VERHANDELING
OVER DE
IOTIOOITS
E N .
iOODELOOP,
III. DEEL.






OVER DE
KOORTSEN
IN 'T ALGEMEEN,
DOG BEZONDER OVER DE
ROTKOORTS ROODELOOP9
Welke federt de tien d Waelf laetfte jaeren alom in de Nederlanden de fchrikkelykjle verwoesting hebben aengeregt.
DOOR.
M E D I C. DOC T. &c.
Qui morbi naturam novit, eum curare nullatenus ignorabit.
HlPPOCRATES
DERDE DEEL.
Te Dendermonde by de Weduwe du Caju. En zyn te bekomen t'Amflerdam by H.Gartman
Ex Legato VERR.IJST.
M. DCC. X C.



Curationem inftituere oportet, ut caufce Morbi nos opponamus; enim folvitur trtique id, quod Morbum in corpore fecït.
Hippocrates. Lib. de Nat. hum. $. XXV.



AENMERKING EN GENEESWYZE
over de
KOORTSEN in 't algemeen;
dog over de
ROTKOORTS en ROODELOOP
in 'tbezonder.
EERSTE AFDEELING.
Waerom den Roodeloop by ider Verfchyning nog telkens %oo gevaerlyk is.
$■ L
^ifrmr&fèi Alenus 00 heeft reeds ten zynen ^r-^ § tyde wegens de Romeinen aengeË \JT Atee^ent: Dat het verflindende Oor^Ss-vuer waer vele Volkeren by eikanderen \yn vergader-d, zoomede eenen Hongers-nood, de waere bronkwellen
. »■
(a) De Cibis fifc.
Derde Deel, v A



2. Aenmerkïng over de
Zyn,waer uit vervolgens Ziektens geboren worden die men nouwlyks van een waere Peft weet te onderJcheiden. Of het Oorlogs-vuer, welk thans voor korte jaeren wegens Beieren plaets heeft gehad, en den kort daer op gevolgden Vrede, welken de onderfcheide Krygsvolkeren ider naer hun Vaderland deed te rug keeren: ■of deze de Zaeden van die gedugte geefiel des Roodeloop hebben t'huis gebragt, zal ik voor .als nu niet onderzoeken, nadcmael dit ftof van overweging hier na zal geven. Dit weinig egter moet ik aenmerkcn: Dat voor die tyd, en vele jaeren te voren, men nergens onder ons van eenen waeren epidemiquen Roodeloop wift te inreken ; want 't is maer na die tyd dat men berekenen mag^, dat hy onder ons zig allereerit heeft •doen gevoelen,
Tïy was wel Is waer in 't eerlle niet kwaedaerdig oft zeeraenftekende, mogelyk om dat de voorgefchiktheid by ons zoo niet aenwezig was; dog nouwlyks wierd hy -algemeen, of hy bragt in ■fommige 'Steden en byna alom ten platten Laade de grootfte verwoefling te weeg.
Waerlyk de ontroerde vertooningen, die 'er het gevdg van w7aeren, waeren zoo verichrfklyk <en treffende, dat men 'er nouwlyks dan met een foort van beroering aen kan denken: En geen wonder wanneer men zig voorftelt, hoe men de teere Zuigelingen van de borften hunner Moeders door de nydige dood zag weggenomen; den Man



Rolkoorts en Roodeloop, 3
zyne Vrouw, de Vrouw haeren Man, de Kinderen hunne Ouders, den Burger zynen Vriend en Weldoener zag ontrukken. Yfïèlyk fchouwfpel! het hart bezwykt op de fchrikkelyke vertooning van zoo een akelig treurtooneel, waer op onder ons de vernielende dood zoo een hoofdrol fpeelde. Daerenboven nog, vele arme en kwynende Zieken lagen in die dagen buiten hoop, dienfl en trooft; zoo dat deszelfs befchouwing niet dan de droefste voorteekens eener jammerlyke ellende moefl geven, waer door het ook gefchiedde, dat flroomen van onheilen met woede over die ongelukkige losbraekcn.
S- 11.
Onder de allergevaerlykfte en verderrlykfle Ziektens, die oit den menfch hebben konnen treffen, en waer aen den Almogenden hem van zyne geborte tot aen zyne dood heeft blootgefielt, verdient zekerlyk den Roodeloop geen van de minfte plaetfen: Want door deze fchrikkelyke bezoeking zyn 'er voormaels, en worden nog op heden, fleeds voordduerende, veel durende, 4 millioenen flervelingen al te vrocgtydi- naer 'het graf gerukt.
Van wat aenbelang was het dus niet, wat geluk zou het voor het menfchelyk Geflapt niet wezen, was't dat men tegen deze vreede Ziekte een onfaelbaer, oft al was het maer zelfs



4 Aenmerking over de
een half ten duer beproefd Hulpmiddel had. Dog wat zeg ik ! dit zyn ydele voordraegingen! D'onfaelbaere Middelen zyn immers lang bekend ; maer zoo lang het vooroordeel, domheid, bygeloof, en zorgloosheid by deze Ziekte fteeds zal beftaen, en geen geneeskundig Staetsbeftier oit ftand grypt, zullen oft konnen onmogelyk de ongehoorde flagting en verwoefting, die 'er nu t'elkens by zoo een voorkomende Epidemie gebeuren , ophouden, oft verminderen: Want in geen Ziekte ziet men, waer het wanbedryf, vooroordeel, en bygeloof ruimer veld vind, dan in de zelve.
Geen Ziekte , waer in de domheid en onwetendheid meer gekoeftert en aenbeden word, dan in de zelve.
Geen, waer in de noodige voorzorgen beter te pas komen, en elaes meer verwaerlooft worden, dan in de zelve.
Geen, waer in de morzigheid, onzuiverheid, fen onagtzaemheid meerder zyn, en waer in de reinigheid van grooter aenbelang zoude wezen, dan in de zelve.
Geen, 'waer in de üitgekoze leefwyze minder word in agt genomen, en waer in die beter zoude te pas komen, dan in de zelve.
Geen, waer in een Genees- oft Heel-heer minder word gelooft, en zyn agting weiniger in aenmerking komt, dan in de zelve.
Geen, waer in hy meerder bedrogen word, dan in de zelve.



Rotkoorts m Roodeloop. 5
Geen, waer in het minde wanbedryf droeviger en fchaedelyker gevolgen heeft-, dan in do zelve.
Geen, waer tegen de oude Wyven, Doctoreffen, Kwakzalvers, en ander flag van volkeren meer Hulpmiddels weten te ordonneren, dan in, de zelve.
Geen, waer in het geduld der Lyders en Vrien-. den minder is, dan in de zelve.
Geen, waer in men minder vertrouwen fielt op de hulp der Genees-konfl, dan in de zelve.
Geen, waer in een Genees- oft Hcel-heer meertegen wil en dank veelmaels genoodzaekt is de verkeerde denkbeelden zyns Lyders oft Vrienden in te volgen, oft ongemerkt te laeten doorgaen, dan in de zelve.
Kort-om, geen Ziekte > waer in eenen waeren,, Genees- oft Heel-heer meer verdriet, en ongenoe* gen te lyden heeft, dan in de zelve.
Hoe menig Lyder kan ik niet aenhaelen, die ik als voorzeker herftelt. agtte, maer door het veel eten van ongefchikte Spyzc, oft ander ongeregeltheden begaen, nog naderhand heb zien, ten grave daelen. Daerenboven, hoe menigmael heb ik meer, dan met een menfchelyke geduldigheid grove bejegeningen moeten aenhooren, om" , dat ik hunne laege en onbetaemelyke denkwyze. niet en wilde oft konde inwilligen. Die, wel is waer, niet dan uit een dom vooroordeel voordvloeide; dog egter lieten zy niet na zeer gevoelig



6 Aenmerking over de
te zyn ; te meer wanneer ik overdagt, dat heï niet dan ten goede van hun gefchiedde.
Maer elaes zoo gaet het gemeenelyk by den dommen Landsman, wanneer een-mael een oud Wyf Landloopcr, oft wat dies meer is, met een ftaedige zedigheid (die waerlyk in veel opzigten fïrafbaer is) hem verzekert heeft, dat zynen Roodeloop moet geflopt worden, dan kan men naderhand by zoo een menfeh niet meer te regt komen; want dan wilt hy, 'tzy goed oft kwaed, en oft zulks gefchieden kan oft mag, zynen Afgang geftild hebben: In dit oogenblik gebeurt het ook, dat bidden en bedrygen , wanneer men t'eL kens tot hem komt, bynaeikanderen vervangen, en dit word zoo dikwils herhaelt, dat men op het einde als tegen wil en dank genoodzaekt is tot Middelen over te gaen, welke zeldzaem als dan miilèn (om dat zy te vroegtydig worden gegeven) van den Lyder het grootfte nadeel toe te brengen.
Wie eenen dommen ver lig ten wilt^ zegt ZimMerman (a) te regt, moet zelfs eenen dommen Zijn. Gelyk men aen een Man van aenzien fomtyds de waerheid niet durft zeggen, zoo moet infgelyks een Genees- oft Heel-heer met de Boeren handelen, en met hun na zyne begryppen fpreken, zoo men hem behaegen wil. Maer dit alles kan een redelyk en verftandig Menfeh zoo
(a) Verhandeling over den Roodeloop. $ag, 170.-



Rotkoorts en Roodeloop. 7
laag doen als 'er voor den Zieken geen nadeel voordfpruit; dog zoo ras zal hy niet bemerkt hebben, dat het den Zieken oogfehynelyk moet kwaed doen, oft den Genees-heer zegt neen: en zoo ook terftond mishaegt hy den Boer.
Waerlyk in die bedrukte tyden was het voor een Genees- oftt Heel-heer te wenfchen, dat deze Lieden alle aeaeen Rotkoorts , hoe kwaedaerdig in haer betrekking, bedlegerig lagen., dan wel aen eenen Roodeloop; om reden de oude Wyven, Gebuercn, Doétoreflen, Kwakzalvers, Landloopers daer zoo geen gemeenzaeme Hulpmiddels tegen weten; zoo mede, om dat de Lyders by deze Ziekte beter gehoorzaemen, meer vertrouwen hebben, en oneindiger geduldiger zyn, dan by alle andere pynelyke Ziekte. En dit geloof ik zal ook de voornaemfie reden zyn, waerom. 'er meer. van de Rotkoorts dan van eenen boofaerdigen Roodeloop genezen.
Zimmerman heeft elders nog aenmerkt, (a) dat droefheid en toorn by hem. in. het hoogfte ryzen? als hy het noodlot eens Genees-heer by zijne onwillige Boeren, met de voorbefchikking van andere DoStoren vergelyke, die in groote Steden de Gaflhuizen bedienen. Ik zkn, vervolgt hy,. dat men in Manheim en in Weenen de Geneeskonjl naer even die grondjlellingen en op de Zelve wyze beoeffend\ z°°' a^s & ^e praSïizere;
(a) Lib. Cit. $ag.



8 Aenmerking over de
en evenwel is de oyereenkomfi myner fierfgevallen ongelyk grooter, als de evenredigheid der sterfgevallen in het Hojpitael van mynen Boezem-vriend, Medicus, in Manheim.
Wanneer men dit en het vorige nu nader overweegt, moet het dan wonder fchynen waerom de Sterfte en ongehoorde flagting by ider voorkomenden Roodeloop nog fteeds zoo algemeen en aenmerklyk onder onze Boeren blyft voorddueren ?
Billyk zal en mag iemand vraegen: Wat Middel is 'er dan om deze verregaertde verwoefling, wel-, ke zoo zeer tot den ongevoeligen ondergang eener Maetfchappye verftrekt, tegen te gaen? Hier op antwoord ik, dat ik geenen gefchikteren en kenne, dan dat het volftrekt noodig waer, dat de hooge Landsbeftierders het welzyn der Maetfchappye wat meerder ter herten namen, en aen de gezondheid der Inwooners zig wat meer gelegen lieten, zoo door 'tbenoemen van een genees-kundig Staetsbeftier, door 'tinrigten van betere Schikkinge, noodige Maetregelen, heilzaeme Voorzorgen, milde Uitdeilirige tot hulp en troofl der Behoeftige. En het geen mede een der allerheilzaemfte uitwerkingen zoude hebben, was, zoo als voormaels nog gezegd is., dat de eerwaerdige Zielbeftierders het Vooroordeel en domme Bygeloof, welk ontrent die Ziekte plaets heeft, met, alle kragt en magt • tegengingen; integendeel hun vergaderde Gemeente met de levendigfte verwen



Rotkoorts en Roodeloop, 9
een zuivere zedeleer diende in te boezemen; waer van het gevolg zou zyn, dat het domme Bygeloof allengskens by hun vergeten wierd, en eindelyk zouden zy ontwaeken, en eens de afgryflèlyke gevolgen leeren kennen van een verderflyk kwaed, dat hun zoo lang blindelings gekluiftert had. En dan zou men ook het zoo gelukkig tydftip zien naderen, waer in alle die ongehoorde ongeregeldheden allengskens een einde zouden nemen, welke tot heden die gedugte geeffel heeft geweeft, waeu mede ongevoelig den ondergang van het nuttigfte gedeelte eener Maetfchappye (ik bedoele den Boerenftand) onophoudelyk word bedrygt en verdelgt.
Ag! mogte dit eens de aendagt van alle gekroonde Hoofden en Zielbeftierders tot zig trekken, wat goed, wat heil zou 'er niet voor den welüand van een Gemeene-beft van te verwagten zyn! hoe menig duizenden van nuttige Inwoonderen zouden'er by een voorkomende Epidemie niet door behouden worden. Daerenboven wat maekt de grootheid en gedugtheid eens Vorft op aerde? is het niet dat zyn uitgeftrekte Landen met een overvloed van nuttige Inwooners zyn voorzien? Waer in beftaet zyn Magt en Rykdom? is het even niet in den Landbouw en Koophandel? Wat is 'er nu dat in ons Land meerder in aenmerking komt? zyn het niet beide deze voorwerpen , die de bronader van haeren Rykdom en Geluk uitmaeken ? Was 't dus niet billyk, dat men in



10 Aenmerking over de
het behoud van die nuttige Leden, welke dea Staet zoo veel voordeel aenbrengen, voorzag, en» dat men fpoedig de heilzaemo oogmerken _ van. den Souverein ter uitvoer bragt ?
Tot dus verre een korte fchets, waer van wy hier voren in het eerste Deel vollediger hebben gehandelt wegens de Üorzaeken, waerom de Sterfte by ider voorkomende Dyffènterie nog fieeds. zoo algemeen blyft voorddueren; thans gaen ik over tot de Middelen, welke deze fchrikkelyke en verderflyke Ziekte fpoedig konnen genezen;, en t'effens onpartydig deszelfs kragten beoordeelen, en te gelyk bewyzen, dat 'er buiten die geen ander eigen in Soortmiddelen, Specifica, tot heden bekend zyn.
TWEEDE AFDEELING.
De befaemdfle, heil^aemdfte en \ekerfte Geneesmiddelen ter Genezing des Roodeloop oneen^ydig beoordeeld.
s- i.
BRAEKMIDDELEN, VOMITOR1A.
ONder de befaemdfle Middels, welke tegen den Roodeloop zyn aengeprezen, zal zeker-



Rotkoorts en Roodeloop. n
lyk den Radix Ipecacuanna geen van de minüe plaetfen bekleeden, hoewel het by ondervinding blykt, dat alle andere Braekmiddels byna de zelve uitwerking hebben.
Pisoa, (aj op voorgeven van Helvetius,C£J) is den eerilen geweeft, welken van den Ipecacuan Wortel gewag maekt, en die hem te gelyk een fpecificque Eigenfchap tegen den Roodeloop heeft toeërkent. Wanneer Helvetius de heilzaeme kragt des, Ipecacuanna nader zou onderzoeken, heeft hy mogelyk den Aphorifmus van Hippocrates, (cj daer hy zegt: Als op eenen langduerigen Buikloop een Braeking komt, geneeft den Zieken, tot baet genomen; en hem aengeport, met dit nieuw Middel zyn onderzoeking verder uit te breiden.
'Tzy nu zoo het wilt, 'tis altoos zeker, dat wy Helvetius veel dank fchuldig zyn, in weerwil Zimmerman fflfj zegt : Dat hy met dit Middel [een paer fmillioenen won. Om reden hy de Eigenfchap en Werking van dit Middel in een beter dagligt heeft geftelt, dan wel Pisoa voor hem had gedaen: En alhoewel hy de geheime Bereiding, diehy den Ipecacuanna gaf, en die hy voorgeeft van groot aenbelang te wezen,
Ca) Befchryving van Brafilien, TV. Boek, Cap 6$.
(b) Traité des Maladies les plus frequentts. Tom, II.p. 26$
(c) Seü. VI. JpUrifm. XV.
(d) lib. Git. UI. Hoofdf uk, pag. 55W



12 Aanmerking over de
verzwegen heeft, dat hem, wel is waer, geenzins van Charlatanifmus kan vrylpreken'; dog ik geloove, dat wy hier by weinig zullen verloren hebben, nademael het te denken is, dat deze gewaende verbetering meeft-al maer in verbeelding zal hebben beftaen.
Baglivius, die de wereld te jong ontrukt is, 00 heeft gezegt: Dat den Ipecacuan Wortel in den Roodeloop, en andere Bloedfiortinge, byna een onfaelbaer Hulpmiddelïf. Barbeirac (b) isinsgelyks van het zelve gevoelen. Mürray (O zegt: Niet te konnen gelooven, dat den Ipecacuan, door zyn f faemen-trekkende kragt de Bloedfiorüngen ftilt, voor-al in geringe hoeveelheid gegeven; maer wel door zyn Kramp-tegengaende vermogen.
Het mag nu zyn zoo het wilt, genoeg dat 'er onder alle bekende Braekmiddels geen veiliger en zagter in den Roodeloop is, dan den Ipecacuan Wortel: Want federt zyn ontdekking, tot op heden, kan nouwlyks een ander Middel deszelfs plaets bekleeden; in weerwil wat fommigeSchriftftellers daer tegenmogten inbrengen: Want zeldzaem oft noit zal men die hevige en gevaerlyke werking 'er van ontmoeten, die men met andere Braekmiddels maer te gemeen aentreft.
(a) Opera omnia. pag. 61.
(b) Medic. Conftitut. S. Formule, pag. 95.
(c) Apparatus Medieam^ I. Vol. pag. 5:38,



Rotkoorts en Roodeloop. 13
Vroegere, laetere, ja fommige hedendaegfche Genees- en Heel-heeren hebben den Ipecacuanna Wortel, zoo mede alle andere Braekmiddels in den Roodeloop verworpen en gelaekt, voorgevende, dat die eerder den toeftand des Lyders verergerden, ja byna onredbaer maekten, dan dat zy eenige verligting, oft verzagting van toevallen hier op gewaer wierden.
Geirn wil ik gelooven, dat wyd de meefte dezer Heeren waerlyk in veel gevallen zeer kwaede ja doodelyke uitwerkinge 'er van zullen ondervonden hebben; maer te gelyk merk ik ook aen, dat die zelve Heeren mogelyk den waer en oogenblik, waer in die met het allerheilzaemfte gevolg konden gegeven worden, niet zullen gekent oft opgemerkt hebben. De reden van deze verkeerde begrypen meen ik te moeten toeëigenen, om dat zy mede onkundig waeren van den ftaet van Ontfteking, van diën van Rotting wel te onderfcheiden; en alzoo geen wonder wanneer zy zonder onderfcheid aen alle Lyders, die hun voorkwamen, Braekmiddels gaven, dat zynu en dan een doodelyke uitwerking 'er van ondervonden ; want gelyk het Braeken by den eerften toeftand als .de dood aenbrengt, zoo integendeel by den tweeden, geeft hy den Lyder als het leven.
Genees- en Heel-heeren, die by ongeluk het list der waerneming en een grondige befpiegeling der Genees-konft ontbreekt, watkonnen deze nu anders doen dan de fteüingen hunner Schrift-



14 Aenmerking over de
ftellers oft Onderwyzers volgen? 'tis ookdaerom dat men niet zelden deze Heeren hoort zeggen: Bat lij niet begrypen konnen hoe het mogelyk is, dat dezen oft genen Lyder fterft, nademael Zij zoo fiipt de Voorfchriften van dezen oft genen beroemden Schryver oft Onderwyzer hebben agtervolgt.
Hoe menigmael geheugt het my by diergelyke Ongelukkige geroepen te zyn, wiens Ingewanden' reeds met Ontfteking waeren bezet, wanneer hunnen Genees- oft Heel-heer dan nog de kuere met een a twee Braekmiddels had begonnen. Waerlyk ik kon in dit oogenblik die ongelukkige Slagoffers, welke alle medelyden waerdig waeren, niet dan met bedrukte oogen aenfchouwen, te meer nog, toen zy alle hoop op myne hulp fielden, en elaes hunnen toeftand onredbaer was!
Hier voren hebben wygezegt, dat den Radix Ipecacuanna voor alle andere Braekmiddels den voorrang verdiende, en ik geloof niet zonder reden ; want den Tartarus Emeticus door Tissot, OOZimmerman, (b) en den (c)Vitrum ceratum Antimonii door Joüng <cj en andere zoo hoog geroemd, heb ik na herhaelde proefnemingen in de meefte Gevallen zoo geweldig en hevig bevonden, dat het in fommige Lyders een uitwerking
(a) Raedgeving voor de Gezondheid, pag. 283.
(b) Verhandeling over den Roodeloop. ƒ><!£. 78. £f 364.
(c) Obfervations d'Edimhurg. Tom. V, pag. 240.



Rotkoorts en Roodeloop. 15
«eed, even oft het waere Vergiften geweeft hadden, waerom ik ook myn verdere proefneming 'poedig heb geüaekt.
Zmmerman (cl) niet tegenfiaende hy op aenTaeding van Tissot , zoo als hy wel meer .gewoon is te doen, den Tartarus Emetieus fterk aenpryft, verwerpt hy egter in den galagtigen Loop alle fterke Braék- en Buik-zuiverende Middelen. (b) Iets verwonders waerdig; waerom in dezen, en alle andere niet? Hier na by de Specifica zal verder over den Vitrum ceratum Antimonii gehandelt worden.
Dat men voorgaf, in fommige Gevallen is den Ipecacuanna zelfs niet eens in ftaet een Braeking te verwekken, daer men integendeel door den Tartarus Enietious, Vitrum ceratüm Antimonii buiten üe heilzaeme werking van Braekingen nog ziet, dat die te gelyk eenen rykelyken doorloop te weeg brengen, waer door zoo wel de fchaedelyke Stof van boven als onder word algevoert; en gelyk de Genezing meell-al aen een rpoedige ontlalUng der ziekmaekende Stof afhangt, zoo zon moeten volgen, dat de opgemeldc Middelen nog des te meer den voorrang boven den Ipecacuanna zouden verdienen.
Op al het voorgebragte antwoord ik, dat het waer is, datdebraek-verwekkendc kragtdes Ipeca-
(a) Obfcrv. (V Edimb. Tom. V. pag. 78.
(b) Loc. Cit. pag. 364.



16 Aenmerking over de
manna Wortel oneindig minder is, dan van beide opgemelde Middelen; maer ook zeg ik, dat hy my noit oft zeldzaem heeft verlegen gelaetert op de wyze, zoo als ik hem voorfchryf: En waeren 'er gevallen waer in hy geen Braeking verwekte, zoo werkte hy door den Stoelgang, en gefchiedde dit niet, dan kon ik even by zulke Lyders met den Tartarus Emeticus oft Vitrum ceratum Antimonii niet te regt komen: Want verhoogde ik den Dofis te veel, dan gefchiedde zulks niet anders dan met een blykbaer Levensgevaer des Lyders, zoo als ik byna tweemael ongelukkig ondervond.
Wilt men met den Ipecacuanna Braeking, en te gelyk Stoelgang verwekken, men voeg 'er maer by wat Sal feignette en Rheum, en dus gemengd zynde, zal het Middel zeldzaem miflèn deze werking te doen. Volgens Quarin (a) is een Scruj pel Ipecacuanna met een Graen Tartar. Emetic. een goed Braekmiddel, welk veelmaels te gelyk Braeking en Stoelgang verwekt; dat ik mede dikwils met het befte gevolg heb voorgefchreven. Volgens fommige (b) is den Baft, Cortex Ipecacuanna veel kragtiger dan de zelfstandigheid.
Verfcheide Schryvers, waer onder Akenside (cj de meefte opmerking verdient, hebben met my
waergenomen,
(a) De Febribus. pag. 8.
(b) Ibid. pag. 81.
(C) ZlMMERMAX LH. Cit. pdg. %%, C



Rotkoorts en Roodeloop. 17
waergenomen, dat agt Graen Ipecacuanna met even zoo veel Rhabarber gemengd den Wortel zoo verfterkt, al of men veertig Graen 'er alleen van nam. Wanneer ik dus Gevallen aentrof, die zeer moeilyk tot braeken te brengen waeren, dan voegde ik t'elkens den Rheum oft Sal Seignette 'er by.
Dit alles nader in overweging genomen zynde, mag ik thans niet billyk vraegen: Waerom ons van gevaerlyke en geweldige Middelen bediend, daer men met zegtere, die éven zeker met geen het minfte gevaer gepaerd gaen, nog des te beter het oogmerk kan bereiken? Wel is dan die wreede Ziekte op haer eigen niet geweldig genoeg? Moet dan het lydend Menfchdom, welk in dit oogenblik alle medoogendheid waerdig is pog te gelyk door het vuer en ftael van een blind Vooroordeel aen een hoogfchynelyk gevaer worden blootgeitelt ?
Een voorzigtig Genees-heer mag noit Vergiften gebruiken, wanneer men der zeiver plaets met minder geVaerlyke en kragtiger Middelen kan vervullen.
Voor het laetfte heb ik hier nog by te Voegen, dat men wel agt moet geven, van zig noit van verlegen oft verdorven Ipecacuan wortel te bedienen , wilt men zyn goede oogmerken niet t'elkens vereideld zien: Treft men Geitellen aen, die onmogelyk dit Middel konnen verdraegen, ui?
B



•i8 Aenmerking over de
aenmerking van zynen walgelyken fmaek; deze kan men het een oft ander Voorfchrift, hier na by de Genees-kundige Tafel te melden, in deszelfs plaets geven.
$• II'
PURGEER- MI DDELEN, LAXANTIA, PURG A NT IA.
Na de Braek-middels komen niet minder in aenmerking de zagte afvoerende Genees-middelen, waer in boven al by de meefte Gevallen fchynt uit-te-munten den Rhabarber; 'tzy of zulks gefchied uit aenmerking van zyn verfterkend en té gelyk afvoerend vermogen, oft wel om dat hy te gelyk eenigzins het bederf wederftaet. De FruSius Tamarind., Cajfia, Manna, FoliaSenn<z, Cremor Tartari, Sal Seignette, zyn alle niet minder als zeer vermogende Middelen in den Roodeloop aen te merken.
Wat fommige tot den inval van hevige en fterke Purgeer-middelen als Scammonium, Jalap &c. heeft gebragt, beken ik niet te weten; ten waer zv wiïden onderftellen, dat de Zieke-ftof uit een taie, lymerige, en kleverige zelfstandigheid beftond , en dat deze met geweld van het Darm-canael



Rotkoorts en Roodeloop. 19
snoeft afgevaegt worden. Dan hoe beftaenbaer dit denkbeeld met het algemeen gevoelen, welk men van den Loop zig heeft gevormt, over een te brengen is, zullen die, welke den waeien Roodeloop niet zeldzaem hebben behandelt, beft konnen befliflèn.
Te regt heeft de beroemde Lovenfche Faculteit (a) de fterke Purgeermiddelen, zhScam.monium, Jalap, ja zelfs de Folia Senn& in den Roodeloop verworpen en afgeraeden. Niet minder heeft den vermaerden F. Hoffmann (b) die ten fterkften afgekeurt, zoo als Zimmermaint CO mede heeft gedaen; ja den geleerden Meir. Cd) had zoo een afkeer tegen de fterke Purgeermiddelen, om reden van deszelfs kwaede uitwerkingen , dat hy hierom voor het toekomende alle afvoerende Middelen in den Roodeloop verwierp. Den beroemden Gullen (e) wilt ook maer zagte afvoerende Middelen in den Roodeloop gegeven hebben.
Waerlyk wanneer men het wel nagaet, hebben dan de zeer gevoelige Darmen, die meeft-al in den Roodeloop hun natuerlyk Slym hebben
(a) Confulterende Raedgeving van den 10. Au?ufti 1783.
(b) La Médecine raifonnée.Tom. IV. pag. 345 . & 348.
(c) Verhandeling over den Roodeloop. pag. 80. 6? 364.
(d) Zimmermanus ïbid. pag. 126. J27.
(e) Injlimions de Médecine pratique. Tom. II. pag. 56.



2o ■ Aenmerking over de
verloren, niet genoeg door den prikkel der ziekmaekende Stof te leiden, al is het zaeken men door fterke Purgeermiddelen , die gevoelyke Deelen nog niet meerder komt te tergen. Men neme maer ten voorbeelde, hoe fomtyds by gezonde en fterke Geftellen niet de hevige Purgeermiddelen voor fchrikkelyke pynen , ontvellingen, ontfteking en andere gedugte toevallen te weeg brengen: Wat moet het dan niet wezen, wanneer deze Deelen van hun natuerlyk Slym zyn ontbloot, en waer zelfs de zagtfte fpyze ingenomen aenftonds de pyn hevig doet vermeerderen, niet voor verfchrikkelyke uitwerkingen hebben. Zyn 'er Gevallen, waer in de fterke Purgeermiddelen met goed gevolg zyn toegediend , egter zien ik •geen genoegzaem reden, waerom die, welke minder hevig zyn, min pynelyk, en maer des te zekerder werken, niet den voorkeur boven de fterkere zouden verdienen.
De waernemingen hebben van over lang geleert, dat den Scammoniu.ni door zyn harftagtige zelfftandigheid zig zeer gewillig aen de Darmen kleeft, en aldaer uren, ja dagen eenen hevigen prikkel en pyn verwekt. Gefchiedde dit by ongeluk eens by den Roodeloop, wat Pyn, Kramptrekking, Perfing, Ontfteking en ander gevaerlyke Toevallen zoude dit niet tot gevolg hebben. 'Tis te gelooven, dat de Voorftaenders van fterke Purgeer-middelen niet zelden deze Toevallen ^zullen hebben waergenomen, dog die zy uit een



Rotkoorts en Roodeloop. 21
blind vooroordeel niet zullen gemifl hebben, aen deze oft gene kwaedaerdigheid der Ziekte toe te eigenen.
Zeldzaem heb ik in 'teerfte tydperk der Ziekte, hoe ik met verdobbelde hoeveelheid de fterke Purgeermiddelen toediende, de Scybala oft verharde Drekftoffe, welke den Loop doen voorddueren, konnen ontlaften; nademael die door hunnen hevigen prikkel eerder de Kramptrekking der Darmen deden vermeerderen, waer door deze Stoffen wierden tegengehouden, dan ontlaften.
Ten blyke, nog verder, men zal altoos na het gebruik van fterke Purgeer-middelen de Perfingen Tenefmi veel heviger en aenhoudender vinden, dan wanneer men maer zagtere heeft gebruikt. En ten overvloede, wanneer men met Rhabarber, Fruèlus Tamarind., CaJJïa, Fol. Senn<e, Manna, Cremor Tartan, Sal Seignette, t'faemen oft enkel toebereid, meer dan voldoende zyn oogwit kan bereiken; waerom zig dan van gevaerlyke en onzekere Middelen bedient. Den wereldberoemden Boerhaave (a) is, zoo veel ik weer,. den eerften geweeft, die den Scammonium in den Roodeloop heeft voorgefchreven.
Voor het laetfte moet ik nog aenmerken, dat by die gene, welkers Ingewanden zwak oft zeer gevoelig zyn; gemeenelyk den Rhabarber den Loop zal floppen: En gelyk dit in het
(a) Confult. agter fes Mahdies desTeux. pag. 369.,



22 Aenmerking over de
eerfte tydperk noit mag gefchieden, om dat de zondige ftoflèn moeten ontlaft worden, wilt men een fpoedige genezing te gemoet zien; zoo zal men, wanneer men dit gewaer word, oft reeds by ondervinding weet, aenüonds tot de Tamarinde, CaJJia, Manna, Sal Seignette, &c. overgaen. Meeft-al heb ik ook waergenomen, dat den Rhabarber in 't eerfte op verre na zoo veel goed niet deed, dan wel op het laetfte der ziekte, om dat hy niet alleen de nog overige zondige-ftof afvoerde; maer alsdan te gelyk de verflapte ingewanden verfterkte.
S hl
HEULZAP, OPIUM.
Na de ontlaft-middelen in order voorgeftelt te hebben, thans komt het Opium, dat ongelukkig Hulpmiddel mede op de lyft der befaemdfte, welke tegen den Roodeloop konnen aengeprezen worden. Wat wifpeltuerig lot dit Godlyk gefchenk federt zyn ontdekking tot op heden ondergaen heeft, zou nouwlyks te gelooven zyn, was het niet dat de gedenkfchriften der Vooren Tegen-ftrevers ons zulks maer al te klaer aen de hand hadden gegeven. Van den eenen word het verheven tot in den derden Hemel, dan wederom van den anderen gelaekt, ja zelfs tot ii* Plutos afgrond gedoemt.



Rotkoorts en Roodeloop. 23
Wat de reden mag geweeft zyn van alle dezeverfchillende begrippen, die tot heden nog {leeds voorddueren, is by-na niet wel te begrypen, ten waer men de reden vond; of dat de kragten er» hoedanigheden tot heden nog niet al te wel gekend zyn, oft dat de iverige Veragters den waeren oogenblik niet en weten, wanneer dit god-J lyk Middel met het uitmuntendfte voordeel magtoegedient worden;
Tralles, (a) die 'er al de kragten en hoedanigheden had behooren van te kennen, nademael geen Schryver over dit ontwerp zoo breedvoerig heeft gefchreven, egter fchynt hy hier in zoo wyd gevoorderd te zyn, als die- voor hem, naerhem, ja op heden 'er over gehandelt hebben.
galenus, (6) HOFFMANN., C-Cj, MeADv(éÜ Se.N-
nertus, Ce) MarceliusDonatüs, Cf) Tissot, (g) Simson, Ch) Joung , C'0 Abston, (k) Sthal, CÖ Degnerus, Cm) Zimmerman, OO enmeerande-
(a ) Ufus Opii falub. ö" nox.
(b) De Medic. compof. Lib. III. Cap. 10.
(c) La Médecine raifonnée. Tom IK pag. 413 &'fcqt
(d) CEuvres phyftq. &f médecin. EJfuis K Tom. I. pag. 228.
(e) Praxis Médic. Lib. VI. Tart. 3.
(f) In Hiftor. Medic. mirabil.
(g ) Traités fur différens Objets de Médec.Tom.I.fag. 76.
(b.) Remarq.fur Ie Traitement de Ia petite Verole.
(i) a Trentife an Opium & Edimborg. nsi-
(k) Effais de Médecine de la Société d?Edimborg, Vol.V..
(I) Differtat. de Impoftur. Opii.
(m)HiHoria Medic. de Dy ff ent. contag. Cap. III.
(n) Verhandeling over den Roodeloop. pag. 57. £f fcq.



Aenmerking over de
re zyn de grootfle tegenflrevers des Opium geweeft; terwyl ondertufichen Sydenham, Ca) Boer-
haave, Cbj van ZwiETEN , CO WeIRLFIIOF,
Bontics, ("cj Borelius , Cf) Tralles , C&)Huxham, 00 Pringle, c'O de Haen, (k) de
3V.ï0nchy, Cl) LE camus, OfiJ LüDWIG , (V) GlLCHRIST, (]oJ) LlND, Cf) STORK, Cq) DCNCAN,
("/•_) Pott, CO Sliciiting CO en menigvuldige andere, alle mannen van geen minder verdienften en kunde. Deze in tegendeel hebben den lof des Opium, vooral in Roodeloop voorgeftaen.
Hoe veel vyanden den Opium ook mag gehad hebben, egter zegenpraelt hy op heden, wanthy word van de hevigfte Tegenflrevers, wanneer zy
(a ) Opera univerfa. Seïï. 4 £f feq.
(b~) Krachten der Geneesm. pag. 25$. ibid. Confult. p.363.
(O Cemment. in Aphor. Boerhaav. Tom. II. Apor. 722.
(d) De Febrib. pr£cip. intermittent.
(e ) Hiflor. natur. £f medic. Indi<e Oriënt. Lib II.
(ƒ) Vid. Cartheuser Mater.med. Tom. II. C. II. §. 4.
fg) Opii falub. £f «o#.
(ij) Effais fur les différentes Efpeces des Fievres. pag.'jg2.
( » ) Maladies des Armées. Tom II.
() J?aZ/o medendi in Nofoc. praü.
(l~) Haarlemmer Maatfchappye.
(m~) La Médecine pratique. Tom. I. pag. iS^.
(n) Adverfaria Medec. pratic. Tom. I. Cap. 5.
(0) Edenborgsche Proeven. IV. Deel. pag. 243. Ê?
(ƒ>) ZfVfoe rfw Europeërs. pag. 354.
(<j) Onderwys in de Geneeskunde, pag. i'j'j. 199.
(*•) Vid. Zimmerm. 362.
( s ) CEuvres Chirurg. Obferv. fur la Mortif. Tom. 11. p. ƒ42. fj) Vernieuwde Wond-heelkunde. pag. 245.



Rotkoorts en Roodeloop. 25
merken, dat alle andere Middelen niet willen helpen als het eenisfte, zekerfte, en het laetftc plegtanker aengeprezen. Den vermaerden Slichting (a) zegt: Die den Opium verwerpen, zyn onredelyke Menfchen, en die hem ontydig gebruiken, Zyn onkundig.
Volgens Tralles (b) en andere, die den Opium fcheikundig hebben ontleed, beftaen zyne beftandsdeelen uit een gomagtig beginfel, een zekere fmeeragtige lymige zelfstandigheid, uit een harftagtig gedeelte, een doode aerdagtige Stof, en uit een vlug in damp vervliegend Beginfel, dat in 'trieken zeer onaengenacm is.
Abston (c) heeft van zeftien oneen Opium gehad een once twee dragma Hinkend Water, vier oneen twee dragma vlugbaeren Geeft na die van Hartshoorn gelykende, twee oneen Olie, vier graen vlugbaer Zout, en zes oneen dooae kierde. En volgens Mead, (d) hebben zes oneen Opium voordsgebragt twee oneen van eenen vlugbaeren Geeft na Hartshoorn gelykende, vyf dragma, een fcrupel, zeftien graen van een ftinkende Olie, twee oneen, een fcrupel en vier graen van een koolagtige Stof, welke geheel van haer Zout ontbloot was. En volgens andere zou den Opium byna geheel een zwavel zyn.
(a) Loc. Cit. pag. 24.5.
(&) Ufus Opii falub. £f nox. pag. 7.
(c) Loc. Cit. Vol 5.
(i) Tbid. Tom. I. EJfais $. pag. 22$,



26
Aenmerking over de
Wat zyn Beftands-deelen betreft, hier in komen de meefte Schryvers genoegzaem over een; maer wat. zyn Kragt aenbelangt, hier in verfchillen zy hemels-breed: Want buiten zyn pynflillend vermogen, die ider, ja dendomften niet kan wy geren dat den Opium bezit, zyn zy voor het overig zeer verfchillende van gevoelen.
De Oude (a) hebben over't algemeen gelooft, dat den Opium ons Bloed verdikte en ftremde; waerom zy den zeiven onder de Vergiften geftelt hebben. Laetere en nieuwere Schryvers zeggen, dat hy de Rotting onzer Vogten in den hoogften graed bevoordert, andere (c) dat hy onze Kragten en Levensgeeften doet verfpillen, en volgens Tissot, (i) dat hy een fterk verhittend Zweetmiddel is, ja zelfs dat hy een fcherp en doorvreetende vermogen heeft.
Hoe alle deze verfcheide gevoelens met de dagelykfche ondervinding over een te brengen zyn, zoo zal ftraks uit nadere proeven het tegendeel blyken. Dit weinig moet ik egter zeggen, dat het byna onmogelyk is, te begrypen, hoe het vooroordeel, tegen een Middel, een man zoo als Tis-
(a) Galenus, Be Medic. Compof. Lib. 3. C. 10.
(t) Hoffmann , Lib. Cit. Tom. IV.pag. 434- Me ad Lib Cit. pag. 228. Tissot ibid. Tom.I. pag. 58. & feq. Siatson, Joui.g, Abston, Sthal, Zimmerman &c.
(c) Ibid. Hoffmann, Sthal ibid. Senmbrtus Lib.C*
(<i) Lib, Cit. Tom. I. pag. 52.



Rotkoorts en Roodeloop. 27
sot is, tot zulke verkeerde denkbeelden heeft konnen brengen.
Dat den Opium ons Bloed zou verdikken, waer door den oorlprong der Zenuwen in de Herfienen moet gedrukt worden, zoo als de oude geleert hebben, is een valfche Theorie zegt le Camus ; (a) want men heeft waer genomen, dat het bloed der Turken oft ander oofterfche Volkeren, die in Veld/lagen zyn omgekomen, welke kort te voren om hunnen heldenmoed op te beuren, eenen flerken dojïs Opium genomen hadden; egter hun bloed verfcheide dagen naer hun dood nog niet geftremdwas; als zynde thans nog xpovloeibaer, even oft zy maer eenige minuten dood geweefi hadden.
Dat hy de Rotting onzer Vogten in den hoogften graed zoude bevoorderen is insgelyks een Helling, die regelregt tegen myn dagelykfche ondervinding, en de onloochenbaere proeven van Macbride , (6) de Boissieu, (c) en den O verzetter van Schaws Chymie (d) aenkant. Daerenboven heeft den beroemden Percival Pott (e) betoont: Dat 'er geen kragtiger nog vermogen-
ia) La Médecine pratique. Tom, II. pag. 184.
(b) Ejfais d'experiences fur les Antifeptiques.
(c) DiJJertation fur les Antifeptiques.
(d) Effai pour fervir a V Hijioire de la TutréfaBion 32. Chf. 8. Experience. pag. 590.
(O (Euv. Chirurg. Obfervat.fur la Mort. Tom. II. pag. 542.



28
Aenmerking over de
der Middel is tegen de drooge Verderving, Gangrena ficca, dan den Opium.
Toen ik dit fchreef behandelde ik een behuwdbaere Dogter, die een der verfchrikkelykfte verzwoor en en verftorven Kreft-gezwcl aen de Borft had: die men zig nouwlyks kan verbeelden; dog onder het gebruik van dagelyks eenen rykelyken De fis Opium, Extraclum Cicutee, Cortex & Aër fixus, heb ik zulke verwonderlyke uitwerking van deze Middelen gezien, dat geheel het Kreftgezwcl door eenen rondgaende ontftoken Ring zig ganfchelyk heeft afgefcheiden; met dat verder gevolg, dat de wreede pynen teenemael zyn verdwenen, en de uitnemende groote Zweer door een valt Litteeken is gefloten, en op heden zynde 21 Mey 1787 geniet zy nog eene volmaekte gezondheyd.
Twee andere, die ik heden behandel, en waer in de wegneming geen plaets kan hebben» zyn insgelyks wyd gevoorderd,om dit gelukkig, einde te bereiken. Ik meene deze gewigtige Waerneming, wanneer die nog verder met gelukkige proeven zal bekroond wezen, aen de eene oft de andere Maetfchappye mede te deelen.
Dat den Opium onze kragten en Levensgeeften zou doen verlpillen, is niet minder ftrydig tegen de dagelykfche bevinding: Daerenboven wilt den beroemden Boerhaave, (a) ja Tissot (by
(«) Verhandeling over de Kragten der Geneefm. pag.yft^ (&) Traités fur different. Objets de Médec. Tom. I.pag. 8.6.



Rotkoorts en Roodeloop. 29
zelfs, den Opium onder de vermogendfte hartfterkende Middels geftelt hebben. Den Heer Baster zegt: Dat Boerhaave den Opium met den , Extradum Croci vel Cinnamomi voor het heil\aemfte Middel hiel, by Lyders, iviers Geeften met het grootfie geweld moejien opgebeurt wor-> den. En dat by waerlyk een groot Middel in zwakheid der Levensgeeften, debilitas Spirituum is, hier van hebben wy het voorbeeld in de Turken, wiers Geeften op een vermogende wyze 'er door worden opgewekt en vervrolykt. Dat men voorgaf, ja dit is maer voor weinig tyd, want gemcenelyk, na dat de werking ophoud, vinden zy hun kragteloozer, dan voor heen.
Hier op antwoord ik, dat men dit even van alle andere geefiryke Hartfterkfels, die geen adftringerende kragt bezitten, kan zeggen; maer daerom laeten zy niet zeer vermogende hartfterkende Middels te zyn.
Brengt men al het voorgebragte nog nader in overweging, zoo moet het ons ten hoogften verwonderen, hoe het mogelyk is, dat Tissot, Zimmerïvtan en de meefte Tegenflrevers, welke zekerlyk niet zullen gemifl hebben, (in weerwil van den haet tegen dit Godlyk gefchenk) van menigmael in den loop hunner Praöyk de uitnemendfte werking 'er van gezien; te hebben; hoe zy egter op zoo een ongehoorde wyze dit Middel hebben konnen veragtenj daer Tissot zelfs



3<3 Aenmerking over de
moet bekennen: O) Wanneer den Opium met den Campher is gemengd, dat hy- een eerlyk en Zeer vermogend Middel in de kwaedaerdige Pokjes is: Want 't is alzoo, zegt hy, dat hy door den grooten Gesnerüs den tweeden Haller van Zynen tyd in den Jaere 1564 tegen een verfchrikkelyke Peft met het befte voordeel is gebruikt. En elders: (ó) Het zonde volgens myn onderftelling genoegzaem blyken, dat den Opium in de Pokjes geheel moeft verbannen worden; maer neen, vervolgt hy, dit Middel heeft in deze zi&te te veel lof verdient en te veel goed gedaen, dan dat men het geheel verwierp.... Ik voor my bedien 'er my van wanneer de Levensgeeften onderdrukt liggen, en wanneer de noodzaekelykheid my dwingt van hertfterkende Middels te geven: Dus geef ik hem aen jonge Zwakke Kinderen, die zeer gevoelig zyn, en in de eerfte dagen overvallen worden van onderfcheide Toevallen , als eenen ongeregelden zwakken Pols, gevoelige koude, gevolg van Flouwte, &c. En ik heb ondervonden, dat 'er geen beter Middel is, dan het Opium, om de Kragten op te beuren , wanneer mm van het inwendig naer het uitwendig de Zieke-ftof wilt dryven... Wanneer het gebeurt (c) ten tyde van d''Uitbotting, dat de Pokftof zig naer de Dar-
(a) Lib. Cit. Tom. I. pag. iio. O) Ibid. Tom. I. pag. 86. ( e) Ibid. pag. 89.



Rotkoorts en Roodeloop. 31
Jnen begeeft, en een Diarrhasa of Doorloop een volkomen verlies van Kragten dreigt,- dan heb ik dit Middel myne verwagting zien te boven gaen.
Tis te gelooven, dat den haet «welken Tissot tegen den Opium in Roodeloop neeft opgevat, maer enkel aen caprice zal toe te eigenen zyn; want geenzins zal hem onbekend wezen dat gene wat Hippocrates heeft gezegt, naementlyk: Dat Opening der Huid Sluiting des Stoelgang bewerkt. Wat word 'er in hevige en kwaedaerdige Roodeloopen meer vereifcht, dan een Middel, welken te gelyk het vermogen bezit, dat het de kragten opbeurt, de pyn ftilt en de Zieke-ftof naer het uitwendig voert. Tissot is zelfs gedwongen te bekennen, dat den Opium alle die uitwerkingen zeer lojfelyk bewerkt. Waer uit blykt, dat 'er geen heilzaemer nog kragtiger Middel in den Roodeloop kan bekend wezen, dan het Opium, wanneer het maer te regter tyd word toegedient.
Den Heer Lind (c) en voor hem den Heer Gïlchrist (i) hebben voor korte jaeren met het befte voordeel en het gelukkigfte gevolg het Opium in afgaende Koortfen gegeven. Ja op aenhaeling van den Heer le Camus (e) zou dit zelve Middel, volgens een beroemd Practicus,
Ca) Epidem. VI. (b) Ibid. Loc. Cit. Tom. I. pag. 89. (O Ziekte der Europeërs. pag- 354. Cd) Edenborgfche Prneven. IV. Heel. p.212. 243. g«f feq. (e) La Médecine pratique. Tom. I. Cap. 4. pag. 450.



Aenmerking over de
in kwaliteit van Zweetmiddel (fielt volgens ons te gelyk hartflerkende en bederf-wederflaende) het heilzaemfle Middel in Febre maligna zyn; nademael deszelfs grootfle vermogen hier in beflaet, van een zagt en gelyk Zweet te verwekken. Hy had 'er moeten byvoegen, zegt le CaMüs, (a) aen de ruft, kalmte , die het geeft aen het geheel Zenuwen-geftel. Wy hebben,vervolgt hy, 'er zelfs de uitmuntenfte werking van gezien.
Wat heilzaem vermogen het Opium in kwaed" aerdigc Pokjes heeft, kan men by Sydenham , Huxham, en meer andere groote Mannen nazien ; niet tegenfiaende het van Tissot en menigvuldige Tegenflrevers in deze ziekte byna als teenemael word verworpen: Dog egter moeten zy alle eenpaerlyk bekennen, dat zy het Opium in veel gevallen van uitmuntenden dienil hebben bevonden. Ja Tissot (ó) moet zelfs zeggen: Dat dit Middel door zyn prikkelende en zweetdryvende kragt, de te kort fchietende Natuer zal opwakkeren en in het uitdryven der Zieke-ftof de z^ve keurlyk byftaen ; dat hy het zelfs zyne verwagting heeft zien te boven gaen.
Huxham (c) heeft het Opium als het grootlie en belle Middel om den Zrcheus en Pleura furens in het Zydewee te liillen, aengewend. En
Mar-
(«) Lib. Cit. Tom. I. C. IV. pag. 450. (&) Ibid. pag. 89.
(c) Effai fur les différent. Efpeces de Tievres. pag. 192»



Rotkoorts en Roodeloop. 33
Marschalk zegt: Dat het Laudanum opiatum met eenige druppelen Succinum in Moer-opftyging, Pafïb hyfterica, het grootfte Specificum is: En volgens Boerhaave en Baster, (a) is het zelve Middel in 'f Graveel, wanneer de Steentjens door Kramptrekking tegengehouden worden, ten hoogfien heiliaem. En elders : (6) Dat 'er geen beter nog gelukkiger wind-brekend Middel gevonden word, als het. Opium.
Voor zoo veel ik weet, zyn 'er geen van de vroegere en laetere Schryvers, die het Opium in Dyffenterie zoo veel veragt ja gedoemt hebben, dan de Heeren Tissot en Zimmerman. Hunne Schriften zyn vol voorbeelden van ongelukkige flagoffers, die 'er door omgekomen zyn. Nogtans moet Zimmerman CO bekennen, dat het zelve Middel in verfcheide hevige en wanhopige Gevallen hem den uitmuntendften dienfi heeft ver■fchaft. Want in vier andere Gevallen, ("te weten in Roodeloop) zegthy, heb ik bemerkt, dat Sydenhams Laudanum , na behoorelyke ontlafting gegeven te hebben, de pynen verlagtte en de jloelgangen verminderde zonder ze te fluiten. ,$ Eri „ kort daer op (d) zag hy een Kind^ van ge„ boorte een jaer oud, welk na de geweldigüe
(a) Kragten der Geneesmiddelen, pag. 109.
(b) Ibid. pag. ui.
(c) Verhandeling over den Roodeloop. pag. 93.
(d) Lib. Cit. pag. 94.
Derde Deel. C



34 Aenmerking over de
„ pynen uitgeftaen te hebben, in eene aenhou» 5, dende Slaepzugt met Kramptrekking van alle „ deelcn des Lichaems vervallen; hy verwagtte „ geen andere uitkomft dan den dood. Inmiddels 5, gaf hy een Purgeerdranksken uit Tamarinde, „ en alle dry uren een Koffy-lepekj e van dzRha„ barbar Tinctuer, zeer veel Vlaszaed, Thé en „ alle zes uren dry druppelen van Sydenhams
Laudanum. De afgangen waeren menigvuldig, „ wit, geil, bruin, rood, groen en zwart. Egter door „ deze Genees-wyze bekwam het Kind in veer„ tien dagen zyne gezondheid weer; niet tegen„ flaende het nog op het einde door een byko„ mende afschilferende Gierft-uitflag bezogt wierd.
„ Een tweejaerig Kind in Brugg, dat van den w eerften aenval zyner Ziekte door kramptrek„ king der Zenuwen alle gevoelykheid verloren „ had,. gaf hy Tamarinde en het wateragtig af„ trekfel van Rhabarber, maer het Laudanum „ niet, en het ftorf. Dit fterfgeval is het eenigfte „ dat hy aen zyne lompheid en onvermogen in „ de Kunfi: toefchryft."
Aen zyn lompheid, nog aen het onvermogen der Kunft, wil ik dien ongelukkigen uitgang niet toegeëigend hebben, maer wel aen den haet, w?elkcn hy het Opium toedroeg; blyke zy het vorig Geval: Want was 'er oit eenen toeftand, waer in het Opium een godlyke uitwerkinge zou gedaen hebben, dan had het voorzeker in dezen geweeft.



Rotkoorts en Roodeloop. 35
En elders (a) zaë hy nog in een der hopeloosfte Gevallen, tot tweemael toe in een en de zelve Lyderes de blykbaerfte en uitmuntendfle werking van dit veel vermogend Middel, zoomede pag. 100., 101., 102., 107., 108., en opveelandere plaetfen meer.
Hoe is het mogelyk, dat een Man zoo als Zimmerman is, welken met zulke bezondere verdienfien is begaefd, en zelfs onder een der grootfte Waernemers mag gerekent worden^ en dat enkel uit zekeren haet tegen een Middel opgevat, d&er hy bovendien in zoo menige Gevallen de blykbaerfte deugden 'er van ondervond; hoe hy, zeg ik, tot zulke verkeerde denkbeelden heeft konnen vervallen.
Wat moet mén nü dénken van twee dei1 beroem dfte Mannen, die buiten dat Europa al-om door hunne Schriften hebben verligt ? oft zeggen, dat zy den waeren oogenblik, waer in dit Middel met het heilzaemfte voordeel kan gebruikt worden, niet gekent hebben? oft gelooven^ dat de onderfcheide epidémiqüe Roodeloopen , welke zy behandelt hébben, van een geaerdheid waeren, die völftrekt geen Opium wilden dülden? oft toeftaen, dat de vooringenomenheid tegen dit godlyk gefchenk 'er de waere oorzaek van is ?
'Tmag nu zyri zoo het wilt; gertoegzaerri} dat men het voor een der treffendfte ongelukken mag
(a) Lib. Cit. pag. 101.



36* Aenmerking over de
rekenen, die federt langen tyd het Menfchdom zyn toegebragt. Want Leerftellingen van zulke agtbaere Mannen, die al-om in iders handen zyn, konnen onmogelyk faelen» van de levendigfte Indrukking na te laeten; en, wanneer 'er dan nog een flaeflyke onderwerping by verzeld gaet, noit oft zeldzaem miflen van de deerlykfte verWoefting aen te regten, zoo als ik ongeiukkig, reeds meer dan eens heb gezien.
Den onvergelykelyken BoerhaAve fa) wilt aengemerkt hebben, dat de Genezing van alle weiagtige Buikloopen allergelukkigfl door Middel van xweetdryvende Aertznyen, en Opiaten word Verrigt. Ziet nog verder wat hy elders (b) hier over aengeteekent heeft.
Den beroemden Stork, (c) daer hy van den Roodeloop is handelende, zegt: Dat het dikwils door het Opium gebeurt, dat de Toevallen verminderen, den Zieken gezonder en fterker word^ den Pols zig verheft en een verkwikkenden Slaep volgt. Slichting : (d) Dat 'er geen Middel in de wereld bekend is , dat zoo zeker en wis is in de Dyfiènterie, dan het Laudanum. Ramassini getuigt insgelyks, dat 'er geen veiliger Middel in den Roodeloop is, dan het Heul-
(a) Verhandeling over de Kragten der Geneefm. pag. 255,
(b) Confult. agter Maladies des Teux. pag. 365. 368.
(c) Onderwys in de beoeffende Geneeskunde, pag. 19 7.
(d) Voorreden op Verbruggens Zee- en Land-exaenii



Rotkoorts en Roodeloop. 37
zap ,oft Opium. Ja Wepferus zegt: Dat hy door het Opium alleen zes honderd Lyders heeft geneden.
Zekerlyk is het Opium in Roodeloop een weergaloos en onvergelykelyk Middel, daer men in de meefte Gevallen wonders mede kan verrigten, wanneer het maer te regte tyd word gebruikt, Maer ongelukkig is- het by half genees-en heelkundige Practici een zwaerd in Kinders handen , terwyl het niet zeldzaem door deze te vroeg, te laet, oft te weinig word gebruikt. Ik heb fomtyds met. medehulp des Cortex Peruvian. en Campher- de hopeloosfte Gevallen,.die iders verwagting te boven gingen, 'er mede te regt gebragt.
'Tgeheugt my noit iemand behandelt te hebben,, die door een waer Cholera Morbus, tiouffè Galans overvallen is geweeft, waer in.den toeftand een kwaed einde heeft genomen: Want zoo haeft bemerkte ik niet, dat de Toevallen te hevig, en de beroering in 'tZenuwe-geftel te groot waeren, of ik bedaerde die aenftonds door het Opium; en wanneer de Toevallen geftild waeren, die den Lyder konden ombrengen, dan had ik gemeenelyk tyd genoeg om het lichaem van zyn zondige Stof te zuiveren.
Na het heilzaem vermogen des Opium in den Roodeloop op het wydloopigfte aen den dag gelegt te hebben, thans blyft nog overig te melden, dat men fomtyds in hevige, kwaedaerdige en wederftrevende Gevallen, veelmaels gedwongen



38 Aenmerking over de
is, den zei ven in vry grooten Dofis toe te dienen , wilt men iets met vrugt 'er van verwagten, zoo als naderhand by de Genezing dit ten klaerften zal blyken, en door den berugten Stork Ca) insgelyks is opgemerkt.
Dat 'er veel Genees- en Heel heeren, wanneer zy het Opium in den Roodeloop hebben voorgefchreven, daer van geen gewenfchte uitwerking hebben gezien, moet ons geenzins verwonderen; want dit kan oft gedeeltelyk toegeëigent worden aèn hun onkunde, oft dat zy hem te weinig, te vroeg, oft te laet hebben voorgefchreven. Vele, zoo als ik weet, die hem nog gewoon waeren voor te fchryven, verordenden Sydenh. Laud. in een Mixtuer van zes a agt Oneen Vogt, van 10 tot 14 druppelen, welk dan nog nouwlyks op 24 uren wierd gebruikt; en dit deed ' in hevige Gevallen zoo veel, al of men 14 druppelen water had gegeven.
'Tis verwonderlyk hoe fommige Lyders in pynelyke Ziekte, zoo mede in Roodeloop, het Opium in zoo Herken Dofs konnen verdraegen, zonder dat zy 'er ze;fs een aenmerkelyke uitwerking van gevoelen. „ Den Heer Eschenback „ (b) verbaelt ons van een Kind, 't welk door „ een zeldzaeme Stuiptrekking aengetaft was, „ hoe hy het zelve dagelyks twaelf graenen
(a) Lib. Cit, pag. 199.
(bj Obferv. anatomie, cbirurg. medic. rarioK p. 357 379.



Rotkoorts en Roodeloop. 39
„ Opium purum gegeven heeft, en hier mede „ aengehouden, tot het onder half once Opium „ had genomen, zonder dat hy onder deszelfs „ gebruik het minfte kwaed heeft befpeurt.
Ik en den Heer Hüllin, vermaerd Geneesheer te St. Nicolaes land van Waes, hebben dagelyks aen een teere Lyderes, welke aen een verjchrikkelyk Ulcus phagadenicum ad Ofculum Uteri laboreerde, den Laudanum liquid. Sydenh, tot twee ja dry Dragma per dag voorgejchreven, ponder dat gemelden Geneesheer, welken dagelyks de Lyderes bezogt, eentg kwaed hier van gezien heeft; ter contrarie het Opium gepoerd by nog een Middel, had hoer, byna buiten iders verwagting, Z°o n^et l^kere omjlandigheid plaets had gehad, volmaekt genezen.
Den Heer le Camüs (a) zegt: „ Dat zekeren „ Do&or Smits ooggetuigen is geweeft, hoe dat „ eenen Mufiapha Satoor, koopman ontrent Smir„ na, dagelyks onder half Dragma- Opium purum „ des morgens, en even zoo veel des namiddags „ gebruikte, en hy hield ftaen, cat hy hetdob„ bel kon verdraegen. Al d' uitwerking, welke „ het Opium op dien menfeh verrigtte, was niet „ anders dan dat zyn oogen veel levendiger „ voorkwamen, en zyn aenzigt een vrolyker ge„ laet toonde. Dezen Man maekte reeds vyfen-
(aj La Médecine pratique Tom. II. TiU III. pag. i8ó. Jtem. Journal économique Oftoure 1753- A77' .



4Q Aenmerking over de
„ twintig jaeren 'er van gebruik, hy had begonft. „ met' een graen feffens te nemen, en was zoo „ allengskens tot dien buiten gewoonen Dofis op„ geklommen.
„ Den Heer Gloster (a). heeft in een kramp„ agtige Sluiting der Kaek by èen Neger te St. ,, Juan in Antigoa op den tyd van zeventien da„ gen 1500 graenen zuiveren Opium laeten ge„ bruiken, zonder dat dien Man 'er eenige „ fchaede oft ongemak door geleden heeft. Ja „ Garcias verhaelt een Geval, dat hy iemand ti gekent heeft, die dagelyks tien Dragma Opium „ gebruikte.
Uit al het aengehaelde blykt., dat het Opium vooral in pynelyke Ziekte in zeer fterken Dofis moet gegeven worden, wilt men een gewenfchte uitwerking 'er van verwagten, zonder dat. men voor kwaede gevolgen behoeft bevreefd te zyn.
Den gunftigen oogenblik, wanneer het Opium in Roodeloop veilig en zeket mag gebruikt worden, is, wanneer de Zondige-ftof. van boven oft onder bèhoorlyk is afgevoerd, en wanneer geen aenmerkelyke Koorts oft Ontftekings-tocvallen 'er, by aenwezig zyn. Dog wanneer de Pyn en meer andere Toevallen zoo hevig waeren, dat den Lyder die onmogelyk langer konde dulden, dan mag men van den eerftèn oogenblik af het Opi-
(a~) Americaens wysgeerig Genootfchap te Phihdelphia, tft Transaïïions. Seêt. IV. pag. 315.



Rotkoorts en Roodeloop. 41
urn toedienen. Maer zoo haeft zullen niet de vreezelyke Pynen .en andere Toevallen wat ge-, ftild zyn, of men mag niet nalaeten van deze kalmte tot baet te nemen, om de afvoerende Middels te doen gebruiken.
Zyn de onlydelyke Pynen het gevolg eener Ontfteking der Maeg oft Darmen, dan is 'er geen vaerdiger Middel, dan een oft meer Aderlatingen kort en fpoedig agter eikanderen gedaen.
Zeldzaem oft noit zal men tot het Opium overgaen in jonge oft door den arbeid verfterkte Lichaemen, waer niet bevorens de Volbloedigheid oft fterk gefpanne Vezels door Aderlaetinge zyn ver flapt.
Voor het laetfte moet ik nog byvoegen, dat die gene, welke het Opium zyn toegedaen, dog uit aenmerking van den haet, welken de Tegenflrevers dit Middel toedraegen, hierom gedagt hebben, eenige verbeelde kwaede hoedaenigheden in het Opium te verbeteren, 't zy door hem te giften, te rooften, door lang agter een volgende Trekking, oft door herhaelde Ontbindingen en Difteleringen, &c, Tot hun narigt en waerfchouwing dient, dat alle deze bewerkingen, fchoon door vele vroegere en laetere Schryvers aengeprezen, geen bezonder voordeel beloven:. Zy hebben het Opium mogen verzagten; maer door dit Middel word het naaeelig, om dat zy het in zyne werking onzeker maeken, en de Giften onbepaelder.



4z Aenmerking over de
Het befte Voorfchrift, dat ik mynen Lezer kam aenraeden, is den allerzuiverften Opium in fpaenfchen oft anderen goeden Wyn, zonder verder ietsby te doen, te laeten ontbinden. Oft in zuiver Water van alle onreinigheid gezuivert en ontbonden zynde, verder door middel van een maetige Warmte weder tot de dikte van Extract laeten uitdampen.
$. iv.
KOORTSBAST, CORTEX PERUVIANUS.
Na het Opium volgt den Cortex Peruvianus op het tooneel der wifièlvalligheid. Dit veel vermogend Middel heeft federt zyn ontdekking tot op heden niet minder, dan het Opium, Vooren Tegen-ftrevers gehad.' Byna een eeuw is niet genoeg geweeft dien twift te ftillen, waer in onder andere, de Sthaliaenen bezonder hebben uitgemunt. Zelfs onze hedendaegfche Geleerde zyn het nog niet regt eens, wegens de waere kragt van dit voortreflèlyk Middel, daer nogtans deszelfs uitwerking zoo blykbaer in 'toog loopt.
Met geen Middelen heeft de alwyze voorzienigheid oit den Menfeh milddaediger befchonken (welke daerenboven in oneindige Gevallen zoo wis en zeker werken) dan met den Cortex



Rotkoorts en Roodeloop. 43
Peruvianus en Opium, waerom ik te regt mag zeggen, Bat'er by na geen Aerts\nyenin de-wereld, bekend zyn, die des^elfs placts konnen bekleeden.
De Geneeskonft heeft ten allen tyde voor fommige Hekelzugtige het voorwerp van veragting en befpotting geweeft, Molière en Montaigne Ca) fchynen hier in bezondcr te hebben uitgemunt, ja den laetften heeft zelfs zoo ftout geweeft van voor te ftellen: Of niet de Geneeskonft aen een Maetfchappye eerder fchaedelyk dan voordeelig was?
Hoe bits en fatyricq oit dit Problema tot fchande eener Konft, door wie den luifter van eenen gelukkigen Staet word behouden, mag voorgefteld wezen; ègter zou het op heden nog in veel opzigten geen geringe moeite koften, om het tegengeftelde -in alle zyne deelen te bewyzen; ten was, den alleen Beheeflcher ons met de veelvermogende Hulpmiddels den Cortex Peruvianus, Opium, Campher, Mercurius en nog een paer andere Middelen begiftigt had. Waerlyk wy zouden in veel hevige en kwaedaerdige Ziektens met onze verhevenfte redenkaveling aen het bed des Lyders een flegt figuer maeken, was het niet dat wy met deze bevel-ftaven van vermogen gewapend waeren. 'Tzyn ook deze middels, die
(«) BEVEB.WYK, Schat der Gezondheid. III. Stuk. p. 13.



44 Aenmerking over de
tot Eer der Geneeskonft ftrekken, en die niemand kan weigeren dien lof te geven. 'T zyn mede nog die, waer op men zig als vafte plegt-ankers mag betrouwen, aen .wiers Kragt en Werking duizenden ja millioenen menfehen hun leven verfchuldigd zyn: Want waeren wy op heden van deze beroofd, mogelyk vonden wy in dees kieze en hekelzugtige eeuw nog veel meer Molières en
MONTAIGNES.
Daer het byna zeker is, dat deze Middelen als een godlyk vermogen bezitten; egter fcheelt het nog veel, dat ider, die den naem van Genees- oft Heel-heer draegt, hierom het regt gebruik en waere werking 'er van kent; voorzeker neen: Want geen traditie., oft hooren zeggen, of een gebrekkige Ichool-gelecrdheid vermag hier in iets te baeten, daer word yry wat meer toe vereifcht. Gelyk het ook een waerheid is, dat 'er. inet deze Middelen onder een kundige beftiering jaerlyks, een onnoemlyk getal nuttige Leden als uit de kaeken des doods worden gered, zoo zeker is het integendeel, dat 'er door die zelve Middelen onder onbedreve handen jaerlyks een overgroote menigte al te vroegtydig na het graf worden gezonden: Want voor vele, die het, op hooren zeggen, oft een gebrekkige ondervinding hun wat te geruft veriaeten, en voor 'toverige de Studiën vaert-wel zeggen, is d'Aderlaeting, een Purgans, den Cortex Peruvianus, Opium. en Nitrum zoo gemeenzaem geworden, dat was.



Rotkoorts en Roodeloop. 45
het zaeken men hun die Middels ontnam, zy byfia niet eens zouden weten, door wat andere, hunne Lyders eenige verligting toe te brengen. Tis van deze, dat Montaigne te regt had konnen zeggen, dat een half geneeskundige Wetenfchap even 100 gevaerlyk is, als in 'tgeheel geen.
Gelyk den Cortex Peruvianus in de Geneeskonft van het nuttigfte en allerheilzaemfte gebruik is, egter blykt uit het reeds gemelde, dat door deszelfs misbruik veel onheilen worden gepleegt. En nademael dit Middel door my als een der verrnogendfle in den Roodeloop word aengeprezen, zoo meen ik-het van mynepligt te wezen, de waere tydperken en gevallen aen te toonen, waer in dit noit volprezen Hulpmiddel te pas komt: Om alzoo fommige van het dwaelpad der vooroordeelen te rug te roepen, op dat zy niet langer in een chaos van doling en verwoefting vervallen.
Den Cortex Peruvianus vel Quinquina, China China, Cortex Febrifugus, China Canna, Specificum Vegetabile, Specificum Antifebrile, Antiquartium Peruvianum, Chinchona, Pulvus JeJuiticus, Cortex Cardinalis de Lugo, Cortex Ganaperid<e, F aio de Calenturas, Cufcurade Loxa &c. is een Schors oft Baft van eenen tamelyken hoogen Boom, welken Bontius Wilt genoemt hebben Ganaperida, en andere Kinkina; hy groeit in America, in 'tKoningryk Peru, in deProvintie Quitto, naeft de Stad Loxa, op de geberg-



46 Aenmerking over de
tens, hy word ons in ftukken van verfchillende grootte opgerold, oft in dikke rollen, enfomtyds plat tot ons overgebragt. Van buiten is hy bruinagtig, en doorgaens voor een gedeelte met een witagtig Mofch overdekt, van binnen is hy geil, roodagtig, oft van een roeftig yzer koleur. ' Hy heeft eenen ligten fpeceryagtigen reuk, wat mufagtig, dog egter niet onaengenaem; eenen bitteren zaementrekkenden fmaek, die lang op de Tong blyft, en verzeld is van eenen graed van Ipeceryagtige heetheid.
Daer zyn twee foorten van Kina Kina, oft Canaperida Boomen, eenen wilden, en eenen tammen die gekweekt word, welken laetften volgens Lemery Ca) verre boven den anderen te agten is. De Spanjaers noemen hem Palode Calenturas, dat is, Hout tegen de Koorts. De kleine dunne platte ftukken worden van fommige voor de befte gehouden , van andere de rolagtige foort met den ruiagtïgen Rok, voornaementlyk als zy van binnen van een helder Kaneel koleur zyn; hoewel de groote platte ftukken, het zy ruw oft glad, van een ligter oft donker koleur, dik wils even goed zyn. De befte zyn die, welke defterkftevan reuken fmaek zyn, vryfbaer tuflchende tanden * niet fchilferig, maer kort en glad breken, en ecnigzins glinfterig zym
(«) Woordenboek der enkele Brögeryen. pag. 370*



Rotkoorts en Roodeloop. 47
Onlangs heeft den Heer Saunders (a) in een EngelfchTraöaetje, 'twelk door den Heer de Brabandt, thans beroemd Geneesheer te Gend, nu Hoogleeraer inde Ontleedkunde op 'tLands hooge Schole te Loven, in het latyn overgezet, ons een foort van peruviaënfchenBaR, onder den naem van Cortex Peruvianus ruber bekend gemackt, welken hy voorgeeft in vermogen wyd den reeds bekenden te overtreffen. Wat 'er van zy, federt hy bekend is, heb ik 'er onophoudelyk gebruik van gemaekt, en heb even en na het my voorkomt, nog beter die goede uitwerking 'er van gehad, als van den reeds bekenden: Dat hy in vermogen kragtiger en dat men met wyd mindere hoeveelheid de zelve uitwerking heeft, zoo als den Schryver voorgeeft, moet ik openhertig bekennen nog niet ondervonden te hebben. Want ongelukkig bewoon ik een Landftreek, dar. als wanneer ik genoodzaekt ben tot den peruviaen[dien Baft over te gaen, zoo moet ik hem in vry grooten Dofis toedienen, wil ik in myne verwagting niet bedrogen zyn; en dus heb ik even van beide foorten altoos een gelukkige en gewenfchte uitwerking gehad% En waerlyk de zugt tot welzyn myner Lyders heeft het tot heden by my nog niet zoo wyd konnen brengen, dat ik het op minder hoeveelheid heb durven laeten aenkomen.
(a) Obfervat. quibus prajiantior. vires Cortic. Peruv.rubr.



