koortfen in geen ftoftèlyk wezen kan beftaen ; nemaer moet afgeleid worden aen een krampagtige beweging, in het uiterftc Vaetgeftel, veroorzaekt door zekere indrukkinge van zwakheid op de Zenuwen zelfs: Waer uit hy verder wilt afgeleid hebben de gevolgen van koude, hitte, zweet en andere zenuwagtige toevallen meer, die men in de Koortfenwaemeemt.
"Tis mijjlhien , \egt hy ,(c) niet zeer moeilyk te verklaeren, waerom den ftaet van zwakheid eenige toevallen van koude voordsbrengt; maer men kan niet begrypen, vervolgt hy, Cd) hoe
Ca) Comm.in Jphor.Bq-EULH.Tom. 2. Apb. 571. 575". 58c.
(b) Inftitut. de Méd. pracl. Tom. 1. pag. 15, 16, 17.
(c) Lib. Cit. Tom. 2. pag. 18. 19. (dj Bid. §. 40.



£ó Aenmerklng over de
dit laetfteal het ander voordsbrengt; zonder tot de algemeene wet van onZe dierlyke huishouding op te khmmen; waer door alles, wat het lichaem hmderlyk of fchaedelyk mag wezen, in het binnenfieeen beweging voordsbrengt, waer van Het oogmerk is, zig tegen een verder-flyke uitwerking te feilen; en het is deze werking, die menWis Medicatrix Naturas noemt. In hoe verre nu dit gevoelen kan waer zyn, zal zoo ftraks het tegendeel blyken.
Dat de Koortfen over het algemeen een ftoftèlyk wezen tot oorzaek moeten hebben, is niet alleen de leerwyze geweeft van Boerhaave, van Zwieten, maer zelfs van Hifpocrates, Galenos,. Lelsüs, Paulus iEciNETA, Aënus, Sydenham,. Baglivius , Lieutaud , Werlhoff, Strak, HuxHAM, Pringle, en andere groote Meefters meer;, cn dat deze Leerwyze het beft kan verklaert worden, zal uit het volgende, zoo ik my niet bedrieg, ten duidelykfte blyken,.
Dat de Zenuwen , op onderftelling van Cullen , wel deblykbaerfte uitwerking in Koortfen doen, is handtaftelyk; maer daer uit volgt nog niet, dat^ deze werking zonder ftoffelyke oorzaek gefchied ; want deze werking kan gemakkelyk als een gevolg van het eerfte afgeleid worden, en tenblyke'ervan, 'tisbekend, dat de heilzaemfte middelen,, om de Koortfige toevallen te ftillen, deBraekmiddelen zyn. Was nu wezendlyk d'oorzaek alleen in 'tZenuwen-geftel gelegen, dan moeften



Rotkoorts en Roodeloop. 2j
de-toevallen door deze middelen eerder vermeerdert dan vermindert worden.
Ik wil wel niet ontkennen, dat Walgingen en Braekingen ditwerfels zyn van Kramptrekkinge; maer 'ik vraeg, door wat oorzaek gefchieden dan die Kramptrekkingen ? Ik voor my weet hierop geen ander antwoord te geven, dan door de tegenwoordigheid eener prikkelftof, welke door haer terging deze buiten gemeene beweging voordsbrengt: Want gemeenelyk ziet men, dat deze toevallen merklyk verminderen, oft zelfs geheel ophouden, naermaeten de Braekingen doorKonft oft Natuer min of meer zyn voorafgegaen, en deze zondige ftof hebben uitgeworpen.
Slaet men verder zyn oogen op den Koortsftryd zelfs, wat uitwerking worden wy niet gewaer ? Men ziet de afwifièling kort of langer dueren, naermaeten de Smetgiften, de ongedaenheid, kwaedzappigheid, ontaerding der vogten min oft meer groot zyn geweeft, en dat de zondige ftof heeft moeten overwonnen worden; waer van naderhand den bezonken of troebelen Pis, het Zweet, de Afgangen de klaere kenteekens 'er van opleveren; 't welk immers alles onmogelyk eenigen alleen van de Zenuwen kan afhangen; maer wel van een ftoffelyk wezen, dat het zelve te weeg brengt en onderhoud. Ziet alsnog ten overvloede het zeker blykteeken 'er van, in de Febris jpartialis -> piactfel yke Koorts, zoo mede in den Metajïajïs &g>



3$ Aenmerking over de
Wat-de tegenwerping betreft, in vergelvking van de koude der Koorts, met die van het gevoel van koude zelfs, welke een gevoel op het Zenuwen-geftel verwekt, hierop antwoord ik: Dat deze tegenuelling geenzins de reden vernietigt, die in 't voordeel zyn van eenftoftèlyke oorzaek; maer wel, integendeel fielt zy van, dat deze naefte oorzaek de Zenuwen in beweging brengt; want anders kon men zeggen, dat Cuelens ondcrftelling een werking was zonder oorzaek.
En gelyk hy nu geen ftoffelyke oorzaek wil* erkent hebben; egter is hy gedwongen te zeggen, dat die buitengewoone werking der Zenuwen ontfiaet uit de flapheid dier zelve deelen, en om dit werktuigelyke wel te begrypen, geeft hy geen ander verklaering, dan de Syrnpatie, oft hetaccoort, die 'er is tufichen.de. Maeg en het oppervlakkige van het geheel Lichaem.
Daer intufichen de voornaemlle Leerftellirjgen van den Heer Cullen zulke gegronde tegenkanting ontmoeten , zoo blykt, dat een ftoftèlyk wezen , zoo lang 'er geen voldoender reden het tegendeel zal hebben doen zien, voorde naefteoorzaek der Koorts moet gehouden worden; en ik mecne dat bezwaerlyk, zooniet onmogelyk, oit het tegendeel zal konnen bewezen worden. Geloovelyk heeft dit daerom den beroemden Bakker (a) doen zeggen: Wanneer men zal betoont heb-
(a) Effaifur la conf. de la Méd. anc. 6? mod. C. i.pag. 75».



Rotkoorts en Roodeloóp. 29
hén, dat het Buskruid ponder vuer kan aengeftoken worden, en het Bier fermenteeren ponder gift , dat men dan miffchien zal konnen vaftftellen, dat een Koorts zonder ftojfelyke oorzaek kan ontftaen.
. Ondertuiïèhcn met al dit voorgebragte zyn wy nog weinig gevoorderd, de groótfte vraeg, om de tegenwoordige Leerwyze op nog duerzaemeren voet te brengen, blyft nog overig op te lofièn, wat dit ftoftèlyk wezen is, welk men als de nae#e oorzaek onzer Koortfen moet befchouwen ? Is het vremd aen onze overige Vlooiftoftèn? Oft is het des zelfs uitvlooifel? Heeft het een eigen. Zitplaets ? Oft is het wezendlyk onder alle Vogten ? Dit gewigtige ftuk is het nu, wat ik voornemens ben nader te onderzoeken, en zoo het mogelyk is, in al zyn dagligt voor te ftellen.
Den grooten Linn^eus , en een zeker Engels Geneesheer, (a) én na deze, den beroemden Rosen aRosENSTEiN, hebben voorgegeven, datdemeefte Smetgiften van onze gewoone épidémique Koortfen, uit Diertjes van een bezondere foort befiaen : Dan in hoe verre dit gevoelen kan waer zyn, zal ik niet verder onderzoeken, nademaclik liever myn oordeel hierop wil ter zyden ftellen, als op een onheufche wyze die beroemde Man-
(a) Syjlême cTun Méd. Anglois fur la caufi de toutes les Maladies.



30 Aenmerking over de
nen,\vaer aen de wereld-zoo veel dankbaerheid fchuldig is, hunnen wydgezogten iver tegen te fpreken; dog te gelyk' moet ik zeggen, dat ik zeer verwyderd ben, van op hun gezag in doling te vallen.
Den Heer Wildrik (a) heeft onlangs tegen Linnjeus en Rosen a Rosenstein een aenmerklyk Traclaet gefchreven, waer in hyop aennemelyke gronden tragt te bewyzen, dat de Smetgiften der onderfcheide Epidemien in geen Wormen of Diertjens beftaen. Ja dien Heer heeft zulks met zoo een hevigheid ftaende gehouden, dat men byna zyn Tcgenflellingen tot walgens toe herhaeld ziet.
Uit wat Beftands-deelen de Smetgiften ook mogen beftaen, althans des zelfs uitwerkingen bewyzen klaer, dat de meefte van eenen zouten zwavclagtigen caustiquen en vluggen Aerd moeten zyn; en hoe meer die hevig en werkzaem zullen wezen, hoe meer ik onderftel, dat zy de onderlinge verbanden van onze dierlyke huishouding zullen verbafteren, ja zelfs geheel en al vernietigen. Daerenboven is het te gelooven, dat die, welke onze Rotkoorts en Roodeloop ten gevolg hebben, uit een arfenicale, rotte, vlugge en giftende zelfftandigheid moeten beftaen, welke buiten dat nog het vermogen hebben, van
(a) Onderzoek , of de eorzaeken van de Kinderpakjes, Rotkoorts, Roodeloop&c. aen Infeilen moeten toegefchreven vnrdm-



Rotkoorts en Roodeloop, 31
«enruftend Koorts-gift, zoo als vvyhier vooren, en ftraks nader zullen verklaeren, in gifting te brengen, en na zig met het zelve, en andere bedorve Rotftofte vereenigt te hebben, het eerfte zoo kan ontwikkelen , ontbinden en in volle kragt zetten, dat het vervolgens zoo hevig en werkzaem word, dat het de geheele vlooibaere Maffa op korten tyd tot zynen aerd kan overbrengen.
Dat dit niet buiten waerfchynelykhcid is, vinden wy reeds by van Zwieten Ca) aengeteekend: Wie xpu den Aerd konnen bepaelen van het vergif der Kinderpokjes, welk voor alle onderhoek wegens zyn fynheid ongenaekbaer, zoo groote fiagting maekt, en te gelyk de gezonde. Vogten zoo tot zyn Natuer kan veranderen, dat ■elk druppel der Pok-etter een ander ook zeer geZond menfeh kan befmetten, gelyk men uit de voordzetting van Kinderpokjes, door Inenting geleert heeft. Het zelve is waer in Pefi, en andere bejmettelyke Ziektens.
Dat de onderlcheide Smetgiften met een ander 'ruftend Koortsgift, 'twelk wy onderftelt hebben in onze vlooibaere Vogten voor handen te zyn, zig komt te vereenigen, is een Voorftelling, indien ik het regt heb, welke gemaklyk door het volgende nader zal konnen bewezen worden.
Onderftelt, dat het grootfte gedeelte van onzen
(a) Comm.inAphtr,Boerhaav. Tom.2.Apb. y8<5.£. f9.



3 2 Jcnmerling over de
Aerdbol, maer voqrnaementlyk de Nederlandeti in het bezonder dit eigen konnen hebben, dat allé des zelfs Inwooners een voorbereidende gefchiktheid in hun bevatten, van in de vlooibaere Voeten een flacpend gift om te voeren; 't welk wy in een cigenaerdig Koortsgift ftellen te beftaen, en niet dan naer het oogenblik wagt, wanneer een vremd Gift het zelve in werking en gifting brengt, en na ontaerd en met andere tot bederf ellendige Vogten zig te hebben vereenigt, onze bekende Koortfen en Epidemien te weeg brengt.
'Tis wel waer, ik kan niet ontkennen, de nadrukkelyke vermaeningj die den onfterfiyken Boerhaave in zynen 592. Aphorifmus ons heeft nagelaeten, alwaer hy zoo duidelyk zegt: Om dat nu der zeiver Aerd verholen is, ( nacmentlyk de Koorts) moet men in des zelfs onderzoek Zig met de uitterfte nauwkeurigheid van alle doling wagten. En niet minder zynen beroemden Uitlegger den Baron van Zwieten: Ca) Wanneer Zeer geleerde Philofophen zig in hunne be/piegelingen vermaekende \ de oorzaeken der natuer* lyke dingen onder^ogt hebben, hebben zy dik%vils wonderbaere verdigtfels van een fihr ander verf and voor den dag gebragt, egter zonder groot nadeel. Maer wanneer men dus voordgaet
in
(a) Lib. Cit. Jphor. 559, Tom. 2. pag. 8.



