VERHANDELING Omtrend de Weersgesteldheid en Ziekten der VEREENIGDE NEDERLANDEN, UITGEGEEVEN door. de NATUURGENEESKUNDIGECORRESPONDENTIE- SOCIËTEIT, / N 'sll AG E. I. DEEL. /jV 'sGRArENHAGE, By A. van HOOGSTRATEN iff £ c c x c i ym Ex Legato VERRIJST. lint os, {ƒ Fimum Cxli pruediwre mertm Cura fit, ac Patrhs (ultusfM bebitusque Userum. VlRGILIUS»  . Nil font in arte mtdica utiïius, quam fuccedentes fibi ad invicem conjtitutiones confcrre, ut rtcta medendi methodus inflitui poffct, quoties eadem tempora ao iidem morbi rt~ currerent. —— R A M A Z Z I N I.  VOORBERICHT AAN DEN GEËERDEN LEZER. "^i/y kunnen thans het genoegen hebben onze Landgenoten te berichten 3 dat agtervolgens het nieuw en verbeterd plan der inrichting dezer Sociëteit,, veele nieuwe leden zich verbonden hebben het vervalle Gebouw dezer heilzaame Maatfchappy wederom te helpen oprichten. Daar wy te vooren alleen de waarneeming ontüngen van éénen Geneesheer^ die hoe naaukeurig ook zynde^ nogthans door medehulp van verfcheide Geneesheeren in elke Stad y daar de gelegenheid zulks toe* 2 kat,  iv • 'V Ö O RBERICHT. laat, veel meerder aan het oogmerk dezer Sociëteit, voldoen zouden, hebben wy hoop, daar dit bereids in voornaame Steden van dit gemeenebest ■ plaats heeft, alwaar Gezelfchappen van Geneesheeren opgericht zyn, welke met vereenigde poogingen elk Jaar een naauwkeurig verflag der ziekten in hunne Stad voorgevallen zullen opmaaken en aan deze Sociëteit toezenden, eene naamvkeurige bundel van welgeflelde waarneemingen aan onze Leze-ren te kunnen mededeelen. Dan daar dit plan eerst in het •midden van voorleden Jaar is bekend gemaakt, konden wy niet verwagten daar van in het afgeloopen reeds de vruchten te zien. Alleen om aan onze verpligting te voldoen geeven wy dit Stuk .uit, het welk met betrekking tot 'sGravenhage de waarneemingen be-  VOORBERICHT. v bevat getrokken uit de aantekeningen van den Mededirecteur Thuessinck; die van den Heere van der Sande op dezelfde leest gefchoeidj die van den Heere Elckma leverende de Waarneemingen van de Ziekten der laatile maanden van het jaar 179.3. door vericheide Geneesheeren aangetekend, en door dezen Geleerden Heer by een verzameld; en van nog eenige andere Corresponderende Leden. —i Wy twyffelen niet of wy zullen in het volgend Jaar meerdere Verhandelingen, welke ons toegezegd zyn, bekomen , en daar door anderen Steden aanfpooren om op eene gemakkelyke wyze ook het hunne, tot het algemeen nut, en tot de kennis der Vaderlandfche Ziekten toetebrengen. Daar hier in 'sHage de Directeuren, die Medicina DoCtores zyn, zich * 3 ver-  v[i V O OIR BERICHT. verbonden hebben om gezamentlyk hunne Waarneemingen te vergelyken, en na daar uit een geheel gevormd te hebben uit deze hunne Waarneemingen ook Corallaria te trekken, met verzoek aan alle Heeren Correspondenten om insgelyks by hunne eige Waarneemingen zodanige Corallaria agter aan te voegen, als zy oordeelen, dat uit hunne Waarneemingen kunnen getrokken worden. • Met miert moeten thans Directeuren melding maaken van het verlies der Sociëteit toegebragt door het afflerven een hunner medeleden, den Wel Edelen Geftrengen Heer en Mr. Philippus van Swinden, 'sLands Advokaat, die tevens ook was Thefaurier dezer Sociëteit, een man wiens kunde, vriendelyke ommegang, blaakende yver, weimee-  VOORBERICHT. vn meenende poogingen, en naauwkeurigheid veel heeft toegedaan tot in (land brenging dezer inrichting, en die tot zyn dood toe onvermoeid in zyne arbeid tot welzyn van de Sociëteit is geweest. Dit verlies hebben Directeuren het genoegen van vergoed te zien door de Verkiezing van den Wel Edelen Geftrengen Heer en Mr. Patyn Secretaris van 'sHage als Mededirecteur, door zyn Wel Ed. Geur. aangenomen. Tót Thefaurier is benoemd den Mededirecteur Ar- NOLDUS VAN DE LAAR Med. Doel. — Voorts door het vertrek van den Hoog Geleerden Heere Thomassen a Thuessinck, welke tot Profejfor Medicina Pratlica aan het hooge School te Groningen is aangefield, de plaats van Directeur opengevallen "zynde, is daar toe aan-  vin VOORBERICHT. aengefteld den Med. Doéïor JaCob Covyn ter Brugge , zullende de Heer Thuessinck, als doar toe verzogt zynde , als Lid Confultant, Thefaurier en Correspondent te Groningen zo veel mogelyk in deze betrekking voortgaan, deze inrichting van dienst te zyn VAAR WEL 'sH ac. v,, ANT. LAURILLARD dit FALLOT. den 9 ÜÖober 17 94- Societ. Secrct.  9 91 O g 5Ü, jt JC JfC jt VAN DE NATUUR- en GENEESKUNDIGE CORRESPONDENTIE - SOCIËTEIT IN DE VEREENIGDE NEDERLANDEN, opgericht in 's ÏIAGE, Voor 't Jaar 1793. In de Voorberichten van de laatfte uitgegeevena Verhandelingen hebben Directeuren telkens moeten klaagen over eene vermindering van cof* refpondeerende en contribueerende Leden d:r Sociëteit. Met leedwefen hebben zy moeten ondervinden, dat, ondanks alle hunne wehneenende pogingen, dit verval vrfn tyd tot tyd is toegenomen, en hierom hebben zy in ernlligc overweeging genomen, welke middelen men zouda kunnen in het werk ftellen, om den geheden ondergang van deze voor onze Inwoonderen zo nuttige Inftelling voor te komen. Directeuren zyn van oordeel, dat onvoorziene oorzaaken voor een gedeelte daartoe aanleiding gegeeven hebben, maar dat dezelven voor een volkomen redres vatbaar zynde , -kunnen en behooren uit d.n weg geruimd en verbeterd te worden , wanneer zy zich vleijen, dat een ieder, wien het belang zynef A Mede-  co Medeburgeren ter harte gaat, zich beyveren zal om tot'dit gewigtig oogmerk, zo veel mogelyk' mede te werken. 6 3 ' De nuttige, doch zeer omflagtige Metenoiogifche Waarnemingen en Tafelen, welke geduurende de eerrle Jaaren van eenige Plaatfen geregeld wierden ingezonden, zyn van verre de meetel ot geheel agt^rgebleeven, of maar zeer onvolkomen toegezonden. Dit veroorzaakte niet alleen eene merkelyke verttaaging in het uitgeeven der Verhandelingen, maar Zelfs eene zekere venvarring, welke veeJen dusdanig mishaagden, dat zy zich allengs der Sociëteit onttrokken hebben, h.t welk wel dra ten aanmerkelyke vermindering van het Fonds der Sc cieteit, en een moeilykheid om de noodige kosten tot het drukken te vinden, te weeg bragt. Dit was te meer drukkende voor de Sociëteit, daalde Werken niet in het openbaar verkogt, maaiden Leden alleen gratis toegezonden wierden. Het klein, getal van Éxemplaaren , 't Welk hier door verfpreid wierdt, geraakte in te weinige handen, om een algemeen nut te kunnen doen, cn anderen te kunnen aanmoedigen, om in dezelve deel te nemen. De Verhanr elingen, door de Correfpondenten van tyd tot tyd ingezonden, 1"ebben ook niet alle aan de verwagtïhg van Directeuren, en aan het Plan der Inltelling voldaan, dewyl al fommigeu nutte-  C3) nutteloos omflagtig waren, andere enkele Naamlyften van ziekten opleverden. De Berichten waren in de agt Iaatfte Jaaren zodanig fchaars ingekomen , dat dezelven niet genoegzaam waren om in geregelde Stukken te worden uitgegèeven, en om deze rede hebben Directeuren voorgenomen , om dezelven alle by elkander in een Boekdeel liittegeeven, en op deze wyze , om zo veel dit iri hun vermogen was, deze geheele gaaping in te vullen, waarby tevens beffóoten wierdt, om daarmede het voorgaande werk te fluiten, en in het volgende jaar onder een andere Titel de Verhandelingen op een zeergemaklyke, korte engefchikte wyze, wederom uit te geeven. Directeuren noodigen op nieuws alle Geneeskundigen van ons Vaderland uit, om met vereeiifgde poogingen wederom dit Werk op te vatten : vooral noodigen zy de Gezelfchappen van Geneesheeren in grootere Steden, de Doctoren van Diaconien,Godshuizen en publieke Geftichten, om met elkander gemeenfchaplyk hunne Berichten op te ftellcn , en aan de Sociëteit toe te zenden, wanneer Directeuren zich vleyen volledige Berichten van elke Plaats te zullen leveren, waaruit men den onderiingen zamenhang der Ziekten, de regte bronnen der morbi poimlares beter zal kunnen opfpeuren. Het is met het grootfte genoegen, dat Diree- A a teureii  C4) teuren vernomen hebben, dat zich in verfcheide voorname Steden van dit Gemeenebest, dusdanige Genoodfchappen van Geneesheeren verbonden hebben, en reeds werklyk bezig zyn, om zodanige Berichten op te ftellen. Daar de ondervinding Directeuren geleerd heeft, dat men met geen mooglykheid van alle Phatfen van Nederland volledige Weerkundige Tafelen na het eerfte Plan der Sociëteit bekomen kan., hebben zy voorgenomen, om thans alleen hunne Correfpondenten te verzoeken , om zo ved mogelyk op de geftcldheid van Weer en Wind te letten, en ten minften de voornaamfte Winden , en de hoogfee, laatfce en middenüand van den Barometer en Thermoter voor elke Maand aantetekenen. TopographifcheBefchryvingen van diePlaatfen, die in 't voorgaande Werk nog niet befchreeven zyn , Geboorte-, Trouw- en SterfLyften zullen aan Directeuren welkom zyn. Het ware wel te wenfehen, dat de Geneesheeren in elke Plaats zich vrywillig verbinden, om dc Gcftorvenen, met opgaaf der Ziekte, aan de Secretarien aan te geven , ten einde men op de gterflyften behoorlyk konde ftaat maken. Eindelyk moeten Directeuren den Correfpondenten er'i neren, dat het groot oogmerk der Societeic hierin beAaat, dat men den warren aart en geneefing der Ziekten, welke uit den zamen- loop  C5 ) loop der oorzaaken op elke Plaats ontftann, mvorfche. Zy verlangen dns geen blooteNaamlyst van Ziekten in elke Maand waargenomen; ( noch ook geen wydloopig verhaal van Geneeskundige gevallen , maar alleen een duidelyke en beknopte Befchryvins: van het beloop, toevallen en geneefing der Ziekten, en hierin kunnen zy HuxHAM en Stoll niet genoeg als modellen aanpryfen. Zy meenen hier egtcr geenzints uittefluiten zodanige gewigtigc gevallen , welke een omflagtiger Befchryving vorderen, en die mörM chronici, welke in de eene plaats, en op den eencn tyd, gewooner als op den anderen zyn, en dus wel de^elyk tot de Geneeskundige Geichiedenis behcoren. Ook verlangen zy , dat men het verband der morbi chronici met de doorgaande Ziekte, naga. Voorts hebben Directeuren het volgende, befloten. I. Dat de nieuwe Verhandelingen op kosten van het Genoodfchap gedrukt, ten voordeele van hetzelve publicq zullen v?rkogt worden. II. Dat aan elk Lid, Mecenaat, Confulent, contribuerend of hono-air Lid en Dona teur een Diploma bthoorlyk getekend en gezegeld zal ter hand gefteld worden. A 3 III. Dat  III. Dat in elke Plaats een der Leden M IM?» °™ .Lyst van alle ^euen m dat Departement optemaaken en aan den Secretaris toe te zenden; zullende de Lyst der Leden voor het eerde Stuk gedrukt worden IV* ^!^Lede° Zulk" een Exemplaar van de Werken dei- Sociëteit gratis, eer die m 't publiek worden uitgegeeven, ontfangen. V. De Correfpondenten zullen Jaarlyks voor 3 & Maart hunne Berichten inzenden, om dezelven nog in 't zelve Jaar te kunnen uitgeeven. Vl. Directeuren behouden egter aan zich de vryheid , om de Verhandelingen te bekorten en te veranderen , egter daarvan te voren aan de Zenders kennis geevende. VII. De Berichten zullen voortaan met het hoofd-Departement van "sHage beginnen, en met eenige /Aanmerkingen en corollaria gefloten worden, VIII. De Verhandelingen van het voorgaande Jaar zullen altyd in het volgende gedrukt en uitgegeeven worden, zullende het eerfte Stuk de eerfte Jaaren 1791, i?5>2 en 1793 bevatten.    waarnemingen OMTRENT DE LUGTSGESTELDHEID EN ZIEKTEN VAN In het Jaar 1791. DOOR E.J. THOMASSENa THUESSINÏCi A. L. M, Med. & PM. DocJ. January. G eduurende deeze geheele Maand hadden \vy vogtig eri koud weer, zo dat flegts een heldere dag in dezelve wierd waargenomen. Van den 1 tot den 4, den dag der nieuwe Maan, was de wind veranderlyk, N. NW. en ZW. regenagtig en koud: op den 4 hadden wy fneeuw met een weinig vorst, welke reeds den 5 ophield, wanneer de wind uit het zuiden waaide met zoelen regen en buijen. Den 15 waaide een heldere N. wind: van den 16 tot den 22 was de wind A NW,  2 Bericht van NW. cn donker/ Van den 11 tot het einde der maand, was de wind Z. met w. rrhén regen. Met het begin der maand waren 'er weinige Zieken, dan binnen weinige dagen vermeerderde derzelver getal aanmerkelvk. Door den aanhoudenden regen v.derd de uitwafeming belet, de vaste deelen verflapt, 'en de vogten verdikt, en hieruit ontftonden veele rheumatieke, ilymagtige en jigtige ongemakken. Dan deeze namen, naar mat- van de verfchillentle lighaamsgefteldheden, ouderdom en temperamenten der lydcrs verfdrillende gedaanten aan. Sommige hadden zinkingagtige zeere keelen,, andere zinkingagtige pynen in de borsc, welke door fpaanfche vliegen en zagte uitwaasfemende middelen wierden verdreeven. By veclen waren de onderkaaks-klieren flerk opgezet, waarby zich een ligte koorts met heevige tandpyn voegden, welke door buikzuiverende middelen, het aan'eggen van verzagtende pappen en mondfpoelingen en daarna door ligte zweetmiddelen binnen weinige dagen heritelden. Deeze toevallen waren egter nu en dan flegts voorboden van etn nalaatende koorts van een zamengeftelden aart. De ziekte nam haar begin met een plaatslyke pyn in het een of ander deel, wdke gewoonlyk met hevigheid het hoofd, de borlt of ook wel de ledematen aangreep. Na dat deeze pyn eenige dagen had aangehouden , wierd zy verzeld met eene meer algemeene pyn in '1 hoofd, d r rug en lendenen , maar vooral met eene ondraaglyke en borende pvn der beenen, plaatsverwisfelende ril- lin-  's Graven h a g e 3 lingen , beurtlingfche verwisfelingen van konde en warmte, een witte flymagtige tong, papagtigen en fomtyds f naaklozen mond, drukking en bezwaardheid omtrent de maag, walging en braaklust. Deze koorts kwam tegens den nagt aan met koude, gevolgd door hitte, fomtyds met hitte alleen; by zommigen was een volftrekte flaaploosheid, by anderen wederom een onweerftaanbare neiging tot flapen, "s morgens ging de koorts of geheel af, of had ten minften een merkelyke remisfie. Dit was het algemeen beloop der koorts, dan by fomn igen was zy geheel onregelmatig, zodat fomtyds de zieke eenen geheel vryen dag had, doch ook fomtyds op eenen dag twee aanvallen van koorts kreeg. Deze koorts was langduurig en zeer hardnekkig, zodat zy van den lyder het grootfte geduld en van den geneesheer de uitterfte oplettendheid vorderde. Gemeenlyk