48 Aenmerking over de
Terwyl ik dit fchryf, heeft zig wederom eenen anderen Cortex, onder den naemvan Cortex Peruvianus flavus, velCortic. Peruv. fanct& Lucia: laeten ontdekken, die men voorgeeft, dat beide gemelde wyd in kragten overtreft. Maer daer ik uit aenmerking zyner duerte, by de meefte voorkomende gevallen, my met het befte voordeel, van de twee laetftgemelde foorten heb bedient, zoo kan ik, by gebrek van genoegzacme ondervinding, wegens zyn waere kragt 'er niet veel van zeggen, dan alleen, dathy in bitterheid het Lign. Arnarum quajjitf evenaert, en daerenboven véél meer fpeccryagtiger van fmaek en reuk is, dan beide opgemelde.
De Kragt van den Koortsbaft is door de Indiaenen in den jaere 1500 allereerft ontdekt;maer de Schryvers komen niet over een, hoe deze bezon dere Kragt is ontdekt: Eenige geven voor, dat het op de volgende wyze is' gefchied:„In Peru; ,, mogelyk naeft de Stad Loxa, was een Kapel, ,, welke zeer beroemd was ter genezing van on„ dcrfcheide Ziektens: Deze Kapel wierd dage„ lyks uit devotie oft wel tot herftelling der ge„ zondheid door een menigte van menfchen be„ zogt: Naeft deze Kapel was een put oft poel, „ welken rykelyk met den Kinkina oft Ganape,j rida boom beplant was; toevallig oft door tyd „ waeren een menigte van deze boomen in den „ put oft poel gevallen, en door dit middel des
u zelfs



Rotkoorts en Roodeloop'. 49
j, zelfs water zoo een ko orts-verdryvende kragt „ medegedeelt, dat byna alle, die 'er van dron„ ken én met de Koorts behebt waeren, 'er door „ genezen wierden. " Andere zeggen: „ Dat de ,, Gemaelin van den Graeve del Chinchon, in dié ,, tyd Vice-roi van Peru, allereerft met dien Baft „ van de Koorts genezen is. "
'Tzy nu zoo het wilt, genoegzaem dat dien Balt niet voor het jaer 16 49 in 'Europa was bekend.
Hy is allereerft door den Kardinael de LugO Uit het Orden der Je/uiten in Europa gebragt; en het Poeier 'er van wierd door de Leden dier Sociëteit tegen de Koorts aengeprezen. Den handel , welken zy 'er mede dreven, was zeer voordeelig, en bragt bun geen geringe winft by: Want deze Droogerye had het lot van alle gelukkige en heilzaeme nieuw ontdekte Middelen, die eerft voor den dag komen: Men hield het voor zeldzaem, móeilyk te krygen, ja men weegde het tegen het goud op. In die tyd verkogt men het zelden anders, dan in Poeier; waerfchynelyk om het verborgcnder te houden ^ en te beletten, dat men zynen Aerd, en van waer het gehaelt wierd, niet te fchielyk mogt ontdekken. Deze geheim-houding en deszelfs duerte, was1 oorzaek, dat dezen Baft in de Pratyk niet dan eenige jaeren daer na algemeen wierd aengenomen; en de kwaede gevolgen, welke uit het onvoorzigtig gebruik ontftonden, waeren oorzaek, d$i
Derde Deel. • D



£o Aenmerking over cle
het zelve voor eenen geruimen tyd uit de Pratyk wierd verbannen, en algemeen in veragting kwam» Dog op heden word dit godlyk Gefchenk by alle regtmaetige Genees- en Heel-heeren als het kragtigfte en vermogendfte Geneesmiddel, dat wy tegen alle afgaendè Koortfen van allerlye foorten hebben, befchouwt.
Geen Middel is 'er tot heden bekend, uitgenomen onzen nederlandlchen Koortsbaft2 waer van hier na vollediger zal gehandelt worden, welken deszelfs plaets kan vervullen. Hy kan ook veilig jn alle jaeren en gefteltheden gebruikt worden; mits dat men maer behoorlyk agt geeft op de omfiandigheid der Ziekte, en dat men het met oordeel en op zynen tyd toedient. Want anders konnen de befte en allerzagtfte Geneesmiddelen in handen van onbedreven een wezendlyk vergif worden: En dan zyn deze niet zelden nog zoo laatdunkend, dat zy de nadeelige werking niet aen het verkeerd gebruik , maer aen het Geneesmiddel willen toegeëigend hebben. Dit is' ook de reden, waerom dees oft geen Geneesmiddel, welk van fommige de voortreffelykfte deugden word toeërkent, van andere wederom ten hoogften gekiekt word.
Gelyk den Cortex Peruvianus by alle afgaendè Koortfen van allerlyen aerd een vermogend en allerzeker!! Middel is, niet minder is het zelve by den Roodeloop, welk met een Rot- oft kwacdaerdige Koorts verzeld gaet, mede aen te



Rótkoorts en Roodeloop. 51
merken. Daerenboven zyn voortreffelyke deugden, welke my in zoo menig hopelooze Gevallen ten klaerften zyn gebleken, zullen daerom by my nimmer eenig twyftel overlaeten. Maer de grootfte kunft, welke hiér by word vereifeht, wilt men dat zelve geluk wedervaeren, is, dat men voor deszelfs gebruik voor-al in agt neemt, van de Ontlaft-middelen min oft meer. te hebben laeten voor-afgaen ; en by Bloedryke, oft waer de Koorts naer Ontfteking overhelt, door Aderlaeting oft ander Middels de fterk gefpanne Vezels voor eerft ontfpant; en dat men mede agt geeft op het oogenblik, wanneer de Koorts van gedaenteftaet te veranderen, zoo als nader by de Genezing ten klaerften zal gezegt worden.
Geenen Cortex Symarub<e, CafcarilU; Rad. Colomb., Lopefian<e, Terra Japonica, oft ExtraSt. Lign. Campefchenf., en nog andere befaemde Middels meer, welke tegens het ftoppen des Roodeloop zyn aengeprezen, konnen tegen den Cortex peruvianus in vermogen gelyk geftelt worden: Want als hy naer omftandigheid énkel, oft met den Rheum, Gumm. Arabic-, Salab Campher, Opium, vegitabile oft minerale Zueren t'faemen is gemengd, en volgens de onderfcheide graeden der Ziekte word toegedient, dan voldoet hy meeft-al aen alle inzigten: Want hy verfterkt het liehaem niet alleen, maer gaet op een vermogende wyze die zoo gevaerlyke Rot^ ting tegen, verdryft de Koorts, voert zagtyehs



£2 . Aenmerking over de
de nog overig zynde Zondige-ftof naer buiten i ftilt dc Pyn en Krampen, verzagt en herftelthet natuerlyk Slym der Darmen; en wat word 'er by eenen kwaedaerdigen Roodeloop meer vereifcht ? Ja, myn Lezer, ik durf wel onbefchroomd zeggen, wat men met den Cortex peruvianus, Opium, en opgemelde Middelen niet zal teweeg brengen, dat men het vrugteloos by alle andere, hoe genaemd, zal zoeken.
Den Heer Linke , op voorgeven van den kundigen Hannes, OzJ) is den eerften geweeft, die den Cortex peruvianus in den Roodeloop heeft voorgefchreven. Door den Cortex by andere Middelen te voegen, die tegen den Roodeloop waeren ingerigt, heeft Monro (b) by het Engelfch Leger niet alleen zyn oogmerk bereikt door het flillen van den Roodeloop; maer verdreef te gelyk de Koorts, die meeft-al van eenen doodlyken Aerd was.
Hannes (c) zegt: Als ik by^den Roodeloop een Koorts heb waer genomen, is het dïkwils met de zelve dus gefield geweeft, dat, indien ik myne Genees-wyze niet tegen dezelve had ingerigt, vele de dood zoude ten deel gevallen zijn, welke ik onder Gods zegen voor alsnu gelukkig heb gered.
(a) Onfchuld der Boomvrugten in 'tvoordbrengen van den ïtoodeloop. pag. 32. O) Lib. Cit. pag. 41. (O Hannes, ibid. pag. 42.



Rotkoorts en Roodeloop. 53
Monro vond zig dikwils genoodzaekt den Roo? deloop niet te agten, dan alleen maer op de Koorts te letten: en Morton ('a) bereikte niet eerder zyn oogmerk, dan alswanneer hy van het kragtigfte Koortsmiddel zig bediende. Zimmerman Cb) zegt insgelyks: Dat den Cortex peruvianus in den kwaedaërdigen Roodeloop van voortreffelyken dienfi is. Jammer is het maer, zoo als te regt Hannes (c) aenmerkt: Dat hy een \waerd in kinders handen is. Reden, waerom ik ook niet zonder vreeze bedugt ben, dat deze myne Geneeswyze, voornaementlyk by de Naem-geleerde niet al dien invloed en goedkeuring zal vinden, welke die anders met regt wel zoude mogen verdienen; om reden dat hun beneveld herilènbrein, in weerwil ik hierna op het volledigfte zal tragten de jufte tydperken aen te toonen, waer in die Middelen met het allergelukkig!! gevolg zullen moeten toegedient worden, niet genoegzaem zal weten te onderfcheidèn. Gelukkig egter zal ik my agten, wanneer ik maer niet met de woorden van den beroemden Zimmerman (dj dit Paragraph mag befluiten: Dat ik beef wanneer ik denke,hoe Jommige Genees-en Heelheeren , die niets als van Recepten weten in Ziek-
(0) Verhandeling over den Roodeloop. pag. 393.
(b) Obferv. on Thé means of preferving The health.
(c) Lib. Cit. pag. 36.
(dj Ibid. X. Hoofdjluk. pag 393.



54 Aenmerking over de
tens die zy niet kennen, en in Gevallen, die Zy niet weten te onderfcheidèn, met alle dez& Middelen zullen moorden.
S- v.
Wanneer de zeer geleerde Schriften van den Heer Cdllen (a) allereerft het dagligt zagen, was ik kort na deszelfs verfchyning die magtig. Toen ik zyn verheven en met de daed beveftigde Stelling: rbj Dat het betoogbaer was, dat den Koortsbafi door geen ander werking het wederkomen van den koortfigen Aenval belet, dan door deszelfs verf erkende kragt, met aendagt wel overweegde, zoo bragt my dit tot den inval, of wy mogelyk niet door andere verfterkende Middels, welke den Albeftierder in deze Landen in overvloed laet groeien, de zelve uitwerking, dan met den peruviaenfchen Baft, in Koortfen en Roodeloop zouden hebben. Waerlyk wanneer ik daer by nog aenmerkte, hoe het mogelyk had konnen wezen, dat God een Ziekte in deze Landen, en twee duizend uren verder het Middel zou gefchaepen hebben, en dat nog in een Land, welk pas voor twee honderd jaeren aen ons was bekend, dan verfterkte my dit nog te meer, om vaft te befluiten, dat Gods.
Ca) Inftitutions de Médecine pratique. Q J Ibid. Tom. I. §. 214. pag. <j^.



Rotkoorts en Roodeloop. 55
voorzienigheid in dezen ook had voorzien. 'T was ©ok van dit oogenblik af, dat ik geen de minfte bedenking meer ftelde om niet te gelooven, dat wy alhier te Lande even dat Jpecificq Koortsmiddel moeften hebben , zoo als die van Peru thans bezaten.
. Bereids van overlang had ik menigvuldige proeven genomen, met de onderfcheide Inlancbfche Koorsmiddelen, welke ons als zoodanig door de Schryvers waeren opgegeven, by voorbeeld: ,De Flor. Camom. Roman. & vulgar., Arnic<e, Herb. Abjynt., Sal. armoniac, Opium, Cortex Salie, albte, &c. zonder aen meer andere te denken, die ik op eigen gezag ten proef nam; dog geen van alle heeft in alle deelen aen myn verwagting zoo. beantwoord, dan de jonge wilde Eike-fchors, Cortex querciuus.
Voor zoo veel ik weet, is den Heer Schrage (a) den eerften geweeft, die de Eike-fchors een Koortsverdryvende kragt heeft toeerkent. Wanneer wy zyne Beftandsdeelen 'befchouwen, komt het my wonder voor, hoe de kragt van dezen voortreffelyken Baft, zoo menig .eeuwen, de opmerkzaemheid der Geleerde heeft konnen onofnappen; te meer nog, daer deszelfs uitmuntende deugden zoo blykbaer in 't oog loopen.
Volgens Dodonjeus, Clusius, Loesl, (bj zyn
(a) Genees , natuer- en huishoud kundige Jaerboeken, nieu-r, tse uitvinding. II. Deel. II. Stuk. pag. 73.
(b) DoaoN. Hevbarius oft Kruidboek, pag. 1290.



50 Aenmerking over de
de Eikel-draegende Boomen, welke in 't Grieks Dry es worden genaemt, veelerlye foorten, maer de gene, welke in 'tLatyn Quercus genaemt worden, en in 'tNederd.uitfch Eiken-boom, maer tweederlye, te weten: Eenen tammen en eenen wilden. Den grooten kruidkundigen Tournefortius heeft ten zynen tyde mede maer tweederlye foorten erkent.
Den tammen Eik, in 'tGrieks, Drys Hemeros, in 't Latyn Qjie'rcus Urhana, is dikwils laeger dan den wilden, hy is zoeter van aerd , en brengt ook grooter Eikelen oft Vrugten voord. Den Wilden, in 'tGrieks Drys Agria, in 't Latyn Qjiercus Silveftris, groeit veel hooger dan den Tammen, is meer t'faemen-trekkende van Aerd, en brengt ook kleinder Eikelen oft Vrugten voord. Zyn Bladeren zyn glad en effen; dog wat hartagtig breed, langwerpig, rond, de Kanten gefcbaekt en diep ingekerfd, aen de bovenfe zyn de zelve groender dan aen d' onderHe zyde.
Volgens Lemery fa) onthouden zyne Beftanddeelen veel Olie en wczendlyk Zout; de Bladers en Bafl zyn t' faemen-trekkende en ontbindende van kragt; daerenboven in Heupjigt, vloeiende Zinkings-pynen, by wyze van ftoving aengelegd, van veel voordeel bevonden; nog ftopt hy alle Buikloopen en Bloedüortingen. Volgens Diasco-
(a) Woordenboek der enkele Drogeryen. pag. 588.



Rotkoorts en Roodeloop. 57
rides, Clusiüs, Dodon^eus, (a) zouden de Bladers klein gekneusd het Bloed Helpen, de zelve op Blynen gelegd den Brand verkoelen, en op de Tong de Hitte van de Maeg bedaeren. Van de jonge Botten een Water gedilhleerd zou, volgens de zelve Schryvers, goed zyn in Lever-vloed, witten Vloed, Zaed loop , Bloed-fpuwen, Roodeloop, Bloed-piffen, Verzweering der Darmen, ja zelfs om den Steen te breken. De Schors fyn gepoederd, is goed tegen de Wormen. Eenige (bj hebben zelfs gewilt, (waer aen ik niet twyffel) dat deszelfs Af kookfel in de Peft van zeer voortreflelyken dienft is. bevonden.
Wat my belangt, de Kragt der Bladers en voor-al de Schors, komt my voor zeer verfterkende en t' faemen-trekkende te wezen , zoo als door den fmaek ligt kan onderfcheidèn worden. Volgens Diascorides, Clusiüs, Lobel, Dodon^us, is hy droog tot in den derden graed, en daercnboven verkoelende; dat de Eike-fchors voor het overige zuere Befiands-deelen in zig onthoud, kan door den finaek ten duidelykften erkent worden.
Bezit den Eiken-boom alle deze Kragten, zoo als nader door proeven kan beveiligt worden, wel dan moet het ons geen wonder fchynen, waerom deszelfs Bafl in Koortfen en Roodeloop
(a) Herbarius oft Kruidboek, pag. 1292. Cb) Clufius, vid. Dodon, pag. 1293.



53 Aenmerking over dé
zoo een voortreffelyke uitwerking heeft: Want door zyn verfterkende en t' faemen-trekken de Kragt, ingevolge de Leerftellingen van den beroemden Cullen, ca) moet hy niet alleen de Koortfen genezen; maer in den kwaedaerdigen Roodeloop, waer hy de zelve werking doet, nog te gelyk de verflapte Ingewanden verfterken; en daer veel Herft-ziektens, wanneer de voor-afgaende hitte groot is geweeft, meeft-al in Verzwakking der Ingewanden beftaen; en daerenboven de meefte Ziektens door tegenftrydende Middelen moeten overwonnen worden , zoo blykt uit aenmerking van deszelfs verfterkend en t'faementrekkend vermogen, wat niet de Eike-fchors voor treffelyke uitwerking in deze moet hebben; voegt men daer nog by zyn opdroogende Kragt, dan moet hy in Roodeloop de overtollige toevloeyingen van Vogten naer de Darmen verminderen; en door zyn verkoelende kragt de Hitte der Ingewanden verzagten en maetigen,. die anders by den Roodeloop. zeer ligt tot Ontfteking en Verfterving zouden overgaen. Door zyn zuere hoedaenigheden heeft hy de kragt niet alleen het Bederf te wederftaen; maer zelfs het vermogen, de Verrotting (zoo gemeen by Rotkoortfen en Roodeloop") op de kragtigfte wyze tegen te gaen.
Dat de Eike-fchors waerlyk een groot bederf-we-
(a) Lib. Cit. Tem. I. §. 214. pag.99.



Rotkoorts en Roodeloop. 59
derftaende Middel, Antifepticum., is, dit bewyzen ons de verfche Dieren-huiden, welke met Runt oft gemaele Eike-fchors beftrooid zynde, vele jaeren in onderaerdfche kuilen hun voor Bederf konnen bewaeren. Maer niet tegenflaende deze blykbaere deugden, welke niemand kan weigeren , dat deze Schors bezit, egter is het met reden te dugten, dat al het voorgebragte dacro.m by ider die goedkeuring niet zal wegdraegen, dat anders zoo een Middel wel overwaerdig is; nog te meer wyl het een lands-eigen Voordbrengfel is, goed-koop te krygen, en mogelyk door geen Hoog-gczag genoeg is geftaefd.
Wat een Hoog-gezag aenbelangt, dit meen ik dat geen aenmerking verdient, nademael de reden en ondervinding voor zig zelfs fpreekt. Wat het lands-eigen Voordbrengfel betreft, waer door het Middel goed-koop te krygen is, dit verwagt ik, zal noit by een regtmaetig Genees- oft Heelheer, welken de menfch-liefde ter herte gaet, tot een reden verflrekken, van hierom dit Middel te veragten: Want 't waer miflchien niet zeer moeilyk te bewyzen, dat mogelyk onze inlandfche Voordbrengfels in kragten wyd de uitheemfche overtreffen.
Waeren 'er buiten verwagting eenige, door fchrik oft afkeer de Eike-fchors niet al te gunffig waeren, deze bid ik dog tot liefde van myn evenmenfch, dat zy in alle die Gevallen, waer ^y den Cortex peruvianus. oordeêlen nuttig, te



6o Aenmerking over de
zyn; maer uit aenmerking van zyn duerte, armoede en beklaeglyken toeftand huns Lyders, den zeiven niet en konnen oft durven voorfchryven; in tegendeel met min koftbaere oft kragtelooze Middelen hun ellendige Lyders zoo lang folteren, tot zy onder het geweld, welk alle fier velingen eigen is, moeten bukken: Dat deze, zeg ik, in plaets van hun met die onnuttige Middelen bezig te houden, in tegendeel toeviugt namen tot d'Eike-fchors, Cortex quercinus; ik kon hun verzekeren, ja daer waer byna niet aen te twyffelen, of duizenden ja millioenen van menfchen, die nu elaes door de ontydige dood worden weggerukt, zouden door dit Middel behouden wezen. Ziet eerste Deel pag. 135, tweede Deel pag. 181, wat wy hier verder over aengeteekent hebben.
Geen Boom-gewaffen fchynen meer betrekking op eikanderen te hebben, zoo door dcGedaente, Koleur, Smaek, Kragten, als andere hoedaenigheden, dan den Peruviaenfchen met onzen Inlandfchen Eiken-baft. Mogelyk verfchillen de Beftandsdeelen en Kragten van den gemeenen Peruviaenfchen Baft met die van den Cortex ruber, Cortex flavus JanSt<e Lucide meer, dan den gemeenen met onzen Eiken-baft verfchilt. Nogtans moet ider , die 'er de proef van genomen heeft, toeftemmen, dat beide laetfte loorten even oft nog beter de Koortfen verdry ven, dan den eerft genoemden. Om nog verder te bewyzen, dat de



Rotkoorts- en Roodeloop. 61
Beftands-deelen en Kragten maer zeer weinig van eikanderen verfchillen; men zal t'elkens waernemen, dat het Afkookfel even dan den Peruviaenfchen Baft het yzer doet zwart worden, en met Vitriolum Martis gemengd, het Afkookfel zwart, en bitter van fmaek zal doen voorkomen.
Dat de Eike-fchors, die wy voortaen om des zelfs voortreffende deugden onzen Inlandfchen Koortsbaft zullen noemen, veel meer verfterkende, t' faemen-trekkende en met zuere deelen bezwangerd voorkomt, dan den gemeenen Peruviaenfchen Bafl, is mogelyk door de Al voorzienigheid, om reden de Ligging van ons Land, gevoegd by andere omftandigheden, welke onze Vogten meer dan in Peru tot Rotting doen overhellen , waer van het Scheurbuik geen klein bewys oplevert, zoo gefchikt, om door dat Middel maer des te kragtiger de Ontbinding en het Bederf onzer Vogten voor te komen.
Alle hoegenaemde Hulpmiddelen hebben in den Roodeloop ( uitgenomen den Peruviaenfchen Baft) weinig oft geen vermogen, het aengroiend oft tegenwoordig Bederf zoo kragtig tegen te gaen, en daerenboven nog de beledigde Vaten te heelen, dan onzen Inlandfchen Koortsbaft, Cortex quercinus. Ziet verder Clusiüs, Dodonueüs, (aj Lemery, (bj Schrage, fcj en meer andere.
(a) Lib. Cit. pag. 1290. (b) Ibid. pag. 588. (O Ibid. II. Deel IIt Stuk. pag. 73.



62 Aenmerking over de
Van over vele jaeren, zonder in die tyd hy ongeluk 'er op te denken, heb ik my t'elkens by arme Lyders uitwendig van de jonge Eike-fchors bedient, en wel in die Gevallen, waer ik den peruviaenfchen Baft noodig oordeelde, en t'elkens met het befte gevolg. 'T is maer federt de geleerde •aenmerkingen van den Heer Schrage my bekend zyn geworden, dat ik hem inwendig by Koortfen en Roodeloop heb ter proef genomen. In de meefte Gevallen, waer ik het Middel met oordeel en ter regter tyd gebruikte, heb ik hem meeft-al veel werkzaemer en kragtiger gevonden, dan den peruviaenfehen Baft. Spytig was het maer, dat hy in ecnige Lyders den Afgang wat te veel flopte; maer miflehien is dit een eigenfchap , (uit aenmerking van onze verzwakte Ingewanden) welke den Albefti er der onzen Koortsbaft, boven den Peruviaenfehen heeft toegevoegt, om maer des te meer zyn verfterkend vermogen te betoonen. Daerenboven wanneer ik bemerkte, dat dit fchaede konde doen, dan verhelpte ik dit gebrek fpoedig door wat Sal Seignette, Sal mirabil. Glaub., Rheum, Extraèl. Gramin., oft iet anders 'er by te mengen.
Bevond men by de proefneming, dat onzen Koortsbaft by eenige wederftrevende Gevallen de Koorts niet wegnam, zoo als my voor een jaer eenige reizen is gebleken, egter zalmen daerom het Middel niet verwerpen, nademael het juftin die Gevallen was, waer ik met den peruviaen-



Rotkoorts en Roodeloop. 63
fchen ook niet te regt kwam. Daerenboven ik geloof, dat ider zal moeten bekennen, dat hem Koortfen in zyne Pratyk zyn voorgekomen, waer hy met den Cortex peruvianus, hoe ook na den beften regel der Konft voorgefchreven, de zelve niet en kon verdelgen; waerom men dit even van onzen Koortsbaft moet verwagten. Om in enkele Gevallen, die bywylen door onbekende oorzaeken hardnekkig blyven voorddueren, en de kragten der heilzaemfte Middelen ter leur ftellen, daerom in alle andere Gevallen een nieuw Middel te verwerpen, waer een daed, na my voorkomt, zoo ongefchikt als ongeleerd. Ten overvloede, ik kan mynen Lezer verzekeren, datikverfcheide Gevallen heb aengetroffen, waer den peruviaenfehen geen de minfte werking deed, en nogtans door onzen inlandfchen Baft de Koorts fpoedig wierd weggenomen; zoo als voor weinig weken by een duiftere Koorts, Febris Larvata, my nog ten duidelykften is gebleken.
Na alle kragten, hoedanigheden, &c. van onzen nederlandfchen Koortsbaft op het wydloopigfte voorgeftelt te hebben, thans komen wy tot de verkiezing van het Boomgewas zelfs. Van den beginne, wanneer ik allereerft 'er gebruik van maekte tot op heden, heb ikmy t'elkens van de wilde jonge Eike-fchors (de Bladers oft Eikels heb ik noit ter proef genomen) bediend. Mogelyk kan den tammen Eik, als zoeter van aerd zynde, nog den voorkeur boven den wilden ver*



64 Aenmerking over de
dienen; althans geen ondervinding van hebbëride, kan ik 'er verders niets van melden.
De gladde jonge Schors heb ik altyd by voorkeur uitgekozen, in aenmerking, om dat den peruviaenfehen Baft ons mede in deze gedaente word toegezonden. In 't eerfte vervaerdigde ik 'er Extracl. oft Uittrekfel van^ dan ik bemerkte wel haeft wat voorzorg ik nam, dat ik nouwlyks kon vermyden, dat hy op deze wyze aenbrandde, (mogelyk uitreden van zyn zuere Beftands-deelen) by gevolg eenen fcherpen en onaengenaemen fmaek verkreeg: Van dit oogenblik af heb ik my noit meer van Extraët oft Uittrekfel bedient:
De befte wyze om onzen Nederlandfchen Koorts-baft te bereiden, welke my by ondervinding is gebleken, is hem in Afkookfel, oftallerfynft gepoederd te laeten toedienen. In Roodeloop en Rotkoortjen heb ik hem t'elkens in Afkookfel, en by afgaende Koortfen meelt al in Zelfftandigheid gegeven. Miffchien kan zynRejineus gedeelte, waer van hy mogelyk niet minder dan den Peruviaenfehen Baft is voorzien, iet voorkeurigs hebben; maer alzoo ik dit mede niet ter proef heb genomen, kan ik 'er niets van melden; dan uit aenmerking van den goeden koop en ligt te ver krygen, zou dit haeft door een proef-ondervindelyk Gezag konnen geftaeft worden.
Zyn Hoeveelheid heb ik t'elkens bepaelt naer
de



Rotkoorts en Roodeloop. 65
de voorwerpen en tydsomftandigheden der Ziektens, even zoo als ik met den peruviaenfehen Baft gewoon ben te doen: Zelden oft noit heb ik de hoeveelheid boven den Cortex peruvianus geftelt, om reden my onzen Inlandfchen meer werkzaem, verfterkende en t'faemen-trekkende voorkwam, en werklyk in Kragten en Uitwerking zoo bevond.
Voor het laetfte heb ik niet anders meer te zeggen, als, wanneer ik hem in Afkooi.fel laet gebruiken, dat ik dan bevorens de Schors laet maelen oft ftampen, en in zelfsftandigheid de grootfte voorzorg neme, dat hy zeer fyn gepulverifeerd is; en dus bereid zynde,kan hy onder de gedaente van Boli, Elecluaria, &c. toegedient worden.
S- vi.
CAMPHER, CAMPHORA
Den Campher is niet minder dan den Koortsbaft beroemd, zoo wegens zyn uitmuntende deugden, als wel om dat hy het voorwerp is van een hevigen twift: Naementlyk dat den eenen hem een verkoelende Kragt wilt toegeëigend hebben, terwyl eenen anderen hardnekkig ftaende houd, dat hy zeer verhittend is. Een lot «laes! dat byna alle vermogende Hulpmiddels te
Derde Deel. E



66
66 Aenmerking over de
beurt valt. Om my egter in dien twift niet in te laeten, gezien dit weinig tot myn voorwerp is gefchikt, zoo zal ik liever my aen de middelmaet houden, en zeggen met de woorden van den beroemden Whyt: (aj Dat den Campher natuerlyker wyze verhittend voorkomt, gelyk hy de zelve uitwerking in den mond, op de huid en in de oogen toont; dog fomtyds kan hy verkoelen, door naementlyk de eene oft andere ongesteldheid , die de hitte van het lichaem en de fnelheid des Pols vermeerdert, rveg te nemen.
Ik weet veel Gevallen aen te teekenen, waer in een aenmerklyk gevoel van hitte in de Maeg is ontftaen, door een Slikbrok van zes oft ze^ ven Graenen Campher behoorlyk vermengd met een Scrupel Conferf van Roozen in te nemen. Maer fchoon ik het niet eens ben met hen die' meenen, dat den Campher een verkoelend Geneesmiddel is, egter houd ik hem niet voorzoo verhittend als fommige zig ingebeeld hebben. Miflchien verwekt den Campher minder hitte in de Maeg dan in den Mond, oft zelfs dan wanneer hy op de huid is gelegd: Want het is bekend, dat alle prikkelende dingen de Zenuwen van de Maeg en van deze deelen zeer verfcheidentlyk aendoen.
Campher, Camphora, Caphur, is een zelf-
Caj Verhandeling over de Natuer, Oorzaeken en Genezing der Zenuwen-zieUens, pag, 247.



Rotkoorts en Roodeloop. 6j
handigheid, welke veel overeenkom!!, heeft met een Harft oft Gom. Men verkrygt die uit het Hout en Wortels van eenen Boom , die in fapan op 't Eiland Borneo, en ook in China groeit. De Kruidkundige noemen hem Laurus Foliis ovatis utrimque acuminatis, trinerveis, nitidis Petiolis. En volgens Linnjeus: Arbor Camphorifera Japonica, Foliis Laurinis, Fructu parvo globofo, Calice brevifjimo.
Den Campher word uit den opgemelden Boom door eene bewerking getrokken, welken naer die gelykt, waer door de wezendlyke Olie word verkregen. Als den Campher eerft uit het Hout word opgeheven, vertoont hy zig bruinagtig, t'faemen gefield uit half doorfnydende Korls met Slyk vermengd: In dezen ftaet word hy door de Hollanders aengevoert, en door een tweede opheffing gezuivert. Naer de Zuivering is hy wit doorfchynend, eenigzins vetagtig op het gevoel j van eenen heeten fpeceryagtigen fcnerpen fmaek:» van reuk eenigzins naer den Rozemaryn gelykende ; maer die veel fterker is. Hy is geheel vlug en ontvlambaer, ja zoo brandbaer, dat Hy, wanneer hy brandende op het water dryft, zyn vlam behoud en teenemael verteert word.
Volgens Lemery (a) beftaen zyne Beftandsdeelen uit een Zwavel en Zout, die zoo fyn en
(aj Woordenboek der enkele Drogueryeit. pag. 134.1.3^.



68 Aenmerking over de
vlug zyn, dat men die nouwlyks, hoewel geflo-ten, bewaeren kan zonder te verminderen. Hy word in Geeft van Wyn, Oliën, en in Zueren van Delf-ftoffen opgeloft; maer niet in Water, oft loogzoutige Vogten, oft Zueren uit het Ryk der Planten.
Den zuiverften en beften moet zeer wit, doorfchynend, zuiver, ligt, broos en fterk doordringende van reuk zyn: Van fmaek heet, fpeceryagtig, maer gcenzins bitter, oft van eenen koperagtigen t' faemen-trekkenden fmaek. Wanneer fan Campher deze laetfte hoedanigheid bezit, zoo als ik 'er veel aengetroflèn heb, fielt men zig bloot, dat hy tegenftrydige uitwerking doet; daerenboven zullen de meefte Lyders hem alsdan nouwelyks konnen verdraegen, om dat hy gemeenelyk Pooging, ja zelfs Braeking zal te weeg brengen. En wie weet, of deze eigenfchap niet als de voornaemfteoorzaek moet befchouwt worden, waerom den Campher by vele nog in veragting is.
'Tis te gelooven, dat de japanjche Chymificn door de nadere verkeering met de Europeatnen het kunftje zelfs zullen geleert hebben, den Campher zuiverder toe te beréiden, en dan mogelyk zonder een nadere zuivering door fommige fchrapzugtige in dezen ftaet verkogt hebben. Dat hy alsdan met dien koperagtigen en fchaedelyken fmaek moet bezwangerd wezen, moet ons geenzins verwonderen, om reden de Ketels en Ontvangers, waer in de zuivering gefchied, van Koper zyn; en



Rotkoorts en Roodeloop. 69
mogelyk word hy om zyn vlugheids wil ons nog in kopere Vaten aengebragt.
Dat het dustoegaet, komtmy eenigzins.waerfchynelyk voor, want anders kan ik niet begrypen, waer van dien linaek, Ja zelfs het Spaenfch-groen, dat ik meermaels aen de Koeken heb gevonden, van daen zoude komen; of het moet gefchieden, dat fommige holland/the Chymijten in plaets van gJaze Retorten en Recipiënten, infgelyks kopere gebruikten, om reden die aen 'tfpringen niet onderhevig zyn.
F. HoFFMANN, (a) RlVERTOS, (ÖJ) HüXIIAM, (~Cjf princle, (d) le CAMÜS, (e) i?lanchon, (f)
Lind, (gy Trampel, (h) en voor-al den Heer Lysons, (O hebben de waere kragten en uitwerkingen des Campher allerbefl aen den dag gelegt.
Ik ben van gevoelen, zegt den beroemden Hoffmann: (kj Dat 'er in de ganfche Natuer om
(a) Differtat, Medica de Camphore ufu interna. §. II.
(b) Obfervat. Medica.. Cent. II. Obfervat. 18.
(c) Effaifur les différent. Efp. des Fievres. pag. 146. &feq.
(d) Malad. des Armées Tom.Lp.Z06. Tom.II. Exp.VIl.
(e) La Médec. Pratiq. Tom. I.pag. 393. Tom, II. pag. zig,
(f) La Nat. Covfiderée dans Vitat des.Maladies. pag. 162.
(g) Ziekte der Europeërs. pag. 6z. £ƒ 90. (b) Berlinfcbe Zamlumgen. I. Band. pag. 11%.
(i) Verhandeling over de uitwerking van den Campher en Calomel in Gal en Rotkoortfen. (fej Lib. Cit. §. 12.



70 Aenmerking over de
de kwaedaerdigheid een 'er Ziekte, welkers aerd in eene doordringende Verrotting 100 der \agte ah vloeibaere deelen beftaet, geen eenvoudiger, fpoediger en kragtiger Middel gevonden word dan den Campher, die daerom te regt den naem van het voor naemfte Tegengift verdient. Ook is den Campher het kragtigfte Middel om het geweld der Bejmetting, oft van de kwaedaerdige Ziektens aenbrengenden Invloed (Miafma) te breken, en Jpoedig, zelfs reeds in 't begin der Bejmetting, uit het lichaem te dry ven. Lysons (aj aenmerkt daer op zeer wel: Men had met reden mogen verwagten, dat een Middel, door het ondervindelyk Gezag van een Man, zoo kundig als Hoffmann, de wereld aenbevolen, reeds van overlang als een Hoofdmiddel tegen de Koortfen zou zijn te werk gefield.
ó ! Vrugtelooze beklaeging ! wel de nadere en gelukkige Proeven van Pringle , (b) Huxham , CO de Boissieu, (d) den kundigen Overzetter van Schaws Chymie, (ej en meer andere, wiers naemen niet minder dan Hoffmann by alle regtmaetige Genees- en Heel-heeren hoog ge-
(a~) Lib. Cit. pag. 3.
(b) Ibid. Tom. II. Exper. TIL &f X.
(c) Ibid. pag. 147. £f feq.
Cd) Biffertation fur les Antifeptiques. (O Effai pour fervir a V Hijloire de la TutréfaSion XVI. Expérience. pag. 399.



Rotkoorts en Roodeloop. 71
fchat worden, hebben tot heden niet eens inftaet geweeft, de meefte vooroordeelen ontrent dit Middel by vele weg te nemen, ik laet ftaen van het als een Hoofd-middel in Koortfen te gebruiken. Waerom ik ook te regt zal zeggen: Dat den Campher ongelukkig voor het lydend Menjbhdom, door verligte Geneesheeren al te weinig word verheven, en door de domme al te grovelyk word gelaekt.
Zelden word hy op heden van tien, twintig tot dertig Graenen voorgefchreven, integendeel meeft-al maer tot de geringe gift van een, twee, oft ten hoogften vier Graenen, en dan word hy nog by andere Middelen gevoegt, wiers vermogen men hooger fchat. Daer het nogtans een zekere waerheid is, dat den Campher in de onderfcheide epidémique Rotkoortfen en Roodehopen, welke federt eenige jaeren hier omftreeks gewoed hebben, my van het uitmuntendfte vermogen heeft toegefchenen; ja ik durf myn Lezer verzekeren: Dat menigvuldige Lyders hun leven aen dit Middel verfchuldigd zijn; zoo als d'Heer Planchon (a) mede heeft gezegt. Dat den Campher in vry grooten Dofis kan en mag gegeven worden, is niet alleen de Leerftclling van, Hoffmann, Lysons en meerandere geweeft, maer zelfs worden wy nog onlangs dooreen aenmerklyk voorbeeld in \Gentlemans Magazin 'er ten
(a) Lib. Cit. pag. 163.



72 Aenmerking over de
vollen van overtuigt. Eenen Apothekers Leerling, die ontrent een half once Campher had ingenomen , heeft daer op (behalven een ligte bezwyming, die ontrent een half ure duerde) geen de allerminfte andere Toevallen waergenomen.
Volgens de Proeven van Pringle (aj hebben twee graenen Campher gemengd met Water het Vleefch beter voor bederf bewaert, als zeftig graen gemeen Keuken-zout; en elders, (bj dat den Campher dry honderd mael meeT het Bederf wederfiaet, dan het Zee-zout. Ja den geleerden Overzetter van Schaws Chymie (cj zegt: Dat den Campher het Vleejch van den 3 November 1761. tot 19 December 1764. zuiveren onbedurven heeft bewaert, niet anders hebbende dan den reuk. des Campher. Op meer ander plaetfen (dj heeft hy zulks nog verder betoont. Den vermaerden Eleer (ej wilt ook den Campher als het vermogendfte Antïfepticum befchouwt hebben.
Uit al de gemelde proeven en nadere getrouwe waernemingen blykt dus, dat den Campher een uitmuntend vermogen heeft om het Bederf te wederiken. En wat word 'er in de Rotkoorts
O) Lib. Cit. Tom. II. Expér. VII. pag. 86.
(b) Ibid. Tom. II. Expér. X. pag. 180.
(c) Ibid. XVI. Expér. pag. 399.
(d) Ibid. pag. 453.
O) 1-e la Connoijfance £f du Traitement des Maladies.pag^ H4. 204. 207.



Rotkoorts en Roodeloop. 73
en eenen kwaedaerdigen Loop, welken met die Koorts verzeld gaet, meer vereifcht?
Wanneer den Campher by den Cortex peruvianus gepaerd is, vermeerdert hy volgens de waerneminge van den Heer Bald nger, de werkzaemheid des Koortsbaft, en niet minder zijn bederf wederftaende kragt. Den Heer le Camus CO is van geen minder gevoelen: Want boven zijn bederfwederftaende kragt, zegt hy, zet hy n^et alleen de ongevoelige Doorwaeffeming zagtjens door, maer door zün pynftillende, heeft hy te gelyk het vermogen om aen de prikkelbaerheid eener ontaerde Stof kragtig te wederftaen, en alzoo de geeften te maetigen, en den flaep te verwekken. 'T is ook daerom dat Tissot (b) hem den voorkeur voor het Opium wilt gegeven hebben, en te gelyk zyn groot vermogen in de kwaedaerdige Kinderpokjes erkent, wanneer hy met Zueren is gemengd. Den Heer Trampel (c) heeft mede den Campher by boofaerdige Kinderpokjes zeer heilzaem bevonden. Cullen (d) ftelt groote kragten in den Campher, om de Befmetting tegen te gaen, zoo in- als uit-wendig gebruikt.
Zimmerman CO wanneer den Campher met Zue-
(a) Loc. Cit. Tom. II. pag. 219.
(b) Traités fur différents. Objets de Méd. Tom. I. pag. 109.
(c) Berlinfche Zamlumg. I.band.
(d) Injfitut. de Médec. pratiq. Tom. I. pag. 308. (?) Verhandelmg over den Roodeloop. pag. 391.



74 Aenmerking over de
ren gemengd is, raed hy den zei ven by den Roodeloop ongemeen fterk aen. Ja Huxham CO niet minder by de kwaedaerdige Koortfen; Want de Franjche Geneesheeren, zegt hy, by de laetfie vreexelyke Pefi te Marfeillien, hebben 'er y« ongemeen en met het befte voordeel van bedient.
Men regtte ter eeren van Heinsius binnen de Stad Verrona een Praelbeeld op, in erkentenis zyner bewezene dienilen, ten tyde eener fchrikkelyke Peft, welke deszelfs Inwooners met hunnen geheelen ondergang bedreigde, en waer van zyn voornaemfte Hulpmiddel was den Campher Wie nog meer over deszelfs uitmuntende deugden in Peft &e. wilt nazien, zietEtmuller, (b) Mindererus, (e) Camerarius, Cd) Lister, Ce) Morton, Cf) van Juchem, Cg) Rosen aRosENstein Ch) en meer andere.
Lieutaüd CO pryft den Campher in kwaedaerdige Rotkoortfen ongemeen fterk aen, voornaementlyk in het oogenblik, wanneer de Natuer door eenen vertraegden omloop als onderdrukt
(*) Effaifur différents Efpeces des Fievres. pag. 14.6
(b) De Fefte Coll. Pracl. Tom. I. pag. 3lo.
(c) Lib. de Pejie. pag. 196.
(cl) Syllog. Memorabil. Medic. Cent. 4. Art 1 me 1« (e) De Variolis. &' (ƒ) Opera medica.
(g) Differt. de Variol. fc? AéJion. miafm. variol.
( h ) Handleiding tot de Kennis en Genez der Kinderz. p.285.
(i) Précis de la Médecine Tom. I. pag. fo.



Rotkoorts en Roodeloop. 75
ligt, en een inwendige verfferving bedreigt. Den Heer Kinneir 00 'm Schotland, en den Heer Triewald (b) in Zweden, beide deze Heeren hebben zelfs den Campher als een Specificum in Dolheid, Mania, aengeprezen. Ziet insgelyks den Weenfchen Geneesheer Locher. (c)
Nugent , (d~) du Monceaux ("O zeggen: Bat den Campher in Hydrophobia een zeer vermogend Middel is. En le Camus (ƒ) gaet nog verder: 'T is den Campher, zegt hy , die wy gelooven het waere Specificum te zijn in een wei-gevormde Hondsdolheid.
„ F. Hoffma\n (g) fchryft de Werking des „ Campher in 't genezen van bezmette Koortfen „ toe aen deszelfs krampftillend vermogen; waer „ door hy de, Vezelen van de kleinfte Vatjens „ door de Prikkelftof der Koorts t'faemen getrok„ ken, ontfpant; wanneer ter zeiver tyd dit vlug „ en doordringend Middel de taeie en in deze Va„ ten verpoozende Vogten ontbind; waer op een „ Zweeting volgt, en de Ziekte genezen word."
Men onderfielt, zegt Lysons, Ch) dat zijn
(a) Mem. de la Société Royale de Lond. No. 400. pag. 347.
(&) Gedenkf. der Zweedfche Acad. 1744. 1. VIII. p. 53.
(c) Obfervat.fur laMalad. Venér. V Epil., la Folie, p.ijo.
(d) Effai fur V Hydrophobie.
(e) Bibliographie médecinale. (ƒ) Lib. Cit. Tom. I. pag. 393.
(g) Differt. medica de Camphora ufu interno. §. III.
(bj Verband, over de Uitwerking des Camphers,&c;p.a$.



76 Aenmerking over de
eigenfchappen, waer door hy de ongevoelige Uitwaeffeming vermeerdert, en de Toevallen der Koorts gelyktydig verjaegt, moeten toegeëigent worden aen deszelfs krampftillend vermogen: Want als groote Hitte plaets heeft, worden de. Spieren f faemen getrokken, en de Zweetgaten fluiten zig-, welke geopend en de Krampen gejiild Zijnde, volgt onmiddelyk Zweeting.
Tot dus verre de onderfcheide gevoelens wegens de waere kragt en uitwerking des Campher voorgeftelt te hebben, thans moet ik wegens dit Middel nog nader aenmerken, dat het my voorkomt , dat het zyn meefte kragt op het Zenuwengeftel komt uit te werkenen zoo mede op de beginfelen van ons dierlyk leven. Dat dit eenigzins gegrond is, zou ten overvloede uit het aengehaelde van Hoffmann konnen bewezen worden. Ondertuflchen dit zoo zynde, van hoe veel kragt moet hy dan niet wezen in de ruimere Vaten, gezien hy zeer fnellyk de geheele Vogtkolom, kan doorloopen, deszelfs Deeltjens fchielyk bewegen, het taeie ontbinden, en het dikke verdunnen ; waer door een gelyke menging en vloeibaerheid der Vogten moet gelchieden: Daerenboven kan hy door zyn vlugheid en fynheid alle zoo wel vafte als vloeibaere deelen doordringen , en voor bederf bewaeren. Zou Lysons (a) daerom niet te regt gezegt hebben: Mogen wy
(a j Loc. Cit. pag. 40,



Rotkoorts en Roodeloop. 77
dan niet hopen, dat ook de fmertelykegevolgen der Peft, z.00 dra zy zig ontdekt, door een onbekrompen gebruik van den Campher konnen worden voorgekomen. T is ook daerom, dat hy den Zeiven by de Rotkoortfen (a) tydig wilt gegeven hebben. Menigmael heb ik door het fpoedig' geven des Campher, wanneer geen Ontllekings toevallen plaets hadden, gezien, dat een beginnende Rotkoorts in een goedaerdige tufichenpoozende verwiflèlde: Den Lezer neme maer de proef, en ik ben zeker, dat in wyd de meefte Gevallen de uitwerking de gelukkigfte uitkomft zal bekroonen.
Uit al het te neer gefielde blykt dus nader, wat gr ot vermogen den Campher in alle Rotkoortfen en kwaedaerdige Loopen, welke met die Koorts verzeld gaen, niet moet te weeg brengen. De aenpryzing is niet alleen op myn eigen ondervinding gcvefiigd, zoo als reeds gemeld is, nemaer geftaefd op het gezag onzer beroemdfte Schriftftellers. Dit is zeker, waer de Natuer als overwonnen is, en d'ontbinding der Vogten het hoogfte toppunt nadert, ja zoo, dat het Koudvuer eerlang de Ingewanden bedrygt en zig fpoed om het treurfpel te befluiten; dat dan den Campher met Cortex peruvianus, en naer omftandigheid met Zueren, Opium en lymigeMiddelen gepaerd, de uitmuntendfte en vermogendfte zyn,
ia) Loc. Cit. pag. 15.



78 Aenmerking over de
die den alwyzen Schepper ons oit milddaedig heeft gefchonkcn.
Spytig is het maer, dat hem alle Lyders niet konnen verdraegen, waer in bezonderlyk de vrouwelyke Sexe uitmunt. Want by eenige verwekt hy Mislykheid, en by andere wilt de Maeg hem geenzins dulden; dog alle deze Toevallen konnen grootelyks afhangen uit het gene wy hier voren by pag. 68. aengemerkt hebben; waerom het te wenfchen waer, dat de Chymijlen om den Campher te bereiden en te zuiveren, voortaen zig noit van kopere Inflrumenten meer bedienden.
Eenige Schiftftellers, by wie de aengehaelde oorzaek en mogelyk onbekend waeren, hebben ons verfcheide mengingen van dit Middel aen de hand gegeven, opdat teerdere Geftellen het des te beter mogten verdraegen, dus heeft Mead (a) gezegt: Wanneer den Campher op de volgende wyie word gemengd, dat hy alsdan de Maeg minder za^ nendóen, by voorbeeld: Men neemt een Dragma Campher, welk men ontbind in een weinig Gee/l van wyn, men mengt 'er nouwkeurig een half once Zuiker by, waer na 'er met weinig teffens een pond (volgens ons agt oneen) beften warmen Wynazijn word bygegoten. In waerheid deze toebereiding is geen van de llegtüe. Lysons wilt den Campher op de vol-
(a) Recueil des CEuvres Pbyfq. £f Médec. Tom. II, p. 213,



Rotkoorts en Roodeloop. 79
gende wyze gegeven hebben: Neemt een Scrupel genuiver den Campher, Salpeter, een half Scrupel flym van arabijche Gom, Syrop van Heemftwortel, van elk 100 veel, als tot een flikbrok noodig is.
Alle deze Toebereidingen hebben buiten tegenfpraek iets voorkeurigs, dog wanneer den Lyder den Campher wel verdraegen kan, heb ik hem by de Rotkoorts onder de volgende flikbrok laeten toedienen. R^. Gumm. Camphor. 9j. div'id. C. Nitr. pur. 9j. adde Rob. Sambuc. q. ƒ. f. Bol. No. iv vel vj. en by den Roodeloop Ro. Gumm. Camphor. 9ij. diffolv. in Spirit. Vini 3ij. adde Gumm. Arabic. 5j. Conferv. Rofar. rub. q. f. f. Bol. No. iv. vel vj.
Dog geen bereiding heeft my zoo volledig, en die aen 'tgewenfcht oogmerk zoo loöelyk beantwoord, toegefchenen, (waer van ik ook federt d'ontdekking tot op heden beftendig heb gebruik gemaekt) dan de bereiding des Campher van den zeer geleerden Heer Rümpel, (a) welke hy onlangs op een edelmoedige wyze de wereld heeft
(a) * Nieuw-geneeskundig Tydfchrift, No. VI. pag. 48.
* 'Tis te betreuren, dat den Heer Rümpel zyn geneeskundig Tydfchrift, waer in de nieuwfte Ontdekkingen voorkwamen , op heden niet meer vervolgt. Billyk dienden wy onze wenfchen te vereenigen om dien Iveraer aen te moedigen, dat hy het zelve weder vervolgde; terwyl een Werk van dien aerd ons Land volftrekt ontbreekt.



1
80 Aenmerking over de
medegedeelt. Geen Bereiding oft Ontbinding tot heden bekend, kan aen zyn ontdekking evenaeren. Zie hier den woordelyken inhoud: „Ik „ gaen dan tot myn Ontbinding des Camphor „ over. Om welke in het werk te nellen gevoor„ dert word, dat men in een ruim bierglas een „ goede hoeveelheid fterken Salpeter-geeft doet, „ en hier op klein gebroken Camphor werpt; „ waer door , gelyk bekend is, den Camphor tot „ een Olie word, en boven op dryft. Den Cam„ phor dus tot Olie geworden, bewaer ik in een „ wei-gefloten flesje. Zoo lang 'er Zuur in den ge„ nomen Salpeter-geeft is, kan 'er wederom an„ deren Camphor bygedaen tot Olie als voren „ gemackt worden.
„ Van dezen mynen als tot Olie geworden „ Camphor neem ik twee Druppels voor een „ Gryn Camphor; en doen van deze Olie zoo „ veel als tot gebruik noodig is, op een ftuk „ Broodfuiker, vryf dit vervolgens in een glazen „ Mortier, fyn gevreven zynde, neem ik zoo „ veel oft weinig overgehaeld Water, als ik goed„ vind, en meng het na gewoonte af, en de „ Ontbinding is gedaen;ja zelfs een half ure ge„ ftaen hebbende, zal het zoo helder als het wa„ ter op zig zei ven is, zyn. "
Wie hier over meer begeert, zie hier na de geneeskundige Voorfchriften.
$■ VII.
É



Rotkoorts en Roodeloop. 81
S- VIL
ZUEREN, ACIDA, in 't algemeen.
De Zueren uit het Ryk der Planten, en naef omftandigheid die uit het Ryk der Delfstoffen, zyn reeds van over lang door Prosper Alpinus, Ca) Alexander van Tralles, (b) Degnerus, CO Pringle , (O Hüxham, (O LE Clerc , Cf) Eller,QO Tissot,(A) Zimmerman, CO leCamus Ck) en ontelbaer andere, in Rotkoorts en Roodeloop als zeer vermogende Middelen aengeprezen.
'Tis te gelooven, dat de Zueren in het Bloed overgegaen, zig vermengen met de Rot- oft andere kwaedaerdige Stoffen, en-aldaereen opbruizing cEjférvefcentia) teweegbrengen; waer uit een vafle Logt geboren word, welke bekwaem is, die Deeltjes weder te vereenigen, die de zondigeftoffen ontbonden hadden. Door die zelve werking
(a) De Medic. JEgypt. pag. 130. O) Lib. VIII. Cap. VIII.
(c) ïtijlor. Medic. de Dyffent. Contag. Cap. III. .§. 77. (i) Maladies des Jrmées. Tom. II. pag. 169. (e) E ff ai fur les différentes Efpeces'des Fievres. pag. 143. (ƒ) Hiftoire Naturelle de VHomme. Tom. II. pag. 368.
(g) De la Connoif.& du Traitem. des Malad. p. 20 &feq.
(h) Tvait. fur différent. Obj. de Méd. Tom. I. p. 103. £f feq.
(i) Verhandeling over den Roodeloop. pag. 23. 37. (fc) Ia Médecine Pratique. Tom. II. pag. 232.
Derde Deel. F



82 Aenmerking over de
kan ook gelchieden, dat de verdere ontaerding en ontbinding der Vogten word voorgekomen, en de Bloedkolom van haer verflindenden vyand gezuivert. Want gemeenlyk ziet men, dat kort op deszelfs gebruik de gevoelige en ongevoelige af kleinzing langs Nieren, Darm-canael, en Huidvaten fterk word vermeerderd. En deze ontlading d'uitwerking zynde van een foort van koking, welke dagelyks door de aenlioudende Koorts word veroorzaekt, word zagtjens door de Zueren onderhouden, zonder dat men die veroorzaekt.
Volgens Macbride, (a) de Boissieu (b) is de nouwe vereening der vafte Logt, zoo in vloeibaere, zagte, als vafte deelen, de waere oorzaek van den welftand onzes leven en gezondheid.
De Zueren zyn volgens Pringle , rcj en den Overzetter van Sca&wsChymie (i) enopgemelde Heeren, zeer vermogende Antifeptica. ja de Romeinen, zegt Pringle, (e) aenmerkten den Azijn als een der voomaemjle noodzaekelykheden, die een Heirleger noodig had. En onmiddelyk daer na: Bat den Scheewei met Azijn in deontfteki ngs Koorts, een zeer vermogend verkoelend Middel is. Zelfs wilt hy4 dat men inVeldtogten
O) Expérience fur les Antifeptiques.
O) Differt.fur les Antifept. de VAcadémie de Dyon.
(O Lib. Cit. Tom. II. pag. 169. Exper. VI. pag. 259.
Effai pour fervir a V Hifi. de la Putréfacl. 513.&feq. <0 Lib. Cit. Tom. I. pag. 174.



Rotkoorts en Roodeloop. 83
fle Soldaetcn niet anders dan Water met Azyn, oft met Geeft van Vitriol gemengd, als een voor-behoed-Middel, tegens aenftekende Ziektens zal laeten gebruiken. Eller (<z) en le Clerc (6) zyn geen minder Voorftaenders van zuere Middelen; ja den laetften zegt zelfs: Dat men Jedert kort ontdekt heeft ^ dat den Azijn het vermogen beZit, om de Hydrophobia te genezen, wanneer men ider dag een pond 'er laet Van gebruiken.
De oude en fommige laetere Schryvers, waer in bezonder uitmunt Sylvius :;e le Boe, (c) hebben op een valfche onderftelling over 't algemeen gelooft, dat het een Züer was, welk den Roodeloop verwekte; waerom zy ook fterk tegen alle Zueren waeren. Even om die zelve reden vervloekte Amatüs de Tamarinde; om dat dit vermogend Middel van een zuere geaerdheid was.
Zimmerman (d) telt alle Zueren uit het Ryk der Planten en Delfftoffen by Rotkoorts en Roodeloop als zeer vermogende Middels; want, zegt hy, (e) wat is dog de befliffende Aenmerking in deze ? waer heb ik dien alhier befchrevenen Loop voornamentlyk mede genezen? met Zuere Middelen. En elders: (ƒ) Men heeft ge*
O) De la Connoif. & du Trait. de Mal. pag. 20. &feq. (&) Hiftoire Naturelle de VHomme. Tom. II. pag. 368.
(c) Prax. Append. TraB. SeB. X. pag. 206. 772.
(d) Verhandeling over den Roodeloop. pag. 2%,
(e) Ibid. pag. 37.
(f) Ibid. X. Hoofdfluk. pag. 33*.



$4 Aenmerking over de
looft, dat de zuere Middelen de Darmen afknaegden. 'Tis waer, dat men alle rouwe en te zeer ■prikkelende Geneesmiddelen in deze Ziekte vtrmyden moet; maer het komt alleen daer op aen, dat men regt weet, ïvelke Geneesmiddelen in den galagtigen Loop deze werking doen.
Tissot (X) is niet minder een iverig Voorftaender van zuere Middelen, voornamentlyk van die, welke het Ryk der Delfstoffen oplevert. Want niets, zegt hy, is z°° kragtig om de Rotting te wederftaen, dan deze Middelen; zelfs wilt hyby de Ontftekings-koorts in Pokjes, wanneer die wat te hevig is, en met ydelhoofdigheid gepaerd gaet, van het eerfte oogenblik af de minerael Zueren gegeven hebben. Want voegt hy 'er by: Gelyk de meefte Geneesheeren eenpaerig toeftemmen, dat de Zueren uit het Ryk der Planten by dezen Toeftand van goeden dienft zijn, waerom willen zy dan niet die voorfchryven, welke meerder kragt hebben, wanneer zy z'i^n, dat deze 'niets willen helpen. Huxham, (b) welken niet minder by de geleerde wereld in de grootfte agtingis, heeft de Zueren in deFebris putrida, petechialis, & peftilentialis infgelyks zeer fterk aengeraeden. Dog elders (c) merkt hyaen: Dat de Zueren uit het Ryk der Planten meer zeep-
(a) Trait. fur diff. Obj. de Méd. Tom. I. p. 100. 103.117.
(b) EJfaifur les F'evres. pag. 143. 184. .(c) Ibid. pag. 194,



Rotkoorts en Roodeloop. Z$
agtiger en afvaegender lijn, dan die uit het Ryk der Delfstoffen. Ziet nog verder pag. 150., 317. en op meer andere plaetfen. le Camus (a) geeft ook den voorkeur aen de. vegitabile-Zueren.
Ludwig, (ó) op het voorgeven van Tissot, zegt: Dat de Zueren uit het Ryk der Delf Jloffen geenzins het Bloed verdikken; maer zij weder f aen de Rotting, en her feilen door deZe werking de verlor e kragten; en gelyk zij het verdikte eener Ontjleking niet verdunnen, egter vermeerderen zij de ^e/ve niet; in tegendeel ZÜ JliMen d'oorzaek, die de Hitte heeft verwekt. Den Heer Hannes (c) teekent mede aen, dat het verlengde Vitriol Zuer heilzaem is geweeft, terwyl hem den Heer Hageman verzekert heeft, dat het zelve by eenen in het Leger regeerenden Roodeloop de voortreflèlykfte dienften„ heeft gedaen.
Uit al het voorgebragte volgt, dat hoe grooter. de Rotting en Ontbinding is, hoe fterker de Zueren ook moeten wezen. En in waerheid by een. hoogft-gaende Rotting heb ik de. minerael Zueren altoos by voorkeur en met het befte gevolg laeten gebruiken: My is in ontelbaere Gevallen, geHeken, dat zy by dezen Toeftand wyd den voorrang voor die uit het groiend Ryk verdie-
(a) La Médecine praiique. Tom. II. pag. 232. (1>) Therap. pag. 23.
(c) Onfchuld der Boomvrugten in den Roodeloop. fflg. 21.



86
Aenmerking over de
nen: Om dat zy met meerder kragt de Rotting en Ontbinding wederftaen, en te gelyk de verflapte deelen hunne kragt wedergeven.
Zyn nu de Zueren in Rotkoorts van zulk uitmuntend vermogen, wat moeten wy dan in den Roodeloop 'er niet van verwagten. De woorden van den kundigen Hannes (a) komen my al te gewigtig voor, dan dat ik de zelve niet letterlyk zou laeten volgen. „ .In Ontftekings Koortfen „ konnen de Boomvrugten de befte dienften doen. „ In deze Koortfen moet men de phlogifiique „ Taeiheid van het Bloed tragten weg te nemen, „ en dit moet door zoodanige Middelen gefchie„ den, welke niet alleen in ftaet zyn, de zelve „ te ontbinden, maer die ook tenens eene al te „ fterke Ontbinding van het Bloed, en dus des „ zelfs Rotting kunnen beletten. Door de Ver„ bintenis der deelen, waer uit de Boomvrugten „ beftaen, ontftaet een Zeep: Deze Zeep, waer „ mede ons de Voorzienigheid heeft begiftigt, „ is ten aenzien haerer eigenfchappen onderfchei„ den van die, welke wy door de Stookkonft „ herlangen. Door deze laetfte word de nog af„ wezig zynde Hitte voordgebragt, de reeds te„ genwoordige vermeerdert en de Rotting be„ voordert,en is dus in heete Koortfen een we-
„ zendlyk Vergif. De natuerlyke Zeep in
,, tegendeel dient te gelyk tot verkoeling en ver-
(a) Onfchuld der Boomvrugten. pag. 54.



Rotkoorts en Roodeloop. $f
„ friffing des lichaems. Zy wederftaet een al te „ fterke Ontbinding der Zappen, en is dus in „ heete Koortfen een waer Geneesmiddel. "
Dat de Vrugten in den Roodeloop van overlang als zeer heilzaeme Geneesmiddelen gebruikt zyn geweeft, getuigt ons Prosper Alpinüs , (a) Dol^us, (ó) Degnerus, (c) en meer andere. Niet tegenftaende Dol^eus zelfs geloofde, dat d'oorzaek. des Roodeloop in een Zuer bejiond.
Tissot, (</) Zimmerman (e) en meer andere beroemde Schriftftellers, dog voor al den kundigen Hannes, (ƒ) hebben zoo klaer de onfchuld der Boomvrugten in 't voordbrengen des Roodeloop bewezen, dat ik geloove, dat 'er op heden weinig oft geen Genees- oft Heel-heeren zullen aengetroften worden, die deze bekende waerheid nog zouden durven in twyftel trekken; ten waer het door fommige oude Wyven, oft die, welke het oud vooroordeel nog te veel zyn toegedaen, en die niet zelden Herfichenfchimmen uit onkunde voor waerheid aennemen, nog gelooft wierd.
My is niet onbektnd, zegt Hannes: (g) Dat
(«) De Medic. JEgyptiar. pag. 1^3.
(&) Encyclop. Medic. Lib. Cap. V. §. 20.
Cc) Hiftor. Medic. de Byffent. Contag. C.IIT. §. 77.
(d) Raedgeving voor de Gezondheid, pag. 24. £f feq.
(e) Verhandeling over den Roodeloop. pag. 37 116. 117. (ƒ) Onfchuld der Boomvrugun in 't voordbrengen van den-
Roodeloop.
(g) Ibid. pag. 63.



88 Aenmerking over de
de Boomvrugten, inzonderheid wanneer ze in menigte geeten worden eenen Buikloop veroorzaeken, dog ik weet ook, dat de zelve geen nadeel te weeg brengen. Tissot Qa) zegt mede: Het grootjle kwaed, dat de P rugten doen kannen, is voor-al door de Gal, waer van zy het waere Scheid-vogt Zijn, zoo die verdikt is, te verdunnen oft te ontbinden, en dus eenen Buikloop te veroorzaeken; maer voegt hy 'er ftraks by: Dien zeiven Buikloop zou iemand voor den Roodeloop bevryden.
De vrugten, aenmerkt Hannes (b) verder, ftaen door hun Zuer de Rotting tegen, en hebben door de z^lve kragt het vermogen de Hitte te fmooren, en den Roodeloop ontftaet uit een fcherpte, die van eenen rotten aerd is.
Dat de Vrugten waerlyk deze eigenfciiappen in eenen hoogen graed bezi tten, zullen die Geneesheeren beft ondervonden hebben, welke hun Lyders by uitteerende Koortfen rykelyk het gebruik van rype Zomervrugten hebben toegeftaen. Want by deze Koorts is de Hitte fomtyds zoo groot, dat geen Drank in ftaet is hunnen onverdraegelyken Dorft te leflchen, nademael veeltyds de vloeibaere Vogten by dezen toeftand zoodanig ontbonden worden, dat de zelve door Nagtzweeten, Buikloopen, en Pis geheel uit het Lichaem weggaen,.
(a) Lib. Cit pag. 64.
(b) Ibid. pag. 55.



Rotkoorts en Roodeloop. 89
Sedert dat ik myri uitteerende Lyders rykelyk de rype Vrugten heb toegeftaen, heb ik zeldzaem, dien onlefchbaeren Dorft, Nagtzweeten, brandende Hitte, Buikloopen en andere gedugte Toevallen meer, by hun waergenomen.
Daer het nu ten klaerften bewezen is, dat de Zueren by den Roodeloop de voortrenelykfte dienften doen, egter fchilt het nog veel, datzydaerom in alle Toeftanden te pas komen, en even rykelyk mogen gegeven worden.
Pringle ca) wilt de Zueren in zoo kleine hoeveelheid voorgefchreven hebben, op dat zy door hun fcherpte de Darmen niet mogten fchaeden; dan hier uitmoet weder niet begrepen worden, al oft de Zueren hier om fpaerzaem, ja in hoeveelheid by druppels dienden bepaelt te worden; geenzins: Want dit waer even, al oft ik met een graen Nitruni de hevigheid eener brandende Koorts wilde beteugelen. By alle Toeftanden moet de evenredigheid in 'toog gehouden worden, wanneer men dees oft geen Hulpmiddel noodig oordeelt; want anders kan het befte en kragtigfte Middel een wezendlyk Vergif worden. In dit uiterfte fchynt Zimmerman (6) vervallen te zyn, want daer hy in 'tbeginfel zyns Boek by den Roodeloop, de Zueren tot in den Hemel verheft, zoo integendeel op 'tlaetfte zyner Verhandeling, fchynt hy
(aj Maladies des Armées. Tom. II. pag. 45.
(b) Verhandeling over den Roodeloop. pag. 37.116. «7>



go Aenmerking over de
die te veragten. 'Tis te gelooven, dat het rykelyk gebruik, welk hy naderhand van de Zueren heeft gemaekt, en waer in hy mogelyk de paelen der gemaetigheid is te buiten gegaen, voor de waere oorzaek 'er van moet gehouden worden; want den Toeftand, waer in hy de Zueren verwerpt, is juft dien, waer in ik die hethoogfte noodig agt, en altoos door my met hetheilzaemfte gevolg zyn voorgefchreven.
Ziet hier den letterlyken inhoud zyner Stellinge: (#) „ De nieuwfte ondervindingen hebben „ hem getoont, dat zuere Dranken op zig zel„ ven in kwaedaerdigeKoortfen, en afzonderlyk „ in kwaedaerdige Loopen fchaedelyk zyn; waer„ om ook den voornaemen Heer Doétor Schins in „ Zurkh uit aennemelyke gronden in dezen Toe„ fiand de Boomvrugten gevreelt heeft, al was't „ zaeken den Heer ProfeJJbr Vater eenen kwae„ daerdigen Loop met roode Pruimen genezen „ zag: De Darmen, vervolgt hy, zyn in kwaedaer„ dige Loopen zoo zeer verzwakt door de kwaede „ Stoffen, die in de zelve opgehouden worden, „ dat zy niet zulks, nogte zelfs Dranken van „ eenen verzagtenden aerd verdraegen kon„ nen, alzoo min als alle de overige foorten. "
Zie daer, geagten Lezer, den inhoud eener Leerftelling, die ons daerenboven nog zoo veel te meer verwondering moet baeren, om dat de
(a) Verhandeling over den Roodeloop. fag. 382.



Rotkoorts en Roodeloop. 91
zelve zoo regelregt tegens een Geneeswyze aenkant, die hy in 't begin van zynen Boek met zulken grooten ophef had verdedigt.
Den Heer Zimmerman heb ik noit voor eenen getrouwen en oplettenden Waernemer aenmerkt, en dit kon ik zelfs wel meer dan op een plaets uit zyne Schriften bewyzen: Ik wil wel niet ontkennen , dat by zeer gevoelige Lyders, waer de Veerkragt der Darmen teenemael is verloren > de Zueren den Afgang zullen onderhouden, ja zelfs doen voorddueren, wanneer die wat te rykelyk gegeven worden; maer daerom laet het niet waer te zyn, dat den Cortex peruvianus, Gumm. arabicum, Opium, vegetabile oft minerale Zueren, de waere en eenigfte Middelen zyn, die een Lyder uit zulken bedrukten en droeven Toeftand konnen redden. Daerenboven weet ik, dat het die en geen andere Middelen hebben geweeft, die my by den laetften verfchrikkelyken Roodeloop, waer de Ingewanden zoo zwak waeren, de befte dienften hebben gedaen. Niet minder zal men opmerken by die zoo gedugte Doorloopen, Diarrh<ea colliquativa, welke niet zelden fommige kwynende Geitellen op 'tlaetfte hunner ellende overvallen, en die hun in weinige uren zouden hebben doen ten grave daelen; dat men die zelve Middelen van het allerheilzaemfte gevolg zal vinden.
Hier na by de Genezing des kwaedaerdigen Loop zal getoont worden, in hoe verre de zuer.©,.



92
Aenmerking over de
Middelen by den kwaedaerdigen, zoo mede by; alle andere Loopen- te pas komen.
§. VIII.
LYMIGE MIDDELEN, MUCILAG1NOSA.
Onder de lymige oft involverende Middelen,. Mucilaginofa, verdienen zekerlyk de arabifche Gom, Gom tragacant, den Wortel Salep oft, Salaps, het Zaed Sego oft Sago den eerften rang., T Slym van Geerft, Ryft, Haver, oft een fterk. Afkookfel van Smeer-wortel, Radix confolid<e majoris, Althe<e, zyn niet minder in vermogen aen te merken; dog den Geerft, Ryft, Haver, fchynen my beter tot fpyze, en den Smeeren Althea-wonel tot dranken gefchikt te zynv dan wel op een ander wyze te gebruiken.
Onder alle lymige Middelen nu, meen ik, dat de arabifche Gom den voorkeur boven alle andere verdient, zoo ten opzigte dat deze zig geheel en al in Water laet ontbinden, als wel om de geringe moeite, die men heeft van die fpoedig zonder koking in flym te doen veranderenDaer integendeel den Salep oft Salaps, Sego oft Sago eenen tyd noodig heeft, eer deze zig in. Water laet ontbinden, en boven dat zonder koking niet weinig tyd en moeite koft om juft 't evenwigt te vinden, of het gebeurt, dat het t'Saemenftelfel te dik oft te dun is, 'tgeen alles by



Rotkoorts en Roodeloop. 93
de arabifche Gom geen plaets heeft. Daerenboven is het Slym in alle opzigten veel gelyker, fmaekeloozer en in 't voorkomen niet zoo walgelyk; reden waerom ik de zelve boven alle andere den voorkeur geef.
Den Salep oft Salaps is een Wortel volgens Seea, (a) welken uit Perfien en China komt, van een plaets Orchis genaemd. Hy is van verfcheide gedaente, langagtig, rond als een hart gevormd, van grootte als een dubbel Coffy-boon, van koleur wit, geelagtig en tamelyk doorfchynend, daer by hard en vaft gefloten. Den Salaps heeft geenen reuk, laet zig door kauwen byna geheel ontbinden, en heeft alsdan eenen flymagtigen fmaek, en kleeft de deelen in den Mond ongemeen fterk aen.
Zimmerman (ó) heeft opgemerkt: Gelyk dees Middel door lijn lymigheid even dienftig in den Loop bevonden is, 100 heeft het egter een zagte ffaementrekkende kragt, en moet der halven met groote bedagtjaemheid gebruikt worden. Ik weet dat xfi naer een aenhoudend gebruik het Lichaem ver fopte, en door de wederbrenging der pynen , afvoerende Middelen nood\aekelyk maekte.
De Sego oft Sago is een Zaed uit Japan, Ternate en Amboina, welk zig insgelyks in een
(a) Thefaur. Rer. natur. Tom. II. pag. 83. Tab. 82. Item. Mifcellanea natur. Curiof. V. Vol. pag. 85".
(b) Verhandeling over den Roodeloop. pag. 452.



94 Aenmerking over de
Gelei veranderen laet, en mede in den Loop zeer aengeprezen word. Dit Middel verdient, volgens myn ondervinding, nog den voorkeur voor den Salap, terwyl het niet alleen de pyn vermindert en de fcherpte inflorpt, maer daerenboven nog voedzaem is; want met Suiker en Citroen-fap gemengd zynde, verfirekt het tot een aengenaem voedfel.
De flymige oft lymige Middelen by den Roodeloop dienen niet anders, dan om de fcherpte te verftompen, in te florpen, en de ontflymde oft ontvelde Darmen tegen den fcherpen prikkel te bewaeren. 'TSlym van arabifche Gom fchynt geen ander uitwerking oft kragt te hebben, ten minften is dit by ondervinding, nog door fcheikundige proeven, oft door iets anders tot heden nader getoond.
De arabifche Gom, Gummi ardbicum, Thebaïcum babylonicüm, Achantinum faracenicum, is een Gom, die men verkrygt uit eenen dornagtigcn Boom, Acacia agiptiaca genaemd, welken niet in Egypten, maer in 't gelukkig Arabien en op verfcheide andere plaetfen overvloedig groeit.
„ Volgens Lemery (a) is de arabifche Gom, „ welke men by de Drogiften vind, voor 'tgroot„ fte gedeelte niet herkomftig uit Arabien, maer „ is een Gom , die inderdaed in gcdaente en
{a) Woordenhek van enkele Drogeryen. pag. 318.



Rotkoorts en Roodeloop. 95
„ kragten byna de zelve is; maer hy gelooft, dat zy is een verzaemeling van verfcheide wa„ teragtige Gommen, die men van verfcheide „ Boom en vergaedert. " Maer onmiddelyk, zegt hy: Daer is juft niet veel aengelegen, dewylalle deze Gommen eene en de zelve kragten en hoedanigheden bezitten.
'T is te gelooven, dat de Gom fenegal, fenega, oft fenica, die van de Kult van Guinee komt, mede niet zelden voor de arabifche Gom word verkogt. Dan het mag zyn zoo het wilt, genoeg, dat alle deze Gommen in kragten en uitwerking gelyk ftaen; en ik meene, dat 'er weinig aen gelegen is, of men ons deze Gom uit het Ooften, fVeften, oft Zuiden aenbrengt, wanneer die maer de volgende goede hoedaenigheid bezit, naementlyk: Dat zy wit, klaer en doorfchynend als glas is, zuiver en lymig in den Mond, Vaft glinfterende en byna zonder fmaek, en dacrenboven geheel ontbindbaer in water.
De lymige Middelen (Mucilaginofa') konnen onmogelyk in den Roodeloop ontbeert worden; ja by den Ontftekings Toeftand dienen zy in plaets van Opiaten, en by alle andere foorten, om de hevige fcherpe Prikkel-ftof in te florpen, en het natuerlyk Slym der Darmen te herftellen. Hier na by de geneeskundige Voorfchriften zal men de hoeveelheid bepaeld vinden, zoo als die in Mixturen oft Dranken moeten voorgefchreven worden.



$6 Aenmerking over de
WYN, VINUM.
Den Wyn mag ik mede niet vergeten van alhier een plaets te geven, nademael hy als een der allerkragtigfte Middelen moet befchouwt worden, welke men in Rotkoorts en Roodeloop kan gebruiken. William Brittaine (<z) zegt: Dat een der oude Wyze den Wyn-ftok dryderlye Druiven heeft toeërkent, namentlyk een Van vermaek, een van dronkenjchap, en een derde van berouw. Waerlyk deze wyze Spreuk heb ik meermaels bewaerheid gezien: Dog hierom laet den Wyn, wanneer hy maetig word gebruikt, niet een kragtig en vermogend hartüerkend Middel te zyn, die voor geen ander, hoe befaemd, behoeft te wyken.
F. Hopfmann (è) zegt: Dat den Wyn te regt een plaets verdient onder de vermogendfte Middelen, en dat 'er weinige in de Natuer gevonden worden, die zoo veel kragten bezitten. Zckerlyk onder alle hartfterkende Middelen is 'er geen zoo onfchaedelyk, en mogelyk geen zoo nuttig, dan den Wyn. Zyn gebruik is ons door de grootfte
Meefters
(a) Foorbeeld der oude Wyze. pag. 250.
(b) La Médecine raifonnée. Tom. 111. pag. 53.