Rotkoorts en Roodeloop. 33
in hep onderzoeken van den Aerd der Ziektens, houwt men de Geneeswyze op een valfche onderfielling, en [peelt in eene aller emfte ziek,daer het op het leven en de gezondheid van onzen Evennaeften op aankomt.
'T is zeker, zoo men dit en meer andere Stellingen van dien beroemden Wetgever tEsculap, met aendagt wel overweegt, moet ik zelfs bekennen, dat het een zaek is van veel acnbelang: maer genomen, myn onderftelling waer valfch, oft ïk kon de zelve in al zyn dagligt niet nader ophelderen; dog dan zien ik niet, 'teen oft het ander zoo zynde, wat verandering 'er in de Genezing , uit aenmerking van dit grondbegjnfèl, zoude moeten volgen; nademael wy dog den bezonderen Smet-aerd van de meefte Epidemien mogelyk nok regt zullen kennen; genoeg, dat wy voor het tegenwoordig met het godlyk Hulpmiddel den Cortex peruvianus gewapend zyn, en bier mede beVegten en overwinnen wy vyanden, wiens Aerd ons mogelyk alzoo min bekend is, dan dat de wocfle Kannibaelen van America een denkbeeld van onze gepoliceerde zeden hebben. 'T is genoeg, dat dit onvergelykelyk Middel dit doet, en ik mecne, dat 'er weinig aen gelegen is, hoe het gefchied,
Niemand kart Ontkennen, dat het Virus venereum door een gepafte cure niet op heden tot in den grond word genexen,daer men in tegen-
Twééde Deel. C



50 Aenmerking over de
eenen minderen graed voorhanden; waer door het ruftend Koortsgift wel ecnigzins ontaerd; doegter de bovenkragt behoud: Nogtans zal men daerom den Lyder noit teenemael van koortje beweging ontheven vinden, in weerwil het zelve Gift, zoo blykbaer door de meerdere kra-t zvn eigenaerdig CaraEter onder gedaente van een allen-
daegfche,anderdaegfche,oftdobbelanderdae<che Koorts behoud. Uit dit voorgeftelde zal nader blyken, dat onder wat gedaente by deze toetenden de Koorts haer voordoet, dat zy altoos tot die der tufichenpoozende behoort, en alzoo aet zig die zwaere Vraeg beantwoorden: dat den Koortsftryd wel geduerig, dog t'clkens met min oft meerder afwifièling gepaerd gaet, namaeten dat het ruftend Koortsgift zyn min oft meerdere kragt behoud.
S> iv.
Was het zaeken myn onderftelling, wegens een ruftend Koortsgift, oit op vaften grond gevellij was; twelk ik my bezwaerlyk kan voortellen dat mogelyk zoo haeft zal gebeuren, nademael er nog zoo veel kan tegen ingebragt worden,en waer toe ik geern wil bekennen, al te geratte kundigheid te bezitten, om het nader in al zyn daghgt voor-te-ftellen: Dog indien, zeg ik, het



62
Aenmerking over de
gezien die meeft-al in 't Vroeg- en voornaementlyk in 'tNajaer hun doen gevoelen, en gemeenelyk in dezen tyd de Saizoenen zeer onguerig en van een tegenürydige uitwerking zyn; waer by niet zelden een hardnekkige ongehoorzaemheid, ongeregelde leefwyze, &c. van den kant des Lyders gepaerd gaen, en waer by een uitftel meermaels de goedaerdigfte in de allerkwaedaerdigfte Koortfen zoude doen verwifièlen, zoo is men veelmaels als tegen dank gedwongen, van al te vroegtydig tot het onvergelykelyk middel den Cortex peruvianus zyn toevlugt te nemen; waer door het ook gefchied, dat het vereenigd Koortsgift in zyne zuiverende werking word wederhouden, en door de roboreerende en adftringeerende kragt van het Koorts-breekend middel word geftremt en opgefloten. En 't zyn nu deze lichaemen, welke ik ondernel, dat meermaels aen tuffchenpoozende oft Rotkoortfen zullen vatbaer wezen, ten waer de Natuer immiddels, oft eenigen tyd daer na, door een heilzaeme Revolutie eeneendaegfche Koorts, Diarrh<ea, ChoteraMorbus, oft iets anders te weeg bragt, welke heilzaeme werking men in dit oogenblik mede voor een fcheidenden Cnfis kan aenmerken, en deze lichaemen voor hun overige dagen 'er van bevryden.
Uit hetteneergefleJde zal thans gemakkelyk begrepen worden; waerom men met groote omzigtigheid moet te werk gaen, van niet te vroeg-



74 Aenmerking over de
de Logt, welke het Veliiculum dezer Exhalatie is, geduerig vajjeert. Men kan niet twyffelen, vervolgt hy, of de Waejfems, zelfs de allerfynfie, vereenigen hun met die Vlooiftof, enkleven 'er zig aen: Want dit is een waerheid vaftgefield door verfcheide ondervindingen. Het Speekfel is dan die waere Vlooiftof, om dat, die geduerig met oft zonder onze fpyze en dranken word ingeflikt; waer door de vergiftige Uitwaeffemingen, oft Smetgiften, gelegentheid krygen van in de Maeg en Darmen gevoert te worden, verders in Fermentatie komen y en een Corruptie te weeg brengen.
Aphoriimo IX 'Twaer een dwaeling zig te
verbeelden, dat de vergiftige Uitwaeflfemingen zig onmiddelyk ( door Aenraeking kan zulks geichieden) met het Bloed door de Pori der huid,, oft door de Veliculse pulmonales hun konden vereenigen, en van daer een Corruptie oft Rotting veroorzaeken; nademael ik my beroem in myne Phyfiologia klaer te hebben doen zien, dat de Logt, welke een zwaer en vecrkragtig lichaem is, welk de ademhaeling geduerig in'de Long doet komen, niet dwars door de Veficulas bronchiales en Bloedvaten kan henen dringen: Genomen ik ftemde toe, dat *f Exhalatie, welke van een bezondere Nature en zeer Jübtiel is, door de Pori der Long in het Bloed konde dringen; maer dan zou het bczwaerlyk te bcgrypen zyn> (nademael dit deel in ccn geduerige beweging^



Rotkoorts en Roodeloop. 85
Tot de eerfte konnen wy brengen de natuerlyke Gefchiktheid, oft Neiging, welke onze Vogten met alle dierlyke Zappen gemeen hebben. En tot de tweede vceierlye Omftandigheden era lichaems gefteldheden, aen bezondere Perlöonen eigen, en deze maeken ook, dat fommige eerder en zwaerder door bykomende nadeelige Vcrmor gens, door Koortfen en Rotziektens worden aengetaft , dan andere; onder welke zelfs eenige zullen aengetroften worden, die geheel van de zelve bevryd blyven.
Volgens de Wacrneming van Pringie, (~a) en myn eige bevinding, heb ik ©pgemerkt, dar v Smetgiften eenen- tyd lang in het lichaem konnen opgehouden worden, tot zy zig naderhand eensklaps vertoonen, wanneer 'er. andere vcrmor gens bykomen. Zoo mede kan een Gefchiktheid, by wie men blykbaer eenen zekeren trap van Slapheid der vafte Deelen, en een Ontbinding der vlooibaere Vogten befpeurt, eenen ruimen tyd in dezen ftaet blyven, zonder dat die GcfteL len door ziektens worden, overvallen ; hoewel zy altoos, als afwykende van dien der Gezondheid, moeten aenmerkt worden; waerom die ook meeij dan andere onderhevig zyn aen Rotziektens.
Geen Oorzaeken zyn vermogender, 'tzy de.af? gelegene oft voorfchikkende aenwezig zyn oft
(a) Mahdiei desAmies.. Tam,. !,. Cb^ 3. #«£«.42,



86 Aenmerking over de
niet, dan de. Mededeeling eener vergiftige Smet. ftof, geftremde Uitwaefièming, oft een bedorve Rotfiof in de eerfte wegen; alle welke Oorzaeken ons ruftend Koortsgift fpoedig oft langzaan in werking konnen brengen, en dan verder door een ontacrding en ontbinding onzer Vogten, tot die der Rotkoorts doen overgaen.
Bat een medegedeeld Smetgift dit vermogen heeft, hebben wy ter zyner plaetfe bewezen, en wanneer men agt geeft op een geftremde Uitwaefièming, en de fchaedelyke boedaenigheden diër te rug gehouden Vlooiftof, die zeldzaem anders zal piaets hebben, dan wanneer onze Vogten te fnel oft te langzaem worden bewogen, waer door zy veel van hunnen zagten Aerd verliezen, gevolgendlyk verdunnen, en de zoutagtige naer een vlugge loogzoutige Scherpte doen overhellen ; dan moet het ons geen wonder fchynen, wanneer die Vlooiftof word te rug gedreven, of een langer verblyf onder het Bloed moet de allerfchaedclykfte uitwerking te. weeg brengen: en zoo men daer by nog agt geeft op de groote hoeveelheid van dit uitwerpfel, welk een menfeh dagclyks ontlaft, dan zal men ligt begrypen, wat verwarring niét die Vlooiftof in de dierlyke huis-. houding moet te weeg brengen, en hoe zy als een giftend Gift moet werken, dat mede zeer bekwaem is, om ons ruftende oorzaek in beweging te brengen, en naer de gefieldheid, gefchiktheid , en andere bykomende oorzaeken zeer veel



Rotkoorts en Roodeloop., 87-
ter voordbrenging eener Rotkoorts moet mede werken; en daer de Uitwaefièming vry en onbelemmerd zynde, den voQrnaemften weg is,, door welken het Bloed van alle bedorve enfehae„delyke Deeltjes zig ontdoet, en dus ook van die,. welke van buiten door Befmetting zyn aengebragt, zoo volgt, wanneer dien weg van ontlafdng, door wat Oorzaek ook toegefioten, een opwekkende oft medewerkende Oorzaek moet worden tot Rotkoortjen. 'T welk vermoedelykGALENUS (a) doen zeggen heeft -.Libero tranfpiratu impedito Febresfiunt, & jucci corrwnpuntur.
Wat een bedorve Rotftof in de eerfte wegen betreft, waer mede de Smetgiften, welke van buiten zyn medegedeeld, na bevorens het ruftend Gift in beweging gebragt te hebben,.hun naderhand door een. verder werking geern met dezelve veree.nigen; zoo moet hier uit een Gifting en Rotting geboren worden, welke mede bekwaem is, onze Vogten te ontaerden en te bederven; dus insgelyks als een naefte Oorzaek onzer Rotkoorts befchouwt worden.
Wat de Voorgefchiktheid in fommige lichaemen aenbelangt, deze is een beginnende oft wyd gevoorderde Ontaerding en' Rotting onzer Vogten ; en de naefte Oorzaek, welke de zelve tc weeg brengt, zyn de Voedfels uit hetL.Ryk der
(a) HiPrpc.ii.ATES, Lib.II. de Dim., GAXBiiysfflj^p*.



88 Aenmerking over de
Dieren, het Gebrek van voedfel, oft des zelfs kwaede ejgenfchap, het misbruik van fterke Dranken, den Stililand, traege oft al- te fchielyke Beweging onzer Vogten, een vogtige Logt lang aenhoüdende, en nog' fchiêl-yker een warms vogtige Logt, oft een Logt belaeden met rottige Dampen, en voor-al de rotte Befoietting van een bezonder -Gift. Wie ondertuflchen de afgelegene r voorfchikkcnde en aenleidende Oorzaeken tot RotkoortJ'en in een nog grooter dagligt wilt bcfchouwen, ziet wat wy in het /. Deel op verfcheide plaetfen, dog voor- al pag. 'er vanaengeteekent hebben. Voor het laetfie blyft niet meer overig te melden, dan dat men wete, wat Rotting is, en hoe des zelfs graeden worden verdeelt.
De Verrotting is een Ontbinding van Deelen, -waer uit een Plant oft dierlyk Lichaem te faemen is gefield, en door welke Ontbinding ider Deel tot zynen eerfien fiaet. in den fc-hoot der aerde wederkeert: Want zoo haefi den Omloop der Vogten in het dierlyk leven word geftremt, dan ontdoet zig de vafie Logt; het Water, Olie en Alkali fiaen tegen eikanderen op, waer uit een Gifting ontfiaet, die den band van vereening ontknoopt, het vorige Befiand vernietigt, het Bederf bevoordert, en het zelve in de aerde doetovergaen, waer uit het weer tot bevoordering van den groi door andere lichaemen word opgenomen. Den Heer de Boissieü , (fa) die over de Ont(a) Biffert. fur les Antifep. pag. 82, 86 & feq.