was ik genoodzaakt in het begin wegens de plaats1-yke pyn en vrees voor ontfleking eene aderlating te doen. Het bloed was zeer dik, en een weinig tot- ontlteking overhellende. Na de aderlating liet ik veel van een losmakenden en-verdunnenden' drank drinken, waardoor de ft' f, in de eerfte wegen opgehoopt, beweeglyk gemaakt wierd, en den volgenden morgen door een braakmiddel kon ontlast worden. Wanneer 'er uit de opgezetheid des buiks, en het vlokkig wit of geelagtig beflag der tong agterdogt ontftond van zwaare en aan de ingewanden vast gehegLe iloffen, moesten 'er geduurende eenige dagen ontbindende afkcokfels mee midden zouten gebruikt worden, om dezelve be* A 2 weeg-  4 B É R I C II T VAN weeglyk te maaken, waarna een purgeermiddel ee e groote hoeveelheid taaije flymagtige ftoffen deed losfen. Met deze behandeling was men dikwyls verpligt, weeken lang voord ^e vaaren , terwyl alle bittere middelen, en vooral de rhabarber, de ziekteverergerden en de koo ts vermeerderden. Door het te vroeg aanwenden dezer middelen zag ik eens een geelzugt geboren worden, welke door een langdurig gebru k van zoute ontbindende middelen overwonnen wierd. Somtyds was deze koorts gepaard met andere toevallen, vooral met pvnlyke en moeijelyke waterlozing, hardnekkige zinkingagtigc pynen &c., welke alleen door ontbindende purgeermiddelen wierden weggenomen. _ Aanmerkelyk waren in deze maand de zinkingagtige buikpynen , buik - en perslopen, welke ik zeermenigvuldig zag by vrouwen en heden, die zwak en aandoenlyk van geitel waren. Deeze ziekten waren gedeeltelykflym - en gedecltelyk ontfreking-en vooral zinkingagug Zy begonnen met vliegende en plaatsvenvisfelende pynen, welke zich eindelyk op de maag en ingevv-aden plaatlten, wanneer 'er walging llymagrign braking, gedurige doch ydele persfingen de ingewanden en "blaas volgden, de pols was meest zeer klein en ingetrokken, dikwyls hard en gelf annen ,"de tong of rood,of flymagtig en wit, de buik harden opgezet, de ontlading was zuiver flymagtigen het water zeer dik. Zomiyds waren deze buikpynen van eene hevige remitteerende koorts verzeld. Wanneer men in deeze ziekte zo als gewoon- Jyk-  s'Gravenha ge. s Jyk reeds voor myne aankomst gefchied was rhabarber toediende, wierden alle de toevallen aanmerklyk verergerd, en de pynen allerhevigst, met verheffing van koorts. De pynftillende middelen waren zeer nadeelig, en de opium fcheen de pyn wel voor een oogenblik te ftillen, dan daarna de ziekte zeer te verergeren. Eene ruime aderlaating, emollierende en verzagtende Hovingen des buiks, een aanhoudend gebruik van verdunnende en verzagtende dranken, fpaanfche vliegen op den buik aangelegd, fomtyds ook aan de beenen, het wryven met fpir. fal. ammon. en amandeiöly, weekmakende verzagtende infpuitingen , en het warme bad, deeden hier den uitmuntendlten dienst. De natuur redde zich meest door een zagt zweet en een dik wit gez^t water. Deeze ziekte is zo wel door den uitmuntenden Sïoll befchreeven, dat ik hier desfelfs eigene woorden zal laten volgen, te meer, daar ik meermalen gezien heb, dat deeze ziekte, die in ons land, in alle vogtige winters,onbegrypelyk gemeen is, van veekn niet gekend en verkeerd behandeld word. Quosdatn ajjidui dolores aldominis crucia„ bant , postquam artus dolers cejjaverant, „ vel etiam artus una & intefiina doluerunt^ „ Colicos hofct cruciatus ab rheumate intera» „ nea obftdtnte credidimus. Qiribus venter „ hoe modo doluit, fimul alvus fluxit, hi mu,, cum pendulum, velut raharum fperma ejje t, foltt, vel etiam qualis in calculojorum ari„ nis obfervatur, in fila du&ilis; crebro „ torminofe 3& cum tenesmo dsjecerunt, identi* A 3 „ dem  6 Bericht van „ dem cacaturientcs. Mucum hunc fiibinde fan,, guis tingebat. Morbus dyfenteriam refe> ,, rebat, fanavi tarnen ut rheuma intefii- norumphlogiflicum, vencefe&ionibusfanguinem ,, lardaceum exhibentihus, cataplasmate, fotu- que abdsminis tmolliente, & potu tepido, ,, mucilaginofo, mucilagine potiffimum gummi „ arabici. Dolore omni profligato, fubinde „ collecla au&ior faburra excuti ore potuil tuto, 6? debuit. Diarrhaam, ft qua „ reflitarat ob induEiam inteftinorum lubricii tatem, emendaverunt infufo - decoBum radicis arnicct, amara^ interpofitis fubinde parego,, ricis ,&vinum aufierum. Qj/idam difficulier .^ cum ardore mingebant; malum hoe Jubito 3, nonnunquam, pragreffb part is cu jus dam altc rius dolore veluti defiillatorio, nunc vero diffi-- pato, accefit, rheuma veficte appcllabamus. „ Potustepidiemollientes &cataplasma confimih „ dolenti pubi&' perinao admotum prof uit." (a) Van deeze ziekte verfchilde en in natuur .en in hevigheid de colica Rheumatica Sellii, welke ik reeds, als te voren hier meermalen waargenomen, befchreven heb.- Deze ziekte I valt in kwaadfappige en aan buikverftoppingen meer onderhevige menfehen, ten minlten heb ik dezelve in die geitellen het meeft gezien , waarin ik verftoppingen der lever en der bloedvaten des onderbuiks vermoedde: er fch\nt zich in deeze menfehen een atrabilaire, jigtige ft of op de (*) Rat. Med. T. III. p. 71.  S"G RAVEN II AG ï. t de ingewanden te werpen, welke de allerhevigste en onlydelyklte pynen en perfingen te weeg brengt: in het begin bepaalen zich de pynen gemeenlyk tot de dunne darmen, dan naderhand verfpreiden zich dezelve door het geheele lichaam , en vooral worden de geledingen der armen , handen en voeten door deeze fcherpe ftof aangetast, terwyl er zich rondsom de geledingen pynlyke en veerkragtige zwellingen opdoen, even als wy dit in de jigt waarnemen.De ziekte fchynt dus niet rhtumatifch maar arthritifch te zyn, niet zoo zeer haaren oorfprong aan belette uitwaasfeming, als aan een gebrek in de werktuigen der fpysvertering, verichuldigd te zyn, hoewel koude en andere uitwendige oorzaaken tot derzelver opwekking aanleiding kunnen geven. Wegens de hevigheid der toevallen is men fomtyds genoodzaakt in het begin der ziekte aderlatingen , warme baden en emollierende middelen te gebruiken, fpaanfche vliegen op den buik brengen fomtyds eene oogenblikkelyke verligting aan, dan ik heb meermaalen ondervonden, dat oploffende middelen, gepaard met opwekkende dingen, welke de fcherpe jigtftof door het zweet en water loosden, het duurzaamfte nut aanbragten. Het fal. CC. met opium, en vooral een langduurig gebruik van zoete kwik met fulph. uur, antimon. bragten de zeekerite en befte hulp aan. Door deeze middelen kregen de zieken een verligtend zagt zweet, een zeer dik wit gezet water, en loofden een menigte zwate pekagtige ftoffen. Of fchoon de toevallen van deze colica, welke ik, hoewel niet menigvuldig, egter alle A 4 jaar  g Bb*icht van jaar waarneeme, met de colique de poitou overeenkomen in toevallen, is egter de natuur daarvan zeer verfchillende, en het is daarom van belang , dat men dezelve wel onderfcheide. Het lood colyk luiftert zeker het best na abforberende middelen met rhabarber, en daarna doen verffcerkende middelen de befte uitr werking, daar dezelve behandeling, na myne herhaalde ondervinding, in deze colicanadeelig is. Fehruary* Deeze geheele Maand was, even als de vorige, zeer koud en regenagtig. Van den i tot den 5. regende het doorgaans, hierop volgde den 6 vorst met een NW. wind. Den 7 ZW. nevelt agtig. Den 3 NW. en koud. 9 Z. 10 N. 11 NW. met buijen. 12 N. en helder. Van den 13 tot den 20 was de wind veranderlyk Z. ZW. met doorgaanden regen, aofmeltende fheeuw met NO. wind. 21 ZO. helder. 22 ZW. met nevel. 23 ZO. 24 Z. van den 25 tolden 23 heerfchte een koude N. wind met verdwynende fneeuw. Dezee geheele maand was meer doorgaande koud en nat dan de maand January, ofichoon zy voor 't overige daarmede veel overeenkomst had. De ziekten waren egter nu meer zuiver zinkingagtig cn flymerig, en die Ziekten, welke uit een flymagtige verdikking des bloeds, en een ophoping van fiym in de verfchillende ingewanden ontdaan, waren nu algemeen heerfchende. Hoest, Benaauwdheid, Kortademigheid, Hoofd- pyn,  S*G RAVENHAGE. 9 pyn, Verkoudheid, Slymberoerte waven de meest gevvoone ziekten. Zy vorderden eerst eene kleine aderlating om den omloop des blocds te bevorderen, en daarna kragtige flymbrekende middelen. Omtrent den 10, wanneer de koude N. winden de overhand hadden, zagen wy het meest zuivere en ook met een weinig ontfteking gemengde zinkingagtige ziekten, zinkingagtigc pleurisfen, coliquen, doorlopen, roos en zwellingen der halsklieren, welke met eene kleine aderlating, fpaanfche vliegen, en eerst ontbindende vervolgens met openende laxeermiddelen moesten behandeld worden. Wanneer op den 20 de wind NO. waaide, fcheen zich de rheumatifche ftof op de ingewanden te zetten, en veroorzaakte by veelen de te vooren belchrevene persloop en buikpyn. Dat de Podagra dikwyls met graveel en aambeijen verwiszelt, heb ik meermalen waargenomen, ik 'had hiervan deeze maand een aanmerkelyk voorbeeld. Een podagrist, die dikwyls een herken aambeyenvloed had, kreeg deeze maand fterke perfingen op het water met loofing van zwart bloed, verzagtende middelen deden geen nut, het gebruik van poejers met aluin en gummi kino en Opium, en een afkookfel van brandnetelen met falebwortel, flopte de bloedwatering, veroorzaakte een algemeen verligtend zweet, waarop een geregelde aanval van podagra volgde, die den lyder volkomen herftelde, zonder dat hy daarna wéder eenig ongemak der blaas gevoeld heeft. Maart. Het weer was de geheele maand meest zagt, A 5 maar  lo Bericht van maar ten opzigte van natheid en droogte zeer veranderlyk, zodat wy fommige fchoone en warme lente dagen, en aanftonds daarop ftortregens en ftormen hadden. De maand begon met fneeuw en een NO. wind, waarop een ligte vorst volgde, welke twee dagen voor de Nieuwe Maan veranderde in fchoon helder zagt weer, met een veranderlyken wind, die.Z. ZW. en W. was. Den 9 waaide een heldere N. wind. Van den 10 tot den 20 was de wind W. of ZW. met een zoele heldere lugt. Den dag van de nagtevening op den 21 hadden wy koude noordelyke ftormwinden. Den 23 ging de wind na het NO. en wierd eindelyk NW.tot den 26, waarna dezelve weder naar het N. en NO. liep, met kouden nevel. Met het begin der maand hadden wy veele zwaare verkoudheden, welke met buikpyn verwisfelden, roos, zwelling der onderkaaksklieren, by kinderen waren de wormen menigvuldig en die fcrofuls hadden, leeden daar aan nu zeer vee1. De koortfen waren zinkingagtig, doch met ontfteking en gal gemengd {rlimmatico-wflammatorio - biliofa). Zy begonnen met pyn dooide leden, zeer zwaare hoofdpyn, bcnaauwdheid en pyn omtrent de maag, buikverlïopping, een rood opgezet met geel gemengd wezen, een geele papagtig beflagen tong, een volle fnelle pols. De koorts was remitterende, kwam's avonds met lterke rilling en koude aan, waarop brandende hitte met yling volgde, doch tegens den morgen met een fterk zweet afging. Het bloed was in deze koorts weinig ontftooken, dan de ader-  s'Gr.avenhage. 11 aderlating verligt» de hoofdpyn. De tongwierd niet tegengaande het vroegtydig gebruik der. braak en purgeermiddelen droog en brandig. Eens zag ik in deze koorts reeds den zesden dag den geheelen mond en de keel met fpruuw bedekt, de zieke wierd llaapzugtig, de pols klein en bevende en het hoofd meer opgezet. De verfchyning van fpruuw in den beginne of in den ruuwen ftaat der ziekte voor den 7den dag is door Boer.have, van Swieten en Ketelaar voor zeer gevaarlyk gehouden, Stoll befchouwde de fpruuw als een teken van onreine ftoffen in de eerfte wegen. Ik heb feldfaam eenige fpruuw zien verfchynen, dan tegens den ndenof i/den dag, wanneer zy meest verligting aanbragt en meest altyd een nadere crifis op den ao aanduidde. In dit geval was het alleen een kenmerk van een opneming van ftof in de vaten, welke reeds in het begin der ziekte zich van een gedeelte derzelve zogten te ontdoen, en dus een molimtn critkum, doch onvolkomen, en niet genoegzaam om zich van de geheele ziekteftof te ontlasten. Egter was het raadfaam in dit geval door zagte emollierendc Middelen, mondfpoelingen en pappen om de keel, deeze poging te helpen. Dan daar onder deeze behandeling de toevallen toenamen, en de ziekteftof voor 't grootfle deel in 't bloed was opgenomen, oordeelde ik het nodig, volgens den raad van van Swieten, den koortsbast toe te dienen, waardoor niet alleen de kwyling en beurtlingfche opkoming en afvalling der fpruuw bevorderd, maar op den u den dag een critifche ruime pislofmg, en op den 13 een fterk zweet be-  ti Bericht van bevorderd wierd. Hierna volgden tekenen van gekookte ftoffen in de ingewanden, welke door zagte laxantia wierden ontlast, eindelyk wierd het water den 17 dag troebel, en 'er volgde een volkomen crifis met een wel gefcheidcn zetzel in 't water. Over't algemeen waren deeze koortfen gemakkelyk door een aanhoudend gebruik van zagte laxeerende middelen weg te neemen. Wanneer tusfchen den 8 en 13 der maand de wind Zuidelyk en warm was, waren 'er veelen die gal en flymagtige brakingen en doorlopen hadden, zy herflelden door het wegnemen der galagtige oorzaak en het opwekken der belette lüwaaffeming. Wy hadden geduurende deze maand vcrfcheide lyders aan beroerte, onder anderen wierd ik by een fterk man geroepen, die zeer zwaarmoedig van geitel zynde, gewoon was zeer onmatig in het eeten te zyn. Hy had den voorgaanden avond na gewoonte onmatig voedzel genoomen, 's nagts had men hein hooien danfen over zyn kamer, des morgen» vond men hem volkomen beroerd, met zwaare ftuiptrekkingen,uit zyn ooiwas veel bloed gelopen, offchoon men by het naaukeurigst onderzoek geen uitwendige belediging konde vinden, hy was aan eene zyde geheel lam, daar de andere altyd ftuipagtig was, hy braakte veel fchuim en galagtige ftof, zyn pols was zeer hard en fterk. Nadat ik hem ruim had adergelaten, zyn hoofd had laten fcheren en omflagen van koud water 'er omleggen, tragted; ik door een veer in de keel te brengen, hem te doen braken, vooral om dat de maag zeer  s'Gravenhace Ij zeer opgezet was, dan hiertoe was geen mooglykheid, door het geftadig woelen raakte de laadband los, en niet tegenftaande hy zeer veel bloed verloren had, bleef de pols hard. Met veel moeite gaf men hem prikkelende darmin* fpuitingen, en men bragt het zo ver, dat hy eene dr. fcatnmom'um inkreeg. Dienzelven avond wierd hy weder adergelaten, en 's nagt gebeurde hetzelve ongeluk, dat de laadband losfprong, waardoor wederom een zeer zwaar verlies aan bloed ontftond. Hy fcheen door deze herhaalde ontladingen bedaarder te worden, en op den 4den dag was hy volkomen by zyn kennis. De ziekte bedaarde langzaam en hy herftelde volkomen. 