Rotkoorts en Roodeloop. 97
Meefters in de konft aenbevolen. Hippocrates, (a) Galenü-, (b) Poterius, CO Thomas Bartolinus, Cd) ja Celsüs CO heeft zelfs gezegt: Vinum aufterum Miraculum in Morbo cardiaco. Arct^us, (f) Riverius, Cg) en meer andere hebben niet minder den Wyn als een vermogend Middel aenbevolen: Zoo als mede den alom beroemden Boerhaave, Ch) en zynen uitmuntenden Uitlegger den Baron van Zwieten CO heeft gedaen.
HüXHAM, (k) de HAEN, (l) LE CAMUS, (Ttl)
Planchon, Cn) Grand, Co) Lettsom, (p) Gilcrist, Cq) de Man, CO DE Monchy CO neb-
CO De Morb. Lib. II. Seiï. 37.
(b) Method. medend. Lib. XII. Cap. 3.
(c) De Febrib. Lib. LI. Cap. 28.
Cd) Hiftor, anatom. £f media, rar. Cent. 6. Hift. 7«
(e) Lib. III. Cap. 19.
Cf) De Curat. acut. Morb. Lib. II. Cap. 3.
Cg) De Febre peftilent. Cap. 4.
(h) Confult. agter Maladies des Teux. pag. 366.
(t) Ziekte der Heirlegers. pag. 67.
(fe) Effai fur les différent. Efpeces des Fievres. pag. 4$».
(I) Ratio medend. Part 3. pag 55..
Cm} La Médecine pratique. Tom. II. pag, 2ï6. 217.
{») Le Naturalifme, £fc. pag. 162.
(0) Récherches fur les Fievres. Tom. 1. pag. 300. &feq.
(f) Obfervat. fur les Fievres putrides. pag. 70. 71. (q) Edenborgsche Proeven. W. Deel, pag. 219.
(r) Verhand, over de kwaedaerdige Kêortfen.pag. 17 &fcq.
Cs) Verhand, der Maetfcbap. te Haerlem. V. Deel.
Derde Deel. G



98 Aenmerking over de
ben hem by de kwaedaerdige Koortfen met het allergrootfte voordeel laeten gebruiken. Ja Lind (a) heeft aengemerkt: Dat den Wyn alle hartfterkende dranken overtreft, en zelfs dat hy een voortreffelyk Middel is tegen de be/mettelyke Ziektens op de fchepen. Pringle, (b) daer hy van de kwaedaerdige Koorts handelt, wilt den Wyn zelfs boven d' Acida gefield hebben: Want hy is, zegt hy, een vermogend Antifepticum. Dat hy waerlyk- een groot bederf-wederfiaende kragt bezit, dit hebben de proeven van den geleerden Overzetter van Schaws Chymie (c) ten klaerflen bewezen. Ziet verder by de Dranken tweede Deel pag. 389, wat wy van den Wyn aldaer nog gezegt hebben.
Al den lof en deugden, welke de Schryvers den Wyn hebben toeërkent, is meefi-al maer geweeft in groote Zwakheid, hoogft-kwacdaerdige Koortfen, &c. Maer de HeerenBoerhaave Cd) van Zwieten, (e) Degnerüs, (ƒ) Hüxham, (#) Pringle, (/z) Hannes, Qi) en menigvuldige andere, hebben hem niet alleen in opgemelde
(a) Ziekte der EurepeZrs. pag. 17.
(b) Mahul. des Armées. Tom. II. pag. 87. 94. £f 9S.
(c) EJfaïpour fervir a FHiJl, de Ja Ftitréf. p. 403. Obf. 454.
(d) Lib. Cit. pag. 367.
(e) Ibid. pag. 67.
(ƒ) Hifl. medic. de Byffent. epidemie. £f contag.
(g) Lib. Cit. pag. 462.
O) Ibid. Tom. II. pag. 87. 94.
( i ) OnfcJjuld der Boomvrugten in den Roodeloop. pag. 21.



Rotkoorts en Roodeloop. 99
Toeüanden nuttig, maer zelfs in den Roodeloop zeer heilzaem bevonden; en dat hy onder zeker bepaeling, zoo als ftraks nader zal gezegt worden, hier in ten hoogften dienftig is, hebben my onnoemelyke proeven 'en ondervindingen ten klaerften bewezen»
Den Wyn is zeker een vermogend Middel in den goedaerdigen Loop, die niet dan door verflapping en zwakheid der Ingewanden blyft voorddueren ; maer aller vermogend!! is hy nog in kwaedaerdige Loopen, in weerwil de volgende Schryvers hem in alle opzigten verwerpen, ja het gebruik 'er van doemen»
Tissot en Zimmerman beide die groote vyanden des Wyn, hebben hem niet alleen in Rotkoorts, maer bezonderlyk in den Roodeloop zeer fchaedelyk en gevaerlyk gevonden; ja Zimmerman (a) zegt: Dat 'er niets gevaerlyker is, dan een mifllag in de\en te hegaen; want den geringften is de dood.
Iet bezonders heb ik in Zimmerman bemerkt, dat is, alles wat Tissot verwerpt dat hy dit mede doet; en hier in is hy zoo nouwkeurig geweeft, dat ik nouwelyks iets weet, waer in hy van zyn leerwyze is afgeweken. Waeren alle deze misagtingen oft verwerpingen tegen dees oft geen Middel naer waerheids gronden en op ondervinding geftaefd, dan meen ik dat zyn oog-
(a) Verhandeling over den Roodeloop. pag. 404.



ioo Aenmerking over de
merk opregt was geweeft; maer zyn die gefchied uit een bezondere agting voor Tissots waere verdienften, en dat hy hem hier in flaeflyk heeft opgevolgt, dan is zyn tegenkanting in alle opzigten Jaekbaer, Den grooten Tissot is immers menfeh, dus even danwy aen mistaftingen vooroordeelen onderworpen. 'Tis wel waer, dat Zimmerman (#) by den hoogft-kwaedaerdigen Loop den zeiven wilt toeftaen, ja zelfs aenbevolen heeft. Maer nu vraeg ik: Wat is eenen hoogft-kwaedaerdigen Roodeloop ? Ik meene, dat ik reeds de gehecle wereld, ja Zimmerman zelfs hoore antwoorden, dat dezen van eenen goedaerdigen in niets anders verfchilt, dan in eenen meerderen graed van kwaedaerdigheid. Is den Wyn volgens zynleerwyze (è) in dezen heilzaem bevonden, wat godlyke 'uitwerking moet men niet in eenen minderen graed van Rotting 'er van verwagten. Maer mogelyk wilt den Heer Zimmerman hier een bezondere foort van Loop begrepen hebben; waer in den Wyn fchaedelyk zoude zyn. Dan ik voor my, zoo als hier na ten klaerften zal bewezen worden, ken geen andere foorten van, Roodeloopen dan goedaerdige , kwaedaerdige, en die met Ontftekings Toevallen verzeld gaen. Alle andere zyn by my onbekend., en ik meen ook, dat zy meeft maer in verbeelding zullen beftaen.
O) Lib. Cit. pag. 21. 195. (b~) Ibid. pag. 380. 381.



Rotkoorts en Roodeloop. 101
Den Wyn heb ik volgens myn uitgefirekte bevinding in jonge, volbloedige en door den arbeid verfterkte Geftellen, by den aenvang eener Rotkoorts en Roodeloop meeft-al als een wezendlyk V ergif bevonden. Zoo insgelyks by Rotkoortfen en Roodeloopen, die met Ontftekings Toevallen verzeld gingen, oft waer de Ingewanden, uit aenmerking der hevige pynen, met de zelve bedreigt wierden : Maer in alle overige Gevallen, waer Zwakheid en Kwaedaerdigheid zig maer pas voordeden, vond ik den zeiven maetig en met oordeel gebruikt, van een uitmuntend vermogen.
Den kundigen Hannes (a) leert ons: Dat den Wyn in den Roodeloop van dienft, en gewoonlyk alsdan bedonder nuttig is geweeft,.wanneer 'er met den Loop een kwaedaerdige Koorts vergeld ging. Maer de groote vraeg ter beantwoording is: Hoe is deze in den aenvang te onderfcheidèn en te kennen? Geenen Toeftand komt my zoo bedrieglyk voor dan eenen Roodeloop, welken van het begin met Koorts verzeld gaet; want fomtyds is de Koorts gering, ennogtans den fiaet hoogft-gevaerlyk, dan weder hevig, en in tegendeel minder gedugt.
Door menigvuldige waernemingen heb ik opgemerkt, dat gemeenlyk een hevige Koorts, welke den Roodeloop van den aenvang oft na
(a) OnfcMd der Boomvrugten. pag. si.



102 Aenmerking over de
verloop yerzelt, meeft-al van eenen Ontftekings Aerd is, en die klein oft aenmerkelyk minder was, t'elkens van eenen rotten aerd. Uit dit voorgeftelde volgt, dat men beide deze Staeten, waer van de Kenteekens hier na zullen opgegeven worden, niet nouwkeurig genoeg van eikanderen kan onderfcheidèn, wilt men met het voorfchryven van den Wyn niet het grootfte onheil begacn; want by den eerften Toeftand zou hy als een wezendlyk Vergif werken, daer hy in tegendeel by den tweeden als een waer Geneesmiddel moet befchouwt worden.
Gelyk nu Zimmermans leerwyze in alle andere Gevallen zoo regelregt tegen myne bevinding aenkant, zoo in tegendeel ftemt die wegens den Ontftekings Toeftand, die hy egter niet behoorlyk onderfcheid, met de myne volkomen over een. Maer tot geluk van het lydend menfehdom worden deze Gevallen veel zeldzaemer dan de andere aengetroften; want waeren de Ingewanden zoo dikwils met Ontfteking bezet, als vele zig ingebeeld hebben, de ftagting, die nu t'elkens by ider voorkomenden Roodeloop niet gering is, zou vry wat meer te beduiden hebben.
Meer dan op een plaets zou ik uit de Schriften van den Heer Zimmerman zelfs bewyzen konnen, dat hy den Wyn niet anders dan by Ontftekings-toeftanden fchaedelyk heeft bevonden. Zyne befchrevene Rotkoorts Ca) die onder de
(a~) Verhandeling over den Roodeloop. pag. 17.



Rotkoorts en Roodeloop. 103
gedaente van een Zyde-wee zig voordeed, is 'er een onwederfpreklyk bewys van ; en dat hy den Wyn by dezen toeftand fchaedelyk, ja hoogft gevaerlyk heeft bevonden, is geenzins te verwonderen : Want de geringfte Aenzetting oft Verhitting,. die door den Wyn gefchiede, moeft ongetwyftèld de verftopping en ophooping in de Bloedvaten vermeerderen, dus d'Ontfteking en den Staet verergeren.
Maer hierom in alle andere Gevallen hem.te verwerpen, ja te. doemen, daer hy anders zoo een voortreffelyk Hulpmiddel is, dit meen ik, dat billyk een tegenwerping bad verdient; nog te meer, wyl zynen verregaenden iver veelmaels de paelen der gemaetigheid en gezonde reden te buiten gaet: Want nouwelyks word 'er een Hoofdftuk 00 irl' zyn geheel Werk aengetroffen, waer hy niet de fchaedelykheid des Wyn voordraegt; en dit word zoo dikwils en kort agter eikanderen herhaelt, dat men het byna tot walgens toe leeft.
Ik weet niet, daer Tissot en Zimmerman zulke groote vyanden des Wyn zyn, waerom zy dan de Druiven in den Roodeloop zoo fterk aenpryzen, ja. tot in den Hemel verheffen. Tissot (b) zegt zelfs: Dat de\e vreede liekte byna een ge-
ia) Verhand, over den Roodeloop. pag. 24. 130.140. X41. I43. 153. 196. 257. 283. £f feq.
(2>) Raedgeving over de Gezondheid, pag. 288.



104 Aenmerking over de
heel Regiment Zwitsers, welk in 'tzuidelyk Wyngeweft van Vrankryk in bezetting lag y vernielde; maer toen den Kapitein verfcheide Mergen Wyngaerd pagtte, en 'er de zieke Soldaten inbragt, om naer genoegen TVyndruiven t'eten, ftierf 'er maer eenen man meer, en daer wierden 'er geen meerder aengetaft. Mag ik nu niet billyk vraëgen : Wat houden de Druiven in ? Zal de geheele wereld, ja Tissot zelfs niet moeten antwoorden, Wyn? Volgt hier verder niet uit, dat de grootfte Geneesheeren in alle tyden niet even eens denken, en dat zy veelmaels door hun iverige verdedinge de wetten der gemaetigheid te boven gaen.
Door al het voorgebragte heb ik niet anders getragt, dan te bewyzen dat den Wyn, in weerwil Tissots en Zimmermans verwerping in de Rotkoorts en Roodeloop, welke met geen Ontftekings Toevallen verzeld zyn, vaneen uitmuntend vermogen -is, zoo om de verlore kragten op te beuren, als om kragtdaedig het Bederf te wederiken: En ik meene, dat ik in dit myn oogmerk eenigzins zal geflaegt hebben, te meer nog, daer ik myn Lezer kan verzekeren, dat deaenpryzing naer waerheids gronden, en op een getrouwe ondervinding is geftaefd.
My is nog den levendigften indruk voor oogen, hoe een onnoemelyk getal Lyders, welke ik op onderfcheide tyden hebt behandelt, waer van ik op een enkel vergunning, by eenige zelfs in



Rotkoorts en Roodeloop. 105
't midden hunner ydelhoofdigheid van een half roomertje Wyn, oft een glasje goed gegiü Bier, dat zy naderhand hier op zoo een vervrolykt gelaet toonden, en zulke driftige begeerte naer nog meer hadden, dat men meer dan een barbaerifch gemoed had moeten hebben om hun het verder Gebruik te weigeren. Waer lyk dezen Inftinctus heeft by my tot geen geringe Aenleiding verftrekt, om een hoog gezag, welk met vooroordeedeelen was beneveld, zoo niet blindelings op te volgen.
Pringle (a) fpreekt ook van de wonderbaere Kragt van den Inftinctus; want zegt hy: Als den Wyn moeft goed doen, dan dronk den Zieken hem met groote graegte, en wanneer hy hem verhitten zou, dan was het hem onverfchillig of hy 'er had dan niet,ja zelfs had hy 'er menigmael een afkeer van. Den Geneesheer, aenmerkt hy verders, kan menigmael niet beter de hoeveelheid bepaelen , dan naer de begeer■ te, welke den Lyder 'er naer heeft. Als den Wyn door hem in kwaedaerdige Koortfen wierd voorgefchreven, (b) bepaelde hy na den vyftienden dag, wanneer 'er zwakheid was, des zelfs hoeveelheid, tot een pint daegs.
Na alle de Middels, welke my by den Roodeloop , volgens een getrouwe waerneminge de
(a) Maladies des Jrmées. Tom. II. pag. 97.
(b) Lib. Cit. Tom. II. pag. 98.



loG Aenmerking over de
befte en vermogendfte zyn voorgekomen, in orden afgehandelt te hebben; zoo agt ik het van myne pligt, dat ik mede melding maeke van die, welke op onderfcheide tyden, door een groot getal beroemde en min kundige Schryvers, tegen den Roodeloop zyn aengeprezen.
TWEEDE AFDEELING.
De verdere befaemde Middels, welke op onderfcheide tyden tegen den Roodeloop 7Ïjn aengeprezen.
§. i.
DE meefte myner Lezers had het mogelyk zeer vremd voorgekomen, indien ik de zoogenaemde eigen in Soortmiddels, Spicifica , welke op onderfcheide tyden door een menigte Schryvers hemelhoog tegen den Roodeloop zyn aengeprezen , ftilzwygend had voorbygegaen: Maer tot hun narigt en voldoening dient, dat ik in de onderfcheide Epidemien, welke uit goedaerdige en kwaedaerdige Loopen hebben beftaen, meelbal de aengepreze Hulpmiddels niet enkel, maer verfcheide maelen heb beproeft: Dog tot myn ongeluk heb ik 'er t'elkens moeten van afzien;



Rotkoorts en Roodeloop. 107
en dit zou byna de reden geweeft hebben, dat ik hun ftilzwygens had voorbygegaen.
Waerlyk, myn Lezer, wat ik door myne reeds aengepreze Middels niet konde te weeg brengen, kan°ik met de aller opr eg tfte waerheid verzekeren, dat ik het vrugteloos by andere heb gezogt.Dit zal ook de reden zyn, dat ik in geen uitgeftrekte bemerking wegens hunnen Aerd en Deugden zal komen, hoewel zy alle hunne bezondere verdienften konnen hebben; want miflchien heeft het ongeluk gewilt, dat ik uit onkunde oft anderzins de Kragt en waeren oogenblik niet heb Rekent, wanneer die met het allerheilzaemfte voordeel konden voorgefchreven worden. Oft mogelyk kan het gefchied zyn, dat wyd de meefte dezer Middels hun waer vermogen maer aen verbeelding zullen verfchuldigd zyn; enmiffchien door de Waernemers maer in die foorten van Loopen is beproefd geweeft, welke ik zoo menigmael met wat Rad. Ipecac, Rhabarber, en een Aftrekfel van Camomillen-Thé, ja bywylen met nog geringer Middelen heb genezen, zoo als de jaeren 1777, 17B0, 1781 my overvloedige voorbeelden hebben opgelevert.
Wanneer men onpartydig den Aerd en Kragten van de door my aengeprezette Hulpmiddels met de volgende vergelykt, zal ider opregt Geneesen Heel-heer moeten bekennen, dat alle Kragten en Uitwerkingen, welke hy in andere onzekere, ja meermaels gevaerlyke Middels zoekt, alle ver-



io8 Aenmerking over de
eenigd zal vinden in die, welke ik zoo ftraks heb opgegeven; en die daerenboven nog federt onheugelyke tyden de doorflaendfte blyken hebben getoont, dat zy waerlyk zeer vermogende Middels zyn.
§• ii.
Onder de befaemdfte, maer teffens gevaerlykfte Middels, welke oit tegen den Roodeloop allereerft door Young, (a) Frans Pringle, Brawns, Simsons, Paisley, Stephen, Gordon, la Mettrie, Lentin, en meer andere zyn aengeprezen, verdient zekerlyk het in wafch verborgen Spiesglas , Vitrum ceratum Antimonii, den eerften rang.
Hier voren by de Braekmiddels pag. 12. hebben wy gezegt, dat alle Middels, welke braeken verwekken, by den Roodeloop heilzacm bevonden zyn: Want geen bezondere eigenfchappen fchynen zy anders te hebben, dan de Smet- en te gelyk de bedorve Stoften door Braeking uit te werpen. Indien dit waer is, zoo als het in 't algemeen door de beroemdfte Schriftftellers word gelooft, wel dan vraeg ik: Waerom zig van hevige en gevaerlyke Middels bedient, wanneer men even zeker ja nog beter met zagte, die in 't minfte niet gevaerlyk zyn, ( ziet hier voren pag. 14.) de zelve uitwerking heeft.
(a) Edenhrgfche Proeven. Tom. IV. -pag. 140.



Rotkoorts en Roodeloop. 109
F. Hoffmann Ca) heeft te regt de Braekmiddels uit Spies-glas toebereid onder de Vergiften geftelt; om dat de \elve, zegt hy, ieer dikwils een doodelyke-Uitwerking teweeg brengen; waerom men die noit dan met het grootfie gevaer geven kan: 'T welk Wepferus Co) mede beveftigt. Wie nog meer lezenswaerdige Aenmerkingen wegens de Braekmiddels uit Spies-glas toebereid, wilt nazien, ziet den meer gemelden Hoffmann van pag. 335- tot 341-
Plingle, Cc) die anders een voorftaender des Vitrum ceratum Antimonii fchynt te zyn, bediende 'er zig egter noit van, dan met vreeze, uit reden zyner hevige werking, en dat hyook in alle opzigten by ider voorwerp den waeren Dofis niet kon bepaelen. Eller Cd) en Monro, (e) bevonden mede dat dit Middel al te onzeker werkte; want gelyke Giften deden in fommige nog Braeken oft Purgeeren, daer het weder op een ander tyd in een en het zelve voorwerp de zelve werking met al te groote hevigheid deed; reden waerom zy 'er hun namaels niet meer van bedient hebben. Zimmerman Cf) fchynt daerom ook 'er geen gebruik van gemaekt te hebben.
(a) La Médecine raifinnée. Tom. IV. pag. 335. (b ) Tracl. de Cicuta aquatica. pag. 280.
(c) Maladies des Jrmées. Tom. II. pag. 31.
(d) Be la Connoif. &f du Traitem. des Malad. pag. 441.
(e) Zimmermannus. pag. 44<?t
(f) Lib. Cit. pag. 451.



lio Aenmerking over de
S. u i.
Na het Vitrum ceratum Antimonii, moet met regt den Cortex fymarubee volgen, welken Degnerus ra) en meer andere zoo zeer tegen den Roodeloop hebben geroemt.
Wat Proeven ik oit zoo in verouderde als kwaedaerdige Loopen met dezen Baft genomen heb, noit heb ik 'er die heilzaeme uitwerking konnen in vinden, die de onderfcheide Schriftftellers dit Middel ten onregt hebben toegeëigent: Van een half Once Cortex peruv. met dry Dragma Gumm arabicum en wat Laud. liquid. Sydenh., heb ik meerder uitwerking gezien, dan men mogelyk van verfcheide ponden Cortex jymarubte zou te verwagten gehad hebben.
Den Cortex Jymarubte is een Baft van eenen tot nog toe onbekenden Boom, welken in Guinea waft, en aldaer in Buikloopen zeer in gebruik is. In den Jaere 1713. is hy allereerft van aldaer tot ons overgebragt. Hy is bleek-geel en zonder reuk, van fmaek een weinig bitter, en van een gom- en harftagtige hoedanigheid.
In 'tjaer 1718. heeft den Heer Jussieü den zeiven allereerft in Parys laeten gebruiken, en hy verzekert met dezen Baft de verouderde, flymige', oft van eene beftendige ftuiptrekkende beweging
(a) Hijlor. medic. de Dyffent. biliof. contag. pag. iiq.



Rotkoorts en Roodeloop. in
der Darmen voordfpruitende Doorloopen, zonder het minfte aen de Maeg, oft de geringfte terging in de Darmen, volkomen daer mede te hebben genezen.
§. iv.
Na den Cortex Jymarubte volgt den Colombo Wortel in gelyken rang. Thomas Percival (a) geeft dezen Wortel eenen grooten lof, en beklaegt zig, dat hy in de Pratykniet zoo algemeen bekend is, als hy anders wel verdiende.
Den Colombo-wortel groeit volgens den Heer Rainey op het vaftland van AJLa, en word van daer naer Colombo, Hoofdftad des Eiland Ceylon, overgebragt; hy komt ons in ronde fchyven ter grootte van eenen halven tot dry duimen middenlyns, en een gedeelte in ftukken. Hy is volgens den Heer Percival van eenen fpeceryagtigen geur , dog onaengenaem en bitter van Imaek, en eenigzins ftekende op de Tong, iets gelykende naer het Moftaerd-zaed, wanneer die door lang liggen een gedeelte van zyn wezendlyke Olie verloren heeft. Dan hoe onaengenaem van fmaek dezen Wortel ook zyn mag, egter fchynt den zeiven in de Maeg ontfangen wordende, verfterkende te zyn, de Rotting tegen te ftaen, pynftillende en kragtdaedig de Braeking te Hutten.
(a) E(fay Medkal and Experimental. a. vol.



112 Aenmerking over de
In de Buikloopen, Diarrhaa, en in den Roodeloop, Dyjjenteria, heeft hy dikwils zeer heilzaeme uitwerking 'er van ondervonden, en alhoewel hy nouwelyks een t'faementrekkende kragt fchynt te hebben, egter kan dezen Wortel in . den eerften ftaet dezer Ziekte, wanneer t'faementrekkende Middelen fchaeden mogten, veilig en met voordeel voorgefchreven worden; want hy verbetert door zyne Kramp-pyn-ftillende kragt de ongeregelde werking der eerfte Wegen, dog als een hartfterkend, verfterkend en rotting-tegenftaende Middel, voldoet hy beter, wanneer hy tegen dat zy afloopen gegeven word.
$• v.
Den Wortel Rais dl Juan Lopei, oft Radix Lopejiana, is den Colombo-wortel in kragt en uitwerking byna gelyk, zoo dat de meefte Genees- en Heel-heeren op heden weinig onderfcheid 'er in maeken.
Den beroemden Hoogleeraer Gaubius (a) heeft dien Wortel tegen verfcheide foorten van Buikloopen op het fterkfte aengeraeden, en volgens zyn voorgeven heeft hy 'er de voortreftèlykfte dienften vari gehad. Dog egter ik voor my moet
opregt
(a) Adverf. varii Argumcnti. Lib. I.



Rotkoorts en Roodeloop. 113
regt bekennen, dat ik beide deze Wortelen in onderfcheide tyden en in menigvuldige Gevallen heb beproeft, maer noit die gewenfchte uitwer-. king 'er van ondervonden, die de opgemelde Schryvers 'er van opgeven, ten zy eenige reizen by zeer goedaerdige Loopen; maer dan kon ik even met het wateragtig aftrekfel van Rhabarber , oft peruviaenfehen Baft, met oft zonder arabifche Gom myn oogmerk vry fpoediger en nog beter bereiken.
Dog ongeagt dit alles, konnen de dry lactftgemelde Middels hierom niet nalaeten van wezendJyk nuttig te zyn, ten minnen zyn zy als de minfl: gevaerlykfte aen te merken. Hun kragt en uitwerking kan veilig beproeft worden» Mogelyk kan myne vooringenomenheid tot myne reeds aengeprezene Middelen, welke my in zoo menige Gevallen de uitmuntendfte dienften hebben bewezen, de waere oorzaek zyn van mynen verregaenden iver, waer door ik mogelyk ten onregt de waere verdienüen dier Middelen te kort doen.
S- VI
Den beroemden de Ha en (ia) heeft het Poeder van de Lyfimachia tegen den Roodeloop me-
("») Ratio medendi in nofoc. pra&ic. Tom. I. pag 226. Derde Deel. H



H4 Aenmerking over de
de zeer fterk aengeprezen: De voortreflèlykheid van dit Middel heeft hy door tien bezondere Proeven leeren kennen. Eerft liet hy een Purgeermiddel gebruiken, waer na hy een Dragma oft vier Scrupels van dit Poeder 'smorgens en 's avonds deed nemen; en heeft altyd bevonden, dat de Ziekte, wanneer die niet verouderd was, en meer uk verflapping der Ingewanden, dan uit een ander oorzaek voordfproot, volmaekt binnen dry oft vier dagen genezen. En naderhand Ca) heeft hy nog bevonden, dat dit Middel in alle foorten van Loopen te pas komt, wanneer de oorzaek maer door behoorlyke Middelen overwonnen was. Dit Middel heb ik noit ter proef genomen, maer als de oorzaek door behoorlyke Middelen overwonnen was, en dat den Loop niet dan door verflapping bleef voorddueren, meen ik, dat het Poeder van Lyfimachia in kragten en uitwerking tegen het uitmuntend vermogen des Cortex peruvianus wyd te kort zal fchieten , zoo als hier na by de Genezing des Loop ten duidelykfte zal blyken.
$■ vil
De Guttagamba, die men voor de Gummi gutfa niet moet aenzien, zoo als Zimmerman C°) te regt aenmerkt, is infgelyks een nieuw aenge-
(a) Ratio medenii in nofoc- Praiïic. Tom. I. pag. 357. O) Verhandeling over den Roodeloop. pag. 452.



Rotkoorts en Roodeloop. 115
prezen Middel tegen den Roodeloop. Het beftaet uit kleine Koekjes, die men op het Eiland Java. toebereid, en Welke men vermoed, dat tóëeft uit Catechu-zap, oft ten minnen uit eenige deelen van den Catechu-boom beftaen. De grootfte lofsprekers van dit Middel zeggen, Dat zy den Loop genezen, dog niet zonder andere Middelen; zy zyn voor 't overige zeer duer, en'moeten menigvuidiger genomen worden dan het Ca* techu-zap, met het welk zy de meefte overeenkomfte hebben.
S- VUL
De Codagapala, (a) oft Conefle baft, word insgelyks in Ceylonen Malabar, als een voornaem Middel tegen den Roodeloop befchouwt, en in 'Engeland en Schotland tegen den Ambyen vloed èn Buikloop als een fpecificq Middel aengeprezen. Cb) Dit Middel is bitter van Smaek, en men heeft bevonden, zegt Zimmerman, CO dat het geen meerder werking doet dan andere bittere Speceryen. Somwylen verwekt het zelfs eene verdoovende kragt, en eens veroorzaekten twee Dragma in vierentwintig uren gegeven, onder den Heer Broclesby een Hondskramp, Spafm. cynicus.
(a) Vid. Burmanus Thef. Zeyland. 167. Tab. 17.
(b) Edenborgfche Proeven. Tom. IV. pag. 211.
(c) Lib. Cit. pag. 456.



ïió Aenmerking over de
§. i x.
Den Cortex guav& is mede een Middel, dat tegen den Roodeloop is aengeraeden. Het is een Schors van eenen gemeenen amerikaenfchen Boom van eenen aengenaemen Reuk en bitteren Smaek.
Met Wyn gemengd, geeft hy een weinig éetherifche Olie. Water en Spiritus Vini trekken Gom, en Harftagtige deelen 'er uit. Zyne Kragten zyn verfierkende, ontbindende en bloedzuiverende; en is daerom in alle Ziekten, die van een taei en fcherp Bloed voordfpruiten, en bezonder van den Heer Gerhard in den Loop, dienftig bevonden.
§. x.
Den Cortex pcegereb<e is niet minder tegen den Roodeloop beroemd. Zimmerman teekent aen: Ca) Toen hy voor vyftien jaer te Parys was, wierd hem aldaer berigt, dat men dit Middel tot het zelve doeleinde begon te gebruiken. Het word ons uit America overgebrogt, heeft geen Smaek, dog word in den Loop zeer voordeel! g bevonden, en van de Americaenen in deze ziekte gebruikt. Dry Oneen zyn voor eenen Volwaffenen genoegzaem, en genezen de ziekte volgens hun voorgeven binnen twee dagen. Hy ver-
(&) Lib. Cit. pag. 458.



Rotkoorts en Roodeloop. 117
oorzaekt nog Braeking nog Afgang. Wie meer hier over begeert, zie de Comment. Lipfienf. Tom. XXIV.
§. Xï.
Den Cortex mangoftan<e is insgelyks tegendeze ziekte zeer geroemd. Het is een Baft oft Schors van eenen Boom, die men uit de molukfche en philippynfche Eilanden op Java heeft verplaat, en te Batavia voor het grootfte eieraed in de hoven word gehouden. Hy heeft veel overeenkomft met den Granaet-boom. Oz) In 't algemeen fchryft men dezen Baft een t' faemen trekkende Kragt toe, overeenkomende met de Kragten van den Cortex Granati; en daerom pryft men die in den Roodeloop zeer fterk. aen, terwyl hy. ondertuffchen om die zelve Kragt te regt door Zimmerman Qby word verworpen.
% XII.
De Braziliaenfche Boonen, Fav.<z Pechurim Pecuris, oï\.Fav<ePecairp, worden door de Heeren Heyerman , Zetzell , Rosen a Rosenstein, maervoor-al door den Lyfaertz Bak in den Roodeloop ook zeer fterk aengeprezen. In. *t jaer 1759 zyn de zelve allereerft uit Portugael naer Zweden overgebragt, hoewel Brafilien , en het daer by gelegen Eiland Maranho, deszelfs Moet vaderland is.
(a) Philofiph. TranfaB. No. 431, Tom. I.
(b) Lib. Cit. pag. 453.



113 Aenmerking over de
§. X I I I.
Den Heer de Jean heeft ons onlangs nog een Middel opgegeven, 'twelk hy mede tegen den Roodeloop aenpryft. Het is een Vrugt die wad op het Eiland St. Domingo, en word aldaer genaemt Cozur de Beuf, oft Ofien-hart.
§. X I V.
Insgelyks heeft den Heer Wilhelmus Sparke, Cd) Hcelmeefter op de Kuft en Rivier Gambia in yifrica, de Tabbah-boom-baft als een nieuw Middel tegen den Buikloop voorgeftelt. Dit Middel is hem, wanneer hy zelfs door eenen gevaerlyken Buikloop was aengetaft, door een Neger bekend gemaekt, en wierd 'er fpoedig door herftelt. Sedert dien tyd heeft hy dien Baft op de zelve Kuft, en ook byna op alle Schepen, die aldaer flaeven komen inlaeden, met het befte voordeel gebruikt.
„ Hy neemt bet binnenfte gedeelte van dezen „ Baft, ten gewigte van een Vierendeel, en laet „ het zelve met een pint Water aftrekken, wan„ neer hy na verloop van een half ure het Vogt „ zagtelyk afgiet, en een half pint'er van warm „ laet maeken, daer by doende een half Once „ Bloem van Tarwemeel, en een Once Oporto*
(a) Lentfiunk , uitgezogte genees- en heelkundige Waerneming. I. Deel. pag. 93.



Rotkoorts en Roodeloop. 119.
„ wyn. Nu laet hy alle twee uren een diergely„ ke Gift innemen, en verzekert, dat zyn Ly„ ders hier mede fpoedig genezen waeren. Maer hy „ merkt aen, dat hy, wanneer 'er opgehoopte „ oft vervuilde Stoften in d'eerfte wegen zitten, „ dan t'elkens begint met een aftrekfel van een „ Once van het buitenfte gedeelte deszelfs Baft „ te laeten gebruiken, 'twelk ook alsdan door„ gaens de noodige Ontlafting te weeg brengt."
S. xv.
De Niix vomica, Strychnos, Foliis ovatis, Caule inermi, oft Braeknoten, (a) is het Zaed van eenen Boom groeiende oyMalabar en Ceilon. Den Heer Hagstrom (b) heeft dit Middel aller- , eerft beproeft. Hy liet eerft een Purgeer-mi.ddel van Rhabarber en Cremor Tartari gebruiken, waer na hy een Scrupel van dit Zaed gepoeierd dagelyks deed nemen. Hy heeft ons een geheele lyft van Lyderen opgegeven, die hy voorgeeft daer mede genezen te hebben.
S- xvi.
Chirac ("O gaf een Aftrekfel van Wyngaerd-
(a) LlNNJEUS.
(l>) Comment. Lipfisnf. Tom. XXIV. pag. 109. (c) FoNTEKEiLE, Hijloire de VAcadémie des Sciences jtour VAnnée 1732.



I2o Aenmerking over de
ranken met Wei van zoete Melk, en geeft voor, dat hy hier mede alle de dyjjenterique Lyders der franfche Armee, die in den jaere 1692 byna alle vernielt wierden, en waer in den Rad, Ipecaquana niets geholpen had, 'er mede heeft genezen. 'T zal vermoedelyk op het laetfte der Epidemie geweeft zyn, wanneer mogelyk een paer Dofes, oft wat meerder, Cortex peruvianus de zelve uitwerking zou gehad hebben.
S- xvii.
Den Heer Martinet, Ca) Paftor van Soulaines, heeft onlangs het Alkali volatile Fluor ons mede zeer hoog tegen den Roodeloop geroemt. Of zyn voorgeven waer is,, kan ik voor het tegenwoordige niet zeggen, terwyl ik dit Middel noit ter proef heb genomen.
$. XVIII.
Den Kwik is insgelyks in den Roodeloop niet onbeproefd gebleven, hy word ons zelfs met grooten ophef aengeraeden, voornaementlyk van die, welke d' oorzaek des Loop in lnfetlen hebben gezogt.
$. XIX.
Eindelyk komen wy tot de floppende oft ai-
(<0 Genees- Natuer- en huishoud-kund-Jaexb. XIV. (lukp. 28.



Rotkoorts en Roodeloop. 121
Jlringerende Middels, welke zoo zeer den ftruikelblok, en het eenig ingebeeld plegtanker der onkunde zyn. Meeft-al worden zy te vroeg gegeven ; waer door dan ook niet zelden den Wolf in den Schaepftat word opgefloten; en alzoo doen zy den goedaerdigften in den allerkwaedaerdigften Loop ontaerden, zoo als ik elaes f ten kofte van zoo menig Lyder, heb zien gebeuren.
Onder de beroemdfte adfiringerende Middelen wordende gezegelde Aerde, Terra figillata, Bolus armenicus, Terra japonica, Succus Catechu, Theriaca Andromachi, Elecluarium Diafcordii, extrattum Ligni campefchenfis, Radices TormentilU, Cafcarilla, en meer andere, als de voornaemfte aengeprezen.
Zelden oft noit heb ik buiten den Cortex peruvianus , Opium, Gummi arabicuu , en fomtyds Cortices fymarubte, Cafcarilla, Extract. Ligni campefchenfis, enkel oft faemen gemengd, my van andere Hoppende Middelen bedient; omreden de overige my alle onzeker, verderflyk, en gevaerlyk voorkwamen: Zoo als hier na by de genezing des Loop breedvoerig zal gemeld worden; en telfens alsdan bewezen, in welke tyden en toeftanden de floppende Middelen te pas komen, en met wat omzigtigheid men de zelve moet voorfchryven.
S. xx.
Nw had ik byna vergeten melding te maeken



122 Aenmerking over de
van de zoogenaemde eigen in Soort-middelen, Specifica, welke nog onbekend, en die mede in geenen geringen voorraed voorhanden, tegen den Roodeloop worden aengeprezen. Maer om kort te zyn, zal ik alleen met de woorden van den grooten Tissot (X) befluiten en zeggen: 'Dat ik niet weet door wat noodlot, dat 'er tegens een Ziekte' meer onfeilbaere Middelen zijn aengeraeden, dan tegens den Roodeloop: Daer is niemand, die niet op het \ijne roemt, en-die het niet boven andere verheft, ja die niet ftoutelyk belooft in eenige uren een langduerige Ziekte te genezen, van welke hy in 'fgeheel geen regt denkbeeld heeft, en dat nog met een Geneesmiddel, waer van de uitwerking hem teenemael onbekend is. Maer een Lyder, ondertuffchen gepyni^d, ongeruft, ongeduldig, neemt alle Middelen, cue men hem aenbied, gretig in, en het gevolg 'er van is, dat hy zig door vreezey door verdriet, oft door believing om hals brengt.
Niet minder is de aenmerking, die Zimmerman (b) 'er op geeft, te gewigtig, dan dat ik'er geen melding van zou maeken: Wie weet niet, zegt hy, dat de geneeskragt der Middelen noit volfirekt onbedriegelyk , maer betrekke yk en door den aerd des kwaeds, en des zieke lichaems onder beding zUn> waerom men nouwelyks oit
(a) Raedgeving voor de Gezondheid, pag. 289. (h) Verhandeling over den Roodeloop. pag. 4.62.



Rotkoorts en Roodeloop. 123
een Middel vind, dat alles voor alle vermag, of fchoon eenige zeer uitgebreide kragten bezitten; en dat het ons niet zoo zeer aen voorraed van Middelen ontbreekt, als wel aen de bekwaemheid, om ze behoor lyk uit te kiezen.
Noit heb ik op Specifica, hoe zeer van andere ook geroemd, my betrouwt; en waerlyk tegen alle hevige Ziektens, waer onder den Roodeloop. zeker geen van de minfte plaetfen bekleed, kan onmogelyk een eigen in Soort-middel (Specificum) gevonden worden. Want den onderfcheidèn aerd, tyden en voorwerpen, met en zonder Koorts, zullen altoos volgens myn gevoelen zoo veel hinderpaelen zyn en blyven, dat 'er volftrekt tegen deze vreede Ziekte noit een algemeen Middel zal konnen ontdekt worden.
Tot dus verre de befaemdfte Middels in orden afgehandelt te hebben, thans gaen ik over tot de Oorzaeken, welke den Roodeloop tot gevolg hebben.



D F R D F AFDFF.T.l
124 Aenmerking over de
(a) Lib. de Flatib. §» 4 & 6.
(b) La Médecine raifonnée. Tom. IF. p 281. Tom. F.p. 248.
(c) Befchryving der Ziekte der Htirlegers. pag. 66.
(d) Ratio medend. in Kof. pratic. Tom. I. pag. 1S6.
(e) Onderwys in de beoeffende Geneeskunde, pag. 188.
C ƒ) Obfervat. fur les Maladies des Armées. Tom II. pag. 18,
(g) Hiftor. medic. de Dyffenteria biliof. contag. pag 21.
( b) Tracl. de Noxiis palnd. &c.
DERDE AFDEELING.
Ooriaeken, welke den Roodeloop tot gevolg hebben.
D'Oorzaeken van den Roodeloop konnen uit veelerlye t'faemenloopende ontftaen: Maer wanneer den zeiven zig ergens eens geopenbaert heeft, dan kan hy door Aenfteking zig zoo verbreiden , dat hy alom zyn verllindende uitwerking kan doen gevoelen; ten waer door de voorzorgen (ziet eerste Deel, pag. 15, 196, 3.17, en hier na op te geven) men de Befmetting en Aenfteking onder zeker beding pael ftelde; waer door het miflehien zeldzaem zou miflen, of het kwaed wierd t'elkens in zyn geborte verfmagt, Den oorfprong en oorzaek des Roodeloop is volgens Hippocrates, (a) Hoffmann, (b) van
ZwiETEN, (O de HAEN , (tfj stork (fij) prin-
gle, (f) Degnerus ,. Cg) Lancisius, Ch) Tis-



Rotkoorts en Roodeloop. 125
ïot,(» Zimmerman, (6) Mead, CO leClerc, Cd) Hüxham, CO Hannes, Cf) Buchan, Cg) Lind , Ch) en andere beroemde Mannen meer, of een Bederving des Dampkring, oft een Bederving der Vogten, welke zig voornaementlyk in 't Gedarmte openbaert, en verlpreid. Hippocrates CO heeft nog gezegt. Aër maximus ejl in omnibus, qu& Corpori accidunt, & Vit<e & Morborum siuëtor & Dominus.
De Heirlegers, waer veel volkeren by eikanderen zyn vergaderd, zoo insgelyks eenen Hongersnood, moeten, volgens het gevoelen van eenige der opgemelde Schryvers, mede als zeer voor naeme Oorzaeken des Roodeloop worden befchouwt. Dit is zeker, dat de Dyffenterie altoos als een getrouw medegezel des Oorlogs aen te merken is: Want die den Krygsdienft en Levenswyze der Soldaeten kent, zal het geenzins verwonderen, waerom de Rotkoorts en Roodeloop, die gedugte geeflèls, welke onder de Krygsknegten altoos meer verwoefting aenregtten dan het
(a) Raedgeving voor de Gézondheid. pag. 281.
(b) Verhandeling over den Roodeloop. pag. 17. 48.&feq.
(c) Réceuil des (Euvres phyftq. £f médec. Tom. I.pag. 248. Cd) Hijloin naturelle de VHomme. Tom. II. pag. 152. (e) Ejfai fur les Fievres, pag. 163.
Cf) Onfchuld der Boomvrugten. pag 14 &f feq.
Cg) Huijlyhe Geneeskunde, pag. 84 & feq.
Ch) Middelen ter Bevoaering derGezondh. pag. 29 6? 160.
Item. Ziekte der Europeërs, pag. 8. (i) Lib. de Flatib. §. 4.



I2Ó Aenmerking aver de
Vuer oft Stael des Vyands, zig t'elkens by de Legers zoo aenmerklyk doen gevoelen. En wat den Hongersnood betreft, dezen moet insgelyks als geen geringe oorzaek des Roodeloop worden aenmerkt; nademael vele in deze bedrukte tyden gedwongen zyn allerhande bedorve en ongezonde Eetwaeren, om den vreeden honger te lullen, tot fpyze te gebruiken. Ziet eerste Deel pag. 146, 166, wat wy hier verder- over aengeteekent hebben. Daerenboven konnen een oft meer bykomende oorzaeken, als de Kwaedaerdigheid van het Smetgift, fchielyke Verfpreiding, ongunftig Jaergetyde, min oft meerdere Voorgefchiktheid, oft den . zeiven goed-oft kwaedaerdig doen voorkomen.
Den Roodeloop ontflaet ook zeer dikwils na dat de Rotkoorts eenen tyd gewoed heeft, als mede inde heetfte Zomer-maenden, wanneer alle onze Vogten tot bederving overhellen, oft wanneer de Nagt-koude deels die bedorve Stof, ter uitwaeüeming gefchikt, te rug dryft, en deels ook de Vogten, welke zig in de Spyswegen bevinden, buiten hunne natuerlyke en gezonde vermenging brengt. Den beroemden van Zwieten teekent aen: Wanneer iemand uit een warm bed opftaende, lijn lichaem plotjelyk aen een koude Logt blootjlelt, danvolgt 'er dikwils kort daer na ligte Buikpyn, en 'er zal eenige reizen
(a) Comment. in Jphor. 720;



Rotkoorts en Roodeloop. 127
vloeibaeren Stoelgang gelojl worden, om dat dan de Vogten wegens fchielyke verhinderde DoorwaeJJ'eminge naer de Darmen vloeien. Tissot (a) zegt: Zoo lang de groote Hitte duert, gaet de Uitwaejjeming ongehinderd voord; maer zoo haeft. Zy verminderd, voor-al des avonds en 's morgens, dan gefehied die ontlafting zoo wel niet, en nog te meer, om dat de Vogten door de groote Zomer-hitte verdikt zijn; waerom dat fcherpVogt, welk door de Uitwaejjeming moeft ontlaft worden, zig werpt op de Darmen, en dezen Prikkel veroorzaekt Pyn en Buikvloed.
Pringle (ó) is ontrent van het zelve gevoelen.
Dat de beurtwifieling van Hitte tot Koude en niet een aenhoudende Koude, welke op de Hitte volgt enblyft, onze Vogten ook doet ontaerden, is een Grondregel, die van onheuchelyke tyden is valïgefteld: Want de koude Logt, die voor Zonnen-opgang zig doet gevoelen, waer na op den middag een brandende Hitte volgt, na welke wederom de Nagten koud en vogtig zyn, word te regt voor de voornaemfte werkende oorzaek der kwaedaerdige Ziektens (c) in Hongarien gehouden, en in het bezonder voor de oorzaek, dat de Herft-koortfen, Febres auiumnales, pynelyke Buikloopen in die Lan-
O) Lib. Cit. XXV. Hoofdftuk. pag. 282. (b~) Mahdies des Armées. Tom. I. pag. 103. (c) Zimmerman , Lib. Cit. pag. 28 &f feq.



128 Aenmerking over de
den menigvuldiger en flimmer zyn dan elders.
Na dat wy in voorgaende jaeren een menigte» van Rotkoortfen hadden gehad, die zig dan hier oft elders met minder oft meerder woede deden gevoelen; zoo waeren de .opvolgende jaeren, voor-al-eer den Roodeloop onder ons uitbrak, even zoo gefield, want op eenen Happen en vogtigen Winter volgde groote en langduerige Hitte; waer uit natuerlyker wyzemoefi voordvloeien, dat de meefte Gragten, ftilftaende Waters, oroote Poelen &c. merkelyk verminderden, oft wel, zoo als meeft-al gefchiede geheel uitdroogden. Waer door het dan ook gebeurde, dat 'er op veel plaetfen, wélke van de Rivieren afgelegen waeren, groot gebrek' aen water was; waer door de meefte dier Landslieden genoodzaekt waeren een ftinkend oft ongezond water te drinken: Dat dit mede als een aenleidende oft wezendlyke oorzaek tot onzen Roodeloop moet beichouwt worden, ben ik in 't geheel niet vervremd te gelooven. Ook hebben Mead, (»
HoFFMANN, (O le ClERC , (c) LlND, (<f) de
Man, (e) en menigvuMige andere ditinsgelyks als een der voornaemfte oorzaeken opgemerkt.
Zoo
(a) Lib. Cit. Tom. I. pag. 248. Tom. II. pag. 220. O) Ibid. Tom. IV. Cap. IV. pag. 294..
(c) Ibid. Tom. II. pag. 364.
(d) Ziekte der Europeen, pag. 8 G? 29.
(e) Verhandeling over de kwaedaerdige Koortfen. pag. 7*-



Rotkoorts en Roodeloop. mg
Zoo ik het my regt te binnen breng, zoo waeren het juft die Dorpen en Plaetfen, Waer het meefte gebrek aen water Was, waer ik allereerft den Roodeloop aentrof. In Baefrode en Dendermonde, waer de Schelde voorbyloopt, heb ik t'elkens opgemerkt, dat noit den Roodeloop aldaer eerft begon; maer wel by die, welke de naeftgelegene broekige Landen bewoonden, afgelegen van de Rivieren , en blootgefteld waeren aen eenen bedorven Waeflèm, en genoodzaekt^ een ongezond water te drinken: En gelyk ik naderhand door bezondere berigten uit de Boven-landen ben onderrigt geweeft, zoo was het insgelyks op zulke Plaetfen en Dorpen, Waer den Roodeloop zig allereerft had geopenbaert.
Gebrek aen Water moet noodwendig dat ge^ volg hebben, dat den Dampkring nog met zeef veel Hinkenden en rotten Waeflèm word bezwangert, en dat dit mede voor een Oorzaek moet gehouden worden, Vinden wy by Hippocrates, (a) Galenos, (b) van Zwieten, fcj F. Hoffmann, (üQ Mead (e) en nog meer andere aengeteekent. Ja Hippocrates (ƒ) zegt wel duide-
O) Epidem. Lib. III. &? IV.
(b) De Temperam. Lib. I. Cap. 4.
(c) Comment.in Aph. Boerh. Aph. 720. Tom. II. p. 690^ C^) La Médecine raifomiée. Tom. IV. pag- 294.
(«) Recusil des (Euv. phyfq. & médec. Tom. I.pag. 24.9. Cf) Lib. de Natur. human. §. XIX.
Derde Deel» I



130 Aenmerking over de
lyk: Cum unus Morbus populariter graffatur , manifefium efl D'mtamnon effe culpabilem,fed quem trahimus Spiritum morbofam aliquam exhalationem habere. Mead, (a) nadathy dunkt ' bewezen te hebben, dat men door eenen vergif, tigen Waeflèm zig kan dooden, laet hy onmiddelyk volgen: Wy gullen alsnog de oorzaek vinden waerom de Logt door verfcheide Miaimata bedorven, de natuer aenneemt van een Smetgift, wanneer die voor-al bezwangerd is van grove Water-deeltjens na groote Hitte ontflaen, en ook waerom de epidemique Ziekten hunnen oorjprong uit deze Logtgejleldheid nemen. 'T is even zeker, zegt le Clerc, (6) dat de Uitwaeffeming van bedorve Waters, welke zig in de Logt verfpryden, als zoo veel nedervloeyingen van rotte Vergiften zijn aen te merken, welke vervolgens aenleiding geven tot een menigte Ziektens van eenen zeer boozen aerd.
Het geheugt zy zelfs, toen voor weinige jaeren binnen Dendermonde ter oorzaeke van zekere ondiepte een Binne-vaerd moeft gereinigd oft uitgefeboten worden, hoe dat 'er door den Hinkenden Waeflèm oogenblikkelyk in de nabyheid een epidemique Koorts ontftond, die, Wel is waer, niet kwaedaerdig was; dog egter laet het zelve niet tot ftaeving van het voorgebragte te dienen..
O) Lib. Cit. Tom. I. pag. 2,4.9.
Cb) Hijloire naturelle de VHomme. Tom. II. pag. 364.



Rotkoorts en Roodeloop. " 131
F. Hoffmann Ca) heeft nog aengemerkt „ dat „ de bedorve Waters zeer vervuld zyn van een „ fcherp en bytend Zout; en het gene zyn ge„ voelen de grootfte waerfchynelykheid byzet, „ is, dat alle Planten, welke daer in groeien, „ van natuer fcherp en meeft van eenen caufii* „ quen en venynigen Aerd zyn, " eert waerneming, zegt hy, die nog niemand, x.00 hy gelooft, voor hem heeft waer genomen,
Wanneer de Hitte des Zomers groot is, dan Worden ook de meefte Wormen, Rufpen, Vliegen en andere gekurve Diertjes uitgebroed; waer door den Dampkring nog met zeer veel bedorve en vergiftige Deeltjes Word bezwangert; en wanneer men daer by nog ftelt, zoo als P. Salius (b) heeft opgemerkt: Dat het Rooten vanVlafchen Kemp in de heet ft e Zomermaenden den Dampkring nog met zeer veel bedorve en ten hoogften gevaerlyke Waeffems bezwangert, en deze Planten onder die, welke het Water een peftagtig Fenyn mededeelen, telt; waer door volgens Diemerbroek CO niet alleen de Viffchen, (ziet insgelyks myne bekroonde Verhandeling ) Cd) maer zelfs de menfchen, die'er van drinken, komen te fterven; dan zal men ligt begrypen, wat niet voor
Ca) Lib. Cit. Tom. IK pag. 313.
(b ) De Febre peftilent. Cap. 9. &f 20.
(c) De Pep. Lib. 1. Cap. 2.
(d) Waerom de Vifchrykheid der Schelde heden minder is, door de K.K. Academie te Brnffel tenjaere 1777 voargejlcld.



* Aenmerking over de
fchaedelvke uitwerkingen alle deze oorzaeken op ons dierlyk Geftel moeten te weeg brengen: En overweegt men het nog nader, dan zal men ligt moeten toeflemmen, dat alle deze oorzaeken ter aenlciding, in 't voordbrengen der opgemelde Ziekte, maer des te meer moeten t'faemen werken, naer maete zy hun hevig voordoen. Stelt men nog daer by d'Armoede van vele, en het vuil en ongeregeld leven der meefte Landslieden, dan komt het my voor, dat 'er byna geen verder verklaering meer noodig is, om voor een Geneesheer een oogenblik te twyftelen, welke de waere Oorzaeken zyn, waerom de Rotkoorts, en,by vervanging van deze, den Roodeloop zig jaerlyks onder bun zoo nadrukkelyk doet gevoelen.
Want om d'oorzaek te zoeken in 't eten van Zomer-vrugten, zoo als door een menigte van Scbrifftellers in voorgaende tyden, en het geen my tot verbaezens toe op heden nog verwondert, door fommige, welke mogelyk wat te vroeg de hooge School hebben veriaeten, nog gelooft word, agt ik niet eens waerdig die ongerymdheid te wederleggen; nademael dit reeds door de Heeren Pringle, CO den grooten Tissot, Cb) Zimmerman, CO en voor-al door den kundigen Hannes, Cd) op het volledigfte is gefchied.
Ca) Obfevv.fur les Malad. des Armées. Tom. Lp. 31 ö5135".
(J>) Raedgeving voor de Gezondheid, pag. 287. 288.
Cc) Verhandeling over den Roodeloop. pag. 116 & feq.
Cd) Onfchuld der Boomvrugten. pag. 63.



Rotkoorts en Roodeloop. 133
'T is wel waer dat die, welke met diergelyke verkeerde denkbeelden bezwangerd gaen, tot handhaeving hunner valfche begrypen genoegzaem reden zullen weten by te brengen, welk volgens hun als eenen vallen regel moet aenmerkt worden; namentlyk dat men zeldzaem oft noit den Roodeloop- zal aentreffen, dan wanneer de Zomcrvrugten beginnen geëten te worden. Dus om dat de meefte Vrugten in de heetfte Zomer-maenden worden aengetroftèn, zoo zyn deze onfchuldige Boomgewaüèn 'er de waere oorzaek van. O valfch vooroordeel! is het immers niet genoeg bekend, dat alle aengenaeme Zueren de vermogendfte Middelen zyn tegen een beginnende oft wydgevoorderde Rotting ? Moet dan deze bekende waerheid, die reeds door de aloudheid is vafï gefield, en op heden door de nadere Proeven van Pringle, (a) Macbrigde, (b) duBoissieu, Cc) en meer andere, op het volledigfie is betoond, nog in een nader dagligt worden opgeheldert ? Daerenboven zegt Satjvage, (d) dat 'er niets beter is dan de verkoelende Vrugten om de Ritte der Gal te maetigen,. en de Scherpte on\er Vogten te verbeteren, zoo als mede den Heer Eller, (e) en menigvuldige andere heb-.
(a) Lib. Cit. Tom. II. pag. 169. Exper. VI. fc? pag. 259,
(b) Expérience fur les Antifeptiques.
(c) Biffert. fur les Antifept. de V Académie de Byon.
(d) Nofelogie. Tom. LU. IX. Claf. pag. 67.
(e) DelaConnoif.& duTraitement de Malad. pag. 6. 20.



134 Aenmerking over de
ben geleeraert. Ziet alsnog hier voren by pag. 86. wat wy over de goede Eigenfchappen der Vrugten hebben aengcteekent.
Dat nu wederom andere, welke de Vrugten niet voor befraenbaer hebben konnen aenmerken in 'tvoordbrengen van den Roodeloop, getragt hebben d'oorzaek te vinden in de Groenfels, en wel namentlykin Savoeien, Spruiten, allefJag van Kooien en Aerdappelen; deze, meen ik, zullen even zoo misgetaft hebben, als die, welke d'oorzaek in de Vrugten hebben gezogt.
Wat de Kooien en andere Groenfels betreft, deze konnen, wel is waer, in heete Zomers door een menigte van Rupfen en andere bloedelooze Diertjes bedekt wezen, en dat deze, dus geëten, hevige Braekin gen, en zelfs Roodeloop konnen verwekken, heeft Zimmerman Ca) gelooft: Maer ik vraeg: Wie is 'er, welken zyn Groenfels tot fpyze gebruikt, die de zelve niet bevorens zal reinigen enwaflchen? Daerenboven wanneer hy 'er een menigte Rufpen oft Wormen aen ontdekt, niet zyn aendagt zal verdobbelen om de zelve wel te reinigen ? Wanneer deze Groenfels zuiver en wel gewafichen zyn, dan meen ik, dat zy even veilig, dan in andere jaeren konnen gebruikt worden. Daerenboven worden de Groenfels buiten Aerdappels, Wortels en Raepen by de Boeren zoo
Ca) Verhandeling, over den Roodeloop. pag. 41.



Rotkoorts en Roodeloop. 135
weinig tot fpyze gebruikt, dat zy nouwlyks in aenmerking komen.
Wat de Aerdapppelen betreft, deze zyn nog onfchuldiger dan alle andere Aerdgewafièn; ja ik meene, dat 'er geen nuttiger fpyze is, welke den Almogcnden den menfeh milddaediger heeft gefchonken, dan de zelve. 'T welk ik voormaels in myne bekroonde Verhandeling (a) op het wydloopigfte heb getragt te bewyzen, en te gelyk getoont, dat het een der gezondfte fpyzen is , (in weerwil wat andere daer tegen mogen inbrengen) welke ik in den Roodeloop, wanneer deszelfs oorzaek was overwonnen oft ten onderen gebragt, altoos met het befte gevolg heb laeten gebruiken.
Zoo gaet het even met de Hoppekeeften en Afpergies, welke zoo zeer de podagreujè Lyders door fommige Geneesheeren worden verboden, om dat zy mede in die valfche verbeelding zyn, dat deze Aerdgewafien op een kragtige wyze het Podagra verwekken.
Wat aenleiding tot dit verkeerd begryp mag gegeven hebben, meen ik even als by de Vrugten te hebben gevonden: Want gelyk de Hoppekeeften en Afpergies de eerfte gewafien onder de Groenfels zyn, welke den Voorzomer oplevert,
(a~) Over de ontaerding der Jerdappelen door de K. K. Mademie te Brujfel -ten Jaere l719> voorgefteld en met den , dobbelen Eerprys befchonken.



136 Aenmerking over de
en daer gemeenlyk in dit tydftip het Podagra by die, welke 'er aen onderhevig zyn, zig het meelt voordoet, zoo is men even op dit valfch denkbeeld gekomen, dat deze onfchuldige Aerdgewafièn 'er de oorzaek van zyn. Maer daer het bekend is, immers een waerheid, waer aen ik geloof niemand twyffelt, of alle Japonacea Re/olventia, zoo als deze en meer andere Aerdgewafièn zyn, moeten voor de waere CorreStiva van het Podagra gehouden worden; zoo komt het my onmogelyk voor te begrypen, hoe zy een medewerkende oorzaek konnen zyn: Daerenboven was het zoo, wel dan kon men met reden alle andere Groenfels, die ontrent even uit de zelve Beftandsdeelen en Kragten beftaen, 'ér mede befchuldigen ; maer neen : Deze worden in tegendeel door die Heeren in het hevigfte Podagra zelfs als de allerheilzaemfte fpyze voorgefchreven. Hoe is. het mogelyk, dat in dees verligte eeuw, ontrent de Geneeskonft, nog zoo grove, vooroordeelen konnen plaets hebben.
Na een korte uitweiding weder ten voorwerp komende, zoo zeg ik: Geenzins te willen gelooven met le Clerc Ca) en meer andere, dat een groote vrees opzigzeh-en in een anders gezond lichaem eenen Roodeloop kan verwekken. Hier in ben ik nog meer verwyderd, dan aen de Vrugten dit
(a) Hifloire naturelle de VHomme. Tom. II. pag, 384.



Rotkoorts en Roodeloop. 137
te willen toeëigenen: Want gelyk ik noit vreeze voor aenftekende Ziekten heb gehad, om reden ik my t'elkens te binnen bragt, dat ik dog beroeps halve bevreeft oft onbevreeft, die, welke myne hulp aenzogten, moeit bedienen; zoo hebben noit de fchynvleiende woorden, welke le Clerc Ca) zegt: Dat het zeldzaem is, dat dezen, wie geen vrees voor aenftekende Ziekte heeft, 'er van Zal aengetaft worden; en dat het in dit geval als iets bezonders is aen te merken, dat is, dat de Poltrans CBevreefde) het eerft geflagen zijn, den minften indruk op myn gemoed gemaekt. Want daer ik onder Gods zegen by die menigte aenftekende Ziektens t'elkens van befmetting ben bevryd gebleven, wil ik liever aen myne nouwkeurige voorzorg die ik nam, toegefchreven hebben, dan aen myne onbevreesdheid.
My is wel juft niet onbekend, dat fchrik, vreugden droefheid, dejammerlykfteuitwerkingop den Menfeh kan te weeg brengen, zoo als men ten voorbeeld heeft het treurwaerdig Geval van Montanus (b) „ Hoe dat 'er onder de ge„ harnafte Ruiters by den Veldflag van Buda in „ Hongarien eenen was, den welken.wel door zy„ nen Helm vermomd, egter door zynen heldèn„ moed, zoo zeer boven andere uitblonk, dathy „ de oogen van alle tot zig trok; maer eindelyk
O) Lib. Cit. Tom. II. pag. 385.
(Z>) EJfais de Montaigne. Liv. I. Chap, 2.



138 Aenmerking over de
„ onder het geweld ongelukkig door het ftael „ fneuvelde. Ider roemde dien uitmuntenden „ Krygsheld, en beklaegde grootelyks zyn ver„ lies: Na het eindigen van den Slag poogde ider „ te weten, wie hy was. Daer ftond onder an„ dere by het Lyk, toen men den Helm zoude „ afligten, eenen duitfchen Edelman, genaemd „ Raifciac; dezen boven andere getroffen door het „ zeldzaem voorbeeld van zulk een heldenmoed, „ erkent dat het zyn eigen Zoon is. De beklaegenw de menigte drukt door woorden en traenen hun„ ne fmert uit, hy alleen zwygt; en terwyl hy zy„ en drooge oogen op het Lyk van zynen Zoon „ geveftigd houd, verftompt hy, hy verftyft, valt „ plotfelyk ter aerde, en geeft den geeft. "
My is insgelyks niet onbekend het wonderlyk verfchynfel, welk den grooten Boerhaave (a) in 'tArmhuis te Haarlem is bejegend: „ Hoe „ aldaer onder andere een Meisje door fchrik aen„ getaft, kort hier op door een ftuipagtige Zenuw„ ziekte overvallen wierd, en hoe den volgen„ den dag een van de helpers haer met aendagt „ befchouwende, door die zelve ziekte wierd „ aengetaft ; vervolgens een derde, vierde, ja „ alle zoo Meisjes als Jongens door die oorzaek ,, de zelve ziekte kregen; enwydersdoor 't enkel „ aenfchouwen van eikanderen, op den zeiven
(«) Abr. Kaau , Boerhaave, impet. Faciens Hippocrati. Dicl. §. 406.



Rotkoorts en Roodeloop. 139
„ tyd door die ftuipagtige beweging dermaeten „ wierden getroffen, dat het een der akeligfte „ vertooningen opleverde.
Deze en meer andere Gevallen, die ik kortsheids halve voor by gaen, en waer onder 'er zelfs zyn, die ik by eigen ondervinding kon aenhaelen, zyn egter niet volledig genoeg om voor algemeen te konnen doorgaen: Waerlyk gelukkig voor het Menfphdom, dat deze niet algemeen zyn aengenomen; want was het zoo, dan voorzag ik dat 'er mogelyk weinige jaeren zouden verloopen wezen, of onze bcfchaefdfte Volkeren in de Steden konden gelyk gefielt worden aen de domfte Turken , die door hun grovepredeftinatie geen vrees erkennen; en dan zouden ook de hoogfi: noodzaekelykfte voorzorgen, om zig voor Befmetting te bevryden, daer dog anders le Clerc zoo op uit is, teenemael onnoodig wezen, waer uit ik verder tot gevolgtrek, datdegrootfte Geneesheeren, niet altoos de oplettendfte Waernemers zijn.
Liever wil ik met den beroemden Hoffmann Ca) zeggen, dat ik geenzins van gevoelen ben een groote vrees te feilen voor oorzaek van befmetting der Peft oft andere contagieufe Ziektens; want gelyk de Kinderen, welke immers geen vrees erkennen, dog even zoo wel befinet worden dan andere, ja zelfs by den Roodeloop
(fl) La Médecine raifonnée. Tom. IV. pag. 261,



140 Aenmerking over de
gemeenelyk nog het allereerfte Slagoffer zyn, zoo blykt ontegenzeggelyk, dat men ichrik en vreezo zoo zeer niet voor een wezendlyke Oorzaek mag houden. Daerenboven moet men by de Landslieden voor fchrik oft vreeze zoo zeer niet bedugt wezen, als zy maer anders de voorzorgen in agt nemen, want de meefte kennen geen vrees voor Ziektens; en zyn 'er nog eenige onder bun, die 'er een fchrik voor hebben, dan is het denkbeeld 'er van maer oppervlakkig; want zeer zelden verfchrikken de meefte van eenen overftap naer een Land, waer van tot heden nog geenen reizenden oit op aerde te rug kwam.
Dog egter uit al het Voorgebragte moeten zig eenige nu niet verbeelden, aiofik fchrik en vrees hierom-geheel buiten alle aendoening ftelde, geenzins ; zy konnen de levendigfte indrukking op- ziel en lichaem te weeg brengen, en de Levens-geeften dermaeten neeiflagtig maeken, dat die Menfchen (voor-al wanneer'er nog een gefchiktheid by gepaerd gaet) eerder aen Befmetting vatbaer zyn, dan andere. Men zal t'elkens waernemen, dat het Smetgift op deze Lichaemen met meer hevigheid zal werken, dan op die, welke bedaerdheid van geeft bezitten, en alle vrees uit hun gemoed verbannen.
Om d'oorzaek van den Roodeloop in Injeblen te zoeken, zoo als den beroemden Linn^us, Rosen a Rosenstetn en eenige andere gewilt hebben , dit heb ik hier voren, tweede Deel bypag.. 30, op het wydloopigfte aengehaelt, en aldaer te



Rotkoorts en Roodeloop, 141
gelyk betoont, dat dit even als andere voorgewende oorzaeken, onbeflaènbaer is. Wie egter over dit voorwerp iets wydloopiger wilt hebben, ziet den Heer Wilderik, (a~) die hier over tegen LiNN-ffius' en Rosen a Rosenstein een geheel Traétaet heeft gefchreven.
Tot dus verre de meefte Stellingen voorgedraegen te hebben, welke door dezen oft genen Schryver als de naefte oorzaeken des Roodeloop zyn opgegeven; en teftens bewezen hebbende, dat eenige oft ongegrond oft niet aenmerklyk waeren voorgefteld, thans gaen ik over tot die, welke my de waerfchynelykfte zyn voorgekomen: Dus zeg ik, dat oft een beurtwiflèling van groote Hitte tot Koude, waer door de ongevoelige Uitwaefteming word geftremt, oft eenen bedorven Dampkring, Hongersnood , te nouw betrokke Le gers, ongezond Water en Spyze, oft een eigen Smetgift zelfs, als zoo veel werkende oorzaeken moeten befchouwt worden, welke in ftact zyn, eenen Roodeloop te verwekken. Maer wat de naefte oft tweede .oorzaek betreft, deze ftel ik even gelyk te zyn als by de Rotkoorts; naementlyk dat een oft meer van de hier boven genoemde oorzaeken ons ruftend Koortsgift in bewegingbrengen, en dan vervolgens naer den Aerd der oorzaeken, gefchiktheid der Lichaemen, oft an-
(a) Ernftig dog teffens fchertzend Onderzoek, of de oorz.aeke van Roodeloop aen Infeclen moeten toegefchreven worden.



142 Aenmerking over de
der bygevoegde reden, oft eenen goedaerdigen oft kwaedaerdigen Loop konnen veroorzaeken.
Zimmerman, welken zoozeer niet op de uiterJyke Oorzaeken bedagt was, ftemt egter toe, dat met uiterlyke zig ook inwendige konnen verbinden, en deze maeken, zegt hy: Ca) Het Zaed der Ziekte uit, en konnen zelfs eenigen tyd in het lichaem verborgen liggen, tot zy naderhand door een Verkouding uitbreken.
Uit al het te neergeftelde, meen ik nu genoegzaem bewezen te hebben, dat de waere Oorzaeken, welke den Roodenloop verwekken, deze zyn, die ik zoo aenftonds heb opgegeven; en uit het volgende zal nader blyken, dat die zelfde Oorzaeken weinig oft niet verfchillen van die, welke de Rot koortfen tot gevolg hebben.
Ca) Verhandeling over den Roodeloop. pag. 6.



Rotkoorts en Roodeloop. 143
VIERDE AF DE ELIN G.
Of 'er verfchil is tuffchen d'Oorzaeken on^er Rotkoortfen en die, welke den Roodeloop tot gevolg hebben.
DEn zeer kundigen de Man Ca) zegt: Het is aenmerkenswaerdig, dat men binnen deze StadNimwegen Jedert dat de Rotkoorts alhier geregeert heeft, voor-al federt de laetfte tien jaeren, dat joort van Loop, welk men Dyflènterie noemt, niet bejpeurt heeft; daer men die anderzins genoegzaem jaerlyks in den Nakomer, het zy épidemique het zy fporadique,^/eegt waer te nemen.
Den onvergelykelyken Pringle, Cb) wiens vlug en navorfchend oordeel byna niets ontfnapte, heeft insgelyks aengeteekent: Dat de Rotko rts en Roodeloop, hoe verfchillende in uitwerking, egter maer een en de zelve oorzaek erkenden. En elders: Cc) Het fchynt, dat den Roodeloop veroorzaekt word door een oorzaek weinig verfchillende van die, welke onze gala<*tige Koorts ten gevolg heeft. Tissot, Ramazzi-
(a) Verhandeling over de kwaedaerdige Koorts, pag. 58.
(b) Obfervat. fur les Malad. des Armées. Tom.I.p. 12 £f 8#.
(c) Lib. Cit. Tom. II. pag. 18.