Rotkoorts en Roodeloop. 89
aerding en Ontbinding onzer Vogten tot heden wel het volledigfte heeft gefchreven, verdeelt de Rotting en Ontbinding, welke men in de Koortfen waerneemt, in vier trappen: De eerfte is een Neiging tot Rotting, de tweede een beginnende Rotting, de derde een gevoorderde Rotting, en de vierde een volkome Rotting.
Een beginnende Rotting doet zig door de volgende kenteekens onderfcheiden. Men word een Verflapping van kragten gewacr, alles doet zyn behoorlyke werking niet meer; men word droefgeeftig, men zoekt de ruft en ecnzaemheid,men is zelfs onverfchillig in alles, nergens vind men vermaek in, den flaep is afgebroken, en by kleine poozingen, en niet zelden doot laftige droomen verzeld, en wanneer men opftaet, is men gemeenelyk meer vermoeid, dan wanneer men naer 't bed gaet; pyn en zwaerte in 't hoofd, dikwils een wederkomende koude, hitte, zyn mede niet zelden toevallen, welke dezen toeftand verzeilen.
In den tweeden Trap van koortiige Rotting word men dikwils in den aenvang met Flouwtens overvallen, een aenhoudende Koorts met verheffing doet zig 'er by gevoelen, die gcmeenlyk met koude begint; maer kort daer op van een min oft meerdere levendige fcherpe ftekende hitte word gevolgt, den Pols is daer by zoo fehielyk niet als de toevallen wel zouden vereiftchen; dog naderhand word hy fehielyk, onregelmaetig, de ademhaeling is benouwd, den Lyder klaegt



90 Aenmerking over de
van een groote zwaerte en pyn over het geheel lichaem, maer voor-al in het hoofd, welke dikwils zeer hevig is, wyders raekt den Lyder aen 'teilen, valt eindelyk als in een verftomdheid, zyn handen beginnen te beven, en worden gevolgt van Zenuwen-trekkingen, Opfpringing der Pezen, de Huid is gemeenlyk daerby droog,, hoewel men in den beginne fomtyds nog eenig zweet gewaer word, vervolgens komen roode Plekken, Petechi<e, en duizenden van Pukkeltjes mihares te voorfchyn ; den Pis is gemeenlyk by dezen toeftand hoog rood, troebel, en fomtyds klaer zonder eenig Zetfel; het Bloed, welk men door een valfche Volbloedigheid, door Ader.laetingheeft afgetrokken, gclykt meeft-al naer Gelei van Bouillion, zoo mede gefchied in zulk Bloed geen afscheiding van den Bloed-klomp, en het water* agtig: En wanneer de Rotting nog verder gevoorderd is, is. de oppervlakte van het Bloed fomtyds blouw en lootverwig, gelykende eerder naer Hinkenden etter, dan Bloed; waer by het nog gemeenlyk op den bodem der-kom een zwarte Stof laet bezinken.
By den derden Trap vermeerderen gemeenlyk alle die toevallen, den Pols is zwak, kwynend,, en altoos onregelmaetig, de kragten geheel te neer-geflaegen, de Vlekken Petechitc- worden hoog rood en purper, men ziet Gezwellen in de Klieren, voornaementlyk agter de Ooren, in dc Liezen, onder de Oxelen, en het koud Vuer -



Rotkoorts en Roodeloop. gi
in de uitterfte deelen ; het Zweet is als gekouleurd, ftinkt fterk, komt nu en dan eens te voorfchyn, en gaet weder weg; den Pis is troebel en zwartagtig, het Speekfel is mede weinig en van een liegt kouleur," de Handen en het Aenzigt, hoe dikwils men die ook wafcht, zyn altoos morzig en vuil, en met grouwe bruine plekken bezet, daer komen vervolgens Blocdflortingen, die men niet kan flirtten, en het Bloed, welk zy kwytraeken, gelykt meeft-al naer dat van een Hinkend roodwateragtig Vogt.
By den vierden en hoogden Trap, is den Pols nog kleinder, zwakker, en fomtyds by uitfteek fnel; den Lyder valt dikwils in flouwte, hy geeft van zig eenen flank als van een doode kreng zyn Uiteindens zyn koud, de Vlekken, dePuiften, de Gezwellen worden zwart en met koud Vuer bezet, eindelyk ganfch verrot; en in piaets van rood Bloed, geven in tegendeel de Bloedftortingen maer een blouw zwart wateragtig Vogt van zig, dat het linnen beimet; den Pis fiinkt onverdraegelyk en is zwart; eindelyk komt de dood, die den Lyder wel haeit van alle zyne ellende en. kwaelen bevryd.



92 Aenmerking over de
VYFDE AFDEELING
DE Koortfen kan men gevoeglyk in do vok gende geflagren verdeden.
1. In waere geregelde tuflchen-poozcndc.
2. In ongeregelde aenhoudende, dog met afr wiflèling gepaerd.
3. In geducrige heete brandende Ontfleking, en die welke van Uitflag worden verzelt.
4. In rotte aenhoudende en kwaedaerdige. Der'? vier foorten nu hebben verfcheide grae-
üerj, en hunne kcnteekens naderen bywylen zoo :u-n cl kanderen, dat het bezwaerlyk valt, die wel te onderfcheiden; waerom men byna aen dat gene, wat Hoerhaave zegt, dat het niet dan verfcheide gracden van een en de zelve Ziekte is, welkt koer onder verfcheide gedaente voordoet, moet geloof geven. Daerenboven vermengen zig deze ondedcheide Koortfen veelmaels zoo onder eikanderen, dat 'er door hun vereening Ziektens geboren worden, die men byna niet weet tot wat gefiagt te brengen: 'T is ook in dat geval, zeg:^
Verdeeling der Koortfen.
§■ r.



Rotkoorts en Roodeloop. 93
Lieütaud, OO dat het geoorlofd fchynt te zyn, dat ider Geneesheer zyn eigen oordeel en geeji mag volgen.
Daer zyn nog eenige andere Koortfen, by voorbeeld, de toevallige, Symptomaticae., de plaetfelyke, Partiales, de Dwael- en duiftere Koortien, Febres erraticce & larvatce, (Z>) die onder de gedaente van Hoofdpyn, Braeking, Doorloop, Convulfien &c. hun voordoen; maer dewyl die gemakkelyk tot een der opgemelde konnen gebragt worden, zullen wy voortaen tot de vierllagtige verdeeling ons maer bepaelt houden.
Om myn voorgebragte verdeeling thans nader op te helderen, zoo begryp ik onder de tufichenpoozende oft aflaetende Koortfen, Febres intermittentes, deeendaegfche, Ephemer<e, allendaegfche, Quotidian<£, derdendaegfche, Tertiana, vierdendaegfche, Quartanae, plaetfejyke, F ar tlales en duiftere Koortfen, Febres larvattf; en deze laetfte,om reden men zoo duidelyk een aflaeting Intermijfw waerneemt.
Onder de geduerige aenhoudende, welke meeftal met min of meerder afwiflèling gepaerd gaen, wil ik de dobbel eendaegfche, quotidiana duplex, derdendaegfche, tertiana duplex, en vierdendaegfche, quartana duplex , gefield hebben.
(a) Précis de la Médecine pratique pag. $.
(b) Baglivius , Opera omnia in Paranefu



94 Aenmerking over de
Onder de heet aenhoudende ontftekings Koortfen, Febres continue injiammatorig, zoo mede die, welke van uitflag worden verzeld Febres exhantematiae veleruptiva, begryp ik alle zinkings Koortfen, die met min of meerder ontftekings toevallen verzeld gaen; alsFebris catharralis oft rheumatica inflammatoria; en onder die, welke van uitflag worden gevolgt, de Pokken Varioltz, Maezelen Morbiili, Scharlaeken-Koorts, Scarlatina, elephantiafis, kwaedaerdige Keel-ontfteking Angina ma* ligna,&c. en deze laetfte word niet dan door een eigenaerdig Smetgift voordsgebragt, zoo als Carolos Strak ( a ) ons ten duidelykfte heeft getoont.
Onder de rotte aenhoudende ftel ik die, welke in een oft meer graeden van de ongeregelde afWiflèlende verfchillen, zoo mede de zoogenaemde Febris lenta nervofa Hüxhamii; wyders in kwaedaerdige, die een oft meer graeden van de opgemelde verfchillen. En zoo wanneer de boosaerdigheid nog een 'graed hooger en werkzaemer is, wil ik dien toeftand geenzins van een waere Peft-koorts onderfcheiden hebben.
By dit alles dient nog opgemerkt te worden, dat "de hecte aenhoudende Ontftekings Koortfen, oft die, welke van Uitflag worden gevolgt, Icheidende zyn; ten waer een verkeerde Geneeswyze oft andere tydelyke omftandigheden, welke in
(a) In Lib. de Morbo cum fettcbiis.



Rotkoorts en Roodeloop. 95
den loop der Ziekte konnen voorkomen, hun van des zelfs waer Carabier deden ontaerden^ alswanneer zy tot het geflagt der Rotkoorts bêhooren, en gevolgentlyk ook zoo moeten behandelt worden.
Meerder Afdeelingen en Benaemingen aen de Koortfen over het algemeen te geven, meen ik ónnoodig, ja zelfs fchaedelyk en verderfiyk te wezen, nademael dit maer de begrypen in verwarring fielt, en geenzins tot de genezing iets toebrengt: Zoo als naderhand duidelyker zal blyken.
Wat de Verfchynfels oft Toevallen betreft, die by voordduering, na het eerfte tydperk der Koortfen hun voordoen, en niet zelden voor gemengde oft andere Ziektens mogten befchouwt worden; dient totnarigt, dat dezemeefi-al maeronafscheidelyke gevolgen zyn, eigen aen de kwaedaerdigheid der Smetgiften, oft voorgcfchiktheid der lichaemen zelfs, zoo als de beroemdftc Schryvers dezer eeuw dit mede aengcteekent hebben.
Scheen nu deze Verdeeling voor fommige wat te eenvoudig, oft niet geheel voldoende, wel-aen zy konnen hun onder-handen-hebbende Lyders, welke aen deze oft gene Koortfen ziek liggen, naer welbehaegen die met eenen nacm beftempelcn , namacten de Toevallen zig in den loop der Ziekte voordoen, by voorbeeld: kwaedaerdige Rotkoorts met uitflag, Febris putrlda malïgna cummiliaribus, Vibicibus, Petechiis, Parotidibus, Bubonibus, &c. Terwyl deze alle Ver-



g6 Aenmerking over de
fchynfels oft Toevallen zyn, die de heete aenhoudende en kwaedaerdige Rotkoorts eigen hebben.
ZESDE AFDEELING.
Onderfcheide Kenteekens en verdeeling van de tuffchenpo ogende Koortfen, Febres intermittentes, \oo mede van de Dwael- en Duiftere Koortfen, Febres erraticae & larvatre.
■i i-
■yx E Verfchynfels en Toevallen, welke de tufjlJt fchenpoozende Koortfen, Febres intermittentes , verzeilen, zyn by alle Genees- en Heelkundige zoo algemeen bekend, dat ik het byna onnoodig zoude geagt hebben, 'er melding van te maeken; .ten waer om aen die, welke in de gronden der Geneeskunde niet al te wel ervacren zyn, eenige voldoening te geven, dat ik zal zeggen: Dat de Aenvallen meelbal beginnen met Vermoeitheid, Geeuwing, Huivering van Koude, Bleekheid des Aengezigt, en dat der uitterfie Lidmaeten; wyders Walging, Braeking, Hoofdpyn &c. waer by gemeenelyk den Pols nog klein ingetrokken en zwak is: Den Zieken klaegt verders



Rotkoorts en Roodeloop. 97
ders over Dorft en Bcriouwdheid, welke allengskens afneemt, naermaeten den Pols volder en fierker word: Inmiddels begint de Hitte, welke ongevoelig toeneemt, tot die den grootften graed beklommen heeft; waerop een algemeen Zweet volgt, de Toevallen verminderen en nemen allengskens af, den Pols word weder natuer lyk, en daer blyft niets overig, dan een min oft meerder Zwakheid.
De duering van kleren Aenval kan niet wel bepaelt worden, om reden dien mceft-al verfchilt, ingevolge de foort van Koortfen en meer andere omflandigheden, die 'er by verzeld gaen. Daerenboven is nog op te merken, dat alle de ToeVallen, naer dat de Koorts kort oft lang zal dueren, regelmaetig by ideren Aenval, Paroxy/mus, op nieuws weder te voorfchyn komen.
De Verdeeling der tufichenpoozende Koortfen gefchied beft in Lente- en Erft-koortfen: De eerfte beginnen van Februarius en heerfiehen toe sluguftus, de laetfie van Augüftus tot Februarius. Daerenboven worden zy nog verdeelt in Allcndaegfche, Derdendaegfche, en in Vierdendaegfche. De dobbel Allendaegfche, en Derdendaegfche zyn beft tot de aenhoudende Rotkoorts te brengen, om reden hier na te melden.
By de tufichenpoozende Koortfen komt nog in aenmerking den Vrytyd, Afyrcxia, oft tyd dat men vry is van den Aenval, by voorbeeld: In Tweede Deel. G



98
Aenmerking over de
Allendaegfche is hy kort, by Derdendaegfche langer, en by de Vierdendaegfche allerlangfi. De Allendaegfche taft meelt Kinderen en zwakke Lieden aen, en doet zig meeft al in de Lente gevoeleq'; de Derdendaegfche jonge en verfterkte Lichaemen, cn de Vierdendaegfche, welke dikwils ui: een dor-opgemelde ontftaet, verfchoont nog Geflagt, nog Ouderdom.
Somtyds zyn de heerflehende Gettcldheden van de tullchenpoozende Koortfen zoo gevaerlyk, dat zy niet zelden, na een oft twee Aenvallen, doodclyk worden. Maer wanneer dit piaets heeft, dan mag men die billyk onder de Dwael- oft Duifter-koortfen, oft zelfs onder de boosaercligfte Rotkoortfen optellen: Hoe-wel een tufichenpoozende Koorts maetig zynde, egter doodelyk kan worden voor uitgeputte, zwangere, en kwaedzappige Lichaemen, oft voor die, welke lang aen andere ziektens hebben gekwynt.
De Kenteekens-, die de Lente-en Herft-koortfen verzeilen, zyn een en de zelve; het zyn geen verfchillende ziektens , maer de omftandigheden, die by de zelve gepaerd gaen, verdienen eenige opmerking: En deze omftandigheden hangen gemeenelyk af van het Saizoen, en géfteldheid der Lichaemen, Daerenboven by de Lente-koortfen voegt-zig zeer dikwils een Ontfteeking, om dat de Lichaemen in dezen tyd daer by zonderling toe gefchikt zyn; en by die van den Herft gaet niet zelden een beginfel van Rotting gepaerd.