'Er is by my geen twyfFel over of de eerfte oorzaak dezer beroerte moet in een al te groote ophoping van voedzel, en hier door veroorzaakte drukking op de onderbuiksvaten, waar door het bloed belet wierd naar beneden te vloeijen, en dus in de borftholte en het hoofd opgehoopt wierd, gezogt morden. Dan, zoude het raadzaam geweeffc zvn, hier, ter wegneming der oorzaak, een braakmiddel toe te dienen ? Immers zoude tfer door eene nog grootere ophoping van bloed in 't hoofd veroorzaakt zyn. Door de aderlating in tegendeel wierd de onmiddelyke drukking in het hoofd weggenomen , terwyl men door clyfteeren den onderbuik zuiverende, gelegendheid gaf, dat de ftoffen zich naar beneden konden begeven. In dit geval hebben zekerlyk de verbafende ontladingen van blced, welke geen redelyk geneesheer zoude hebLen durven aftappen, dezen  14 Bericht van lyder het leven behouden. En waarlyk, wanneer ik alle gevallen van beroerte, die onder myne behandeling gevallen zyn , overwege, moet ik bekennen, dat alleen diegenen, waarin ik in het begin ruim en herhaald bloed ontlaft heb, de gelukkigfte geweell zyn. Spaanfche Vliegen kunnen weinig afleiden, wanneer men die by de Aderlaatingen vergelykr, en ik meen over het algemeen waargenomen te hebben, dat dezelve in 't begin veel meer kwaad, dan goed uitwerken. De Heer Grant fchynt my dus al te zeer de Braakmiddelen te pryfen, en ik geloof, dat deeze behandeling alleen in «en zeer zeldfaam geval te pas koomt. De geleerde Burserius waarfchuuwt dus te regt tegens deeze middelen. Omtrent de Voorjaarsnagteveninig, wanneer 'er koude N. Winden waaiden, begonnen de Voorjaarskoortfen meer de overhand te neemen, zy kwamen nu fchielyk en onverwagt aan met hevige koude, zwaare hoofdpyn, walging en braking, en deze toevallen waren zomtyds zo geweldig, dat zy een waar boord geleken , zommigen vielen door de hevige aanval in flaauwte. Anderen hadden deeze zelve Koorts, doch onder de gedaante van eene alledaagfche tulTchenpozende Koorts, waar van elke aanval met duifeling, hevige hoofdpyn, drukking en benaauwdheid, en walging begon. Deeze vorderde herhaalde aderlatingen, braakmiddelen en ontbindende laxantia. Het was een galkoorts met ontfteking gepaard. Pleuris en peripneumonie met toevallen van onreinheid in de eerfte wegen, en een galag-  's Graven iiage * 1$ tig ontdoken bloed, wierden door aderlatingen, verzagtende pappen, en zuure ontbindende purgeermiddelen genezen. — Alle ziekten waren gedurende deeze dagen gal en flvmagtig met ontdeking gemengd, wy hadden veel roos, neteluitflag, en peripneumonia notha, welke alle de/elve behandeling, namelyk aderlating en ontladingen, vereifchten. April. Gedurende hetgrootde gedeelte deezer maand hadden wy byna Zoomerweêr, het welk nu en dan door een zagten regen vervangen wierd. Van den i tot den 6 was de wind N. of NO., op den derden hadden wy eene Zonsverduiftering, die hier zigtbaar was. Den 6 en 7 was het warm regenagtig weer met ZW. wind. Van den 8 tot den n was de wind doorgaans 's morgens ZO. tegens den avond O. en warm. Den 13 en 14 W- en ZW. met warmen regen, 15 —- 17 ZO. helder en warm. Van den 18 tot den 20 W. of ZW. wolkig. Den 21 Z. en zagten regen tot den 25. Van den 24 tot den 26 wolkig met W. wind. Van den 17 tot den 30 N. en NO. wind:n met kouden regen. In het begin, der maand, wanneer de dagen warm en de nagten koud waren, zagen wy veele catarrhale ziekten, die met gal gemengd waren, vooral zinkingagti;>e zeere keelen, baftaart pleuriffen, galagtige boorden en coliquen. Verfcheide menfehen, die in den voorgaanden herfd andërendaagfche koortfen gehad had-  16* Bericht vaw hadden, wierden nu weder daar van aan* getaft, en dit had niet alleen plaats by die geene, welke door koortsbaffc waren weggenomen, maar ook by anderen, die de koorts of van zelve of door oploffende middelen waren kwyt geworden, by verre de meeften verdreef ik de koorts alleen door het gebruik van oploffende geneesmiddelen. De aanhoudende of remitterende koortfen welke over het algemeen de overhand hadden, waren febres ardentes of caufi Hippoc rat is, en offchoon by fommige de ontfteking plaatslyk, by andere meer algemeen was, droegen zy egter alle de kenmerken van dezelve ontftekingagtige galkoorts. De ziekte kwam fchiclyk en onverwagt met zware koude en rilling aan, hier op volgde of een pyn in de zyde die de ademhaling belette, dog veelal over de geheele aangedane zyde zich verfpreidde, zware hoofdpyn, roodheid van 't wefen, met een geelagtigen weerfchyn, van *t begin af aan een fterke neiging tot rafen, drooge roode tong meest zuiver, doch ook wel geel beflagen, meestal een zware brand hitte en droogte in de keel, onophoudelyke walging en neiging tot braken, de koorts kwam des nademiddags altyd met kóude aan en verminderde aanmerkclyk tegens den mor' gen veelal met zweet, het water was zeer galagtig en met een zwaar rood zinkzel bezet. By die gene die plaatslyke ontftekingen hadden , vertoonde het bloed zich galagtig ontdoken, dat is, de korst was zeer geel taay en als gefmolten vet, tcrwyl het bloedwater groeii  'sGiAVïNHiGÊ 1? groen zag. By de overigen was het bloed weinig ontftoken maar fchuimende, geel en Zeer teder. De eerften verdroegen dus ruimere en meerdere aderlatingen ■, tetwyl by de laatften de aderlating nuttig was in het begin der ziekte, doch geenzints een tweede verdraagen wierd. Na de aderlating zoude het zeker in dit geval aangewezen ge wrest zyn een braakmiddel te geven; zodra 'er geen pl atslyke ontfteking was, of de aderlating de pyn had weggenomen, waren de braakmiddelen ook allernoodzakelykst, dcwyl dezelve de Hoofdpyn en Benauwdheid wegnamen en gemeenlyk de volgende verheffing aanirterkelyk verminderden; zo lang egter de pyn in 't ademhalen aanhield,heb ik alleen by de zuuragtige dranken een weinig Tart. Emttkus gevoegd, waardoor dikwyls de maag op eett gemaklyke wyze van veel galagtige ftof ontlast wierd, terwyl 'er tevens een heilzame doorloop ontftond, welke de ziekte zodanig verligtte, dat niet alleen de koorts Verminderde, maar ook de pyn allengs, naar mate der ontlasting van galftof, verdween. Ongetwyfeld behoorde deeze.ziekte tot de fhuritis biliqja, Welke door Bianchi, Guidet en naderhand door Stoll waargenomen en uitnemend befchreven is, de welke door de ouden reeds waargenomen door latere Geneesheeren is over het hoofd gezien, wanneer wy intusfehen de befchryvingen deezer Geneesheren met de onze vergelyken, zal het blyken, dat 'er een aanmerkelyke ontltckingskoorts mede gepaard was, welke het vroegtydig gjB blink,  ï§ Bericht van bruik der braakmiddelen in deeze ziekte belettede, en de aderlating noodzaakelyk maakte, welke ook altyd verligting te weeg bragt. Intusfchen heb ik in deeze epidemie meermalen waargenomen, dat door de herhaling der aderlatingen de koorts heviger en de pyn zwaarder wierd, wanneer de ontlasting zo wel door braakals purgeermiddelen fomtyds niet alleen de pyn in de borst verminderde, maar zelfs geheel wegnam. De natuur was zeer geneigd om de gal door ftoelgangen uit te voeren, en deeze waren over het algemeen zeer veilig en namen de ziekte fpoedig weg. Offchoon ik niet geloof, dat men altyd purgeermiddelen in de plaats van braakmiddelen in galagtige ziekten geven kan en dezelve zeker in de eenvoudige zomergalkoorts nadelig zyn , heb ik egter meermalen gezien, dat in onzepleuritidesbiliofa, welke zelden van ontfteking geheel vry zyn, de braakmidddelen de ontfteking vermeerderden en dat men dus met dezelve voorzigtig moest zyn , daar in tegendeel zagte emeto - tathartica^ waartoe ik meest het emeto<■-eatharticiim van Tissot gebruikte, welke ligte braking, doch veel meer een dooiloop bevorderden, zeer veilige en heilzame hulpmiddelen waren, waardoor de gal na de ingewanden gelókt, en vermogend ontlast wierd. Te gelyk met de pkuritides Mliofai zag ik ook Ware angina biliofie; behalven alle tekenen van galkoorts, welke periodifch remittteerde, was de keel gezwollen en donker rood, de aderlating bragt niet de minfte verligting aan, httgeftdecl vermeerderde hierdoor de koorts en  's G R A V E N » A G is." i£ en hitte aanmerkelyk, het bloed was niet ontftoken ,maar dun en teder, terwyl de tong groenagtig was. De natuur redde zich ook in deeze ziekte door een galagtigen doorloop, welke door een zagt morgenzweet vergezeld wierd. Wanneer ik egter dit zweet door uitwaasfemende middelen wilde bevorderen, keerden de pyn en zwelling der keel, met alle de overige tekenen van galkoorts weder, die egter aanftonds weder wierden weggenomen, door het herftellen van den galagtigen doorloop. By diegeene, welke de koorts met eenen doorloop en zware buikpyn kregen, was de gal zeer beweeglyk en wierd gemeenïyk door een of twee braakmiddelen uitgedreven, waar na door zagte laxeermiddelen een galagtige doorloop volgde, die de koorts binnen drie dagen tot een geregelde anderendaagfche koorts deed overgaan , welke door aanhoudende laxeermiddelen ook fpoedig geneezen wierd. Van denzelvett galagtigen aart waren de opzettingen der ondérkaaksktieren, roos en uitilag, welke nu meenigvuldig gezien wierden; alle verergerden door uitwaasfemende middelen, terwyl een braakmiddel, en daarna een door laxeermiddelen te weeg gebragte diarrhé dezelve geheel en al wegnamen. Geduurende de laatfte dagen dér maand hadden de pleur itides en peripneumonLt biliofa, dat byzonder, dat 'er niet tegenftaande de ruime ontladingen door braak-en purgeermiddelen, waar door de ziekte overwonnen werd, 'er egter plaats verwiffelende pynen in de borst overbleven, Welke door herhaalde fpaanfcheyliegen en anB a timonialia  £0 Bericht v a w timonialla overwonnen wierden. Op dien tyd was he: weer vi gtig en zoel , en de uitwaasferaing dus ligtelyk belet. De eigenlyke febris aphthofa is over het algemeen in dit land een lèldfaam verfchynzel, ik had gelegenheid dezelve in deezen tyd waar te neem en. Een vrouw van een teder en aandoenlyk geitel, wierd door zwaare benauwdheid en hoofdpyn aangepast, welke om den anderen dag met een lgte koorts verzeld waren, de tong was wit heilagen en papagtig: na het gebruik van oploffende en laxeerende dranken, wierd zy op eens hevig benaauwd, met een zwaare rocknyrmg der borst, welke toevallen door het ontladen van veel zwarte doffen bedaarden. Dan den volgenden dag wierd zy op eens do.pr een moeyelyke flikking en een gevoel als van een bal in de keel aangetast, waar by zy v:el heldere pis loofde. Daar ik dit toeval als hyderisch befchouwde, gaf ik een zenuwdrankje. Den volgenden dag was de keel droog en de benauw, had meerda-. Egter volgde er e n goede nagt en de benauwdheid was merkelyk minder; ik vond toen de flikking moeilyker en de keel zeer rood, en hier en daar met wirte pruuw bezet, deze vermeerderde den tweeden dag, doch (p den derden was de geheele mond en keel zodamg met fpruuw overtogen, dat daar uit een moeyelyke ademhaling en ligging ontdond, den /den dag kwamen de Honden, welke de ziekte verügteden, dan dewyl de zieke zeer zwak was, gaf ik den kooitsbast. den i2den dag kwam een nieuwe bezetting van  'sG r a v e n h a G t. 21 van fpruuw, en zodanigeèïi onroftfgh^de'rl flaaploosheid, dit ik genoo i'zaafet was o/>/otb te geven. Dit verwekte een'ftetk zweet, waaroor <.1e fpruuw verdween. Off-'hoon 'er nu {/een fp uuw meer aanwezig was, verheften de benauwdheden egter om den anderen dag^ doch lang/.aroerhand verdween ook dit toeval, doordien de zeke 'snagts zweette, een derk wit bezinkzel in 't water had en veel flymagtige rffgaftgeM kreeg» Offchoon hier de fpruuw uit een fcherpe dof ontftond, welke waarfchynlyk va i een cath i ral-n am was, zag ik duidelyk, dit de natuur her zynen eigenen weg wilde volgen, en de fcherpte onder de gedaante van fpruuw in den mond ontladen, terwyl op dien tyd a:Ie overige ontladingen de fpruuw weerhielden, en groore benauwdheid veroorzaakten. De Heer GrANT fpreekt ook van deeze fpruuw en was ook van begrip, dat men de Natuur hier ongeftoord haaren gang moeft.laarer» gsaa, en alleen de fcherpte door verzagtende en doorfpoel nde middelen moest tragten te mnigen, terwyl alle ontladingen, en vooral ook Samentrekkende middelen en opiaten nadeel aanbragten. Mey. De koude NO. winden bleeven van het begin tot den 10 aanhouden met geftaadigen regen, den 11 wierd de wind W en het weer helder. Van den 12 tot den 16 waaiden 'er NO. en NW. winden, den 16 en 17 W. Den 18. NW. 19. N. 21. NW. met een h^^rp koude, van den 22 tot den 24. was. B3  ca Bericht van het weer helder en matig warm met W. wind, 25 NO. wolkig en koud. 26 Q. en helder van den 27 tot den 30 NO. en helder. De koude NO. winden veroorzaaakten in het begin der maand catharrale koortfen, zin- . kingaguge zeere keelen, roos, zweeren in den mond, en by veelen fpruuw, of fchoon de ziekten anders uit haaren anrt niet hevig of kwaadaartig waren. By eenige kinderen zagen \vy flikzinkingen vooral wanneer zy reeds eenigen tyd te vooren gehoest hadden 9 en daar na onvoorzigtig aan de lugt waren bloot gen fteld geworden. Ik had geduurende deeze dagen wederom gelegenheid het nadeel der braakmiddelen in beroerte te zien, hoe zeer dezelve ook aangeweezen fcheenen. Een mager flymagtig en met buikverftoppingen bezet man, wierd na dat hy een fterke ontlading gehad en te gelyk veel bloed door de aararbeyen was kwyt geworden , op eens beroerd gevonden, en lag zonder beweeging en gevoel ter aarde, een ander geneesheer had een aderlating gedaan en een purgeerdrank voorgefchreeven. Zyn bloed was dik en flymagtig, de ademhaling ronkende en de pols langfaam. Hy deed alle pogingen tot braaken en loosde een weinig dikke llym. Ik liet 2 grein braakwynfteen in water fmelten en by gedeeltens inbrengen. Dit veroorzaakte een ilerke braking van veel dikke taaije flym. Een prikkelend lavement had geen ontlading te weeg gebrag-. Ik vond hem na eenige uuren bleek, ingetrokken, met moeijelyke ademhaling, fnorkende, met zeer weinig kennis, hy bragt de eene  'sGravenhage. 