144 Aenmerking over de
m, en Morton hebben mede aengeteekent: Dat* wanneer een talryke Befmetting van Rotkoorts fen begon te bedaeren, dat 'er dan een menigte Roodeloopen ontftonden, welke met die Koortfen veel overeenkomft hadden. Het zelfde heb ik insgelyks zoo waergenomen: Want daer de Rotkoorts eenige jaeren agter elk anderen vry fterk had gewoed, zag ik eensklaps, dat de Dyjfenterie begon. En wederom op een ander tyd, wanneer den Loop het eerft begon, zag ik zeldzaem, dat de Rotkoorts algemeen regeerde; ten zy hier oft daer op afgelegene plaetfen, waer den zei ven zig nog niet geopenbaert had. Zimmerman Ca) ftemt insgelyks hier in over een: Dar de Oorzaeken van den Roodeloop even als die van de Rotkoorts zijn. Meer andere Schryvers, die ik kortheids halve voorbygaen, hebben dit mede aengeteekent.
Ondertufichen het geen nog de grootfte waerfchynelykheid aen dit gevoelen byzet, is, dat ik verfcheide maelen waernam, voornaementlyk in 't eerfte tydperk, wanneer den Roodeloop begon, dat 'er in een en het zelfde huis twee a dry met de zelve befmet zynde, in tegendeel andere aen een Rotkoorts ziek lagen, die oft met de Dood oft met de Genezing byna een en den zeiven uitgang hadden: Want indien zy geneefden, liet
de
(a) Verhandeling over den Roodeloop. pag. 17. 25,



Rotkoorts en Roodeloop. 145
de Koorts, die van den aenvang onder een ander gedaente zig voordeed, haer waer Caracter maer kennen, na dat alle Toevallen overwonnen waeren. Stierven de Lyders, dan waeren de Toevallen (buiten de menigvuldige Afgangen) weinig oft niets van eikanderen verfchillende; daerenboven ondervond ik wel haeft, dat de Genezing in beide Ziekten, door een en de zelve Geneesmiddelen met weinig onderfcheid en met het befte gevolg, kon ondernomen worden. Zêidzaem zal men zien, wanneer den Roodeloop oft Rotkoorts ergens regeert, dat men de waere intermitterende Koortfen, buiten eenige Qjiartanre, zal aentreffcn, die dog anders in den Voor- oft Na-zomer gewoon zyn, zig zoo regelmaetig voor te doen; Ten overvloede ik heb nog opgemerkt* dat, wanneer den Roodeloop in een huis was ophoudende en eenige Gefleilen overfchoten ■, die door de zelve niet befmet wierden, het namaels gebeurde, zelfs by fommige maer weinig tyd daer na, dat zy door een nader werking, eigen aen de Logt oft een ander verborgen oorzaek, door een Rotkoorts hevig wierden aengetaft.
Uit al het opgemelde meen ik met grond te moeten befluiten, dat d' oorzaeken, welke de Rotkoortjen tot gevolg hebben, weinig oft niet van die moeten verfchillen, welke den Roodeloop verwekken.
Sydenham, dat groot cieraed van Engeland, Derde Deel. K



146 Aenmerking over de
die geloovelyk van 't zelve gevoelen was, heeft daerom niet ten onregt aengemerkt wanneer hy zegde: Dat de Dyflènterie niet anders dan een catharreufe Koortsftof was, die naer de Darmen ging. Zelfs Cjelius Aurelianus heeft reeds ten zynen tyde den Roodeloop een Rheumatijmus der Darmen genoemt» Maer by dit alles konden eenige voorftellen: Waerom die zelve oorzaeken niet t'elkens een Rot- oft andere Koorts te weeg brengen, in plaets van in die tyd zoo regelmaetig eenen Roodeloop te verwekken ? Indien ik de zaek wel op heb, dan meen ik deze vraeg door het volgende te konnen oploffen:
De vergiftige Waefièms, welke in den Dampkring voor handen zyn, konnen oft door de groote Hitte uit hunnen Aerd, op hun eigen, oft met ander oorzaeken t' faemen gemengd, tot een vergiftige Scherpte ontaerden, welke de meefte Toevallen, die den Roodeloop verzeilen, kan te 'weeg brengen, en teffens daer by het vermogen hebben, om ons ruftend Koortsgift in beweging te brengen, zoo als wy by de Rotkoorts tweetje Deel pag. 37 hebben gemeld. Insgelyks kan het drinken van bedorven oft ongezond Water, het eten van ongefchikte Spyze, de Stremming eener ongevoelige Uitwaeflèming, en voor-al de voorgefchiktheid der Lichaemen, oft op hun eigen oft t' faemen gemengd, dit mede te weeg brengen. Daerenboven, wanneer volgens den Aerd der uitterlykc oorzaeken, welke zig thans met de



Rotkoorts en Roodeloop. ï%f
inwendige hebben konnen vereenigen, hier uit kart een Gifting oft Fermentatie ontftaen, en vervolgens een Gift oft Prikkelftof geboren worden, welk onmiddelyk dóór zyn hevige Scherpte, onlydelyke Pynen, verfcheuring en verknaeging in de teere Bloedvatjens van Maeg en Darmen kan veroorzaeken, en te gelyk den Motus Periftalticus zeer fterk doen vermeerderen en naer onderwaerts aenzetten. En teflèns kan men hier by, na maete de hevigheid dezes Prikkel, ook den min oft meerderen bloedigen Afgang afleiden, en te gelyk de reden verklaeren, waerom Boerhaave, (a) Degnerus, Cb) Eller, (~cj deMan^J en meer andere de giftige oorzaek des Roodeloop niet oneigen aen een arfenicale uitwerking héb' ben gelyk geftelt.
Menigvuldige Bevindingen hebben my nog teil klaerften getoont, dat de fmettende Oorzaeken * wanneer eenen Roodeloop regeert, en ons ruftend Koortsgift in beweging heeft gebragt, met meerder hevigheid werken, dan wel by de Rotkoorts^ Maer of dit aen de voorgefchiktheid, oft aen een bezonder Smetgift is toe te eigenen* durf ik niet bepaelen: Dog genoegzaem dat de ondervinding my noit gemift heeft, wanneer iemand by eenen
(a) Confultat. agter fes Maladies des feux. pag. ^65.
(b) Hiftor. Medic. de Dyffent. biliof. 8» contag. pag. 33.
(c) De Ja Connoiff. £f du Traitement des Malad. pag. 432.
(d) Verhandeling over de Rotkoorts, 77.



148 Aenmerking over de
graflèrenden Roodeloop my klaegde van een gietende beweging ontrent de Maeg, oprifping , rommeling van Winden &c., of ik kon dit oogenblik reeds voorzeggen, indien hy niet Ipoedig Hulpmiddelen gebruikte, dat hy mogelyk eer korte uren door den Loop zou aengetaft geweeft hebben; en waerlyk dit heeft my zeldzaem, ten zy den zeiven eenige uren oft een dag laeter verfcheen, bedrogen. Daerenboven meen ik nog, dat de giftende en prikkelende beweging der onderlinge Giften de waere Oorzaek is, waerom de ziekmaekende Stof geheel oft gedeeltelyk zig zoo gewillig na het Darm-canael begeeft.
Wat de Rotkoorts betreft, welke voor oft van den aenvang oft na verloop by fommige Roodeloopen verzeld gaet; dit kan toegeëigent worden, doordien 'er mogelyk van die zelfde fmettende Oorzaeken, voor-al eer die eens ter degen aen 'tgiften waeren, voor een gedeelte tot de vloeibaere niajja konnen overgegaen zyn, hoewel die naderhand even gemakkelyk tot de zelve konnen overgaen. Hoe meer nu de Voorgefchiktheid of *le Vogten tot rotting overhellen, des te kwaedaerdiger zal men die Koorts aentreffen, en uit die zelfde oorzaek kan ook die vraeg beantwoord worden, waerom in dezen oft genen Lyder den Roodeloop met oft zonder Koorts begint, en waerom niet alle Lyders door deze Ziekte, op het hevigfte worden aengetaft?
Wat de reden is, waerom den Roodeloop fe-



Rotkoorts en Roodeloop. 149
dert de laetfte tien a twaelf jaeren t'elkens ons Vaderland zoo ftandvaftig heeft'bezogt; hiervan meen ik de Oorzaek te moeten vinden in de groote Zomer-hitte, die wy alsdan ter dier tyd hadden. Hippocrates Ca), heeft daerom voorzeid : Door groote droogte komen fcherpe- KoortJen, en wanneer, het meefte gedeelte des jaers zoodanig is geweeft, als deszelfs geftaltenis, zoo moet men ook zoo^nige Ziektens meeft-al v&rwagtem Geen wonder; wyl wy onze befte Vogten door Uitwaeflèming verliezen, moet volgen, dat de te rug geblevene tot zekere fcherpe Prikkelbaerheid overgaen; en fielt men daer nog by de koude nagten, welke gemeenelyk op. groote Zomerhitte tydig volgen, waer door de ongevoelige Uitwaeflèming min oft meer word onderdrukt; dan zal men ligt begrypen, waerom deze Stof zoogewillig en ftandvaftig zig naer de Darmen begeeft, 't Geen .Rosen a Rosenstein (b) mede zoo begrepen heeft, wanneer hy zegt: Word de ongevoelige Uitwaeffeming belet, dan neemt zy dikwils hoeren weg naer de Darmen, en rigt dus de Vogten naer de zelve. En zeker, wanneer worden wy op ander tyden door Diarrhaen en Cholera Morbi meeft aengetaft? is het niet juft in die Saizoenen oft Jaergetyden, wanneer de ongevoelige
(a) Lib. III. Aphorifm. VII.
(b) Kermis en genezing van de Ziekte der Kinder.pag. i^0.



l^o Aenmerking over de
Uitwaeflèming min oft meer word onderdrukt? Geen wonder dus dat de Dyffenterie in dien tyd, wanneer de Oorzaek nog door iets fcherps oft vreemds kan aengezet wezen, zig zoo regelmaetig en ftandvaftig voordoet.
De Winters, die wy in die tyden hadden, waeren alle 'tzy in het Voor- of Na-faizoen zeer regenagtig en ontftuimig, waer op onmiddelyk eenen heeten en droogen Zomer volgde of reeds voor by was. Hippocrates (a) heeft alsdan ook voorzegt: Zoo den Winter \uidelyk oft flap en Zeer regenagtig is g&veeft, maer de Lente droog en noordwindig, de Vrouwen, wiens baertyd in de Lente is, krygen uit de allerminfte oorzaek Mifvallen.... Andere Luiden bekomen Roodeloop en drooge zweerende Oogen; en de oude Catharren, die hun haeftig jvegnemen.
Git al het te neer gefielde meen ik ten overvloede genoegzaem bewezen te hebben, dat de Oorzaeken, welke den Roodeloop voordsbrengen, weinig oft niets van die verfchillen, welke de Rotkoortfen tot gevolg hebben; alleen met dit onderfcheid, dat buiten Pyn en bloedige Afgangen , alle andere Toevallen byna gelyk zyn : Zoo dat d'Oorzaeken in den aerd geenzins, maer. wel in uitwerking iets verfchillen, en de reden waerom zulks gefchied, meen ik hier voren genoegzaem bewezen te hebben,
(aj Com.pag. j27- Lib: II. Jphor. XII. & XIII.



Rotkoorts en Roodeloop. 151
VYFDE AFDEELING.
Qnderfcheid en verdeeling des R oodeloop.
DE meefte Schriftftellers zyn het tot heden nog niet eens wegens de verdeeling des Roodeloop, nademael fommige alle Bloedsontlaftingen zelfs den Fluxus H&morrhoïdalis niet uitgezonderd, ja alle Diarrh<een, die maer wat gemeen zyn, onder den Roodeloop willen begrepen hebben -%_ terwyl weder eenige door die Ziekte niet anders verftaen, dan deze, welke wy thans verhandelen. Andere, die de zaek nog beter meenen te begrypen, willen den Roodeloop in Dyffenteria epidemica, Dyfenteria fporadica, Dyffenteria critica, en in Fluxus hepaticus verdeeld hebben. Dan hoe beftaenbaer alle deze verdeeling is, met het denkbeeld, 'twelk men in 'talgemeen zig van den Roodeloop heeft gevormt, kan hier voren op onderfcheide plaetfen nagezien worden.
De Heeren Sauvages, Ca) Pringle, (b) Lieutaud, Cc) Eller, Cd) Stork, CO Theden, Cf)
(a) Nofologia. Tom. 1IL IX. Claf, pag. 65. 67- 7°( b ) Obferv. fur les Malad. des Armées. Tom. II. p. 2. 6° 29.
(c) Précis de la Médecine praüque. pag. 310.
(d) De la Connoif. £f duTrait. des Maladies. pag. 428.
(e) Onderwys in de Geneeskunde, pag. 188.
(f) Genees- en heelkmidig Onderwys. .pag. 302.



152 Aenmerking over de
en meer andere hebben gezegt: Bat alle Buiksontlaftingen, wanneer die lang aenhouden oft hevig lijn,, zeer ligt in eenen Roodeloop konnen veranderen. Dat zulks, wanneer 'er eenen Roodeloop is heerfichende, zeer ligt kan gefchieden, wil ik geern toellemmen; maer dat zulks op ander tyden, wanneer hy niet algemeen is woedende, t'elkens zoo ligt zou gebeuren, daer in ben ik nog zeer verwyderd, dit te willen gelooven. Daerenboven was dit zoo, wel dan waeren wy byna noit van den zeiven bevryd, daer het integendeel zeker is., dat federt zyn eerfte verfchyning, het wel twintig oft meer jaeren geleden was' dat wy onder ons geen Roodeloop hadden befpeurt.
In myne yitgeftrekte Pratyk, wat nadenken ik my te binnen breng, heb ik nog noit eenen Doorloop in een waere Dyffenterie zien ontaerden. Dit heb ik wel opgemerkt, dat Lyders, wanneer den Doorloop eenigen tyd had geduert Bloed met hun Stoelgangen kwyt wierden, maer daerom vyas dien Doorloop niet befmettend; want ik geloove, dat hy dan eerder door verflapping der Ingewanden bleef voorddueren, dan wel door eeii ander Oorzaek. Zelfs by Rotkoorts, waer zig den Doorloop van het eerfte tydperk voordeed, hadden andere, in het zelfde huis, welke naderhand door die zelve Koorts befmet wierden, hierom dien Doorloop niet; daer het immers by den Roodeloop zeldzaem mift, oft gelyke Oorzaeken brengen gelyke Toevallen voord.



Rotkoorts en Roodeloop. 153
Maer federt dat den Roodeloop eenigen tyd herrewaerds zig jaerlyks onder ons doet gevoelen, en wanneer den zeiven zig ergens had geopenbaert, dan heb ik niet zelden waergenomcn, dat ook de geringfte Buiks-ontlafting in een waere DyJJenterie ontaerde.
Uit al het voorgebragte blykt, dat 'er hedendaegs onder de Geleerde nog een groote verwarring plaets heeft, welke Ziekte men eigentlyk onder den naem van waeren Roodeloop moet verftaen. Want om alle Buiksontlaftinge, 'tzy die met Bloed oft niet gemengd is, den naem van DyJJenterie te geven, komt my geheel onbefiaenbaer voor, en onderhevig aen grove mifiafting. Het volgende ftaeltje is 'er een bewys van:
„ Zeker Geneesheer een Jofvrouw behandelen„ de, welke aen inwendige H&morrhoïdes ziek „ lag, en die haer Stoelgang niet dan met de „ grootfie pyn en moeite kwyt wierd, dan om ,, dat zy Bloed ontlafte, verbeelde zig dezen Heer, „ dat haere Ziekte eenen waeren Roodeloop was, „ welken daerenboven nog gepaerd ging met he„ vige Tenejmi, waerom 'er ook de grootfie „ voorzorgen wierden genomen, en op lyfstraf „ verboden , dat geen Menfeh van het Huisge„ zin de Ziek-kamer mogt naderen; daerenbo„ ven wierden de Afgangen, die zy eens oft „ over ander dag met de grootfie pyn kwyt raek„ te, in diepe kuilen ter aerde beftelt, op dat „ quafi den vergiftigen Waeflèm de Gezonde niet



154 Aenmerking over de
„ mogt helmetten. Wanneer ik by deze Jofvrouw „ in Raedpleging wierd geroepen, en al die uit„ nemende voorzorg aenzag, kon ik my nouwe„ lyks van lachen onthouden. Ik deed dien an„ ders braven Do&or zyn mifiafting begrypen, „ en de Lyderes genas voorfpoedig," Iets wonders is hier by aen te merken, toen de waere DyJJenterie eenige jaeren laeter vericheen, ontkende dien zelfden Heer hardnekkig, dat dit den waeren Roodeloop was; maer een nader en ongelukkige bevinding overtuigde hem wel haeft van het tegendeel.
Wanneer de DyJJenterie in lange jaeren niet gewoed heeft, kan het zeer ligt gebeuren, dat den grootften Geneesheer een mifflag buiten weet begaet. „ My geheugt nog zeer levendig toen „ den Roodeloop byons allereerft zig openbaerde, „ hoe ik by een Jongeling van negentien jaeren „ eenen groven mifflag beging. Dezen werklyk „ eenige dagen door den Roodeloop aengetaft zyn„ de, liet myne hulp aenzoeken: In dit oogen„ blik by hem komende, en zynen ftaet zoo maer „ oppervlakkig befchouwende, om dat ik geen ge„ dagten aen DyJJenterie had, behandelde ik „ zyne ziekte maer enkel voor eenen verwar„ loofden doorloop, die niet dan uit verflapping „ der Ingewanden bleef voorddueren: En waer„ lyk zoo niet twee dagen daer na, wanneer ik „ den Jongen weder zag, en te gelyk in de zelve „ Buert by eenige andere Lyders wierd geroe-



Rotkoorts en Roodeloop. 155
„ pen, die insgelyks eenen doorloop hadden, en „ deze my berigt gaven, 'dat hun ftoelgangen „ met bloed waeren geverwd; waer op ik tot „ het denkbeeld van den Roodeloop kwam, en „ die hy ook waerlyk was; mogelyk had den „ ongelukkigen Jongen het flagoffer myner mis„ tafting geweeft, "
Niet minder gefchiedde het eenige weken laeter, wanneer ik in raedpleging voor den Heer Major van het Hollands Regiment des Vorjt van Waldek geroepen wierd: Dezen ongelukkigen Heer had reeds vyf dagen de hevigfte en fchriklykfte pynen uitgeftaen , wanneer ik tot hem kwam: Zynen Regiments Doftor behandelde zynen toeftand voor gevolgen van inwendige verflapte H&morrhoïdes; waerom hy hem onafgebroken den Cortex peruvianus liet gebruiken, waer op hy t'elkens hevig braekte, en onlydelyke pyn uitflond. Tot geluk had ik geen groote moeite om zynen Geneesheer, die buiten dat een kundig man was, te doen begrypen, dat alle deze Toevallen en Verfchynfels geenzins met de gevolgen van de H&morrhoïdes over een kwamen, maer wel met die van een waere DyJJenterie. Ik verhaelde hem wyders myn mistafting hier boven vermeld; waer op wy fpoedig over een kwamen; dog den goeden Heer Major ontfnapte het ter nouwer nood. Eenen anderen Heer, die in een der aenzienelykfte Krygsbedieningen ftond, wedervoer ontrent het zelve lotgeval; dog dezen



15$ Aenmerking over de
was zoo gelukkig niet; Want toen ik by hera kwam, waeren zyne Ingewanden reeds met koud Vuer bezet, waer op hy ook ongelukkig des anderdaegs den geeft gaf.
Uit deze Verhaelen blykt, dat men niet genoeg oplettende kan wezen, om zig aen zulke gevaerlyke mistafting niet bloot te ftellen; waerom ik ook meene, dat het beft waer, om voortaen alle verwarring en mistafting voor te kommen, dat men onder den naem van Roodeloop, 'tzy of dien goed oft kwaedaerdig voorkomt, geen ander ziekte begreep, dan die, welke op deze oft gene plaets algemeen is woedende, en zeer befmettend is; en dat men alle andere Ziekten , welke met Bloedontlafting gepaerd gaen, en niet befmettende oft algemeen zyn heerfichende, daer buiten ftelde: Dit zou minder verwarring en een beter denkbeeld van deze verderflyke Ziekte geven; en wanneer dit eens algemeen was aengenomen, dan meen ik, dat men den Roodeloop zeer gemakkelyk en eenvoudig op de volgende wyze kon verdeden.
1. In eenen goedaerdigenmet oft zonder Koorts.
2. In eenen, by welken een Ontftekings Koorts verzeld ga et.
3. Eenen kwaedaerdigen, die met Rotkoorts gepaerd is.
4. En in eenen langduerigen. Hippocrates heeft deze Ziekte den naem gegeven van Dyjjenteria ook Difficultas Inteftino-



Rotkoorts en Roodeloop. 157
turn, Celsus heeft ze Tormina genaemt, (xelius Aurelianus Rheumatifmus cum Ulcere, Paracelsus 'Morbus DiJJolutus, Svdenham Febris DyJJenterica, d'Italiancn noemen ze Caque Sangue, deFranfche, la Dysenterie, Cours de Ventre, d'Engclfche Difentery, Bloody, d'Hoogduitfche Durchlauf, Rothe Rurhe, en de Nederduitfche Rooden oft Grouwcnloop. Hoe verfchillig deze naemen ook mf,gen wezen, egter blykt uit de Befchryving en Toevallen, welke de opgemelde Schryvers van deze Ziekte hebben gegeven, dat zy onder dien naem den waeren Roodeloop hebben begrepen.
Boven het te neergeftelde, moet men verders nog aen merken, dat men Zeldzaem den waeren Roodeloop zal zien te voorfchyn komen, dan in de Maenden Julius, Auguftus, September en October, waerom dit mede als een bezonder ken- , teeken van onderfcheiding in foort gelykende Ziekte moet aenmerkt worden; niet tegenftaende den Roodeloop in andere Maenden ook kan regeren, zoo als Hippocrates (a) ons leert: Alle Ziektens, die den gewoonen tyd pajjèren, konnen ook het geheele jaer door Voorddueren. Maer dan moet men hier by aenmerken, dat den Roo~ deloop zig reeds hier oft daer fterk geopenbaert heeft, en dat den zeiven, niet dan door aenfteking en voordplanting blyft voorddueren, oft wei-
fa,) Lib, 4. Epidem.



158 Aenmerking over de
rrig tyd ophoud, om dan naderhand met meerder woede zig weder uit te breiden.
Pringle (a) merkt ook aen, dat den Roodeloop, weiken in 'tvoorjaer begint, op wyd na zoo gevaerlyk oft zoo menigvuldig niet is, als op het laetfte van den Zomer. Dit heb ik insgelyks zoo waergenomen. Nogtans ten jaere 1783. heb ik den Roodeloop vroeg in de Maend April zeer kWaedaerdig en doodelyk bevonden, zoo als Zim* ïwerman (b) mede heeft opgemerkt.
(a) Ohferv. fur les Maladies des Armées. Tom. II. pag. 2.
(b) Verhandeling over den Roodeloop. pag 34.
ZESDE AFDEELING. Kenteekens des Roodeloop.
BEvorens wy tot de Kenteekens overgaen, is het noodig, dat men voor afweet* welke deelen door de onderlinge Giften des Roodeloop worden aengetaft.
De Maeg én Darmbuis is eigèn'tlyk de waere zitplaets dezer vreezelyke Ziekte; de Maeg is eenen vliezigen Zak, wiers faemenftelfel uit verfcheide Vliezen beftaet, die in 'tbezonder hun eigen benaeming hebben. Haller, Albinus en Marrher hebben geftelt, dat 'er zeven in getal



• Rotkoorts en Roodeloop. 159
zyn, als den binnenften ruigen Rok, Menbrana Villofa, Celagtigen, Cellulofa, Zenuwagtigen, Nervoja, wederom Celagtig, Cellulofa media, Spieragtig, Mufculofa, nogmaels Celagtig, Celluloja tertia*, en de zevenfte, Externa, is vall, uitwendig, zeer glad en afkomllig van het Buikvlies, Peritonceum.
Alle deze Rokken nu worden doorvlogten van een zeer groot getal Slagaderen, Aderen* Watervaten en Zenuwen. De Slagaderen zyn meelbal af komfh'g van de Cosliaca en Hepatica, zoo mede van de naeft-gelegene Deelen. Ziet Albinus, Cowperus, WixtLow, Palfvn en meer andere. De Aderen, die het Bloed uit deze Slagaderen overvoeren, eindigen alle in Takken van de Poortader , Vena Portarum; de Water-vaten komen in eene tamelyke menigte, voornamentlyk van de kleine Bogt van de Maeg, en zy geven het Watervogt, dat zy voeren aen de Chyl of Borfibuis. De Zenuwen, van de Maeg en Darmen zyn zeer talryk, en ook van daer de zeer aenmerkelyke aendoening van gevoel; zy komen voor het grootüe gedeelte' voord van het agtfte.paer, het welk wederzyds langs den Slokdarm nederdaelende, eindigt in een Zenuwenvlegt, die het voorfte en agterfte deel van de Maeg voorziet, en de voorfte en agterfte Zenuwenvlegt genaemt word. Voor 't overige heeft de Maeg en Darmen nog Zenuwen van de groote Zonnevlegt, die van de tuüchen-ribbige Zenuwen beneden het Middenrif gemaekt worden;



ï6ó Aenmerking over de
De Maeg ligt geplaetft onder het Midden-rif: Diaphragma, aen de regter zyde, voor een J. deehe bedekt met de Lever ,Vaen de inket zyde met de Milt. Aen de linker oft bovenfi zyde « den Slokdarm, die als een deel van dZ lak der Maeg aen te merken is; en aen het regter oft benedenfie gedeelte der Maeg is een Opening,die het begin der Darmen uitmaekt.
Het eerfte dezer Openingen word den Krop en het tweede den Poortier genaemt: Aen het laetfte is een kunftg Klapvlies, bet welk bet genomen voedfel by kleine hoveelheid teffens in de Darmen inlaet, en in het welk het vervolgens de overige vereifchce verandering ondcrgaet.
De Darmen zyn insgelyks vliesagtige Buizen, die men zelfs als een verlenging van de Maeaenmerken kan. Zy Worden onderfeheTden n dunne en dikke Darmen, en ider van d ze we derom in ryderlye verdeelt, te weten inZ£ den Twaelfvingengen, Duodenum, den Nugteren Jejunum, en den Gekartelden Darm, Ileum. De Dikke zyn verdeeld in den Blinden, Qecum, den Kionkel-darm Colon, en denEndel-darm, Rehum.
Door alle deze Darmen is een menigte van Sagaderen, Aderen, Zenuwen en Watervaten
vSfrl' S°n °f mCni-te van kleine Melk. va es oft_ Meikaderen, door welk het Maegzap,
%'^'ul^e fpyze getrokken, naer des zelfs ver! ^emelpiaets in het Darmfeheil gevoert word. Van
daer



ïtbtkoorts en Roodeloop. i6i
daer loopt het zelve door deChylbuis langs den Ruggraet opwaerts * en vereenigt zig met den linker onderfleutel-beenigen Ader* van waer het Maegzap zig trapsgewys in Bloed begint te veranderen. Van de Maeg af tot aen den Aers toe zyn alle deze Buizen in eene geftaedige wormwvze Beweging-, die men Motus periftal'ticus noemt* en hier door worden de Spyzen ontbonden, de voedende en zappige deelen afgefeheiden en tot de Meikaderen overgébragt. Deze Mei kaderen worden door middel van het Darmfcheil na een algemeene Verzaemelplaets geleid, welke genaemt word Receptaculum Chyli, van daer word den Chyl door een Buis, Duètus thoracicus, langs den Ruggraet loopende, in de linker onderfleutel-beenAder gevoert. Door deze werking worden wy gevoed, en het zelfstandigüe gedeelte van ons Voedfel in Bloed verandert, en door het geheele dierlyke geftel omgevoert, tot onderhoud van alle deelen van dit zoo verwonderlyk faemenftelfel des Menfchens lichaem.
Uit deze korte dog genoeg verklaerde Befchryving zal men genoegzaem konnen opmaeken, dóór welke Werktuigen onze Spysverteering gefchied, en Welke Ingewanden het zyn, die de waere zitplaets dezer verderflyke Ziekte is.
Thans komen wy tot de voorafgaende Kenteekens, die eenen waeren Roodeloop verzeilen. Deze nu zyn een beurtwiffeling van Koude tot Derde Deel. L



IÓ2 Aenmerking over de
Hitte, verzeld van een min oft meerder beweging van Winden in 'tGedarmte; waer by als nog gepaerd gaet een tuflèhenpoozende zwaere of ligte ftekende pyn, die zig dan in de dunne oft dikke Darmen doe: gevoelen,1 en wanneer die zeer hevig is van Celsüs Tormina, Buikfnyding, en by de Grieken Moeilykheid der Darmen is genoemd. B y zwaer Gevallen gaen alsnog verzeld eenen bitteren Mond, Walging, Braeking, Afkeer van eten, grooten Dorft, Pyn in Lenden, Armen en Beenen, ongeruften Slaep; op alles het welk fpoedig of laeter den Doorloop volgt.
By zeer ligte Gevallen gaen zeldzaem meer dan een of twee dezer Kenteekens verzeld, maer by zwaere en gevaerlyke bezoekingen gaen gemeenelyk alle deze Kenteekens voor af.
By alle Epidemien is dit bezonder aen te merken, dat alle Menfchen zelden in een en den zeiven graed ziek zyn. Eenige hebben de heerflehende Ziekte in eenen zeer hoogen trap, by andere is zy draegelyk, by fommige zeer ligt, en by andere bevinden zig maer fporen des algemeene nood.
Wanneer den Doorloop op het gevolg der bovengemelde verfchynfels begint, dan is hymeeftal ruim en overvloedig, veel-al beftaende uit een geele, groene, bruine oft giftagtige Stof; kort daer op worden de Afgangen klein en geduerig, en niet tegenfiaende de beweging groot is, zoo is egter d'ontlafting naer evenredigheid niet zeer



Rotkoorts en Roodeloop. 163
aenmerklyk; want in dien tyd berken zy gemeenelyk maer uit Slym, welk door de giftendó fcherpte, van de Darmen word afgekleinft, en het wollig Vlies, Membrana villofa * vernietigt, waer uit hevige fnydende pynen en perfling tot Afgang ontftaet.
Den goedaerdigen Loop Word gekent aen het gene wy hier voren reeds opgegeven hebben, en aen de geringe Toevallen die 'er by verzeld gaen, zoo insgelyks, dat de Lyders hun kragten en vrolyk gemoed behouden, en dat het flaepen, eten en drinken by hun ongehinderd voordgaet? dog men moet zig t'elkens erinneren, dat ook den goedaerdiglfen Loop op weinig tyd door de minfte verwaerloozing, verkeerde belliering oft het flegt gedrag des Lyders tot den allerkwaedaerdigften kan ovevflacm
Den Loop', welken met een Ontftekings Koorts oft Ontftekings Toevallen verzeld gaet, word gekent aen de hevige en fcherpe Pynen, die niet Verminderen fchoon men ter Stoelgang heeft geweeft , zoo mede aen de onophoudelyke Periïinge, brandende Hitte, opgezetten Pols, rood Aenzigt, grooten Dorft, Walging, Braeking, drooge en fomtyds belaedcne Tong, eenen tuftchenpoozenden oft aenhoudenden Hik, moeielyke Waterloozing, opzetting des Buiks, en een gevoelige pynelyke Aendoening, wanneer men den Buik aenraekt.
Dezen i welken boofaerdig zal zyn, oft met



164 Aenmerking óver de
een kwaedaerdige Koorts verzeld gaet, word ge^ kent aen de groote kragteloosheid, die 'er van den aenvang aenwezig is, zoo insgelyks aen de Benoudheid, Gevoelloosheid, Happen en kleinen Pols, betrokken Aenzigt, drooge Huid, zeldzaeme Perfling, weinig oft geene Pyn, ontlaftende veelmaels van den beginnen af niet anders dan een bloedige, bruine oft grouwe Stof, die uitnemende ftinkt, en welke zy naderhand, om dat de Veerkragt des Spintler Ani teenemael verloren is, ongevoelig kwyt raeken; kort daer op worden de Handen en Voeten koud, den Pols zinkt geheel weg, en het toeft by dien gedugten Toeftand als dan niet lang, of dien fchrikkelyken oogenblik-, die van alle Stervelingen zoo zeer gevreeft word, befluit den levensloop.
Den langduerigen Loop word gekent , wanneer eenmael de meefte Oorzaeken overwonnen zyn,, en dat den Stoelgang niet dan door verflapping der Ingewanden blyft voorddueren.
Alle andere Kenteekens, welke tot deze vier onderfcheide foorten behooren, konnen afgenomen worden uit al het gene wy ftraks nader zullen verklaeren.
Min oft meerder Bloed met de afgaende Stoffen gemengd, is wel een gemeen Kenteeken, dat den Roodeloop verzelt, maer het is daerom geen wezendlyk caraflier 'er van; want dit Toeval word niet altoos vereifcht, om egter van den waeren Loop aengetaft te zyn. 'T is ook hierom,



Rotkoorts en Roodeloop. 165:
dat Zimmerman Ca) zeer wyzelyk heeft gezegt: Dat de geflagten des Loop niet onderfcheidèn worden naer het verfchil, welk men inde Stoffè die ontlaft word ontdekt, maer naer het onderfcheidvan de Koorts, welke de zelve vereelt.
Deze Bloedontlafting nu gefehied, oft dat de icherpe Prikkelflof eenige kleine Bloedvaten in Maeg, dunne oft dikke Darmen heeft verfcheurt' oftdoorknaegt, oft het gebeurt beide, zoo als den beroemden Boeriiaave Cb) wilt: Uit de verlore Veerkragt der Darmen, waer dbor de Bloedvaten in Maeg, Lever en Darmfcheil verzwakt geworden, oorzaek zijn, dat de Slagaders het vlugfte en vloeibaerfte door de uiteindens verliezen.
Dit Toeval oft Verfchynfel, waer voor men zig het meelt ontftelt, is..egter hetminft te vreezen; want al was het zaeken,.dat deze ontlafiing zelfs altyd gezien wierd, de hoeveelheid van Bloed, welk men t'elkens verheft (uitgenomen in eenige Gevallen, waer grootere oft menigvuldige Bloedvaten konden beledigd zyn) is van zoo weinig aenbelang, dat Pringle Cc) zegt: Dat het nouwelyks in aenmerking mag komen.
Wanneer 'er in de Darmen een uitnemende Scherpte voorhanden is, dan moet natuerlyker wyze volgen, dat 'er eenen zeer- grooten
(a) Verhandeling over den Roodeloop. pag. 134. (h) Confult. agter fes Maladies des Teux. pag. 366. (c) Ohferv.fur les Maladies des Armées.Tom. II.pag. 4.



166 Aenmerking over de
Prikkel op die zeer gevoelige Deelen gefchied, eh dezen Prikkel, voornaementlyk wanneer die in de dunne Darmen zit, word dbpr medelyden aen de Maeg medegedeelt, en van daer ontftaet de Pooging oft Braeking zelfs, die men zoo dikwerf by den Roodeloop aen treft.
Ider Prikkeling verwekt ook eenen grooten toevloed van Vogten, die uit de Darmklieren, Glandula Inteftinorum, endoor de verfcheuring der meer oft mindere Bloedvaten zig in de zelve uitfcorten; en dus van daer die menigvuldige en met bloed gemengde Afgangen, en ook die grouwzaeme en fnydendeBuikpynen en andere Toevallen meer, die mén zoo regelmaetig by den Loop waerneemt,
De Vezels en Vliezen, die men dikwils in de Afgangen befpeurt, en meermaels by die ongelukkige een fpan-lang ten Aers uithangen, mogen niet zoo dikwils voor den inwendigen Rok der Darmen gehouden worden als vele zig ingebeeld hebben; want deze zoogenaemde Vezels oft Vliezen zyn meeft-al niet dan een verdikt Slym. Dog buiten dit, konnen egter de Darmen zeer dikwils verzworen zyn, en werklyk de Lyders ftukken van den inwendigen Rok ontlaften, maer dit zal • men zeiden oft noit in 'tbegin, maer wel ineen wydgcvoorderd tydperk der Ziekte waerncmen.
By den aenvang der Ziekte, dog meed al veel laeter heb ik waergenomen, dat onder de ontlafte Stoffen zie; ook wel fomtyds Vetvliezen oft



Rotkoorts en Roodeloop. 167
naer vleefch-gelykende Stukjens voordeden, en fomtyds Stukken die aen ronde Wormen, welke half verrot zyn, gelyk waeren; maer gemeender ontmoet men, wanneer de Ziekte redelyk wel behandeld word , verharde Drekftoften , Scybala; en 'tzyn ook deze, wanneer die niet tydig ontlaft worden, die den Prikkel onderhouden en de Ziekte doen voorddueren.
Wanneer den Roodeloop niet al te kwaedaerdig is, Hinken gemeenelyk de Stoelgangen niet aenmerklyk, uitgenomen wanneer de opgemelde Scybala zig ontlaften; want dan is 'er altoos een hevigen ftank by gepaerd, even of het fcheen, dat geheel het Vergif des Roodeloop'va deze verharde Drekftoffe z+g onthiel; en waerlyk ten is ook maer na d'ontlafting der zelve, dat men eerft regt een beterfchap waerneemt.
By zeer kwaedaerdige Roodeloopen hebben de Afgangen eenen onlydelyken ftank, riekende gemeenlyk naer verrot ftinkend vleefch; op ander tyden is die weder minder ; dog deoitlafie Stof is meeft-al bruin, dun en bloedig, om dat de Ontbinding het Bloed gemeenlyk in eenen rotten Ichor verandert. De Lyders klaegen doorgaens by dezen toeftand van weinig pyn; en worden veel-al deze Stofte ongevoelig kwyt. By dezen gevaerlyken ftaet zyn ook de Stoelgangen zeer befmettend en aenftekend.
Die in den beginne weinig ontlafen, by deze heb ik niet zeldzaem waergenomen, dat zy na-



ï 68 Aenmerking over de
derhand een groote menigte geele, groene oft grouwe Stof kwyt raekten; en die, waer de Perfling en Krimping groot was, heb ikinsgelyks niet zelden opgemerkt, dat deze Lyders zeer moeilyk, met Benoudheid, en groote pyn hun Water konden ontlaften.
Deze nu zyn alle de voornaemfte Kenteekens en Hoedaenigheden, welke men in d'Afgangen van die, welke aen eenen goed- oft kwaedaerdigen Roodeloop ziek liggen, waerneemt. Alle andere, welke gemeenlyk den Roodeloop verzei-, len, zyn meeft-al maer toevallig.
Veelmaels eyndigt een ontaerde tufTchen-poozende Koorts in den Roodeloop, wanneer den zeiven zig ergens begint te openbaeren, zoo als wy ftraks nog opgemerkt hebben; op andere tyden is de Koorts, die'er voor-af-gaet, van weinig aenbelang, en veelmaels begint den Loop zonder dat 'er een Koorts aenwezig is; voor-al wanneer hy goedaerdig is.
De Koorts, welke, eenen niet al te kwaedaerdigen Roodeloop verzelt, is fomtyds van weinig aenbelang, zoo lang de kragten des Lyders niet ongevoelig verminderen, en de overige toevallen vermeerderen : Maer tot waerfchouwing myns Lezers dient., dat in de meefte gevallen de Koorts van zoo eenen bedrieglyken aerd is, dat niet zeiden de Genezing, zoo als wy elders nog gezegt hebben, oft de dood van haer afhangt: Want blyft die voorddueren, dan word zy gemeenlyk



Rotkoorts en Roodeloop. 169
van een rotte geaerdheid en zeer kwaedaerdig: In tegendeel, wanneer men vroegtydig de Genezing tegen haer inrigt, ziet men in de meefte gevallen een fpoedige genezing te gemoet. Een hevige Koorts by den Roodeloop is gemeenlyk van een Ontftekings, en die, welke minder oft klein is, van een rotte Geaerdheid.
Wat Zimmerman, (~a) Theden (b) en meer andere hier mede bedoelen, wanneer zy fteiïen, dat de allergevaerlykfte heerfichende Roodeloopen zonder eenige Koorts zyn konnen, beken ik niet te begrypen: Want dit gaet vaft, dat de Darmen, welke zulke gevoelige deelen zyn, door geen Koud-vuer konnen bezet worden, zonder dat 'er een min oft meerder Koorts voor-af-gaet. Zoo insgelyks. konnen onze Vogten tot zoo eenen doodelyken graed zig niet ontaerden en ontbinden, zonder dat 'er ten minften een koortzige beweging is voor-af-gegaen. Ik \vU wel bekennen en heb het zelfs meermaels ondervonden, dat het Smetgift des Roodeloop van zoo een rotte Geaerdheid is, dat het fpoedig, voor-al in die Geitellen, met wiens gefchiktheid het over een ftemt,hun Vogten zoo kan ontbinden en ontaerden, dat de Koorts niet zeer hevig oft lang befpeurt word; maer de Koorts hierom, in 't geheel te ontkennen, » is niet wel aennemelyk; Ten waer deze Heeren
(a~) Verhandeling over den Roodeloop. pag. 165. (h) Genees- en heelkundig Onderwys. pag. 302.



170 Aenmerking over de
die Gevallen verftonden, waer handen en Voeten koud zyn, en waer geen Pols te voelen is; indien zy het zoo begrypen, dan wil ik geerne toeftemmen, dat 'er bydit foort van Loop, vooral in dit tydperk geen Koorts meer te befpeuren is. Maer indien zy eenige dagen vroeger opmerkzaemer hadden geweeft, dan meen ik, dat zy wel een minder oft meerder Koorts zouden befpeurt hebben.
My zyn "die Gevallen menigmael voorgekomen, dat ik, in huizen ter genezing van ander Zieken geroepen wordende, 'er onder die, welke nog gaende en ftaende waeren, eenige aen trof, welke door die allergevaerlykfte Koorts en Loop waeren aengetaft, en egter wilden deze Lyders niet ziek zyn, om dat hun Buikpyn, Perfling, zoo Zy voorgaven, niet hevig oft veel te beduiden had; maer wanneer ik hunnen Pols voelde, befpeurde ik wel rafch een Koorts, die gemeenelyk des avonds met verheffing nog veel heviger wierd. Voor het overige klaegden zy niet anders, dan van eenen ongemeenen afkeer van eten, nu en dan neiging tot braeken, en by eenige was de Tong weinig of niets belaeden, ten zy hier oft daer met eenige Kloven bezet. Wederom by andere was de zelve met een bruine drooge Korft bedekt; voor het overige klaegden zy alle min oft m#fer van Kragteloosheid, L'cnoudheid, Duizelinge en een Gevoelloosheid; waer door zy liefst de eenzaemheid beminden; hun Afgangen



Rotkoorts en Roodeloop. 171
waeren bruin, bloedig, wateragtig en uitnemend Hinkende. Pezen , toeftand duerde gemeenlyk nog een, twee oft dry dagen, waer op vervolgens eensklaps de verdere kragten afnamen, handen en voeten koud wierden, en dan deed zig dat gedugt oogenblik voor, dat men geen Pols meer voelen kon; (dus zekerlyk geen Koorts) maer dien ftaet duerde niet lang, of het fchriklykfte van alle, de dood, befloot het Treurfpel.
Menige Lyders kon ik aenhaelen, die dus hunnen ftaet verwaerlooft hadden, wanneer ik tot hun geroepen wierd, vele der zelve heb ik nog gered; maer de meefte zyn alle op eene ellendige wyze omgekomen.
Door dit voorgebragte wil ik niet anders bewezen hebben, dan dat die, welke door den allergevaerlykften Roodeloop zyn aengetaft, ook van den beginne af de Koorts hebben. Daerenboven zal men t'elkens nog waer nemen, ten minften 't is my altoos zoo gebleken, dat men in die, welke voor 't overige de Vogten gezond hadden, de Koorts veel heviger zal aentreflèn, dan by die, waer de rotte Gefchiktheid aenmerklyk plaets had.
Die door de Ziekte zwaer maer egter min gevaerlyk zouden aengetaft worden, "deze hadden alle van den beginne af een fterke Koorts, Pooging tot braekèn, braekten nu en dan een groene oft zuere Stof, hadden grooten Dorft, drooge Tong, hevige fnydende Pynen in den Buik en Lendenen, een aenhoudende pynelyke Perfling;



172 Aenmerking over de
waer op vroeger oft laeter eenen tuflchenpoozenden Hik volgde; en indien den Toeftand zig niet fpoedig tot beterfchapfchikte, wierd den zeiven aenhoudende, de kragten gingen weg, daer volgde groote Benoudheid, Slaepeloosheid, de Keel wierd met Aphtha bezet, waer op de Buik- en Lenden-pynen minder, ja nouwlyks meer voelbaer wierden, den Pols klein en trillende, de Afgangen liepen ongevoelig weg; waer op doorgaens de dood niet lang toefde een einde hunner ellende te maeken.
Dezen Toeftand, naer my voorkomt, gaf het eenig en waer kentecken, dat de Darmen door het Koud-vuer waeren aengedaen; en het geen my in dit gevoelen in die tyd nog te meer verfterkte, was, dat het juft die Geitellen waeren, die ik 'er het meefte voor vatbaer erkende; want het waeren alle jónge oft door den arbeid verfterkte lichaemen. ook heb ik waergenomen, hoe nader men tot den winter kwam, hoe meerderden Loop van eenen Ontftekings aerd wierd.
Lyders, welke minder door den zeiven zouden aengetaft worden , hadden wel een Koorts; maer de hevige Pooging oft Braeking, grooten Dorft, onlydelyke Pynen, Perffinge, &c. waeren zoo aenmerklyk niet, hoewel het Bloed in de Afgangen daerom niet minder was; maer zoo haeft waeren de eerfte wegen van boven oft van onder by hun niet gezuiverd, of de Koorts liet af, de andere Toevallen verminderden, en de Lyders geneefden zeer voorfpoedig.



Rotkoorts en Roödeloop, 173
Die nog geringer door den Roodeloop wierden aengetaft, deze hadden weinig oft geen Koorts, mogeiyk zullen Zimmerman en Treden die Gevallen bedoelt hebben: De Afgangen waeren by die Lyders ook niet zoo geduerig, de Pyn en Perfling niet zoo hevig; zy aten en dronken wel, bleven te been en namen een friflche en gezonde Logt tot baet;de meefte herftelden met een zagt Vomitief, oft een paer Dofes Rhabarber met wat Flores CamomilU als Thé gedronken, en ook vele zonder dat zy iets gebruikten.
Gelyk wy by den aenvang dezer Afdeeling een korte dog volledige verklaering gegeven hebben van de Ingewanden, welke door deze vreede Ziekte worden aengetaft, thans gaen wy over, om door de plaetfelyke Pyn te konnen onderIcheiden, welk Gedeelte des Darm-canael door het Gift oft Scherpte des Roodeloop is aengedaen.
Zit de Zieke-ftof in de Maeg, en haeren prikkel is hevig, dan is de Pooging en Braeking geduerig , het Aenzigt is betrokken, by andere wederom rood, en worden niet zelden door Flouwtens overvallen; de Pyn is zeer groot, en doet zig gemeenlyk tot in den Rug en Buik gevoelen; daerenboven braeken zy mceft-al de ingenome Dranken Weder fpoedig uit.
Zit in tegendeel de Smetftof in de dunne Darmen , dan is het insgelyks zeer gemeen, dat deze Lyders door geweldige Pooging-oft Braeking overvallen worden, en dit gefchied niet anders



ï74
Aenmerking over de
dan door een medclydende Oorzaek; ook is dé Pyn bovenmaeten groot, ja in fommige Gevallen onverdraeglyk, even of hun Ingewanden ver fcheurt wierden: Verders is de Stof, welke zy ontlaften, met veel Bloed en Slym gemengd; daerenboven zyn de Perffingen veel geweldiger, en den Stoelgang volgt niet zoo fpoedig, dan wanneer de andere Darmen lyden.
Zit de Zieke-ftof in de dikke Darmen, dan zyn de Pynen niet zoo geweldig, de Afgangen insgelyks met zoo veel Bloedoft Slym niet gemengd* en ook ontlaften zig deze Stoffen meeft-al voor oft onmiddelyk na de Drekftof, en fomtyds zyn zy 'er geheel van afgefcheiden. Wanneer een Lyder Pyn en Perfling gevoelt, en oogenblikkelyk hier op ter ftoel gaet * en de opgemelde Kenteekens heeft men niet konnen waernemen; egter mag men met waerfchynelykheid vaftftellen, dat de Ziekeftof in de dikke Darmen zit. Den eerften Toeftand, naementlyk waer in de dunne Darmen lyden , is oneindig gevaerlyker, dan den laetftem



Rotkoorts en Roodeloop. 175
ZEVENSTE AFDEELING.
Voorlegging des Roodeloop.
NAdemael den uitgang van eenen allerkwaedaerdigften Roodeloop in de meefie Gevallen byna als zeker zoude konnen voorzegt worden, egter zyn 'er my menige Gevallen voorgekomen, die ik als onmogelyk aenmerkte, dat zoo een Lyder oit genezen kon; dog buiten myne en een anders verwagting zyn zy egter herfteld. Wederom andere, die ik meende in korte dagen te zullen herfielt zien, hadden het zeer druk, fiierven, oft ontf ïapten het ter nouwer nood. Waerom ik meene dat het beft is, dat men met de voorzegging by eenen Roodeloop niet al te voorbaerig moet wezen, zig altyd de nadrukkelyke les van Hippocrates Ca) te binnen brengende: Dat nament lyk de voorlegging van hevige Ziektens niet Vülftrekt zeker zijn, z°° van de dood als van de gezondheid.
Ik had geeme door het openen van verfcheide doode Lichaemen de voorzegginge van de meefte Schriftstellers willen beveiligt zien, dan de algemeene tegenkanting, die ik by de meefte ontmoet-
fa; Jpborifm. XIX. Secl. II.



\h'6 Aenmerking óver de
te is 'er gedeeltelyk de oorzaek van, dat zulks niet is gefchied. Daerenboven is deze nuttige onderzoeking aen zulke gevaerlyke gevolgen verknogt, dat ik 'er juli niet al te fterk op aen drong om deze vryheid te bekomen. En ik geloof niet zonder waerfchynelykheid* dat dit ook de reden is, waerom men tot heden nog zoo een gebrekkige opheldering wegens dén waeren aerd en zitplaets dezer verderflyke Ziekte heeft.
Lieütaud , (a) die naer het fchynt de meefte doode Lichaemen welke aen ziektens geftorven zyn, heeft geopent, zegt: Dat onder een groot getal ontleedkundige Waernemingen het hem gebleken is, dat hy in de Lichaemen, welke aen den Roodeloop geftorven waeren, bevonden heeft een ophooping Van bruine oft zwarte Gal, zoo wel in de Galblaes als Darmen; dat de Darmen fomtyds zoo Verdroogd en dorre zijn voorgekomen als parquement. Wederom by andere, dat zy door winden zeer aenmerklyk waeren uitgezet, onthoudende in zig een etteragtige Stof; dan heeft hy de zelve wederom ontftoken met Ettergezwellen, Verzweering, Koud-vuer, en zelfs doorboord bevonden. Pringle , (b) Bonetüs CO en meer artdere hebben ontrent het zelve waergenomen.
Lieütaud
(a) Précis de la Médecine pratique. pag. 313-
(b) Obferv.fur lesMalad. des Armées. Tom. II. p. 8. V Jeq.
(c) Sepulcbret. Anatomie Lib. Seiï. XI.



Rotkoorts en Roodeloop. tyf
LiEUTAUD Ca) heeft nog verders aengemerkt: 'Dat den Roodeloop voor Kinderen, oude Luiden^ Kwaedzappige, Stheurbuikige ■, en voor Vrouwen 'die in 'tKraem zijn, altoos zeer gevaer lyk is. Waerlyk deze Stelling heb ik veelmaels bewaerheid gezien; want Kinderen en oude Luiden itq ik byna in 'tzelfde Geval, terwyl men zeldzaem met deze te regt komt, oft zy willen weinig oft in 'tgeheel geen Hulpmiddelen gebruiken, en uit aenmerking van hun teere oft hooge jaeren, worden die, welke hoogft noodzaekelyk zyn, meeftal door vreeze verwaerlooft; en alzoo gefchied het, dat niet zelden by hun den allergoedaerdigftert tot den doodelykftén Roodeloop overgaet.
Kwaedzappige en fcheurbuikige Lyders, dezé hebben gemeenelyk aen hunnen eigen Toeftand het druk genoeg, en wanneer 'er dan nog zoo een verderflyke Ziekte zig komt by-te-voegen, dan kan men ligt opmaeken, wat hoop van herftclling 'er overig blyft. Dog ik moet hier by aenmerken, dat ik menigmael by de Kwaedzappige heb waergenomen ; wanneer deze tot herftelling kwamen, dat zy dan ook van hunnen eerften Toeftand volmaekt genezen waeren.
Voor zwangere Vrouwen is den Roodeloop mede zeer gevaerlyk; want Hippocrates heeft ge-
fa; Précis de la Médecine pratique. pag. 313.
Derde Deel. M



178 Aenmerking over de
zegt: Ca) Om dat de kragten uitgeput worden, is 'er gevaer van Miskraem in eene zwangere Vrouw, indien den Stoelgang veelmaelen geloft word. Nogtans ik kan opregt verzekeren, dat het my in menige Gevallen gebleken is,, dat deze Ziekte by hun oneindig minder gevaerlyk is, dan alle Schriftftellers tot heden hebben voorgegeven. Maer ook moet ik bekennen, en hier aen wil ik de min gevaerlykheid dezes toeftand toegefchreven hebben, dat ik nouwelyks in het voorfchryven der Hulpmiddels onderfcheid maekte, of een Vrouw zwanger was dan niet. Waerom. ik ook myn geheel geluk hier aen wil toegeëigend hebben, dat ik 'er zoo menige, die zelfs allerhevigft door den Loop waeren aengetaft, zonder Miskraemen.heb genezen. Ziet Tweede Deel by pag. 245. wat wy hier verders over aengeteekent hebben.
Na de gevaerlykheid des Roodeloop by Kinderen, oude Luiden, kwaedzappige en zwangere Vrouwen in'tbezonder voorgcftelt te hebben, thans gaen ik over tot de voorzegging in 't algemeen.
Die door den_ Roodeloop aengetaft is, en den Trek tot eten beftendig byblyft, is goed; dog de Afkeerigheid van alle Spyzen met toenemende Walging is kwaed. En wanneer de Walging van alle Spyzen onoverwinnelyk is, en daer by eenen Herken Dorft gepaerd gaet, en den Lyder eenen
(a) Ub, V. Jphorifm. XXXIF.



Rotkoorts en Roodeloop. ijg
Afkeer van alle Dranken heeft, welke niet hartfterkendezyn, dan is zulks een gevaerlyk ja doodelyk voorteeken.
Rykelyke Braekingen van een Gal oft bedorve groene Stof in den beginne is goed, om reden dit te kennen geeft, dat de Zieke-flof los en beweegbaer zit, en de Maeg oft Darmen nog weinig beledigt heeft. Maer Braekingen, die in den verderen loop der Ziekte, zonder dat men die verwekt, zeer dikwils wederkomen, en op het gebruik van alle Dranken en Spyzen volgen, zyn zeer kwaed.
De Ziekte heeft geen goed vooruitzigt, als de Afgangen gering* veelvoudig, en de Perffingen groot en menigvuldig zyn. In tegendeel zyn fterke en zeldzaeme Afgangen in den beginne goed, dog kwaed in een gevoorderd tydperk, wanneer te gelyk de Spyze onverteerd ontlaft word, oft zelfs wanneer die menigvuldig zyn zonder dit verfchynfel.
Bloedige Strepen by de Afgangen geven te kennen Verbreking oft Verfcheuring van eenige kleine Vaten in den Endeldarm, welke niets te beduiden hebben. Een grooter ontlafting van Bloed komt meeft-al ook uit denEndel- oft het onderfte gedeelte van den Kartel-darm, welkers ontlafting in den beginne niet al te hevig zynde, ook niet gevaerlyk is; maer in een wyd gevoorderd tydperk zyn alle aenhoudende Bloedftortingen doodelyk.
Als de Scybala, oft verharde Drekftoffen hun



180 Aenmerking over de
ontlaften by eenen niet al te kwaedaerdigen Roodeloop, is de genezing voor de deur.
Als de Kragten weinig verminderen, de Afgangen langzamerhand vertraegen en verdikken, het Bloed in de zelve vermindert en den Eetlufl wederkomt, dan kan men zoo een Lyder voor herfteld agten, ten waer hy naderhand door een ongefchikte leefwyze weder inflortte.
Hoe meer de Stof, die ontlaft word, van het aatuerlyk koleur verfchilt, des te flegter is den toeftand. Den groenen is een bewys van een bedorve Gal; den witten, welken eenen waeren Etter is, kenmerkt dat de Darmen verzworen zyn; dog by dit kenteeken bedriegt men zig dikwils, niet wanneer men Etter voor Slym houd, maer als men een wit oft grouw Slym al te ligt voor Etter aenneemt. Den bloedigen en wateragtigen geeft te kennen, dat het Bloed byna teenemael ontbonden is. Den zwarten is den gevaerlykften van alle, 'tzy of dezen uit een rot bedorven Bloed beftaet, oft het tegen gefielde, wanneer hy te kennen geeft, dat de Ingewanden werklyk door het Koud-vuer zyn bezet. Hippocrates (a) heeft nog aengeteekent: Bat dien, welken met den Roodeloop gekweld is, zoo hy van onder gelyk fiukjes vkejch afgaet, doodelyk is.
Noit zal men in den aenvang op het getal der menigvuldige Afgangen letten, maer wel op de
(a) Lib. IV. Jphorifm. 26.



Rotkoorts en Roodeloop. 18 £
hoeveelheid, en dat gene wat ontlaft word.
Tissot (a) heeft opgemerkt: Indien de Ontladingen groot lijn en de Kwael langduerig, dat men dan ieer ligt in een Wateriugt vervalt. Nogtans heeft Zimmerman (b) 'er genezen, die in twaelf uren honderd en vyftig ja tot wee honderd Afgangen hadden; en by vele, vervolgt. hy, waeren de Uitlooiingen 100 ongeloofiyk groot,. dat de Lyders dag ten, dat alle hun Ingewanden gefmolten waeren, en die door den Stoelgang kwyt raekten.
In den beginne en by goedaerdige Loopen hebben gemeenlyk de Stoelgangen weinig reuk; dog in een gevoorderd tydperk altoos een rotten ftank, en zoo het gevaer dringende word, even als die van een rotte kreng. By de aennadering der dood zyn die minder bloedig , om dat het Bloed alsdan in eenen rotten Ichor is ontaerd oft ontbonden.
Hevige Buikpynen zyn altyd gevaerlyk, en hoe fterker, aenhoudender, en hoe minder die na' de Afgangen bedaeren, des tegrooter vrees is'er, dat dö Darmen werklyk door Ontfteking zyn aengedaen, en wanneer den Buik gezwollen is, en een pynelyke Aendoening doet zig 'er by gevoelen wanneer men den zeiven aenraekt, dan is. 'er byna geen twyftel aen, zoo dezen gevaerlyken Toeftand niet fpoedig word verbetert, of eerlang
(a) Raedgeving voor de Gezondheid, pag. 291. (h) Verhandeling over den Roodeloop. pag. 11.



i8s Aenmerking over de
2ullen de Darmen door Koud-vuer bezet worden.
Moeilyk wateren, oft een Droppel-pis by den aenvang eens Roodeloop is wel een kenteeken van eenen hevigen prikkel, en dat de Zieke-ftof in de dikke Darmen zit; maer dit Toeval is daerom niet gevaerlyk: Maer wanneer dit verfchynfel by eenen kwaedaerdigen Loop in een wydgevoorderd tydperk zig voordoet, dan behoort het onder de gevaerlykfte voorteekenen vaneen aennaderende dood, en dan is ook het koleur des Pis bruin,zwart en ftinkt even als de Afgangen.
Den Hik heeft in 't begin des Roodeloop, wanneer die voordskomt uit onverteerbaere fpyze, beweegbaere bedorve Rotftonen, Winden, Wormen , &c. in de eerfte wegen, weinig oft niets te beduiten. Maer als de Ziekte verder gevoorderd is, dan is den zeiven gemeenlyk een kenteeken eener tegenwoordige Ontfteking, oft het aennaderend Koud-vuer der Ingewanden, oft ook wel het gevolg van de Sprouw, Aphthae.
Loopige Lyders, zegt Zimmerman, (a) die van benoudheid op de Borfi en voor het Hart klaegen, zijn altoos ieer gedugte Toevallen. Zoo insgelyks zyn Stuipen, na het gebruik van faementrekkende Middelen, doodelyk.
De Sprouw, Aphthe, in den Mond, Keel oft op de Tong, en welke zeer fchielyk ontftaen, zyn altoos zeer gevaerlyke voorteekens, zoo insgelyks een moeilyke Slikking.
(a) Verhandeling over den Roodeloop. pag. 3.09. £f feq.



Rotkoorts en Roodeloop. 183
Pen Roodeloop moet men in 't algemeen voor zéér gevaerlyk aenmerken, wanneer de kragten merklyk en fchielyk verminderen, fchoon 'er nog hoop overblyft, zoo lang de Afgangen niet uit wateragtig Bloed beftaen, en tegen wil en dank wegloopen, oft zoo lang de Sprouw, purper Vlakken, Hik, Koude der uitwendige Leden, het geheel Wegzinken des Pols, fchielyke Verdwyning der Pynen, blouwe Lippen, ingevalle Oogen, een wild aenzien, Ydelhoofdigheid, &c. niet worden waergenomen, en voor het overige de Lyders niet klaegen van groote Kragteloosheid en Benoudheid voor het Hart: Want alsdan is alle hoop van genezen voorby.
Gelyk verfcheide dezer doodelyke Toevallen afzonderlyk befchouwd, wel een naekend gevaer voorfpellen, egter worden zy daerom niet altoos van een zeker dood gevolgt,zoo als firaks by de Genezing nader zal blyken. Daerenboven moet men zig niet verbeelden, dat de Darmen zoo dikwils door Koud-vuer bezet worden, als vele Schriftftellers zig hebben verbeeld. Zimmerman (a) lagte 77ze?HELVETius daerom te regt over het 100 dikwils waernemen van het Koud-vuer in de Darmen: Want waerlyk was dit zoo; daer fterven nu t'elkens by ider voorkomenden Roodeloop vry wat menfehen; maer dan meen ik, dat het wat anders zoude te beduiden hebben.
(a) Lib. Cit. pag. 335.



184 Aenmerking over de
Ikgeloove dat de meefte, welke dit gevoelen 200 ligt zyn toegedaen, geen aendagt zullen genomen hebben op de Rotkoorts, die by den Roodeloop verzeld gaet, even of die niet in ftaet was, de reeds tot rotting ontaerde Vogten fpoedig te ontbinden, en dus de dood te veroorzaeken. 'Tis wel waer, hadden zy mogelyk de vermogende Hulpmiddels, den Cortex peruvianus, Campher, Opium, en Zueren. uit het Ryk der Planten oft Delfltoffen, vroeg, en ter regter tyd gebruikt, mogelyk waeren 'er duizenden van die ftervelingendie nu elaes door een ingebeelde Gangr&na der Darmen in 't graf liggen, nog in 't leven.
De uitkomll by den Roodeloop is altyd zeertwyfielagtig, wanneer de hevigheid der Ziekte door goede ontlafting niet vermindert; nademael het Koud-vuer en d' Ontbinding der, Vogten dikwils maer zeer langzaem aenkomt. In tegendeel fteunt de gelukkigfte uitkomft der Ziekte op een fchielyk gebruik der Middelen, welk in elke foort vereifoht word, wanneer het lichaem daer by niet al te zeer verzwakt, en de Darmen nog op geenerlye wyze zyn befchaedigd.
De kenteekens van een gelukkige uitkomftzyn de Vermindering van alle Toevallen, die zig reeds in den beginne openbaeren, en van vele andere, die men met eene geringe beoordeels kragt ligt begrypt.
Roodeloop zonder Koorts oft hevige Pynen, en waer by de Lyders hunne kragten en goeden



Rotkoorts en Roodeloop. 185
welftand behouden, herftelt de Natuer gemeenlyk van zelfs, zoo maer de Lyders daer by een goede leefwyze onderhouden.
Dien, die met meerder pynen verzeld gaet, en egter zonder oft met weinig Koorts is, word gemeenlyk met eenige Dofes Rhabarber, oft een oft twee zagte Braekmiddels genezen.
Den Loop, welken met hevige Pynen,Koorts en meer andere Toevallen gepaerd gaet, dog geen aenhoudende Pooging oft Braeking is 'er by verzeld , en de Lyders behouden intulfchen nog al gemaetig hun kragten; deze herftellen ook gemeenelyk, wanneer de Geneeswyze maer behoor lyk is ingerigt; niet tegenftaende de'Koorts al van een rotte en booze geaerdheid was, zoo men maer tydig en fpoedig de eerfte wegen zuivert, en dan vervolgens tot den Cortex peruvianus, pyn-ftillende, inflorpende en verder bederf-wederflaende Middelen overgaet.
Wanneer de Koorts en Pynen minder worden, den Appetyt tot eten herftelt zig; in weerwil dan de Stoelgangen nog menigvuldig en bloedig zyn, zoo is de Genezing zeer aenftaende.
Baglivius (aj zegt: Als de winden lojfen is de genezing voor de deur. En Hippocrates: Cb) Opening der Huid, is Sluiting des Stoelgang. Nogtans moet men by den Roodeloop zoo zeer
(a) Praxis medic. Lib. III. Cap. III.
(b) Epidem. FT.



l86 Aenmerking over de
niet op het Zweet bedagt wezen, hoe heilzaem het zelve in fomraige gevallen ook mag zyn; want dit waer de Ziekte langs dien weg willen genezen, dat immers niet wel oft gevoeglyk kan gefchieden. Verfcheide Gevallen kon ik aenhaelen, waer de Lyders in een niet al te wyd gevoorderd tydperk der Ziekte, zagt en wel zweeten, en egter zyn zy na den fchoot der Oudvaders gereifd. Dog het maetig warm-houden, voor-al in den beginne, en wel namentlyk dat der Voeten, heb ik altoos van het allerheilzaemf e gevolg en uitwerking bevonden, zoo als ftraks by de Genezing nader zal blyken.
tiet zugtig zwellen der Voeten en Beenen heb ik insgelyks altoos als een gunftig en heilzaem Voorteeken aengemerkt, zoo als ftraks verder zal verklaert worden.
Zimmerman Ca) zegt: En ik heb het mede verfcheide maclen waergenomen, dat een goede en heilxaeme uitkomfl (hoe gevaerlyk den Staet ook mag wezen) fomtyds zeer fchielyk word gemaekt door Gezwellen met Ontfteking aen de Armen, door de Roos aen de Beenen, welke tot verettering over gaen, te verwekken. Schoon de Geers-uitflag oft paerfche Vlakken het geheele Lichaem bedekten.
De verminderde Benoudheid, de Weekheid van den Buik, de vrye Ontlafting van den Pis,
(a ) Lib. Cit. pag. 301.



Rotkoorts en Roodeloop. 187
de toenemende Kragten, en voor-al eenen natuerlyken Slaep, laeten eene gezegende genezing hopen, die dikwils een meefterftuk der konft is; maer ook den beften konfienaer misluktGeen Spyze is by den Roodeloop zoo verderfiyk en moorddaedig, dan alle die welke uit het Ryk der Dieren word bereid.
Geen Ziekte is meer aen een Weder-inltorting onderworpen dan den Roodeloop; waer door eenen aenhoudenden Afgang ontftaet, welken de weinige kragten der Darmen teenemael vernietigt, en deszelfs inwendig Vlies verteert; waer op Verzweeringen en ander gedugte toevallen volgen. In geeaen toeftand kan men deszelfs loop, hoe lang die dueren zal, minder bepaelen, dan by deze Ziekte; want dit hangt gemeenlyk af aen de goedoft kwaedaerdigheid der Ziekte, aen de Hulpmiddels ter regter tyd gegeven, aen een zuivere friflche Logt, aen een uitgekoze Leefwyze, oft aen de goede Voorzorg, die den Lyder zelfs voor hem neemt.
Wanneer een Lyder by den beginne eens Roodeloop maer fpoedig hulp invoordert, en daer by de uitgekoze Middelen naer orden en ter regter tyd worden voorgefchreven, dan is den Loop, in weerwil hynog al zeer kwaedaerdig mogt zyn, zeer gemakkelyk te genezen. Jammer is het maer dat deze gunftige omftandigheden zig zoo zeldzaem by de Landslieden laeten vinden; want gemeenlyk roepen zy maer om hulp als het te laet, en alle hoop van genezing voor by is.



188 Aenmerking over de
Uit al het aengehaelde zal mynen onzydigen Lezer genoegzaem konnen opmaeken , hoe onderfcheidèn de Toevallen en hunne uitwerking in deze Ziekte niet moeten wezen. Zyn nu de omflandigheden zoo menigvuldig, dan moet ook volgen , dat de Geneeswyze merklyk van eikanderen moet verfchillen: En zoo men dit nader overweegt, zal teffens blykcn,dat het onmogelykis, dat men tegen een zoo vreede Ziekte een eigen in Soortmiddel, Specificum, dat aen alles vermag, kan hebben. Daerenboven zyn ook deze ftrafbaer, die hardnekkig ftaende houden en geduerig roemen , dat zy een onfaelbaer Middel bezitten; wel niet voor hun gewaend roemen, nademael die domme zwakheid ligt kan toegegeven worden ; maer om de ongehoorde flagting, die by elke voorkomende Epidemie 'er door gebeurt, mede te beteugelen..
AGTSTE AFDEELING.
Genezing van den goedaerdigen Roodeloop.
DE Genezing van eenen goedaerdigen Roodeloop heeft op zig zelfs niet veel te beduiden , ook weinig Geneesmiddelen noodig, zoo den Lyder maer anders tydig om hulp vraegt,endat



Rotkoorts en Roodeloop. 189
de noodige Middelen fpoedig worden toegedient. Maer integendeel zeg ik, dat de geringfle agteloosheid in deze, en wel naementlyk by een heerlfchende Epidemie den allergoedaerdigften, zelfs in weinig tyd, tot den kwaedaerdigften kan doen ontaerden. Den vermaerden Eller (a) heeft daerenboven gezegt: Dat men by de genezing van eenen beginnenden Roodeloop wel be\onderlyk moet agtgeven op den Graed der Ziekte,op den Ouderdom en op de Levensgewoonte der Lyders , wilt men ten alle opiigten in de Genezing gelukkig lijn.
Alles, wat de beroemdfte Schryvers oit over de Genezing des Roodeloop hebben aengeteekent, heb ik met aendagt wel overweegt, en het nuttige tot baet genomen; maer ook niets, hoe groot het door agtbaerheid was geftaefd, oft op een gewaende inbeelding gevefligd, aengenomen oft gelooft; ten zy het bevorens met de reden en ondervinding, betrekkelyk tot den aerd van het geval, naer waerheids gronden overeenkwam. Den grooten Tissot (b) heeft te regt geleert: Dat men bevorens al, wat de grootjle Schryvers oit over een Ontwerp hebben gefchreven, moet raedplegen; en dan vereenigen met een groote waerneming: Deie is, zegthy, gelyk men weet, de bejle van alle fcholen. Dit is het nu, wat ik zonder waen
(a) De la Connaif. fcf du Trait. des Maladies. pag. 438.
(b) Trait. fur différent. Objets des Médec.Tom. I.pag. 43.



190 Aenmerking over de
mynen geagten Lezer onder 'toog durf brengen $ met die verzekering nog daer by, dat de ledige oogenblikken, welke hy in 'tdoorbladeren dezer Aenmerking zal hefteed hebben, niet geheel nutteloos tot de Genezing zal bevinden.
Ter zaek tredende, merk ik nogmaels aen, dat de onnatuerlyke terging, waer mede de Darmen op een al te gevoelige wyze worden geprikkelt tot hetuitdryven der fchaedelyke Stoffen, ons de Geneeswyze als van zelfs doet in 'toog loopen; waerom 'er ook geen Ziekte in de ganfche Natuer gevonden word, die ons zoo zeker den weg wyft, langs waer die wilt geholpen worden, dan den Roodeloop,
Den beroemden Fërnel Ca) de waerheid hier van erkennende, zegt: Dat de wetten der Geneeskonft overeenkomftig moeten lijn met die der Natuer, en terwyl iy haer aen de hulp der Konft onderwierp, ial ook de Geneeswyie hierom t'elkens gelukkig lijn; daer integendeel men altoos vrugtelooie pooging ial doen, indien iy met te gelyk met den Geneesheer werkt.
T is ook hierom, dat die Schryvers grovelyk hebben gedwaelt, die eenig en alleen met Zweetmiddelen den Roodeloop hebben willen genezen. Men moet de Natuer lyden,maer niet dwingen, omnia Sponte fluant, abfit violentia rebus. Laet alles gaen zoo het wilt, geen dingen met geweld.
(a) Trafat. Lib. I. Therapeut.



Rotkoorts en Roodeloop. 191
Hippocrates (a) heeft daerenboven nog gezegt: Q$i<e ducere oportet, qua maxime vergunt, per loca convenientia ducito. Hoe fpoediger men een fchaedelyke ftof langs den w^g, die ons de Natuer wyft, uit het lichaem brengt, hoe minder wanorden 'er zal gefchieden, en hoe fpoediger de Lyders ook zullen herfteld wezen.
Uit al het voorgebragte, en wel naementlyk uit het geen ons Hippocrates leert, volgt, dat zoo haeft een Lyder Spooren des algemeenen nood, die de meefte Schryvers Voorloopers hebben genoemt, mogt gewaer worden, welk men ten overvloede daer aen zal erkennen, wanneer hy van fterke Beweging, Rommeling van Winden, nu en dan ligte ftekende oft knypende Pynen in zynen Buik klaegt, dog voor 't overig gezond en welvaerend is; dan zal hy zig ten fpoedigften onder de leefwyze begeven, en van alles, wat uit het Ryk der Dieren bereid word, (uitgenomen gekernde Melk) zig zorgvuldig wagtcn. Daerenboven. zal hy ten eerften het Middel No. 113., oft om de dry uren een lepel van de eenvoudige Rhabarber-tinStur No. 114. nemen. En byaldien deze Middelen de gewenfehte uitwerking niet deden van hem zagtjens eenige reizen ter ftoel te doen gaen, dan moet het Middel No. 115., 116., 117. 'er by gebruikt worden. Wanneer deze een rykelyke Ontlafting hebben te
(a) Setl. I. Jpborifm. XXL



IQ2 Aenmerking over de
weeg gebragt, dan zal den Lyder met het dririken van den Camillen-thé No. 118. zagtjens voordvaeren, en 's morgens en namiddag twee a dry thé-tafièn van het Trekfel uit Koortsbaft en Rhabarber No. 119. 'er by gebruiken.
Daer nu het drinken in geenen toeftand meerder in aenmerking moet komen, dan by eenen beginnenden Roodeloop; en nademael de Camillebloemen voor kieze tongen fomtyds wat walglyk voorkomen, ja zoo dat zy liever dorft willen lyden, dan de zelve drinken. Deze konnen in des zelfs plaets naer genoegen de Dranken No. 120. oft 121. gebruiken * oft wel Scheewei van gekarnde oft zoete Melk, oft zuiver Water met Zap van Citroen en wat renfehen Wyn.
Indien buiten verwagting 's anderdaegs, oft een dag langer de Beweging en Rommeling van Winden zig nog deden gevoelen, dan moet men de zelve Middelen wederom herhaelen. Door deze eenvoudige Geneeswyze, wanneer de Lyders daer by maer fpoedig hulp invoorderden, heb ik een overgroote menigte binnen weinige dagen herftelt.
Brak egter onder het gebruik van deze heilzaeme Middelen den Doorloop door, met verheffing van Pyn, Perfling, en de Afgangen wierden met Bloed gemengd, en geen kenteekens van Ontfteking der Ingewanden waeren 'er by verzeld, dan kan men volgens de onderfcheide voorwerpen niet te fpoedig tot het Braekmiddel No. 8., 45-, 122.
zyn



Rolkoorts en Roodeloop. 193
zyn toevlugt nemen, en ider Braeking door het nemen van een half pint louw Water bevoorderen, zoo als by No. 7. is gemeld.
Wanneer twee a vier uren nadien op het Braeken geen en rykelyken Stoelgang volgt, dan moet men van het wateragtig Aftrekfel van Rhabarber No. 35., oft 114. om de twee uren een lepel geven: En indien <, zoo als wel meermaels gefchied, dit nog geenen behoorlyken Stoelgang verwekte* dan kan men den Laxeer-drank No. 115., 116., oft 123. 'er by gebruiken;
In de meefte Gevallen heb ik waergenómen, dat de zuere Ontlaftmiddelen, waer onder de Tamarinde en het Wynfteen-zout uitmunten, inliet begin der Ziekte veel beter de fchaedelyke Stoften afvoerden, dan den Rhabarber; maer in tegendeel heb ik ook waergenómen, dat den Rhabarber op het laetfte oneindig den voorkeur boven alle andere Ontlaftmiddelen verdient. Mogelyk gefchied dit door zyn roborerende kragt, waer door hy de verllapte Ingewanden verfterkt, en te" gelyk de fchaedelyke Stof afvoert Door de zuere Purgatien gebeurt dit ook wel; maer deze hebben het vermogen zoo niet j om de Ingewanden te verfterken.
Wanneer op de zuere Pufgatien eenen rykelyken Stoelgang is gevolgd ( want dezen word 'er in den beginne altoos vereifcht, wilt men een ipoedige en gelukkige Genezing te gemoet zien)
Derde Deel. N



104 Aenmerking over de
en de Pynen en Perffinge wierden hier op aen* merklyk minder, dan kan men kort daer na, om de twee, dry a vier uren een lepel van het Samenftelfel No. 124. laeten nemen: Want daer moet dog immers een Flesje zyn, anders konden vele Lyders bezwaerlyk gelooven, dat zy buiten dat herfielt konden worden.
Met de onderfcheide Dranken, zoo als hier voren reeds gemeld is, en hier na breeder zal gezegt worden, moet den Lyder onophoudelyk voordvaeren.
Indien buiten verwagting den derden dag den Toeftand nog niet veel verbeterd waer, dan moet mennogmaels 'twateragtig Aftrekfel van Rhabarber No. 114., oft den Laxeerdrank 115., 116., oft het Conferf 117. laeten gebruiken, en kort na de werking met het Flesje No. 124. vervolgen.
Vermoed men integendeel een beweegbaere Rotftof in de eerfte wegen, welke men zal erkennen aen een belaedene Tong, bitteren Mond, Af keer van Spyze, Walging, &c. dan zal het beft zyn van de Braekmiddels, volgens de onderfcheide voorwerpen , No. 8., 45., 122. zig te bedienen. Is den Toeftand 's anderdaegs oft een dag laeter nog niet merklyk beter, dan moeten de hier boven gemelde Laxeer-middelen gebruikt worden.
Zouden inmiddels de Toevallen uit den boozen aerd der Ziekte weder erger worden, dat egter zeldzaem oft byna noit zal gebeuren, wanneer de opgemelde Geneeswyze heeft plaets gehad, en



Rotkoorts en Roodeloop. 195
dat daer by de Zelfs-befmetting maer zorgvuldig is vermyd, zoo door de ontlaftende Afgangen fpoedig uit de Ziek-vertrekken te hebben doen ruimen, en den Lyder geen oorzaek heeft gegeven door het eten van ongefchikte Spyzen, als andere ongeregeldheden begaen; egter moet men indien ongunfiigen Toeftand nogmaels de Braek- oft afvoerende Middels beproeven, dewyl zy my in eenige Gevallen de blykbaerfte deugden hebben verfchaft.
Ondertuffchen zullen de Ontlaft-middelen in den hier voren genoemden Toeftand zoo lang vervolgt worden, als de hevigheid der Toevallen zulks zullen vereifchen, oft zoo lang een fcherpe rotagtige Stof in de Darmen zonder ontfteking oft zonder verzweering aenwezig is, en dat de kragten des Lyders en Ingewanden zulks zonder nadeel verdraegen konnen. Nademael het dog immers deze Middelen zyn, die by de genezing van eenen niet al te kwaedaerdigen Loop de befte dienften doen. Want fomtyds, zelfs wanneer 'er ongehoorzaemheid oft ongefchiktheid in de leefwyze by myn Lyders had plaets gehad, vond ik my dikwils nog genoodzaekt den 10., 12., 16. dag, ja nog wel laeter, myn toevlugt tot die Middelen te nemen.
Maer ondertuffchen by dit alles dient men te weten, dat niet tegenftaende de Ontlaft-middelen by de Genezing van het uiterfte aenbelang zyn, en onmogelyk konnen gemift worden, egter heeft



io6 Aenmerking over de
alles zyne bepaeling: Want met het grootfre regt zegt Tissot : Ca) Dat de Buiks ontladende Genees-middelen, te lang en overvloedig gegeven, Zeer gevaerlyk konnen worden; want door de zelve rigt men alle Vogten naer de zieke deelen, men put het lichaem uit, de Spysv er teering word afgebroken, de Ingewanden verzwakt, enfomtyds komen daer door ligte verzweer in gen; uit alles het welk ongeneeflyke Loopen om f aen, die na veel jaeren lydens eindelyk nog de dood na zig flepen. Van den anderen kant moet men zoo als Pringle Qb) ook zeer wel heeft aengemerkt, ten allen tyde minder aendagt op de hoeveelheid der Ontlaft-middelen hebben, dan wel op deszelfs uitwerking, en niemaels z&l men zijn rekening veftigen op het getal der Afgangen, dan wel op de hoeveelheid der Stófe die ontlaft word, en op de vermindering der pynen en perjfing, die noit z^llm miffen van onmiddelbaere gevolgen 'er van te tijn* Hippocrates (c) heeft ook gezet : De lojfing moet niet geagt worden naer de veelheid', maer dat zoodanig geloft word, als behoort geloft te worden.
Voor het laetfte heb ik nog een wezendlyke Aenmerking ten opzigte der Ontlaft-middelen voor te draegen, dat is, wanneer het gebeurt, dat
(a) Raedgeving voor de Gezondheid, pag. zgi.
(b) Obferv.fur les Malad. des Armées. Tom. II. pag. 2%.
(c) Lib. I. Jpborifm. XXIII.