Rotkoorts en Roodeloop. 99
By jonge en door arbeid verfterkte Lichaemen zyn gewoon de eerfte Aen vallen van Koorts altoos zeer hevig en geweldig te zyn; maer ook in tegendeel gefchied de Koking en Scheiding der Koorts-flof by hun vaerdiger, dan in flappe oft kwynende Geftellen. Wyders zyn de eerfie genoemde, wanneer zy kwaelyk worden behandelt , meeft-al blootgefield, dat hunne Koorts tot een ander hevige ziekte overgaet, en daerenboven onderhevig aen gevaerlyke übftruëïien, welke dikwils de dood tot gevolg hebben.
De Natuer van een tuffchenpoozende Koorts is altoos goedaerdig, naer maete zy zig haefiig vormt, en dus het tegendeel: Want als een Tuffchenpoozende in een geduerig Aenhoudende verwiflèlt, word het gevaer min oft meer groot. Maer wanneer een Aenhoudende tot een Tufichenpoozende overgaet, dan geeft dit altyd te kennen, dat de Prikkelfiof, die de Koorts heeft verwekt, gereed is om ontlafi te worden; en de Natuer zal in dit oogenblik zelden miflèn, van door zekere kenteekens dit aen te duiden: Waerom ook de grootfie Geneesheeren zig altoos bevlytigt hebben , van aenhoudende oft kwaedaerdige Koortfen in tufichenpoozende te veranderen : En waerlyk wy hebben altyd veel gewonnen, wanneer wy door middel der Konft en Hulpmiddels dit doelwit konnen bereiken.
Sommige Schryvers, die mogelyk hooge en drooge Landen bewoonen, geven voor, dat zy



ïoo 'Aenmerking over de
zeldzaern tot het genezen van tufichenpoozende Koortfen gedwongen zyn tot den Koortsbafi over te gaen: Dan ongelukkig wy, die een laeg en moeraffig Land bewoonen, mogen op zulk eenen toon niet fpreken > nadcmael wy zeldzaern, wan-,neer de zelve maer het minfi wederftrcvend zyn, buiten den Koortsbafi te regt komen, zoo als hier na dit by de Genezing nog duidelyker zal blyken.
Ondertuffchen gaen wy over tot dc Oorzaeken en Kentcekens, die de Dwael- en Duifter-koortfen verzeilen, en van eikanderen onderfchciden.
S ii.
De Oorzaeken en Toevallen, welke de Dwaelon Duifter-koortfen, Febres erratic& & larvatg, tot gevolg hebben, zyn bezwaerlyk tot eenen algemecnen Regel te brengen, nademael de Verfchynfels en Uitwerkingen zoo onderfchciden zyn: Dog egter dit gaet zeker, dat de Uitwerkingen , welke de Tufichenpoozende tot oorzaek hebben, dezelve zyn, welke de Dwael- en Duifter-koortfen voordsbrengen; en het geen dit gevoelen nog de meefte kragt byzet, is de Rcgclroactigheid, waer op de Vcrfcbynfels en Toevallen zig doen gevoelen; en daerenboven wanneer zy tydig gekent worden, worden zy meeft-al door den Cortex Peruv. overwonnen.
Uit aenmerking van het gene, wat ik by pag, », gezegt heb, zou het insgclyks niet zeer moei-



Rotkoorts en Roodeloop. 101»
lyk zyn, te betoogen, dat deze Ziektens, doorgaens. door geen ander Oorzaeken ontflaen, dan uit een tc rug gebleven Koortsgift, welk door den Koortsbafi: te vroegtydig is te rug gehouden, en naderhand niet weder aen de werking van het zelve Middel is blootgefteld geweeft;. dus op het een, oft in tufichen ruimte van andere deelen, zig heeft neergezet; en dan vervolgens op eene wyze zig zoo werkzacm toont, gelyk men by de tufichenpoozende Koorts waerneemt.
Deze verwonderlyke Koortfen zyn in 't eerfie tydperk zeer moeilyk te kennen, haer Ontdekking en Genezing is voor beginnende Genees-en Héél-kundige iets bezwaerlyk, ja bywylen een fironkelblok, die zy nok te boven komen. 'T is mogelyk cok daerom, dat den beroemden de Haen (a) van deze zoo wonderlyke Ziektens.. een bezondere Afdeeling heeft gemaekt, wyl deze Koortfen zoo dikwils voorkomen, en tot ongeluk voor het Menfchdom, nog zoo weinig, worden onderfchei den en gekent: Want dikwils is het gefchied, zoo als ik zeer veel gevallen ■ weet aen te haelen, dat den toefiand onherficlbacr was, oft reeds eenen doodelyken uitgang had genomen, voor aleer men tot het denkbeeld dezer Koortfen kwam: Waerom ik ook myn Le-
(aj Ratio mcdendi in Nofocom. w-aclk.



Rotkoorts en Roodeloop. 103.
het Hoofd bezet, en Hemicrania word genaemt;, ongehoorde Pynen in d'Oogen, Oogfcheelen, Winkbrouwen, Kaeken, Lippen en Tanden: Wyders onder geduerige Braekingen, verzeld met groote Benouwdheid; op andere tyden wederom met een bezwaerde Ademhaeling, hevig Hoefien, Maegpyn, verfchrikkelyke Hertklopping, algemeenc Kramp, Catalepfis, Slaepzugt, Letargus, G eracktheid, Apoplexia, Ylinge, Delirium, vallende Ziekte, Epilepfia, Trouflc-galant, cholera Morbus, vreedfte Kolyken, Zydeweeën, en onder meer andere gedaente. Dan hoe verfchillende de Verfchynfels zyn, egter wanneer die maer geregeld en op gezette tyden wederkomen, en daerenboven in den vrytyd zig een Zinkfel in den Pis. voordoet, moet men altoos een Dwael- oft Duifter-koorts vermoeden.
De gevaerlykfte foorten dezer Koortfen zyn die,, welke met Kramp, Slaepzugt,Beroerte, vallende Ziekte, Ylinge,. Hertklopping, cholera Morbus, &c. zyn verzeld. Daerenboven hoe korter den vrytyd is ,. hoe gevaerlyker den toeftand word, en hoe fpoediger men ook in vry grooter Gift tot den Koortsbafi; moet overgaen, wilt men de zelve ipoedig en zeker overwinnen: Want gemeenlyk is de Kramp- Slaep- en Beroerte-Koorts.gewoon na den tweeden Aenval altoos doodelyk.. te., zyn.



io6 Aenmerking over de
ZEVENSTE AF DEELING,
Onderfcheid en Verdeeling der Rotkoorts.
$■ i
DE Rotkoorts kan men gevoeglyk in Goedaerdige, in die welke met Ontfteekings Toevallen en Uitflag verzeld gaet, en in Kwaedaerdige afdeden. Meerder Afdeding meen ik overtollig en onnoodig, om dat dit niet, dan de Begrypen in verwarring brengt, en het denkbeeld 'er van te duiftcrder doet voorkomen.
De Rotkoorts is voor eenige jaereri door den beroemden Archiater de Man (a) in alle opzigten zoo volledig verhandeld, dat ik nouwlyks weet 'er iets by te voegen, ten waer de laetere ontdekking, myn eigen bevinding, en wat dies meer is, 'er mogelyk een nader dagligt zullen byzetten.
Toen ik dit bundelken van een uitgekipte fchranderheid, korts na des zelfs verfchyning, te
(a) Verhandeling over de kwaedaerdige Rotkoorts, welke ten jaere 1770, 1771 te Maurik en in het Ampt w» NederBetuwe gegvajfeert heeft.



Rotkoorts en Roodeloop. 107
zien kreeg, was egter de Gcneezings-wyze 'er 111 bevat, reeds voor jaeren met weinig onderfcheid by my bekend: Aen Pringle, zoo-ik het regt heb, heb ik het te danken, welken my allereerft tot dit denkbeeld heeft gebragt.
In 'tverzaemelen der Verfchynfelen en Toevallen, welke gemeenelyk deze zoo gcdugte Ziekte verzeilen, heeft den Heer de Man zoo nouwkeurig geweeft, dat, hoe opmcrkzacm ik fcdert de lactfte twaelf a zeftien jaeren was, en waer in ik gelegentheid gehad heb, een vcrbaezende menigte te behandelen, ik nouwlyks weet, eenige nadere Toevallen 'er by te voegen ; ten waer dat ik den ftaet van Ontfteeking, die deze Koorts in fommige Jaeren en Saizoenen verzelt, wat meerder onderfcheiden, en mogelyk aengctrofïen heb.
De oude Gcneesheeren , waer onder Hïppocrates , Galenos , Aret^.us de eerfte piaets bckleeden, hebben de Rotkoorts oncler den naem van Febris ardens, oft hecte brandende Koorts begrepen , hoewel zy nu en dan de zelve wel eens den naem van Lipyria, Typhos, Epiala, maer gemeenc\z?llemitrit£a genaemt hebben. In navolging Van deze, hebben de laetere en tegenwoordige Schryvers, die in de zaek meenden beter onderrigt te wezen, zoo ten opzigte der bekende Toevallen, welke deze Koorts verzelden, en welke den eenen tyd zig meer oft min heviger voordoen, haer daerom den naem gegeven van Febris miliaris, Exauthematica, Fetechialis, Pefcilentiaüs^



IQ8 Aenmerking over de
Catharralis putrida, Eryjipelatofa, Continua remittens, Ouotidiana, Hemitrit&a, Verminofa, DyJJentericay Mefenterica, Stomachica, Amphimerina, Catharralis lenta, Lenta nervofa, Acuta nervofa, Inteftinalis nervofa, Febris epidémica, Maligna autumnalis , Carcerum, Caftrenfis, Navalis, Laufannenfis, Sehenfis, Morbus hungaricus en menigvuldige andere benaemingen meer, dieik onnoodig agt alhier te melden: genoeg dat wy weten, dat den fcherpzinnigen Grand (a) voor korte jaeren de opgemelde lyft, met nog eenige andere vermeerdert heeft. Ja ik zoude byna durven zeggen, dat deze Koorts al zoo veel benaemingen heeft, als 'er mogelyk Schriftftellers over gefchreven hebben ; want ider zal zig verbeeld hebben, dat den nieuwen naem, welken hy aen deze Koorts gaf, beter was toegepaft, dan dien, welken reeds bekend was, om dat men de Toevallen en Genezing in een beter dagligt meende befchouwt te hebben ; en van daer die menigvuldige verwarde naemen, die men in alle tyden deze Koorts ten onregt heeft toegeëigent.
'T is wel waer, dat de veelheid der naemen onder de Geleerde, niet anders dan een groote^ duifterheid en verwarring in de Könft van genezen heeft konnen veripreiden, en niet dan in een. woorden-ftryd zal hebben beftaen; dog meermaels. kan het ook gefchied wezen, terwyl men de.
(a) Recherches fur les Fievres Tom.. II. pag. 315".



Rotkoorts en Roodeloop. 109
ichaduwc bcvogt, dat men het wezen zelfs verloor. Van daer zal ook ontfprotcn zyn die me-, nigvuldige verkeerde Geneeswyze, die men in alle tyden en eeuwen heeft opgemerkt, en die milliocnen \~an ongelukkige menfchen, door onkunde en dom vooroordeel, het leven heeft gekoft. Tissot, (X) dien tweeden Haller van Zwitserland, heeft hierom niet onaerdig gezegt: Dat de groote lyfi van Koortfen wel de voordering van de Genecskonfi heeft belet; maer dat door des Hemels gunft het getal der Ziekten daerom niet is vermeerderd.
Dat een menigte Genees- en Fleel-hceren hier door zyn mifleid geworden, agtgevendc op hunne Schriftflellers; is een waerheid, die ik door menigvuldige voorbeelden kondc ftaeven: Want hoe dikwils weet ik het niet gefchied te zyn, hoe fommige vier, zes, ja tot twaelf dagen een anders gocdaerdige Rotkoorts behandelden; eensklaps om dat des zelfs loop zig na hun domme begrypen niet wilde fchikken, van GenezingsWyze veranderden ; hun in dit oogenblik verbeeldende, een mifllag begaen te hebben, door een nader overweging en raedpleging hunner Schriftftellers, of om dat eenige Toevallen, oft zelfs den naem, die zoo een Schryver opgaf, by hunne Lyders niet aengetroftcn wierd, gevolgentlyk in dit ongunftig tydftip het nog waegde, van tot
(a) DeFebre bibliofa Laufannenfi. pag. i4-



iio Aenmerking over de
•d'Aderlaeting, verhittende oft ander ongefchikte Hulpmiddelen hun toevlugt te nemen; waer door het ook gefchiedde, ten was de Natuer in fommige gevallen de könft overtrof, dat den Lyder eerlang het voorwerp wierd van onwetendheid en de dood, zoo als ik verfcheide voorbeelden weet aen te haclen. Maer ondertuffchen ziet daer het einde en het gevolg van alle die benaemingen, welke men de Rotkoorts in 'tbezonder zoo onbezonnen heeft toegeëigent.
Dat men voorgaf: Ja de onderfcheide Benaemingen dienen niet, als om deze Ziekte, welke niet genoeg in haer volle dagligt kan voorgeftelt worden, van andere min gedugter te onderfcheiden; en al is het zaeken zy zoo veel benaemingen heeft, daerom volgt niet, dat haer Geneeswyze moet verfchillen. Wel dan antwoord ik: Is de Geneeswyze weinig oft niet verfchillende, waerom dan zoo veel benaemingen en duilterheid aen een en de zelve Ziekte gegeven ? Dat den naem van menige goedaerdige Ziekte, door fommige Genees- en Heel-heeren in diën van kwaedaerdig veranderd, niet zelden een onlydelyke en domme onkunde heeft bedekt, weet ik, dat meermaels is gefchied; maer dat die menigvuldige naemen oit iets tot de Genezing hebben toegebragt, zal onmogelyk konnen betoont worden, zoo als Hüxham (a) mede heeft opgemerkt.
(a) Effai fur les différent. Efpeces des Fievres. pag. 120.