23 eene hand dikwyls na het hoofd, terwyl de andere zoo wel als het been geheel verlamd waren. Niettegenftaande by naderhand door darminfpuitingen veel gal en flymagtige ftoffen kwyt raakte, begon het hoofd en de 00gen te zwellen, en hy ftierf nog dien zeiven nagt. Door de natte koude wierd de galagtige gefteldheid nu merkelyk verminderd, en daarentegen de flymagtige en caiharrale in defzelfs plaats gefield. Hier door waren de ziekten in het begin met ontfteking gepaard, en vorderden aderlatingen, waar na oplosfende middelen vereifcht wierden om de taaje flymagtige ftoffen te verdunnen en los te maaken : na dat deeze ontlast waren, deeden de uitwaasfemende middelen en fpaanfchevliegen den meefteii dienst. Omtrent het midden der maand hadden wy veele tuffchenpoozende koortzer?, welke alle aan een belette uitwaasfeming, na dat het lichaam verhit geweest zynde, koude gevat had, haaren oorfprong verfchuldigd waren. Zy hadden alle draaijingen, zwaare hoofdpyn, benauwdheid en een drukkende pyn omtrent den hartkolk. In het begin van den aanval braakten zy veel gal en na eycrdooren gelykende lloffen, op het einde van eiken aanval was 'er een rood bezinkzel in het water, de tong werd na deezen aanval meer geelagtig bella?gen, en het water was weinig en wierd met moeite geloosd. De brakingen, welke of door de natuur of door kunst verwekt wierden, deeden hier den meesten dienst, en hier door wierd een B 4 ver-  £4 Bericht van verbaazende meenigte fabirra biliofa ontlast, Zommh.e krecgen na het v;erde, andere na hec vyf'de acces van koorts eenen uiiflag rondfom den mond, waar na de koorts aanftonds wea; bleef, Ik was egter te raade nog langen t"d een doorloop te onderhouden, waar door ouk alle myne lyders zonder weder inftorten hu'ibld vxi.'iden. Een remitteerende galkoorts zag ik in een zwaare r^os overgaan, welke door den damp va i warm water, debeat" Op een andere plaats egter fchynt hy niet van het gevoelen van Grant te zyn. „ Morbo biliofo per fe vf. nunquam convenit „ Cum extracto fanguine bïlis domitore acrius in,, furgat et liberiusin Janguinem irriiat, ft vero „ bil is per corpus dijfufa, tam etiam piethor a fpecicm cum febre valida, ftrangulationem mi' „ nitatur yvara manu mittendus fanguis efl. (a) Na myn gedagte behoort men dit laatfte tot de ziekten van July en Auguftus hier te lande te bepaalen, wanneer zeldfaam eenige ontfteeking met de galkoortfen gepaard is, maar de gal minder zuiver en meer tot rotting overhellende is, en 'er tegelyker tyd een faburra putrida ia de maag en ingewanden gevonden word. Na dat door aderlatingen en verkoelende middelen de ontfteking was weggenomen, vertoonden zich fpoedig teekenen van gal in de eerfte wegen, welke aanftonds door braakmiddelen en daar na door purgeermiddelen wierden opgeruimd, of fchoon de lyder zeer zwak fcheen, heb ik dikwyls een braakmiddel het beste cardiacum gevonden. Wanneer de buik opgezet en gefpannen was, .gepaard met een wateragtige dunne fcherpe afgang, heb ik na een braakmiddel met een uitftekend goed gevolg zuuragtige laxeermiddelen toegediend, en daar door den doorloop zien ophouden, terwyl 'er goede ftoelgangen kwamen. Zoo lang de pok fnel en de hette groot was, heb ik noch bittere noch verfterkende middelen toegediend, maar door rype vrugten en zuure drarken met laxeermiddelen gepaard ruime ontladingen onder- C a ) . r. m. t. n. p. 63.  So Bericht van* houlen en hier door de zieken herfteld. In deeze koorts heb ik meermaalen gezien, dat verfterkende middelen te vroeg toegediend, eene allergevaarlykfte kwaadaartige koorts te weeg bragten, ik den dood ten gevolge had. By eenige kraamvrouwen heb ik in deeze maand dezelve koorts gezien, welke zich met hoest en gierstuitflag, diarhé, walging en opzetting des buik? paarde. Door het gebruik van zuure dranken, vrugten, purgeermiddelen bedaarden de toevallen zeer fchielyk. Seldfaam heb ik by kraamvrouwen gierstuitflag gezien, als in den voorzomer, wanneer zich met dezelve een galagtige koorts vereenigde, en hier van heb ik altoos in dit geval ruime onclaftingen laten onderhouden, wanneer door de ftoelgangen in 't gemeen veele oude galagtige en verdopte doffen geloosd wierden. Wanneer op den agtden deezer maand de lug'sgefteldheid geheel en al veranderde, en het weer ruuw en buyig wierd met een konden noorden wind, ontltondcn 'er aanftonds zeere keelen, pleuriffen en diarheen, welke meest galaptig catharraal waren, dan na dat dit weer eenige dagen had aangehouden, wierden devog* ten meer verdikt en flymagtig, zoo dat men Jiu die ziekten waarnam , welke men gegewoonlyk in het najaar in de maand van Octobcrpleegt te zien, vooral de badaard peripneumonie in volbloedige cn bejaarde menfehen. In het begin vorderde dezelve aderlatingen en een braakmiddel, daar na laxantia, dan wanneer men re lang met de ontladingen aanhieid, wierd de dof tayer, de borst droger en de ophoeiling moeielyker. In dit tydftip der $ zieiv-  'SGUVÏ NHAGÏ 51 ziekte deeoVn de fpaanfche vliegen, antimO' nialia & fcillitica met gum ammoniac gepaard, de taye ftof gemaklyk-loozen, terwyl alle uitwaasfemende dingen oogehfchynlyk in deeze ziekte nadeel toebragten. De pleuriffen, welke nu ook menigvuldig waren, hadden ook een geheel anderen aart, zy waren rheumatico inflammatoria. en vorderden aderlatingen, fpaanfche vliegen en cmollitntia, terwyl fomtyds alleen op het einde der ziekte laxantia vereifcht wierden. Op het einde, der maand het weer wedet zeer warm wordende, hadden wy veel galkoortfen, en plcuritides biliofa. Over het algemeen zag men, dat de koortfen met een fteekende pyn in de zyde begonnen, waar voor ik altoos een kleine aderlating deed, doch aanHonds daar op een braakmiddel liet volgen, en hier door wierd gemeenlyk de geneezing iq eens verricht. July. De maand July begon met een W. wind en zagten regen, welke tot den 8 duurden. Den 9 en io was de wind meer noordelyk en de regen kouder, van den ti tot den 13 zoel en vogtia;, van den 14 tot den 16. kouder met een NW. wind. Van den 16 tot den 19 was het brandend heet met een O. wind. 9 W. wind en regenagtig. 20 helder en warm. 22 Z. wind. 24 regen, W. wind. 25 buijig, van den 26 tot den 30 zeer warm ea droog met een O wind. De galkoorts wierd in het begin der maand algemeener, en offchoon 'er door de tufTchenko- mende  8* « e R i c h t Vat* mende koude regen by zommige catharrale toevallen bykwaamen , was egter de febris biliofoputrida van Grant, de febris ft alionariat Deeze koorts was in het begin verzeld met pyn in de regter zyde , dan dezelve fcheen haar zitplaats dieper te hebben, en llrekte zich verder na het epigaftrium uit, de koorts was remitterende , kwam 's avonds met verheffing aan en verminderde des morgens. Deeze pyn lui* fterde na geene aderlatingen, pappen of fpaanfchevliegen , maar fcheen daar door te verergeren. Het bloed was helder rood en zeer teder, zodat by de minfte omroering hetzelve zich met het groenagtige bloedwater vermengde. In het begin was 'er noch walging, noch kvvaade fmaak in den mond, het water was hoog geel en de pols klein en fnel. Dan na dat de koorts eenige dagen geduurd had, vertoonden zich de tekenen van gal duidelyk en vereifchten herhaalde braak-en purgeermiddelen , waarmede dezelve door het ontbvften van veel groene gal zeer fchielyk wierd weggenomen. Geduurende de vogtige dagen dezer maand wierd zoo wel door de koude avonden als ee natheid der lugt de gslttof meer ra de inwendige deelen van het lichaam en vooral de ingewanden bepaald, en hier uit ontbonden galcolyken en menigvuldige doorioopen, de lyders" ondervonden eerst een ongewoone mattigheid en zwaarte door de leeden, de eetlust wierd gebrekkig, de mond fmaakloos, zomtyds bitter, 'er volgde een zwaarte en drukkende pyn in de maag en ingewanden, waar  s'Gravinbagi 35 fcy zich rilling;, gevolgd door meerdere of mindere hitte, volgden, vooral tegens den avond en des nagts, hierop kwamen 'er dunne galagtige geele afgangen. Wanneer men de natuur volgde en de ontlaftingen haren gang liet gaan, of dezelve door zagte laxeermiddelen bevorderde, en tevens het bloed zuiverde door het gebruik van vrugten en zuuragtige dranken , hield gemeenlyk de buikpyn en doorloop van zelf op; dan niets verergerde zo zeer de pyn als de rhabarber, welke dikwyls reeds door de lyders gebruikt was; er ontftond dan hitte, en, koorts , terwyl de buikloop gemeenlyk ophield , en de galftof in het bloed wierd opgenomen* Byaidien de zieke geduurende dezen 'buikloop zich te veel aan de lugt bloot fteide, of in zynen gewoonen leefreegel voortging, kwam er een boord, waardoor de galftof met geweld van boven en beneden ontlast wierd. In deze omftandigheid liet ik door zuure dranken met Manna gemengd, of met Tamarinde-water rykelyk doorfpoelen, wanneer geduurende eenige dagen een heilzame buikloop onderhouden wierd, die den lyder van eene andeis onvermydclyke galkoorts bevryddei Nimmer zag ik zoo veele oogontfteekingen als in deze maand, aderlatingen, fpaanfche vliegen en oogwaters waren hier vrugtloos, ja verergerden de ziekte, de oogen waren geel rood » de pyn was niet zwaar, maar zy konden geen licht verdragen, de tong was zeer geel, de mond bitter, verzeld met walging, en een remitterende koorts. Herhaalde braakmiddelen, zuure di anken en purgeermiddelen namen deze opithaC nil  g4 Bericht van mia hiliofa weg. Van den zeiven aart was da galagtige roos en de zwelling der parotides,\tz\]ie noch door pappen noch door zweetmiddelen ,vnw£ dikwyls door een enkel braakmiddel herftelden. De pokjes. welke hier fporadifch waren, hadden dezelve galkoorts by zich. Een jongeling van 13 jaaren kreeg pyn door de leden, benauwdheid en walging, hy nam hier op zelfs een fterk purgeermiddel, fonder dat hy daar van eenige ontlafting had, 'savonds vond ik hem buiten kennis, zeer benaauwd, met een harden vollen pols, gezwollen aangezigt, roode oogen, brandende huid, een zeer drooge, ruwe, roode tong, de maag en ingewanden waren zeei opgezet en hy waterde niet. Een aderlating veriigtte hem niet, maar na een clyfteer wierd hy iets beter, hy braakte veel gal van een drank met oxymcl. & Tart Emetic, dkn dag had hy verfeheiderie rotagtige ontlastingen. Den volgenden dag had hy nog eenige galagtige brakingen en de pokjes begonnen zich nu te vertoonen. Op den 4 den dag voelde hy zwaare buikpyn, zyn pols was byna natuurlyk, maar hy was zeer zwak: op den 5 den had hy zeer ftinkende ftoelgangen, dan 's avonds was hy wederom comateus, de handen waren koud, de pols traag, de tong zeer droog, de urine zeer brandig, de pokjes ftonden droog en harH. Na dat hy eenige ontlaftingen gehad had, wierd hy beter en de pokjes liepen nu ook haaren gewoonen loop, zonder dat de galkoorts, welke door tydige en overvloedige ontlaftingen en zuuren gefluit wierd, de pokjes verder belemmerde. De  s'GtAVENHAGi: 35 De galkoorts, welke in het midden eh tegens het einde der maand zich openbaarde, wierd genoegzaam altyd voorafgegaan door kleine witte zweeren in den mond, welke verdwynende, doOr de koorts zelve opgevolgd wierden, of ook fomtyds de ziekte vergezelden. By zommigen had deeze ziekte een enkele verheffing des avonds, by andere verhefte de koorts ook tegens den middag. Zelden wierd in't eerst meer dan een dikke flym ontlast, dan na dat de koorts eenige dagen had aangehouden, vertoonde zich de gal meer zuiver, zoo dat zy dan ofvari zelve, of door een braakmiddel in een zeergroöte hoeveelheid met verligting ontlast wierd, gewoorilyk volgden hier op zwartgallige ontlaltingen , en een zeer troebele drabbige pis, welke de ziekte volkomen fcheiddej Geduurende deeze galagtige gefteldheid heb ik veele bloedfpuuwingen gezien, welke ik aan de uitzetting van 't bloed door de warmte toeïchreef; ik heb daaf by geen tekenen van gal waargenomen, en offchoon het bloed niet ont* Itoken was, met vrugt, hoewel fpaarfaam, adergelaten, en veele verkoelende en zuure dranken toegediend; byzonder vond ik, dat het comcominerfap met citroen in dit geval uitnemende dienden deed, en de vogten zodanig verkoel, de, dat de hette en drift der pols daardoor zeer fpoedig gematigd wierd. Auguftüs» De hette was in 't begin der maand ondraagC s fyl  ,^6 Bericht v a w lyk, de lugt was helder, en de wind W., van den i tot den è hadden wy 's avonds zeedampen, welke de lugt verkoelden, van den 7 toe den 11 was de wind NW. en N. met hitte, den 11 en 12 viel 'er een verkwikkende regen. Maar den 13 bragt de ZW. wind weder een zwaare hette aan, die met een O. wind tot den 17 aanhield, wanneer de W. wind, welke fchietyk N. wierd, een gematigder lugt gaf. Van den si tot den 24 hadden wy weder warme dagen, dan van den 2^ tot het einde der maand was de lugt door een NW. wind merkelyk koelder. In het begin deezer maand vertoonden zich aanftonds colica c? cholera biliofa. Het 'galagtig coliecq wierd voorafgegaan door een langdurigen afkeer van voedfel, daarna walging, neiging tot braken, welke gevolgd wierden van fcherpe en vliegende pvnen in het weeke van den buik; vooral aan de regter zyde, de tong was zeer heilagen en geel, de pols fnel, de dorst groot, en de huid zeer heet. Na het drinken van veel verdunnenden drank, gaf ik des avonds een braakmiddel, 't welk zeer veel gal ontlaftte, wanneer de buikpyn gewoonlyk ophield, fomtyds wierden 'er egter ook laxantia vereifchr. Vrugten en verkoelende zuure dranken, waarna de zieken zeer verlangden, deden hier het oogenfch\nlykite nut. De cholera morbus wierd even als de colica, liliofa, door een langdurig gebrek aan eetlust en tekenen van gal in de eerfte wegen vooraf, gegaan: waarop zwaare buikpyn volgde, welke dan in een hevige ontlading van gal var.boven cn van beneden overging. Wanueer deftofmet  'sGravïnhag* 37 gemaklyk ontlast wierd, gaf ik kleine en herhaalde giften van Iptcacoanna, welke de pogingen der natuur onderfteunden, en hierop liet ik de lyders gedurende verfcheide dagen manna Tamarinde of de emulfie van Grant uit Manna & l^artar. folubil. beftaande, gebruiken, op deeze