Rotkoorts en Roodeloop. 197
op den Purgeer-drank No. 115., 116., 117., oft zelfs, 123. in een verdobbelde hoeveelheid gegeven, hier op geen rykelyke ontlafting volgde ; maer integendeel de Perftingen en Pynen heviger wierden, zoo alsmy niet zelden wedervaeren is, dan verhoogde ik niet verder die Middelen; want die. gaf te kennen, dat den Prikkel der Purgeer-middelen de Krampen in de Darmen deed vermeerderen, waer door de Drek- oft andere fchaedelyke Stoffen eerder opgehouden, dan ontlaft wierden.
Zoo haeft ik dit bemerkte, veranderde ik oogenblikkelyk myn vorige Genees-wyze, en liet fpoedig een oft twee Klyfterien No. 125. zetten. En kon dit Middel uit fommige omftandigheden, zoo, als naderhand zal gezegt worden, geen plaets hebben, dan bediende ik my even met het beftevoordeel van de Stoving No. 126.,. welke ik om. de ure op den Buik liet leggen, en verders om het ure een lepel van het Mengfel No. 127. deed; nemen. Zoo haeft de Krampen hier op lulden en eenen rykelyken Stoelgang het gevolg was, dan zag ik, verder van die Middelen af, en liet hun in deszelfs plaets den Koortsbaft en Rhabarber. No. 128. gebruiken- Dit belette de Krampen weer te komen, verbeterde de min oft meer ontaerde Vogten, en verfchafte op eene eerlyke wyze; eenen zagten dog teftèns overvloedigen Stoelgang: Waer op ook meeft-al de Scybala oft verharde Drekftoffen zig ontlaftten, die gemeenlyk,



igS Aenmerking over de
de oorzaek der Krampen en Perffing waeren, waer op dan fpoedig de Toevallen verminderden, en de Lyders eerlang hunne vorige gezondheid verkregen.
Meermaels zyn ook deze Scybala, verharde Drek-ftoffen, welke door Krampen tegengehouden worden, oorzaak, dat fommige Geneesheeren, voor-al by de vrouwelyke Sexe, dit Toeval voor een Paffio hyfterica hebben aenmerkt, waer tegen zy ook de vermogendfte antihyfterique Middelen gebruikten, welke hun Lyders in dezen oogenblik even zoo veel goed deden, al of men brandende Olieti in hunne Ingewanden had gevoert.
My geheugt nog voor vier jaer, hoe ik by een diergelyk ongelukkig voorwerp in raedpleging wierd geroepen, waer den gewoonelyken Geneesheer met de grootfie hardnekkigheid en onkunde fïaende hield, dat haeren Loop met een Pajjio hyfterica was vermengd: Maer het ongelukkigfte by dit alles was, dat dien zelfden Geneesheer by de Lyderes zoo veel invloed vond, dat myne voorgebragte reden verworpen wierden, waerom zy ook nog twee ganfche dagen lang op een jammerlyke wyze wierd gefoltert en als op den oever des doods gebragt. Eindelyk door de hevige pyn en toedoen van Vrienden gedwongen zynde, wierd ik andermael tegen wil en dank van den Geneesheer aenzogt, om by de Lyderes te komen. By myn komfle vroeg ik hem nogmaels, of hy in dit gevoelen bleef volharden ? Hy ant-



Rotkoorts en Roodeloop. 199
woordde my met een trots gelaet, dat 'er geen ander oorzaek konde zyn. Vrugteloos deed ik hem begrypen, dat zoo haeft de Scybala zouden ontlaft geweeft hebben, dat dan deze gewaende hyfterique Toevallen fpoedig zouden verdwenen hebben. Zyn crediet en hoogen toon voor 'tgrootfte gedeelte by de Lyderes verloren hebbende, had ik de vryheid na welgevallen voor-te-fchryven. Dus fchreef ik haer den Laxeer-drank No. 123. voor, en ziet des avonds ontlafte zy een menigte verharde Scybala, en was kort hier op van alle hyfterique Toevallen ganfch bevryd; dog niet van den Loop en andere Toevallen, die deze verkeerde Genezing had te weeg gebragt, want het duerde nog wel twee maenden eer zy volkomen herfteld was.
Tot dus verre de afvoerende Middelen aengehaalt te hebben, thans merken wy nog aen, dat de Braekmiddelen, zoo 'er geen Ontftekings-toevallen aenwezig zyn, oft dat het voorwerp niet al te teerder oft aendoenelyk is, dat deze in de meefte opgemelde Gevallen de eerfte Hulpmiddelen moeten wezen, al was het zaeken de Ziekte reeds agt, tien, oft meerder,, dagen had geduert. Ja Zimmerman (~a) zegt: Dat hy dikwils naden veertienden dag, wanneer 'er geen Ontfteking oft verzweering tegenwoordig was, en dat hy vermoedde nog een bedorve Stof in de eerfe we~
(a) Verhandeling over den Roodeloop. fwg. 82.



200 Aenmerking over de
gen te zitten, de zelve met het befte gevolg heeft voorgefchreven.
Wanneer na het eerfte Braekmiddel nog Rotftof in de eerfte wegen word vermoed, dan moeten de zelve meermaels herhaelt worden. Al te kleine Kinderen gaf ik noit Braekmiddelen, maer zoo zy den ouderdom van zes a tien jaeren hadden bereikt, dan wel.
Deden 'er zig Geftellen voor, die uit aenmerking van hun teerdere aendoenlykbeid de meefte Purgeermiddelen weg braekten, dan gaf ik deze het wateragtig aftrekfel van Rhabarber, en braekten zy dit mede weg, dan voegde ik daer by eenige druppelen Laud. Liqnid. Sydenh., en wilde dit nog niet helpen, dan behandelde ik hun, zoo als hier na by het Braeken zal gezegt worden.
Hevige Purgeermiddelen gaf ik noit in den Roodeloop, zoo als wy by pag. 18. nogmaels hebben aengemerkt. Zimmerman (a) en meer andere beroemde Schryvers fchynen 'er mede af keer ig van geweeft te hebben. Wat fommige hedendaegfche tot dien inval mag gebragt hebben, beken ik niet te weten; maer dit weet ik, dat hevige Purgeermiddelen altoos fchrikkelyke Pynen en Buikkrimpingen verwekken, en de kragten, die by dezen Toeftand zoohoognoodig zyn, in 'tgeheel vernielen, en niet zelden aenleiding geven, dat de Darmen door Koudvuer worden bezet. Daer
(a) Verhandeling over den Roodeloop. pag. 64.



Rotkoorts en Roodeloop. 201
integendeel de zagte, verfterkende, zuere enkrampftillende Purgatien, zoo als wy by de Talletters 114., 115.,' 116., 117. en 123, hebben opgeven, niet alleen de Rotftoftèn uitleiden, maer de nog heerffchende bederving te gelyk op het kragtdadigfte tegengaen.
By dit alles moet ik mynen Lezer nogmaels doen erinneren, uit vreeze dat hy het niet wel rnogt begrepen hebben, dat is, dat ik met de afvoerende Middels, na dat het Braeken was voor af gegaen, fteeds in de eerfte dagen dagelyks oft over ander dag bleef volherden, tot ik ten vollen myn oogmerk had bereikt, en overtuigd was, dat de zondige-Stof genoegzaem was uitgevoerd; waer na ik van het Middel No. 124. om de twee a vier uren een Lepel liet nemen; en zette dit buiten verwagting den Stoelgang nog te rykelyker door, die buiten dat een goede eigenfchap begon te krygen, dan liet ik dit Middel weg, en deed hun niet anders dan den Camillen-thé No. 118., oft den Drank No. 119., 120., waerby. ik een geheel oft half once Gumm. arbic. voegde, gebruiken. En wanneer deze nog niet wilden helpen, en ik vermoedde, dat den Afgang niet dan door verflapping der Ingewanden bleef voorddueren , dan liet ik hun om de twee a vier uren een Lepel van het zagt verfterkend en eenigzins t'zaementrekkend Middel No. 129. gebruiken. En fcheen my den Toeftand nog eenigzins twyffelagtig, dan gaf ik nog eenige dagen kleine giften



202, Aenmerking over de
van Rhabarber, en dan wederom onmiddelyk het Middel No. 129., waer mede ik in de meefte Gevallen myn oogmerk fpoedig, zeker, en volmaekt bereikte.
By dit alles dient myn Lezer nog aen-te-merken, dat men by hevige Pynen in den aenvang niet aenftonds tot pynftillende Middels mag overgaenj want die Pynen worden in dit oogenblik door geen ander Oorzaek verwekt (ten waer 'er een Ontfteking aenwezig was) dan door den fcherpen Prikkel der ziek-maekende. Stof, die de Darmen van hun natuerlyk Slym beroofd vindende, de zelve op een gevoelige wyze tergt. Waerom men niet beter deze Pyn kan ftillen, dan door de zagte afvoerende Middelen No. 114., 115., 116., 117., oft 123, die even den dienft als pynftillende zullen verrigten, terwyl zy de zondige-Stof afvoeren, en de nog overig zynde verbeteren.
Verminderden egter de Pynen daer op niet aenmerklyk, dan kan men de lymige Middelen N#. 130., die de fcherpe Prikkelftof verftompen , en de Stoving No. 126., die de Krampen ftillen, enden Drank No. 131. daer by nog gebruiken: En gelyk 'er in den aenvang altoos een menigte ziekmaekende Stoften voor handen is, zoo zoude men door het vroegtydig geven der pynftillende Middelen die eerder te rug houden, dan ontlaften; waer door het niet kon miflën, oft den Toeftand moeft verergeren. Maer gebeurde het, dat den Prikkel al te hevig was, en de Pyn on-



Rotkoorts en Roodeloop. £03
lydelyk, en dat de Darmen door Krampen al te geweldig wierden aengedaen, ja al of het fcheen, dat deze Ingewanden verfcheurt wierden, dan mag en moet men om die zoo gedugte Ontfteking en Verzweering voor te komen, geen oogenblik draelen van tot het Opium zyn toevlugt te nemen, wanneer maer de Ontlaft-middelen zyn voor af gegaen. Oft anders fielt men zig bloot, zoo als ik ongelukkig in twee Gevallen te laet ondervond, dat alle verdere Middelen vrugteloos zullen bevonden worden.
Heeft men tot het Opium zyn toevlugt moeten nemen, dan moet men, zoo haeft de hevige Pynen wat bedaerd zyn , de Ontlaft-middelen niet verwaerloozen, oft anders kon het niet mifièn, oft na de werking van het Middel zouden de Pynen nog veel heviger wederkomen; waerom men het voorgeftelde, als van het grootfie aenbelang, niet mag verwaerloozen; terwyl men door beide deze Middelen de Pynen ftilt, het gevaer voorkomt, en de ziekmaekende Stof met minder moeite ontlaft, en verders belet, dat de Pynen naderhand niet zoo hevig weerkomen.
Wanneer eenen goedaerdigen Roodeloop reeds eenigen tyd geduert had, en by gevolg verwaerlooft was, wanneer ik tot den Lyder wierd geroepen ; dan heeft my dit in de meefte Gevallen noit afgefchrikt, wanneer den Loop niet tot de Ontftekings foort behoorde, van aenftonds totdeBraekmiddelen over te gaen, en naer omftandigheid»



204 Aenmerking over de
die zelfs 'sanderdaegs liet berhaelen, en dan verders, zoo als ik hier voren nogmaels heb gezegt, door Ontlaftmiddelen liet vervangen. Schikte zis het Geval hier op niet fpoedig tot beterfchap, en de kragten verminderden oogfchynelyk, dan haeftte ik my tot het Middel No. 129., en liet hier mede geftaedig voordvaeren tot de Toevallen verminderd waeren, en de ontlafte Stof een goede eigenfchap begon te krygen. Vermoedde ik, dat 'er middelertyd zig Scybala zouden vormen,'die naderhand den loop, pyn en perfling mogten doen voorddueren, dan gaf ik nu en dan een lepel, van de Rhabarber-tincluer No. 35., oft 114.
By dees, gelyk by alle andere Gevallen, is het van het uiterfte aenbelang, dat men nouwkeurig agt neemt op de Kragten zyns Lyders, op de Koorts, en in hoe verre zyn Vogten tot Bederf overhellen; want dit moet men zig voorftellen, dat men door geen aenhoudende gebruik van Ontlaftmiddelen de Kragten kan herftellen, de Koorts tegengaen, en de ontaerde Vogten verbeteren. Hoe menige Lyders breng ik my niet te binnen, die ik ellendig heb zien omkomen, en dit door geen ander reden, dan om dat zy tot den laetften oogenblik huns levens, van hunne gewoone Geneesheeren, niet anders dan Ontlaftmiddelen konden ver krygen.
Wanneer den loop niet dan uit Verflapping blyft voorddueren, dan moet men het Middel No. 129. op de reeds aengeweze wyze laeten gebruiken.



Rotkoorts en Roodeloop. 205
Was 'er door verwaerloozing, oft een ander oorzaek, een min oft meerder Koorts aenwezig wanneer ik tot den Lyder kwam, dit alles maekte by my geen de minfte verandering in de Genezing, 'tzy mede of 'er Braek-, Ontlaft- oft Hoppende Middelen waeren voor afgegaen; want zoo haeft ik vermoedde, dat 'er nog beweegbaere Rotftoffèn in de eerfte wegen zaten, dan liet ik maer aenftonds een Braekmiddel toedienen, welken 's anderdaegs door afvoerende Middels wierd vervangen, en deze liet ik zoo lang vervolgen, als die in evenredigheid met de Kragten myns Lyders overeenkwamen, en nog zondige -Stoften voor handen waeren: Bleven naderhand hier op de Afgangen even fterk voorddueren,en de Koorts ging haeren gang, dan haeftte ik my tot den Koortsbaft en Opium No. 132., waer van ik om de twee uren een a twee lepels liet gebruiken ■waer van dan ook gemeenlyk het gevolg was' dat de Koorts fpoedig verdween, en te gelyk den Afgang ftilde, en alle overige Toevallen vroeger oft laeter een einde namen.
Nu heb ik by de Genezing van alle Roodeloopen mynen geagten Lezer nog deze gewigtige Aenmerking voor te draegen, dat is, dat hy zorgvuldig moet agt geven, dat de Voeten zyns Lyders behoorlyk warm worden gehouden ; want Sauvage (a) wilt te regt aenmerkt heb-
(a) Nofologia Tom. III. IX, Claf. pag. 66.



2o6 Aenmerking over de
ben: Dat koude Voeten op zig zeiven Afgang Zullen verwekken, nademael de ongevoelige Uitwaejjeming, welke langs deze deelen rykelyk gejchied, hier door gejlremt word, en deze gestremde Stof zig gewillig naer de Darmen begeeft. 'T mag gefchieden zoo het wilt, genoeg dat ik door deze eenvoudige Hulp zoo wel by goedaerdige als kwaedaerdige Loopen my ongemeen wel heb bevonden: Waerom ik ook tot het zelfde doeleinde heetgemaekteSteenen, Kannen oft Flefichen met warm water aengevuld, aen de voeten liet leggen. Zelfs deed ik myn Lyders dikwils met de voeten in warm water zitten ; en wanneer de onderfte Litmaeten by zeer kwaedaerdige Gevallen begonnen koud en ongevoelig te worden, dan liet ik het water aenzetten door eenige Oneen Spirit. Vini Camph. in het zelve te gieten, en zoo haeft door het Voetbad de onderfte deelen begonnen te zwellen, zoo als gemeenlyk gebeurde, dan aenmerkte ik dit verfchynfel byna als een zeker voorteeken van een aenftaende Genezing.
Tot dus verre alles acngehaeld te hebben* waf. men by eenen goedaerdigen Roodeloop volftrekt moet in agt nemen, thans heb ik nog het volgende 'er by te voegen, dat is: Wanneer een Lyder reeds genezen was, dog na eenigen tyd weder inftortte, dat byna altoos oft door gebrek van eenen behoorlyken Eetregel in agt genomen te hebben, oft zig had blootgeftelt aen een koude



Rotkoorts en Roodeloop. 207
natte Logt, oft zyn lichaem door een groote Beweging verhit, oft zelfs dat de Scybala in den loop der Genezing niet behoorlyk waeren ontlaft, &c. wierd veroorzaekt; en de Toevallen waeren ondertuffchen by dezen ongunftigen Toeftand weder hevig, dog de kragten niet te wyd verfpilt, dan moeten nogmaels de Braek- en Purgeer-middelen in aenmerking komen; maer waeren de Toevallen minder, dan kan het wateragtig Aftrekfel van Rhabarber No. 114. veelmaels alleen beftaen. Daerenboven moet men by een Weder-inftorting, Recidiva, altoos met de Hulpmiddels naer evenredigheid der kragten te werk gaen; want Zimmerman Ca) zegt: Dat het even gevaerlyk is, by een Lyder te weinig, als te veel kragten tevermoeden. Dog ik meene, hoe groot de Krag, teloosheid by dezen Toeftand ook mag wezen, wanneer den Lyder maer niet met de dood is worftelende, of het Koud-vuer heeft zyn Ingewanden bezet, oft men zal zelden oft noit door een Braekmiddel de nog overig zynde kragten zoo verminderen, dat 'er gevaer van te vreezen is: Integendeel is het my wel meer gebeurd, dat ik de Lyders na de werking van het Middel veel meer verfterkt en verkwikt vond, dan voormaels. Hoe zoo een Lyder verder is te behandelen, zal men hier na by den kwaedaerdigen Loop aengeteekend vinden.
(a) Lib. Cit. pag. 359.



2ö8 Aenmerking over de
Voor het laetfte moet ik nog aenmerken, wanneer men Lyders aentreft, welke werklyk door den Roodeloop zyn aengetaft, en volftrekt geen de minfte Hulpmiddels willen oft konnen gebruiken ; by deze moet men het egter zoo wyd tragten te brengen, dat zy voor-al geen ongefchikte fpyze gebruiken; maer integendeel eenen gemaetigen en gezonden Eetregel in agt nemen, de Zelfs-befmetting zorgvuldig verhoeden, en de Zuiverheid boven al in den hoogften graed doen waernemen ; waer by hun te gelyk eenen aengenaemen bederf-wederftaenden Drank op het fterkfte moet aenbevolen worden. Voor alle Hulpmiddelen, nademael zy alle andere volftrekt weigeren te nemen, kan men niet anders doen, dan hun het rykclyk gebruik van goede rype Zomervrugten aenraeden, en inmiddels met geduld de voorfchikking des Allerhoogften afwagtcn, wat 'er van hunnen toeftand geworden zal. Vele Lyders, die zelfs zeer zwaer door den Roodeloop waeren aengetaft, heb ik'er door zien genezen; maer ik moet ook bekennen, hoe ftrikt zy de Leefwyze, en alle andere voorzorgen op het nouwkeurigfte in agr. namen, dat 'er niet zelden nu en dan eenen van ten grave is gedaeld, oft zeer langwylig kwynde.
Wat de Geneeswyze der zwangere Vrouwen betreft: Hier voren Tweede Deel pag. 245. hebben wy opgemerkt, dat hunnen Toeftand wegens
de



Rotkoorts en Roodeloop. 209
de Braekmiddels, wanneer men die rioodig oordeelt, geen deminlie uitzondering leid; want integendeel met deze niet toe-te-dienen, geeft men oorzaek en een zeker aenleiding, dat een Misval ('Abortus) onmiddelbaer 'er het gevolg Van word.
Wat de Geneeswyze der Kinderen, die al te jong zyn, betreft, deze gaf ik noit, zoo als voormaels nog gemeld is, Braekmiddels, om dat my by ondervinding bleek, dat deszelfs uitwerking by hun te, geweldig was, en ook dat men nouwlyks den Dofis regt kan bepaelen. Maer die, welke twee tot vier jaeren oud waeren, deze wel, en het fcheen waerlyk, dat de Vomitoria hun ruim zoo wel bekwamen, dan aen bejaerde.
By teerdere en al te jonge Kinderen voldeed in alle opzigten de eenvoudige Rhabarber-fyrop No. 133., waer van om de dry a vier uren een Koffy-lepeltje wierd gegeven ; waeren de Buikpynen daer by zeer hevig, dan liet ik de Stoving No. 126. op den Buik leggen; en wanneer de zondige-ftof door de Rhabarber-fyrop genoegzaem was afgevoerd, dan liet ik hun van het Saemenftelfel No. 134. om de dry a vier uren een moftaerdlepeltje nemen. Wilden de pynen hier op nog niet bedaeren, en de Koorts en kwaedaerdigheid wierd grooter, dan deed ik de Syr. de Mecon., Cortic. peruv. &c. aenmerklyk vermeerderen, en hier mede liet ik volherden tot de Genezing toe. Alle de Toevallen, welke in den loop der Ziekte Derde Deel. q



2IO
Aenmerking over de
zig mogten voordoen, zoo mede de Naweeën oft gevolgen, welke niet zeldzaem die wreede Ziekte tot gevolg heeft; deze zullen alle hier na afzonderlyk verhandelt worden, zoo insgelyks den Spys-regel en onderfcheide Dranken.
NEGENSTE AFDEELING.
Genezing van den Ontftekings Roodeloop.
T~"\En Staet van Ontfteking, welken eenen JLJ' Roodeloop verzeld, is ruim zoo gevaerlyk dan den kwaedaerdigen Loop zelfs: Want de geringfte mistafting in dezen, is oft een zekere dood, oft ten minften geeft men aenleiding, dat de Ziekte allergevaerlykft oftonherftelbaer word: Waerom men ook de Kenteekens, hier voren by jpag. 163. opgegeven, niet nouwkeurig genoeg kan overwegen, wel onderfcheidèn, en met de volgende over een brengen; om niet in een doodelyk dwaelpad, waer in ik voormaels en op heden nog t'elkens vele vervallen.
Eenen Roodeloop met Ontfteking gepaerd, openbaert zig gemeenlyk in den aenvang door een fterke Koorts; wederom op een ander tyd aenmerklyk minder, voor-al wanneer 'er te gelyk een Rotting by gemengd is; dog daer is altoos een koortfigc beweging by verzeld, wyders eenen



Rotkoorts en Roodeloop. 2ii
harden en vollen Pols, welken anders in de overige foorten meeft-al klein, traeg, natuerlyk oft zeer genepen is, wordende den zeiven maer eerft naderhand by den voordgang der Ziekte volDaer by gaet alsnog gepaerd een aenhoudende en hevige Buikpyn, die weinig oft niets vermindert na dat men ter ftoel heeft geweeft, daer integendeel by de overige foorten dit meeft-al geregeld gefchied ; verders, wanneer men den Buik aenraekt, word de pyn op een gevoelige wyze vermeerdert, en hy is daer by gemeenlyk nog geipannen oft opgezet. De Ontlafting is ook weinig, hoewel de Perfling in den aenvang niet zelden geduerig en geweldig is. Hevige oft geduerige Looze-braekingen zyn insgelyks gemeene Toevallen, die dezen ftaet verzeilen, waer by nog verzeld gaet Hoofdpyn, die veeltyds onlydelyk is, roode Oogen, een opgezet en rood Aenzigt; dog veelmaels door de hevige pynert integendeel betrokken en bleek: Verders grooten Dorft, een drooge en met een witte oft geele korft bezette Tong zyn mede kenteekens, welke dezen zeer gevaerlyken toeftand verzeilen. Hier by komt nog in aenmerking, op dat men zig nog minder mag bedriegen, dat men voor-al agt geeft op het voorwerp , welk men behandelt, of het zelve jong, kloek oft door den arbeid is verfterkt: Want het zyn gemeenlyk zulke voorwerpen, die 'er allereerft door aengetaft worden. Daerenboven moet men by dit alles zig nog te binnen brengen de



212 Aenmerking over de
zeer gewigtige Stelling van den beroemden Pringle, (a) die ik in alle opzigten met myn eigen bevinding zoo overeenftemmig heb bevonden; Naementlyk: Dat den Ontftekings Toeftand oneindig meerder tegen oft in den winter, wanneer de koude aenwezig is, word aengetroffen, dan wel in 'theetfte van den Zomer, om reden onze Vogten alsdan meerder tot Rotting overhellen; en al is het zneken den Toeftand in die tyd met Ontftekings Toevallen verzeld ging, egter zMn Zy gemeenlyk gemengd en vaneen rotte geaerdheid, oft worden zulks zeer fpoedig.
By gebrek van kennis, oft verwaerloozing dezer gewigtige aenmerking, is het te gelooven, dat men de reden Zal vinden ; waerom 'er voormaels, ja zelfs nog op heden verligte Geneesheeren worden aengetroffen, die alle Braekmiddels by den Roodeloop verwerpen : Mogelyk is dit om geen ander reden gefchied, dan om dat zy op het voorgemelde geen agt genomen hebbende, eenige voorwerpen hebben konnen aentrefièn, wiers Ingewanden met een beginnende oft wydgevoorderde Ontfteking was bezet: En dat in dezen toeftand de Braekmiddels een doodelyke uitwerking hebben, moet ons geenzins verwonderen , wanneer wy daerenboven nog in aenmerking nemen dat gene, wat wy hier voren hebben gezegt: Waerom het ook te gelooven is, dat'er
(a) 01'ferv.fur les Malad. des Armées. Tom.II.p. 29 £f 35.



Rotkoorts en Roodeloop. 213:
geen ander reden die zelve Heeren heeft konnen. wettigen , om de Braekmiddels in den Roodeloop. te verwerpen, dan een laetdunkend vooroordeel, oft eene onagtzaeme opmerking; 'twelk alles t' faemen genomen, in de Geneeskonft die zootreurige bron-ader is van alle doling en verwoefting.
De zitplaets dezer wreede Ziekte is oft in 't onderfte gedeelte der Maeg, dunne oft dikke Darmen. Dan de plaetfelyke pyn laet zulks gemakkelyk genoeg onderfcheidèn , zoo als wy hier voren by pag. 173. op het wydloopigfte hebben aengeteekent.
Wanneer men door de kenteekens hier voren en elders opgegeven, in het zeker is gefield,dat 'er een Ontfteking tegenwoordig is, dan kan men niet te fpoedig de zelve tegengaen: Want de ge-^ ringfte verwaerloozing, is in dezen ftaet oft eenzeker dood, oft ten minften een kwynend en-, ellendig leven is,'er het gevolg van.
Voor het laetfte moet ik mynen geagten Lezer nog het volgende doen aenmerken, dat is: Dat een Lyder den Pols hard en vol kan hebben, de pynen en Braeking hevig, en egter geen Ontfteking tegenwoordig: Want de volheid en hardheid des Pols kan veroorzaekt worden, doordien 'er een gedeelte der Prikkelftof in het bloed is overgegaen; de hevige pynen en Brackinge, om dat het Darm-kanael al te geweldig door de Scherpte word getergt. Maer door de volgende



214 Aenmerking over de
kenteekens, en die welke wy hier voren hebber\ opgegeven, zullen deze beide ftaeten gemakkelyk van eikanderen te onderfcheidèn zyn.
Wanneer geen Ontfteking tegenwoordig is, zullen de pynen by ideren ftoelgang aenmerklyk worden vermeerdert; maer ook by ider ontlafting weder fterk verminderen, oft ook wel geheel ophouden : Integendeel wanneer 'er Ontfteking tegenwoordig is, zal de pyn hevig, geduerig en aenhoudende zyn, nu en dan zelfs met een verheffende Steking verzeld gaen, al of alle Ingewanden ver-fcheurt wierden. Daerenboven zal 'er niet zelden eenen onlydelykcn Dorft by gepaerd zyn; waer by men t'elkens nog den Buik gefpannen en opgezet zal vinden, en wanneer men den zeiven aenraekt, de pyn merklyk vermeerdert; gelyk den eerft-gemelden toeftand niet tot den Ontftekings ftaet behoort, egter kan den zei ven, wanneer hy niet fpoedig word verbetert, tot den zeiven overgaen; waerom het noodig zal wezen, wanneer men zulke gevallen ontmoet, en waer by het voorwerp jong, kloek, oft door den arbeid is verfterkt, en de hevige pynen en geweldige Braekinge niet boven de twee dagen hebben geduert, van aenftonds een Ader te laeten openen, terwyl 'er geen vaerdiger nog beter Hulpmiddel is, dan een Aderlaeting; niet alleen tot ftilling der pynen en Braekinge, als wel om naderhand de Hulpmiddelen met beter gevolg en minder gevaer te konnen toedienen.



Rotkoorts en Roodeloop. 215
Wanneer wederom op een ander tyd de Ontftekings toevallen wel tegenwoordig dog niet aenmerklyk waeren, en men by ondervinding wift, dat de heerfichende Epidemie van een rotte geaerdheid was, oft wiers natuer zy fpoedig ftond aen te nemen, dan moet men, in weerwil den Lyder nog jong oft fterk was, zig zorgvuldig van 'taderlaeten wagten, nademael dit de bedorve ftof niet verbetert; maer integendeel.de Natuer veel meer in haere heilzaeme werking doet ftremmen. Daerenboven niets bevoordert in dien acnelyken toeftand de Ontbinding der Vogten en ontzenuwt de Levens-kragten meer , dan een Aderlaeting, en in geen ziekte heeft een Lyder die meerder van noode, dan in den Roodeloop. Nog is aen te merken, wanneer de Rotting en Ontbinding tot zekeren graed is gevoorderd, dat dan de Ontfteking bywylen maer by trappen en zeer bedrieglyk zig voordoet. By dezen toeftand komt de Aderlaeting zeldzaem, oft noit in aenmerking.
'T is te gelooven, dat de fchriklyke verwoefting? welke in voorgaende tyden by het uitbreken eens Roodeloop zoo dikwils heeft plaets gehad,meeftal aen het verkeerd denkbeeld, welk men van den Roodeloop had, zal hebben moeten toe te eigenen zyn : Want over 't algemeen was men van gevoelen, dat den Roodeloop uit niets anders, dan een Gift belfond, dat door zyn hevige Scherpte de Ingewanden met Ontfteking bezette, waer voor. de Aderlaeting buiten eenige floppende Hulp-



2\6 Aenmerking over de
middelen, in die tyden het voornaemfte Geneesmiddel fcheen te zyn; geen wonder dus, dat 'er in, die duiftere eeuwen zoo veel menfchen het flagoffer der onkunde waeren.
Door al het voorgebragte nu meen ik duidelyk genoeg verklaert te hebben, welken toeftand men voor den Ontftekings Roodeloop moet houden, en by welke overige ftaeten d' Aderlaeting te pas komt. Waer uit dan nader blykt, dat den Roodeloop, welken met waere Ontftekings toevallen verzeld gaet, de Aderlaeting onvermydelyk maekt, wat ook fömmige Schriftftellers daer tegen mogten inbrengen. Ja zy kan zelfs zonder fchroomen herhaelt worden, wanneer die maer in den beginne en kort agter eikanderen word gedaen, de kragten goed zyn, en het lichaem door rykelyke. Ontlafting niet te zeer is ontledigd: Want geenen ftaet vereifcht meerder fpoed en oplettendheid dan dezen.
Somtyds brengt de Aderlaeting een fchielyke en ongeloovige verligting aen, ten minftcn word het braeken en hevige pynen daer merklyk door bedaert, en het lichaem beter gefchikt om de hoog-noodige Hulpmiddelen met veiligheid te. konnen verdraegen, die anders buiten dat in menigvuldige gevallen als waere Vergiften zouden werken, en niet zeldzaem den toeftand onredbaer maeken.
Zoo haeft d'Aderlaeting een oft meer maelen, volgens den ftaet zulks vereifcht, heeft plaets ge-



Rotkoorts en Roodeloop. 2\?
had, dan zal men onmiddelyk daer na den geheelen Buik met de Stoving No. 67. oft 126, geftaedig met doeken laeten baeden, en wanneer de Braeking na de Aderlaeting merklyk is verminderd oft geheel gelold, zoo als gemeenlyk gefchied, dan zal men 's anderdaegs oft nog laeter, 'twelk alles volgens de vermindering der Ontftekings toevallen moet bepaelt worden , het Honing-water met de onzydige Zouten No. 135. laeten gebruiken, en hier van om het ure een Thèkopje geven, tot 'er een zagte Braeking volgt; gebeurde dit niet, dan kan men by dit Middel nog eenige Oraenen Rad. Ipecacuan- voegen, wanneer het zeldzaem zal miflèn de befte uitwerking te doen; en den Lyder zal hier op een groote verligting gewaer worden, 'twelk niet weinig tot den grondfteen zyner genezing zal ftrekken.
Kort hier op, ja ook wel eerder zouden de Klyfterien No. 125. verfcheide maelen 'sdaegs herhaeld, in aenmerking moeten komen; niet alleen ter afvoering der zondige-ftof; maer daerenboven om dat zy nog dienen als inwendige baden, om de Ontfteking te helpen verdeelen. Jammer is het maer, dat deze heilzaeme hulp, waer den Genees- oft Heelheer die genoodzaekt is zelfs te zetten, aen zoo veel omflag, tyd-verlies en gevaer onderworpen is. Daerenboven zou men by eenen algemeenen grafierenden Roodeloop wel een geheel voorfpan Klyfterie-pypen moeten hebben, nademael 'er zoo menig geval, uit aenmer-



n8 Aenmerking over de
king van het opgemelde, zig zoude voordoen, waer in de zelve byna onmogelyk konnen gemift worden: Dan ik moet opregt bekennen, dat ik by alle grafie-rende Epidemien, waer ik die door Zieke-bediende oft andere niet kon doen ftellen f dat deze door my zeldzaem oft noit gefield zyn:. En ik heb opgemerkt, dat ik met de hier na genoemde Hulpmiddelen even goed myn oogmerk bereikte; en waer deze niet hielpen, ben ik ook met de Klyfterien niet te regt gekomen.
Dat het Klyfterie-vogt, zoo als eenige op heden nog gelooven, tot aen het lydend deel kan ingefpuit worden en aldaer de fcherpe Prikkelflof verftompen, verdeelen, opflorpen, &c. is een valfche verbeelding, nademael den llleum in den C<ecum hangt, en dus de Valvula Baulüni oft Valvula Coli formeert, welk belet dat de Drekftof uit de ruimte, in de nomve Darmen niet weder kan terug vlooien, waer uit blykt, dat geen Klyfteer in de dunne Darmen kan komen, nademael deze groote Valvula het tegenhoud.
Wanneer ik gevallen aentrof, waer geen Ziekebedienden Klyfterien konden ftellen, en ik onmogelyk uit gebrek aen tyd, oft andere reden die zelfs niet wilde ftellen, en egter geern had, dat 'er een zagte ontlafting zou gefchieden, die zonder oft weinig prikkel diende te gebeuren, dan liet ik gemeenlyk van den Drank No. 136. om de ure een Thé-kopje louw warm nemen; en waerlyk dit fcheen my even als de Klyfterien te vol-



Rotkoorts en Roodeloop. 219
doen: Zoo haeft 'er een zagte Ontlafting volgde, waer op de Perfling verminderde, dan liet ik het Middel voor eenigentyd agter, en beveelde dat men om de ure een lepel van het Middel No. 137. zoude nemen; en voor drank kwam my niets gefchikter voor, dan die door de Talletters 138., 139., oft den Amandel-drank No. 140. worden aengewezen, welken ik met weinig teftens louw warm den Lyder onafgebroken deed drinken.
Wierd de Pyn buiten verwagting onder het gebruik dezer Middelen zeer hevig, ja bynaonverdraegelyk, dan liet ik nu en dan een Lepel van het Middel No. 144. tuftchen beide geven.
Wanneer door een oft meer dezer Middelen de ontftekings Toevallen merkelyk waeren verminderd oft geheel verdwenen, dan liet ik vervolgens met het buikzuiverend Drankje No. 136. nog eenige dagen zagtjens voordvaeren, oft ik liet in deszelfs plaets, wanneer ik geen vrees voor Ontfteking meer had, maer integendeel de verflapte Ingewanden wat wilde verfterken, eenige reizen daegs een Lepel van het watertfgtig aftrekfel van Rhabarber No. 114. nemen. En wanneer den Afgang niet enkel dan door verflapping der Ingewanden bleef voorddueren, en voor het overige alles zig wel begon tefchikken, dan deed ik verders om de twee oft vier uren een Lepel van het Middel No. 129. gebruiken; waer mede het vervolgens niet lang toefde, oft dezen zoo zeer gevaerlyken Staet nam een gelukkig einde.



<220
Aenmerking over de
Schikte zig in tegendeel de Ontfteking min. gunftig, en alle aengewende Hulpmiddelen fchenen geen de minfte verligting oft een heilzaeme uitkomft te voorfpellen, maer integendeel een gegronde vrees, dat het Koudvuer de Darmen eerlang ftond te bezetten, 'twelk ik uit de vermindering van Pyn, kleinen Pols, drooge enbelaede Tong, eenen tuflchen-poozenden Hik, den Buik meer opgezet, fchielyk verval van kragten, uitdooving der Levenswarmte, dunnen enbloedigen Afgang, welken leelyk ftinkte, betrokken Aengezigt, diep ingevalle Oogen, en door meer andere verfchynfels opmaekte; dan haefte ik my fpoedig tot de volgende Hulpmiddelen.
De Buikftoving No. 67. oft 126. liet ik aenftonds door dry a vyf oneen Spiritus Vini Camphor. verfterken, en dus geftaedig met fomenteren voordvaeren. Alle dry a vier uren deed ik een Lepel van \ Campher Middel No. 141., en alle twee uren een lepel van den Koortsbaft en Opium No. 142. nemen, en met deze Middelen, en op deze wyze heb ik 'er nog vele als uit de kaeken des doods gered; daerenboven kan ik mynen Lezer op een getrouwe waerneming verzekeren, dat, indien den toeftand redbacr was, het door deze en geen andere Middelen is gefchied.
Maer wanneer eenmael het ongelukkig noodlot heeft gewilt, dat de Darmen werklyk en in hunne geheele zelfsftandigheid ganfchelyk door het Koudvuer zyn aengedaen, dan is het by de



Rotkoorts en Roodeloop. 221
geleerde wereld een bekende waerheid, dat geen Middelen, hoe befaemd oft bekend, zoo een Lyder van de dood konnen redden.
Den Endel-darm, Inteftinum reclum, word ook, dog zeldzaem, in den beginne eens Roodeloop door een lievige Ontfteking aengedaen : Dezen toeftand is kenlyk aen de plaetfelyke Pyn en onophoudelyke Perfling; en de meefte toevallen gaen 'er by verzeld, die wy ftraks hier voren hebben opgegeven. Maer veel gemeender word dezen Darm door Ontfteking aengedaen, wanneer den Roodeloop reeds eenigen tyd heeft geduert; maer dan volgt 'er ook zeer ligt eene Verettering op, waer van men de kenteekens in de Afgangen ziet; daerenboven word dien toeval gemeenlyk van eene zeer laftige Perfling gevolgt.
Wanneer de Ontfteking in den beginne der ziekte zig voordoet, en deze is daer by zeer hevig, dan mogen de Aderlaetingen mede geenzïns verwaerlooft worden, waer by nog in aenmerking komt, dat de verzagtende en verdeelende Klyfterien No. 143. onontbeerlyk in dezen toeftand zyn, te meer wyl die onmiddelyk het lydend deel konnen aendoen, en als zoo veel verzagtende en verdeelende Stoovingen moeten aenmerkt worden. Zimmerman (~a) roemt in dit gevalleer fterk, de Bloedzuigers aen den Aers te zetten, en ik meene, dat hy om gegronde
(a) Verhandeling over den Roodeloop. pag. 312.



222 Aenmerking óver de
reden gelyk heeft. In een enkel geval, dat mf Voorgekomen is, en 'twelk ook zeer hevig was, heb ik 'er de voortreflèlykfte uitwerking vafl gezien. Tegen den Aers,en op het laegfte van den Buik kan men met vrugt en het belle gevolg de ontbindende Stoving 67.,oft 126. geduerig laeten leggen, en voor het overig alles in 't werk ftellen, wat wy by de Ontfteking der dunne Darmen hebben opgemerkt. Wat de Ontfteking aenbelangt, welke in een gevoorderd tydperk zig mogt voordoen; deze is zeldzaem zoo hevig als in den beginne; waerom ook de Aderlaeting zeldzaem oft noit te pas komt, gemerkt men de Verettering, en is de Ontfteking zeer hevig, het Koudvuer zeer zelden kan voorkomen: Want meermaels is het inwendig Vlies reeds verteerd, eer men 'er zyn aendagt op veftigt.
Hier agter by de Gevolgen oft Naweeën zal over de Verettering van dit deel nader gelproken worden, en men zal aldaer te gelyk de Genezing op het wydloopigfte aengeteekend vinden,



Rotkoorts en Roodeloop. 223
TIENDE AFDEELING.
7&TIetsi zegt den beroemden Zimmerman, fa) ~L is 'er ligter by dezen gevaer ly ken toeftand voor een half-kundig Geneesheer, dan een misjlag te begaen: En de zekerfte gevolgen 'er van, Zelfs van de kleinfte dwaeling, is de dood. Hier uit blykt, hoe omzigtig, en met wat oplettendheid men dezen zoo zeer gevaerlyken ftaet moet behandelen , en hoe nouwkeurig men op de werking der Natuer moet agt geven, wilt men in zyne gegronde hoop, die men voor des Lyders behoud heeft opgevat, zig niet bedrogen vinden.
Eenen kwaedaerdigen Roodeloop, welken met een Rotkoorts is verzeld, openbaert zig gemeenlyk in den beginne door een koortfige Koude, die dikwils wederkomt. Hoe meer de Lyders over deze Koude met heete Trilling over het geheel lichaem klaegen, en hoe fchielyker deze toevallen eikanderen vervangen, hoe grooter het verval van kragten in den aenvang zal befpeurt worden , en hoe gevaerlyker de ziekte zig zal laeten voorfpellen.
Cene^ngvan den kwaedaerdigen Roodeloop, welken met Rotkoorts is vergeld.
(a) Lib. Cit. pag. 404.



224 Aenmerking over de
Het fchiclyk Verval van kragten, en een ongemeene Beklemming om het Hart, deze zyn toevallen , die zig min oft meer aenmerklyk voordoen, naer dat de kwaedaerdigheid der ziekte, oft de ontbinding der Vogten groot is. Wanneer de ziekte regt kwaedaerdig zal zyn , en weinig oft geen hoop ter herhelling doet zig voor, dan zullen de toevallen Reeds aenhouden en zelfs aenmerklyk vermeerderen tot den laetften oogenblik toe.
Schikt integendeel de ziekte zig tot beterfchap, dan word die beklemming dag op dag aenmerklyk minder, tot zy zelfs den Lyder geheel verlaet. Deze Beklemming om het Hart laet den Lyder byna geen oogenblik ruften , fchoon hy anders ongevoelig voor alles, en zelfs voor zyne ziekte is. Meeftendeel is het hoofd daer by nog zwaer en dommelig, wederom op een ander tydminbezwaerd, maer ydelder, dan wederom van een onlydelyke pyn verzeld. Dikwils is den Lyder terftond van den aenvang in een ftillc verwarring, die zig beZonder, zoo als Zimmerman (a) zegt, door een buiten-gewoon aenzien van een fchuins ftark geZigt openbaert, als of hy in zeer groote gedagten verrukt fcheen, daer hy ondertuffchen op niets denkt. Somtyds word deze verwarring tamelyk, hoewel zeldzaem , levendig. My geheugt
maer
(a) Verhandeling over den Roodeloop. pag. 297.



Rotkoorts en Roodeloop. 225
maer vier maei die aengetroffen te hebben, en het was nog in gevallen, waer de Geneeswyze met floppende Middelen was begonft.
De ftem des Lyders verandert doorgaens, en word zwak, traeg en fömtyds belemmerd, dikwils bemerkt men in den beginne een klein verhindering in bet flikken; 'tgeen den meer gemelden Zimmerman (a) voor een zeer flegt teeken houd, en ook waer lyk is. Somtyds braekt den Lyder Wormen of loft de zelve met den Afgang; dog deze moeten hierom voor geen wezendlyke oorzaek der kwaedaërdigheid gehouden worden, zoo als wy in het Tweede Deel. by pag. 355- dit op het wydloopigfte bewezen hebben: Maer dikwilder braekt den Lyder veel groene bedorve Stofte, zonder dat 'er egter eenige verÜgting op volgd, 'twelk anders by den goedaerdigen Loop altoos gefchied. Somtyds braekt hy Bloed, dat geen min gevaerlyk voorteeken is • en wanneer hetzelve zwart oft rottig is, altoos' een zekere dood voorfpelt. De pynen in de Darmen zyn mede niet altoos evenredig met het gevaer der Ziekte verzeld; daer zyn Zieken,die in 'tgeheel niet klaegen, maer dan is dit ook een bewys van een zeer gevaerlyke gevoelloosheid. By andere zyn zy weder tamelyk zwaer ja by fommige veelmaels ondraeglyk. In zeer wei-
fa; Lib. Cit. pag. 298.
Derde Deel. p



226 Aenmerking over de
Tiige Gevallen vind men den Buik week, maer meerderendeels is hy min oft meer fterk gefpannen.
Wanneer de Afgangen by dezen toeftand ongemeen rykelyk ;zyn, dan is het gevaer maer des te grooter, om dat dit fpoedig de kragten wegneemt. Op andere tyden word 'er wederom weinig oft niets ontlaft, terwyl den Lyder niets anders klaegt, dan van een laftige en hardnekkige perfling.
De ontlafte Stoffen zyn ook zeer veranderlyk; fomtyds zyn de zelve geheel flymerig, dan wederom donker bruin, groen* oft citroen-geel, en veelmaels ook als een wateragtig Bloed, dat een gevaerlyk voorteeken is. Op andere tyden wederom van koleur, welk naer den grouwen overhelt, dikwils zyn zy zwart, flymerig en met een Stof gemengd, die 'er even uitziet als Chocolaet, en daer by uitnemende ftinkt; maer dan is den ftaet byna ook hopeloos.
De brandende pynen in het watermaeken worden in deze foort van Loop ook menigvuldiger, dan in alle andere aengetroften, zelfs word de Pislofling fomtyds volkomentlyk opgeftopt.
De Walging van alle fpyzen is veeltyds onoverwinlyk, en by den fterkften üorft voegt zigmeermaels eenen afkeer van alle dranken, die niet hartfterkende zyn. Hier uit blykt nader, wat vermogen den Inftinèlus niet voor treffende uitwerking op deze gevaerlyke ziekte heeft, en hoe kwalyk



Rotkoorts en Roodeloop. 227
snen zoude doen van hartfterkende Dranken aea diergelyke Lyders te weigeren. Wie weet, of dat gene, wat Celsus (a) zegt: Necejjarium efi exforbere potionem meri vini cum pipere, vel quodlibet aliud, quod calori movendo eft; nam max' ima pars venenorum frigore interemit, zig hier door niet nader laet verklaeren.
Meermaels is de Huid by dezen toeftand ook Op een ongemeene wyze droog en dorre, op andere tyden wederom met koud-zwcet bedekt.
Den Pols is meeft-al klein, voor-al na verloop van eenige dagen, en niet zelden kort daer op niet meer voelbaer. De Ademhaeling reeds van den beginne min oft meer belemmerd, moeilyk en zeer bezwaerlyk, klaegende de Lyders gemeenlyk, dat hunnen Adem in den buik wegzinkt, 'twelk een vaft aennaderende dood aenkondigt.
Eenen tuflchenpoozenden Hik doet zig mede niet zeldzaem voor; de Kéel word met Sprouw, Aphth<e, bezet, en wanneer den Hik aenhoud, zal het flikken moeilyker worden; waer by den Buik meer en meer gefpannen word; een zwarte drooge Tong,Flouwtens; fomtyds aen verfcheide deelen des lichacms zullen zig verftorvc Plekken voordoen. By andere komen Petechi<e, MiUaria, &c. te voorfchyn, en wanneer de uiterfte Litmaeten daer by nog koud worden, dan kenmerken alle deze gevaerlyke verfchynfels een haeftige en onvermydelyke dood aen.
(a) Lib. F. Cap. 37.



223 Aenmerking over de
Deze nu zyn alle de voornaemfte Toevallen * die eenen kwaedaerdigen Loop verzeilen, en welke wy hier voren by de algemeene Kenteekens wydloopiger en vollediger hebben voorgedraegen: Zy zullen hem gemaklyk van den goedaerdigen, oft dien, welken met 'Ontftekings toevallen gepaerd gaet, doen onderfcheidèn: Dog hier by moet men zig niet verbeelden, al of alle dezegevaerlyke verfchynfels by ideren kwaedaerdigen Loop , in een en het zelve voorwerp, zig alle te gelyk voordeden, geenzins: Want veelmaels gebeurt het, dat 'er maer zeer weinige dezer Toevallen by gepaerd gaen, en egter laet hy daerom niet zeer kwaedaerdig en van een zeker dood gevolgt te worden. De gemeenfte en zekerfte Kenteekens, die byna noit mifiën eenen zeer kwaedaerdigen Loop te verzeilen, zyn de Beklemming om het Hart,fchielyk Verval van Kragten,Flouwtens, dunnen en met wateragtig Bloed gemengden Afgang, een wild en bleek Aengczigt, drooge oft met koud Zweet bedekte Huid , kleinen Pols, die by voordduering wel haeft niet meer voelbaer word, weinige Koorts, om dat de Levens-gecften door het geweld der Ziekte, oft die der Smetgiften te veel onderdrukt liggen.
Al het opgemelde heb ik nogmaels wel willen herhaelen, en dit om geen ander reden, dan uit vreez?, dat eenen niet al te kundigen Lezer het vorige nog niet wel mogt begrepen hebben; waerom ik hem ook op het emftigfte vermaene, van



Rotkoorts en Roodeloop. 220
het voorheên gemelde met het tegenwoordige wel te overwegen, en te vergelyken; op dat hy dog by dezen gevaerlyken ftaet. zig niet mag bedriegen , dat anders zeer ligt kan gebeuren.
Voor het iaetfte moet ik hier nog byvoegen, dat het zeer dikwils gebeurt, dat deze gedugte verfcbynfels hun zoo bedektelyk, bedrieglyk en onopmerkzaem voordoen, dat niet zelden den allerkundigften Genees- oft Heel-heer zig hier in bedrogen vind; waerom men in deze bedrukte tyden niet genoeg op zyn hoede kan wezen, om die beginnende en zoo zeer gevaerlyke Toevallen oft in hun geborte te verdelgen, oft zookragteloos te maeken,dat hun verblindende uitwerking het lichaem niet verder mag fchaeden; daerenboven moet dit ook fpoedig en onbevreeft gedaen worden, of anders is de minfte toeving oft draeling byna een zeker dood.
Niets kan meer tot een grondige waerfchouwing dienen, dan een oft meer te laet beklaegde ongelukkige bevindingen; dog hier tegen behoorde zig ider te wagten, op dat het ongelukkig menfchdom niet tot grondfteen eener zoo beklaeglyke ondervinding mag dienen.
Meermaels is deze verflindende geeflël zoo hevig en boofaerdig, dat de befte Genees wyze niets oft weinig vermag; waerom men in zulke bedroefde tyden biliyk van deze Ziekte mag zeggen, dat zy het waere Cpprobrium Medicowm, oft Schande der Artzen is.



230 'Aenmerking over de
Tot dus verre andermael de Kenteekens en Gezondere aenmerking, die men by deze gevaerlyke Ziekte moet in agt nemen, voorgeftelt te hebben, thans komen wy eindelyk tot de Geneeswyze zelfs. Wanneer de kwaedaerdige Koorts eenen Roodeloop in den aenvang niet heeft verzelt; maer eerft naderhand door verzuim, kwaeden oppas» onkunde oft verkeerde Geneeswyze te voorfchyn komt, en dus van goedaerdig in kwaedaerdig ontaerd; dan zal voor-al de n beroepen oft bedienenden Geneesheer aenftonds zyn eerfte aendagt veftigen op de kragten des Lyders, en zig laeten onderrigten, hoe lang de Ziekte geduert heeft,om daer uit te befluiten, hoe hy de Genezing met het befte gevolg mag beginnen. Maer gelyk eenen Roodeloop door verzuim, kwaeden oppas, ongefchiktheid in leefwyze, oft door een kwaede befliering, wel zeer kwaedaerdig kan worden; egter volgt daer niet uit, dat zynen Aerd hierom van den beginne af kwaedaerdig is geweeft \ Nogtans, wanneer hy andere zal befmetten, zal het daerom zeldzaem miffen, of hy zal zig in dien boofaerdigen graed voordplanten, voor-al in die lichaemen, die 'er een gefchiktheid toe hebben.
T is met reden te gelooven, dat wy de meefte kwaedaerdige Roodeloopen, elaes! aen onkunde, verzuim, kwaede beftiering, en dan naderhand door voordplanting zullen toe te eigenen hebben. Zou Sydenham C<0 niet regt gehad hebben wan-
(a) In Schcdula Monit. de novte Fet>ris Ingref. pag. 681.



Rotkoorts en Roodeloop. 231
neer hy zegd: Dat het woord Kwaedaerdigheid aen de Maetfchappye veel doodelyker is geweeft, dan de uitvinding van het Buskruid. Zekerlyk geen woord is 'er, dat meer de onkunde en domheid eens Genees-oft Heel-heer bedekt, dan den naem van Kwaedaerdig heid: Want zoo een Lyder fterft en het flagoftèr eener verkeerde befiiering word, dan is zyn Ziekte altoos kwaedaerdig oft van een peftagtige geaerdheid geweeft, ten minnen zoo die Heel- oft Genees-heercn voorgeven.
De Ziekte mag uit haeren Aerd, oft door verzuim; onkunde, oft een verkeerde beftiering tot dien doodelyken Aerd zyn overgegaen, genoeg dat de Geneeswyze altoos naer de kragten en boosaerdigheid der Toevallen behoort ingerigt te wor-: den. Wanneer dus maer pas eenige dezer gevaerlyke Toevallen, welke wy hier voren hebben opgegeven , zig voordoen, dan kan men niet te fpoedig de zelve tegengaen, oft anders fielt men den Lyder bloot aen een oogfchynelyk gevaer.
Wanneer ik by diergelyke Lyders geroepen wierd, en ik vermoedde, dat 'er nog bedorve Stoften in de eerfte wegen zaten,, en de kragten fchenen my niet teenemael te neer gefiaegen te zyn, dan liet ik hun maer aenftonds het Braekmiddel No. 8. oft 122. toedienen, dede de Brae-, king voor dit mael zoo dikwils herhaelen. als ik noodig dagtte, en het met de kragten beftaenbaer was.



2%2 Aenmerking over de
De Braekmiddels zullen de Lyders by dezen Toeftand-beter verdraegen dan Purgeermiddelen: Want my is in ontelbaere Gevallen gebleken * dat, hoe kragteloos zy anders ook fchenen, eg! ter hadden zy weinig oft niets, na de Braeking van hunne kragten verloren. Integendeel kwam het my voor, dat zy eerder hier door verfterkt wierden, mogelyk door de Beroering, die 'er in 't Genus nervojum gefchiedde, waer door deLcvensgeeften wierden opgewekt, welke tot hier toe door de Smet- oft andere bedorve Stoffen hadden onderdrukt gelegen. Althans het mag gebeuren zoo het wilt, genoeg wanneer de groote kragteloosheid, oft andere omftandighed.en zulks niet verhinderden, en ik voorzag, dateer nog Ontlafting moeft gebeuren, 'twelk ik daer aen erkende, dat de Oprifping, Walging, Mislykheid, bitteren Mond, en meer andere Toevallen, weinig oft niets waeren verminderd,dan liet ik's anderdaegs ja zelfs agt a veertien uren na dezen, het Braekmiddel nogmaels herhaelen. Maer by dit alles moet men zeer opmerkzaem zyn, van zig niet te vergiffen; terwyl ik die doodelyke Walging, Af keer van alle fpyzen, Beklemming om het Hart, alle welke Toevallen aenkondigen, dat clen Lyder nog weinig tyd te leven heeft, hier van volftrekt wil uitgezonderd hebben.
Beftond den Stoelgang na het Braekmiddel uit geen wateragtige en met bloed geverfde Stof, neraaer uit een groene, flymige gryze, geele



Rotkoorts en Roodeloop. 233
Zelfstandigheid, welke met afgezonderd bloed doormengd was, dan liet ik vier, zes a agt uren na dezen, wanneer het Braekmiddel niet te gelyk eenen rykelyken Stoelgang had verwekt, het wateragtig Aftrekfel van Rhabarber No. 35. oft 114. lepelwyz' gebruiken. Voldeed dit niet fpoedig aen myn oogmerk, dan gaf ik in deszelfs plaets om het uer een thékopje van den Gerften-drank met het zuere Wynfieen-zout No. 121. en hier mede liet ik zagtjes voordvaeren tot ik uit den Stoelgang en vermindering van Toevallen belfoot, dat de kwaede bedorve Stoffen zoo van boven als onder genoegzaem waeren afgevoerd.
Thans tot het oogenblik genaderd zynde, dat ik te regt het doodelyk llruikelblok der Genezing mag noemen, en waer over ik voormaels; en denkelyk nog op heden zoo menig Geneesheer ftruikelt, heb ik nu niet anders dan het volgende te zeggen, naementlyk: Indien men in dit oogenblik met de afvoerende Middelen, hoe zagt die ook mogen wezen, wilt vervolgen, zoo als de gemeene aengenome Leerwyze voordraegt, deze, zeg ik, konnen onmogelyk de Geaerdheid der reeds bedorve Vogten hier door verbeteren, en wel naementlyk in een kragteloos Lichaem, afgematte Ingewanden, wiers Vaetgcftel nog daerenboven opgevuld is met ontbonde, fcherpe en bedorve Zappen: Want door het vervolgen der afvoerende Middels kan men wel de vlooibaere Vogten naer het Darm-gcfïel rigten; maer ondertuffchen zal



Aenmerking over de
men door de zelve de ontaerde Zappen weinig oft niet verbeteren: Integendeel zal het zeldzaem miflën, wanneer men al de Vogten naer deze deelen rigt, of het overig Vaetgeftel moet gebrek hebben, waer door dan ook de weinige Levenskragten, welke den Lyder overig heeft, fpoedig zullen worden uitgeput, en de Darmen door overvloed hun geringe Veerkragt geheel verliezen.
Zal men den Lyder aen zyn eigen lotgeval overlaeten, zonder hem iets oft weinig van belang te geven, wel dan kan het insgelyks niet millèn,of den Loop, die tot hier toe wel wat verminderd was, moet kort hier op zyn vorige hevigheid hernemen, met dat gevolg alsdan, dat de weinige kragten, die hem nog overig waeren gebleven, ongevoelig moeten verminderen; en alzoo zal men hem van den oever zyner genezing namaels nog ten grave zien daelen.
Wilde men den Loop door adftringerende Middels floppen, bevorens de Ingewanden verfterkt, en de fcherpe vergiftige Zappen verbeterd zyn, dan fluit men den wolf in den fchaepflal, en men brengt te wege, dat alle vlooibaere Vogten door te-rug-vlooiïng nog meerder zullen ontbonden worden, waer van de dood, oft ten allerminften een wreede Jigt, oft meer andere gedugte Naweeën het zeker gevolg zullen wezen.
Wanneer ik dan tot dit oogenblik was genaderd, zoo als ftraks is gemeld, dan veftigde ik integendeel geheel myn aendagt, om de Levens-



Rotkoorts en Roodeloop. 235
kragten myner Lyderen op te beuren, de verflapte Ingewanden te verfterken, de Koorts tegen te gaen, de fcherp ontbonde Zappen te verbeteren, en den Afgang zagtjes te maetigen; alles het welk ik op een vermogende en byna onfaelbaere wyze door de volgende Hulpmiddelen verkreeg: Alle uren liet ik een lepel van het Middel No. 142. nemen, wierd den Afgang hier door fpoedig geflopt , 't geen egter zeldzaem gebeurde , dan liet ik nu en dan een lepel van het wateragtig Aftrekfel van Rhabarber No. 114. oft een brok van het ConferfNo. 31. oft 117. 'er by gebruiken, om zagtjes den Afgang te onderhouden, daerenboven om de twee a vier uren, volgens dat den Toeftand druk was, een lepel van het Camphermiddel No. I4i.cn verder van den verfterkenden Drank No. 145. om het uer, oft ook wel eerder, indien de kragten niet toereikend waeren, een thékopje nemen, en tuffchen beide een thétas van den Cammillen-thé No. 118. Wierden de Kragten door alle deze Middelen nog niet te fpoedig opgewekt, dan wierd den Koortsbaft, Opium, en het Campher-middelaenmerklyk verfterkt, en zelfs nu en dan een glasken zuiveren Wyn toegeftaen. Wierden integendeel de Kragten hier door al te fchielyk opgebeurt, 'tgeen ik oogenbliklyk aen de verheffing van den Pols, rood Aenzigt, en meer andere verfchynfels gewaer wierd, dan liet ik den Wyn merklyk verminderen, oft ook wel geheel weg. Integendeel liet ik hem door eenen



236 Aenmerking over de
vermeerderden Dofis van vegitabile Zueren vervangen. Met deze weinige dog tenens veel vermogende Geneesmiddelen heb ik gemeenlyk het geluk gehad, van meelt alle myne Lyders, wanneer zy maer daer by gehoorzaem waeren, uit dien gevaërlyken toeftand te redden.
Waeren de Kragten zoo zeer venoren wanneer ik tot hun geroepen wierd, dat ik aen het Braekoft Rhabarber-middel niet durfde denken, dan gaf ik maer aenftonds den Cortex, Opium, Campher, Wyn , lymige en zuere Middelen in grooten Dofis. Dat ik hier het Opium insgelyks in grooten Dofis aenbevele, gefchied niet anders dan om dat ik hem voor een groot hartfterkend Middel wil gehouden hebben, zoo als hier voren by pag. 36. nogmaels is gezegd, 'twelk mede den alom beroemden Stórck Co) zoo begrepen heeft.
Wanneer de Kragten met deze Middelen wierden opgewekt, dat zeldzaem mifte, als den Lyder maer niet reeds met de dood was worftelende, dan liet ik nu en dan, naer de Kragten des Lyders gefchikt, ëen lepel van het wateragtig Aftrekfel van Rhabarber No. 114. daer by gebruiken, om dus een zagte en gemaetige Ontlafting t' onderhouden. Wilde den Roodeloop uit aenmerking van het geheel verlies van Veerkragt der Darmen, waer by de Vogten het hoogfte toppunt van Rotting hadden bereikt, naer alle dezeMid-
(a) Onderwas in de beoefende Geneeskunde, pag. icjp.



Rotkoorts en Roodeloop. 237
delen niet luifteren, dan liet ik buiten den verdobbelden Dofis van Cortexperuv.,Opium,Campher nog om de twee, oft zelfs om de ure een lepel van het t'faemen-trekkend Middel van Grashuys No 146. oft 147. nemen, waer by ik nog om het half oft gcheele ure een thékopje van den verflerkenden Drank No. 148. deed drinken. Waeren integendeel de Kragten, oft de Veerkragt der Darmen minder verloren , en de vlooibaere Vogten niet zoo aenmerklyk ontbonden, ja zoo, dat ik bemerkte, dat zy niet dan wegens de tegenwoordigheid eener bedorve Stof in de eerfte wegen onderdrukt lagen, dan begon ik, zoo als hier voren nog is gezegd, de Genezing met Braekoft afvoerende Middels: Want in deze Gevallen, zegt den grooten Tissot, (a) zijn de Braelc-en Purgeer-middelen als eigentlyke Hartjïerkfels aen te merken. Wanneer den Pols en Kragten by eenen hoogft kwaedaerdigen en zeer gevaerlyken Roodeloop hun weder zouden voordoen, en voor het overige alles zig tot een gunftig einde begint te fchikken,dan mag men niet te fpoedig met de opgemelde Middelen ophouden, wilt men niet anclermael die gevaerlyke Toevallen weder te voorfchyn zien. komen: Maer zag men by vervolg een duerzaeme Genezing te gemoet, 't welk men daer aen zal erkennen , wanneer den Lyder merklyk in Kragten toeneemt, en alle
Ca) Zimmerman , Lib. Cit. pag. 197.



238 Aenmerking over de
Toevallen ongevoelig verminderen, oft welgan* fchelyk ophouden, dan moet men de Middelen fpaerzaemer toedienen, en eindelyk geheel 'er mede ophouden.
'T is met deze veel-vermogende Middelen, dat ik zonder waen my beroemen kan, dat ik onder Gods zegening vry het meefte gedeelte myner Lyderen, die met deze zoo gevaerlyke Ziekte worftelden, wanneer 'er maer geen al te groote ongefchiktheid oft ongehoorzaemheid had plaets gehad, heb herftelt. Waerlyk zoo men het regt nagaet, zoo zyn het -deze en ook geen andere, die het zelve konnen doen: Want zy herftellen niet alleen op een vermogende wyze de verlore Kragten, verbeteren de ontaerde en ontbonde Vogten; maer gaen daerenboven kragtdaedig de Koorts tegen, en maetigen op een zagte wyze den al te fterken Stoelgang: En wat heeft men by dezen zoo zeer gevaerlyken toeftand anders van noode.
Voor het laetfte moet ik nog aenmerken, dat de warme Voetbaden oft Stoovingen, die men door geeftryke Kruiden, als Herb. Salv'ue, Rorismarini, Flor. Camom. Rom., en Spirit. Vini Camphor., Spirit. Matrical. &c. zal verfterken, zoo min by dezen, als by alle andere foor ten van Roodeloopen, zullen mogen vergeten worden; nademael zy ter herftelling van al te groot aenbelang zyn.
Alle de bezondere Toevallen, welke hun onder het beloop dezer gedugte Ziekte mogten voor-



Rotkoorts en Roodeloop. 239
doen, en die afzonderlyke Hulpmiddelen yereiffchen, zal den geagten Lezer hier na by de algemeene Toevallen in het bezonder aengeteekend vinden.
(a) Verhandeling over den Roodeloop. pag. 302.
ELFSTE AFDEELING. Genezing van den langduerigen Loop.
DEn langduerigen Roodeloop word eerft in den voordgang der Ziekte tot een bezondere foort, en wy mogen dien niet eerder langduerig noemen, dan wanneer 'er dry a vier weken na den eerften Aenval verfchenen zyn. Zimmerman Ca) zegt: Dat hy dikwils vele maenden en zelfs geheele jaeren duert. Ja hy verhaelt ons een Geval: Dat hy eenen ouden Man behandelt heeft, die deze Ziekte met de gewoone Ontlafting reeds twee jaeren lang had gehad, en egter zijn werk nog konde doen.
Den langduerigen Loop ontftaet meeft-al uit een. volkomen verzuim van alle Hulpmiddelen in het begin der Ziekte, uit grove fouten indeleefwyze begaen, insgelyks door een verkeerde Beftiering in de Genezing, door herhaelde Inftorting, en fomtyds ook wegens den voorgaenden llegtcn



240 Aenmerking over de
Toeftand der Darmen, die daerom meermaelsde befte Hulpmiddelen doen nutteloos zyn. Veelmaels blyft den Loop ook voorddueren door verharde Scybala, oft door kleine Verzweeringen, welke zig in de Cellen der Darmen bevinden.
Het Lichaem is by den langduerigen Loop veelmaels zeer afgemat; den Trek tot eten gering, de Onverteerbaerheid van de meefte fpyzen zoo groot, dat niet flegts na het genot der zelve een zwaere pyn volgt, en dikwils de zelve onverteerd, als inden Spysloop, Lienteria, wederom worden ontlaft. Den Pols is gemeenelyk zeer zwak en langzaem, dog zoo 'er ergens befloten Verzweeringen oft Veretteringen zyn, is hy rafter. De Afgangen zyn wel niet zoo rykelyk als in den beginne, nog ook zoo pynelyk niet, maer in 't algemeen zyn zy gelyk in 't eerfte tydperk der Ziekte met oft zonder Bloed gemengd. Somtyds ziet men naer verloop van j aeren nog Bloed in de zelve, zoo insgelyks waeren Etter, vooral, wanneer 'er Verzweering inde Maeg oft Darmen openbreken, oft wanneer de Verzweeringen aenhoudende zyn. Somtyds word den Etter door tyd zoo dun en fcherp, dat hy naer eenen kankeragtigen ichor gelykt.
• Alle deze langduerige Gevallen, zegt Zimmerman, 00 lijn zeer hardnekkig, voor vele doo-
delyk
(a) Lib. Cit. pag. 305-



Rotkoorts en Roodeloop. 241
delyk of iy gdm in andere Ziektens, voor-al in Wateriugt over, en worden noit geneden ionder een ongemeen geduld, gehooriaemheid en ftandvaftigheid van den kant des Lyders. Waerom Eller Ca) mede zeer wel aenmerkt, dat de gene, welke hun kragten by den Roodeloop teenemael hebben verloren, ook maer ieer lan°lae/n en met veel geduld de ielve weder konnen verkrygen.
Hoe moelelyk en verdrietig dezen Toeftand ook mag wezen, voornaementlyk als den zalven door een kwaede Leefwyze, herhaelde Inftortinge oft een verkeerde Beftiering tot dien Staet is gebragt, egter mag men noit wanhopen," nade^ mael het my meer dan eens, ja zelfs menigvuldige maelen gebleken is, dat zulke Lyders nog te regt gekomen zyn. Maer roept men te laet om hulp, is de Ziekte verzuimd oft onkundig behandeld, heeft den Lyder wegens al te groot verlies van Vogten eenen traegen en zwakken Pols, groote Kragteloosheid, drooge en met een korft bezette Tong en Keel, eenen Afgang waer in men ftukken van den bontigen Rok der Darmen onderfcheid, en is daer by de Veerkragt dezer deelen teenemael verloren, dan is den Lyder waerlyk in den allerbedroefstcn ftaet, en zelfs naer de mee--
(a) De la Connaif. £ƒ du Traitem. des Maladies. pag. 44.8, Derde Deel, O



£42 Aenmerking over de
Tiing van groote Geneesheeren, zegt Zimmerman, (d) is 'er niet verders te beproeven, dan't geen men gewoon is te doen in een Ver^weering der Darmen).
By dezen gevaerlyken trap de langduerigen Loop zyn alle Braek- en Purgeer-middelcn ten hougften Ichaedelyk; integendeel heb ik van den Cortex peruvianus, Symarub<e, Rad. confölidie majoris, flor. rojar. iubr., Opium, Cum. arabicum, Balf. Tolutan., Vin. rubrum als by de Talletter No. 149. word aengewezen, in verfc'icide hopelooze Gevallen de uitmuntendfte werkingen gezien; daer integendeel Zimmerman, Monro, Clegiioorn en andere, zoo als in hunne Schriften blykt, (b) diergelykeLyders, welke allemedoogendheid waerdig waeren, meelbal aen hun eigen 1 'tgeval zonder iets te beproeven overlieten.
liet waere Geneespunt, dat men by dit lbort van Loop moet betragten, is om de bedorve Stoffe , indien 'er nog voorhanden mogten zyn, te verbeteren, de zelve gemaetig t'ontlaüen, de Darmen te verflerken, de Scherpte te verftompen, de Verzweering te heelen, de Kragten op te beuren, en de Koorts klein oft groot tegen te gaen; en dit meen ik, dat door opgemelde Middelen,indien de zaek maer mogelyk is, zal gefchieden; want ik verbeelde my, dat men alle andere Middels, hoe belaemd, vrugteloos zal beproeven.
Weinige, ja byna geene Lyders heb ik ontmoet,
(a) Verhand, over den Roodeloop. pag. 408. ^b) Ibtd.p. 409.