114 "Aenmerking over de
(a) Rudiment, pyretolog. metbodic. pag. 10B.
AGTSTE AFDEELING,
Kenteekensy welke een Ontfleking by de Rotkoorts aenduiden.
§• i-
Ï-^ En Rotkoorts, wanneer die met Ontfleking Irf gepaerd gaet, zullen wy zelfs in twee tydperken afdeelen: Het eerfte dat der Ontftekings en het tweede dat der Rotting.
Hoe nader den Winter-tyd nadert, voornaementlyk zoo hy droog en koud is, hoe meer men de Koortfen van eenen ontftekenden Aerd zal aentreftèn. Den beroemden Selle (a) merkt hierom te regt aen! Dat men al te dikwils word mi/leid ten aenzien der Kenteekens eener Ontfleking by Rotkoorts; dog-zoo men agt gaf op het gepaffeerd en tegenwoordig Jaergetyde, dan meent hy, dat dit minder piaets zou hebben.
By de aenhoudende heete Ontftekings Rotkoorts, welke egter met een min oft meerdere Afwifleïing gepaerd gaet, is het Bloed gemeenlyk m de eerfte dagen zoodanig verdikt, dat het moeilyk



Rotkoorts en Roodeloop. 115
door de nouwe eindens der Vaten kan henen dringen; by gevolg is hét zelve tot Ontfteking geneigd, en veroorzaekt deswegen doör het geheele lichaem een brandende Hitte. Dan het zekerfte Kenteeken van een al te grooten drift der Koorts is de Warmte, welke voordskomt van geweldige Schuering der Vogten tegens eikanderen, cn van deze tegen de Vaten,'twelk mede den grooten Boerhaave (a) door het volgende nader betoont: Groote Warmte wyfi aen vernauwing der Vaten, dikte der Vogten, fterke voorddry'Ving der Vogten, en grooten tegenftand by de eindens der Vaten.
Alle Toevallen by den ftaet van Ontfteking zyn gevolgen van eene al te groote Gefpannendheid, en Veer kragt der Vezelen, en van een al te vaft en t'facmen gepakt Bloed, zoo als veel-al dc meefte Geftellen ten platten Lande ons tot een voorwerp verftrekken. 'T is daerom dat van Zwieten (b) zegt: Wanneer de natuerlyke kragt van zulke menfchen door geweldiger oorzaeken van z^ktens word overwonnen, zyn zy gevaer* lyker, dan zwakke, en worden ook bezwaerlyker genezen, Insgelyks Hippocrates in Coac. Dat door beweging verfierkte lichaemen Jchielyker fterven van Zy de-wee en Long-ontfteking, dan die niet verfterkt zyn.
(a) Inftit. medic. §. 968.
(b) Comment.inAphor.BoEiLU-.Tom.II.Jphor.s&ó.p.'iö.



ï 16 Aenmerking over de
ïn alle Ontftekings Koortfen is gemeenlyk liet Aenzigt rood en gezwollen, de Huid droog en vaft opgezet, de Oogen brandig en vuerig, het Wit der zelve veelmaels ontftooken en met roode ftreepen doormengd, den Pols altoos hard, gefpannen, genepen en vol, den Adem heet, De Tong weinig oft zelfs niets belaedcn, en zoo zy het is, dan is zy gemeenelyk met een witte, dunne, vafte ingepakte korft bedekt, waer men egter de roode Stiptjes door ziet fchynen; haeren geheelen omtrek is dan ook met eenen boord omringd, welken niets belaedcn, zelfs veeltyds rooder is, dan in den natüerlyken ftaet; gemeenlyk gaet 'er een pooging tot braeken, ja zelfs braeking, en eenen geduerigen droogen Hoeft by verzeld; wyders een hevige drukkende oft ftekende Hoofdpyn, en niét zelden klaegen de Lyders van pyn in den Nek, welke zig uitftrekt tot in de Schouderbladers, Lendenen, Zyde oft op de Borft, fomtyds een ftyfheid en,pyn in alle de Lidmaeten, welke Veelmaels zoo geweldig is» dat zy nouwlyks, wanneer zy hun bewegen, Van fchreeuwen zig konnen onthouden. Verders een hevige brandende Hitte over het geheel lichaem, welke zelden van overvloedig Zweet word gevolgt, benevens eenen grooten en bywylen ■onlesbaeren Dorft, moeilyke Ademhaeling, groote Benouwdheid, opipringen der Pezen, fterke oft ligte Ylingen, en op het afgetapte Bloed niet fielden een dunne, dikke, witte , geele oft groe-



Rotkoorts en Roodeloop. iif
Ce korft, en bywylen in 'tgeheel niet: Dezenu> zyn alle de Verfchynfels en Toevallen, welke een waere Ontfteking min, oft meerder by de Rotkoorts kenmerken.
In tegendeel, wanneer de meefte diër Toevallen verdwynen,, oft beginnen te bedaeren,. oft niet aenwezig zyn, oft door andere, die hier na, by de kwaedaerdige Rotkoorts^ zullen worden opgegeven , wierden vervangen; dan zal oft den Staet fpoedig in gezondheid eindigen,, oft de Ziekte in eenen zeer geringen graed voorddueren: maer word in tegendeel het Aenzigt bleek betrokken , en het rood kouleur, verwÜlèlt in een donkerrood, gepaerd met een min oft meerderzwakheid en vermindering in den Pols, dan moet men grootelyks vermoeden,, dat het tydperk nadert, oft reeds aenwezig is,, dat. den Staet van Ontfteking tot dien van Rotting overgaet.
By dit alles is nog aen te merken,, dat Koortfen , welke in iömmige Jaeren en Zaizoenen als. waere Ontftekings Koortfen,, Febres, continu*in-, fiammatorite^ hun voordoen^ hierom niet altyd als zoodanige moeten behandelt worden; dewyl hun Geaerdheid altoos van de Tuftchenpoozende afhangt: Maer. wanneer zy nouwlyks, door de, geweldige Toevallen van een waere Ontfteking.S; Koorts te onderfcheiden zyn,. dan moeten zyeven als waere Ontftekings Koortfen behandelt' worden, ten minften in het eerfte tydperk derZiekte; ten waer het medegedeeld, Smetgift van.



118 Aenmerking over de
zoo eenen verderflyken en boozen Aerd was, dat het fpoedig onze vlooibaere Vogten in Ontbinding en Rotting bragt; maer wanneer dit piaets heeft, dan zullen ook de meefte Zieken met oft zonder Aderlaeting doorgaens fterven.
Geen gevaerlyker Toevallen konnen oit een Rotkoorts verzeilen, dan wanneer een Ontbinding oft Rotting t'eflèns met Ontfteking gepaerd gaet j want verwaerlooft men d'Aderlaeting, die dezen ftaet onontbeerlyk fchynt te bevoorderen, dan fterft veelmaels den Lyder aen de gevolgen der hevige Toevallen zoo fehielyk, dat men zig nouwlyks het zelve kan verbeelden, zoo als ik verfcheide treurige voorbeelden heb bygewoont. Doet men in tegendeel d'Aderlaeting te veel, oft in het waere oogenbiik niet, dan word de Befmetting en Rotting niet alleen meer en meer in de geheele maffa des Bloeds verfpreid; maer daerenboven ontzenuwt men den Lyder van zyne kragten, die hy in dezen ongunftigen ftaet zoo hoognoodig heeft; waerom ik billyk mag ftellen, dat dezen gevaerlyken toefiand den doodlyken ftruikelblok is, waer over ik, en veelGeneeshecren met my gevallen zyn, terwyl het zeer mocilyk is, een bepaelde middelmaet in deze tc treften.
Wanneer den beroemden Huxham 00 d'Ader-
(q) Bfffi fur les différ. Efteees des lievres.pag. 124. 126.



Rotkoorts en Roodeloop. i i(jp:
laeting hier in voorfchreef, was het niet clan om het geweld der Koorts te beteugelen, op dat zy niet een Ontüeking der Herilènen, Long oft van een ander deel te weeg bragt, waer toe de, veelheid, taiheid, en hitte van het Bloed maer te veel eigenfchap had: Dus, wanneer hy verfterkte, jonge en volbloedige Geftellen aentrof, die ten eerften voorfchreef.
Dat d'Aderlaeting by deze Geftellen onvermydelyk is, vinden wy zelfs by meer andere Schryvers (a) aengeteekend; nademael zy niet alleen dient,om meer vryheid aen de Vaten te geven; maer daerenboven nog om Ophooping en Ontüeking voor te komen, en om de Vryving en Hitte te beletten, welke in d'eerfte dagen maer te geweldig zyn; waer door. ook meer en meer de zwavelagtige Zoutdeeltjes, die de Bloedbolletjes, door de veerkragt eener vafte Logt aen eikanderen houden, doet uitwaeflemen en ontbinden, en dus niet weinig de Rotting onzer Vogten helpt vermeerderen: Waerom-. men niet te fpoedig,. wanneer men die noodig oordeelt, tot. de zelve kan o ver gaen., Maer het gefchied veelmaels, datzulke bedrieglyke Kenteekcns aen den Pols hun voordoen, op wiërs verandering nogtans zoo veel Geneesheeren ftaet maeker, dat ik weet niet zelden menigvuldige milïlagen hier in begaen te zyn.
(a~) Van Zwieten3Comm,in Jphor. óiy.Tom.II,^313.



120 Aenmerking over de
Hüxham (a) heeft waergenomen, dat den Polsby fommige hevige Ontftekings Ziektens fomtyds zoo klein, diep, traeg, en zelfs met Intermijjie zig voordeed, waer byde Lyders nog zoo klaegden van groote fiouwte, zwakheid der levensgeeften en kragteloosheid, dat men waerlyk zoude gcdagt hebben, dat d'Aderlaeting de doodelyküe uitwerking moeft ten gevolg hebben; en nogtans volgens zyn voorgeven waeren die Lyders niet te redden, dan door de zelve: Waerom men by zulke ongunftige omftandigheden zeer op zyn hoede, en omzigtig moet zyn, om door deze bedriegelyke Kenteekens zig niet te laeten miileiden ; want men moet opmerken, dat deze fchielyke ontkragting zoo van geeft als lichaem, en dien uittermaeten zwakken Pols geen zins kan komen uit gebrek van Bloed, voor-al zoo men nog uit de Conflitutio epidtmica in het zeker is gefield, dat het Contagium alom nog niet tot dit hoogfte toppunt van Bederf en Rotting is geklommen , dat het de vlooibaere Levens-vogten op zoo korten tyd tot dien graed kan ontaerden, bederven, en onderdrukken, dat daer uit gemelde Toevallen ontfiaen.
'Tis zeker, dat alle opgemelde Verfchynfels en Toevallen veel-eer van een al te groote hoeveelheid en taeiheid van Bloed afhangen; waer
(a) LPj, Cit. pag. 221.