wyze wierd de galkoorts voorgekomen, welke ik alleen heb waargenomen, by die gene, welke tot wegneming van het boord rhabarber, verfterkende middelen, wyn met caneel en geroost brood, en diergelyke dingen gebruikt hadden. Zeer kort daarna kreegen zy een zwelling en opzetting der maag, welks op de minfte drukking zeer pynlyk was, een fnelle zeer kleine pols, en groote hitte der huid. Herhaalde braakmiddelen en laxantia genazen deeze koorts. Die zich onvoorzïgtlg aa*v de koude avondlugt blootltelden en de op^eflurpte gal niet tydig door braak-of purgeermiddelen ontlafteden, kreegen een neteluitflag, puilten over de geheele huid, of ook plaatslyke roos, welke door zweetmiddelen verergerden, en meestal fpoedig door een braakmiddel en daarop volgende purgantia herftelden. De dyfenteria biliofa was een gewoon gevolg van een verfuimde colica biliofa , zy was verzeld van walging, braaklust, pyn in de maag, een geelheid in 'taangezigt, heilagen tong, opzetting des ouderbuiks, hitte en droogte der huid met gedurige en ydele perzingen tot afgang, waar door een weinig flymagtige dunne ftof ontlast wierd. Een braakmiddel en daarna de emulfie van Grant ontlafteden een menigte galftoffen, waarna kleine C 3 gif-  38 Bericht van giften Ipecacoanna de al te groote gevoeligheid; en krampagtigc zamentrekking der ingewanden wegnamen. Gedurende dit galagtig jaarfaifoen had ik veele tuffchenpoozende anderendaagfche koortfen, welke van het begin af aan intermitteerdcn, de aanvallen waren hevig, de koude fterk en langdurig, de hitte zwaar en verzeld van ylhoofdigheid en zwaare hoofdpyn, de koorts vervroegde telkens twee of vier uuren, het water was meest helder, ook wel galagtig en bruinrood, en zette eindelyk een zeer hoogrood bezinkzel. Braak-en purgeermiddelen waren onvoldoende, deze koorts geheal te overwinnen, en na dat de eerfte wegen genoegzaam gereinigd waren , moest ik de koorts met de ckiua wegnemen. Onder de chronifche zieUtens zag ik veel vogtige herpes, welke een langdurig gebruik van antimoniaal en Kwikmiddelen met een decoct gnor. vorderde. Het einde der maand was zeer verfchülend van defzelfs begin, dewyl 'er nu een koud regenagtig weer met NW. wind plaats had. De ziekten bleven egter dezelfde, en vorder-, den ook dezelve braak - en purgeermiddelen, alleen was het nu nodig de ingewanden door verfterkende middelen, tegens een nieuwen aanval te verzekeren. September, In den aanvang deezer maand was hei weer koud  s'Gravenhagü. 2? koud en regenagtig, en de wind W. van den 6 tot den 8 hadden wy helder warm weer met een N W. wind, de wind liep vervolgens n a het Z , terwyl de warmte tot den i 15 aanhield, van den ■ 5 tot den 23 hadden wy een natte koude met W. en NW. winden, waarop een droge koude met een O. of NO. wind tot aan het einde der maand volgde. Dezelve galagtige ziekten bleven in 't begin. der iïi tand aanhouden, ondertuiTchen waren zy geenzints, zoo als dit gemeenlyk op het einde der zoomer plaats heeft, met ontfteeking gepaard. De zomer gal, welke nu nog in de lichaamen was opgehoopt, wierd door de vogtige koude meer verdikt en met flym vermengd. De ftof was hierdoor trager, meer vastgehegt, en veel» minder beweegbaar , zy vorderde dus een langdurige bereiding en oplofïïng, terwyl zy nu niet meer zich geheel en al langs den weg der in-gewanden wilde ontlaften , maar na de behoor-. lyke zuivering der eerfte wegen door het waaV ter en zweetgaaten moest ontlast worden. %.. De zieken, die de galkoorts hadden, gevoelde/fV nu meer een groote zwaarte door de leden, e \ drukkende hoofdpyn, zy hadden een gevoel van-, drukking omtrent den hartkolk,een drogen papa.»-"" tigen mond, ydele braking, een zuivere of witte beflagen tong, een zamentrekking des buiks op de plaats van het colon tramvtrfum. Na het eerfte braakmiddel in het begin der ziekte wierd een weinig dikke gal ontlast, doch zonder dat hierdoor de benauwdheid en walging ophield. De koorts Verhefte des avonds en verminderde des morC 4 gens  ^0 Bericht van gens aanmerkelyk, ja was fomtyds geheel en al tufTchenpoofende. De ziekte was dikwyls verzeld van een dunnen doorloop met veel dorst en hette, zonder verligting Na het gebruik van openende afkookzels met fal ammoniac of polychr. Ö* oxymel, wierd de ftof beweegbaar, en kon door een braakmiddel ontlast worden, terwyl deze zelve folverende middelen den buik genoegzaam open hielden. Hierna moest men overgaan tot zagte diaphoretica als Jpir. Minder. Tra antimonii, fulpk. aur. ant., waardoor de uitwasfeming herfteld, en de overgeble' vene ziekte ftof gemakkelyk door een zagt zweet uitgedreven wierd. Tegelyker tyd zagen wy diarrheen, rheumaïique pynen, angina ferofa, uitflag, hoest, en verkou. beden. Na den 6, wanneer het weer weder warm \yrierd, herkreeg de gal weder desfelfs eerfte Kragt en hieruit ontftonden wederom verfchüJtende ziekten Veele vrouwen hadden nu fterjttg vloeden, welke zo wel door zuuragtige o'htlaftende n iddelen, als door fp< vitrioli &c. lïfn maten der omflandigheqen moeften behandeld worden. 'T De gal, welke door de hette fcherper gewor de noodzakelykheid der emeto - catartica aan. ' Deze een en andermaal herhaald zynde, wierd de ziekte of geheel weggenomen, of ging in een algemene rheumatismus over. Deeze rheumatismus verdroeg geen fpaanfche vliegen, maar in't begin aderlatingen, waarna een braking van zelf aankwam , die een menigte gal en flymagtige ftoffen  6a Bericht van fen ontlaftede, en de ziekte onbegryplyk ver* ligtede Kleine giften van Tart Emeticus Jpecac., & fulphur. aumt., veroorzaakten in 't begin zagte en gemakkelyke brakingen , en daarna een verligtend zweet. De maand ten einde lopende, wierd het weer 2eer koud guur en regenagtig. Hier door ■wierden de vogten verdikt, de eerfte wegen verzwakt, de omloop des bloeds door het geftel der poortader vertraagd, de flym, welke in de ingewanden nestelde, vooral by zittende en werkende menfehen meer vastgezet. Het bloed het welk in de groote takken der ingewanden traag bewoogen en opgehouden wierd, belette de wederkeer.ing van 't bloed naar de regter holte van het hart, en de uitgang uit het linkergedeelte, hierdoor ontftond een ophoping van bloed in het hoofd en in de borst, en veroorzaakte by fommigen gevaarlyke toevallen, welke moeilyk konden weggenoomen worden. By andere veroorzaakte dezelve taaye flym chronifche uitflagen, welke alleen door het behoorlyk ontlaften der ingewanden en buiksvaten konden herfteld worden. De zwellingen der parotidts by kinderen,waren algemeen," in een jongeling van i7jaaren zag ik eerst de eene, vervolgens de anderen parotïs. opzwellen, den derden dag was ook de glandula Thyreoidea zoo opgezet, dat het een kropgezwel geleek, een verwarmende pap, en een decoEL aperkns laxans, genas hem ia zeer weinig dagen. LTST  's G R A V E N H A G 1. 6$ DER GESTORVENEN h's GRAVENHAGE IN DENJAARE i?9h gjanuary , . , Februari/ , . , Maart . . , 73 e^ny ; po Auguflus . . . g5 Septembtr' . , 7 i0I Oïïober • . ; na eelykende heeft, word aangewezen. Van den i o tot den 15 hadden wy een vry fterke vorst met fneeuw. De catarhale koortfén waren nu meest zuiver of met een weinig ontfteking gemengd, rheumatique pleuriffen, coliquen, en verkoudheden &c. vereischten meest na een kleine aderlating, ( 't bloed was met een platte korst voorzien) emollicntia en zagte diaphoretca ■ wanneer 'er een plaatslyke pyn by was, fpaanfche vliegent Veele kinderen, die te voren kinkhoest gehad, en daardoor zwakke longen hadden, wierden op dezen tyd door ftikzinkingen aangetast: het warm bad, een fpaanfche vlieg op de \>orst, en een mixtuur van oxym fcillit en kermes miner voldeed over het algemeen het best: by een kind wierd egter een aderlating gevorderd ,• de clyfteeren deeden in deeze ziekte ook een zeer voortreffelyke uitweiking. Van den 15 tot den 18 was het weer zagt,' en nu zagen wy veele verkoudheden, en catarhale koortzen met een flymagtige gefteldheid. Op den 18 kreeg ik een hevige pleuris by een jong en fterk menfch, by wien den eerften dag alle teekenen van galkoorts waren, die egter den volgenden dag verdwenen, wanneer de ziekte volkoomen ontftekingagtig was. Door herhaalde aderlatingen de ontfteking gebrooken hebbende, onderhield ik door clyfteren en laxantia E 2, zag-  63 Bericht van zaste buiks ontlaftingen. In 't begin was het bloed zeer ontftoken, naderhand rheumatrfcn, wanneer ik metvrugt fpaanfche vliegen liet aanleggen. De ziekte lcheidde zich eerst door ontlaftingen, daarna op den 9 dag door een zeer dik erW water, zonder eenige fluimloozmg. Op d^n 15 dag kwam 'er zznfurunculus op de borst, en hy genas zonder eemg overblyfzel van ongemak. •, , Van den 19 tot den 22 hadden wy wederom vorst;duizelingen, zuifingenderooren, ftuipen, zenuwaandoeningen , bloedfpuwingen, en uitfla^n, waren nu de heerfchende ziekten. Den 22 volgde'er wederom flap vogtig weêr, en nu waren 'er veele flymkoortfen, waar van een reeds den 6den dag dodelyk wierd. — Zonder voorafgaand ongemak begon de ziekte met een koude rilling, flaapngheid, duifehng en zwaarte in het hoofd, hier op volgde roodheid van 'twefen en hitte zonder zweet. Den volgenden dag keerde de koorts weder, maar gepaard met walging, bineren mond,een vuile toW, benauwdheid, en alle andere teekenen van turgerende ftof naar boven, vooral byaldien 'er een aderlating gedaan was. Zomrruge hadden een hoest, die vooral den flaap belette De ontlafting van veele taaye flym door een braakmiddel, het openhouden van den buikdoor purgeermiddelen, en daarna een dikrheumatiesch water, genas ze allen. Zelden wierden fterke mannen, maar alleen vrouwen en kinderen door deze ziekte aangetast. Kinderen en jongelingen hadden ook nu meer waare ontftekingagtige pteuriflbn, welke doora-  'sGravenhage 69 derlatingen en verkoelende middelen gered wierden. Zwangere vrouwen kreegen na hevige colicq pynen miskramen, die niet waren voor te komen. Kraamvrouwen wierden ook ligter door buikpyn en diarhe aangetast, welke door pappen , emollicrende dranken, clyfteren, en zeer vermoogend door kleine giften van de Ipesacuanna geftild wierden. Op 't eind der maand mengde zich meer gal met deze flymziekten, dewyl nu het weer byzonder warm was; hierom waren de netelroos, fcheelehoofJpyn, rheumatique pynen, oogontflekingen meer galagtig, verdroegen geen zweetmiddelen, maar vorderden braak en purgeermiddelen. Hierom wierd de febris eryjipelatofa zelve door in 't begin een braakmiddel, en naderhand door zuure dranken met fenne aangezet, en door een kunftige diarrhe fpoedig geneezen. Pebruary. De maand van Febmary was over het geheel regenagtig, 'er waaide meest een ZW. wind. Van den 3 tot den 5 W. van den 6 tot den 8 ZW. van den 9 tot den n ZO, miftig en koud. Van den ri tot den 15 was de wind W. met zagten regen, van den 15 tot den 18 hadden wy zulk een fterken vorst en fneeuw, dat alles daar mede dik bedekt was. 19 helder weêr met O. wind, den 21 fiieeiiWj N wind. 23 ZO. wind, heldere E 3 vorst  7o Bericht van vorst. Den 25 kreegen wy een zagten dooy met W. en ZW. wind tot aan het eind der maand. Met het begin van February, waren 'er veel febres pituitofo-biliofa, welke eenige dagen geduurd hebbende, meer catarrhaal wierden. 'Er waren veele rheumatifini acuti met tekenen van onreinheid in de eerfte wegen De ziekte nam haren aanvang met koude, daarna hitte en ilyfheid der ledematen. Het zweet vermeerderde de zwelling en pynlykheid der geledingen. Het water zette een vioolkleurig dik bezinkzel. Een of meer aierlatingen, waar door een dik en met een rheumatifche korst bedekt bloed wierd ontlast, verligteden de zieken. Door openende af kookzels met tamarinde en fal glaub. wierd veel galagtige flym ontlast. Na genoegzame aderlatingen en ontlast'ngen, deeden juleppen van fp. minder, fp. Nitr. dulc. met laud. liquid. nut, waar op de fulph. aur. ant met ' camphor en opkan, tegelyk met een fterk afkookzel van den klittenwortel, met het befte gevolg gegeven wierden. By een man van 50 Jaaren kwam een kwaad'aarnge koorts met zwaare benauwdheid, welke van zulk een menigte anthrdces, welke als pestkolen waren, verzeid wierd, dat hy daar aan, na eenige weeken ftierf. Wanneer omtrent den 8 de wind N. wierd, zettede zich de catarrhale ftof door de belette uitwaasfeming op de ingewanden, hieruit ontftonden veele Colica rhtumatka. Zy begon- nejn  'sGravenhagb 71 nen als gewoonlyk met vliegende pynen door de leden, die zich of paarden, of eindigden met fcherpe pynen in de ingewanden, welke door alle voedzel en vooral door warme dranken heviger wierden. De verzeilende koorts was remiterende, en des nagts, en in 't bed erger De afgangen waren of hard, of wier Jen door de ligtfte prikkeling van rbabarbarina dun, pynlyk, en met persfingen verzeid; de pyn verbreidde zich tot de blaas, en 'er ontftond een pynlyke wateilofing, zo dat alle oogenblik de zieke met zeer veel pyn een weinig hoogrood water loofde. Zeer veel verdunnende dranken, kleine giften opium, clyfmata anollientia, fpezeryagtige ftovingen des onderbuiks, en het vryyen des buiks met het linimentum epodeldoch van den Heer van der Haar deden hier veel nut. By fommigen was een zamenloop van galagtige ftoffen, die door braakmiddelen moeiten ontlast worden. Wanneer de wind wederom na het weften ging met warmen regen, veroorzaakte dit veele verkoudheden, welke offchoon zy meest faburraal fchenen te zyn, egter in 't begin geen onduidelyke kenmerken van bykomende ontfteking toonden. Zy begonnen met een langdurige fterke kou. de, met inwendige rilling, verwarring der zinnen, yling, dorst, zwaare hoofdpyn, een witte flymagtige tong, walging, bitteren fmaak', en een zeer dik water. Een aderlating, een braakmiddel en daarna herhaalde laxantia [namen deze ziekte weg. E 4 la  7& Bericht van In deeze koude dagen waren 'er veele plea ritides rheumatico - inflammatorice, parotides, angina catarrhales, cephalea rheumatica, uit-' fug en peripneumonia nothce. Kraamvrou-1 wen hadden veel geerft uitflag. De uitbotting der tanden by de kinderen was moeilyk, en met ontfteking, fiuipen, hoest, zuur en andere zwaare toevallen verzeil). In deze toevallen deden de ftores zinci wonderen. De florts zinci heb ik