Rotkoorts en Roodeloop. 243
'die door myne voorgcfchreve Geneeswyze in een langduerigen Loop zyn vervallen, en ik kanmynen Lezer opregt verzekeren, indien hy de zelve flipt nakomt, dat hy 'er ook weinige zal aentreffcn, zoo maer niet een koppige ongehoorzaemheid, oft ongefchiktlieid in leeforden al te aerïmerkelyk heeft plaets gehad; want alle Geneespunten zyn daer in bevat, die eenen langduerigen Loop voorkomen, en, zoo hy wezendlyk zulks mogt worden, genezen.
Menigvuldige Lyders heb ik behandelt, die reeds in dezen ellendigen ftaet waeren, wanneer ik tot hun geroepen wierd. Als ik tot zoo een Lyder kwam, en vermoedde dat 'er nog bedorve Stoffen moeften ontlaft worden, 'twelk ik uit den Afgang en door de algemeen© Kenteekens, hier voren opgegeven, gemakkelyk kon onderfcheidèn, dan gaf ik nauwkeurig agt ^ of de kragten nog toereikend waeren, om een klein Braekmiddel te beproeven. Waeren zy reeds te wyd verloren, dan bediende ik my van geen Ontlaftmiddelen, of ik gaf maer weinig te flens van het wateragtig Aftrekfel van Rhabarber No. 114. en kort daerop om de vier uren een Lepel van het Saemenftelfel No. 129., en om de twee oft dry uren een Thékopje van den Drank No. 148. Wierden de Kragten hier op fterker, en den Afgang verminderde te fchiclyk oft hield te fpoedig op, voor aleer ik verzekerd wüs, dat de be^ dorve Stoffen gerioegzaem verbeterd en afgevoerd



'544 Aenmerking over de
waeren, dan gaf ik wederom het wateragtig Aftrekfel van Rhabarber No. 114., oft om de vier uren een Moftaeru-lepelt e van het Conferf No. 117., en hier mede bleef ik volharden tot ik myn oogmerk had bereikt. Wilde hier na den Afgang niet verminderen, maer bleef die uit verflapping der Ingev. anden voorddueren , dan nam ik myn toevlugt tot het Middel No. 149., waer by ik nog mengde het Extract. Lign. Campejoh., ook wel Alum. Crud. tot een oft onderhalf Dragma, waer van ik om de dry uren een half oft geheel Thckopje liet nemen, en tuflchén beide eenThékopje van den Drank No. 150., en hier mede bleef ik voordvaeren tot het grootfie geweld des Toefand overwonnen was, vaer na ik allengskens die deed verminderen, tot ik 'er geheel van afzag; oft in deszelfs plaets gaf ik alle vier uren een thckopje van den Drank No. 151. en hier mede wierd beftendig vervolgt tot de volkome genezing toe.
By dit alles moet men voornaementlyknog agtgeven, dat den Lyder niet te veel op eenmael eet oft drinkt; want dit zoude de verflapte Ingewanden te veel bezwaeren en den Afgang doen voorddueren; waerom dikwils en weinig teffèns altoos den vooirang dient te hebben. Zoo insgelyks mag men met de Hulpmiddelen niet te fchielyk en op eenmael in hoeveelheid opklimmen; want dit waer van het een uiterüe in het ander vervallen. Alles moet bepaelt worden naer de omfiandighedenvan



Rotkoorts en Roodeloop. 245
het geval, en dus opklimmen oft verminderen naer de min oft meerdere hardnekkigheid van den toeftand zelfs. Ondertufièhen met de voorfchreve Geneeswyze zal het wel mëermaels gebeuren, dat den langduerigen Loop fchynt genezen te zyn; dog naderhand op eenmael plotfelyk met hevige pynen, neiging tot braekeu, en eenen rykelyken doorloop zig weder voordoet; uog dit zal noit oft zelden gebeuren, indien men maer \ an tyd tot tyd de zagte afvoerende Middelen No 114. oft 117. 'er by laet gebruiken; want dezen nieuwen Doorloop ontftaet gemeenlyk niet anders, dan uit verharde Drekftoflèn, Scybala, welke op den verminderden Afgang zig in de Darmen vormen, en een vergiftige Scherpte in zig onthouden, welke naderhand door hun terging de Pynen, Braeking en Doorloop verwekken; waerom men ook noit de zagte afvoerende Middelen, wanneer den Loop zig te fchielyk fopte, mag verwaerloozen , zoo maer niet de al te groote zwakheid des Lyders oft de verlore Veerkragt der Ingewanden zulks verbied.
Wanneer dit toeval werklyk plaets mogt hebben, dan kan men niet beter doen, dan. fpoedig deze Scybala ontlaften; deze ontlaft zynde, zal den Afgang bedaeren, en dan kan men verders.. de Geneeswyze vervolgen, zoo als wy reeds gezegt hebben.
Onder den langduerigen Loop is dien, welken met Verzweering der Darmen verzeld i,aet, en



246 Aenmerking over de
waer in ftukken van den bontagtigenRok,.Membrana villofa, ontlaft worden, en waer in plaets van Bloed eenen dunnen Etter met een met Slym gemengde Stof den Lyder kwyt raekt, zekerden ailergevaerlykften j dog hierom niet volftrekt hopeloos, zoo aks Zimmerman, Monro, Cleghoorn Ca) en meer andeue. hebben gewilt; nademael my wel meer als eens het tegendeel is gebleken: Dog wanneer het lichaem daer by zeer verzwakt is en alle Levensgeeften meeft-al verfpild, dan is wacrlyk het gevaer zoo groot, dat'er byna geen de minfte hoop ter herftelling overWyft.
Wanneer een Lyder in het opgemeld geval zig bevond, de Kragten en Levensgeeften niet teenemael verloren zynde, en geen al te aenmerklyke Refumpt;e badplaats, dan liet ik hem alle twee uren een half Thékopje van het Middel No. 149. en al'e een a twee uren een Thékopje van No. 131. nemen; verbeterde hierop den ftaet niet aenmerklyk, c'.an liet ik naderhaad, op den raed van Pringie, (bj het Aq. Gak. c- La£t. dulc. en andere Middelen door my 'er by gevoegd, zoo als het Voorfcbri-ft No. 152. aenwyft, gebruiken; en hier mede wierd gefiaedig vervolgt tot de dood oft genezing een einde hunner ellende maekte, wiers twyffelbaeren en onzekeren uitgang altoos langwylig, met veel verdriet, weinig voordering en veel ongenoegen was gepaerd.
(a) Zimmebmjsn Lib. Cit-pag. 409.
(b) Objcrv. fur les Maladies des Armées. Tom. II. pag. 42.



Rotkoorts en Roodeloop. 247-
Wat de Verzweering van den dikken Darm, Inteftinum reSium, aenbëlangt, en welke mede tot den langduerigen Loop zou behooren, hier vanzal nader by de Gevolgen oft Naweeën des Loops afzonderlyk gehandelt worden.
TWAELFDE AF DE EL ING.
Noodige Voorborgen, die men volftrekt by de onderjeheide Roodeloopcn moet in agt nemen.
INdien de Genezing zelfs van den goedaerdigften Roodeloop oit gelukkig zal zyn, moeten de volgende Voorzorgen en Inrigtingen vol rekt in agt genomen worden: Want Zimmerman fa) heeft aengemerkt, dat niet alleen de minfte Agteloosheid, Ongeho riaemheid, oft verkeerde Be~ fliering de droeffe gevolgen heeft; maer daerenboven niet lelden van de dood word gevolgt. Even moet ik het zelve zeggen, indien de volgende Voorzorgen niet nouwkcurig worden nagekomen.
De eerfte Zorg, die men voor zynen Lyder zal hebben, 's de zuiverheid in den hoogften graed
(aj Ltb. Ut. pag. 404.



248 Aenmerking over de
te doen in agt nemen: Want Buchan (a)zegt, dat 'er in deze Ziekte niets van meerder aenbelang is, dan de Zuiverheid. Waerom men den Lyder by den aenvang zyner Ziekte van alle onreine morzige Kleedfels behoorlyk zal doen zuiveren , zonder hem nogtans aen een buiten-gewoone koude bloot te ftellen, en alles, wat in de Vertrekken overtollig is, doen uitruimen, op dat de Logt een vrye Circulatie en werking mag hebben.
Iets wonders bemerk ik by Zimmerman , (b) daer hy in den kwaedaerdigen Loop de Zuivering van Logt aenraed, hoe hy by de andere foorten geen het mïnfte woord 'er van rept; Ccj) even of deze voorzorg aldaer in geen mindere aenmerking kwam, daer het nogtans een aengenome waerheid is, dat een zuivere en met Veerkragt voorziene Logt by alle Rotziektens ( waer onder den Loop zeker geen van de minfte plaetfen bekleed) van het allergtootfte nut en aenbelang is.
By fommige Geneesheeren, die de Befmetting en Voordplanting geheel en al uit de Logt afleiden, gaet doorgaens een Vooroordeel gepaerd, dat byna onverfchoonlyk is: Want in die vaifche verbeelding gekoefterd zynde, hebben zy de grootfie voorzorg van geftaedig de deuren en venfters gefloten te doen houden, op dat dog die gewaende befmette
(a) Hui(lyke Geneeskunde, pag. 402, f b ) Lib. Ctt. pag. 369. (c) Ibid. pag. 371.



Rotkoorts en Roodeloop. £49
Logt tot de Lyders niet mogt komen: Door welke onlydelyke domheid zy de Logt in de Vertrekken zoo vergiftig maeken, dat onmogelyk dq Lyders, al lagen zy ook door den goedaerdigften Loop aengetaft, in de zelve genezen konnen. My geheugt nog zeer levendig, hoe ik hier en daer by foortgelyke ongelukkige Lyders wierd geroepen, en, waer den Genees- oft Heel-heer deze verkeerde en verderflykc voorzorg had doen nemen , den Stank in de Vertrekken zoo ondraeglyk en vergiftig was, dat ik nouwlyks een oogenblik in de zelve kon blyven. Is bet dus wonder,zoo lang deze verkeerde begrippen nog in den geeft van fommige Genees- en Heel-heeren plaets vind, dat 'er by ider voorkomende 'Epidemie nog telkens zoo veel menfchen fterven ? oft beter gezegd, op een ongehoorde wyze geflagoffert worden?
Den beroemden Lind (a) heeft ons op hetnadrukkelykfle geleert: Dat een bedorve Logt op haer eigen een Ziekte kan voordsbrengen, die argerdan de Peft zeifis. En elders: Cb) Dat de Morzigheid als een wortel van Befmetting moet aenmerkt worden, en zoo integendeel de Zuiverheid als een eerlyk voorbehoedmiddel. Den geleerden Hannes (c) teekent ook aen: Dat by die gene, welke de zmlykheid niet beminnen, men
(a) Froeve ovet»de Ziekte der Europeërs. paz &i
(b) Ibid. pag. 48. 5'
(c) Onfchuld der Boomvrugten. pag. 13-,



250 Aenmerking over de
gemeenlyk aldaer den Roodeloop het allereerft zal zien ontftaen.
Het doet my leet te moeten zeggen, dat de Zinlykheid oft Zuiverheid, voor-al in dees verligte eeuw onder vele onzer nederlandfche Genees- en Heel-heeren al te onagtzaem word waergenómen, de meefte verbeelden hun, als de Genezing maer wel is ingerigt, dat dan het overig als van zelfs gaet. Waer lyk die dus denken, bedriegen zig grovèlyk: Want ik kan deze Heeren op een talryke ondervinding verzekeren, dat, byaldien den noodigcn Oppas, en vooral de Zuiverheid niet in den hoogften graed word waergenómen, geen Geneeswyze, hoewel die mag beftiertworden, oit gelukkig kan wezen. En zeker, my geheugt nog te levendig, hoe ik in menig geval geroepen ben, daer de Lyders als van ure tot ure verergerden, en egter geen ander Middels, om dat de Geneeswyze meefterlyk wierd beftiert, kon aenraeden, dan den noodigen Oppas, en vooral de Zuiverheid, die beide fchandelyk wierden verwaerlooft, op het nadruklykfte aen te beveelen, met dat gevolg, dat de hevigheid der ziekte fpoedig verminderde, en de Lyders eerlang hun vorige gezondheid verkregen.
Om dat ik nu over 't algemeen de Zuiverheid zoo zeer beminde, en zoo gelukkig was in 'tgenezen des Roodeloop, waeren veel Genees- en Heel-heeren in die vafte verbeelding, dat zulks niet anders van daen kwam, dan omdat my het



Rotkoorts en Roodeloop. 251
geluk trof, dat ik niet dan alle goedaerdige Loopen te behandelen had : Dog ik kan deze Heeren met opregte waerheid verzekeren, dat ik mynbezonder geluk, voor 't grootfte gedeelte, enkel en alleen aen myne uitnemende ftrengheid in 'tdoen waernemen van den noodigen Oppas, en 'tonderhouden der Zuiverheid , welke ik in den hoogften graed deed nakomen, te danken heb: Want hoe zou ik oit met die overgroote menigte arm volk, welk ik te behandelen had, en 't geen uit de natuer deMorzigheid en Onzuiverheid zoo zeer beminde, oit te regt gekomen zyn.
Deze wreede Ziekte, die tenjaere 1783 in verfcheide huisgezinnen de Peil zeer naby in kwaedaerdigheid evenaerde, zou voorzeker niet gemift hebben, de zelve te overjreftèn, zoo ik niet den goeden Oppas, en vooral de Zuiverheid op het ftriktfte had doen nakomen.
Zaeken, die dit arm Volk uit aenmerking van hunnen beklaeglyken Toeftand voorgaf, onmogelyk te konnen gefchieden, deed ik mogelyk maekcn; ja ik oeflènde zulke willekeurige ftrengheid ontrent dit voorwerp, dat vele onder hun my zelfs den naem van Tyran gaven, en de meefte Gezonde als van fchrik beefden, wanneer zy myn Rytuig oft Paerd hun huizen hoorden naderen, en dit enkel uit vreezc, dat de Zuiverheid niet wel mogt nagekomen zyn. Waerlyk deze buiten-gemeene ftrengheid, hoe zeer die ook van eenige mogtgelaekt worden, acnmerk ik voor de wae-



252 Aenmerking over de
re oorzaek van het behoud een er ontelbaere menigte arm Volk, en ook voor de waere reden, -waerom in die tyd den Roodeloop onder hun de Peft in kwaedaerdigheid niet overtrefte.
Deze ftrengheid moeft ik tegen Wil en dank oeftenen; want hoe geern ik ook anders de menfehlievendheid jegens mynen Evennaeften bemin, egter moeft ik die in dit oogenblik aen een^zyde zetten, en een verwoed gelaet aennemen ; en voor'al de Zieken op het ernftigfte aenbevelen, dat zy ftipt alle myne bevelen moeften nakomen; verders de Oppaflèrs en Gezonde met fchrik bedrygen, dat, indien zy de Zuiverheid niet beminden, en in deze de minfte agteloosheid lieten blyken , ik myn leven, 't welk in dit oogenblik dierbaerder dan het hunne moeft aenmerkt worden, door hun , luiheid en morzigheid aen geen oogfchynelyk gevaer wilde blootftellcn, nemaer dat ik hun en hunne Zieken zoude verheten hebben, zonder 'er verder naer om te zien, 'twelk zelfs by deze bedrukte tyden, indien zy het niet willen nakomen, nu en dan door een voorbeeld ter exempel van andere diende gefaeft te wordenDaerenboven wanneer ik maer de minfte agteloosheid in deze befpeurde, verdobbelde ik myn vrced gelaet en ftrengheid, en dus doende, ben ik byna overal te regt gekomen.
Na een korte uitwyding, die ik niet kon miffen te melden, om dat zy my van te veel aenbelang fcheen te zyn, keer ik weder tot myn



Rotkoorts en Roodeloop. 253
voorwerp. Alle lugtige Vertrekken moeten by voorkeur uitgekozen worden, en de Bedfteden en Dekfels zullen zoo zuiver en rein zyn, als het maer immers mogelyk is; noit zal men gedoogen, dat men de Dekfels, Sargien, Laekens, &c., die reeds voor andere gedient hebben, wederom zal gebruiken, zonder dat die bevorens gewaden, gelugten gereinigd zyn. Ook zal men wel bezonderlyk agtgeven, indien het maer immers mogelyk is, dat men noit meer dan eert Lyder in een en het zelve Vertrek zal laeten plaetfen ; want niets is zoo fchaedelyk, doodelyk en verderflyk, dan dit misbruik." En hier in meen ik ook de reden te vinden, waerom den Roodeloop, hoe goedaerdig die ook ma" wezen, gemeenelyk in de zelve tot den allerdoodelykften aerd overgaat; want niets kan den zeiven zoo kwaedaerdig doen worden, dan deszelfs Befnetting, bedorve Logt en Onreinigheid , zoo als men in de Hofpitaelen, welke met te veel Zieken zyn opgepropt, het voorbeeld heeft.
By koud en vogtig weder zal men een genoegzaem vuer laeten aenfieken, zoo om den kouden Dampkring te verwarmen, te verbeteren, als om de vogtige Uitwaelfeminge op te droogen.
Een koule, vogtige en togtige Logt is volgens Pringle, en myn eigen bevinding, in den Loop zeer nadeelig bevonden; daer ondertuffchen een zuivere en met veerkragt voorziene Logt van het grootfie aenbelang is. Waer-



£54 Aenmerking over de
om men by warm weder de Venftcrs en Deuren zal openzetten, op dat den bedorven oft verwarmden Dampkring door zuiveren mag verbetert worden; altoos agtnemende, dat een togtige Logt op den Lyder trekkende, op het zorgvuldigfte word vermyd.
Den Lyder zal zoo lang het zyne kragten dulden, (en de hevige Koorts, voornamcntiyk die, welke naer ontfteking overhelt, het niet noodzaekelyk maekt) het Bed veriaeten. Is hy genoodzaekt het Bed te houden, dan zal men agt geven, dat 'er niet te veel Menfchen te gelyk ontrent den Lyder komen, zoo wel om de Befmetting t'ontwyken, als om te beletten, dat dé Logt door de menigvuldige Uitwaelfeminge haer veerkragt niet mogt verliezen, en dus het bederf merklyk bevoordcren.
Ook zal men vooral nog agtgevcn, 'tzy oft den Lyder bedlegerig ligt dan niet, dat men zyn Voeten behoorelyk zal laeten warm houden, zoo door het aenleggcn van aerde oft tinne Vaten met warm Water gevuld, oft heet-gemaekte Steenen in doeken omwonden. Want deze geringe aendagt zal altoos het allerheilzaemfte gevolg hebben, en niet weinig tot een fpoedige herftelling medewerken, zoo als wy by pag. 205. op het volledigfte hebben betoont. By den kwaedaerdigen Loop zal men dit door gceftryke en verfterkende Stovingen ^ en zoo wanneer den Lyder die kan ontfangen, door Voetbaeden laeten vervangen.



Rotkoorts en Roodeloop. 255
Niets verdient ook meerder de aendagt eens Genees- oft Heel-heer, clan dat hy op het zorgvuldigfte en het ftriktfte aenbeveelt, dat noit een oogenblik de Afgangen in de Vertrekken des Lyders zullen mogen blyven ftaen ; want niets is zoo vergiftig voor de Gezonde, en zoo verderflyk voor den Zieken, dan den reuk der Afgangen, waerom men zelfs in den Zomer naer iaer ontlafting fpoedig de Deuren en Venfters zal openzetten , en in den Winter door den Waeflèm van Azyn, oft het aenfleken van Buskruid den ftinkenden Dampkring doen verbeteren; daerenboven zal men ider reize de Afgang-potten door fchoon water laeten afwaflen, de Oppaflèrs wel fuengelyk gebieden , de Afgangen in diepe kuilen te begracven, en die telkens met aerde te bedekken.
Door het aenfleken van Jenever-beziën, Buskruid en voor al Waeflëm van Azyn, kan men den reeds bedorven Dampkring op een vermogende wyze in de Vertrekken verbeteren. Het dikwils befprengen met Azyn en wel namentlyk in den Zomer, is ook zeer vermogend, en brengt den Lyder geen geringe verkwikking aen, maer Azyn op een ' komfoor door geducrige koking in Waeflëm te laeten vervliegen , zoo als vele gewoon zyn te doen, komt my zeer fchaedelyk voor, om reden dit den Dampkring, voor al by warm weder te veel verhit en bezwaert, daer integendeel een Lyder niet anders van noode heeft dan



256 Aenmerking over de
een gemaetige frifiche en met veerkragt voorziene Logt.
Telkens, wanneer ik den Dampkring (Aimofphera) in de Vertrekken wilde verbeteren, was ik' gewoon een yzere Schup te laeten heetmacken, waer op ik weinig Azyn teffens deed gieten, welken eenen Waeflèm verwekte, die ik om de ure liet vernieuwen, en altoos om de dry uren door het aenfleken van Buskruid deed vervangen: Want volgens de waerneming van d'Heer Ingen-housz brengt den Salpeter de zuiverfte Logt voord: Hy verkreeg uit dry oneen zuiveren Salpeter 1200. cubique duimen gedephlogiftiqueerde Logt.
Deze eenvoudige doenwyze is in ftaet den allerbefmettelykften Dampkring op een vermogende wyze te verbeteren; maer hier by moet men zig niet verbeelden, al of een enkel heet-gemaekte Schup, oft weinig aenfleken van Buskruid voldoende is om een Vertrek, welk daerenboven nog wat aenmerklyk is, den geheelen Dampkring 'er in te verbeteren; voorzeker neen: Men moet 'er verfcheide hebben, oft de zelve meermaels laeten heet worden, en telkens een uer na dien wat Buskruid aenfleken, zoo als wy ftraks gezegt hebben.
Veelmaels ben ik ook gewoon, om een geftaedige vernieuwing van Logt in de Vertrekken t'onderhouden, van in de Venfters bovenwaerts een glas oft ruit te laeten uitnemen, welke fchuins
oft



Rotkoorts en Roodeloop. 257
oft regt op de deur moet geplaetfl wezen, en deze met een bi ikke Plaet, waer in een ronddraeiend Moleken is, ( welk gemeenelyk den onkundigiten Blikflager gemakkelyk kan vervaerdigen ) laet vervangen; en zoo lang de deur van het Vertrek openftaet, zal dit Moleken geftaedig ronddraien, den bedorven Dampkring uitgang verfchanen, en verders op een voldoeuende wyze de Logt geduerig vernieuwen; zoo dat ik dit klein en weinig koftbaer Werktuig als een vermogend Ventilator wil befchouwt hebben; en billyk 't zelve ter bewaering der Gezondheid in alle Slaep.ceden een plaets behoorde te verdienen.
Noit zal men gedoogen, zoo lang de Ziekte duert, dat de Zieke-vcrtrekken uitgefcuuert oft met koud water mogen begoten worden, zoo als Vele gewoon zyn te laeten doen, om reden, zoo als wy elders nog gezegt heoben, deze vogtige Koude de ongevoelige Uitwaelfeming doet ftremmen oft te rug houden, en door de te rug vloeiing aenleiding word gegeven, dat den Loop Koorts en meer andere Toevallen zig weder heviger voordoen.
Zoo lang een Lyder zig zelven beheren kan mag hy zig gelukkig agten; want zoo haell hy het zelve niet meer kan doen, word by vele den oppas zeer flegt nagekomen, oft zelfs fchandelyk verwaerlooft; doordiendeZieke-bediendemer het geduerig uitdraegen der Afgangen, en het ver^ Pêrde Deel.



258 Aenmerking over de
beteren des Dampkring, maer te veel bezigheid hebben: En gemerkt dit foort van Volk gemecnelyk het gemak zeer bemint, zoo word den verderen hoognoodigen oppas zeer flegt nagekomen; waer door het dan ook niet zelden gefchied, dat het vleiëndfte vooruitzigt en de gegrondfte hoop, welke een Geneesheer voor 's Lyders behoud had opgevat, op eenen enkelen nagt word vereidelt, en tot den treurigften uitgang overgaet.
Maer, gelyk het ook een waerheid is, dat die, welke zig zeiven behelpen konnen, de gelukkigfle mogen genocmt worden; zoo integendeel is het -ook waer, dat indien de Afgangen, welke zy by nagten ontlaften, tot 'sanderdaegs aen hun Bed moeten blyven ftaen, het onmogelyk kan milfen van hunnen ToeÜand (door de zelfs befmetting) weder te verergeren, ja zelfs aenleiding te geven, dat den Loop, die men als genezen kon aenmerken, nog naderhand tot den allerkwaedaerdigften zal overgaen , zoo als ik weet meermaels gebeurd te zyn. Lïnd (a) zegt, dat het ver dry ven van de vergiftige uitvloeijels der Zieken een groot Middel word, om den voordgang der BeJmetting te beletten. Als een Lyder dit niet gedoogt, ncmaer telkens opftaet, en de ontlafle Stof naer buiten brengt, dan ftelt hy zig bloot aen een kwaed, dat niet min verclerfiyk is als het eerft gemelde: Want buiten de koude Voeten,
Ca) Proeve der Europeërs. pag. 47.



Rotkoorts en Roodeloop. 259
die gemeenelyk zynBuikpyn en Stoelgangen, zullen doen vermeerderen, belet hy niet zelden te gelyk een Uitwaeflèming, die de natuer had voor*, gefchikttot Hot zyner Genezing: Deze te rug gedreven zyn de, moet ontwyffelbaer de nog reeds min oft meer ontaerde Vogten bederven, den Stoelgang vermeerderen, en alzoo aenleiding geven, dat meermaels zynen Toeftand onherftelbaer word. Waerom ik meene, dat het ten hoogflen noodig waer, dat die, welke zig zei ven behelpen konnen, egter by nagten altoos van noodigen oppas waeren voorzien, zoo om de Dranken, Hulpmiddelen, als andere voorzorgen, welke hun alle zoo hoognoodig zyn, rcgelmaetig te konnen bezorgen, om aldus een fpoedige Genezing te herlangen, die byna onmogelyk zal miffen haeli te volgen, wanneer maer alles plaets heeft, wat wy zoo aenftonds hebben gezegt.
Met den Spysregcl zullen de Lyders, wiers Ziekte zig pas tot beterfchap fchikt, zeer omzigtig en gemaetig zyn; want den geringilen mifllag, hier inbegaen, heeft ten minften een Weder-infiorting, oft zelfs de dood tot gevolg. Zoo op bet oogenblik zullen wy nader over den Spysregel handelen.
Lyders, welke pas genezen zyn, zullen allen omgang met de overige Zieken op het ftriktfle verboden worden, te gelyk zal men hun op het ernffigfte bevelen, dat zy zig voor groote koude moeten wagten, en voor-al voor 'tnat worden hun-



2Óo Aenmerking over de
ner Kleederen, 'nademael dit anders ligt aenleiding kon geven tot een gevaerlyke Weder-inftorting, zoo als ik meermaels heb gezien: Maer wanneer zy eens regt genezen zyn, dan konnen zy veilig, en zonder gevaer van Weder-inftorting, indien dit vereifcht wierd, andere Zieken bedienen ; ten minften tot heden is my nog geen voorbeeld bekend, waer zulks plaets heeft gehad.
Die na de herftelling eenen grooten trek tot eten hebben, behoeft men geen verfterkendeMaegmiddelen te geven, terwyl het eten hun genoegzaem verfterkt; maer die, welke zulks niet hebben, moet men de zelve geven,.om een Wederinftorting voor te komen.
(a) Raedgeving over de Gezondheid, pag. 285.
DERTIENDE AFDEELING.
Aenmerking over de Dranken en Spy^en in den Roodeloop.
s- 1
Niets is 'er van zoo veel aenbelang in 'tbeginfel des Loop, dan het veel Drinken, en dit bewyft de ftelling van den Heer Tissot : Ca)



Rotkooits en Roodeiuop. 261
Ik heb veelmaels den Roodeloop alleen geholpen, met voor Geneesmiddel te geven alle quartier uers een kopje lauw Water. Dat dit waerlyk meermaels kan gefchied wezen, moet ons geenzins verwonderen; want buiten dat het veeL Drinken het vermogen heeft om den Doorloop door te zetten, de Perffing, Tenejmus, weg te nemen, zoo heeft het nog die bezondere goede eigenfchap, dat (het de Scherpte verfiompt, afipoelt, en het Darm-canael van eenen hevigen Prikkel bevryd: En wanneer den Drank , daer by nog lymig is, omwind hy de Scherpte, herftelt de verlore flymeragtigheid der Darmen, en kan dus niet anders, dan van het grootfie aenbelang wezen. 'T welk mede Baglivius , Huxham , Degnerüs, Zimmerman, van Zwieten, en ontelbaer.e andere zoo geleert hebben.
Gelyk nu het veel drinken van het allergrootfie nut is, egter heeft alles zyne bepaeling; want veel drinken op eenmael is even zoo onbeftaenbaer, dan in 'tgeheel niet drinken; terwyl de groote veelheid op eenmael de Ingewanden tot overlafi zou ftrekken, d'afkleinzing verhinderen en de Natuer in haere werking ftremmen. Waerom het noodig zal wezen, dat men liever dikwils en weinig te, gelyk drinkt, voornaementlyk nog wanneer den Roodeloop reeds eenigen tyd geduert heeft, en dat de Ingewanden hun Veerkragt beginnen te verliezen; en zoo doende, zal het aen alle oogmerken beantwoorden. Alle Dran-



20 2
Aenmerking over de
ken zullen in 't begin lauw warm moeten gegeven worden, niet alleen om dat dit de Krampen wegneemt , maer daerenboven om dat bet beter de Darmen doorfpoelt. Maer wanneer den Loop uit Verflapping blyft voorddueren, oft zelfs tot den langduerigen overgaet, dan was ik gewoon 'er zoo niet over bezorgd te wezen; maer had zelfs liever dat myne Lyders hem koud gebruikten; en ik heb opgemerkt, dat zy 'er hun noit kwaelyk hebben by bevonden. " In geen Ziekte is 'er grooter begeerte tot verfchillende Dranken, dan in den Roodeloop, en gemerkt het veel drinken van bezonder nut is, zoo moet men veeltyds den Lyder zynen wil hier in opvolgen, wanneer den zei ven maer niet al te tcgenftrydig is.
Den Drank No. 118. heeft my by eenen beginnenden Roodeloop den vermogendften gefchenen, om dat alle kragten, welke tot medehulp der Genezing ürekken, hier in t'faemen vereenigd zyn. De gemeene oft roomfche Camomille, is volgens de proeven van Pringle, (a) een groot bederf vvederflaende Middel, te gelyk krampftillende en koortsverdryvende. Het Brood, door zyn lymige hoedanigheid, verflompt en omwind den fcherpen Prikkel, en het Water, dat groot en dierbaér element, florpt de fcherpte op, en ipoelt die door. Jammer is het maer, dat kieze Tongen
(a) Obferv.fur les Maladies des Jrmées. Tom. II. pag. 171.



Rotkoorts en Roodeloop. 263
dien vermogenden Drank met geen genoegzaem graegte willen drinken.
Het Decoétum album Sydeniiami No. 153. is mede eenen zeer goeden Drank, en wanneer by den Roodeloop ontftekings Toevallen gepaerd gaen, dan komt voor-al den Amandeldrank met arabifche Gom No. 138., 139., oft No. 140. in aenmerking.
De Zoetemelk met Water gemengd, heb ik noit beproeft, om dat Pringle (a) zegt: Datzy de Buikpynen vermeerderd. Nogtans heeft Zimmerman (b) liever de Melk toegefiaen dan Water alleen, en hy verzekerd, dat hy 'er \ig telkens wel by bevonden heeft. Dog ik voor my, die in den Loop een afkeer heb van alles wat vet is, geloof dat de Zoetemelk niet kan millèn van de Toevallen te bezwaeren.
Wanneer men Lyders aentreft, die uit tegengoefting van alle gemengde Dranken eenen afkeer hebben, deze kan men zuiver Water, Scheewei, oft Water met Brood, Ryft, G erft gekookt,, met oft zonder Citroenzap, Cider, Ael- oft Moerbeziën-zap gemengd, laeten gebruiken; en nademacl de arabifche Gom geen fmaek heeft, zoo kanmen„ buiten hun weet, die in het Water tot een bepaelde hoeveelheid laeten ontbinden. Wanneer de kiesheid oft afkeer by fommige zoo groot was,.
(a) Lib. Cit. Tom. II. pag. 43.
(b) Verhandeling over den Roodeloop. pag. 70.



264 Aenmerking over de
dat zy van alle gemengde Dranken niets wilden hooren, dan liet ik deze een trekfel groenen Thé met twee fneden gerooft Wittebrood, en daer gezoden \\ ater opgegoten, voor Drank gebruiken.
Zyn de Pynen hevig en fcherp, dan moeten de Dranken aenmerklyk verzagtende en te gelyk lymig zyn, waer toe die van No. 131., 138., 139. het beft aen het oogmerk zuilen beantwoorden.
Is den Loop met ontftekings Toevallen verzeld, dan zal den Amandeldrank met arabifche Gom No. 138., 139., oft 140., zoo als wy ftraks nog gezegt hebben, zeer goede dienften doen; niet aiieen om de hevige pynen te ftillen , maer daerenboven om de Ontfteking te helpen verdeden, en het verder gevaer voor te komen.
Is 'er een Rotkoorts by verzeld, en een groote zwakheid by aenwezig, dan zal den Drank 145. oft 148. zeer heilzaem wezen; is hy verouderd, langduerig en met kragtloosheid gepaerd, dan zullen die van No. 148., 149., 150., de vermogendfte zyn.
De hoeveelheid van alle deze verfchillende Dranken moeten by eenen beginnenden Roodeloop t om het geheele quartier oft het half u.r tot een klein thékopje bepaelt worden, zoo mede by dien, welken met Ontftekings Toevallen is verzeld, By clen Loop, welken wat verouderd is, en waer de Ingcwandey hun veerkragt beginnen te verliezen, moeten de Dranken war Ipaerzamer en in minder hoeveelheid gebruikt worden. In den verouderden oft langduerigen oft dien



Rotkoorts en Roodeloop. 265
welken met een Rotkoorts is verzeld, zal om liet half oft geheele ure een Thékopje meer dan voldoende wezen.
Ondertuflchen, dit is alles,wat ik wegens de Dranken in het bezonder had aen te merken, thans gaen ik over tot den Spysregel, die ik myne Lyders in de onderfcheide foorten des Loop heb voorgefchreven.
§• n.
Sanctoriüs , Cu) daer hy van den Spysregel handelt, zegt: Tria mala eveniunt ob Ciborum varietatem , nimium comeditur, minus concoquitur & minus perjpiratur : Dat de verfchydentheid van Spyzen dry gebreken voordsbrengt, men eet te veel, men verteert te weinig, en daerby gaet de üitwaelfeming gebrekkig. Waerom het altoos beft zal wezen, dat de Spyze uitgekoze, eenvoudig en niet veel verfchillende zy, om dus geen aenleiding te geven, dat door den verfchillenden keus den Lyder tot overdaed word opgewekt; hier door de Ingewanden bezwaert, en de Natuer in haere heilzaeme werking word gefttemt.
Sauvages (b) heeft mede aengeteekent: Dat de veelheid van voedfels in den Roodeloop \eer fchaedelyk en verderflyk is. Waerlyk dit heb ik zoo
(a) Lib. de Cib. fcf Potu Jphor. LI.
(b) Nofologia Claff. IX. Tem. III. pag. 67.



2Ó6 Aenmerking over de
dikwils in 'tbeloopmyner Praclyk ondervonden, dat dit by my van overlang als eenen vallen regel is aengeteekend: Want buiten dat zy de Veer kragt der Maeg teenemael vernietigen, ftrekken zy naderhand nog tot een bron van veel ellende en verdriet. 'Tis hierom dat Hippocrates insgelyks zeer wyslyk heeft gezegt: Impur a Corpora quo plus nutries, eo magis l<edes, hoe meer men onzuivere Lichaemen voed, hoe meer men ze beledigt. En Celsus: (a) Si qu<c intemperantia fubeft, tutior eft in Potione quam in Efca, dat het beter is, zig in den Drank dan in het Eten te buiten' te gaen.
In de ganfche Natuer, meen ik, is 'er geen zoo vcrderflyke nog vergiftige Spyze in den Roodeloop en Rotkoorts, dan alle Vleefch, ISouillion,Eieren, en alles wat 'er uit bereid word, zoo als wy elders nog gezegt hebben: Ja het fchynt, als iets bezonders te wezen, waer door men zelfs de fchaedelykheid 'er van moet erkennen, dat de meefte Lyders by deze Ziekten als door eenen bezorideren Inftinct 'er eenen walg en afkeer van hebben. 'Tis ongelooflyk, zegt F. Hoffmann , (7>j /20e alle Fleefch-Jpyzen het bederf helpen bevoorderen, die de we^endlyke oorzaek is van de kwaedaerdigheid des Loop en Rotkoorts. Uit aenmerking van het opgemelde zoo wierden door my
(a) De Re medica. Lib. I. Cap. II.
(b) La Médecir.e raifonnée. Tom. III. pag. 71.



Rotkoorts en Roodeloop. 267
alle bederf bevoorderendc Spyzen in den Roodeloop op 't zorgvuldigfte vermyd j want van geen heb ik droeviger gevolgen gezien, dan van de opgemelde; geen wonder wanneer men in aenmerking neemt, hoe by dezen toeftand de vlooibaere Vogten uit hunnen aerd tot Rotting overhellen, oft reeds min oft meer tot een rotte Ontbinding zyn ontaerd; en wanneer men dan nog de grootfie Rotting bevoorderende Spyze 'er by laet gebruiken, dan kan het immers noit oft zelden miflèn, of de Ontbinding der vlooibaere-Vogten moet hier door aenmerklyk vermeerdert worden. Wie egter aen deze bekende waerheid nog mogt twyftèlen, dezen kan de proeven van Macbride, du Boissieu en voor al den Overzetter van Sciiaws Cliymie hier over nazien.
Ik kan niet begrypen, hoe Zimmerman, die anders zoo een vyand van Bouillion en Vleefch fchynt te zyn, en die hy op het fterkfte in den. galagtigen Loop afkeurt, (a) hoe hy egter in den kwaedaerdigen, (b) waer immers de Rotting en Ontbinding het hoogfte toppunt bereikt, en waer in die fpyzen als wezendlyke vergiften moeten aenmerkt worden, hoe hy daer in Hoender- en Kalfszoupen op het fterkfte aenbeveelt. Buchan, (c) Eller , 00 en meer andere fchynen mede in deze
(a) Verhandeling over den Roodeloop. pag. 67.
(b) Ibid. pag. 310.
(c) Huijlyke Geneeskunde, pag. 403.
(d) De la Connaif.& du Traitem. des Maladies.pag. 447.



26 8 Aenmerking over de
dwaeling vervallen te zyn; maer om dat Tissot in den kwaedaerdigen Loop en Rotkoorts den Wyn verwerpt, waer van nogtans een glasje meer kragt bezit dan tien kommetjes Hoender- oft Kalfszoup, daerom is Zimmerman 'er ook fterk tegen j dog dit is gefchied, zoo ik meen, niet anders, dan om dat zynen beroemden Vriend dien mede verwerpt: Daer hy nogtans pas te voren (a) de Heeren Degnerüs en Rhan fterk had berilpt, om dat zy hunne Lyders Vleefch-zoupen en Eiers in den Loop voorfchreven: Want hy merkt den, dat alle Vleefch klaerblykelyk de Rotting be~ voordert. Wat moet men nu denken- van zulke verkeerde Stellingen, en wel naementlyk van zulke beroemde Mannen? volgt daer niet uit, dat de grootfie Geneesheeren veelmaels in een en het zelve Boek niet altoos gelykelyk denken?
Den Spys-regel moet over het algemeen zoo wel naer de oorzaeken der Ziektens, als naer de bezondere omftandighcden toegepaft en beftiert worden. Dus. zal men by eenen goedaerdigen ' Loop geen ander fpyze laeten toedienen, dan gekarnde Melk met Wittebrood, Garft, Ryft met oft zonder rype Appelen,,Krieken, &c. gekooktDie zig afkeerig van gekarnde Melk toonden, oft de zelve waer niet gevoeglyk te krygen, by deze kan men even met het zelve voordeel zuiver
(a) Verhandeling over den Roodeloop. pag. 66. 76.



Rotkoorts en Roodeloop. 269
Water gebruiken. Alle deze Pappen zullen dikwils en met weinig te gelyk moeten toegedient worden, op dat zy door hun hoeveelheid de Veerkragt der Maeg en te gelyk den Eetluft niet teenemael mogen vernietigen, oft anderzins de Natuer in haere werking ftremmen.
Die een kieze tong hebben, en volftrekt geen Ryft, Garft oft Brood-pap willen eten, deze kan men een Pap op de volgende wyze bereiden: Neemt twee oft dry rype Appelen met gekarnde Melk oft genoegzaem Water, tot een Bry gekookt, dan door een doek geperft; waer na men vyf tot agt Biskuiten mede tot eenen geleiagtigen Pap gekookt, alles t' faemen zal mengen, en om de ure oft twee een Chocolaet-tas met wat Broodzuiker laeten nemen; dit zal voor hun een eerlyk en aengenaem voedfel verfchaftèn, en om het nog aengenaemer te maeken, kan men, in plaets van Appelen, Gelei van Ael- oft Moerbeziën 'er by mengen.
Lyders, die een Koorts hebben, hoe weinig die ook mag wezen, moeten volftrekt Appelen , Krieken, Gelei van Ael- oft Moerbeziën by hunne lpyze gebruiken; maer die geen Koorts befpeuren, en geen Appelen, Krieken oft Geleien by hunne fpyze willen hebben, deze zal men 'er niet toe dwingen, nademael zy die zoo hoognoodig niet van doen hebben.
By den Ontftekings Loop zullen de zelve Ipyzen van dienft zyn; maer zoo haeft men zoude



2jo Aenmerking over de
bemerken, dat de Vrugten door bun zeepagtig vermogen de buikpynen wat aenmerklyk deden vermeerderen, dan kan men 'er die uitlaeten tot 'er tyd alle Ontftekings toevallen geweken zyn.
Is den Loop met een Rotkoorts verzeld, dan voldoen insgelyks deze Pappen, met die uitzondering nogtans, dat men eenen goeden rooden Wyn 'er by moet mengen, en die volgens de zwakheid des Lyders in hoeveelheid van een roomertjc, een oft meer bierglasjes per kommetje bepaelen. De Aerdappelen, dat Hemels Manna en dien zoo geliefden Mondkoft voor Kinderen, Boeren en Ambagtslién, heb ik altoos by den goedaerdigen Loop zonder Koorts, met Azyn, zonder oft ten minften met zeer weinig Boter, en daer by zeer maetig gebruikt, zeer geern toegeftaen; en ik kan mynen Lezer opregt verzekeren, dat ik niemaels de minfte kwaede gevolgen 'er van heb ontmoet, wat ook Zimmerman, (a) en Tissot (b) daer tegen mogen inbrengen; en deswegens Degnerus ten onregt berifpcn, om dat dien getrouwen Waernemer de Aerdappelen zyne loopige Lyders liet gebruiken, en, even als ik, verklaert, daer noit de minfte kwaede gevolgen van gezien te hebben, zoo als den geleerden Hannes (~c) mede betuigt.
Maer wanneer den Loop met Koorts gepaerd
(a) Verhandeling over den Roodeloop. pag. 347. (h) Raedgeving voor de Gezondheid, pag. 12. (c) Onfchuld der Boomvrugten. pag. 20.



Rotkoorts en Roodeloop. 271
Was, en Ontftekings oft Rottings Toevallen waeren 'cr by verzeld, dan ftond ik de Aerdappels niet eerder toe, dan wanneer die Koorts en Toevallen geweken waeren, en dat den trek tot eten zig blykbaer voordeed. Waeren 'er Lyders buiten den boerenftand, die zoo zeer met de Aerdappels in hun fchik niet waeren, deze liet ik ligt verteerbaere Groenfels, en alle foorten van gekookte rype Zomervrugten gebruiken. En deze, die byna gezond geworden waeren, liet ik egter met de opgemelde Pappen, Aerdappelen oft ligte zuere Groenfels nog eenen ruimen tyd na de Genezing vervolgen, om een Weder-inftorting voor te komen, dat anders by de minfte ongefchiktheid oft ongehoorzaemheid begaen, zeer ligt gefchiedde.
Meermaels heb ik gelegentheid gehad 'er de droefste gevolgen van te zien, en wel naementlyk in die Gevallen, waer den Genees- oft Heel-heer uit onagtzaemheid oft onkunde den Spysregel had verwaerlooft, voor te fchryven. Eenige dezer Heeren vervielen tot dit allerfchaedelykfte denkbeeld, om dat een zegenpraclende Natuer in een anders gezond lichaem nu en dan een voorbeeld verfchafte, waer in die lieden alles aten en dronken wat hun voorkwam, en egter ook geneefden ; even of een oft meer enkele voorbeelden voor eenen algemeenen regel moeften doorgaen. Wanneer des Lyders welftand in zoo verre duerzaem wierd, dat ik voor geen Weder-inftorting behoefde te vreezen, dan liet ik hun een Riviervifchje



2^1 Aenmerking over de
in water gekookt, met een zuere faus voor eerft gebruiken, daer na tot den Zeevifch; en zoo allengskens ging ik over tot het wit Vleefch, en de hoeveelheid hier van wierd bepaelt naer de kragten hunner Ingewanden ; en alzoo heloot ik hun volkome gezondheid met de woorden van Sanctorius : (a) Si fciveris quotidie quantum Cibi tibi conveniat, fcies vitam diutijjime conjervare.
(a) Lib. II. Apbor. 33.
VEERTIENDE AFDEELING.
Onderfcheide Toevallen, die men onder 'tbeloop des Roodeloop waerneemt.
§. 1.
BY de Genezing der onderfcheide Loopen hebben wy de bezondere Toevallen, die onder het beloop dezer gedugte Ziekte hun voordoen , fiilzwygens voor by gegaen ; eensdeels om alle Verwarring voor te komen, als ten anderen om dat ider Toeval afzonderlyk verhandeld, voor min-geleerde, begrypelyker en veel verf aenbaerder kan voorgeftelt worden, dan dat die by ider
Genezing



Rotkoorts en Roodeloop. 273
Genezing aengehaeld waeren. Want veelmaels zouden zy hier op geen agt geven, wanneer de overige verfchynfels met hunnen Toeftand niet overeenftemden; waer door het Toeval niet zelden zoude verwaerlooft worden, maer zelfs aenleiding geven, dat een zaek, welke in den aenvang van weinig aenbelang was, en mogelyk op korten tyd koft verbetert worden, nog naderhand tot een doodelyk uiteinde kon overgaen.
$■ II-
KOORTS.
Dit Toeval is een onmiddelbacr gevolg van het overgaen der Smetftof tot het Bloed, oft van een Ontfteking, oft hevigen Prikkel op de lydende Ingewanden. Is zy een gevolg, dat de Smetftof tot het Bloed is overgegaen, dan zullen de afvoerende en te gelyk bederf-wederftaen-. de Middelen, die ter genezing des Loops zelfs zyn ingerigt, de befte dienften doen. Word haer Oorzaek afgeleid uit de tegenwoordigheid eener Ontfteking, waer van wy de kenteekens by pag> au. hebben opgegeven, dan zullen die zelve Middelen, welke wy kort daer op hebben laeten volgen, die beteugelen, en, is het mogelyk, geheel doen verdwynen. Is zy het gevolg eens hevigen Prikkel, dan komen voor-al de zagte afvoerende
Derde Deel. S



274 Aenmerking over de
Middelen in aenmerking, waer na de lymige, opflorpende, en verzagtende Dranken niet diénen vergeten te worden. Wat de verdere Genezing betreft, deze word afgenomen uit het gene wy reeds meermaelen ter zyner plaetfe gezegt hebben. Want zoo de Oorzaeken, die de zelve verwekt, maer fpoedig konnen worden weggenomen, dan zal het zeldzaem mifien, oft de Koorts zal van zelfs verdwynen en geheel wegblyven. Maer gebeurde het, dat de Oorzaeken geheel overwonnen waeren, en de Koorts bleef naderhand nog voorddueren, hoewel onder een min gevaerelyker gédaente, zoo als veelmaels gefchied, dan mag men niet te lang draelen, van die fpoedig door den Cortex peruvianus weg te nemen, om te verhoeden, dat zy naderhand niet weder van gédaente mogt veranderen, en and ermael gevaerlyk v/orden.
%. ui.
DORST, SIT1S.
Grooten Dorïl by Roodeloop is een onmiddelbaer gevolg der hevige Koorts, Ontfteking, oft van de kwaedaerdigheid der Smetftof zelfs. Waerom van Zwieten ) te regt fchynt te moeten befluiten: Wanneer 'er in de Ziel gewaerwor-
(a) Comment. in Jphor. Boerhaayh , Tom. II. Aphor.



Rotkoorts en Roodeloop. 275
ding van Dorfi is, dat 'er alsdan in het Lichaem die Oorzaeken voorhanden zijn, welke het gebruik van drank voorderen.
In alle deze Gevallen, zullen voor-al de lymige en zuere Dranken, welke wy by de Talletters No. 71., 72., 118., i2i., 138., 139., 140., 153. hebben opgegeven, de befte dienften doen. Maer heeft den Dorft geen ander oorzaek dan een Smetoft bedorve Stof in de eerfte wegen , en geen Ontftekings Toevallen zyn daer by verzeld, dan zal het Braekmiddel No. 8., oft 122., aenftonds gegeven , fpoedig dezen Dorft doen verdwynen ; en om het Darm-canael ganfchelyk van dien verderflyken vyand te zuiveren, die na de werking van het Braekmiddel nog den Dorft kon doen voorddueren, zal het noodig wezen, dat men om het ure een Thékopje van den zueren Garftendrank No. 121., oft om de twee uren een Lepel van No 35. geeft; welke Middelen de Bederving wederftaen, en te gelyk een rykelyke doorfpoeüng verfchaffen, waer na het zelden zal miffen, oft dien grooten Dorft zal een einde nemen.
§. IV.
BRAEKING, VOMITUS.
Hevige Poogingen oft Braekingen zyn gemeenelyk gevolgen eener Ontfteking van het onderfte gedeelte der Maeg oft dunne Darmen, oft zy



276 Aenmerking over de
worden veroorzaekt door den fcherpen Prikkel der ziekmaekende Stof, voor-al in teere en zeer gevoelige Geitellen, ook wel in jonge, kloekeen door den arbeid verfterkte Lichaemer; zy hebben nog tot oorzaek den Prikkel der Scybala, verharde Drekftoffen, die de Maeg en Darmen tot deze buiten-gewoone Kramptrekking aen zetten, oft zy zyn een gevolg van overvloed van dobberde en bedorve taêie Slymen in de eerfte wegen, en niet zelden zyn zy mede een gevolg, dat men de zuere Middelen in te groote hoeveelheid heeft laeten gebruiken, waer door het natuerlyk Slym van Maeg en Darmen teenemael word vernietigt.
Zyn de Braekingen gevolgen eener Ontfteking der Ingewanden, ziet de Kenteekens hier voren by pag. 163., dan komen voornaementlyk de Aderlaetinge, Stovinge, No. 66., 67., 126., de Klyfterien No. 46., 105., oft 125., en de Dranken No. 131., 138., 139., 140., 153. in aenmerking, waer by men verders alles moet in agt nemen, wat wy aldaer aengeteekent hebben, en de Genezing wyders bellieren, zoo als by den ontftekings Loop is aengeteekend.
Is de Braeking het gevolg eens hevigen Prikkel, voor-al in gevoelige en zwakke Geftellen, en daer by geenen harden en vollen Pols, rood Aengezigt&c. aenwezig, dan zal het zagte Braekmiddel No. 45. gegeven, zeer fpoedige hulp aenbrengen. Waer na men verders den zueren Garftendrank No. 121. om de ure een Thékopje, oft om



Rotkoorts en Roodeloop. 277
de twee uren een Lepel van No. 35. oft 114. zal geven, en te gelyk op den Maegkolk de verwerkende Stoving No. 154. doen leggen. Worden de zuere Dranken na de werking van het Braekmiddel nog uitgeworpen, dan neemt men de Klyfterien No. 125. te hulp; en zoude deze de Braeking nog niet ftillen, dan kan men, indien de al te groote zwakheid zulks niet belet, een klein Aderlaeting doen, en om het ure een Lepel geven van het Saemenftelfel No. 124.: Eh wilde dit nog niet helpen, dan zal men op den raed van Lind Ca) zig van zyn Linimentum No. 155. bedienen, en hier mede den Maegkolk beftryken. Zoo haeft de Braeking geftild is, neemt men zyn toevlugt andermael tot de zagte afvoerende zuere Middelen hier boven vermeld, en handelen wyders, zoo als wy elders meermaelen hebben gezegt.
Zyn de Braekingen gevolgen van eenen hevigen Prikkel in jonge, kloeke, en door den arbeid verfterkte Lichaemen, dan is 'er geen vaerdiger Hulpmiddel, dan een oft meer Aderlaetingen kort agter eikanderen gedaen; waer na het zagte Braekmiddel No. 45., en vervolgens den zueren Garftendrank No. 121., oft het Middel No. 35.'oft 114. de heilzaemfte uitwerking zullen hebben.
Worden zy veroorzaekt door een bedorve Stof, ■
(a) Ziekte der Europeèrs. pg. 254.



278 Aenmerking over de
die taei en kleverig is, en in de Maeg nog dobbert, dan zal het Braekmiddel No. 8. oft 122. aenftonds gegeven, de befte dienften doen; maer waeren deze te laeg gezakt, dan zal men dog de Braekmiddels beproeven, en kort daer op de hier boven gemelde afvoerende Middels doen nemen.
Waeren de Braekingen dufdanig met twyffelbaerc Kenteekens gepaerd, dat men die door Vomitoria niet durfde bevoorderen, en egter geern wilde, dat de eerfte wegen van hun Saburra wierden gezuivert, dan kan men die door lauw Honingwater op een zagte wyze bewerken , en dan verders handelen, zoo als wy zoo aenftonds hebben gezegt. Vermoed men, dat het Scybala, oft verharde Drekftoften waeren, welke door Krampen in de dunne oft dikke Darmen wierden te rug gehouden, en aldaer eenen geduerigen prikkel verwekten, welken door medelyden de Braeking veroorzaekten, dan zyn 'er geen vaerdiger nog beter Middelen, dan de afvoerende No. 30., 47., 59-ï "5,L 123., 127., oft 136. Zoo haeft deze Scybala ontlaft zyn, houden gemeenlyk de Braekingen van zelfs op ; waer na men de Genezing vervolgt, zoo als ter zyne plaetfe is geleerd.
Dit laetfte Toeval word by den Roodeloop meermaels waergenómen, voor-al in zwakke, teerdere Vrouwsperzoonen; maer dan word dezen Toeftand niet zelden verkeerdelyk voor een PaJJIo iJyjlerica behandelt, en dus van iets, dat in wezen niets te beduiden had, wanneer het maer



Rotkoorts en Roodeloop. 279.
regt wierd gekent, ziet men niet zelden, dat het tot een gevaerlyk oft doodelyk Uiteinde overgaet, zoo als wy dit by pag. 198. op het volledigfte hebben betoont. Zyn de Braekingen gevolgen, dat het natuerlyk Slym van Maeg en Darmen door overvloed van Zueren byna teenemael is vernietigd , dan moet men aenftonds met de zuere Middelen oft Vrugten ophouden, en niet dan lymige oft infiorpende Dranken, als by de Talletters No. 71., 76., 131-9 V38-> lZ9-> *53- wordaengewezen, laeten gebruiken. Brood, Ryft oft Garftepappen, met weinig teftèns gegeven, konnen mede tot het zelve doeleinde gebruikt worden. Wilden egter de Braekingen, uit aenmerking van de groote aendoenelykheid, hier op nog niet ftillen, dan kan men om de twee uren een Lepel van het Middel No. 108. oft 130. 'er by laeten nemen.
§• v.
PYN, DO LOR.
Wanneer een hevige, ja ondraegelyke Pyn in den Roodeloop zig voordoet,, dan moet men vooral opmerkzaem wezen, oft die van den aenvang oft na verloop zig heeft doen gevoelen, zooinsgelyks of zy aenhoudende, tufichenpoozende oft vaftzittende is.
Is zy aenhoudende, en word men daer by een Pvn ffewaer. wanneer men den Buik aenraekt*.



#8o Aenmerking over de
is den Pols vol en gefpannen, een rood Aenzigt, Braeking en andere Toevallen, die wy by pag. 163. hebben opgegeven, zyn 'er by gepaerd, dan is zulks een Kenteeken, dat de Darmen waer lyk door Ontfteking zyn aengetaft.
Maer is integendeel de Pyn tmTchenpoozend^, en verheft die telkens voor dat den Lyder moet ter ftoel gaen, dan geeft zulks te kennen, dat de Pyn niet dan door een hevige Scherpte, welke de Darmen by ider ftoelgang tot een krampagtige t'famentrekking prikkelt, word veroorzaekt; en deze is voor-al nog te heviger, wanneer ditCanael van zyn natuerlyk Slym is ontbloot.
Is zy plaetfelyk, hardnekkig en vaftzittende, dan word die te weeg gebragt, oft door den Prikkel der Scybala, oft door ontvelling en vernieting eens gedeelte van denbontigen Rok, welkende Darmen inwendig bekleed.
Tot het eerfte Geval, namentlyk Ontfteking, zyn de Aderlaetingen, de Stoving No. 66., 67-, oft 126., de Dranken No, 131., 138., 139., 140., 153., de Klyfterien No. 46., 105., oft 125. de grootfte pynftillende en vaerdigfte Hulpmiddelen, die men kan aenwenden; en zoo 'er iet goeds te hopen is, zal het zekerlyk door deze, en geen andere Middelen gefchieden. Is de groote Pyn en Ontfteking verdwenen, dan zal men den Lyder verder behandelen, als by den Ontftekings-loop is geleerd.
Voor 'ttweede Geval, waer een hevige Scherp-



Rotkoorts en Roodeloop. 281
te het Darm-camel op een gevoelige wyzemogt tergen, hier tegen kan men niet te fpoedig de afvoerende Middelen No. 115., 123., oft 136. aenwenden, om maer zoo haeli mogelyk, die Prikkel-Hof t'ontlaften, waer na verder het menigvuldig drinken van verzagtende en lymige Dranken, als No. 76., 131., 138., oft 139. in aenmerking komt. Verminderde hier op de Pyn niet, na dat 'er zelfs een rykelyke ontlafting was voorafgegaen, dan geeft zulks te kennen, dat het Darm-geftel al te gevoelig is aengedaen, en te veel van zyn natuerlyk Slym is ontbloot, waerom men alsdan de Dranken door lymige Middelen nog aenmerklyk moet verfterken, en om de twee uren, oft ook wel eerder, een Lepel van het Middel No. 124. doen nemen. Wanneer de Pyn hier op aenmerklyk bedaerde, zoo als niet zal milfen te gefchieden, en men kon zig intuffchen nog niet geruft ftellen, dat de zondige Stof genoegzaem was afgevoerd, dan kan men nogmaels de Ontlaftmiddelen laeten herhaelen, en die verders vervolgen tot men denkt, dat men volkomen zyn oogmerk heeft berykt.
Is de Pyn plaetfelyk, hartnekkig en vaftzittende, en men vermoedde, dat die door Scybala. wierd veroorzaekt, dan zyn insgelyks de afvoerende Middels No. 47., 115., uó., 117., 123., 127., oft 136. de vermogendfte; want zoo haeft die ontlaft zyn, ftillen gemeenelyk de Pynen van zelfs, en de Afgangen, die door de zelve oorzaek



2b* 2 Aenmerking over de
onderhouden wierden, zullen ook fpoedig hier door verminderen.
Gebeurde het, dat de opgenoemde Middelen deze verharde Drekftoffen nog niet fpoedig wilden ontlaften, zoo als wel meermaels gefchied, uit aenmerking van de Krampen, die de zelve te rug houden, dan zal men den Buik met een Spongie laeten vryven, welke bevogtigd is in Water en Azyn, om dus de Winden en Scybala te verdeden , en de Krampen te ftillen. Oft men kan deStoving No. 66., 67., oft 126. op den Buik laeten leggen, waer by het drinken van Camomillenthé No. 118. niet mag vergeten worden. Ondertuf chen zal men het Middel No. 47-, oft 127. daer by laeten gebruiken, welke insgelyks zeer vermogende zyn om de Krampen weg te nemen, en de verharde Drekftoffen te ontlaften.
Zoude men in hardnekkige Gevallen, en waer de Scybala ontlaft waeren, metalle.de opgemelde Middelen nog geen verligting aenbrengen, zoo als ik wel meermaels heb gezien, dan moet men op den raed van Pringle (a) dry deelen van een verwarmende en een deel fpaenfche-Vlieg plaefter, als by No. 156. aengewezen is, ophetpynelyk deel laeten leggen. Word de pyn door een aenmerkelyke Ontvelling veroorzaekt, en een fcherpe Prikkel-ftof was daer by nog aenwezig,. dan worden vooreerft de zagte afvoerende Mid-
(a) Lib. Cit. Tom. II. $a$. 38.



Rotkoorts en Roodeloop. 283
delen No. 136. gebruikt; waer na de verzagtende en lymige Dranken No. 71., 72., 76., 131.in aenmerking komen; 'en zoo deze nog niet wilden helpen, alsdan de Stoving No. 126., met byvoeging va ï dry oneen Spirit. Vini Camphor., zoo mede het Middel No.. 124., 't welk men zelfs des noods door het Opium nog zal verfterken.
By alle deze pynen doet zig menigmael in den voordgang der ziekte nog een ander pyn voor, die zig even als by het Phkuris onder de Ribbe doet gevoelen,en die waerlyk menig braef Geneesheer zou konnen misleiden; dan hier in moet men omzigtig wezen, van zig niet te vergiffen, en deze pyn voor een Zydewee aen te merken; nademael zy haer gemeenlyk maer in de Darmen bevind, wordende door niets anders voordsgebragt, dan door beflote Winden. De Stoving No. 66., 126., vereenigd met vier oneen Spirit Vini Camphor., en de Ontlaft-middelen No. 123., 136., oft zelfs een eenvoudige Klyfteer, doen meeft-al deze pynen fchielyk verdwynen.
§. VI.
SLAEP LOOSHEID.
Meeft-al, wanneer den Roodeloop wat hevig is, klaegt het grootfte gedeelte der Lyders, dat zy geen oogenblik konnen ruften. Maer zoo men in aenmerking neemt die geduerige verpoozende Pyn, die zy by ideren ftoelgang ontmoeten, en



284 Aenmerking over de
te gelyk met F. Hoffmann Ca) aenmerkt: Dat 'er niets den Slaep xpo beneemt, als de bedervirg der Foedfels, dan moet het ons geen wonder fchynen, waerom zy geenen geruften Slaep genieten. Dog deze klagten moeten ons weinig ongeruftheid baeren, want als de oorzaek der 'kiekte maer overwonnen is, komt gemeenelyk den Slaep van zelfs wederom; zoo dat alle flaep-verwekkende Middelen, voor dat de oorzaek ten ondederen is gebragt, daerom zeer fchaedelyk en verderflyk zouden wezen; daerenboven alle Middelen , die ter genezing van den Loop zelfs zyn ingerigt, moeten als zoo veel flaep-verwekkende Middelen aenmerkt worden.
$• V 1 1
PERSSING, TE NES MUS.
De geduerige Perfling, Tenefmus,\s een Toeval, welk byna in alle Loopen, die maer wat hevig zyn, word waergenómen. Het is een laftig ongemak, 'twelk daerenboven de Lyders nog grootelyks afmat.
Dit Toeval word veel al veroorzaekt door een hevige Scherpte in de dunne oft dikke Darmen,, door Scybala, welke de Krampen ophouden, oft
(a) La Médecine Raifonnée. Tom. V. pag. 126.



Rotkoorts en Roodeloop. 285
door een vernieting oft verzweering van den bontigen Rok in 'tlaegfte gedeelte van den Endeldarm.
Veel Middelen hebben de onderfcheide Schriftftellers ons aen de hand gegeven, dan de meefte hebben niet wel begrepen wat de waere oorzaek der Perfling was ; dus ook de reden , waerom hun meefte Voorfchriften veel eer fchaedelyk, dan voordeelig moeten aenmerkt worden.
Is de Perfling een gevolg van een voor handen zynde fcherpe Prikkel-flof, zoo als meeft al gebeurt, aan mag men na het eerfte oft tweede Braekmiddel niet te lang toeven, van tot de afvoerende en doorfpoelende Middelen No. 30., 115., 116., 123., 127., oft 136. over te gaen; waerop gemeenlyk een rykelyke Ontlafting zal volgen, die te gelyk de Perfling zal wegnemen.
Worden de Per Hingen door Scybala oft verharde Drekftoffen veroorzaekt, die in de dunne oft dikke Darmen zig ophouden, en veeltyds op het einde der Ziekte hun maer voordoen, dan komen de zelve afvoerende Middelen, oft No. 47. oft 127. te pas. Daerenboven zal het vryven op den buik met een Spongie in Azyn en warm water bevogtigd, om de Krampen en Scybala te verdeden, mede van het grootfte nut zyn. Zoo insgelyks de Stoving No. 66., 67., oft 126.
Zyn zy het gevolg eenèr Ontvelling oft Vernieting van den bontigen Rok des Endeldarm, dan zullen de lymige en olieagtige Lavementen No. 157., en de lymige en verzagtende Dranken



£86 Aenmerking over de
No. 131., 138., 139. de befte dienften doen, en hier mede zal men blyven volherden, tot die toeval aenmerklyk is verzagt; waer na men de overige Genezing vervolgt, zoo als ter zyne plaetfe meermaels is gezegd.
Worden die veroorzaekt door een verzweering des Endeldarm, dan zullen mede de lymige en olieagtige Lavementen No. 157., oft een genoegzaeme hoeveelheid van arabifche Gom met Melk gekokt, en op de zelve wyze gebruikt, en daer na de heelende Bougiën No. 158. met het befte voordeel aengewend worden. Hier na onder den §. Verzweering zal verder over dit ongemak gefproken worden. Den Waeflèm van Azyn tot het lydende Deel aengebragt, en de Stoving oft No. 126. heb ik infgelyks van het grootfte nut bevonden.
§. V I I I.
MOEILYK WATEREN, DTSURIA, BRANDENDEN PIS, ARDOR URINM.
Dit Toeval is by den Roodeloop een Mig ongemak, en word fomtyds gevolgt van een geheel opftopping des Waters, zoo als ik eenige reizen heb waergenómen. Dit Gebrek, oft Toeval, onftaet meeft-al door een fcherpê Prikkel-Hof, welke de Darmen op een gevoelige wyze tergt, en alzoo



Rotkoorts en Roodeloop. 287
door medelyden een moeilyk Wateren verwekt.
Wanneer de Perfling, oft Tenefmus, groot is, zal men gemeenlyk dit Toeval het allermeeft waernemen. Somtyds ontftaet het ook door de brandende fcherpte van den Pis zelfs, nademael de wateragtige Dranken maer fpaerzaem langs de Nierwegen tot de Blaes konnen komen, terwyl al het Vloeibaere door den Stoelgang weggaet, moet volgen dat den weinigen Pis, door zyn lang verblyf, tot die buitengewoone Scherpte ontaerd.
In het eerfte geval zullen de verkoelende en afvoerende Ontlaft-middelen No. 115., 116., 117., 123., 136. fpoedige verligting aenbrengen; waer na den lymigen en te gelyk water-afzettenden Drank No. 138., waer by men eenige druppelen Spirt. nitr.dulc, en des noods het Land. liquid. Sydenh. in ieder Thékopje kan mengen, den beften dienft zal doen. Indien dit buiten verwagting de gewenfehte Uitwerking nog niet mogt hebben, dan zal men de Klifleer No. 143. verfcheide maelen erhaeld, en de Stoving No. 126. tot hulp nemen. Het Lavement moet als een inwendig Bad befchouwt worden, dat kragtig het vermogen heeft om den Sphinbler Fefic<e, Krop der Blaes, te verllappen, en de Stoving op het lydende Deel gelegd, zal tot het zelve oogmerk allerheilzaemft wezen. Daerenboven mag den Drank hier boven vermeld, hier by niet vergeten worden , nademael hy zeer gefchikt is om den fcherpen Pis te verzagten, in te florpen, en de uitloozing te bevoorderen.



288 Aenmerking over de
Is den Pis teenemael opgeftopt, dan zal me$ eenen buigzaemen, oft fiexibelen Catheter, met elaftique Gom bereid, in de Blaes brengen, en aldaer laeten verblyven tot het toeval geheel verdwenen is. Dog immiddels zal men de ftraks aengehaelde Geneesmiddelen hier by niet mogen verwaerloozen, terwyl zy de oorzaek op een vermogende wyze verbeteren.
§• ix.
UITZAKKING DES ENDELDARMS, PROCIDENTIA ANI,
Is een gebrek dat niet zelden door de groote Perfling, Ténefmï, oft fterken Afgang, die 'er voorafgegaen oft bywezig is, word veroorzaekt. Is de Perfling nog tegenwoordig, dan moet deze' voor eerft genezen worden, zoo insgelyks den al te fterken Afgang, voor al eer men zyn aendagt op de uitzakking zal yeftigen. Want het is onmogelyk, oft ten minften zeer moeilyk, zoo lang d'oorzaek blyft dueren, dat men het uitwerkfel kan genezen.
Maer zoo haeft men tot dit gunftig oogenblik is genaderd, dan moet den Darm weder ingebragt worden, waer na verfcheide maelen daegs den Waeflèm van Azyn tot het lydeode Deel zal worden aengebragt, en onmiddelyk daer na de
verfterkende



Rótkoorts en Roodeloop. 289
verfterkende Stoving No. 159., om de dry uren taengelegd; en wanneer den L^der zal ter Stoel gaen, moet hy telkens de voorzorg nemen van op een nouw gemak zyn Ontlafting te doen, waer door de Kaeken zyner Billen zullen t'faemen gedrukt worden, en dus beletten dat den Endeldarm andermael uitzakt. Zakte hy in weerwil dezer voorzorg weder uit, dan brengt men hem weder binnen, en men blyft met de opgemelde Middelen volharden, zoo als reeds is gezegd.
Wanneer het Geval zeer hardnekkig is, moet men zelfs verfcheide maelen daegs van de verfterkende Stoving, hier boven vermeld, meteen Spuitje wat laeteninfpuiten, en blyven vervolgen tot de volkome genezing toe.
S- x.
VERLAMMING VAN HET SLOT DES ENDELDARM, PARALISIS SPHINCTER1S ANI.
Dit Toeval in deri Roodeloop is van een allergevaerlykft vooruitzigt, en geeft te kennen den zeer ongunftigen en droeven ftaet der Ingewanden van binnen. Alles wat men uitwendig zal aenwenden, zal niets helpen, zoo lang men niet te gelyk het geluk heeft, de Veerkragt van binnen te herftellen.
Derde Deel. X



200 Aenmerking over de
Alle de Middelen, welke wy by den kwaedaerdigen Loop hebben opgegeven, zyn hier toé de allerheilzaemfte; en is den Lyder redbaer, ja zoo, dat alles zig tot be'erfchap zal fchikken,dan komt insgelyks. den Waeflèm van Azyn, Wierook , Harft, oft Harfthoorn, wanneer hy die ontfangen kan, in aenmerking ; zoo mede de verfterkende Stoving en deszelfs Infpuiting No. 159. Met deze Middelen blyft men onophoudelyk volharden tot de volkome herftelling toe, die altoos onzeker met groot gevaer en veel verdriet verzeld gaet.
S- xi
DEN HIK, SINGULTUS.
Den Hik, Smgultus, is een laftig en teftens gevaerlyk ongemak in den Roodeloop; maer zoo hy ontftaet door ophooping van bedorve Stofte, dobberende Slymen in de eerfte wegen, en wel namcntlyk in 'tbeginfel der Ziekte, dan heeft den Hik niet veel te beduiden; want dan zal gemeenelyk het Braekmiddel No. 8. oft 122. dit Toeval fpoedig verhelpen.
Maer komt hy in een wyd gevoorderd tydperk te voorfchyn, dan is hy een kcnteeken, of dat de Ingewanden reeds met Koud-vuer zyn bezet oft ftaen te worden. Somtyds is hy ook het gevolg dat de Keel, Strooten-Hoofd, en naeftgelegene dee-



Rotkoorts en Roodeloop. 2gt
ïen door Sprouwi oft Aphthcs, zyn bezet, en ook niet zelden ontftaet hy door een hevig en fcherp Zuer, dat de Maeg op een gevoelige wyze tergt en prikkelt, waer door in dit Ingewand een krampagtige beweging ontftaet.
Wanneer een bedreigde Verfterving tot dit Toeval aenleiding geeft, dan komen de Middelen, die wy by den kwaedaerdigen Loop hebben opgegeven * hier bezonder te pas, en wanneer ook deze niet helpen , dan zal men vrugteloos by andere Middelen hulp zoeken. Dog in ganfch hopelooze Gevallen kan men het Middel van Fui^ ler (a) No. ióo. beproeven.
Is hy het gevolg van Sprouw, Aphthz, dan zal men die Middelen, welke wy ftraks tegen dit Toeval zullen opgeven, ten eerften laeten gebruiken; en wanneer men het geluk heeft de Aphth£ te genezen, dan zal den Hik niet lang toeven van zelfs te ftillen.
Wanneer den Hik door een hevig Zuer word ver-wekt, 'twelk kennelyk is aen een gevoelige Hitte ontrent den Maegput, en een buiten-gemeene zuere oprifping, dan word dezen allerbcft genezen door het zagte Braekmiddel No. 45., en kort na de werking het Middel No. 161., oft 171. Van het pyn-ftillend Linimentum No. 155. op den Maegput geftreken, heb ik in verfcheide Gevallen mede. zeer goede uitwerking gezien, voor-al
(a) Pbarmacop. extemporan. C. NoU Baron, pag 2,1/6.