Rotkoorts en Roodeloop. 121
door niet alleen de Bloedvaten als boven hunnen toon zyn uitgerekt; maer onmogelyk met die zelve Veer kragt dit vlooibaer Vogt konnen voordftuwen, terwyl het evenwigt zoo aenmerklyk tuffchen het vlooibaer en de Vaten verfchilt. En van daer die groote Zwakheid, Onderdrukking der Levensgeefien, en andere Toevallen meer.
Geen Hulpmiddel is nu zoo vaerdig en zeker, om den Lyder uit dezen gevaerlyken toeftandte redden, dan een Aderlaeting; want hier door word niet alleen de groote hoeveelheid van Bloed vermindert; het evenwigt tuflchen de zagte en vlooibaere Deelen geëvenredigt; maer daerenboven de werking van een vryen doortogt in haer vorigen ftand herfteld: waerom de zelve by dezen toeftand, wyd dat zy de Natuer zoude ontkragten, oft deLevensgeeften verfpillen, integendeel zal verfterken.
In de Macnd Septembris 1783 had ik een doorllaende blyk, tot ftaeving van het voorgebragte: Een jong, dog niet al te zeer verfterkt, Vrouwper foon was federt twee maenden getrouwd, en na berigt des Geneesheer, die haer behandelde, veelmaels federt die tyd aen Opftyging, hyfterica PaJJïo, onderhevig geweeft. Den laetften Paroxyfmus, indien men dezen zoo mag noemen, maekte den Geneesheer en Vrienden zoobedugt, gezien hy zoo aenmerklyk was, dat zy 'sanderdaegs vroeg mynen byftand aenzogten. By de Lyderes gekomen en van alles op het nouwkeurigfte onderrigt zynde, ontdekte ik wel. haeft.



122 Aenmerking over de
d'oorzaek van alle deze gedugte Verfchynfels, welke ik in eene beginnende Bevrugting ftelde: Want zy,die de maendelykfche zuivering gewoon was overvloedig te hebben, had nu federt tweemaenden de zelve niet gehad; daerenboven in de eerfte maend, wanneer zy de zelve insgelyks had moeten hebben, waeren de Toevallen even geweeft, als in het tydftip, toen ik haer zag, waer uit ik dan met grond het gevolg trok, dat geheel de oorzaek hier van moeft afhangen.
In weerwil nu de uiterlyke Verfchynfels een uittermaeten kragteloosheid zoo in Geeften als Lichaem te kennen gaven, ja zoo, dat haeren Pols nouwlyks voelbaer was, ten zy 'er nu en dan een trillende Beweging zig liet ontdekken, waer by nog was gepaerd een bleek, befneden Aenzigt, koud- en ftyfheid van alle Lidmaeten; egter ftelde ik den Geneesheer d'Aderlaeting voor, als den eenigften Hulpmiddel, die haer kon redden, oft haeren Toeftand, verbeteren; benevens, 'tagterlaeten- van alle geeftryke dranken, die zy thans meer dan gewoonelyk gebruikte,, met opzigt om de nog verdere zwakheid voor te komen. Wat de Aderlaeting betrof, hier van wilde den Geneesheer volftrekt niet hooren. fpreken, voorgevende, dat dit ontwyftelbaer.de dood, uit aenmerking haerer zwakheid, zoude moeten doen verhaeften. Waerlyk ik hadde- groote moeite, hem door alle bedenkelyke reden van het tegendeel te overtuigen; dog eindelyk, na veel woor?



Rotkoorts en Roodeloop. 123
den-whTeling, Hemde hy onder beding toe, dat ik die voor myn eige rekening konde doen, en den doodelyken uitgang alleen aen myn caprice zoude te wyten hebben: Dan hier in weinig bedenking Hellende, wierd d'Aderlaeting aenftonds werkftellig gemaekt; en ziet, nouwelyks was het Bloed aen 'tloopen, of den Pols herftelde zig fpuedig, en namaeten het uitliep, deed hy zig harder en volder voor; immers het gevolg was, dat de Lyderes als oogenblikkelyk van een fchynbaere dood herltelde , en uitriep: Ik ben genezen. En ziet een tweede Aderlaeting, die 's anderdaegs wierd gedaen, diende tot flot van haer volkomen herftelling; en op het einde van haere bevrugting gelag zy van een friffche Dogter.
Daer het thans van zoo veel aengelegentheid is, uit aenmerking van het opgemelde, dat men den waeren oogenblik weet, welken een Volbloedigheid aenduid, en wel onderfcheid van diën, welken een groote zwakheid zoude kenmerken ; welke Verfchynfels niet zelden by hevige en zeer kwaedaerdige Rotkoortfen verzeld gaen, en waer in d'Aderlaeting vollbrekt fcbaelyk, ja zelfs doodelyk zoude wezen, zoo meen ik, dat het van het grootfte aenbelang waer, dat men op de volgende Verfchynfels zeer nouwkeurig agt gaf.
1. Wel te letten op de Tyds-omfiandigheden, of'er geen vogtig en warm Saizoen tegenwoordig „ oft onmiddelyk voor afgegaen is.



134 Aenmerking over de
2. Of 'er ergens in den omtrek een kwaedaerdigeÉpidémie regeert, waer van het Smetgift zoo.hevig en boosaerdig is, dat het fpoedig de vlooibaere Vogten in Ontbinding en Rotting brengt.
3- Wanneer men uit aenmerking van een oft meer hevige Toevallen, genoodzaekt was tot d'Aderlaeting over te gaen, dat men dan wel bezonderlyk agt geeft ten tyde dat het Bloedloopt, van door het voelen van den Pols wel te onderfcheiden, of de vrye Circulatie zig her Helt oft niet.
4- Nog moet men in dit oogenblik agt geven op het Bloed zelfs, of het week, los, en van kouleur zwart, oft donker-rood zig voordoet,en. of des zelfs Oppervlakte tót een donkere , witte, geele, blouwe oft groene korft zig fchikt; alle' welke Verfchynfels een beginnende oft wyd gevoorderde Ontbinding en Rotting zouden kenmerken.
Vermoed oft ontdekt men een oft meer dezer. ongunftige Verfchynfels voor, oft onder 'tAders keten, dan zal men van de zelve geheel afzien, oft met weinig Bloed zig vergenoegen; waerom het beft waer, indien.het geval zig wattwyffelagtig voordeed, dat men het afgetapte Bloed nok anders,, dan in thé-kopjes liet vergaederen, op dat den Geneesheer het eerft kon onderzoeken, terwyl den geopenden Ader wierd toegehouden. Het zelve zou nog tot voordeel hebben, dat door dk weinig toeven den vryen doortogt,,'



Rotkoorts en Roodeloop. 125
welken veelmaels zig zoo fehielyk niet laet herftellen, nader zig zoude voordoen. Daerenboven indien eenige ongunftige teekens in het zelve zig voordeden, zou het in onze magt wezen, van fehielyk met de zelve op te houden, zonder merkelyk Bloed-verlies, oft groot nadeel des Lyders.
Üit vreeze van my op dit gewigtig Voorwerp nog niet nouwkeurig genoeg verklaert te hebben in 't onderfcheiden dezer twee Staeten, naementlyk waer in d'Aderlaeting als een onontbeerlyk Hulpmiddel verftrekt, en in het ander als een verderfiyk ja doodelyk Middel moet befchouwt worden, zoo heb ik nog noodig geoordeelt, de volgende Waerneming van den beroemden Zimmermann 00 bier by te voegen: ,, In het Canton „ Berne op het einde des jaers 1764 openbaerde „ zig een Rotkoorts, welke alle Kenteekens eener „ waere Ontfteking vertoonde, en meeft-al haet „ zitplaets op de Borft, onder de gedaente van 5, een Zyde-wee oft Pleuritis, had, waer in „ d'Aderlaeting allerfchaedelykft ja doodelyk „ wierd bevonden.
„ Voor ontrent Vyftien jaeren hadden wy in „ den omtrek van Dender monde mede een dier„ gelyke Rotkoorts: De Lyders klaegden alle „ in 't begin van een algemeene koude, die meer
(a) Verhandeling over den Roodeloop. pag-, 17.



tz6 Aenmerking over de
„ oft min hevig, korter oft langer duerde, dae? „ by ging nog verzeld een groote vermoeidheid „ der Leden, voornaementlyk in R.ug en Lende„ nen: De meefte klaegden van een fcherpe en „ ftekende pyn op de Borft, oft in een der Zy den,
welke zig veelmaels tot in de Schouders uit„ ftrekte; nog ging 'er by gepaerd een moeiiyke „ Adernbaeling, en eenen laftigen Hoeft, de Uit„ raekeling, Spüta, was met Bloed geverfd, en „ over 't algemeen klaegden zy van eenen bitte„ ren mond, aenhoudende neiging tot braeken j „. en by de verheffing der Koorts een onlydelyke „ hoofdpyn; den Pols was by vele hard, opge„ zet, en by eenige trillende en vry diep.
In weerwil nu alle deze Toevallen een waere Ontfteking kenmerkten, egter was zy het niet j want het Bloed was by de meefte Lyders zoo fcherp en ontbonden, dat de minfte, oft zelfs geen aenraeking, aen Neus oft Tandvleefch een vry fterke Bloedftorting verwekte. Daerenboven als men tydig van Braek- oft ander afvoerende Middels zig bediende, waer by men de Fejïcantia, Cortex peruv. cum Spiritu Vitrioli liet gebruiken, dan verdwenen alle deze Toevallen ipoedig, 'twelk mede Zimmermann ondervond.
Ik erinner my nog, hoe toen ter tyd eenige Genees- en Heel-heeren, welke uit aenmerking diër Toevallen geen agt gaven op de fcherpte en ontbinding van het Bloed, en hun genezing maer met d'Aderlaeting begonnen, dat het ge-



Rotkoorts en Roodeloop. 127
volg was, dat de meefte onder hun behandeling ftierven, en niet weinig^ de flagting, die vry aenmerklyk was, deed vergrooten. Dus ziet men Van hoe veel aenbelang het is by alle voorkomende Ziekten, 'tzy die algemeen oft niet zyn heerflchende, van op zyn hoede te zyn, om de genezing met oft zonder Aderlaeting te beginnen : Want een Koorts kan door verwifleling der Saizoenen, en ander tydely'ke omftandigheden, oft door een bezonder Smetgift, zoo ipoedig van Natuer en Aerd veranderen, dat d'Aderlaeting, welke pas te voren een onontbeerlyk Hulpmiddel fcheen te zyn, naderhand in die zelve ziekte fchaedelyk ja doodelyk zal bevonden worden.
Den berugten Sydenham beklaegde zig reeds ten zynen tyd, dathy in een en de zelve Koorts het Braeken zeer heilzaem had bevonden, en korten tyd daer na ( wanneer mogelyk, en waer aen ik zelfs niet eens twyftele, de Scherpte oft Rotting van het Bloed minder was, maer in tegendeel dikker, taeier, en meer tot Ontfteking genegen ) bevond hy dien zeiven Hulpmiddel fcha edelyk, verderflyk en doodelyk. 'T is ook hierom, dat Huxham Sydenham teregtberiipt, om dathy alle Koortfen, zelfs de Peft niet uitgezonderd, als zuivere Ontftekings Ziekte opgaf. Zyne Practyk, zegt hy, (a) zpude in 'f algemeen volko-
(a) E(fd fur les diff. Efpeees des Fievres. fag. 121.



130 Aenmerking over de
■NEGENSTE AFDEELING»
Kenteekens, welke die Koortfen met ' Uitflag, Febres eruptivse, verhellen.
s- t
BEvorcns ïk tot de Kenteekens overgaen, dient men te weten, dat ik de Pokskens, Vario4<e, Maezelen, Morbilli, Purper- oft Scharlakenkoorts, Scarlatina, onder de Febris eruptiva, oft Koorts mét Uitflag, begryp : Alle welke Ziektens voordsgebragt worden door een eigenaerdig Smetgift. (a) Maer wat de Gierft-vlekken, Miliaria, oft foortgelyken Uitflag betreft, die lom* mige (b) voor afzonderlyke Ziektens willen gehouden hebben, deze wil ik niet, dan als Kenteekens eener wyd gevoorderde Rotting, oft als gevolgen van een vermengd Rot- en PurperGift befchouwt hebben.
Alle deze Koortfen hebben in den aenvang byna de zelve Kenteekens,'Toevallen en Verfchynfels, die wy zoo ftraks by de Ontftekings Rotkoorts
(a) Vul. C. Strak in Lib. de Morbo mm Vetechiis. (b ) Prosper, Alpinus, Aret^sus, van Zwieten, tid. Quarin Differtat, de Fehïbus pag. 71. 72- ^ Je4'



Rotkoorts en Roodeloop. 131
hebben opgegeven; wanneer naderhand, als den
r be^:oordoct'de ™«
In fommige Jaeren en Saizoencn zyn deze Koorc ■ fin met zelden algemeen hêerrTchende, en wor-
" tr dd0°r Z°nder SmCtgift V00rds: gebragt, zy dienen ook onderfcheiden te worden van dién Uitflag, Exanthemata, als Miliarl V^ces PetechU, welke men in ee'n gevooXd tydperk der Rotkoorts waerneemt: Want d e Verfchynfels oft Toevallen kenmerken alsdan met anders dan een hoog-gaende Rotting, die tto "en
^ Van een verhittende Geneeswyze, ve wt oofde Ontlafting, oft een bodarvAo^Zt
eerfle wegen Zoo als naderhand ter zyne l£
nog duidelyker zal betoont worden SmENHAM Ca) zegt: 7)« Pokgift-een Smet
^'Sm"*™ u; Bok.T/O/J^ heteenGiftin* *™>XaeJtt »aer na het <ig ontwikkelt m flS; ^ «t\<r Pokgift een faemen geflf'l
^'U} J«JevaO dcMaezelen,M0/-^PurDcr
Wtïïï' konnen
TL *5' , Zy niet mct andere Giften
go gemeld, regeteaetig een en de zelve Vcr fehynlels voordsbrengen.
(aj Opera miver/Tse^Ul. IAa~7Z "
O) Vid.Do^ Encycloped Lib W 'r ^
(O Van Jufrouen djBllL^' ' ^ * 43°'