lang en menigvuldig geT bruikt voor dat ik daar van eenige uitwerking gezien heb; ik zag egter met verwondering, dat de luna fixata van Ltjdeman in die gevallen wonderen deed, en de ftuipen bedaarde, waar in ik te vergeefs de ftores zinci beproefd had , ik dagt dus eerst, dat de Heer Gaubius te onregt de luna fixata voor ftores zinci hield. Dan by naaukeuriger onderzoek vernam ik, dat Ltjdeman altyd zeer zorgvuldig belaste, zyne poejers met fuiker vermengd, droog in den mond te laten ftrooijen, en een half uur voor en na dezelve de kinderen niet liet zuigen. Dewyl ik begreep, dat even als de ftores zinci in roos en uitwendige ontfteking der huid, de hitte matigen, en de huidkramp wegnemen, dagt ik dat veelligt de plaatflyke aanbrenging dezer bloemen op de gevoelige tepeltjes der tong mooglyk een antispasmodifche werking langs het geheele zamenftel zoude kunnen verfpreiden, welke door dilutie met water of eenig ander vogt wierd weg genomen , en dat de zinkbloemen byzonder nuttig konden zyn, wanneer zy plaatslyk aan het ontftcken tandvleefch wierden aangebragt. De on-  'sGravenhage 73; ondervinding heeft deeze gisfing volkomen beveiligd , en zederc ik de zinkbloemen den kinderen droog üoediene, heb ik genoegzaam altyd daar van in ftuipen de fchoonfte en een meest onmiddelyke uitwerking gezien. Zsdert het berigt in de vaderlandfche lctteroeffeningen omtrent de bereiding van Ltjdeman van dezen metaalkalk, heb ik ook altyd dezelve laten afwasten, en gezien, dat daar door aanmerklyk de braakverwekkende kragt gebroken wierd. Men zorge egter altyd, dat men zuivere en wel gebrande zinkbloemen hebbe, dewyl ik meermaalen ondervond, dat de met kryt of op, eene andere wyze vervalfchte kalk geen uitwerking deed, en dat ik zeer wel Haagde met die zinkbloemen, van welke ik overtuigd was, dat zy wel waren toebereid. Wanneer op het eind der maand het weêr droog wierd, vermeerderde het getal der zieken aanmerklyk; 'er waren veel verkoudheden, en zingkingagtige zeerekeelen, maar vooral heerschte 'er een colica rheumatko inflammatoria,. waar in de pynen ondraaglyk waren, alle tekenen van onreine ftoffen in de ingewanden waren hier afwezig, de koorts was zeer hevig, en de pols zeer zamengetrokken, herhaalde aderlatingen, en fpaanfche vliegen op den buik deden hier de befte uitwerking. Ik befchouwde deze ziekte als een roofagtige aandoening der darmen, en hierom waren de fpaanfche vliegen, welks de zinkingagtige ftof na buiten bragten, hier zeer voordeelig, E 5 Maart,  Bericht van. Maart. Het weêr was in het begin der maand zeer veranderlyk en regenagtig, de wind was W, ZW. NW. van den 7 tot den 14 kregen wy een ftrenge vorst met fneeuw, hierop volgde een malfche regen tot den 20, die weder door ten koude heldere lugt met een N. wind vervangen wierd. Dit weêr duurde tot den 31, wanneer het weêr weder zagt wierd, terwyl de wind na het wellen liep. In de maand Maart zagen wy veele chronifche ziekten by zwakke en flymagtige menfehen ,' als amenorrhtct, leucorrha , zenuwtoevallen, flym en maaghoeften. De koortfen waren alle van een flymagtigen aart. Veele kinderen hadden ftikzinkingen. Na den 7 verminderde het getal der zieken langzamerhand, hoewel fommige door de fchielyke verandering van lugtsgeftcldheid hardnekkige en zwaare verkoudheden kregen, die, met ontfteking verzeid, aderlatingen vorderden. Na dat de koude weder fchielyk tot een natte warmte overging, zagen wy veele zinkingagtige pleuriifcn, en rheumatique pynen.—— De overgebleevene ontftekingagtige gefteldheid des winters, voegde zich nu dikwyls by de flym der lente, en veroorzaakte by bejaarde lieden een ptripmeumonia notha, welke in 't begin aderlatingen en purgeermiddelen, en daarna oxym. fcillit. en expectorantia vereifchte. Een ongetrouwde Juffrouw van in de veertig jaren kreeg, ongeveer fes jaar geleden he- vi«  1 S'G RAVENHAG E.' 75 vi'ge tandpyn in de regter bovenkaak, en liet zich daarvoor een kies trekken, van dien tyd af aan gevoelde zy geduurige hevige pynen, welke als een blikfemftraal door de bovenkaak fchooten, zich verfpreidden door de flaap van het hoofd, en eene onwillekeurige zamentrekkende beweging van;de fpieren van het aangezigt der aangedane zyde veroorzaakten. Deze fchoten, die verfchriklyk pynlyk waren, duurden flegts eenige minuten, dan langer dan korter, en hielden dan wederom voor eenige» tyd op. Zy was genoodzaakt om zo dra zy deeze pyn gevoelde, baar neusdoek na den mond te brengen en cle kaak te vry ven, 't welk haar eenige verligting fcheen toe te brengen, en hier door was de kaak zodanig rood en glad gevreven, dat zy 'er als rood turks leer uitzag; des nagts was zy veelal vry, docli ontwaakte fomtyds fchielyk uit den llaap, en moest dan overeind zitten en de pyn door vryven verdryven. De ligtfte oorzaak en beweging der kaak bragt deeze pyn te weeg, vooral het kaauwen en fpreeken ,• zelf fomtyds een fchielyk op de kaak vallende zonneftraal. Het bed, en de verwiffeling van koud of warm weêr hadden op de pyn geen imloed. Zy at fmaaklyk, doch was dikwyls verflopt van buik, hare menfes ■ waren ongeregeld, en zy was van een zwaarmoedig en zwartgallig temperament. Zo als het met diergelyke zieken gaat, waren alle geneesheren geraadpleegd, en alle huismiddelen, zonder het minfte effect gebruikt. Ik gaf haar, toen ik voor de tweede keer van haar geraadpleegd wierd,kwik met opium, welke eenigen invloed op  76 Bbricht van op de pyn fchenen te hebben, ten minftenwierden de aanvallen daarvan minder. Ik was genoodzaakt deze middelen ter zyde te zetten wegens een verkoudheid, waar van zy vry hevig wierd aangetast, verzagtende en inwikkelende middelen fchenen den hoest en bykomende koorts te verminderen, na d::t ik haar 'savonds vry wel verlaten had, zo dat zy my zelf tot aan de deur van haar kamer bragt, wierd zy in haar bed des morgens dood gevonden. Uit den mond liep een etterige ftof, en het lyk rook reeds zeer fterk den volgenden dag. Deze ziekte is ongetwyfeld dezelve welke Sauvages onder den naam van trifmus dolorificus en Fothergil onder dien van dolor maxilla befchreven heeft. Fothergil zag daarvan ilegts zeer weinige voorbeelden, en Thilenius getuigt, dezelve maar tweemaal gezien te hebben. Vogel ,(_manuale t. II} noemde ze rheumaticus dolor maxilla, en geeft daar van eenige voorbeelden op. Dan de Heer Puyol heeft die ongetwyfeld het best en naukeurigst befchreven , in zyn werkje fur le tic douloureux. By Blumenbach (med. biblioth. 2 b. i ft. p. 14.6) Lentin (beytrage zur aufubend. arzncykunst p. 334) Baldinger (Medicin. Journ. 7 ft. p. 55 en neues magaz. fur artze t. IX. I. ft.) Sauter (mufeum helv. t. 1.) Blunt fLondon IVled. Journal ann. 1786. p, 46) en Rahn. (mus. helv. t. 1. p. 302.) vinden wy daarvan verfchillende en zeer leezenswaardige voorbeelden. En ongetwyfeld zouden wy daarvan meerder  s'G ravenhage: 77 der waarnemingen hebben, byaldien men dit gebrek niet voor een hardnekkige rheumatique pyn gehouden had. Het is hier de plaats niet, dit gebrek uitvoerig te behandelen, 't welk ik egter nader in een ander werk doen zal, ik zal hier alleen aanmerken, dat deze ziekte uit verfchillende oorzaaken voortkoomt, en dus ook een verfchillende geneeswyze vordert. Intuffchen moeten wy met Lentin zeggen, dat het een ongemak is, 't welk tot nog toe verre van altyd re kunnen genezen worden, fomtyds de kragtigfte geneesmiddelen weerflaat en daarom alzints de oplettendfte aandagt der arrzen vordert. Offchoon ik met Fothergill geloof, dat dit gebrek veelmalen in vrouwen, by welke de menfes zyn opgehouden, en difpofitie tot cancer hebben, voorkoomt, en zeker veel overeenkoomt met die hardnekkige rheumatique pynen, die by zwartgallige vrouwen op dien tyd worden waargenomen, en die ik geloof van eene ftof, die met de carcinomateufe ftof analogie heeft, af te hangen, 'denk ik egter niet dat dit altyd de oorzaak is. Immers is dezelve ziekte ook by mannen waargenomen, en door geneesmiddelen genezen, welke op de kankeragtige ftof geen werking doen. Na het my voorkoomt , is 'er een aanmerkelyk onderfcheid tusfchen de dolor maxilla, die idiopatifch is, en die, welke uit een verftopping der ingewanden, en dus door fympathie geboren word. Fothergil genas de zieken door cicuta; by anderen deed dezelve niets af; ibmmige herftelden door de bella donna; andere door oplos-  Bericht van lofTende middelen ; andere wederom door kwik en een fterke falivatie. Ik meen zoo wel de idiopatifche , als nu onlangs ook de fymptomatifche dolor maxillat te hebben waargenomen: beide myne lyders ftierven, ondanks alle aangewende middelen, aan dit hevig en verfchrikJyk ongemak. Den 20 volgde, op een zeer warmen dag, een ftrenge koude, hier door verloor ik een vrouw, die een ontftekingagtige buikpyn kreeg in 24 uuren, na dat zy een meenigte fcherpe bloedige ftof door den afgang was kwyt geworde 1, -— Zommige ltierven aan beroerte, terwyl 'er veele door duifeling en hoofdpyn aangetast wierden. De geheele maand door, leden de kinderen door de groote veranderingen der lugt, meer dan naar gewoonte. — Gedurende eenige dagen fchenen zy een verkoudheid te hebben zy hoeften, en hadden een belemmerde ademhaling. Na dat dit eenigen tyd geduurd had, wierden zy door een hevige koorts met een ftekende pyn in de zyde aangetast, welke noch door aderlatingen, noch door fpaanfche vliegen verminderde, het bloed was ook byna niet ontdoken. De koorts verhefte geregeld des middags en des avonds, weldra voegden zich hier by Huipen en trekkingen, welke tot flaapzugt overgingen, zommige kinderen lagen met ongevoelige opene oogen twee en meer dagen lang, de ademhaling was natuurlyk, de pols fnel, by anderen zeer langzaam, de buik was •zeer hard en opgezet, by de meeften was een doorloop, by zommige een hardnekkige buiksver-  S' G R A V E N H A C t, 79 ferflopping , weldra befchoude ik toen de ziekte als een wormkoorts, en gaf calomel, fal ammoniac met crcmor tartari en .clyfleren van een aftrekfel *an tanacetum, fan tonic, of ftmen fabadilhos, tuffchen beide gaf ik fterkere purgantia, en hier door wierden niet alleen' wormen, maar ook een menigte glasflym geloosd, waarna de kinderen zeer ipoedig herfielden. April. Het weer was met den aanvang der maand regen- en flormagtig, de wind I\ W. Den g volgde er een heldere zuidelyke aangenaame warmte. Dit weer wierd op den n en 12 iets koeler, Van den 14 tot den 17 kwam 'er een O. wind met koude, dan op den 17 wierd de 'i wind ZO, en het weer regenagtig en zoel, hierop volgde den 19 een N. wind met ruuw en nat weer. Op den 21 kreegen wy een fchielyke fterke vorst, waardoor niet alleen de opene bloefemsafvielen,-maar zelfs 'tgroen verdorde. Den volgepden dag, 2 2, wierd de wind ZW. en op den 23 Z., wanneer wy weder tot aan het einde der maand zomerfche dagen hadden. De ziekten waren in 't begin der maand zuiver catarhaal, de hoeften, keelziekten, zwellingen der oorklieren, roos &c. genazen zeer wel, zonder eenige laxantia, door uitwaasfemende middelen, en fpaanfche vliegen ,fpir. Min cl. antiman, diaph. alkali yolatil., fulpfi. aur. anüm t 'camphor, en vlier waren de eenige middelen, welke wy hiertoe nodig hadden. De  Sa Bericht van De koortsen waren eveneens catarhaal, met plaatflyke zinkingen gepaard , en wierden door een critifch zweet en een waare rheumatifche urine op den 9 of 10 dag gefcheiden. Egter was het dikwyls noodig by de openende middelen Cortex Peruv te voegen , dewyl zy fchielyk zwakheid by zich hadden, en anders gevaar liepen van tot febres maligna catarhales over te gaan. Van den 9 tot den 15 was de warmte zeker voor dit jaargetyde boven maten groot, en hierdoor wierd de flym nu meer beweegly* en fcherp, en veroorzaakte boorden, colicgpynen en doorloopen. Deze boorden waren egter zuiver flymagtig zonder eenig bymengzel van gal; de pynen waren fcherp, en fnydende; de buik p; nlyk en opgezet;de tong zuiver of wit beflagen ; 'er was benauwdheid, dorst en hitte; de pols was zeer fnel en zeer geirriteert; zy braakten geduurig een dunne, galagtige fmakeloofe flym; de afgangen waren fcherp, fpaarfaaam, dun, met perfingen en gedurige neiging tot ftoelgang; de pis helder en wa eragtig. Oplosfende zoute middelen en emetica namen de ziekte zeer fchielyk weg. By een kind van drie weeken zag ik een hevige ontfteking van het fcrotum, die door pappen tot verettering overging en daarna toefloot, zonder dat de tejticuli raar door eenig nadeel leden: veele eerftgeborene kinderen,en ook die in het tandkrygen waren, wierden door fpruuw, buikpyn en diarkéen aangetast ■en door kleine giften van Ipecacuanna geneezen. De  s'Gravenhage." 