2Q2 'Aenmerking over de
in die Lyders, welke zeer gevoelig waeren, en in wie eenen fcherpen prikkel den Hik tot gevolg had. Word hy veroorzaekt door het uitvallen van den Sprouw , waer door een Ontvelling in de Keel en Mond het gevolg is, dan zal het Likmiddel No. 94. om het ure een Moftaerd-lepeltje , den lymigen en verzagtenden Drank No. 131. den beften dienft doen. Alle andere bezonderheden, welke men by den Hik moet in agt nemen, zal men in het tweede Deel by pag. 360 aengeteekend vinden.
§. XII.
SPROUW, APB.TR/E.
Den Sprouw is niet minder een gevaerlyk Toeval dan den Hik zelfs; zeldzaem heb ik die met verligtenis in den Roodeloop aengetroffen, ten zy die eenige dagen geftaen hadde, en dat ik den Afgang hierop zag verminderen; maer dan kregen gemeenlyk de Lyders een geweldige en hevige Buikpyn, die ik aenftonds door de Klyfterien No. 143. en de Stoving Na 126., op'den Buik gelegd, deed verzag ten,
Gemeenlyk erkennen de Aphth<e geen ander oorzaek dan de kwaedaerdigheid des Loop zelfs, oft dat men denoodige Ontlafting in den aenvang heeft verwaerlooft, oft dat men den Roodeloop ■ door adftringerende Middelen al te vroegtydig heeft willen floppen.



Rotkoorts en Roodeloop. 293;
Veelmaels heb ik de Aphthce fpoedig zien verdwynen, na dat de Lyders een menigte Scybala, oft verharde Drekftoffen, die uitnemende ftonken, hadden ontlaft. Zoo haeft men de Aphth<e zal vermoeden, welke men door de voorafgacnde kenteekens, als Hitte en Droogte in de Keel, Mond en Tong, waer by nog deze deelen door een taei en kleverig Slym zullen bezet zyn, zal erkennen, dan kan men niet te fpoedig, indien de al te groote kragteloosheid zulks niet verbied, tot de zagte Ontlaftmiddelen No. 31., 114., u5., 116. zyn toevlugt nemen, en onmiddelyk hier op alle de Middelen, die wy in den kwaedaerdigen Roodeloop hebben aengeraeden, laeten gebruiken ; nademael die zoo wel tot genezing des Loop, als Sprouw zelfs zyn ingerigt.
Maer wanneer eenmael de Aphtho. werkelyk hadden poft gevat, dan moet men met de Ontlaftmiddelen zeer omzigtig zyn, oft anders kon het ligt gebeuren, dat het geheel verlies van veerkragt der Darmen het gevolg was, zoo als ik wel meermaels heb zien gebeuren. Wat de uitwendige Middelen betreft, die in Aphth<z te pas komen, deze zal men in het tweede Deel onder de Toevallen der Rotkoorts pag. 342. aengeteekend vinden.



594 Aenmerking over de
§. XIII.
PEST-B UILEN, AN TRACÉS^ B UB ONE S.
Wanneer by den Roodeloop deze verfchynfels jsig voordoen, dan geven die altoos te kennen den zeer gevaerlyken en boofaerdigen ftaet der Ziekte. Nogtans wanneer den Roodeloop in dit gedugte tydperk maer wel word behandeld, ftrekken integendeel deze verfchynfels niet zelden tot een voorbode van een gelukkige herftelling.
Zoo haeft men deze gevaerlyke Toevallen maer pas zal ontdekken, moet men de byna geheele verflagene Natuer op een kragtige wyze onderfteunen, oft anders zal het zeldzaem mifien, of zy zullen fpoedig weder verdwynen, met dat zeker gevolg alsdan van een vaft aennaderende dood.
My zyn die Gevallen by zeer kwaedaerdige Roodeloopen, oft by die, welke door een kwaede Beftiering tot dien gevaerlyken ftaet waeren gebragt, zeer dikwils voorgekomen; waer by een oft twee dagen te voren deze verfchynfels zig hadden doen zien: Dog de Natuer in dit oogenblik niet kragtig genoeg ondezfteund zynde, waeren zy ook wederom fpoedig verdwenen. Somtyds had ik nog het geluk, dat ik die andermacl kon te voorfchyn brengen; dog waer zulks niet gebeurde, was een unvermydeïyke dood het zeker gevolg. Reden, waerom ik by myne Lyders in zeer



Rotkoorts en Roodeloop. 295:
boofaerdige Gevallen zeer opmerkzaem was: Want zoo haeft ik by hun maer ergens eenige roode Stippen met een platte en breede verheventheid ontdekte, die gemakkelyk van de Petechi<e en Gierft-uitllag te onderfcheidèn zyn, dan haeftte ik my fpoedig tot het Campher-middel No. 17. > 37-, 52. oft 141., den Koortsbaft No. 51., en eenen hart-fterkenden Wyn; niet alleen om de kragten op te beuren, als wel om de onderdrukte Natuer op een vermogende 'wyze te helpen, op dat zy haer doodend vergift weder naer buiten mogt uitwerpen, en alzoo den Lyder behouden.
Wanneer de Antraxen, Bubones, welgevormd waeren, en naderhand door Koudvuer bezet wierden, dan bevoorderde ik de feparatie door de ettermaekende Zalf No. 162. en de Stoving No. 163., oft als ik een Pap by voorkeur wilde hebben, door bymenging van een genoegzaeme hoeveelheid Wittebrood: Kwamen zy integendeel tot Suppuratie oft Ettering, en ik vermoedde dat den Etter maer pas was geformeerd, dan wagtte ik niet tot een fchommeling van Etter zig deed gevoelen, maer opende die aenftonds; want gemeenelyk is den Etter by dezen Toeftand zoolymig, dat men lang zoude moeten wagten tot men een duidelyke fchommeling gewaer wierd. Het Gezwel geopend zynde, moet men verder door den verfterkenden en te gelyk ettermaekendenPapNo. 164., en de Zalf No. 162. de Zweer zuiveren, en vervolgens door de heelende No, ï6$. worden gefloten en genezen..



296 Aenmerking over de
§. XIV.
PETITZEN, PETECHIjE, GIERST-UITSLAG, ERUPTIQ MILIARIS.
Wanneer deze gedugte Verfchynfels zig in den Roodeloop voordoen, dan is den ftaet des Lyders allergcvaerlykft. Hier voren Tweede Deel. ,/>ag. 366. by de Rotkoortfige Toevallen, hebben wy op het wydloopigfte gehandelt, hoe die te voorfchyn komen. Alle Middelen, aldaer aengeprezen, konnen even met weinig onderfcheid tot het zelve oogmerk dienen; ten zy dat den Afgang, welken min oft meer hevig waer, hier in een uitzondering maekte. Dog dan kan men van de Middelen, die wy by den kwaedaerdigen Loop. tot het zelve oogmerk hebben voorgeftelt, zig, bedienen.
$. xv.
KRAMP, SPASMUS, STUIPTREKKING, CONVULSIO.
Wanneer de Smetgiften in hun volle kragt en hevigheid zyn aengebragt, oft door een nader werking met de onderlinge bedorve Stoffen in de eerfte wegen tot dit uitterfte zyn overgegaen, dan ziet men meermaels deze Toevallen te voorfchyn komen.



Rotkoorts en Roodeloop. 2gf
Wanneer zy eerft hun zullen voordoen, dan ziet men gemeenelyk, dat zy hunnen aenvangmemen in het Ipieragtig gedeelte des Been, en wanneer zy niet fpoedig worden tegengegaen, zoo verlpreiden zy hun niet zelden tot de Heup en Ingewanden, waer na zy fpoedig algemeen worden, en den Lyder in den treurigftcn Toeftand brengen. My geheugt nog met de grootfte aendoening, hoe ik voor vyf jaeren eenen agtenswaerdigen Huisvader onder de vreedfte en yzelykfte Krampen voor myn oogen heb zien fterven, zonder dat ik dien Ongelukkigen in 't minfte eenige verligting kon toebrengen; niet tegenftaende zyn Kramptrekkingen niet boven de veertien uren hadden geduert, zoo als zynen gewoonen Heelheer berigte.
Uit het voorgebragte blykt, dat het van het grootfte aenbelang is, wanneer deze Verfchynfels zig maer even voordoen, dat,men niet genoeg zyn aendagt 'erop kan veftigen, om zoo fpoedig mogelyk deze gedugte Toevallen tegen te gaen: Want zoo zy eenmael algemeen zyn, dan is 'er byna geen hoop ter herftelling meer overig.
Zoo haeft dan deze Toevallen zig maer pas zullen voordoen, zal men aenftonds tragten die hevige Scherpte te ontlaften en te verftompen, zonder nogtans het Zenuwe-geftel al te veel te beroeren. Hier toe zal allergefchikft wezen, het veel drinken van den lymigen Drank No. 131., 138., en kort daer op £et zagte Braekmiddel No. 8.



2q8 Aenmerking over de
oft 45., en de Klyfteer No. 143. Wanneer de hevige Prikkel-ftof hier door zal ontlaft wezen, oft zoo verftompt gemaekt, dat zy voor het overige de Krampen niet meer onderhoud oft doet voorddueren, dan zal men aenftonds tot hetCamphermiddel No. 141. zyn toevlugt nemen, om ue beroering, die 'er in 'tZenuwe-geftel was veroorzaekt, te bedaeren.
Had integendeel den Prikkel het Zenuwe-geftel reeds te veel beroert, dan kan men, buiten den Campher, het Opium en Koorftbaft No. 142. om het ure nog een Lepel by laeten geven, en hier mede volharden tot de dood oft genezing een einde van dezen ellen digen ftaet heeft gemaekt. In hevige Gevallen kan men het hpium nog aenmerklyk vermeerderen..
Bleef 'er na de bedaering in het een oft het ander Deel nog een plaetfelyke l'ramp overig, dan zal men op dit Deel een Spaenfehe Vliegplaefter leggen, en die wyders behandelen, zoo als wy meermaels hebben gezegt.
Alle andere Toevallen, die alhier niet gemeld oft volledig mogten verhandeld wezen, deze konnen hier voren in het Tweede Deel verder nagezien worden, terwyl de genezing van ider Toeval in beide Ziekte, van een en de zelve geaerdheid zynde, byna met weinig verandering op eikanderen konnen toegepaft worden.



Rotkoorts en Roodeloop. 299
VYFTIENDE AFDEELING.
Naweeën oft Gevolgen der Rotkoorts en Roodeloop.
§. 1
ONder de Geyolgen oft Naweeën des Roodeloop en Rotkoorts, hegryp ik niet anders, dan die langduerige oft kwynende Ziektens, welke op de Genezing des Loop oft Rotkoorts volgen , en die meeft-al aen een kwaede beftiering in de genezing, ongehoorzaemheid, oft aen de boofaerdigheid der Ziekte zelfs moeten toegefchreven worden; dan deze laetfte Oorzaek, wanneer de Genezing maer wel is ingerigt, zal zeldzaem plaets vinden, daer ik integendeel tegen wil en dank gedwongen ben te zeggen, dat de verkeerde beftiering in de Genezing, welvry de gemeenfte zoo niet al tyd, de oorzaek 'er van is.
De Gevolgen oft Naweeën kan men gemakkelyk in de volgende bepaelen : Een hevige Jigt oft Rheumatifmus, hardnekkige Verftopping, ontlafting van Bloed by ideren ftoelgang na de Genezing, verzweering des Endeldarm, onwilligen Afloop, Winden, Verfterving, Obftruétien, Waterzugt, afgaende en uitteerende Koortfen, Schurft, &c.



300 Aenmerking over de %. II.
ZINKINGS-PYN, RIIEUMATI SMUS9 VLIEGENDE JIGT, ARTHRITIS FA GA.
Lyders, die aen den Roodeloop hebben ziek gelegen, oft werklyk 'er nog mede bebebt zyn, konnen door de Jigt op een vreede wyze worden aengerant engepynigt; namentlyk, wanneer de Jigt het gevolg is eener floppende Geneeswyze. Zelden heb ik die zoo hevig en vreed gezien, wanneer die ontftond, als de Lyders hun te fpoedig na de Genezing aen een koude Logt hadden blootgeflelt, waer door de ongevoelige Uitwaeflèming in haeren doortogt wierd gefhemt: Maer wel integendeel, als zy het gevolg was eener floppende Geneeswyze.
Althans de Oorzaek mag zyn wat het wilt; genoeg, wanneer de Pynen al te hevig en vreed zyn, en daer by den Lyder zyn kragten niet teenemael heeft verloren, dan zal men aenftonds een Aderlaeting doen, welke van dat goed gevolg zal wezen, dat de Pynen hier op merklyk zullen verminderen oft ook wel geheel verdwynen. Verminderde egter de Pyn hier op niet aenmerklyk, dan kan men volgens dat de kragten het toelaeten, die nog een oft meermaelen herhaelen. Onmiddelyk hier op zal men van het Middel No. 38. om het ure een Lepel laeten nemen, 'twelk de Hitte zal maetigen, de Koorts beteugelen ea



Rotkoorts en Roodeloop. npi
Sejigtftof tot ontlafting bereiden. Van den Drank No. ïó6. zal men om het ure een Thé-kopje laeten geven, welken zagtjens de üiwaefleming zal bevoorderen, en niet weinig tot een fpoedige herHelling medewerken. Uitwendig zal men op de lydende Deelen de Stoving No. 66. leggen, en om de twee uren laeten vernieuwen: Wanneer den Afgang teenemael geflopt oft wat te traegzaem is, dan kan men den afvoerenden Garften-drank No. 121. om het ure een Thé-kopje tot den Afgang volgt, oft een a twee Oneen Sal feignett. Sal mirab. Glauber. in Scheewei ontbonden 'er by gebruiken, en zoo zagtjens vervolgen, tot het grootfte geweld der Ziekte overwonnen is.
Was de Jigt zoo hardnekkig, dat zy naer alle deze, hoe wel zeer vermogende Middelen, niet wilde luifteren, dan zal men den Aèr fixus cum Ext. Gramin. No. 65., waer by men nog, des noods, den Spirit. Corn. Cerv. kan voegen, op de wyze, als byNo. 6. is gemeld, gebruiken, en nu en dan om de hevige Pyn wat te ftillen, zelfs tot het Opium overgaen. Den Drank No. 166. moet onophoudelyk 'er by gebruikt worden.
Kwam dejigt ftof zig op het een oft ander Deel hardnekkig vaftte zetten, dan zalmen buiten de Stoving No. 66. het lydende Deel dry aviermael daegs met de Pomaed No. 167. laeten beftryken, welke Pomaed des noods door Spirit. Vini Camphor., Sal. Ammoniac. Vinos. ondermengd, nog kan verfterkt worden. Dit nog niet helpen-



302 Aenmerking over de
de, zelfs een Spaenfche Vlieg-plaefter op het Deel leggen, en die verders behandelen, zoo als wy by het Tweede Deel pag. 322. gezegt hebben. Den Heer Hannes (a) roemd zeer in hardnekkige Jigt een Drank uit Moftaerdzaed bereid, nademael dezen Drank de Jigtftof verdunt, opent, en den Pis afdryft.
$. HL
HARDNEKKIGE VERSTOPPING» CONSTIP ATIO.
Dit Gebrek is veelmaels de vrugt eener foppende Genees-wyze, die'er voorafgegaen is, oft ontftaet ook niet zelden uit de langduerigheid des Roodeloop, voor-al, wanneer de Ingewanden buiten gemeen zyn verzwakt, en byna geheel hun Veerkragt hebben verloren.
Geen Middelen zyn bekwaemer om de verlore Veerkragt zoo te herftellen, dan een zagte beweging in een frifche en zuivere Logt, het maetig gebruik van een glasken goeden Wyn, en daer by den Koortsbaft met Rhabarber, als by de Talletter No. 47., 80., oft 119. word aengewezen: Den verfterkenden Kruiderwyn No. 44. heb ik mede van bezonderen dienft bevonden; waerom hy te gelyk 'er by kan genomen woorden. Is
(a) Onfchuld der Boomvrugten. pag. 48.



Rotkoorts en Roodeloop. 303
de Verftopping zeer hardnekkig, dan neemt men voor eerft zyn toevlugt tot de Klyüerien No. 46., en zoo haeft den ftoelgang eenmael gekomen is, moet men onmiddelyk de Genezing door den Koortsbaft met Rhabarber, en den verfterkenden Kruiderwynals hier boven is gezegd, vervolgen.
§. IV.
ONTLASTING VAN BLOED BY I DEREN STOELGANG.
Dit is veelmaels een hardnekkig Gebrek, welk fomwylen maenden lang na de volkome Genezing blyft voorddueren. Dog dit Toeval is zelden met gevaer verzeld, wanneer maer niet een verkeerde beftiering, oft al te groote ongefchiktheid heeft plaets gehad. Het ontftaet gemeenelyk, doordien 'er door de fchcrpe Prikkelftof, in het Darmcanael, meer oft minder aenmerklyke Bloedvaten zyn verfcheurd oft vernietigd.
Niet zelden ziet men dit gebrek alleen door een zagte en voedende Geneeswyze als van zelfs verdwynen, wanneer men daer by maer in agt neemt, van zig van alle ruwe en onverteerbaere Spyzen op het zorgvuldigfte te vermyden.
Is het gefirek integendeel wederftrevcnder, dan moet men zyn toevlugt tot den verzagtenden en te gelyk wondheelenden Drank No. 139. nemen; waer by men naer gelang der noodzae-



304 Aenmerking over de
kelykheid deSyrupus Balf.TolutanikanvoQgefr. Wilde dit alles nog niet helpen, dan laet men den Koortsbaft cum Flores rofar. & Vin. rui. No. 149. in deszelfs plaets gebruiken, 'twelkals dan zelden zal faelen de befte uitwerking te hebr ben.
VERZWEERING DES ENDELDARM,
De Verzweering des Endeldarm is een verdrietig en fomtyds ongeneefyk Ongemak; het word gemakkelyk gekent aen den Etter, die voor ider ontlafting voorafgaet, zoo insgelyks aen een prikkelende Pyn en Jeukte, die zig aen 'tflot des Endeldarm, doet gevoelen.
Dit Gebrek ontftaet door een voorafgaende Ontfteking, oft door een fcherpe Prikkelftof, welke het binnenfte Vlies des Darm heeft verteert oft vernietigt.
De Genezing, die altoos moeilyk, langwylig en fomtyds onmogelyk is, word volbragt door een zagte en voedende Leefwyze , waer by de verharde Stoelgangen op het zorgvuldigfte moeten vermyd worden; waerom men by tyds dfe verzagtende Klyfterien No. 143. tot hulp zai nemen : Alle twee uren zal men van den verzagtenden en wondheelenden Drank No. 139. mede
een



Rotkoorts en Roodeloop. 305
<*n thé-tas laeten gebruiken, en dikwils door den dag van den zeiven Drank wat laeten inftu ten 200 msgelyks nu en dan wat verlep ft Amandel-olie. Daerenboven mag men by& d'eren Stoelgang noit vergeten de MPm*S tJheÏS
enlhVe^VpaI ^ en boo^dig,
en cie verzweering zeer aenmerklyk, dan neem
Z Zyn t0evI^ tot de heelende Bougies No '
1 lenden T *? ^ -nd
Heelenden Drank een oft meer Oneen Konnen
het ZZ, ueZm§ t0G' Món kan 00k ™t vriH
ÏLokfsr ? 1ePr°eVen: Neemt Vier Oneen o£
de ot ,7 f \ ^ 6611 h3lf °nce wi"e ^ovincie Olie Snuit de Styfsel op een zagt vuer en
mengt de Olie 'er by, des noods fcan men 5
Opiwn by mengen, wanneer de Pvn «rTt £
vunaen . 1 wee Oneen witte Provincie Oüp « ~ Mf «ftookrel van KoorZTiriSrfc »» gemengd, en met een klein SpufTtrW 4 zesmael per dag wat ingef k dit *
Z,™',- Z'S °nder de Geaezily uit de
JZr TTeen uitteerende K°°* «* *ï
Derde Deel. y



306 Aenmerking over de
laet men den wond-heelenden Drank No. 13-9* met byvoeging van den Koortsbaft, oft het Middel No. 1.49. daer by gebruiken. Vermoed men dat 'er uit de Verzweering Excrefcentien te voorfchyn kwamen, 'twelk men uit de ontaerding van den Etter in eenen dunnen en overvloedigen fcherpen Ichor zal opmaeken; dan moet men buiten de reeds aengeprezene Hulpmiddelen het In•ftpuitfel No. 168. 'er nog by laeten gebruiken.
§• v 1.
ON WILLIGEN AFLOOP DES STOELGANG.
Dit ongemak heb ik verfcheide maelen ontmoet, niettegenftaende de Lyders voor 't overige hun wel bevonden, en als van den Loop fchenen genezen te zyn.
Dit Ongemak is meeft-al de vrugt van een verkeerde Geneeswyze, hevige Perffingen, Tenefmi, oft gevolgen van het verlies van Veerkragt der .Ingewanden,
Zyn de Lyders voor 'toverig wel, en het Gebrek bepaelt zig enkel tot de verlamming des Aers-fpier, dan zal den Waeftem van Azyn, Wierook, Myrrha, op het Deel ontfangen, en de verfterkende Stoving No. 73., 159. in alle opzigten voldoen, ja zelden miflen dit Ongemak fpoedig oft traegzaem te genezen. Maer komt het



Rotkoorts en Roodeloop. 307
Gebrek uit het geheel verlies van Veerkragt der Ingewanden, dan is dien Toeftand allergevaerlykft; en dan moeten ook de Middelen, die wy hier voren by pag. 290. hebben opgegeven, ten fpoedigfte worden gebruikt, en hier mede moet men volharden tot de volkome herfteiling toe, indien de zelve mogelyk is.
$ vil
WINDEN, FLATUS BORBOR.TGML
De opblaezing, rommeling van Winden, dikte ontrent den Maegput, zyn niet als Gevolgen Van gebrekkige Spysverteering en verflapte Ingewanden, en die ook niet dan van de hevigheid der Ziekte, oft dat de Lyders hun in den Spysregel hebben te buiten gegaen, konnen afgeleid worden.
De Genezing verkrygt men allerbeft door een gemaetigeLeefwyze, door dikwils en weinig teffens van ligt-verteerbaere en gezonde Spyze te eten; nu en dan een Lepel van de Rhabarber-tinéture No. 35. oft 114., daerenboven door een gemaetige beweging, een glasken goeden Wyn, en een fterk aftrekfel van Roomfche Camomille voor Drank te gebruiken. Wilde egter den Toeftand naer deze Middelen niet luifteren, dan kan men viermael daegs een half oft geheel Roomertje van den verfterkenden Kruiderwyn No. 44. daer by nog ne-



308 Aenmerking over de
men; welken zeldzaem als dan zal mifïèn de Ge* nezing ongevoelig te bewerken, wanneer daer by maer te gelyk een maetige Leefwyze, gepafte lichaems Oeffening en een friflche Logt tot baet word genomen.
§. VIII.
OBSTRUCTIEN, VERSTOPPINGEN, OBSTRUCTIONES.
Obftniétien, Verhardinge oft Verftopping der Onderbuiks Ingewanden, zyn meeft al gevolgen van'een verkeerde Geneeswyze; en dezen Toeftand is in veel opzigten daerom nog te beklaeglyker, om dat men meermaels ziet, dat de Lyders, na veel zukkelen en verdriet, nog eindelyk onder den zwaeren laft hunner ellende bezwyken.
Wanneer eenmael de Rotkoorts verdreven is, en den Roodeloop is door floppende Middelen al te vroegtydig geftremd geweeft, dan is het, dat men d'Obftruclien, Verftoppingen, &c. te voorfchynziet komen. Zugtige Beenen, wanneer men geen Verftopping vermoed, nemaer enkel uit \ erflapping ontftaen, worden door ligte vryvingen met wolle Doeken, met den Damp van Barnfteen, Succinum, oft Renxpin doorwaeflèmt, genezen. Daerenboven wilt den beroemden Quarin, fX) dat men de Beenen van zulke Lyders hoog zal
(a) Differtat. de Febrib. pag. 59'



Rotkoorts en Roodeloop. 300
leggen, en met Zwagtels, welke met Geeft van Kruismunt en Wynruit a\ijn bejprengdzijn, dagelyks ialomwinden; en naer maete de Zwelling vermindert, de Zwagtels fterker a, nhaelen. Inwendig zal men-het volgende gebruiken: Neemt zes Oneen van den verfterkenden Kruider-wyn No. 44., een Once Tintl. Mart. cum Succ. Pomor. Mengelt dit onder een. Hier van twee a drymael per dag, een oft onderbalf Once met wat Renfchen Wyn gemengd, genomen.
Was het Toeval een gevolg van; Obfïruclien, verharding der Onderbuiks Ingewanden, dan zal men de regte, dog voor al de linker Zyde van den Buik, 'smorgens wanneer de Maeg ledig is, met een wollen lap zagtjens laeten vryven; verders van het Middel No. 6. om de vier uren een Mengfel* en alle vyf uren een Poeder No. 53., .en alle uren een half Thé-kopje van den Drank No. 40. laeten nemen. Wilden deze Middelen nog niet helpen, dan zal men drymael per dag de waerde van een Kruidnoot van de Slikbrok No. 173. laeten gebruiken, en alle twee.a dry uren een Lepel van het Middel No. 39., en om het uer een half Tné-kopje van den Drank No. 4o. drinken.. Was den Afgang onder-het gebruik dezer Middelen wat te traegzaem, dan moet men nu eja,. 4an een zagt üntlaftmiddel- 'er by geven.



310 Aenmerking over d&
% ix.
GEELZUGT, ICTERUS.
Deze Ziekte moet mede als een gevolg der Rotkoorts befchouwt worden: Eenmael. heb ik die na den Roodeloop zien ontftaen, maer de oorzaek was, dat deszelfs genezing van den eerften dag met ftoppende en pynftillende Middelen was begonft. De Geelzugt ontftaet, wanneer de Gal zig met het Bloed vermengt; en wanneer zy het gevolg der Rotkoorts oft Roodeloop is, erkent zy gemeenelyk geen ander oorzaek, dan de Verftopping van de Ingewanden des Oaderbuiks.
Zy word genezen door zagte vryvingen der regter Zyde des Buiks, 's morgens wanneer de Maeg ledig is; verders alle vier uren een Mengfel van het Middel No. 6., en om het uer een half Thé-kopje van den Drank No. 40. Wilde den Toeftand hier op niet beteren, dan kan men om de vier uren een Poeder No. 53., en om de dry uren een Lepel van het Middel No. 39. beproeven.
Van de Pillen uit een Onee Venetiaenfche Zeep en twee Dragma Rhabarber t'faemen gefield, en hier van om de twee uren dry genomen; insgelyks het verfch uitgeperft zap van Hert. Taraxic. & Rad. Gramin., heb ik mede de voortreffclykfte uitwerking gezien. Wilde egter dit alles nog



Rotkoorts en Roodeloop. 311
niet helpen, en den Toeftand bleef hardnekkig voorddueren, dan kan men de Slikbrok No. 173. met byvoeging van een half oft geheele Once Limatur. Mart. drymael daegs, de waer de van een klein Kruidnoot 'er by laeten nemen.
§. x.
WATERZUGT, HTDROPS.
De Waterzugt is insgelyksniet zelden het gevolg eener ongefchikte Leefwyze, verkeerde Behandeling, gevolg der Obftruclien, opflorping van Etter, oft dat de Lyders hun te fpoedig aen een hevige koude Logt hebben bloot geftelt. Nog heeft deze Ziekte verfcheide andere Oorzaeken, waer aen zy kan worden 'toegeëigent; gelyk is de verflapping der zagte Deelen , ontbinding der Vogten, verftopping, oft krampwyze verftopping der Onderbuiks Ingewanden, vermenging eener zeepagtige Galftofte met het Bloed &c.
'Tis bekend , dat hét Celweefsel zoo wel met zig, als met alle overige deelen des Lichaems in de nouwfte verbinding ftaet; wanneer dus uitgeloopen Vogten in eenige Cellen z;g uitgeftort hebben, konnen zy zig door middel van den faemenhang zeer ligt in het ganfche Celweefsel, oft in een zyner hollen uitbreiden. De naefte oorzaek by dezen ftaet is altoos een verwydi g ofc verfcheuring der Vogtvaten, wel bezonderiyk



312 Aenmerking over de
wanneer de Vogten in menigte in deze deelen zyn opgehoopt, en niet weder behoorlyk konnen te rug gevoert worden; waer door deze deelen fcheuren oft zig verwyderen , en in beyde Gevallen in de tufTchenruimtens hun Vogten uitftorten, Daer kan ook een Waterzugt ontftaen door een verftopping der opfforpende Vatèn, en dit Vogt zig in de Cellen vergaederd en opgehoopt hebbende, kan naderhand als een damp uitzweeten.
Men onderfcheid de Waterzugt in Anafarca waer het water zig in. het Celweefsel ophoud, in Buik-waterzugt, Afcitis, waer het water, in de Buikholte zig heeft uitgeftort, Hy drops Petloris, Borft-waterzugt, Hydrocephalus , Hoofd-waterzugt,. en in (Bdema Pedum, wanneer enkel de Voeten gezwollen zyn.
Wilt men de genezing met een gelukkig gevolg beginnen, zoo moet men niet alleen op de Waterontlafting bedagt wezen, maer te gelyk poogen de oorzaeken weg te nemen, of anders kan men geen duerzaeme genezing verhopen, oft een Wederinftorting verhoeden-
Wanneer d' Obftru&ie, oft Verftopping dert Buyks Ingewanden de oorzaek der Waterzugt is, dan moeten alle die Middelen, die wy hier voren by de Verftopping hebben, opgegeven, eerft voor af gebruikt worden; terwyl deze niet alleen ter Ontbinding, maer zelfs als vermogende wateraf dryyende Middelen moeten befchouwt worden. Men kan ook met vrugt, op den raed van Prin^



Rotkoorts en Roodeloop. 313
gle , dry mael daegs 30. oft 40. Greinen van het Sal Tartari in een aftrekfel van Alfem ontbonden, waer by men wat GeneVer mengt, nemen, oft volgens Tissot een enkel Ontbinding van Wynfteen beproeven.
De Pillen No. 174. telkens twee, en die volgens den Afgang en kragten des Lyders moeten bepaelt worden, van agt tot zeftien oft tot meer daegs opklimmende, heb ik in verfcheide wederftrevende Gevallen de befte uitwerking zien doen. Niet minder heb ik die van No. 175. zeer kragtig en werkzaem bevonden, waer van men, volgens dat den Lyder die verdraegen kan, een oft twee verfcheide maelen daegs kan nemen.
Buiten de opgemelde inwendige Middelen, mag men geenzins vergeten de gezwplle deelen dage°lyks. verfcheide maelen met warme doeken zagtjens te doen vryven, zoo mede de bewegingen des lichaems, 'tzy door wandelen, ryden, &c. op het ernftigfte aen te bevelen; daerenboven moet den Lyder by koud weder door branding van vuer warm gehouden worden, en des nagts moet hy door genoegzaem dekfels wel verzorgd zynNamaete de Zwelling vermindert, moet men door enge kleederen oft bindfels de flappe huid tragten te drukken en te verfterken.
Voor het laetfte moet ik nog aenbeveelen, indien d'aengewende Middelen geen beterfchap aenbragten, dat men niet te lang mag toeven, van tot den Buikfteek Paracenthefis zyn toevlugt te nemen-



314 Aenmerking over de
§• XI.
DOORLIGGEN, VERSTERVING, 'GANGR/ENA.
Het Doorliggen is meeftal het gevolg van de kwaedaerdigheid der Ziekte; dog gemeenft heeft het tot oorzaek den flegten oppas en zorg, welke men voor den Lyder heeft ten tyde zyner Ziekte.
Eenen Lyder, welken door een hevige Ziekte is aengetaft, en genoodzaekt beftendig het Bed te houden, zal altoos, wanneer men hem tot geen verwifleling aenport, liefst de zelve ligging behouden, janiet zelden tegen dank tot een verandering van plaets over te haelen zyn.
Zoo lang 'er geen Ontfteking oft Ontvelling aenwezig is, zal den Lyder weinig pyn gevoelen y maer nouwlyks zal deze tegenwoordig zyn, of de ellende neemt een aenvang.
Korts op de Ontfteking volgt gemeenlyk het Koud-vuer: Geen wonder wanneer men aenmerkt die geduerige Drukking, Scherpte en ongunftigen Staet der vlooibaere Vogten van binnen. Niet zelden heb ik gezien, voor-al waer het Doorliggen aenmerklyk was, dat de Lyders, die, zoo het fcheen, van hun ziekte gered waeren, nog naderhand aen deszelfs gevolgen zyn ten grave gedaeld.
Men kan het Doorliggen in veel Gevallen voor-



Rotkoorts en Roodeloop. 315
komen, wanneer men dagelyks de Lyders by toelaetende kragten verbed, oft in een al te groote zwakheid een zagt hoofdkuffen met een ruime hoeveelheid gemeen Blauwfel beftreken, onder het lichaem brengt, en de deelen, welke meeft vatbaer aen 'tDoorliggen zyn, eens, twee oft meermaelen daegs met wat Spirt. Vini Camphor. laet beftryken. Van de Plaefter No. 172. op Lynwaed geftreken, en die zelve Deelen beleggende, heb ik mede zeer goede uitwerking gezienMen moet zorgvuldig agt geven, indien den Lyder zyn te ontlaften Stoften ongevoelig kwyt raekte, van de zuiverheid in den hoogften graed te doen waernemen, oft anders zullen de befte Middelen vrugteloos bevonden worden.
Heeft de Verfterving werklyk plaets, dan zal men, zoo haeft mogelyk, de verftorve Korft tragten tot fcheiding te brengen; waer toe een plukfel-wiek na de grootte der Korft bepacld, en met eenige druppelen 01. Therebint. bevogtigd, en den Pap No. 164. dae* boven opgelegd, bezonder zullen uitmunten. Is de Scheiding gefchied, dan moet de Zweer met de ettermaekende Zalf No. 162. twee a drymael daegs worden verbonden, en wanneer de zelve met Vleefch is gevuld» word door de Plaefter No. 88., oft de Zalf No89. de Genezing betrokken.
Voor het laetfte moet ik myn Lezer nog doen aenmerken, dat by het gebruik dezer uitwendige Middelen, men geenzins het aenhoudend ge-



316 Aenmerking over de
bruik van den Koortsbaft mag vergeten: Niet aileen om de Scheiding der veriiorve Korft, maer ook om de Genezing en Herftelling te bevoorderen.
§. XII.
TÜSSCHEN-POOZENDE KOORTS, FE BR IS INTERMITTEN S.
Veelmaels gebeurt het, dat den Roodeloop met een tuflchenpoozende Koorts begint, en onder het beloop der Ziekte haer geheel gedaente verheft; dog naderhand, wanneer den Loop ontrent genezen is, komt zy niet zelden weder te voorfchyn.
Deze Koorts zal van weinig acnbelang wezen, wanneer de Leefwyze maer geregeld word in agt genomen; want na eenige Paroxifmi voordgeduert te hebben, verlaet zy den Lyder gemeenclyk van zelfs. Bleef zy egter voorddueren, dan mag men de zelve aen haer beloop niet overlacten; want dan kon het nog gebeuren, indien de vlooibaere Vogten onzuiver waeren, dat zy tot een Rotkoorts zouden ontaerden, en alzoo den Lyder, die het eerfte gevaer ontkomen was, nog by het tweede wegrukken.
Zoo haeft men dan zal zien, dat de Koorts eenige Paroxifmi bleef voorddueren, ja zelfs in hevigheid toenam, dan zal men ten eerften hef Rhabarber-middel met Zout van Wynfteen No.



Rotkoorts en Roodeloop. 317
169. den Lyder doen gebruiken, en om de ure een Thé-kopje van een fterk aftrekfel van den Kruider-thé No. 170., en indien de Koorts den Lyder daer op niet fpoedig mogt veriaeten, zal men ten eerften die door den Koortsbaft wegnemen.
§. XIII.
UIT TEE REN DE KOORTS, FEBRIS HECTICA.
Deze Koorts is een van de gevaerlyküe NaWeeën des Roodeloop, nademael die gemeenelyk ontftaet uit verzweering der Darmen, waer van men nog onzeker is, in welke plaets en uitgeftrektheid zy zig bevind.
Dog hierom egter zal men noit wanhopen en zulke Lyders voor verloren agten; want hoe gevaerlyk hunnen Toeftand ook mag wezen, egter gebeurt het bywylen buiten verwagting, zoo als ik verfcheide voorbeelden weet aen te haelen, dat zulke Lyders nog te regt komen.
De befte Genees-wyze zal voornaementlyk die zyn, welke te gelyk verzagtende, het Bederf wederftaende en heelende is. Den Drank No. 139. en het Middel No. 149. zullen hier in bezonder uitmunten. Wyders zal een gemaetige friflche Logt, wanneer den Lyder die zonder gevaer kan genieten, altoos van het grootfte voordeel wezen. Daerenboven moet hy alle bewegingen zoo van



318 Aenmerking over de
Ziel als Lichaem op het zorgvuldigfte vermyden, en een verzagtende en voedende Genees-wyze daer by gebruiken.
§. XIV.
SCHURFT, SCABIES.
De Schurft, Scabies, ziet men mede op het einde der Rotkoorts en Roodeloop fomtyds te voorfchyn komen : Ditlaftig ongemak, welk men egter in dit oogenblik als een heilzaeme pooging der Natuer moet befcbouwen, waer door zy de Rot- oft Gift-ftoffe gedeeltelyk uit het lichaem naer de huid overbrengt; word allergelukkig!! met de volgende eenvoudige Middelen genezen.
Indien de zwakheid des Lyders nog aenmerklyk was, moet het gebruik des Koortsbaft onafgebroken worden vervolgt, waerby te gelyk viermael per dag een glasje van den Drank No. 23. en 's morgens en 's avonds een van de Poeders No. 29. zal genomen worden. Hier mede blyft men agt a tien dagen vervolgen, waer by onder deszelfs gebruik de Verfchooning en Zuiverheid op het hoogfte moet aenbevolen worden.
Indien de Schurft hier op nog niet wilde wyken, dan zal men de Zalf No. 176. oft 177. tot hulp nemen, en hier mede twee mael daegs de aengedaene deelen dunnekens beftryken, en volherden tot de volkome genezing toe.



Rotkoorts en Roodeloop. 3 ig
ZESTIENDE AFDEELING.
Prophylaxis Medica, Geneeskundige voorbehoedinge.
§. 1.
Uit al het vorige is gebleken en ten klaerften getoond, dat de Rotkoorts en Roodeloop zeer beftnettende ziektens zyn; waerom ik ook een-ider, die niet beroepshalven, oft door andere omftandigheden 'er toe verpligt is, op het ernftigfte vermaene, zig, zoo veel mogelyk is, van de befmette huizen te verwyderen: Want hoe gevaerlyk den omgang met befmette perfoonen in pefttyden is, en hoe het Smetgift door de kleederen word omgedraegen, heeft Diemerbroeck Ca) reeds ten zynen tyde omftandig bewezen.
Den beroemden F. Hoefman Co) zegt: Dat het befte Middel, om voor de epidemique Ziektens zig te behoeden, de Soberheid is in fpyze, en de Omhelzing te vermyden; maer boven al de voorzorg te hebben, zig te wagten voor de avond- en nagtlogten. Integendeel heeft hy het maetig gebruik
(a) Lib. de Tefte, Lib. II. Cap. III. pag. 77. 79.
(b) Médecine raifonnée. Tom. IV. pag. 332.



,320 'Aenmerking over de
van dat gene, welk de Natuer op een kragtige wyze verfterkt, den Omloop des Bloed vermeerderd, en de ongevoelige .Uitwaeflèming doorzet, het allerheilzaemfle bevonden; waerom hy aen het hoofd van de befte Voor-behoed-middelen, eenen goeden zuiveren Wyn heeft geftelt.
Van Zwieten (a) verhaelt, dat Diemerbroeck ten tyde van een gr aflerende Peft Wyn dronk, tot hy vervrolykt was; om alle vrees, benouwtheid, en hartstogtert, zoo hy voorgaf, van hem te vervremden. Den grooten Boerhaave, (b) wanneer hy over devreezelyke DyJJenterie, die de Keizerlyke Armée in Hungarien zoo zeer verwoefte, geraedpleegt wierd; gaf mede onder andere tot een kragtig Voor-behoed-middel, dat ider Soldaet alle morgenden een glas Brandewyn moeft drinken.
Maer gelyk den Wyn en Brandewyn op agtbaerheid dezer Schriftftellers als een der grootfte en vermogendfte Voor-behoed-middels zoude mogen befchouwt worden; egter zou ik niemand raeden, voor-al in den Roodeloop, op den raed van Diemerbroeck Wyn oft Brandewyn te drinken , tot dat hy vervrolykt was; want de treurige en yflèlyke Gevolgen, die ik 'er -van gezien heb, zyn zoo groot, dat ik waerlykniet dan met
den
(a) Comment. in Aphor. Boerhaav. Tom. II.pag.23j.
(b) Confult. derrière Maladies des Teux. pag. 368.



Rotkoorts en Roodeloop. 321
*ïen grootften fchrik 'er aen kan denken; want de meefte onzer Landslieden, die dus Brandewyn dronken om zig voor den Roodeloop te behoeden, en welke naderhand het ongeluk trof van door den zei ven aengetaft te worden, zyn meeft alle, zoo ik my wel te binnen breng, door Ontfteking, en daer opgevolgd Koudvuer der Darmen, omgekomen.
Uit al het voorgebragte blykt, dat hoe kragtig en vermogend een Middel is, men egter altoos door veelheid kan zondigen, en teftèns kan hier door ook bewezen worden, dat het befte Geneesmiddel, wanneer het overvloedig en kwaelyk word gebruikt, een wezendlyk vergif kan worden. Waerom het beft zal wezen, zig aen het maetig gebruik van deze en alle andere heilzaeme Dranken te houden, en allen overdaed, zoo in Drank als Spyze op het zorgvuldigfte te vermyden. Dit was ook den wyzen raed van DiOdorus van Sicilien, in de Befehryving^ die hy geeft van de Peft, welke A'umidien zoo zeer verwoefte^ dat' er geen beter Middel was om de\e geejjel té ontwyken, als de gemaetigheid.
Buiten een gemaetige Eet- en Drink-wyze, Vooral in Ziektens, die uit een vogtige en bedorve Logt voordskomen, is 'er infgelyks niet beter dan den raed van Celsus Cd) op te volgen:
(a) tik Cit. Lib. 11. Cap. X. Derde Deel^
X



322 Aenmerking over de
Turn vitare oportet fatigationem, cruditatem 9 frigus, calorem, libidinem.
De Prophylaxis Medica laet zig beft in tweeledig, afweerende en t' onderbrengende verdeelen, wel verftaende, wanneer het laetfte reeds zyne uitwerking doet gevoelen, Ondertufichen zullen wy een aenvang macken met de Pligten, die een Genees, Heelheer, Paftor oft ander Zielbeftierder dient na te komen.
Den Godsdienft buiten het beroep, ja de liefde tot onzen Evenmenfch, verpligtons, dat alle die, welke onze hulp aenzoeken, wy onzen byftand niet mogen weigeren, integendeel zyn wy gehouden dien op 'tnouwkeurigfte na te komen, willen wy ons niet verantwoordelyk macken voor de ongelukkige gevolgen.
Maer gelyk den Godsdienft en liefde ons verpligt geenen Lyder onzen byftand te weigeren, zoo ook integendeel heeft deze pligt haer bepaeling: Want het beroep eens Genees- oft Heeliieer verpligt niet, dat hy met geheele oft half uren by den Zieken moet blyven, hem helpt verbedden oft andere dienftbaerheid verrigt, zoo als nog op heden vele gewoon zyn te doen: Geenzins, zeg ik, zyn dit pligten, die eenen Lyder van den hoogften tot den laegften ftaet van ons vergen kan; dit behoorde men aen Oppafièrs en Zieke-bediende, die 'er voor gefteld zyn , over te laeten: Want met deze dienftbaerheid te verrigten, die ik als eenen overtolligen en kwaelyk geplact-



Rotkoorts en Roodeloop. 323
freri iver wil aenmerkt hebben, is den Lyder niet geholpen, daerenboven met ons leven aen het grootfte gevaer bloot te ftellen, mede niet; want kwamen wy ongelukkig ziek te worden, zoo als hiet zelden door die overtollige liefde gebeurt, dan zal den Lyder uit ontbeering onzes raed en hulp, onéindig meer verliezen, dan hy uit deze niets beduidende dienftbaerheid voordeel had getrokken.
De Vifteten oft Bezoekingen zouden üit aenmerking van het opgemeide daerom ook kort 4 dog egtet zeer nouwkeurig moeten wezen, en noit zou men de Zieke-kamer mogen intreden, bevorens den Dampkring niet met Azyn oft Buskruid was verbeterd; tot den Lyder genaderd zyndé, zal men ftipt zynen ftaet onderzoeken, en na den Pols gevoelt te hebben $ onmiddelyk zyne Vingers met Speekfel, Azyn oft Water afrynigen, * waer op men Verder den Zieken zal aenbevelen Wat men te zeggen heeft, en daer op zal men hem fpoedig Weder veriaeten, voorgevende, dat het veel praeten hinderlyk zoude wezen, daer integendeel een fpaerzaeme ruft hem
* Ten tyde van den Loop oft Rotkoorts, had ik ge-» meenelyk in mynen zak een wit Apothekers-potje, waer in een Spongie was, die fterk met den Azyn des quatre Voïeurs No. 178. was aengevuld, en telkens, wanneer ifc den Pols had gevoelt, bevogtigde ik daer mede de toppen myner Vingeren.



Aenmerking over de
ten hoogftcn noodig is, dog met belofte, van, voor dat men vertrekt, hem nogmaels te komen
bezoeken.
Na deze bondige dog volledige Verrigting, zal men zig tot eene niet befmette Kamer begeven , oft men gaet in de open Logt, laet zig daer verders door de Oppalfers oft Zieke-bediende onderrigten, wat zy onder het afwezen by den Lyder hebben waergenómen. Na dit alles wel opgemerkt te hebben, onderrigt men de Zieke-bediende, dat zy op het allernouwkeurigfte hunne pligten behooren na te komen. Hier op gaet men andermael tot den Zieken, neemt dat gene waer, wat men voor de Onderrigting niet waergenómen had. Onder tufichen belooft men zynen Lyder een fpoedige en gelukkige herftelling , boezemt hem verders eenen goeden moed in, waer op men andermael hem wederom fpoedig verlaet.
Door deze geringe dog hoognoodige Voorzorg zal den Genees- oft Heelheer zig niet blootftellen van het Smetgift deelagtig te worden, nog ook, dat zyne Kleederen door het zelve Gift zullen doordrongen worden, waer door hy anders zeer gemakkelyk aenleiding zal geven, ja zelfs een wezendlyke oorzaek worden, dat hy de Befmetting als van d'een tot d'ander plaets overbrengt, en ai zoo niet zelden andere Lyders, welke hy nog moet bezoeken, en die aen de zelve Epidemie zeer goedaerdig ziek liggen, door een nader Befmetting oorzaek geven, dat hunnen toeftand
naderhand allergevaerlykfl; word.



Rotkoorts en Roodeloop. 32^
Deze alle nu, geagten Lezer, zyn de waere pligten, welke eenen Genees- oft Heel-heer by zynen Zieken op het ftipfte dient na te komen; en die hy ook billyk van hem vergen kan. De Heeren Pafiors oft andere Zielbeftierders, die de geeftelyke beftiering- agtervolgen, moeten mede in hunne verrigting kort en bondig wezen, en by de toediening der geheiligde Pligten zullen zy zig wagten van den Lyder onmiddelyk aen te raeken oft zynen adem te vatten, want de ondervinding y zegt. Zimmerman, (a) heeft geleert: Dat den Reuk der Ziekte wel het minfte gevaer heeft om te befmetten, maer dat den adem f immer is en den Afgang het allermeeft befmet.
Ondertuffchen. komen wy tot de verdere Voorzorgen, welke een Genees--oft Heelheer, Paftor oft Zielbeftierder op het nouwkeurigfte nog dient in agt te nemen. Noit zullen zy een Lyder naderen, die aen een epidemique Ziekte krank li°T zonder een ftuk Campher, Calmus-, Pimpinel-, Angelica-wortel, oft volgens Boerhaave en Sth.il,' Myrrha, Cardamomum, Cortices citri, in den mond te hebben, en zoo lang zy by den Lyder zyn, zig zorgvuldig wagten van hun Speekfe! door te flikken; want geenen weg is bekwaemer om het Smetgift teontfangen, dan de Speekfel-wegen, zoo als wy in het Tweede Deel by pag. 78. op het volledigfte hebben getoont.
(a) Verhandeling over den Roodeloop. pag. 72»



326 Aenmerking over de
Wanneer men buiten het befmette huis zal wezen, moet men telkens met Azyn, dog allerbeft met den beroemden Vinaigre des quatre Voleurs No. 178., welken men altoos in een flesje by zig dient te hebben, zynen mond fpoelen,en de vingers afwaflehen, welke den Lyder by de Polstafting hebben aengeraekt.
'S morgens, wanneer men zyn Zieken zal gaen bezoeken, zou men bevorens het aenzigt en handen dienen te waflehen met den opgemelden Azyn No. 178., ook moet het zelve noit nugterengefchieden; integendeel zal men telkens een glasken Wyn, Brandewyn, Genever, oft nog beter een half roomertje van den verfterkenden Kruiderwyn No. 44. met even zoo veel Wyn oft Genever drinken. Zoo lang als een 'Epidemie duert, ja zelfs nog eenen ruimen tyd daer na zal men zig zorgvuldig onthouden van alle Bouillion en Vleefch, zoo insgelyks Eieren en alle zwaere en onverteerbaere fpyze; want niets is 'er, dat zoo fehaedelyk en verderflyk is, en welk een meerder voorgefehiktheid tot de aenftekende Ziektens geeft, dan de opgemelde fpyze.
Integendeel zullen alle Groenfels, zuere en aengenaeme Zomer-vrugten, een wel gegift Bier, een glasken goeden Wyn, als zoo veel Voorbehoed-middelen moeten aenmerkt worden; maer niettegenflaende alle deze fpyzen zeer gezond zyn, egter moet deoverdaed in alles vermyd worden j



Rotkoorts en Roodeloop. 327
want Hippocrates (a) zegt: Si homo parum edit & parum bibit in nullum morbum incidit. En van daer ook liet fpreekwoord: Modieus cibusr modieus Medicus, weinig voedfel, weinig Geneesheeren.
Wanneer een epidemique Ziekte hevig en lang duerde, heb ik bywylen vyf geheele maenden my zorgvuldig van alle Vleefch-fpyze onthouden, oft wanneer ik het zelve gebruikte, was het zeer maetig en fpaerzaem, en ook niet anders als van Kiekens oft Kalfsvleefch. Waeren 'er egter eenige , die het met Groenfels, rype Zomer-vrugten, een wel gegift Bier, een glasken goeden Wyn niet konden uithouden,, deze zou ik raeden, geen ander dan wit Vleefch, als Kiekens, Kalkoenen, oft Kalfsvleefch te gebruiken, als. zynde minft gefchikt om de rotting en ontaerding onzer Vogten te bevoorderen. Daerenboven zou het nog noodig wezen, dat zy het zelve wit gebraeden, met een zuer faus, en noit geftoofd aten, om reden het alsdan door de fcherpte der bygedaene Speceryen &c. de Rottinge te veel aenzet en bevoordert.
Nog dient men aen te merken, dat men noit ter bezorging zyner Zieken zal uitgaen, ('twelk niet te vroeg in den morgendftond, ook niet te laet in den avond mag gefchieden) dan per Kapot oft Sur-tout, en wanneer deze gemaekt wasvan een ftof, die geen oft weinig wol in zig
(«; Lib. de Morbo. §. XX.



3 28 Aenmerking over de
bevatte, zouden zy maer des te beter aen 't oogmerk beantwoorden; telkens, wanneer men t'huis komt, zal men die uitdoen, en de zelve met Zwavel, oft Buskruid in d'open logt laeten berooken. Pringle Ca) raed ook, wanneer men t'huis komt, dat men de handen en voeten met Azynbehoorlyk zal wallchen, en noit met Zeep ; want volgens de waerneming van Diemerbroeck waeren het de Waffcherffen, en alle die met Zeep omgingen, die boven alle andere eerft door de Peft wierden befmet.
Nog zal men alle groote Vermoeidheid en alles wat de onzigtbaere Uitwaefleminge kan hinderen oft beletten, op het zorgvuldigfte vermyden. Zoo mede alle fchrik, vrees en angft uit het gemoed verbannen; want deze indrukkingen konnen de fchrikkelykfte gevolgen hebben. In tegendeel zal men zonder fchroom met een vrolyk gelaet zig vaft en geruft op zyne Voorzorgen verlacten, die ook zelden oft noit zullen miftèn de verzekerfte en befte uitwerking te hebben. Ten minften is het my aen een overgroote menigte, die ik het aengeraeden heb, alzoo gebleken.
Zoo lang een Epidemie op een nadrukkelyke wyze duert, zal men zeldzaem oft noit Thé,. Kofty oft foortgelyke Dranken, die den toon en kragt der Maeg vernietigen, drinken. Dog wanneer men dezen verlydenden Drank niet kon miffen, waer het beft in deszelfs p'aets twee oft meer
(a ) Obferv. fur les Maladies des Armées.



Rotkoorts en Roodeloop. 329
Dragma Pulv. Corticum peruvianorum, als Thó oft Koffy getrokken, te drinken; verder Zuikcr by doen, dat even, zoo niet aengenaemer, dan alle de opgemelde Dranken zal wezen. Lind verhaelt ons, dat den berugten Graef Bonneval aen dit Middel alleen vejjchuldigd was, dat hy by i'ijn verblyfin Turkyen niet door de Peft wierd befmeu Het draegen van Fontanellen hebben een acntal beroemde Schryvers als zeer kragtig Voor-behoed-middel aengeprezen; maer alzoo ik by onderving 'er niets met zekerheid kan van zeggen, zoo kan ik niet, dan op den raed dier Schryvers die aenbevelen, hun te gelyk verzekerende, dat zy by het draegen der zelve geen het minfte onheil te vreezen hebben. Dit kan ik by ondervinding 'er van zeggen, dat die, welke geen voorzorg ge* bruikten,zoo wel meti de Fontanellen als zonder de zelve befmet wierden.
Het Tabakrooken is mede door Diemerbroeck als een goed Voor-behoed-middel aengeprezen, waerom ik die, welke hem verdraegen konnen, raede 'er gebruik van te maeken.
Ondertuffchen, dit is alles wat de perfonele voorzorg des Genees- oft Heelheer, Paftor en verdere Zielbeftierders betreft. Dog wierd hy buiten dat fporen des algemeenen nood gewaer, dat byna zelden oft noit zal gebeuren, indien hy maer de opgemelde Voorzorgen flipt nakomt, en de zuiverheid daer by doet in agt nemen, dan zal hy ten fpoedigfte het kwaed tragten in zyn ge-



330 Aenmerking over de
boorte te verfmagten, en wel door de Geneeswyze, die wy hier voren by pag. 191., en elders hebben opgegeven. Zoo haeft de Toevallen maer pas voor by zyn, zal hy 'smorgens, 'snamiddags en 's avonds, telkens een half Roomertje van den verfterkenden Kruiderwyn No. 44., met wat Renfchenwyn'er by gebruiken, en daer mede eenen tyd aenhouden.
Buiten alles het gone wat wy nu reeds gezegt hebben, zal den Genees- oft Heel heer, en, by gebrek van agteloosheid, den Heer Paftor oft Zielbeftierder de zuiverheid by alle Zieke op het nouwkeurigfte doen in agt nemen; want niets is 'er van meerder aenbelang tot voorkoming der Befmetting, dan de Zinnelykheid en Zuiverheid^, waerom men ook den Lyder en Zieke-bediende dikwils hier over zal vermaenen, en indien dit het gewenfchte gevolg niet mogt hebben, zelfs bedrygen van hun te veriaeten, voorgevende, dat men het flagoffer niet wilt wezen van hun verregaende luiheid en morzigheid, zoo als hier voren by pag. 251. nogmaels op het nadrukkelyk11e is gezegd.
Het veel bezoeken van Vrienden en Gebueren moet ook door den Genees- oft Heel-heer ten fterkften verboden worden, niet alleen om dat zy hun eigen leven in gevaer ftellen, maer ook omdat zy veelmaels door hun droefhouding en gebaeren den Zieken grootelyks ontftellen en zyn geeften neerilagtig maeken ; daerenboven bederven zy-



Rotkoorts en Roodeloop. 331
door hunne Uitwaeflèming den Dampkring grootelyks, die ondertuflèhen van zoo groot aenbelang is ter herftelling van den Zieken.
Maer gelyk het overtollig bezoeken voor den Zieken hinderlyk, en voor die het doen allergevaerlykft is, egter moet de bezoeking, die tot dienftbaerheid des Zieken gefchikt is, geenzins verboden worden; want 'tgeheugt my nog te levendig, hoe ik, by gebrek van noodigen oppas, een menigte Lyders heb zien ten grave daelen; Zoo insgelyks, hoe de Chriftelykeliefde en bermhertigheid tot zynen evenmenfch op fommige plaetfen in die tyden zoodanig was verbafterd, dat de Vrouw genoodzaekt was, haeren eigenen geftorven Man in de doodkift te leggen, en, dat nog yflèlyker en ongehoord is, de kift alleen tot buiten haer huis moeft flypen, wilden de Gcbueren het Lyk ter aerde beftellen.
Ook weet ik nog, hoe dat een vreede en ontugtige MeffhUna,wanneer zy bemerkte,dat haeren ongelukkigen Man hevig door den Roodeloop zou aengetaft worden, van hem de vlugt nam en hem dus hulpeloos liet liggen, zonder dat den zieltogenden oit geweten heeft, waer dit wreed monfter is vervaeren; want toen ik dit ellendig voorwerp, welk alle medelyden waerdig was, te zien kreeg, had hy reeds ander half dag zonder eten, drinken oft de minfte hulp gelegen; maer Godt, die alles voorfchikt, maekte ook fpoedig van dit allerbeklaegens waerdigft fchouwfpel een einde;



332 Aenmerking over de
want 's avonds ten elf uren was den ongelukkigen Lyder reeds overleden.
Sr I I-
Thans komen wy tot de Voorzorgen, die de Oppafièrs,Zieke-bediende oft andere, welke pligtshalven by de Zieke moeten zyn, volflrekt dienen in agt te nemen, willen zy hun mede voor Besmetting bevryden.
Het eerfie, dat ik boven al hun aenbeveel, is de Zuiverheid in alle deelen te beminnen; want deze is de grootfte waerborg voor hun, die zig voor befmette Ziektens willen bevryden, en die ik ook weet aen te raeden ; want indien deze fchandelyk word verwaerlooft, zullen de belle Voor-behoed-middelen nutteloos bevonden worden, reden waerom zy noit, ja zelfs geenen oogenblik zul-4 lcn gedoogcn, dat de Afgangen oft andere Stoffen, die de Zieken ontlaften in de Vertrekken, zullen blyven ftaen: Want niets is zoo verderflyk voor den Lyder en zoo gevaerlyk om van de Bcfmetting deelagtig te worden, dan deze verregaendc Morzigheid en Nalaetendheid.
Ook zullen zy niet alleen tot welzyn van den Zieken, maer zelfs voor hun eigen behoud verfcheide maelen daegs, wanneer het Saizoen oft Weer zulks toelaet, de Zieke-kamer oft Vertrekken moeten laeten verlugtigen, den bedorven Dampkring door den Waeflèm van Azyn, en het aenfleken van Buskruid doen verbeteren, en wel op de wyze, zoo als wy by pag. 256. gezegt hebben.



Rotkoorts en Roodeloop. 333
Noit zullen zy een Zieken behandelen, waer tïa zy niet hun handen dienen te waflchen, en den mond met Azyn te fpoelen: Alle morgenden en avonden, ja ook wel dikwilder zouden zy een roomertje oft glasken Wyn, Brandewyn oft de helft zoo veel van den verfterkenden Kruiderwyn No. 44. moeten drinken. Daerenboven een gemaetige leefwyze in agt nemen, en voor-al zig wagten van Bouillion, Vleefch, Eieren, en alle zwaere en onverteerbaere fpyze te eten. Integendeel alle Groenfels, zuere aengenaeme Vrugten, en daer by een glasken goed gegiftBier, oft Wyn zullen van het grootfte voordeel wezen.
Noit zullen zy by den Zieken in de zelve kamer eten oft drinken, zoo als veelal dit fchaedelyk misbruik in wezen is; want niets geeft meerder aenleiding om het Smetgift deelagtig te worden, dan dit verderflyk gebruik, zoo als ik elders nog bewezen heb, dat 'er geen Voervogt zoo gefchikt is, om het Smetgift te ontfangcn en te koefteren, dan het Spcekfel. Zy dienden zelfs, zoo veel mogelyk is, hun te wagten van het Speekfel in ziek-vertrekken door te flikken: Daerenboven moeten zy den meeflen tyd wat Campher, Calmus-, Pimpinel-, oft Angdica-wortel in den mond hebben. 'S morgens en 's namiddags zouden zy in plaets van Thé oft Koffy, een glas koud Water, Bier, oft, het geen nog beter waer, een oft meer Dragma Koortsbaft, by wyze van Koffy getrokken, drinken, zoo als wy hier voren nog gezegt hebben.



334 Aenmerking over de
Wanneer zy het minfte van de Befmetting gewaer wierden, zouden zy fpoedig hulp moeten invoorderen, om kragtdaedig het kwaed in zyn begin te verdelgen. Daerenboven word 'er nog by deze lieden vereifcht een prefentie van geeft, waer by allen fchrik, vrees, hartzeer en kommer uit hun gemoed moeten verbannen worden: Integendeel zullen zy hun vaftelyk op de voorbehoedende Geneeswyze betrouwen; en in waerheid, by alle, waer ik de zelve voorgefchreven heb, en flipt is nagekomen, heb ik noit oft zeldzaem gezien, hoe kwaedaerdig de ziekte ook was, dat zy door die zelve 'Epidemie in die tyd wierden aengetaft. De Voorzorgen, die de Gezonde, in wiers huizen een Epidemie zig heeft geopenbaert, zullen dienen in agt te nemen, moeten ontrent de zelve zyn, die wy zoo ftraks voor dé Zieke-bediende hebben opgegeven; want alles, wat aenleiding tot de Voorgefchiktheid kan geven, is hun ten hoogften fchaedelyk, daer integendeel een friflche zuivere Logt, geregelde Leefwyze, gemaetige lichaems Oeftèning, waer by alle vrees en fchrik uit het gemoed verwyderd, even als zoo veel Voor-behoed-middels, om zig voor aenftekende Ziektens te bevryden, aenmerkt worden.
Gebueren, oft andere menfehen,in wiers Wyken oft Diftri&en zig een Epidemie heeft geopenbaert, zouden insgelyks alle fpyzen en oorzaeken moeten vermyden, welke tot een voorgcfchikt-



Rotkoorts en Roodeloop. 335
heid aenleiding geven. Alle morgenden en avonden zouden zy mede tot een Voor-behoed-middel een half oft geheel roomertje van den verfterkenden Kruiderwyn No. 44. moeten nemen: Allen llaeflyken arbeid, die hun in de grootfte uitwaeflèming brengt, zouden zy dienen op het zorgvuldigfte te vermyden ; integendeel zal een gemaetige Lichaems-oeftening voor hun van het grootfte voordeel wezen.
Alle befmette huizen, waer zy niet pligtshalven toe verbonden zyn, zouden zy op het zorgvuldigfte dienen te vermyden, en alle Voor-behoed-middelen, die wy ter zyne plaets hebben opgegeven, behoorden zy op het nouwkeurigfte na te komen.
Dit is nu alles, wat ik ontrent de Voorbehoeding, om niet door een heerflchende ziekte befmet te worden, heb weten aen te teekenen; het heeft my het kragtigfte gefchenen, en ook den beften dienft gedaen; alle andere voorzorgen zyn my oft nutteloos voorgekomen, oft waeren met te veel Ophef, Bygeloof oft Vooroordeel gepaerd.
Wat de andere Voor-behoed-middelen en Voorzorgen betreft, om een epidemique Ziekte te beletten van al-om haer verflindende uitwerking te doen gevoelen, en welke in de magt der Regering en Kerkvoogden zyn gefteld, hier van heb ik in het Eerste Deel op verfcheide plaetfen op het wydloopigfte gefproken.
SLOT



33^ Aenmerking over de KOT JDJuS VVJ£H3i£9
Ziet daer, geagten Lezer, alles het gene dat ik wegens de Genezing en Voorbehoeding van twee der vreezelykfte Ziektens, hoewel beide van een geaerdheid, welke oit den Menfeh hebben bezogt, heb weten aen te teekenen. Nu waer mynen vuerigen wenfeh, dat ider myns Lezers dat zelve geluk mogt wedervaeren, wat ïny met de opgegeven eenvoudige Geneeswyze in alle opzigten is te beurt gevallen, ik heb meer dan eert gevleide hoop, dat hy zig gelukkig genoeg zou agten zynen wenfeh zoo loftèlyk bekroond te zien.
Veel meer en ook min had ik over dezeStoffe konnen zeggen, dog Kundige en Verligte zullen het overtoligge wel willen verfchoonen, nademael het voor hun niet is, dat ik fchryve. Mingeleerde, hoop ik, zullen het in dank aennemen, terwyl een duiftere en bywylcn onverftaenbaere Stelling niet te dikwils herhaeld en niet te wydloopig en klaer genoeg kan voorgeftelt wezen; ja dit heb ik zelfs noodiger geagt, dan hun met een menigte opgepronkte waetnemingen en wonderbaere Genezingen (waer van nogtans eenen aenmerkelyken Voorraed my geenzins ontbreekt) van Rotkoortzige en Loopige Lyders lang op te . houden, nademael die my eerder voorkomen tot vergrooting eens Boek, dan tot onderwyzing zelf* te zyn ingerigt; dog die hier in eenig bedenken
mogten



Rotkoorts en Roodeloop. 337
mogten ftellen, ja zoo, al of ik hetgeheele Werk maer enkel befpiegelender wyze had opgeftelt; deze heb ik dit weinige tot naerrigt te zeggen, ( op dat het betrouwen in de voorgeftelde Genezing by hun maer des te meerder invloed mag vinden) dat ik federt ruim de vierentwintig jaeren» datikdcKonft van Genezen willekeurig oeffene, mogelyk al zoo veel als een eenig Schriftfteller, die over de Rotkoorts en Roodeloop heeft gefchrcven, Rotkoortlige Lyders behandelt heb. Dat deze gif ring niet zal vergroot wezen, zullen die, welke my kennen, beft konnen beoordeelen c Dog hier by moet, ik met innerlyk leetwezen ook bekennen, dat 'er mogelyk vele myner Lyders, by gebrek van noodigc en tydige bezoeking, zullen ver waer looft geweeft hebben, waer door niet zelden hunnen toeftand heeft konnen verergeren, oft zelfs onredbaer worden; daer ik integendeel miflehien door een tydig hulp dien treurigen uitgang had konnen voorkomen: Maer hoe is het mogelyk, wanneer men aenmerkt een Pratyk ten platten Lande wyd en zyd uitgeftrekt, dat men de noodige hulp en verzorging aen alle Lyders kan geven, en wel namentlyk nog by een heerifchende Epidemie; waerom men ook niet verwonderd moet wezen, dat verfcheide myner Lyders een tot twee dagen moeften blyven liggen, voor-al eer ik hun weder te zien kreeg; inmiddels hadden de Toevallen in tuffchentyd zoo de overhand genomen, dat eeniDerde Deei. Y



338 Aenmerking over de
ge, ïüweerwil de genezing by hun op het nouwkeurigft was ingerigt, het doodlyk noodlot ondergingen. Dit is tenens ook de reden, dat men ten platten Lande by een beginnende Epidemie niet nouwkeurig genoeg de waere Geaerdheid der Koorts kan opmerken; daer integendeel in Steden en Höfpitaelen, waer de Zieken niet wyd Tan eikanderen afgelegen zyn, dit alles beter in orden en van naby kan verrigt worden; daerenboven kan 'er de zorg en bezoeking regelmaetiger worden agtervolgt; maer hier by moet ik ook zeggen: Dat eenen Zieken zoo wel te veel als te weinig kan bezogt worden : Want veel Genees- en Heel-heeren, vooral die, welke wat waggelende in hun fchoenen ftaen , zullen niet miflen, by de minfte verandering. welke zy by hunne Lyders ontmoeten, ook van Geneesmiddelen te veranderen, hun verbeeldende, dat zy den Meefter en niet den Dienaer der Natuer zyn: Dit is ook de reden, dat een groot Aertz dat löort van Geneesheeren gedienstige Moordenaeren heeft genoemt.
Voor het laetfte bid ik mynen goedgunftigen Lezer, dat hy alle deze geringe poogingen, vrugten van eenige ledige oogenblikken, in dank gelieft aen te nemen. Myn eenigfte vergelding en voldoening zal wezen, wanneer ik maer te weet mag komen-, dat dezen mynen gewilligen arbeid iets tot behoud en voordeel der Maetfchappye heeft toegebragt.



TAFEL
D E R
GENEESKUNDIGE FO O CiïZM. XFTJZ N*.



t j£ w m Z
VAST &AUBIITS,
Volgens welke, naer onderfcheid van Ouderdom, de Giften der onderfcheide Geneesmiddelen dienen bepaelt te worden.
Onder/lelt, dat de Gift is voor eenen voïwaffen Menfeh een Dragma.
Jaeren. Gifte.
Voor 11 tot 30 j aren een of Dragma I.
... 14 - 21 - - twee-derde -.Scrupel II.
... 7 - 14 - - een-half - Gran. XXX.
4 - 7 - - een-derde " - Scrupel I.
. . . 4 . - - een-vierde - Gran. XV.
. - - 3 - - - een-zefde - Gran. X.
... 2 - - - een-agtfte - Gran. VIII. „ . . 1 - - - een-twaelfste - Gran. V.



TAFEL
DER GENEESKUNDIGE VOOIELS CJfl jtZZ JFTJJZm
N ? I.
^. Taraxac. c. tot. m ij Rad. gramin. Hord. perlat. £ 5 iij Coq. f. a. in f. q. aq. font. Ab ignc remot. infund. per quadrant. hora: Flor. fambuc. m f. In colat. ib vj diflolv. Mell. pur. 5 iij Adde acct. vin. f iij Dr. u£
N? 2.
Rad. gramin. I iij Hord. perlat. fij
Coq. ex art. in f q. aq. font. fub. fin. pro mo«
ment. addend. Frucl tamarind. f ij Colat. ife vj. adde Oxim. fimpl. vel Syr. acetofit. citri | v Dr. uf



.342 Tafd der
n° 3»
% Nitr. depurat, 3j/ Sal. Seignett. 5 ƒ Extr. gramin. 5 v. Syr. fambuc. Hf
- - acetofit. citri § ij Aq. font. I iij
Mifc., Dr. uf
N?" 4. % Sal. ammoniac. 3 ij
- - feignett. 3 vj
Mifc. exacl, f. pulv. N. xij 'S morgens vroeg, 's namiddags ten vier uren, en 's avonds faepen gaende, telkens een Poeier , in wat Water oft Thé ontbonden, te nemen-
n? 5, % Tart. emetic. gr. ij Sal polycreft. 3 j ƒ
- - feignett. 3 ij Extr. gramin. \\
Syr. 5 rad. aperient. 5 ij Aq. diftillat. § iv
Mifc, Dr. uf. Alle dry d vier uren een lepel: ten waer het Middel Af gang of Braeking verwekte; alsdan maer een half lepel.
n? 6~.
Sal. tartar. 3j Extr. gramin.



geneesk. Voorfchrijten. - 343
Sacchar. alb. m ~y? Aq. cinnamom. hord. 5 j /* Tind. rhei aq. § ij Aq. font. 5 iij
Mifc, Dr. uf fy. Syr. acetofit. citri. § vij Spirit, vitriol. Bij
Mifc, Dr. uf Neemt een lepelvol van de opgemelde Mixtuer; doet dezen in een thékopje; doet'er insgelyks Zoo veel by van de Syrop van Citroenen vereenigd met den Spirit, vitriol.; waer na dit Mengfel met eenen vinger oft koffylepeltie zoo lang moet geroert worden tot dat het begint te Jchuimen oft te fermenteeren. Zoo haeft het deze werking doet, moet het fpoedig ingenomen worden, of anders zou het Middel zeer veel van zijn kragt verliezen. Dit Middel is het nu, dat ik voortaen Aër elafticus wil genoemt hebben.
N.° 7. Tartar. emetic. gr iv Osim. fquillitic f j Aq. diftillat. § iv
Mifc, Dr. uf Alle quartieren een lepel genomen, tot 'er Braeking op volgt: Op ider Braeking moet telkens een half pint lauw water, waer in wat Salie, Sal via, getrokken is, genomen worden. Men kan door het vervolgen van het Middel, en het



344 Tafel der
lauw water de Braeking zoo dikwils herhaelen als men noodig oordeelt.
Oft
Tartar. emctic. gr. v vel vj Diflölv. in aq. diftillat. ife j Dr. uf.
Hier van alle quartieren een thékopje, tot 'er infgelyks Braeking op volgt; die dan verders bejtieren, zoo als hier boven is gemeld. N? 8. % Rad. ipecacuhan. öj Sal feignett. 5 ƒ Oxim. fquillitic. jj Vin. alS. l]f Aq. font. 5 iv
Mifc., Dr. uf Alle quartieren een lepel genomen, en de Bracking beftieren als by No. 7. is gemeld. N? 9.
% Sal feignett. 5 f Rhei eleét. 9 ij Rad. jalapp. 5 j
Syr. ribefior. vel acetofit. citri 5 ij Aq. laxativ. Viennenf § iv Mifc, Dr. uf Hier van alle ureneen oft Wee lepels genomen, tot den Afgang volgt; alsdan ophouden: Verder wat Thé, Scheewei oft warm gekarnde Melk drinken, zoo lang de werking van het Middel duert.



geneesk. Vootfchrifan, 345
N ? IG. % Nitr. depurat. gr, x
Rhei eledt 9j
Rad. jalapp. 3 ƒ
Crem. tart. 3j
Mifc, f pulv. ïn wat water oft thé ontbonden^ en op eenmael ingenomen.
N? II.
$p. Cortic. peruv. elecl. fubtilit. pülver. Jj Sal. ammoniac. 3j Mifc., E pulv. No. 16. In hardnekkige gevallen, oft waer den vrvtyd kort is, moet dit Poeier maer in tien gelyke deelen Verdeelt worden.
N.° 12.
Cortic peruv-, eledt. fubtilit. pülver. \j Sal. ammoniac 3j Mcll. alb. |ij Syr. 5 rad. aper. q. £ F. eleét. moll Op de lelve uer en tyd de waetde Van een kruidnoot gegeven.
N? 13.
Pülv. cortic. peruv. eledt f j f Coq. per hor. in f q. aq. font. Colat. §xx adde Cortic peruv., fubt. pulv. fj
Z



,§4-6 Tafel van
Syr. acetofit. citri f iv.
Dr. uf.
-X)m de een oft twee uren, een wynroomertje ge* nomen.
N.° 14.
%=. Extr. Cortjc. peruv.
Difiblv. in vin.-rhenan., vel rubr. generos. §r. Adde cortic. peruv. fubt. pulv. \f Syr. acetofit. citri. f ij Dr. uf. Om de een oft ïwee uren, een lepel.
NP 15 Pulv. cort. peruv. eleét. % \f Coq. per femihor. in f q. aq. font. In colat. 5 xx difiplv. Sal. ammon. 3 i f Extr. tot. gramin. |j f Add. pulv. cort. peruv. eleCl. f j Syn acetofitat. citri. f iij Dr. uf
Om de-een oft ïwee uren, volgens dat denVrytyd kort is, een wynroomertje, oft een half vft geheel Thé-kopje genomen.
NP 16.
% Pulv. Cortic. peruv. f ij ƒ
Coq. per hor. in f. q. aq; font. Ab ign. remot. infund. fervid. per quadranLho-, Flor. camom. roman, m.j/ . Colat. te iij.
Dr. pro iij encmat.



genees.k. Vaorfchriftea. 347*
N? 17.. Gumm. camphor. gr. v Divid. cum nitr. depurat. gr. x. Adde extr. opii Homberg, gr. ƒ: Syr. fambuc. q. ƒ. f. bol.
Dr. uf.
N° 18. Frucl tamarind. Hf Coq. per moment, in aq. font. tfciv In colat. difiolv. Nitr. deparat. 5 iij
Dr. uf
N? 19
JU?. Aq. fervent, ib iv.
Diflölv. crem. tart. fubt. pulv. \f Nitr- depurat. 3 ij ƒ
Dr. uf
N? 20..; \. PuV. cortic. peruv. \ iij
Coq. per hor. in f q. aq. font. colat. Ib ij Adde cortic. peruv. fubt. pulv. 5 ij Syr. acetofit. citri \ iv.
Dr. uf.
Alle, een oft* twee wen,volgens dat den vry'tyd" kort zal wezen, een. kalf oft geheel thékopje te nemen.
N.° 21.
f$°. Decocl:. coitic. peruv. No. 20, prsefcript. Jx.