ï«22 Aenmerking over de
Deze Koortfen nu ziet men meeft al onder de gedaente van een Febris catharralis inflammatoriü. te voorfchyn komen, en wel om dat de Lyders gemeenelyk door een hevige Koorts, Benouwdheid, Pyn in den Rug, Bracking, Drukking op de Borft, kleinen Hoeft, Rheumatique Pynen, rood Aenzigt, traenende Oogcn, en door meer andere "Toevallen worden overvallen. Dog wanneer den Uitflag op de huid zig voordoet, dan laet de Ziekte zig eensklaps befliffen: Maer de dagen dezer befliffing zyn onzeker, om dat bywylen de Uitbotting reeds den eerften, tweeden, oft derden dag gefchied; wederom op andere tyden, wanneer de Genezing niet wel is begonnen, oft dat het Smetgift met een Rotgift zig heeft gemengt, oft meer andere tydelyke -omftandigheden gaen 'er by gepaerd; maer eerft den 9. 11. 14. oft 17. dag zal te voorfchyn komen; en fomtyds in 't geheel niet, dat altoos een liegt voorteeken is, nademael de Zieke-ftof alsdan gewillig op het een oft het ander deel zig nederzet; waer van de kwaedaerdige Keel-ontfteking, verborge Etter-gezwellen, &c. de klaer bewyzen opleveren: Oft integendeel, door het beftendig rondloopen van het Smetgift met de vlooibaere Vosten, word in de zelve zoo een Ontaérding en Ontbinding] te weeg gebragt, dat 'er de ergfte Rctkoorts, oft, is het Gift niet zoo hevig, de Febris lenta nervofa Huxhamii door ontftaet; waer van de lyders, indien zy in dit oogenblik



Rotkoorts en Roodeloop. ïo^
mede niet wel behandelt worden, veel-al aen de gevolgen ten grave daelen, zoo als ik voor vyf en dry jaeren menigvuldige geiegentneid gehad heb, waer te nemen.
Nu moet ik wegens de Purper-Koorts, Febris. Scarlatina, in 't bezonder nog het volgende aanmerken, dat is: Dat den derden, vierden oft vyfden dag, wanneer de Ziekte goedaerdig is^ veelvuldige roode breede Vlekken van een hoo-~ ger rood, dan de Maezclcn zyn, op de huid te voorfchyn komen: Word integendeel de Ziekte niet wel behandelt, oft is het Gift met een Rotgift gemengd, dan doet den Uitflag maer eerfl den 9. u, 14, oft 17, dag zig voor; en in gevaerlyke gevallen in 't geheel niet. Wanneer den Uitflag piaets heeft, dan bekleed hy voor eerit het Aenziet, den Hals en Borft, daer na denRug, Onderbuik en overige Lidmaeten: Deaengetafte Deelen worden bywylen zoo rood als of zy met een Ontbinding van hoog Vermilioen geverwd waeren: Deze Vlekken blyven meeft-al eenige dagen op de huid onveranderd ftaen; waer naer de . Koorts en Roodheid aliengskens. vermindert, tot zy den 8. oft 9. dag niet meer zigtbaer zyn. De Vlekken aliengskens verdwyr nende, fchilfért de huid af; fomtyds-, wanneer den Lyder niet wel behandelt word, oft dat hy zig plotfelyk aen de koude blootfteltkomen zy tot twee a drymacl wederom. De Purper-koorts, Scarlatina,, word verd-



134 Aenmerking over de
•verdeelt in Sporadica, dezen oft'genen aentauen* de, en in Epidemica, algemeen heerflchende.
In deze Koorts worden bywylen den 6, 7 , oft 8 dag van de Uitbotting, wanneer de Geneeswyze niet wel is begonnen, of het Smetgift is kwaedaerdig, op de voeten en handen Puiftcn geboren, die gelyk zyn aen de Gicrftvlekken, dog niet dan wind inhebbende, welke uit de Afscheiding van de Opperhuid voordskomcn, op welke, wanneer zy in grootte toegenomen hebben, de Affchilfering volgt.
S- li-
Hier boven heb ik gezegt, dat deze Ziektens moeten onderfcheiden worden van dién Uitflag, welken onder de gedaente van Petechite, Ld'aariq, Vibices in een gevoorderd tydperk der Rotkoorts zig voordoet: En niet zonder reden , om dat deze laetfle vecl-al gevolgen oft Verfchynfels zyn van een wyd-gevoorderde Rotting, een Rotllof in d' eerfle wegen, verkeerde Geneeswyze , oft boofaerdigheid der Ziekte zelfs; daer integendeel dezen Uitflag niet dan door een eigenaerdig Smetgift ontfiact.
Een menigte Schryvers hebben voorgegeven, waer onder 'er zelfs eenige van den eerften rang (a)
(a) Van Zwieten, Stoix }vid. Quakin, Bijfen. de Tebrib.fag. 79.



Rotkoorts en Roodeloop. 13^
zyn, welke de Petechix, Miliaria, Vibices ia Rotkoortfen heilzaem, ja fcheidende hebben aengetroflèn; dan in hoe verre hun gezeg kan waer zyn, zal uit het volgende blyken.. Een herhaelde en oplettende Waer neming heeft my t'elkens verzekert, dat zy verkeerdelyk een der opgemelde Koortfen met Uitflag voor een Rotkoorts zullen hebben aengemerkt, en niet waergenomen, dat Koortfen met Uitflag, welke door een eigenaerdig Smetgift ontflaet in fommige ongunfiige Saizoenen, waer de lichaemen voorgefchikt zyn, oft zelfs een beginnende Rotting piaets heeft, deze Smetgiften zig geern met die Stof vereenigen, oft reeds door voordplanting meteen Rotgift gemengd zynde, aenleiding geven,, dat deze Giften, welke anders in zuivere. Lichaemen gemcenclyk den tweeden, derden y vierden oft ten langflen den zevenften dag, door Uitbotting zig als fcheidende zoude hebben voor». gedaeiHintegendeel nu,, wanneer een der opgemelde oorzaeken t'faemen loopen, maer eerftden elfften, 14, oft 17 dag te voorfchyn komen; en daer de Koorts tot die tyd beftendig heeft aengehouden, en haeren gewoonen tyd ,van Uitbotting is verfchenen, zoo zal dit vermoedelyk aen-, leiding gegeven hebben, dat men die Koorts voor een waere Rotkoorts befchouwde, en gevolgcndlyk den Uitflag voor fcheidende. zal hebben, opgemerkt-,
Qndcrtuflchen met die-voorgebragte mocMne^



136 Aenmerking over de
nu niet beprypen, als of ik ontkennen wilde, dat 'er uit een Smetgift, welke tot Uitbotting is gefehikt, niet een Rotkoorts kon ontftaen, voorzeker ja: Ik ben 'er juftby ondervinding wel niet te dikwils van overtuigd, dog hierom laet het geen waerheid te zyn: Maer wanneer dit gefchied, dan heeft, zoo ik ftraks gezegt heb, of de Voorgefchiktheid tot Rotting, oft een Rotting zelfs piaets, oft het Smetgift is met een Rotgift vereenigd, oft een verkeerde Geneeswyze is 'er de oorzaek van. Het laetfte, als het meelt voorkomende, meen ik door het volgende nog nader op te hek deren, by Voorbeeld: Een-igelyk weet, dat de Koorts met Uitflag fcheidende is; indien de Natuer in den aenvang te zeer door Aderlaeting oft Ontlaft middelen van haer kragt is ontzenuwd, zoo kan 'er bezwaerlyk, zoo niet onmogelyk, een koking piaets hebben, welke werking nogtans zoo volflrekt noodig is, om het Smetgift tot Uitbotting te bereiden: Onderblyft nu deze werking uit een der opgemelde oorzaeken, niettegenftaende de Natuer geweld doet tot haer zelfs behoud, waer van de beftendige Koorts in de meefle gevallen geen gering bewys oplevert, egter uit het onderblyven dezer werking gefchied het naderhand, dat het rondloopend Gift oft met de overige Vlooifloffen word gelyk gemaekt, oft brengt in de zelve zoo een Ontaerding en Ontbinding te weeg, dat den Lyder aen de gevolgen flerft. Heeft integendeel de Natuer door een en ander-



Rotkoorts en Roodeloop. 137
wegen voor een min oft meerder gedeelte van het Smetgift zig ontlaft, en het overige blyft met de Vlooiftofièn rondloopen , waer door de Koorts niet zoo hevig meer kan voorddueren, dan meen ik, dat dit even den toeftand zal wezen, die huxha.m (a) ten onregt zyn ZenuwenKoorts, Febris lenta ncrvoja, heeft genaemt, zoo als ftraks nader zal blyken. En gebeurt het in dit tydftip, dat de Natuer door een kragtige pooging, oft hulp der Geneesmiddelen dan maer cerft een Uitflag te voorfchyn brengt, dan moeten zeker deze Verfchynfels als fcheidende worden opgemerkt, en 't zal ook in deze gevallen zyn-, waer in Hüxham (fbf) zegt, dat hy een Uitflag heilzaem heeft bevonden.
Wanneer by deze Koortfen de Scheiding in den aenvang door Uitflag volkomen is gefchied, ja den Lyder byna van alle Koorts ontheven ; egter kan het naderhand door bykomende vermogens , als een ongefchikt leven, verhittende Geneeswyze, en totftikkens toegedekte Lyders, alsnog gebeuren, dat die Stof, welke de Natuer uit het lichaem heeft geworpen, wederom word opgenomen, en te rug gedreven, en daer die thans van haervlugfte deelen is beroofd, verkrygt mogelyk het dikfte, dat zig tot Korflen heeft
(a) Effai fur hs diff. Efpcces des Fievres. par. 88. (ï) Uid. pag. n



138 Aenmerking over de
gevormt, cnmy als Zoutdeeltjes voorkomt, door een nader werking eigen aen de Logt, zoo een fcherpe Prikkelbaerheid, even als een Salcaufticum, dat het volkomen in ftaet is, om Moedigeen Ontbinding en Rotting in onze Vogten te veroor zaeken, waer van de Febris jecundariafm alle haere gevolgen opgemerkt, tot geen gering bewys verftrekt.
§. ui.
Daer ik hier boven van de Zenuwen-Koorts heb gefproken, die Huxham (a) ten onregt zyn Febris lenta nervofa heeft genaemt, en te gelyk gezegt, dat deze niet anders is, dan een kwaelyk beftierdc Koorts met Uitflag, oft een Rotkoorts met Ontftekings Toevallen verzeld, clie mede in het eerfte tydperk niet wel gekend oft behandeld heeft geweeft, ziet hier de verdere Bewyzen 'er van.
Deze zoo genaemde Zenuwen-Koorts zal men zeldzaern anders aentreftèn, dan in die tyden, wanneer de Scarlatina epidemicè oft algemeen is heerfchende oft wanneer de Rotkoorts met Ontftekings Toevallen verzeld gaet, 't welk gemeenelyk in oft ontrent den winter-tyd zal gefchieden, oft wanneer het voorafgaende Saizoen aenhoudend dtoog heeft geweeft.
(a) Lib. Citat. pag. 87. 8^.