8i Den 15 kreegen wy fchielyk koude met O; wind, waarop eerst warmte, naderhand koude regen volgde, hierop kwam den 20 een ftrenge vorst. De roos, zinkingagtige ophthalmice, en catarrhale koortfen waren nu met gal vermengd; de galagtige pleuris was zeer menigvuldig; Deze was egter ontftekingagtiger, dan dieivy te yoren hebben waargenoomen, en altyd min of meer catarrhaal. Nadat de zieken reeds geduurende eenige dagen over walging, kwaaden fmaak, benauwdheid, en dan over koude ^ dan over warmte geklaagd hadden, voegde zich hier by een ftekende pyn op de hoogte Van de korte ribben, welke door de inademing en hoest vermeerderd wierd. Na een aderlating, die een kort durende verligting gaf, en fomtyds geheel niets hielp, gaf ik aanftonds een braakmiddel. Het bloed was ontftoken, de tong zeer galagtig, door het braken wierd een menigte dikke en taaye gal ontlast met de grootfte verligting, het water was hooggeel. Sommige wierpen door den hoest galagtige groene fluimen op , welke met bloed gemengd waren, zy hadden een gevoel van hitte in de borst en in den hartkolk. Na een of meer braakmiddelen, waren fmeltende en zuuragtige purgeerdranken hier zeer gefchiko om de overvloedige galftoffen, die zich in de ingewanden ophielden, te ontlalten. Eindelyk veroorzaakten de fpaanfche vliegen , op de pynlyke plaats aangelegd, niet alleen een oogenbliklyke verligting, maar deden ook de overblyffels der ziekte, door een zuur E zweee  Si Bericht van zweet, en dik wit water ontlaften. Verf "heide cholera pituitofo -biliofa, die op den 17 en 18 voorvielen, wierden door emeto-catartka herfteld. Deeze galagtige gefteldheid veroorzaakte by twee vrouwen, doch van een zeer verfchillend geitel, een geelzugt met ontfteking der lever. De eerfte was een Meisje van 16 jaar. Den 12 gevoelde, zy pyn door de leden, walging en braaking, den 13 waren de oogen en huid reeds geel, de imaak was bitter, "er was geen ontlafting, zy gevoelde een. zwaarte in de lendenen, en in de regter zyde , zy was dorftig, de pols fnel en de tong zuiver. Door het gebruik van een refolverende drank, had zy den 15 witte ftoelgangen, en het waterwas faffraangeel. Den 16 kwam 'er een zware koorts met hitte, een drukkende pyn van de rugwervelen af tot midden in den buik, een kor« te" afgebroken hoest, moeilyke ademhaling, inwendige hitte, en een kleine zeer fnelle pols. Eeneaderlating, een verzagtende drank en emoili» erende pap wierden nu voorgefchreven. Met bloed was dik en zwart,en naauwlyks onnftoken. De fpanning was daar door merkelyk verligt. Den 23 waren de ftoelgangen reeds natuurlyk, en de overige tekenen van geelzugt verdwenen, maar de keel, het weeke verhemelte en amandelen waren met vuile zweeren bezet, welke egter in korre dagen door het gebruik van gorgeldranken met Jp. fal. mar. en ro'enhonig, en door zuuragtige dranken genezen wierden. De andere was een vrouw van jaaren, die lan-  'sG R ! V E N H A G E. 83 langen tyd met toevallen van zwaarmoedigheid was gekweld geweest. Den 20 dezer maand gevoelde zy koude rilling, die tot hitte over^ ging, benauwdheid, pyn in het regter hypochondrium, welke door de inademing verhefte, walging, braaken, rood helder water met een fnelle en harde pols. Den volgenden dag w.is zy zeer geel, de tong galagtig beflagen , onrufHg, dorftig, braakte veel, en had gedurige hik. Den 22 was de koorts hevig, vermeerderde des avonds, de pyn verhefte op het aanraken, de pols was hard. Den 23 was 'er een groote hette, een harde pols * een zwaare drukkende pyn in de zyde met hik 4 welke door de ademhaling vermeerderde, het water was dik. Tot nu toe waren 'er niet als openende deco&en en pappen gebruikt, dan nu, het welk veel eer behoorde gefchied te zyn, wierd zy 10 oneen bloed gelaten. De pyn Was in 't eerst hier door zeer verligt, dan verhefte des avonds met de koorts, de kleur van het aangezigt was nu geel, de afgang zwart j de tong droog, 'er waren gedurige oprifpingen en hik. Hier op liet ik wederom 10 oneen bloed aftappen, 'c welk met een dikke taaye rheumatifche korst bedekt Was. Den 25 was de pyn eerst beter, doch keerde des avonds Weder, en verbreidde zich naar den fchouder en het fieutelbeen, 'er was hik, en ydele braking, een groote inwendige hitte^ drooge mond, dunne afgangen na koffydik gelykende, en een zeer dik water. Na een aderlating van 8 oneen wierd de pols weeker, de F 2 pyö  84 Bericht van pyn minder, en 't bloed was rheumatifch, 'er wierd een fpaanfche vlieg op de zyde gelegd. Den 26 was de hoest flerker, als ook de braking, de buik aan de regter zyde pynlyk en opgezet, de ledematen koud en de pols klein en ingetrokken. Ik liet wederom ó oneen bloed aftrekken. Nu eerst was het bloed met een omgekrulde korst bedekt en de pols ruimer geworden. Den 27 was 'er een groote onrustigheid , hoest en zeer moeilyke ademhaling, de pyn bleef aanhouden en de buik zwol. Een aderlating van 6 oneen, een fpaanfche vlieg op de zyde, en een emulfie met lynolie en fyrup. diacod. wierden nu aangewend. Den 28 vond ik het bloed met een zeer dikke fpekhuid voorzien , en 'er brak des nagts een zeer fterk zweet uit, 't welk de pyn zeer verminderde , het water begon nu ook zuiverder te bezinken. Des avonds egter was 'er een beklemming op de borst en moeilyke doorllikking , waarop een drankje met fp. Mina, en ant. diaph. wierd toegediend. Den 29 was de huid droog en het water helder, terwyl de benauwdheid dezelve bleef. Na een clyfteer wierden 'er veele rotagtige ftoelgangen met groote verfgting ontlast. Den 30 was het water dik en de ftoelgangen zwart. Den 1 Mey op den 11 dag der ziekte verfpreidde zich de pyn langs de geheele ftreek der lever en breidde zich tot de keel toe uit, zy had veele zwarte ftoelgangen. 's Avonds kwam de koorts met koude rillingen. '£r was nu geen hik meer en langzaam herftelde de zieke ccor zwarte afgangen en een zagt zweet  's G R A V E N ii A G E 85 zweet des morgens, zy gebruikte, geduurende die dagen een drankje van Manna met Tart. Emeticus. Een beginnende cataract genas ik in een vrouw van byna 60 jaaren door het gebruik der fnuifpoeders van Kxeber in weinige weken. 'Omftreeks den 21 vertoonden zich tuffchenpozende koortfen, welke reeds den 24 vry algemeen waren. In het begin waren zy mei een catarrhaale koorts vereenigd, welke door een aderlating, ('t bloed ontfloken zynde) en openende decocta wierd weggenomen. Na drie of vier dagen verliet de catarrha'e koorts den lyder, en 'er bleef een eenvoudige anderendaagfche koorts over. Somtyds egter waren by eiken aanval der koorts catarrhale toevallen, als hoest, pyn op de borst, niefen &c., welke den aanval geëindigd zynde, verdweenen. Dit was egter de aart dezer koortfen, dat offchoon de eerfte wegen zeer wel gefuiverd waren, de koorts niet alleen niet vei minderde, maar heviger wierd, verdubbelde, en de eetlust en kragten der zieken verminderden, en de koorts gemaklyk in een aanhoudende koorts overging. Hierom was het nodig den koortsbast in een genoegzame hoeveelheid in fubjlantie toe te dienen, dewyl noch het afkookfel, noch het extract iets deden, om de koorts te verminderen, of weg te nemen. Den 25 wierd het weêr wederom warm en hier door ontftonden die ziekten, welke uk een galagtige oorzaak ontfpruiten. Behalven de gewoone tekenen van koorts, hadden de zkken een geweldige hoofpyn, en een drukkende zwaarF 3 te  86 Bericht van te door het geheele lichaam, duifeling, walging en een zeer bitteren mond. Intuffchen bleef 'er nog altyd iets ontftekingagtigs over, waarom men de behandeling met een kleine aderlating beginnen moest. Op het eind der maand heerschte een Mige fcherpe hoest, welke door zweeten vermeerderde: in allen wierd een aderlating gevorderd, offchoon daarna een braakmiddel dezelve weg* nam. Mey. Na een fterke warmte in de laatlle dagen der voorige maand, volgde in het begin van Mey koude. Den 2 hadden wy donder en blixem, den 3 een koude N. wind, den 4 en 5 koud en regenagtig ruuw weêr. Den 6 volgde een koude"O. wind, die den 7 N, wierd, en met helder weêr tot den 11 duurde, toen was. de wind W., N. of NW. en koud. Op den 15 wierd de lugt meer gematigd met ZW.wind en zagten regen. Den 16 hadden wy wederom onweer, als ook den 20, wanneer de lugt veel koeler wierd. Den 23 hadden wy N., ZO. en NW. winden, met zeer veranderlyk weêr, ' Den 25 was de warmte matig. Den 26 was de wind NW. en helder, wetke den 27 door warmen regen met W-, ZW. en Z. winden vervangen wierd. Uit den fchielyken overgang van warm tot kond weêr ontftonden door belette uitwaasfeming veele catarrhale ziekten met gal gemengd, jigt en rheumatieke pynen, pleurisfen, uitflag, de wel-  'S G R A V E N H A G E. 27 welke met een catharrhale koorts gepaard gingen. —— Ik zag in een bejaard man een peripncümonia notha, welke in het begin al;e de tekenen van een ontftekingagtige pcripneumonia notha hebbende, met een aandoening der lever verzeid was, en fchielyk tot een ptripneumonia maligna overging. Na voorafgaande ontlaftingen deed hier het Dccoct. C. Peruv. cum Tamarindis zeer goeden dienst. Het koude weêr voortdurende, wierden de verkoudheden , zeere keelen, en intermitterende catarrhaal koortfen zeer algemeen. Vooral openbaarden zich buikpynen met hevige koorts verzeid, waarin de pols fnel en klein, en de buik zeer pynlyk en gefpanuen was. Deze colica waren ontitekingngtig en de aderlatingen toonden een zeer ontdoken bloed. In deze buikpynen deeden de olieagtige dingen een uitnemenden dienst. De olie, waartoe ik de zagte amandelolie verre boven de lynolie verkiefe, bragt niet alleen een zagt zweet, 't welk gewoonlyk vet en kleverig was, maar ook een hy poft afis laudabilis in 't water te weeg. Sedert weinige jaaren heb ik my met zeer veel vrugt van olie in inwendige ontftekingen zo wel der long, als vooral der ingewanden bediend, wanneer de pyn niet fchielyk voor aderlatingen wilde wyken, en de 001faak der ontfteking een rheumatifche fcherpe ftof was, welke ingewikkeld moest worden. De aderlating koude hier wel de uitwerking doch de oorzaak niet wegnemen. Spaanfche vliegen deden niet altyd die gelukkige uitwerkingen, welke ik daarvan verwagtte, dewyl de ftof dikwyls te F 4 veel  S3 Bericht van veel met de vogten verbonden, en dus hardnekkig de aangedane delen bleef bezetten. Hier mede ftemt overeen het onlangs aangetoonde nut der boomolie in de rhtumatifmus, 't welk de Heer J. A. Marino in een byzonder ftukje over dit onderwerp boven alle andere middelen heeft aangeprefen. (a) In een rhtumatifmus acutus, waarby toevallen van fcorbutus waren, heb ik bet meefte nut na genoegzame aderlatingen en fpaanfche vliegen gehad van Tart. Emetic met opium. DeZe vermenging nam de pyn weg, en bevorderde een gemaklyke fcheiding der ziekte dcor zweet en het water. Een colica podagrica, waarby zo wel de borst als ingewanden pynlyk aangedaan waren, genas ik door aderlstingen, pappen, en decocta operientia en laxantia, waar door de pyn op zyn vorige plaats gebraat zynde , de lyder berftelde. In een pleuritis inflammatorio -biliofa zag ik den 71 den dag een gierftuitflag, 'twelk zich eerst rondfom den mond vertoonde, en vervolgens over het geheel lichaam verfpreidde, deze crifis was egter onvolkomen, en wierd op den i4den dag door een volkomene crifis door ontlaftingen gevolgd. Pe wind warm en zuidelyk wordende, kwamen (a) Saggio fopra 1'efficacia dell'- ollo di olivo nell, artritidi vaga, del fig. Giov. Ant. Marino, in 't Hocgouittch vertaald uitgegeven in de Jtalienifche Medicinifch - Chirurg, biblioth, von Kuhm en Weicel, Leipzig mi-  's Graven hage 89 men 'er veele koortfen met oogontfteking verzeid , er wierden meer vrouwen dan mannen aangetast, en het linker oog was meermalen ontftc-; ken, dan het regrer; vooral wierd ik deze ziekte gewaar by vrouwen, die zwakke zenuwen hadden. De oogen waren rood en opgezet, niet zeer pynlyk, traanden veel en waren des morgens gemeenlyk door een verdikte fcherpe ftof aaneengelymd, meest was deze ziekte van roos verzeid. By zommigen was de pyn in 't begin hevig, en dan hielpen emollierende Hovingen met opium het meest. Wanneer de pyn en ontfteking verminderd was, gebruikte ik zagt zamentrekkende oogwaters met witte vitriool en opium. De oogjeden zamengeklee'd zynde, was een zalfje met ung. rofac., zinkbloemen en roode prxcipitaat vooral nuttig. In de intermitterende koortfen, die den 20 en volgende dagen aankwamen, waren gewoonlyk de eerste twee of drie aanvallen zo zagt en gematigd, dat de zieken dagten, dat de koorts wederom van zelf zoude verdwynen, en daarom zelden hulp vroegen. By zommige was er een galagtige, en by andere een flymagtige complicatie, 't welk ook verfchilhnde anomalien te weeg bragt. Wanneer er zich in 't begin gal byvoegde, hadt de zieke reeds verfcheide dagen te voren gebrek aan eetlust, benaauwdheid, walging,een bitteren finaak, pyn door alle leden, vooral in 't hoofd, koude en daarna brandende hitte, een roode gladde tong, en de koorts had geen volkomene tusfchenpozing. De koorts verhefte om den anderen dag met groote koude, gevolgd van hitte, zwaare F 5 hoofd  go Bericht van hoofd en lendepyn, fterke braking en doorloop. De koorts was zeer moeilyk, dewyl de zwakheid fchielyk de overhand nam en de koortsbast wel de bykomende intermitterende koorts wegnam, maar de galkoorts verergerde, welke zeer ligt in een continuo putrida overging, verzeid, met een zeer drooge tong. Dat hier waarlyk een zekere maligniteit bykwam, toonde de uitwerking der evacuantia, waardoor de kragten vervielen en de tong droog wierd. Ik moet egter bekennen, dat ik dikwyls niet vroeg genoeg by de zieken geroepen wierd, en de ziekteftof reeds in de tweede wegen was overgegaan. Wanneer ik in 't eerste begin gelegenheid had een braakmiddel toe te dienen, wierd de koorts geregeld intermitterende, en kon gemaklyk door den koortsbast overwonnen worden. De ziekte tot een febris biliofa -putrida overgegaan zynde, maakten de camp hor, radix, ferpentaria. en mosfehus met wyn de pols traager en voller, en namen de droogte der tong weg; gemeenlyk fcheidde de ziekte zich dan door afgangen en zweer. Wanneer 'er integendeel een flymagtige complicatie was, begon de ziekte meer onverwagt, offchoon de zieken reeds te vooren verkoudheid, of ligte rheumatifche pynen waren gewaar geworden. De koorts was van 't begin af aan gevormd, en de bykomende catarrhale toevallen hielden na den aanval op en de zieke gevoelde zich dan wel. De koortsaanval begon des morgens met hevige koude, benauwdheid en een fcherpe prikkelende hoest, zwaare pyn in 't hoofd, lendenen en beenen, en eindigde  'sGravenhage. oï dfade met een zuurruikend zweet en een fterk wit zetzel in 't wat^r. Gemeenlyk wierd deze ziekte door een braakmiddel, waardoor veel taaije flym ontlast wierd, en vervolgens door zagte afleidende openende dranken, uit middenzouten, vlier en fp. Minder, met het derde of vyfde acces weggenomen: By een zieke, die deeze zelve koorts had, wierd de koorts dubbel anderendaagsch, en offchoon er rykelyke ontlastingen van flym geweest, en de eetlust en tong natuurlyk waren, kwam 'er den ?den dag der ziekte een overvloedige witte fpruuw in de keel, die den zieken geheel van de koorts bevrydde. Den 9 den dag verdween de fpruuw van zelf, offchoon ik door pappen en weekmakende gorgel dranken dezelve zogt te bevorderen, de koorts kwam ook dien zeiven dag weder, verdubbelde wederom onder het gebruik van refolverende middelen, en week eindelyk fpoedig voor 't gebruik van koortsbast met rhabarber. Op het einde der maand bleven de rheumatifche ziekten aanhouden, 'er waren veel «Magen by kinderen, colicquen, diarheen, roos en wormkcortftn. Veele bejaarde lieden hadden podagra, jigtpynen en aambeyen. Juny. De eerfte 4 dagen waren aangenaam warm, en