$4&* Tafel der-
Diflölv. extr. cortic. peruv. f j/ Adde fyr. acetofit. citri \ ij ƒ Dr. us.
Alle een oft twee uren, volgens dat den vrytyd kort zal wezen, een half oft geheel Wynroomertje genomen.
» N: ? 2.2. Mercur. dulc. gr. xviij Extr. cortic. peruv. f j
Pulv. cort. eorumd. fubt. pulv. \f exa£l mixu
Add. fyr. 5 rad., aper. q. f.
Fiant boli No. xij Alle vier a vyfuren een te nemen..
N? 2.3, ^f. Rad. gramin. f ij
bar dan. § i ƒ
falfapariil. |j
Hord. perlat. \ iij
Coq. f a. in £ q. aq. font.
Colat. 'te vj
Dr. us-
Alle twee uren een Thé-kopje genomen.. NP 24. Sem. 4. frigid. major. ^ 3 ƒ F. leg. art. emulfl c- aq. font.. | v Diflölv. nitr. pur. 3 ij Add. fyr. fambuc. Syrup. 5 rad. aperient. 7a f j/* Dr. us. twee uren eenen Lepel.



geneesk. Voorfchriftzn 349
N? 25.
3fy=. Camphor. 3 ƒ
Divid. c. nitr. pur. 3j/ Add. gumm. arabic 3j Rad. liquirit. 3 ij Mifc, £ pulv. No. xv 'S morgens vroeg, ten elf uren, en "s avonds flatpen gaende, telkens een Poeier te nemen. IV? 26.
% Balf copaiv, f j
01. amygd. recent, g ƒ Spirt. nitr. dulc. 3j/
Mifc.
Twee a drymael per dag, achtien, twingtig,of meer Druppelen, met een weinig koud Water oftroode Wyn, te nemen,
N? 27.
fy. Off. faepias
Succin. ppc. ^ 3 ij Gumm. arabic. Rad. liquirit. 7a I j/ Mifc, f pulv. No. xiv Twee a dry mael per dag, een Poeier met wat koud Water, of roode Wyn genomen. N? 28. % Ung. neapolitan. 3/
Diflölv. c. vitell. ov. No. r. Adde ol. camom. f vj
Dr. us.



€$5P„ Tafel der-
Twee a dry mael per dag, de waer de van twee
Vingerhoeden, met een klein Spuitje in de.Pifi
Jchagt ge/puit-
N? zgK fy. ÏEthiop. mineral. 3 j Flor. fulphur. 3 ij Pulv. viperar. 3j Mifc. f. pulv. No. xvj
Dr.. usv
K° 30. %. Frucl. tamarind. \ iij" Fol. fenn. 1f Coq. f a. in f. q. aq. font. In colat. ifcj diflölv. Sal. feignett. Crem. tartan aa f/ Adde fyr. ribelio.r. \ iij Dr. us.
Om het uer een Thé-kopje gegeven, tot 'er eenen, lag ten Stoelgang volgt.
N° 31. Pulp., recent, tamarind. \ ij~
— eaflise | j
Rhei elecl 3j
Crem. tart. 3 iij
Syr. de chicor. c. rheo. q. f
F. eleft. moll,
Dr. uf.
Telkens de waerde van een kruid-noot genomen.



gifieesk. Voorfchriften. .351
N? 32.
%>. Nitr. depurat. 3j ƒ ;Sal. feignett. § ƒ Extr. gramin. |j Syr. fambuc. f j ƒ
acetofit. citri §j
Aq. font. |iv
Mifc, Dr. uf
N° 33,
Sal. tartar. 3 j
Sacchar. alb. f/
Extr. gramin. 3vj
Aq. cinnamom. hord. |j
Laud. liquid. Sydenh. gut. xxx
Aq. font. | v
Mifc, Dr. uf Syr. acetofit. citri | vij Spirit, vitriol. 3j
Mifc, Dr. uf Op de zelve wyze gemengd als by de TaÜeitef No. 6. t is gemeld; en om de vier uren een. Mengjel gegeven.
N? 34.
fy>. Sal. tartar. 9iv Sacchar. albi |j Aq. cinnamom. hord. | ij ■— diftillat. |v
Mifc, Dr. uf.



35^ Tafel iet
%>. Syr. acetofit. citri |vij Spirit, vitriol. 3j/
Mifc, Dr. uf. Op de \elve wyze gemengd en gegeven als by dé Talletter No. 6. is gemeld.
n? 35-
% Tina. rhei Rholfing. f iv
Syr. acetofit. citri | ij
Liq. anod. min. Hofmann. gut. Xx Mifc.* Dr. uf Alle twee uren eenen lepel genomen.
n? 36»
Hord. perlat.
Fruót. tamarind. aa |ij
Coq. ƒ a. in ƒ.' q. aq. font.
In colat. | x adh. fervid. diflölv.
Crem. tart.
Adde fyr. ribefior. f ij Liq. anod. min. Hofmann. Dij Dr. uf
Alle twee uren twee Lepels genomen.
n? 37.
%>. Camphor, 3 ƒ
Divid. c. nith puf. gr. xiv Adde fyr. fambuc. q. f. F. boli No. v.
Dr. uf N? 38.
^o. Sal. feignett. 3 iij



'geneesk Voorfchrifteft. 353
'Pulv. rad. ir. Florent. 5 ij Extr. tot. gramin. §ƒ Syrup. fambuc.
cort, aurant. 7a § j f
Spirit, minderer. |j Aq. diftillat. fij
Mifc.-^ Dr. uf
N? 39,
\. Sal. feignet. 3 iij — nitr. pur. Z jf Oxym. fquillit. Spirit, jüniper. aa f j f
nitr. dulc. 3 ij
Tinei, vinof cort. peruv. |ij Aq. cinnamom. hord. | j f Mifc., Dr. uf. ft? 4Qs % Taraxac. 'c. tot. m ij Rad. gramin. \ ij
• petrofelin. |j
-— Üquir. | j ƒ Semin. leviftic. püg. iij Coq. f a. in f q. aq. font. Colat. tb ij adde vin.' Rhenan; Ibj Syrup. de rhamn. cathart. |lij Dr. uf N? 41.
fy. Sachar. albiff f j
Sal. tart. 9iv Aa



554 Tafel der
Pulv. rh. el. 3 ƒ Aq. diftillat. |v — cinnamom. hord. fj ƒ Mifc.
ïfc. Syrup. acetofitat. citr. § vij Spirit, vitriol. 3 ij ƒ
Mifc.
Op de zelve wyze gemengd en ingegeven $ dis by No. 6. is gemeld.
N ? 42. % Extr. cort. peruv. §j Dr.
Dij 7?zoe£ ontbonden worden in de eerfte Mixture van No. 41.
N? 43. fy. Pulv. Cort. peruv. l'\]f
Coq. per hor. in f.q. aq. font. Colat; §xX Add. pulv. fubtil. cort. peruv. f j Syr. acetofitat. citr. ^iv Spirit, vitriol. |/ vel ?j Dr. uf
Om de twee uren een half, en in dringende omftandigheden een geheel thé-kopje gegeven.
K? 44.
3^. Summitat. ablinth. m j ƒ
centaur, minor.
Flor. camom. roman, aa m ƒ Semin. anis. pug. iv Pulv. cort; peruv. 5 iij



geneesh Voorfchrjften. 355
Cort. aurant. § ƒ Lign. amar. qualf. Rad. gentian.
calam. aromat. aa 3vj
r - - Serpentar. virgin. 3 iij
Incif & contus.ftent in digefLc#d. per 6 dies„
In vin. alb. vel hifpanic. ib iv
Colatur.
Dr. uf.
n? 45*
3^. Rad. ipecacuanh. 9j Sal. Seignett. 3 f Mell. pur. 1 v Aq. font. §x
Mifc., Dr. uf Om het half ure. een Thékopje lauw-warm ge~ nomen, en dan verders de Braeking befti&r ren als by No. 7. is gemeld*
n? 46. fy. Flor. camom. vuig.
lambuc. aa m f
Sapon. venet. ras. 3 ij Infund, per femihor. in aq. fervent, ïbj In colatur. diifolv. nitr. pur. 3j Mell. commum. jiv
Dr. pro enemate. n ? 47.
^5. Pulv. fubtil. cort. peruv. elecl 5 j - - - rhei el. 3 ij



<|gd Tafel der
Syc e fucc. citr. |ij Aq. diftillat. ?v
Liquor anod. miner. Hofmann. gt. xxiv, Mifc
'Alle twee uren wee Lepels genomen, en t'elkens. wel omgefchud.
N? 48.
fy. Aq. diftillat. f vj
- - cinnamom. hord. f ƒ
Sachar. alb. |ij
Extr. cort. peruv. f ƒ ^
Sal. tartar.
Pulv. rhei el. aa 5j
Mifc, Dr. uf "Sf. Syrup. acetofitat, citr. | vij Spirit, vitriol. 3 ij
Mifc, Dr. uf Op.de zelve wyze gemengd en ingegeven ah by No. 6. is gez$gd.x '
N? 49. fy. Taraxac. c. tot. mij Rad. gramin. ? iij Coq, per ièmihor, ia f. q. aq. font.
Indien men geen ExtraBum Corticis by de hand had j of dat des zelfs duerte een hinderpael ftelde, dan zoud men in des zelfs plaets een once allerfynft gepoeierden Cortex in zelfftandigheid 'er by konnen voegen} oft in de plaets %-an zes oneen gediftilleerd Waier, de zelve hoeveelheid van een IteiJt Afkookfel des Koorts-baft nemén.



genees.h Voorfthriften. 357
|n cokt. Ib iij diflölv. mell. alb. § iij Dr. «£
Om de ure oft anderhalve ure, een Thékopje genomen.
N° 50.
fy. Sachar. alb. f/ Sal. tartar. 9iv Extracl cortic. peruv. 3-yj Vin. hifpanic. |v Aq. cinnamom. hord. fij.
Mifc.
Syr. è fucc. citr. 5 vij Spir. vitriol. 9v
Liquor. anod. miner. Hofmann. 9ivv Laudan. liquid.; Sydenham. 9ij Mifc.
Op de z^lve wyze gemengd, als by No. 6. is gemeld, en alle twee uren een mengJ'elgegeven.
NO 51. 'fy. Pulv. cort. peruv. elecV \ iij
Coq. per hor. in f q. aq. font. colat ibij add. Pulv. fubtil. cort. eorumd. f]f
rad. ferpentar. yirginian. 3 ij/
Syr. acetofit. citr. |iv
Dr. uf
Om de twee uren een half Thékopje genomen. N° 52.
$f. Camphor. 9iv
Divid. c. nitr. pur. 9 ij



358 Tafel der
Add. fyr. fambuc, q. £ f. bol. No. vj\ Dr. uf.
n? 53-
7f. Sal. feignett. 3 vj Tartar. vitriolat. 3 ij Cremor. tartar. 3 iij
Mifc, f. pulv. No. xiv. Dr. uf.
Om de dry uren een Poeier in wat Water oft Thé ontbonden, genomen.
N? 54. Pulv. cort. peruv. % ij Coq. pet hor. in f. q. aq. font. Colatur fxvj. add. Laudan. liquid. Sydenh. 9j
Dr. pro enemate,
Nf 55-
1^. Refin. cort. peruv. 3 ij F. pulv.
Dr. uf n? 56.
Tf. Syrup. cortic. aurant. f iij
Refin. cort. peruv. pulverif. 3j ƒ Mifc., Dr. uf
n? 57. J$o. Pulv. cort. peruv. eleét. g iij
Coq. per hor. in f. q. aq. font. colatur. ifeij Add. pulv. cort. peruv. \ \f



geneesk. Voorfchriften. 359
Pulv. rad. ferpentar. virginian. 3 ij ƒ Syrup. violar. |iv Spirit, vitriol. | J
Dr. uf. N° 58.
% Pulv. fubtil. cort. peruv. elecl. f"j f Coq. per hor. in /.' q. aq. font. colat. Ibj Add. vin. rubr. generof 1b j Syrup. è fucc; citr. f iv Dr. uf
N? 59-
ty>. Aq. laxat. Viennenf f iv Diflölv. fal. feignett. \f Add. pulv. rhei el. 3j Cremor tartar. 3 iij Syr. rofar. folutiv. f ij Dr. uf
Om het uer Wee Lepels genomen, tot dat 'et een \agten Stoelgang volgt.
N.° 60. $f. Pan. fecaÜn. tb j f
Infund. in acet optim. & fervid; tbj Add. pulv. femin. finap. 3 iij Sapon. nigr. \ f
Mifc.
In wee gelyke deelen verdeeld, en op de Plarii ken van de voeten gelegd. .



gfSö Tafel rief
fi? 6l.
%. Rad. gramin.
Hord. perlat. aa g iij
Coq. leg. art. in f. q. aq. font. in colatur. ib vj Diflölv. nitr. pur. 3 ij ƒ Add. fyr: é fucc. citr. giv Dr. uf
Om de halve oft geheele ure een Thékopje genomen.
N.° 6 2.
Hord. perlat. f iij
Coq. in ƒ. q. fer. laét. in colat. fb vj diflölv. Nitr. pur. 3 ij f Add. oxim. fimp. vel Syr. é fucc. citr. gv:
Dr. uf.
Om de halve oft geheele ure een Thékopje genomeni N? 63.
fy. Aq. font. ftiv.
Diflölv. nitr. pur. 3j f Sachar. alb. gij f . Add. fucc. citr.' giij.
Dr. üfl
Om de halve oft geheele ure em Thékopje genomen.
N. 64.
ty. Sal. feignett. 3 iij.
Nitr.



geneesk. Voorfchriften. 361
Nitr. pur. 3 ij Pulv. abforb. Wedel, 3j Sachar. albifs. |j Aq. diftillat. fv
Mifc, Dr. uf
N? 65.
ty. Sal. tartar. 3j Sachar. alb.
Extr. tot. gramin. aa f j Aq. cinnamom. hord. |j/
diftillat. f v
Mifc, Dr. uf fy. Syr. acetofitat citr. |v Oxim. fquillit. |ij Spir. vitriol. 9 ij
Mifc, Dr. uf. Op de \ehe wyze gemengd als by No. 6,
N? 66. Flor. fambuc. mj ƒ - - - camom. vuig. m j Herb. farfar. mj Sapon. venet. ras. |ij Coq. per moment, in aq. fluviatil. Colatur. tb v iij
Dr. pro Foment.
N? 67.
% Foment. fupradicl (No. 6'6.) Ibvj Spir. vin. camphor.
Bb



$2 Tafel dér
Spirit, mindcrer. aa gij Mifc.
n° 68.
fy. Herb. jacob. alth.
- - - hyfiöp.
- - - abfynth. aa mj Flor. camom. rom. m ƒ
Coq. per moment, in f. q. aq. font. Colat. ibiv
Dr. uf
n? 69. Sy. Kerm. miner. gr. ix
Pulv. rad. irios. florent. 5 ƒ
Sachar. albifs. 3j/
Mifc. extract., f. pulv. No. 6.
Dr. uf.
n? 70.
R». Sal. tartar. 9iv Sachar. albifs. Extr. cort. peruw
tot. gramin. aa jj
Pulv. rh. elecl. 9 ij Elfent. menth* piperit. 3 ij Aq. diftillat. gvj/
Mifc.
ty>. Syr. acetofit. citr. g y Oxim. fquillit. |ij ƒ



geneest Voorfchriften. 36$
Spir. vitriol. 3j
Mifc.
Op de zelve wyze gemengd, als by No. (y is gemeld..
N° 7 Ié % Hord. perlat. giij
Herb. alth. mj
Rad. liquirit. gij
Coq. ex art. in f q. aq.. font. in colat. te vj Diflölv. Sachar. albilf. giv Add. fucc. citr. füj
Dr. uf.
Om de halve oft geheele ure een Thékopje genomen.,
N° 72. ty. Hord. perlat. giv Uv. paflul. I üj Rad. liquirit. gij Coq. f a. in f q. aq. font. Ab jgn. remot. infund. fervid. per quadraat hor.
Flor. camom. roman.
Sambuc. aa m f
Colatur. tevj add. Syr. fucc. citr. % iv
Dr. uf.
Om de halve oft geheele ure een Thékopje genomen.
N° 73-
%. Pulv. cortic. quercin,. f iv
Caryophillor. rudit. contus. No. x



364 Tafel der
Herb. abfinth.
Flor. camom. roman, aa mj Coq. leg. art. in f. q. aq. font. colat. Ibüj Add. vin. rubr. generos. pint. j Dr. pro Foment. Om de ure een vier-dobbel compres op den Maegput gelegt.
N? 74.
fy. Emplaftr. de labdan. - croc.
fapon. camphor. aa part. aeq.
Theriac. Andromacb. 3iij
Mifc, extend. fup. alut. & f. empl. ad mag-
nitud. palm. man., cui immifc 01. macis 3j
Dr. uf. N? 75.
% Sal. tartar. 3/ Gumm. arab 3 iij Extr. cort. peruv. 3 ij/ Sachar. albilï \\ Aq. hord. gv - - cinnamom. hord. §j/ Effent, menth. piperit. 3j/ Laudan. liquid. Sydenh. 3/ Mifc
\. Syr. acetofitat. citr. §v Succ. citr. Iij
Mifc
Op de zelve wyze gemengd als by No. 6 is ge-



geneesk. Voorfchrijten. 365
meld; en om de twee dvier uren een mengfel gegeven.
N? 76. fy. Hord. perlat. f iij Rad. alch.
confolid. major, aa f ij
Coq. per femihor. in f. q. aq. font, In colat. ifevj diffolv. Gumm. arab. gj/ Sachar. aibhT. § iij
Dr.
Alle ure een half Thékopje genomen.
N? 77.
Rad. gramin.
bardan. aa gij
Herb. alth. mj .Hord. perlat. gij Rad. liquirit. giij
Coq. f a. in f q. aq. font. in colat. ibvj Diflölv. nitr. pur. 3 ij ƒ Mell. pur. vel Sachar. albiff giv Add. acet. vin. giij
Dr.
Om de ure een Thékopje genomen, N? 78.
% Nitr. pur. 3 ij Sal. Seignett. 3 iij Extr. tot. gramin.



g66 Tafel der
Extr. taraxac. c. tot. aa \ ƒ Syr. acetofitat. citr. fij Aq. hord |v
Mifc., Dr. uf N? 79-
% Decoét, cort. peruv;. fub No. 2oprsefcript. §xx Diflölv. extr. cort. peruv. g/ Add. pulv. cort eorumd. \]f Dr. uf.
Om de twee uren, en in dringende gevallen alle uren, een Thékopje genomen.
N? 80. fy. Pulv. cort. peruv. rubr. gij rhei eledt. 3 ij
Infund. per 3 dies in vin. rubr. generos. pint. j ƒ Colatur. Dr. uf Drymael per dag een Roomertje 'er van genomen.
N ? 81.
Extr. cort. peruv. f ƒ Diflölv. in aq. diftillat. gv Add. aq. cinnamom. hordeat. f ij: Spirit, fal. ammon. vinos. 3/ Sal. volat. C. C. 9ij
Dr. uf.
Om de vier uren eenen Lepel genomen. N? 82.
fy. Semin. finap. f j
Coq, in £ q. fer. ladt. colatur. Ibiv add.



geneesk. Voorfchriften. 367
Spirit, fal. ammoa vinos. 3 iij
Dr. pro gargarifmate. Hier mede alle twee uren den Mond gefpoeld en gegorgelt.
N? 83.
ff. Sal tartar. 9 ij Sachar. albiflim. gj Aq. diftillat. gv
cinnamom. hordeat. f j ƒ
Spirit, fal. ammon. vinos. 9 ij Mifc
ff. Succ. citr. gj/
Syrup. ejufd. ?v ^
Op de zelve wyze gemengd als by No. 6. is gemeld*. N°. 84.
Camphor. 3 ƒ Pulv. cantharid. 3 ij
Mifc. f pulv.
N? 85.
ff. Camphor. gr. xij
01. amygdal. recent, preif. gij Mifc, & add. Syr, de alth. Ivf
Dr. uf
Alle uren een Lepel genomen.
NP 86. ff. Unguent. bafilicon. gij
* de ftyrac. gj
Mifc.



368 Tafel der
n? 87. ff. ünguent. bafilicon. fj Bytur. recent, non falit. |ij Mifc.
n? 88.
Emplastrum triapharmacum. 3f. Litargyr. aur. fubtilit. pulverifat. ibij Acet. vin. ib ƒ 01. alb. gallic. fciv
Mifc. & coq. leg. art. ad confiftent. emplaftr.: Serv. uf. N? 89.
UnGUENIüM, de lapide calaminari.
ff. Seb. ovill.
01. alb. gallic. aa fiv Cer. nov.
Lapid. calaminar. fubtilit. pulveris. aa §j Mifc, coq. & f. leg. art. unguent. Serv. uf
N? 90.
ff. Mofch. gr. iv Sachar. albiff 9 ij Mifc, f pulv.
Dr. uf
Nf 91. V,Aq. cortic. auranr. r Syr. papav. alb. «Jij
Spirit.



genèesk. Voorfchriften. 369
Spirit. Minderer. %f
Mifc.
Ander half ure voor den gewoonen flaeptyd de helft, en op de\en, de andere helft genomen N° 92. ff. Vin. rhenan. gvj
Diflölv. extr. cort. peruv. gj ƒ Add. aq. cinnamom. vinos. gij Liq. anod. min. Hofmann. 9iv Dr. uf.
Alle wee uren eenen Lepel te nemen, N° 93.
ff. Herb. jacob.
alth. aa mj
Rad. confolid. major, gj/ Flor. fambuc. mj/
Coq. f a. in f. q. aq. font. in colat. ib iij diflölv. . Sal. prunell. 3/' vel 3j/ Add. oxim. fimpl. gv Spirit, vitriol. 5ij/
Dr. pro gargarifinat. N? 94. ff* Gumm. arab. 3 iij Aq. hord. gj/ Vitell. ovi No. j 01. amygdal. recent, pfcfl! Syr. de alth. aa ?1J * - - - mecon. g/
Mifc., Dr. uf.
Cc



gjQ Tafel der
N? 95.
Herb. alth. - - -- - farfar. aa mj -Flor. fambuc. mj/ Coq. in f q. aq. font. vel lacl. dulc. Colatur. ffiiij add. Semin. lin. fj
Mie. pan. alb. q. f coq. adcenfiftent. cataplafmat.
Dr. uf. ; Alle twee uren vernieuwt.
N? 96.
Jy. Herb. jacob.
alth, ia mj
Rad. confolid. major, f ij
Frud. fc. No. v
Coq. in f q. ladt. dulc.
Colatur. ibij
Dr. pro gargarifmate. Om het halve uer hier mede warm gegorgeït. N°. 97.
Decoa fub. No. 96. praefcript. ibj
Diffolv. fal. prunell. 3/
Add. mell. rofar.
Mell. pur. aa f üj
Tinft. myrrh. 3j
Dr. uf N° 98.
Qa> Mucilag, femm. cydonior.



geneesk. Voorfthriften 37 r.
Mell. rofar. aa gij Syr. violar. gj/' Sal. prunell. 9j Spirit, vitriol. 3 ij,
fal. marin. 3j
Tinétur, myrrh. 9j
Mifc
Ofte .
Mucilag. femin. cydonior. gij/
Borac: 3f
Sal. prunell. 9ij,
Mell. rofar. giij
Mifc.
n° 99-
3^,. Aq. hord. gij
Pulv. gumm. arab. 3ij
Nitr. pur. 3j f
Pulv. rad. irios florent. 3 ij
Syrup. fambuc. gj ƒ
Oxim. fimpl. gij
^ - - - fquillit. |J>
Mifc., Dr. uf
n° ioo. 3$=. Emplaftr. de fapon. camphor. q. f
Ut extens. fup. alut. f. emplaftr. ad magnitud.
palm. man., cui immifc. Camphor. minut. ras. 9j Dr. uf.



37 2 Tafel der
N<? IQI.
3^=. Herb. taraxac. mj Rad. gramin. giij Pulv. cortic. peruvian. gj/ Hord. perlat. giij
Coq. fa. inf. q.aq. font. in'colat. »j ƒ diflölv. Mell. alb. gv Add. acet. vin. giij
Dr. uf N? 102.
fy. Decoö. cort. peruv. fub, N$ 20. prjcfcript. gvj Pulv. gumm. arab. 3 iij Oxim. fimpl. giij fquillit. g ij
Mifc.
1\° IO3. fy. Vin. rubr. generos. gv Alkohol. vin. gij Spirit, therebint. gƒ
Mifc, Dr. uf
N° IO4. 3^. Pulv. cort. quercin. giij Semin. anis. g/ Herb. abfrath. mf Flor. camom. roman, mj Coq. ex art. in £ q. aq. font Colatur. ïbviij
Dr. pro Fomento. Vier dobbel doeken ingedopt en om de ure oft twee uren vernieuwt.



geneesk. Voorfchriften. 373
N° IO5.
fy. Fol. fenn. gj/
Flor. camom. vulgar. mj
Coq. in f q. aq. font. in colatur. tb iij diflölv-
Sal. epf gij
Dr. pro iij enematib.
N° 106,
Pp. Helminthocort. giij Rad. zedoar. 5 iij
Coq. per moment, in f q. aq. font. & man. deind.
in infuf Calid. per fex hor. colatur. Ibj ƒ &dd, Syr. cort. aurant. giij
Dr. uf.
N° IO7. 3^>. Al. fuccotrin. gr. xij Tartar. emet. gr. ij Pulv. rad. zedoar. 5j Mifc. exacl & f. pulver. No. iiij Dr. uf
n ? 108,
3^. Gumm. arab. g/
Aq. cinnamom. hord. gij/ Mifc, & add, Vin. rubr, giij Syr. de menth. gij Liquor. anod. miner. Hofmann. 3/ Juaudan. liquid. Sydenh. 9 ij Dr. uf



374 Tafel der
N° 109.
Vf. Decocl. cort. peruv., fub No. 20. praefcript. gx. Pulv. rhei elecl 3 ij Syr. ribefior. gij Laudan. liquid, Sydenh. gt. L.
Mifc.
Oot de dry uren twee Lepels.
N? HO. fy. Vitell. ov. No.j
Dilfolv. therebinthin. venet. gj/ Add. unguent. bafilicon.
de ftyrac. aa gij
Dr. uf.
N? I I Ia
3^>. Herb. euphorb. mj
Flor. camom. vulgar. mj/
Pulv. cort.. peruv. gj/
Coq. per femihor. in f. q. aq. font.
Colatur. tb iij add.
Farin. femin. lin. f j/
Mie. pan. alb. q. f
Dr. pro Cataplafinat.
N? 112.
ff. 01. therebinth. gj Balfam. noravent. g/ Tinei:, myrrh. 3 ij
Mifc



geneesk. Voorfckriften. 3?5
n.° 113. fy. Pulv. rhei eleét. 9 ij vel 3j Dr. uf.
n? 114»
ff. Tindl. rhei aquof. gv Syrup. é fucc. citr. gj/ Liquor. anod. miner. Hofmann, 3/ Mifc. n? 115. ff. Mann. calabrin. gij Sal. mirab. Glauber. gj/_ Diflölv. in aq. fervid. rbj Colatur.
Dr. uf
Om de ure een Thékopje genomen, tot dat den Afgang volgt.
n° Il6. ff. Frucl. tamarind. g iij
Coq. per moment, in aq. font. in colatur. ibj Diflölv. fal. mirabil. Glauber. gj Dr. uf.
Om de ure een Thékopje genomen, tot dat den Afgang volgt.
n° 117.
ff. Pulp. recent, cafl!
tamarind. aa gj
Cremor. tartar. 3 iij Pulv. rhei eleét. 3j/



376 Tafel der
Syrup. de rh. q. f. £ eleétnar. moll. Dr. uf.
Alle uren wee Mofderd-lepeltjens genomen, tot dat den Afgang volgt.
N? II8.
Vf. Flor. camom. vuig. vel roman, mj Dr. uf
Neemt'er een a wee Katte-pootjens van; doet ie op een Thépot, benevens eene a twee fneden gedroogd oft gerooft Witte-brood; giet''er verders kokende Water op, en laet het trekken als Thé, om 'er dan alle halve oft geheele uren een Thékopje van te drinken.
N ? H9. fy. Pulv. cort. peruv. f j Pulv. rhei eleét. Z]f Mifc., f. pulv. No.v
Dr. uf
T'elkens een Po eier laeten trekken als Thé oft Cojfy.
N.° 120. fy. Pulv. cort. peruv. \f Pan. alb. | iv
Coq. per femihor. in f q. aq. font. In colatur. fövj düfolv. fachar. alb'. |ij Add. fucc. citr. Jiij ^ Sacchar. alb. fij
Dr. uf



geneesk. Voorfchriften. 377
N° Ï2I. %>. Hord. perlat. giv
Coq. in f. q. aq. font. in colat. Ib vj adhuc fervid. Dilfolv.. cremor. tartar. pulveris. gj vel gj ƒ Sachar albiff giv
Dr. uf N° 122. 3^. Tartar. emetic. gr. ij Dilfolv. in aq. diftillat: gij Add. pulv. rad. ipecacuanh. 3j ƒ Mell» pur. giij Vin. alb. gj ƒ
Dr. uf
Om het quartier uers twee Lepels gegeven, tot dat de Braeking volgt; die dan verders moet beftiert worden, 100 als by No. 7. is gemeld. N ? 123. !Ro. Folior. fenn. g/ Fruel. tamarind. giij Mann. calabrin. gij
Coq. per moment, inaq. font. in colat. ibj dilfolv. Sal. feignett. gj Add. fyrup. é fucc. citr. giij Dr. uf
Alle uren een half, oft geheel Thékopje te nemen. N° 124.
3^=. Aq. font. giij
- - - cinnamom. hordeat. gj
D d



Tafel der
Tinólur. rh. aquos. |ij Gumm. arab. 3iij Syrup. é fucc. citr. |j/ Liquor. anodin. min er. Hofmann. 9j Laudan. liquid. Sydenh. aa gt. xij ad gt. xxiv. Mifc". K ? 125. Flor. camoih. vuig. mij Infund. vaf. clauf per quadrant. hor. in aq,
fervid. tb iij In colatur. düfjlv. mell. commun. |iij Dr. pro iij enematib.
N° 126.
$f. Herb. alth. mj ƒ Semin. foenicul. pug. iv Flor. fambuc.
camom. vuig. aa mj/
Coq. f a. in f q. aq. font. Colatur. tbviij
Dr. pro Fomento. 127.
3^=. Aq. laxat. viennenf giij Tind. rh. Rholfingh. f ij Liq. anod. miner. Hofmann. 9j Laudan. liquid. Sydenh. gt. xx Mifc
N° 128.
Pulv. Cort. peruv. |j - - - rh. elect. 5 ij



geneesk. Voorfckriften. 379
Coq. per femihor. in f. q. aq. font. Ab ign. remot. infund. fervid. per quadrant. hor. Flor. caraora. roman, m f Colatur. gx add. Syrup. acetofit. citr. gij Liquor. anod. miner. Hofmann. 3 ƒ Dr. uf
Alle een oft twee uren een Lepel te nemen, volgens dat den Stoelgang lig meer oft min voordoet.
N° I29. ]^>. Pulv. cort, peruv.
- - fimarub. aa gj
Coq. per hor. ex magn. quantitat. aq. font. ad
remanent. gviij In colatur. diflölv. gumm. arab. g/ Add. vin. rubr. generos. |iij Aq. cinnamom. hord. gj/' Laudan. liquid. Sydenh. 9j vel 9 ij Dr. uf
N? 130.
ff. Aq. hord. giv -Tinctur. rh. aquof gj ƒ Pulv. gumm. arab. g/ Syrup. de mecon. gj ƒ Liquor. anod. miner. Hofmann. 9j Mifc., Dr. uf Om- het uer een Lepel genomen.
N° 131. ff. Hord. perlat. giij



380 Tafel der
Rad. alth. gij
Coq. in f. q. aq. font.
Abign. remot. infund. fervid. per quadrant. hos. Flor. camom. roman, m ƒ In colatur. ibvj diflölv. Gumm. arab. gj/
Dr. uf
Alle uren een Thékopje te nemen.
N ° 132. \. Pulv. cort. peruv. gj
- - - rh. elecl 3j
- - - rad. Lopez. g ƒ
Coq. per hor. ex magn. quantit. aq. font, ad.
remanent. gx In colatur. diflölv. gumm. arab. gj/ Add. fyrup. acetofit. citr. gij Laudan. liquid. Sydenh. 9iv vel 3j/ Dr. uf
N.° 133.
ff. Syrup. de chicor. fimplic. giij Dr.' ufi ;
N° 134.
ff. Aq. hord. gj
Pulv. gumm. arab. 3j ƒ* Syrup. de rheo ----- mecon.
cort. peruv. al gj/
Mifc'



geneesk. Vóorfchriften 381 N? 135'
%>. Aq. hord. gv
Diflölv. fal. feignett. 3 ij
- - niir. depurat. 9 ij
Mell. pur. f v
Add. oxim. fquilüt. gj Dr. uf 3N° 136. ff. Fruét. tamarind.
Mann. calabrin. aTgj/ Coq. per moment, in fer. laet In colatur. Tbj diflölv. Pulp. recent, calf gj
Dr. uf.
N° 137.
ff. Aq. hord. giv Gumm. arab. g f
Camphor. c. nitr. pur. gr.viij divis. gr.x Syrup. de alth. giij
Mifc.
N? I38.
ff. Herb. taraxac.
alth. aa mj
Hord. perlat. giv Rad. alth. gj/
- - - liquirit. gij
Coq. ex art. in f q. aq. font.
Abign. remot. infund. fervid. per quadrant. hor*
Flor- camom- roman, mj



382 Tafel den
In colatur. ibvj diflölv. Gumm. arabic, gj/ Add. fyrup. de alth. giv Dr. uf.
N? 139. Rad. confolid. major. |iij alth. gij
Coq. per hor. in f q. aq. font. Abign. remot. infund. fervid. per quadrant. hor,. Flor. camom. roman, mj ^ In colatur. ib vj dilfolv. Gumm. arab. gj Add. fyrup. de alth. gv Dr. uf
N° 140. ff. Amygdal. dulc. decorticat. No. Semin. 4 frigidor. major, aa 3ij F. leg. art. emuls. c. aq. font. ifc vj Immifc. gumm. arab.. gj Syrup. de alth. gv
" Dr. uf N? 141. ff. Infuf flor. camom. roman. ' Syrup. de alth. aa gij
Camphor. c. mucilag. gumm. tragacanth. fij fubaél Zfvel 9 ij 3 , Liquor. anod. miner. Hpfmann. lf Mifc



geneesk. Vo orfchrifteh. 383
N° 142.
iy. Decoctcort. peruv. fub No. 20 praefcript. | vij Diflblv. gumm. arabic. 3Vj Add. fyrup. de rh. fimplic. gij Laudan. liquid. Sydenh. 3j vel 3 ij Liquor. anod. miner. Hofmann. 5j Dr. uf
N° 143.
"Bf. Herb. alth. mj
Rad. confolid. major, gij
Hord. perlat. giij
Coq. per hor. in £ q. aq. font»
Abign. remot infund. fervid.per quadrant. hor.
Flor. fambuc. mj
camom. vulgar. m ƒ
Colatur. ft iij
Dr. pro iij enematib.
N° 144.
fy. Aq. hord. giv
Pulv. gumm. arab. g/ Syr. diamor. gij Laudan. liquid. Sydenh. 9 ij Liquor. anod. miner. Hofmann. 9j Mifc.
N? 145-
Hord. perlat. gv
Coq. per hor. in f. q. aq. font. colatur. ft iij add. Vin. ruor. generos. pint. j Syrup. ribefior. gv
Dr. uf



384 Tafel 'Eer
N.° 146.
ff. Aq, font. f viij
Diffolv. gumm. tragacanth. 3j
Alumin. crud. 3 ij
CrifiaJ. monran. 3j
Add. pulv. cort. peruv. 3 ij
Succ. citr. 3 ij
Vin. rhenan. |iv
t)r. uf
Hier van geeft men dry 'oft viermael 'sdag: eenige Lepels.
N° 147. ff. Pulv. cort. peruv. 3x
- fimarub. gj
- cafcarill. 3 iij
Coq.'per hor. ex magn. quantit. aq. forit; In colatur. |x difiolv. Extr. lign. campechenf 3 iij Gumm. arab. gj Add. vin. rubr. gerterofi | vj Laudan. liquid. Sydenh. 3 ij vel 3 iij Dr. uf
Hier van alle twee uren twee Lepels te nemen.
N° 148. ff. Cortic. fimarub. gj/
Hord. perlat. giv
Flor. rofar. rubr. mj/
Coq. ex art. in. f q. aq. font,
In



geneesk Voorfchtifuh. 385
\n colatur. te iij diffolv. gumm. arab. gj/ Add. vin. rubr. generof. pint. j Dr. uf.
N? 149» Mv. cort. peruv. gij Herb. agrimon. Flor. rofar. rubr. aa m f Lichen. iflandic. gj Rad. confolid, major. Jij . Coq. f. a. ex magn. quantitat. aq. font In colatur. ft iij diffolv. gumm.. arab. gij Add. vin. rubr. generof tej Syrup. balfam. tolutan. gy Laudan. liquid. Sydenh. 5'j vel 3 ij Dr. uf
Alle twee d dry uren een half thékopje te nemen
N? 150* %. Hord. perlat. giv Flor. rofar. rubr. mij Coq. per femihor. in f q. aq. font. In colatur. ft iij exting. decies ferr. pur. k candens *
Pofthac add. vin. rubr. generof tej Dr. uf
N? I5Ï-
fy. Cort. peruv. gij ƒ
* Laet in het doorzygféi een gloeiend en niet berooft ïzer tienmael uitgebtufcht Worden.
Ee



m Tafel der
Cort. fimarub. |j f Lichen. ifland. gj Rad. confolid. major. gij Coq. f a. ex magn. quantitat. aq. font. Colatur. feiij add. vin. rubr. generof fej Dr. uf N ? 152. "fy- Aq. calc. fecundar. ibij
Decoét. cort. peruv. fub No. 20 prafeript. ibj
f>yrup. balfam. tolutan. ?iv Laudan. liquid. Sydenh? 3j ve/ 3j/ Mifc., Dr- uf Alle wee uren een half Thékopje met evenyó veel warme Zoete-melk genomen.
N° 153.
% Rafur, C. C.
Gumm. arab. aa 3vj
Coq. c. aq. font. lb iij ad Ibij
Colatur.
Dr. uf
IV? 154.
Cinnamom. 3 ij/
Caryophillor. contufor. No. viij
Flor. camom. roman, mj
Coq. per moment., in aq. font. & man. exind.
18 mfufion. calid. per quadrant. hor. Colatur. fcij add. vin. rubr. generof ibj Laudan. liquid. Sydenh. 3j ƒ Dr. uf



geneesk. Voorfchriften. 387
Vier dobbel doeken ingedopt, en die warm op den Maeg-put gelegt.
N? 155' ff. 01. camphor. 3 f
Laudan. liquid. Sydenham. 3jj!~ Mifc.
N? I56. Emplaftr. de croc. part. iij
epifpaftic. part. j
Mifc., F. Emplaftr.
N? 157.
ff. Hord. perlat.
Rad. confolid. major, aa gij Coq. per hor. in f q. aq. font. Ab ign. remot. infund. fervid. per quadrant. hor, Flor. camom. vuig. m ƒ Colatur. ibj add. ol. alb. gallic. non rancid. giv Dr. pro Enemat.
N? 158. ff. 01. alb. gallic. non rancid. giv Vitell. ovor. No. ij Mifc. & add.
Unguent. de lapid. calaminar. 3 ij
neapolitan. 3/
Dr. uf
Met deze Zalf een dun Kaers-ligt maeüg beJireken, in den Endel darm gebragt, en dit drydviermael 'sdags vernieuwt.



388 Tafel der
N° 159.
ff. Pulv. cort. quercin. giij Rad. tormentill. tff Flor. rofar. rubr. mj ƒ Coq. f a. per femihor. in £ q. aq. font. Colatur. Ibij add. vin. rubr. ibj Dr. pro foment. N° 160.
ff. Aq. rofar. gvj
- - - naph. I j
cinnamom. hord. gij
- - - bryon. compofit. gj ƒ Mofch.
Ambr. grif. c. fal. volat, C. C. gr.iv trit. £ gr. ij Tinctur. croc. 9j Cpnfeöion. alkerm. 3 ij Syr. caryophillor. gj ƒ
L 1 - - gt- j
Mifc, Dr. uf
N° 161.
ff. Aq. menth. giv
- - - cinnamom. hordeat. g ij Sachar. albilf g/
Sal. tartar. 3 / Extr. cortic. peruv. 3ij Laudan. liquid. Sydenham. 9 ij Mifc,
ff. Syrup. é fucc. citr. fvj Dr. uf



geneesk. Voorfchriften.
Op de zelve wyze gemengd als by No. 6 is gemeld, en alle dry uren een mengjel gegeven.
N? l62.
fy. Therebint. ven et. §y Vitell. ov. No. j Ünguent. de öyrac. %j > - - - - bafilicon. § j/ Pulv. myrrh. 3j
Mifc., Dr. uf.
N° 163.
fy. Herb. alth.
farfar. aa mj ƒ
Flor. fambuc. mj
camom. vulgar. m ƒ
Coq. ex art. in f. q. aq. font. Colatur. tb viij
Dr. pro foment. Indien men een Pap wilt bereiden, neemt men een genoegzaeme hoeveelheid witte Brood en van het Opgemelde Afkookfel, en laet dit beide tot een behoorelyke dikte kooken.
N° 164. fy. Pulv. cort. peruv. |j f Herb. alth. - - - farfar. aa mj/ Flor. camom. vuig. mj i Coq. f a. in aq. font. Colatur. tb iij add.



390 Tafel der
Mie. pan. alb. q. f ut. Coquat. ad. confiftent
cataplafmat., cui add. Spirit, vin. camphor. |ij Dr. uf.
N? 165.
fy. Ung. bafilicon. Jj segyptiac.
delapid. calaminar. a"a %T
Mifc.
N? 166.
\. Rad. gramin. mj
- - - falfaparill. ?i
- - - alth. Hord. perlat.
Rad. liquirit. aa fij
Coq. ex art. in f q. aq. font.
Colatur, ibiij
Dr. uf N.° 167. \. Pomad. ad anchylof Goulard. q. v. Dr. uf
N° 168. \. Pulv. cort. peruv. f j
- - - rad. alth. gij
Coq. f a. in f q. aq. font.
In colatur. ibj/diffolv. alumin. crud. 3j/
Gumm. arabic. |j
Add. pulv, lapid, calaminar.



geneesk. Voorfchriften. 391
Pulv. lapid. medic. Croli aa 3j Syrup. balfam. tolutan. giij Dr. uf
N° 169. % Tinclur. rh. Rbolfingh. giv Syrup. cortic. aurant. gij Liquor. anod. miner. Hofmann. Bj Mifc.
N° 170. % Flor. camom. roman. Summitat. abfynth. Trifol. aquat. aa mj Incif & mixt.
Dr. pro infufion. theiform. Hier van kan men eene halve hand-vol op een Trekpot doen, en verders laeten gebruiken als Thé.
N? 171.
3$e. Tinétur. rh. aquof giv Gumm. arab. 3 iij Syrup. cort. aurant. gij Laudan. liquid. Sydenham. 3ƒ Mifc.
'Alle twee uren eenen Lepel te nemen.
N° 172. 3^o. Emplaftr. diachyl. c. gumm. gij
Unguent. de lapid. ealaminar. fub. No. 89. prscfcript. gj



gps Tafel der
Sapon. venet.' g f . .. I
Camphor. c. parump. ol. gallic. fubaét 95] Mifc & f. leg. art. emplaftr.
Dr. uf
N? 173.
3^. Gumm. ammon. colat. 5 iij Sapon. venet. 3v DiffolV. in f q. aq. pluvial. Add. extr. tot. gramin. 3vj
... camomilL 3j
Afell. pPt 3j ƒ
Vitriol. mart. 3j
Syrup. 5 rad. apcrient. q. E
F. elecl. moll.
Dr. uf. N° 174.
% Fol. fenn. gij Hellebor. nigr. g ƒ
Coq.ex 1b vj aq. font. ad remanent. 1b iij Colat., c. fort. exprefl. pér lint. tranfmifl:, infünd* invasferr.,& add. fenf. fequent., qüor. fingul. in pulv. fubftiliff. fit redacl nempé: Agaric.
Scammon. alepp. Rad. bryon.
- - - hermoda&yl 5a gj/
jalapp. giij
Turpeth. gummos.
Gumm.



geneesh Voorfthriften; 393
Gumm. gutt. aa f/ Trochifc. Alhandal. gj Mercur. dulc. 3vj Tartar. emet. 3v Myrrh. gj Al. fuccotrin. giij
Coq., contin. agitand., ad confiftent. maft) pilular., ex qua forment. pilul. ponder, gr. iij Serv. uf.
N.° 175.
Vp. Camphor; 3/
Divid. c. nitr. pür. 9 ij Add. extr. fquill. 3j Afellor. p^t. 9 ij Pulv. cinnamom. gr.xij Mucilag. gumm. tragac. q. f F. pilul. gr. ij
Dr. uf
N° 176. 3^. Flor. fulphur. |j Sapon. nigr. giv
Mifc, pro unguent.
N° 177.
Vf. Sal. ammoniac. minutiffim. tfit 3j Flor. fulphur. gj Axung. porcin. gij
Mifc, pro unguent.
Ff



394 Tafel der geneesk voörf.
n° I78.
R>. Herb. ruth.
falv.
menth. crifp.
abfynth.
lavendul. aa mj
Infund. per 4 dies in acet. tin. optim. poe. ij Colatur. add. camphor. c. f q. fpirit. vin.folut. 3üj Dr. uf.
X jV X> J£9



INHOUD
VAN HET r
X> J£ ZL X> J£ 2D J£ 3£ X»
EERSTE AFDEELING.
Waerom den Roodeloop ly ider verfckyning nog t'elkens zoo gevaerlyk is. S- i-
HEt Oorlogs vuur is veeltyds oorzaek dat den Rosdehop zeer kwaedaerdig is. ta&- *
Yffelyke voorbeelden 'er van. a $■ II.
ï)en Roodeloop is een van de allergevaerlykfte ziekten,
welke oit den menfeh hebben konnen treffen. 3 Geen ziekte, waer in het wanbedryf, vooroordeel en
bygeloof ruimer veld vind. 4 Geen ziekte, waer in een Geneesheer meer verdriet en
ongenoegen te lyden heeft. 5 Hoe een Geneesheer in die tyden met de Boeren en
arm lieden moet handelen. 6 Geen wonder, waerom de fterfte by ideren voorkomenden Roodeloop nog t'elkens zoo aenmerklyk is. 1 Middelen om * ie verregaende verwoefting tegen te gaen. 8
TWEEDE AFDEELING. Qebefaemfte^ heilzaemfte en zwerft e Geneesmiddelen ter Genezing des Roodeloop oneenzijdig beoordeeld. $■ I-
BRAEK MIDDELEN, VO M ITO RI4. *> ^rri) Isoa en Helvetiüs zyn d' eerfte geweeft, die den Jr Ipecacuhan ia den Rsodeloop hebben voor&eichreven. it



s9ó ï N H O ü D.
Geen veiliger Braekmiddel in den Roodeloop dan ücü
Ipkacuhan-wortel. ^ Braekmiddelen zyn niet altyd dienftig in den RoodeïoDp. 13 Tart, emetic., vitr.xetat. tintim. zyn gevaerlyke middelen in den Loop.
i t r.
PURGEERMIDDELEN, PURGJNTlJ. 18 Rhabarber een groot middel in Roódehop. ibid. Zoo mede Tamarind., Cajfia > Afan/fl», C«»ior tarf.,
Sal Seignette, Sfc. jj;^. Sterke Purgeermiddelen in den Roodeloop verworpen. i<? Scammoneum allereerft door Boïrhaaye in den Loop
voorgefchreveri. 21
i 111.
HEÜLZAP, OPIUM. Kragten en hoedaenigheden van het Heulzapi 23 Het Opium heeft veel vyanden gehad. 24 Beftandsdcelen van het Opium. 2^ Kwaede uitwerking, welke verfcheide Schryvers het
Opium hebben toegeëigent. 26 Uitmuntend vermogen van 't Opium in verfcheide ziekten. 27 Een overheerlyk middel in Dysenterie. 30 In pynelyke ziekte kan men het zelve ingrooten Dofis verdraegen. Voorbeelden 'er van.
Gunftigen oogenblik wanneer men het Opium in Dytfen-
terie mag gebruiken. ^0 Befte bereiding hoe het zelve voor te fchryven. 42 §• I V.
KOORTSBAST, CORTEX PERUFÏANUS. Koortsbaft heeft ten allen tyd voor- en tegenflrevers gehad. 43 Koortsbaft ter regter tyd gebruikt, is een overheerlyk
mfddel. . ^
Is in onbedreve een zwaerd in kinders handen.- 44 Geflagtkundige befchryving des Koortsbaft. 4? Verfcheide iöörteri des Koortsbaft. 47



I N HOUD. 39?:
Kragt des Koortsbaft allereerft door d'Indiaenen ontdekt. 48. Door den Kardinael de Lugo eerft in Europa gebragt. 49 In kwaedaerdigen Roodeloop, is hy een overheerlyk middel. 52 §• V.
EIKE SCHORS, CORTEX QUERCINUS.
'Tgevoelen van Cueeen wegens de kragt van dezes Baft. 54
Ik geloove, dat wy hier te lande even een fpecifique Koortsmiddelen hebben als in Peru. 55J
Dit fpecificq Koortsmiddel meen ik in den Cortex quercinus gevonden te hebben. ibid.
Kragt en beftandsdeelen van dit Koortsmiddel nader onderzogt 56
In Rotkoorts en Roodeloop is dit middel van veel vermogen. 58
Geen boomgewaflen lchynen meer betrekking op eikanderen te hebben dan den Cortex peruvianus en Cortex quercinus. 60
Van over veel jaeren heb ik dit middel met het grootfte voordeel gebruikt. 62,
Verkiezing en onder wat gedaente men dit middel zal voorfchryven. 63.
S: V L CAMPHER, CAMPKORA.
Kragt des Campher onpartydig onderzogt. 6
Zyn beftandsdeelen beft-aen uit Zwavel en Zout. 67
Slegte bereiding is oorzaek van verkeerde uitwerkingen. 68
Den Campher is een groot Tegengift in Rotziektens 70
Word ongelukkig heden al te weinig voorgefchreven. 71
Campher is een groot Antifepticum. 73
Is een groot-middel in verfcheide ziekten. 73
Befte wyze hoe den Campher voor te fchryven. 78
De bereiding van Rumbel verdient den voorkeur. 7y
§• vu.
ZUEREN, ArCID A.
Zueren zyn zeer heilzaeme middelen. 8r
Hun uitwerking in het lichaem. ibid.
Zueren zyn zeer vermogende Antifeptica, 82



393 INHOUD.
Hoe grooter de Rotting is, hoe fterker de Zueren
moeten wezen. 8£ Vrugten zyn keurlyke middelen in den Roodeloop. 87 In welke hoeveelheid de Zueren moeten toegedient
worden. 89
§. VIII. LYMIGE MIDDELEN, MUCILJG1N0SJ. Arabifche Gum, Gom Tragacant, &c. zyn de befte
lymige middelen. 02 De lymige middelen by den Roodeloop dienen niet als
om de fcherpte in te florpen. 94 Zy konnen onmogelyk in den Roodeloop ontbeert worden. 95
% ix.
WYN, VINUM. Kragt des Wyn. 96" Wyn is een groot middel in Rotkoorts en Roodeloop. ibid. Tissot en Zimmerman zyn groote vyanden des Wyn. op In jorge en volbloedige geitellen, is den Wyn een fchae-
delyk middel. 101 In kwaedaerdige Rotkoortfen en Loopen, in tegendeel
een voortreflyk Middel. 104 Natuerlyken inltinct wanneer den Wyn zii goed doen. 105 DERDE AFDEELING. De verdere befaemde Middels, welke op onder Joheide tyden tegen den Roodeloop \ijn aengepre\en. $. I.
In Roodeloop kan men onmogelyk een eigen in Soortmiddel Specificum htbben. ic6
Deze, welke ik voorgeftelt hebbe, kan men als zoodaenige beichouwen. 107 §. I L
Vitrum ceratum antimonii ten onregt als een groot Middel beroemd. 108 Is een gevaerlyk Middel in Rtodeloop 100



INHOUD. 399 §. III.
Cortex peruvianus heb ik heilzaemer dan den Cortex fimarube in Roodeloop bevonden. ho. §. I V.
Den Heer Percival heeft den colombo "Wortel zeer fterk aen geprezen "* §• V.
Infgelyks den Hoogleeraer Gaubius den Radix Lopejiana. 112 §• V I.
Den beroemden de Haen het Poeder Lyfmachi*. 113 $■ VIL
De gutta gamba die men met de Gummi gutta niet moet verwiffelen. ir4 $ VII I.
De Codaga pala oft Conefte-baft mede een Middel teeen den Roodeloop. IJ>
5. IX.
Den Cortex guav*.
§. X.
Den Cortex poegerebt.
§. XI.
Cortex mangoftan£ alle Middelen tegen den Roodeloop. 117 §. XII.
Heyerman roemt zeer de Rave pechurim oft Fav<e
ibid,
pecartro- $. XIII.
Den Heer de Jean Cceur de Boeuf oft Offen-hart. 118 §. XIV.
Wiehelmus Sfarke de Tabbab-boom bafi ibid. §. XV.
Hagstrom de Nux vomica, Strycbnos Foliis ovatis, Caule inermi. ir9 §. XVI.
Chxb-ac een Aftiekfei van Wyngaerd-ranken. SAi-



4©9 INHOU D.
§. XVII. Martin-et het Alkali volatile Fluor. i2a
§. XVIII. Den kwik, Mercurius, is zelfs' in den Roodeloopniet onbeproefd gebleven. Md. %. XIX.
Wegens de floppende oft adjlringerende Middelen. ïbidt % XX.
Geheime Middelen waer van de bereiding ons nog onbekend zyn. iaj
DERDE AFDEELING;. Oorzaeken, welke den Roodeloop tot gevolg 'hebben.
Bd Oorzaken konnen uit veelerlye t'faemenloopende ontftaen. 124 Is pf een bederving des Dampkring, bederving der
Vogten. &c. " 12^
Den Roodeloop ontftaet zeer dikwils na dat de Rotkoorts
een tyd gewoed heeft. 125 Als mede in dp heetfte Zomer-maenden. &c. Md. Voorgaende jaeren , een menigte Rotkoortfen gehad, voor
al-eer. den Roodeloop Onder ons uitbrak. 128 Gebrek aen Water is ook een oorzaek van Roodeloop. 129 D'oorzaek is zelden oft noit in 'teten van Vrugten te
zoeken. 13e Lof, vermogende en uitwerking der Vrugten in alle
Rotziektens. 133 De Groenfels en andere Aerdgewaffen konnen bczwaer-
lyk een ooizaek van Roodeloop wezen. 134 Schrik en vrees kan mede geen Roodeloop verwekken. 136 Treurwaerdig geval by Montanus aengehaeld. 137 D'oorzaek des Roodeloop kan infgelyks uit geen iniec-
ten ontftaen, 340 I>e waerfchynlykfte oorzaeken voorgeftelt, 141



INHOUD. 4°1 VIERDE AFDEELING.
Of 'er verfchil. is tujfchen tfoorzaeken onzer Rotkoortfen en die, welke den Roodeloop tot gevolg hebben.
BE Rotkoorts en Roodeloop, hoe verfchillende in uitwerking, erkennen maer een en de zelve oorzaek. 143 Nadere bewyzen er van. t.l fissLius Aurelianus heeft den Roodeloop een Rbeu-
matifmus der Darmen genoemt. 14 -
Waerom de ziekmaekende Stof zig zoo gewillig naer^ ^
de Darmen begeeft. 14 Reden waerom den Loop federt de laetftatwaeh. jaeren ' ons Land t'elkens heeft bezogt.
VYFDE AFDEELING. Onderfcheid en verdeeling des Roodeloop.
BE meefte Schriftftellers zyn het niet eens wegens de verdeeling des loop. _ Dwaelingen en verkee rde denkbeelden welke daer uit
ontfproten zyn. Eenvoudige verdeeling des Roodeloop. I5 Verfcheide naemen diemen den Roodeloop heeft gegeven. 157 In welk jaergetyde den waeren Loop gemeenlyk regeert- tbt^ Die in 't voorjaer regeert, is op wyd na zoo gevaerlyk niet dan in 'tnajaer.
ZESDE AFDEELING. Kenteekens des Roodeloop.
BEfchryving der Ingewanden waer in de zitplaets des Roodeloop is.
kenteekens die eenen waeren Roodeloop verzeilen. 162 Door welke kenteekens den goedaerdigen word erkent. 163 Zoo mede den gen;n die met een Ontftekings Koorts is verzeld.'
Kenteekens des kwaedaerdigen Loop. 164 Kenteekens des langduerigen Loip. ibidï



402 INHOUD.
De Bjoeds ontlafting gefchied door verfcheuring de?
kleyne Bloedvaten. &c. Dit Toeval, waer voor men zig het meeft ontftelt, is
egter minft te vreezen. iMd. Wanneer den Roodeloop niet kwaedaerdig is, ftinken
de Afgangen niet. 167 By zeer kwaedaerdige is den Stank groot. ihd. De Koorts by eenen niet te kwaedaerdigen Loop is
meeftal van weinig aenbelang. 168 Blyft die voorddueren, dan word zy kwaedaerdig en
van een rotte geaerdheid. 169 Den kwaedaerdigen Loop is van den beginne af met
Koorts verzeld. 170 Kenteekens wanneer den Loop gevaerlyk zal zyn. 171 Kenteekens wanneer hy min gevaerlyk oft goedaerdig
zal wezen. 173 Kenteekens door welk men de zitplaets des Loop kan
onderfcheidèn. ibid.
ZEVENSTE AFDEELING. Voorlegging des Roodeloop.
BE voorzegging in hevige Ziektens is niet altyd zeker. 175 Den Loop is voor Kinderen, oude Luyden en zwangere Vrouwen altyd gevaerlyk. 177 Afkeerigheid van alle fpyzen in den Loop is kwaed. 178 Rykelyke Braekingevan Gal en bedorve Stoffe in den
begin is goed. 170 Geringe Afgangen en groote Perfingen in den begin
is kwaed. ibid, Groote Bloed-ontlafting in een gevoorderd tydperk
is gevaerlyk. ibid. Hoe meer de ftof van het natuerlyk kouleur verfchilt,
des te fiegter is den toeftand. 180 Noit mag men in den aenvang op het getal der Stoelgangen letten. i8t Hevige Buikpynen zyn gevaerlyk. ibid.



INHOUD. 403.
Hik , Sprouw, Benouwdheid, zyn zeer gevaerlyke toevallen in den Loop. Groote Kragteloosheid, koude der uitwendige Leden, het geheel wegzinken des Pols, verdwyning der Pynen zyn alle verfchynfels van een na by zynde dood. 183 De uitkomft by den Roodeloop is altyd twyffelagtig. 184 Kenteekens wanneer den Loop een gelukkige genezing
voorfpeelt. , l8*
Geen Ziekte is meer aen weder inftorting onderworpen. 187 Wanneer een Lyder maer fpoedig hulp invoordert, is den Loop gemaklyk te genezen. »***■
AGTSTE AFDEELING.
Genezing van den goedaerdigen Roodeloop.
DE genezing heeft op zig zelfs niet veel te beduiden. i83 De ondervi; ding is den beften leermeefter. 189 Dwaeling van verfcheide Schriftftellers. Leefwyze en welke middelen men eerft moet gebruiken. 191 Het veel drinken is een groot middel in Roodeloop. 192 In 't begin der ziekte zyn de zuere Ontlaftmiddelen beter. 193 Den Rhabarber doet op 't einde des Loop meerder dienft. ibid. Wanneer de Braekmiddels in aenmerking komen. 194 Hoe lang de Ontlaftmiddelen moeten vervolgt worden. 195 Door fterke Purgeermiddelen worden de Scybala eerder
tegengehouden dan ontlaft. _ ï9l
De Scybala door krampen tegengehouden, worden niet
zelden voor een Taffio hyfterica aenmerkt. 198 De Braekmiddelen komen fomtyds nog den veertienden dag in aenmerking. 199 Wanneer den Afgang door verflapping blyft voorddueren. 20 1 In den aenvang mag men niet aenftonds tot pynftillende middelen overgaen. 203 Wanneer de lymige middelen in aenmerking komen. ibid. Op de kragten des Lyders moet men altyd de, grootfte aendagt veüigen. 204



4°4 * INHOUD.
By da genezing van alle Loopen moet men zorgvuldig agtgevcn dat de voeten warm worden gehouden. 205
Wat men by een wederinftorting zal doen. 207'
Hoe men die Lyders zal behandelen, die geen hulpmiddelen willen gebruiken. 208
Geneeswyze der zwangere vrouwen. ibid.
Geneeswyze der kinderen. ZOy
NEGENSTE AFDEELING. Genezing van den Ontftekings Roodeloop.
"Jpv En Ontftekings Loop is ruim zoo gevaerlyk dan *Li/ den kwaedaerdigen, 210 Door welke kenteekens hy te onderfcheidèn is. 211 Gewigtige ftelling van Pringle. 212 Een Lyder kan den pols vol en hard hebben, dog
geene ontfteking aenwezig. 213 De fchriklyke verwoefting in voorgaende tyden, meeftal by gehrek van kennis. 214. d'Aderlaeting een groot middel in Ontftekings Loop. 216 Wat men naer d'Aderlaeting zal doen. 217 Klyfterien komen zelden tot de lydende plaets. 218 Als de pynen groot zyn, mogen de pynftillende middelen gebruikt worden. 219 Wanneer het Koud-vuur de darmen heeft bezet, hoe
dan te handelen. 220 Den Intefiimm re Hum kan ook door ontfteking aengetaft worden. 221 Hoe dezen ftaet te behandelen. 222
TIENDE AFDEELING. '
Genezing van den kwaedaerdigen Roodeloop, welken met Rotkoorts is verzeld.
•^vr Iets is zoo gevaerlyk dan een mifflag in dezen te begaen.
Kenteekens die zig in den beginne voordoen. 0,24.



INHOUD. 405
be pynen zyn niet altyd evenredig met'het gevaer
der ziekte verzeld; 225 Wanneer de Afgangen rykelyk zyn, is 'tgevaer groot. 226 De ontlafte ftoffen zyn ook zeer veranderlyk. Verfcheide toevallen by dezen ftaet verzeld. ibid. Wat vermogen den Infiinüus by deze ziekte heeft. 227 De Toevallen doen zig meermaeis zeerbedekteiyk voor. 229 Meermaels is de Dyffenterie zoo kwaedaerdig, dar zy
het waere Opprobrium Medicorunt is. ïbtd. Hoe de genees-wyze moet begonnen worden. 23a Het woord kwaedaerdigheid is aen de Maetfchappye veel fchaedelyker geweeft als de uitvinding van het Buskruid. 23r De Braekmiddels zullen de Lyders by dezen toeftand
beter verdraegen als de Purgeermiddels. 232 Thans nadert het oogenblik, dat ik te regt het Struikel blok der genezing mag noemen. 233 Geheel de aendagt moet op de kragten dés Lyders
geveftigd zyn. , a3* Welke Middelen als dan te pas komen. 2315 Met de voorgeftelde Middels kan ik zonder waen my beroemen, de meefte Idopige Lyders herftelt te hebben. 233
ELFSTE AFDEELING.
Genezing van den langduerigen Loop. "Tj^En langduerigen Loop word eerft in den voordJLi' gang tot een bezondere foort. 239 Hy ontftaet meeft-al uit verzuim, verkeerde beftiering. ibid. Den langduerigen Loop is zeer hardnekkig, voor vele
doodelyk &c. 249 Hoe moeilyk en verdrietig dezen Toeftand is, egter
mag men noit wanhopen. 241 Het waere Geneespunt dat men moet betragten. 24*2 De leefwyze moet zeer gere'gelt in agt genomen worden. 244 Langduerigen Loop, welken met verzweiring der Darmen verzeld , is dén a'ierKevaerlykften. Z45 Hoe dezen ftaet te behandelen is.



4c6 INHOU D.
TWAELFSTE AFDEELING.
Noodige voorborgen, die men volftrekt by de onderfcheide Roodeloopen moet in agt nemen.
"•fr^E eerfte zorg die men voor den Lyder zal hebben, ■Suf is de zuiverheid. 247 De zuivering van Logt is den grondfteen der genezing. 248 Het doet my leet te moeten zeggen dat de zuiverheid
niet wel word nagekomen. 250 Aen de zinlykheid moet ik. myn meefte geluk in 'tge-
nezen toe-te-fchryven. ibid. Ik oeffende ontrent dit voorwerp een uitnemende
ftrengheid. 251 Alle lugtige Vertrekken moeten by voorkeur uitgeko
zen worden. 253 By koud en vogtig Weder moet men een vuur laeten aenfteken. ibid. Een koude, vogtige en togtige Logt is zeer nadeelig
in den Loop ibid. Zoo lang de kragten het dulden, moet den Lyder het
bed veriaeten. 2^4 Zyn voeten moeten wel warm gehouden worden. ibid De Afgangen mogen geen oogenblik in de Vertrekken
blyven ftaen. 255 Door het aenfleken van Jenever-bezien, Buskruid, waeffem van Azyn kan men den bedorven Dampkring op een vermogende wyze verbeteren-. ibid. Een Moleken in de Venfters dient als een Ventilator, ztf Zoo lang een Lyder zig zeiven behelpen kan, is
hy gelukkig. ibid. By nagten heeft hy hulp noodig. 259 Met den Spysregel moet men zeer omzigtig en gemae-
tig zyn. . ibid.
Lyders, die pas genezen zyn, moeten allen omgang met ander Zieken vermyden. ibid»



INHOUD. 4°?
DERTIENDE AFDEELING.
Aenmerking over de Dranken en Spyzen in den Roodeloop.
| I-
•rvr-Iets van zoo veel aenbelang in 't begin des Loop
J^l dan veel drinken. 260
In geen Ziekte is 'er grooter begeirte tot verfchillenden dranken. 262
Geenen drank vermogender dan die van No. 118. ibid.
"Wanneer Lyders van alle gemengde dranken een afkeer hebben, hoe dan te handelen. 263
Als de pynen hevig zyn moeten de dranken lymig wezen. 2Ó4
Is den Loop met zwakheid en Rotkoorts verzeld, dan moeten zy verfterkende zyn. *btd.
De hoeveelheid van alle dranken. 265
§. II-
ï)e verfcheidentheid van Spyze brengt dry gebreken voord. ihid'
De veelheid van Voedfels in den Loop is fchaedelyk. iiid-
Hoe meer men onzuivere Lichaemen voed hoe meer men ze beledigt. 2^6
Geen verderflyker Spyze in den Loop als Bouillion. ibid.
Dwaeling van Zimmerman in den Spysregel. ^ 267
Den Spysregel moet naer de oorzaeken der Ziekte ingerigt worden. 2^
Ryft, Garft en Brood pappen zyn de befte Spyzen in den Loop. 269
In den L,op met Rotkooorts moet de Spyze met Wyn aengezet worden. 27°
De rype Zomervrugten zyn in den Loop zeer vermogend. a7I



4^3 INHOU JD;
VEERTIENDE AFDEELING.
Onderfcheide Toevallen, die men bnder 'ïbeloop des Roodeloop waerneemt.
$■ 1
. Y% E Toevallen heb ik met voordagt in den Loop des <^ werk agtergelaeten. 27j Afzbnderlyk verhandelt beter verftaenbaer. s73 §• II.
KOORTS. ibid. . §• II i.
DORST, SITIS. &n
&. i v.
i BRAEKING, FOMITUS. 27* §• V. PYN, DO LOR. % VI.
SLAEPELOOSHEID. a83 $• VII. PERSING, TE NESMUS. 284 §. VIII. MOÈILYK WATEREN, DTSUR1A. BRANDENDEN PIS, ARDOR URINJE. 286 §. I X.
UITZAKKING DES ENDELDARMS , PROCIDENTIA ANÏ. 2g3 $■
VERLAMMING VAN HET SLOT DES ENDELDARM, PARAL1SIS SPH1NCTERIS AN1. 289 f. XI.
DEN HIK, SINGULTUS. 200 S. XI 1. SPROUW, APTB.M. ioa i XII 1



I N II O U L>; 4^
% X I I T.
PEST-BUILE.U:, JN.TRACE..S-; BUEO-NES. 294 §. XIV.
PETITSEN, PRTECHIJZ, GIERST-JJITSLAG, ERUPTIO MILIARIS. 236
§• x V.
KRAMP, SPAS MUS , STUIPTREKKING, CO NFULSIO. ■ Md.
VYF TIENDE AFDEELING,
Naween of gevolgen der Rotkoorts en
Roodeloop.. 399
Welke gevolgen men onder de Naween moet begrypen. Md.
s- 11-
ZINKINGS PYN, RHEUMATISMUS, VLIEGENDE JIGT, ARTHRITIS FAGA. 300 §. I I I.
HARDNEKKIGE VERSTOPPING, CONSTIPATIO. 302 % . I- V.
ONTLASTING VAN BLOED BY IDEREN STOELGANG. 3°3 $. V.
VERZWEIRING DES ENDELDARM. 304 t VI.
ONWILLIGEN AFLOOP DES STOELGANG. 306" §. V I I.
WINDEN, FLATUS, B 0 RBQRTGMI* 3°7
$. VIII.
OBSTRUCTIEN , VERSTOPPING', 0 BSTRUCTIONES. 3=8
G g



4io INHOUD.
§. I X.
GEELZUGT, ICTERUS. gl0 $ X.
WATERZUGT, HTDRGPS. 3ri §• X I.
DOORLIGGEN, VERSTERVING, GANGR-ENA, 314 §. X I I.
TUSSCHENPOOZENDE KOORTS, EEBRIS INTERMITTENS. 3I£
S. xiir.
XJlTTEERENDE KOORTS, FEBRÏS ÜECTICA. 317 §. X I V. SCHURFT, SCABIES. 318
ZESTIENDE AFDEELING. PROPHTL^XIS MEDICA, VOORBEHOEDENDE GENEESWYZE ^9
% 1.
De Rotkoorts en Roodeloop zyn befmettende Ziektens. ibid.
Het befte Voorbehoedmiddel is de foberheid in Spyze. ibid.
Wyn, en Brandewyn zyn mede zeer heiizaeme Middelen. 32(J
Moeten maetig gebruikt worden. Md.
Den Godsdienft verpligt ons, onzen Evenmenfch by te ftaen. ^2Z
Maer deze pligt heeft haer bepaeling. ibid.
Ons vifieten in die bedrukte tyden moeten kort, dog 2secr opmerkzaem zyn. 323
By ider Polstafting moeten de Vingers gerynigt worden, ibid.
Telkens, wanneer men een Lyder nadert, zal men wat Campher, Calmus &c. in den mond hebben. 325
Noit zal men nugteren ter bezorging zyner Zieken uitgaen. 326



INHOUD. 4"
Zoo lang een epidemique Ziekte voordduert, zal men zigzoo weinig mogelyk, met Vleefch voeden. &
De groote vermoeidheid, en alles wat de Uitwaeflèming kan ftremmen, moeten op het zorvuldigfte ^ vermyd worden. . 3
Alle warme wateragtige Dranken moet men m die tyden ook vermyden. 3 J
Over het draegen van Fontanellen &c.
Wat men moet doen wanneer men het minfte ffwaer^
word. _ , _
Het veel bezoeken van Vrienden en Gebueren, moet bv een Lyder verboden worden. 33° % II.
Voorzorgen die de Oppaflers en Ziekebediende dienen ^
naer te komen. 33 De zinlykheid moet hun boven al aenbevolen worden. W. De Lugt in de Vertrekken dikwils vernieuwen. ihd. Dikwils hun Handen wallenen. 333 Noit zullen zy in de Zieke vertrekken eten. ibtd. Schrik en vrees moet uit hun gemoed verbannen worden. 33+ Slot des Werk. 330 Tafel van Gaubitjs. 34o Tafel der geneeskundige Voorfchriften. 34*
EINDE.



GOEDKEURING.
D It derde Deel der Aenmerkingen op de Rotkoorts en Roodeloop , van den zeer ervaeren en menfchlievenden Heer van Bavegem, zal niet minder nuttiglyk als de twee voorgaende in het ligt gegeven worden. Gend 3. Meert 1790.
G: F: DE GRAVE, 2?. k. . H: J: DE GHEUS, 1. c.