Rotkoorts en Roodeloop. 139
De Febris fcarlatina, zoo als wy nogmaels hebben gezegt, is een Ziekte, die zig eensklaps door Uitbotting laet beflifièn; dog wanneer de Natuer in haer heilzaeme werking is geftremd geworden, oft het Gift is met een Rotgift gemengd, dan zal men meeft-al zien, dat den Uitflag zynen gewoonen tyd pafiëert, oft in 't geheel niet te voorfchyn komt: Gefchied dit nu niet, dan word oft de Smctftof met de overige Vogten gelyk gemaekt, oft brengt in de zelve zoo een Ontaerding en Rotting te weeg, dat 'er vervolgens de ergfte Toevallen, ja de dood door ontftaet. Heeft integendeel de Natuer door een zelfs pooging, oft een verkeerde Geneeswyze in den aenvang door een en ander wegen zig van een groot gedeelte der Smetftof ontlaft, dan kan het „overige, dat my als eenen Gluten voorkomt,en met de Vogten beftendig blyft rondloopen, op het Vaetgeftel zoo geenen hevigen prikkel meer verwekken, zoo als de vermindering van Koortfen ten klaerften toont; en daer de Natuer door de voorgefchikthcid der lichaemen, verkeerde Geneeswyze, vermenging oft hevigheid des Smetgift zelfs, als te neergeveld, onderdrukt, oft van haer meefte kragt is beroofd, zoo kan die onmogelyk oit zeer bezwaerlyk, ten zy die tydelyk door gepafte Hulpmiddelen word onderfteunt, door een zelfs-pooging naderhand haer eigen redden. Het zelve heeft insgclyks piaets by te Rotkoorts, die met Ontftekings Toevallen verzeld gaet, voor-



140 Aenmerking over de
al in het eerfte en tweede tydperk; want tot hetderde overgegaen zynde, kan geen fcheiding meer piaets hebben, uit aenmerking der wydgevoorderde Rotting.
Vergelykt men verder de Toevallen en Verfchynfels , die beide deze Toeftanden tot gevolg hebben, met die, welke Hüxham (a) zyn Zenuwen-koorts toeeigent, dan ftemt den ftaet van beide zoo volkomen over een, dat het my onmogelyk is, van een verfchil 'er in te vinden.
Den Heer Grand (b) zegt: Bat de Febris lenta nervofa Huxhamii de Hemitrit<£a en Trit&tphya der ouden en den Morbus hungaricus, gajiricus, mefentericus der hedendaeg/che is. Waerlyk de Befchryving, die Galenos, Celsus, Sydenham, Bagliviüs, Glass 'er- vari geven, ftemt zoo volkomen over een met dat gene, wat Hüxham wegens zyn Zenuwen-Koorts heeft aengeteekent, dat 'er byna geen verder bewys noodig is.
'T is zeker, dat de Zenuwen-koorts van Hüxham niet dan in Uitwerking en Verfchynfels verfchilt; maer geenzins van de Purper- oft Rotkoorts, met Ontfteking verzeld, moet onderfcheiden worden. En deze Koortfen, zoo als ik nogmaels heb gezegt, zal men meeft-al ontrent oft
(a) Lib. Cit. pag. 85. 86. 87.
(b} Recherches fur les l\:vr?s. Tom. I. pag. 2$p. ï'z.



Rotkoorts en Roodeloop. 141
m den winter aentreftèn, oft wanneer de voorafgaende Saizoenen lang en 'aenhoudend droo°hebben geweeft, terwyl de koude en droogte de Rotting .belet, dus den ftaet der Koorts meer ontftekende doet voorkomen.
By dit alles mag ik nu mede niet vergeten aen te merken, dat wy niet zelden door een kwaede beftiering een Koorts zenuwa^tig maeken, voor-al by de Ontftekings Rotkoorts, om reden wy in 't eerfte tydperk der Ziekte, na dat de Aderlaetingen zyn voorafgegaen, de Braeken Purgeer-middelen verwaerloofden; waer door de Zieke-ftof in de eerfte wegen een fcherpe Prikkelbaerheid verkrygt, en tot het bloed overgegaen-zynde, de opgemelde Zenuwen-Koortsen Toevallen verwekt. Maer nog gemeender gebeurt het, wanneer naderhand als de hevigheid der Koorts is gevallen, men alsdan eerftme°t herhaelde en fterke Purgeer-middelen een begin maekt en blyft aenhouden; waer door niet alleen de Natuer, 'tzy blykbaer oft ongemerkt, van haer kragten word te neer gevelt; maer daerenboven kan 'er bezwaerlyk, zoo niet onmogelyk, oit een koking en fcheiding der Zieke-ftof piaets hebben : En dit ftemt volkomen over een met dat gene' wat Sydenham (a) zegt: Men moet in 't'eerjle ontlaften om te beteugelende geweldige werkin<y
(a) Opera univerf. contin. Fel/r. 1661 Art. 27.



14-2
"Aenmerking over de
der Natuer; maer op het einde moet men haer verfterken en onderfteunen, om de Natuer in ftaet te ftellen van den Crifts te bewerken. Hüxham (a) bekent zelfs: Dat alles, wat de Veerkragt der Spier-ve^elen vernietigt, het Bloed verarmt, de Koorts lenuwagtig doet worden.
Uit al het opgemelde blykt, hoe nouwkeurig en oplettend men dient te zyn, van alle deze Staeten wel. te onderfcheiden, om hier na de Hulpmiddelen behoorlyk .in te rigten en toe te dienen.
(a) Lib. Cit. pag. 30.



Rotkoorts en Roodeloop. 143
TIENDE AFDEELING.
Kenteekens, welke de goedaerdige en kwaedaerdige Rotkoorts verhellen.
s- 1
DE Rotkoorts, die zonder Ontfteking gepaerd gaet, kan men wederom in goedaerdige en kwaedaerdige afdeelen; naementlyk in kwaedaerdige, waer de Smetgiften, oft ander medeWerkende Oorzaeken ons dierlyk Genei zoo in Verwarring hebben gebragt, en onze vlooibaere Vogten zoo tot Rotting en Bederf hebben doen ontaerden, dat men dezen Staet billyk den naem van kwaedaerdige Rotkoorts mag geven. Maer wanneer de Toevallen zagter, minder gedugt, en voor het overig de vlooibaere Vogten buiten zekere fcherpe Prikkelbaerheid, nog in eenen Gezonden ftaet zyn, dan mag men zoo een toeftand goedaerdige Rotkoorts noemen.
De goedaerdige Rotkoorts openbaert zig meermaels , wanneer de Koorts eensklaps niet al te geweldig oft hevig is, door zekere klagten, waer Van de Lyders geen reden weten te geven; ja vele verbeelden hun, dat zy zelfs niet ziek zyn; terwyl zy niet anders voelen dan een ongewoo-



144 Aenmerking over de
ne Vermoeidheid en eenen verminderden Eetlufl Dezen ftaet duert veelmaelen twee, vier tot agt dagen, en niet zelden heb ik waergenomen, dat vele dezer Lyders, door een Bederf-wederftaende leefwyze, alleen herflelden: zonder dat zy iet anders, "dan fommige een Braekmiddel, andere wat Sal Tartari cum Rheo, noodig hadden. Maer wanneer dezen ftaet' uit onagtzaemheid is verwaerlooft, of d'aengebragte Oorzaeken zyn wat heviger oft gedugter, dan beginnen zy door afwifleling van heetc en koude Trilling, ftekende oft zwaere Hoofdpyn te klaegen; waer by niet zelden gepaerd gaen Fem^zne^Draeimgen, Tuiting der Ooren, Pynen in de Oogfchelen, in 'tSlag van 'tHoofd, Nek, Rug, Schouder-bladers, oft ander uitwendige Deelen; veelmaels zyn deze Pynen ook vliegende, en op andere tyden wederom vaftzittende. De Pooging, oft zelfs Braeking, eenen verloren Eetluft, Hinkenden Adem, Oprilpingen, die veelmaels zoo onverdraeglyk zyn, dat den Lyder die zelfs niet kan dulden, zyn gemeenlyk alle Toevallen, die dezen toeftand verzeilen.
Daerenboven zegt Galenos: (a) Bat de Koortfen, welke uit Rotting ontftaen, het voornaemfte kenteeken is, de bytende en Jcherpe Hitte, welke op het aenraeken de toppen der Vingeren even
eens
(a) De differ. leb. Lib. I. Cap. 7.



5 4-6 Aenmerking over de
"'er Braeking by gepaerd gaet; dog welken egter na" derhand by trappen vermeerdert. Vele klaegen ook van een Gefpannentheid en Opzetting des Bovenbuik, welk altoos door een gillende Rotftof in de eerfte wegen wörd veroorzaekt; en gezien een Uitzetting diër deelen altoos een drukking aen het Middenfchot, Diaphragma, geeft, zoo moet den omloop der vlooibaere Vogten hier door geftremt worden, en van daer die benouwde Ademhaeling, drukkende Pynen in den Bovencn Onder-buik, Oprifping zonder Verligting, Rommeling van Winden, en andere Toevallen meer*
De Waterloozing is by vele ook minder, en Wederom by andere meerder, in kouleur verfchilt hy zeldzaern van diën , welken den volmaektften Wellland aenduid; ja fomtyds is dezen Staet van • Ziekte in alle uitterlyke verfchynfels zoo fchoon vleiende, dat hy niet zeldzaern vele gemeene» maer zelfs de grootfte Geneesheeren heeft bedrogen.
In andere gevallen klaegen de' Lyders Weder■om zoo geweldig van de menigvuldige Toevallen , die hunnen Staet verzeilen, dat den bedienenden Geneesheer, hoe opmerkzaem hy meent te zyn, deszelfs beuand niet dan in hun verbeel'ding zelfs kan ontdekken; waer door het meermaels is gefchied, zoo als ik verfcheide gevallen weet aen te haelen, dat twee a vier dagen, voor-al eer het Treurfpel zig befloot, fommige Geneesheeren opentlyk aen de Vrienden durfden ver-



Rotkoorts en Roodeloop. 147
Haeren-, geen Ziekte aen den Lyder t'ontdekken: waer door dan ook die ongelukkige Slagoffers, welke alle medoogendheid waerdig waeren, op een wreede wyze aen hun noodlot wierden overgelaeten, en alzoo ten prooi eener onvcrmeidelykc dood verftrekten. Maer wanneer zy hun mifllag, tenkoflevan 's Lyders leven, elaes! te laet erkenden, willen zy nouwlyks een oorzaek voor te wenden, om hun grove onkunde te bedekken. Eenige weinige Gevallen weet ik aen te . teekenen, waer in de Lyders nog redbaer waeren.
( Wanneer de Rotkoorts zeer kwaedaerdig is, oft zal worden, of den toeftand fchikt zig in het tweede tydperk tot geen Genezing, dan worden de vlooibaere Vogten nog meer ontbonden, en de Rotting neemt fehielyk meer en meer de overhand, wyders zyn alle opgemelde Toevallen veel heviger, en worden nog door veel meer andere gevolgt ; daerenboven klaegt den Lyder, indien zyne zintuigen niet reeds verward zyn, van groote Zwakheid, Flouwtens, en een fehielyk Verval van kragten ; en alle deze Toevallen doen zig meermaels zoo onverwagt en opmerkzaem voor, dat men die nouwlyks gewaer word S£N nertus Ca) heeft daerom te regt gezegt: Dat
(a) Epijt. de Febrib. Lib. IF. Cap. '



Rotkoorts en Roodeloop. 150
bevende Trilling, en een Tuflchenpoozing gewaer word, deze zyn altoos zeer gevaerlyke toevallen, en niet minder is de koude der uitterfte Lidmaeten een liegt voorteeken.
12. Boerhaave (a) heeft ook voor doodelyk verklaert: Eenen weinigen zwarten dunnen Pis. Ja Galenos (b) getuigt: Dat hy niemand behouden heeft gezien, die zoodanigen Pis heeft gelooft.
13. Eenc niet zweerende Oor klier heeft van Zwieten (O insgelyks voor doodelyk verklaert j Want zegt hy: Het gene tot fcheiding dient, niet fcheidende, is ten deele doodelyk, ten deele bezwaerlyk te fcheiden; nademael het te kennen geeft, dat de poogingen der Natuer vrugteloos Zyn geweeft, 'twelk altoos voor een zeer flegt teeken moet gehouden worden; ten zy 'er terfond in een andere piaets van het lichaem grooter Etter-gezwellen komen, oft de Stof derZiekte door andere fcheidende Ontlaftingen worden uitgedreven. Hippocrates in zyn Coïfche Voorzegginge No. 139. heeft het zelve niet minder bewaerheid: Indien Etter-gezwellen by deOoren in een brandende Koorts niet zweer en, worden de Lyders zeiden behouden.
14. Als de Doorzwelging en Adcmhaeling
(a) Jphorifmo 741.
(b) De Crifih. Lib. I. Cap. 12.
(c) Lib. Cit. Tom. II. Jphor. 594. pag. 876.



Rotkoorts en Roodeloop. 161
uitflag raed te plegen: Dan een twyffèlagtige antwoord, het geen geenzins den moed des Lyders doet daelen, zal altoos het veiligfte zyn: Want niets is meer gefchikt tot het veragtelyk macken van deGenees-konft, dan dieftoute enonbezonne Voorzeggingen. De mifflagen, welke ten dezen opzigte worden gepleegt, zyn zooveel bewyzen van de menfchlyke verwaendheid, als van de feilbaerheid zyner kundigheden. Daerenboven vrees en fcbrik dompelen den menfeh in een beflendige droefheid, die niet kan miffen, wanneer hy ziek is, van zynen toeftand te bezwaeren. Zeker geenen fterfling kan de ramplpoeden nog de dood ontgaen; en weinige zyn 'er, die de zelve met gelaetendheid en zonder vreeze te gemoed zien, en nog minder, die hun doodvonnis zonder fchrik konnen aenhooren; dog die het zelve met bedaerdheid kan doen, kenmerkt een verheve ziel, en is teftens een blyk van zyne waere grootmoedigheid.
Ondertuflchen den draed myns voorwerp wederom vervolgende, zoo zeg ik: Dat de Natuer by herhaeling, bezontlerlyk op de onderfcheiue critique dagen, voor-al by Rotkoorts, een heilzaeme Ontlading tragt te bewerken; waer toe zy veelmaels verfchillende wegen te gelyk verkieft. By de meefte heb ik ook waergenomen, wanneer de Ziekte zig tot beterfebap zal ^chikken, dat zy op dezen oft genen guniügen dag,dog bezonder
Tweede Deel. L