helder, 'er waaide een ZO. wind, welke op den 4 na het N. ging, en eerst een drooge en naderhand een vogdge koude gaf. Den 9 den bragt deW. wind, die weldra Z. wierd  9* Bericht van wierd ons weder een vogcige warmte aan; welke met een ZW. wind voortduurde rot deii 16, wanneer wy een helderen warmen dag hadden. Van den i3 tot het einde der maand was het des daags regenagtig en des avonds helder en droog, de wind waaide meest uit het W. De vogtige warmte der vorige maand, had de hchaamen aanmerklyk verzwakt, en devogten verdikt, de affcheiding der flymklieren was zeer vermeerderd; door de hierop volgendedrooge warmte, wierden deze ftoffen in beweging gebragt, de gal fcherper gemaakt, en de eer. fte wegen meer vervuild; hier door leeden vooral in het begin der maand het meest zwakke vrouwen en kinderen, Dagelyks nam nu het getal der koortfen toe, welke offchoon zy den loop van anderendaagiche koortfen hielden, egter een bykomende onreinheid niet alleen der eerfte wegen, maar ook der vogten zelve, aantoonden. Zy wierden voorgegaan door walging en pyn door alle leden. Zomtyds egter kwam de koorts zonder deze toevallen. Omtrent den middag begon de koorts met een allerhevigfte koude, zeer zwanre pyn in 'thoofd, lendenen en beenen, hierop volgde de hitte, welke aanftonds verzeid was van kleine roode puisjes, die door het zweet vermeerderd wierden. Deze uitflag kwam zomtyds by den eerften, dan by zommigen ook met den tweeden aanval. Het fcheen als of deze uitflag niet zo zeer fymtomatifch, als gedeeltelyk crjtifch was, dewyl zy niet gezien wierd, voor dat 'er een aan- mer-  'S G R A V JE N H A G S. merkelyke hoeveelheid gal en flymagtige ftof; door braken en purgeeren ontlast, en de zieke na deeferi uitflag zonder koorts was, het water was zelf by deze lyders zeer met flym vervuld. Meeftentyds wierd deeze koorts door twee of drie maal herhaalde braakmiddelen weggenomen. Dan fomtyds wierd de koorts door de ontlaftingen niet verminderd, maar verdubbelde veel eer en fcheen den zieken te verzwakken, met dit alles kregen zy goeden eetlust en trek na vleefch en vast voedfel. De natuur toonde dus een cardiacum nodig te hebben , 't welk ik dus ook geredelyk toeftond , terwyl ik tevens den koortsbast als het befte cardiacum, gepaard met camille bloemen ,fal ammoniac en rhabarber toediende. Met den N. wind en koude wierden veele door kliergezwellen aangetast; by fommigewas alleen een enkele waterklier gezwollen, in anderen vooral, die aan fcrofula, die met den winter bedaard was, onderhevig waren, vertoonde zich een jeukend rood fchubagtig uitflag, vooral agter de ooren, aan den hoek van den. mond, en op 'thoofd, 't welk zich langfaam over het geheel lichaam verfpreidde. De klieren, die langs de halswervelen lopen, waren hard en gezwollen, by kinderen was tegelyker tyd de buik hard en gefpannen, zy waren flapcrig en zeer gemelyk. Ik tragtede de fcherpte af te leiden door Bots de garou op de arm te leggen, en de vogten te zuiveren en te verdunnen door kwikfmeringen, en inwendig kwik en fpietglasbereidingen te geven. Sommige hadden fcrofuleufe oogontftekingen. Men  94 Bericht van Men konde een cngelooflyke hoeveelheid kwik invryven en laten innemen zonder dat de mond daar door ec-nigfints geraakt was. 'T weer wederom zagter wordende, zagen wv veele morli chronici, hoeften, diarheen , asthmata, maaghoeften, heup en jigtpynen. Ook waren 'er nog veele fereufe keel en oogontftekingen. Omtrent den 17 leeden 'er veele aan rheumatieke pynen, welke, offchoon gedeeltelyk galagtig , egter voor 't grootfte gedeelte van beletteuitwaasfeming afhingen, en hierom na behoorJyke zuivering der eerfte wegen door fpaanfche vliegen en diaphoretica, geheven wierden. Een zestigjarig man, die reeds lange jaren te voren een opzetting der milt, en nu zedert eenige dagen buikpyn gehad had, kreeg in het bukken Om zyne fchoenen aan te doen, een hevige bloedbraking, hy ontlaftede den geheelen dag door potten vol geronnen en deels dun zwart bloed, 's Avonds by hem geroepen, vond ik hem doodsbleek, koud en als ftervende,hy was nog zeer benauwd en de maag en buik waren nog zeer gezwollen, de bloedbraking was door het drinken van water en azyn opgehouden. Door het gebruik van caffia, Manna en amandelolie, en het toedienen van clyfteren, raakte hy nog vee! ftukken zwart bloed door den afgang kwyt en genas alleen door deze middelen in weinig dagen. Omtrent den 20, wanneer des daags de hitte lastig was, en de avonden zeer koud en nat waren, hadden wy veele anderendaagfche koort-  'sGravenhage. 9$ koortfen, welke van het begin cf aan gevormd waren. Na de ontlasting van veel gal eindigden zy met den vyfden aanval door eene fterk zweet en dik wit bezonken water. Wanneer egter de zieken door gevatte koude inftortten, gaf ik met vrugt koorftbast met aramoniac zout en camillebloemen, waardoor de koorts aanftonds wierd weggenomen. Een vyftigjarige vrouw kreeg een dubbele anderendaagiche \oorts, en loosde door oplosfende middelen niet alleen geheele potten vol taaye witte flym, maar kwylde in de tusfchenpozingen genadig. Haar tong was met een dikke korst van een loodkleurige papagtige flym bedekt, het water bleef heiier. In 't eerst waren de aanvallen zeer gematigd, dan in 't vervolg wierd elke aanval heviger. De koude en rilling en de pyn in de benen, waren zo hevig, dat zy eindlyk ftyf en gezwollen wierd, het wefen was ingevallen, de kaken waren zodanig krampagtig gefloten, dat zy niet drinken konde, zy waterde niet, de buik was ingetrokken, de oogen ftonden wyd open, en de mond en lippen waren droog. Deze ftaat duurde eenige uuren, toen kwam 'er langfaam warmte, zy loosde een ligtgeel water, en kwam langfaam weer by, zonder eenig zweet. Ik gaf na dezen aanval aanftonds den koortsbast in fterke giften. In 't begin had zy fterke brakingen en benauwdheid; nadat ik door clyfteren , laxeerpillen , en het toevoegen van Jat. ammoiiiac by den koorstbast veel taaye flym ontlast had, hield de koorts terftond op, de  i>6 Bericht van de eetlust kwam weder, en de zieke herftelde volkomen. _ Van het midden der maand tot 2an deszelfs einde heerschte een byzonder foort van uitflag , die epidemisch doch niet béfmetjyk was* 'Er ontftond eerst een ligte graad van koorts, die met koude begon > hierop volgde een benauwde warmte, den derden dag begon het wefen te zwellen, en 'er outftonden roode breede vlakken op de wangen, die daarna zich ook langs den hals en op de handen en by eenige weinige ook over het geheele lichaam verfpreidden, deze vlakken bel tonden uit zeer kleine puisjes, die naauw aan elkander zittende, de gedaante van roode vlakken hadden. Met den Uitflag verdween de koorts, de vlakken bleeven twee dagen ftaan, en verdwenen daarna van zelf. —*- Hier en daar zag men ook bastaart pokjes. lil had deze maand twee lyders aan borstwater, de een genas door fontanellen aan de bee^ nen, fpaanfche vliegen op den rug, en het inwendig gebruik der Jcillitica met fpeceryagtige middelen verbonden. De andere ftierf ondanks alle middelen door een verplaatflng des waters na de he.fenen, de digitalis-purpurta deed hier nadeel, niettegenftaande het water helder was en in een vry goede hoeveelheid ontlast wierd. In 't begin gebruikte de lyderes i gr., zonder uitwerking, dan tot 4 gr. opgeklommen zynde, veroorzaakte dit middel droogte des monds, hitte en gcduiige brakingen. juli  'sG RAVENHAGfc, 9? July Van den eerften tot den zesden hadden w^ vogtig en koud weêr niet een W. wind. NI den 7 wierd de wind, eerst NW. en daarna N. met een drooge en brandehde hitte. Den 13 waaide een Z. wind, met koelen regen. De watmte wierd daarna weer iterker, eri blref tot den 23 met veranderlyke winden aanhouden. Hierop volgden N. koude ert. buyagtige winden, welke buyen, offchoon de wind Z. wierd, aanhielden tot den 28, wanneer Wy tot aan het einde der maand droog eil Waim weêr met een O. wind hielden. Doot dert kouden regen in 't begin dei? maand waren 'er veele zieken, meest catarrhaal, met iets galngtigs gemengd, 'èotica\ diarrhect eatarrhi fuffocativi by kinderen, anginat ferofa. By kinderen heerschte nóg het ih de voorgaande maand befchreveii uitflag, 't welke nu meer na pokjes geleek, en egter van de windpokjes, die ook heerfchten, merklyk Verfchilde: fomtyds kwam het fchielyk en zonder koorts, bywylen na een koorts van eenen dag, het verdween na eenige dagen, kwam dan weder * verplaatfte zich vart het eene deel na het andere, en vermeerderde door de warmte in het bed. Het duurde langer by die genen, die van alle koorts bevryd waren gebleven. Ik zag een zeer duidelyk gekenmerkte angina biliofa by een fterk volbloedig man, hy had een zwaare hoofdpyn, de huid, oogert G en  93 Bericht vah en de neus, waren geel, hy had een bitteren mond, de tong had een dik geel beflag, pyn en benaauwdheid in de maag, walging en ligte braking*n van gal, heete brandende huid met een volle en harde pols, de keel was purperrood, gezwollen en zeer brandig, het water wssfchuirnende en faffraangeel. Een drank van vlier en cremor Tart. had de ziekte verergerd. Ik gaf hem een emetico- catarticum, 't welk een onnoemlyke hoeveelheid gal van boven en van onderen loosde en daardoor in eens de keelsontfteking wegnam. Veele vrouwen liepen gevaar van miskraamen te krygen, en fommigen kreegen dezelve werklyk. Het zenuw en vaatgeftel waren door de warme en vogtige lugtgefteldheid zeer verzwakt, en hierom waren de.aamborftige, teringagti^e, aan bloedfpuwing onderhevige menfehen, erger. Na den zesden, wanneer de wind W. waaide, en de warmte meer en meer de overhand nam, begonnen die ziekten, welke uit een overtollige en fcherp gewordene gal voorffpruiten, meer en meer het hoofd opteheffen. De voorgaande uitflagen bleven niet alleen voortduren, maar 'er kwamen nieuwe by, welke pynlyk waren, fterk jeukten en des avonds vermeerderden, doch door de warmte van het bed, en een zagt zweet verdvvecnen. Deze uitflag vertoonde zich meest op de dyen en beenen met een wateragtige opzetting van het geheele been. Het fcheen als of dezelve uit een opgenomene galftof, welke door de zweetgaten een uittogt zogt, voort- fproot.  'sGravenhage 99 fproot. Verkoelende laxantia, en doeken met karnemelk en vlierbloemen uitwendig aangelegd, voldeden hier het best. De genen, die met een galkoorts gedreigdt wierden, wierden daarvan bevryd door een braakmiddel, waarop terftond een purgeermiddel moest genomen, en de buik lang door zuure laxeermiddelen open gehouden worden. Omtrent den 9, wanneer wy met een NV wind des daags fterke hitte en des avonds een zeer koude daauw hadden, zagen wy veel coliequen. Hetzelve begon met tekenen van ontfteking en zulk een hevige pyn, dat ik een aderlating nodig keurde, hierna verdween de pyn geheel en al, maar na dat de zieke te veel gegeten had, keerde de pyn weder, met eén bitteren mond, geele drooge tong en hardnekkige buiksverftopping. In 't eerst gaf ik te vergeefs openende dranken met falEpfiamens. ,dan daar hier door de pyn verergerde, nam ik myn toevlugt tot olyagtige clyfteren, en inwendig het Oleum Riemt, welke zeer fchielyk de ziekteftof na beneden ontlasteden. By volwasfenen zo wel als by kinderen zagen wy nu duidelyke kenmerken van fcheurbuik* Dan wy namen hierin een aanoierklyk verfchil waar. De volwasfenen klaagden over mattigheid en pyn door de leden, en over een zekere droefgeestigheid: wanneer dit eenige dagen geduurd had, kwam 'ot den 24. 'Er volgde den 24 helder weer met vorst tot den 28, de wind N. of O. Den 28 win d de wind ZO. met dooy weêr en mist tot het einde der maand. De catarrhus epidemicus, die de voorige maand zo algemeen geweest was, bleef nu nog aanhouden; de ziekte fcheen nu egter een ernstiger keer te nemen. De benauwdheid was groot, de hoest zeer droog en kittelende, zonder de minfte opwerping, by zommige was een plaatOyke pyn in de zyde, by anderen begon de ziekte met een hevige koude koorts, waarop hitte en zweet volgde, de kenm.rkaide drukkende pyn in den hartkolk w.is altyd by deze ziekte tegenwoordig, de pols w.ts fnel en week, de tong wit of geel, 'er was walging, het watei was zeer diep gekiemd, helder of ook bezonken. De ziekte was over het algemeen fterker, hardnekkiger en langduriger. Zomtyds was zy met een plaatilyke zinI kina  130 Bericht vai* king op de borst, de keel, of de ingewanden verbonden. In het behandelen dezer ziekte begon ik met het zuiveren der eerfte wegen door refolverende dranken, door Manna, Tamarinde, öx? ymel, middenzouten &c. wanneer de natuur of na boven, of na beneden een menigte galagtige flymftoffen ontlastte, of ten minften de ftof zodanig beweeglyk maakte, dat dezelve door kleine giften Tart. Emetic. gemaklyk ontlast wierd. Over het algemeen heb ik niets in deze ziekte zodanig zien voldoen, als de kleine en aanhoudend toegediende giften der braakmiddelen, zonder welke de overige middelen weinig dienst deden. Zomtyds egter was de benaauwdheid en de doorloop des bloeds door de longen zodanig moeilyk, dat men verpligt was een ader te openen Het bloed was dik, galagtig, zonder wey , doch ook zonder de minfte korst. Intuffchen wierd dezelve meest vrugtloos en verkeerd in 't werk gefield, wanneer 'er een fcherpe ftekende pyn in de borst plaats had; de aderlating nam deze pyn niet weg, maar een fpaanfche vlieg, zo na mogelyk aan de plaats der pyn aangelegd. 'Er was geen maand, waarin zo veel rheutnatismi en rheumatifche koortfen waren, als deze. By zommige waren "er eerst tekenen van verkoudheid, by andere begon de rheumatifche pyn met zwelling en roodheid van het deel aanftonds met de koorts, terwyl wederom by andere de koorts by de plaatilyke rheumatifmus bykwam. Over  'sGravenhacï 131 Over 't algemeen was de ziekte in haar eerfte begin zeerinflammatoir, het aangedane deel was zeer rood, gefpannen, pynlyk en kloppende, zo dat 'er herhaalde aderlatingen en weekmakende pappen vereifcht wierden om dezelve weg te nemen. Hier door het ontftekingagtig tydperk overwonnen zynde, begon de koorts remitterende en gajlrisch te worden, terwyl de verheffingen des avonds aankwamen, en des morgens wederom met een vettig, en met verligtend zweet, nalieten. De tong wierd geel, het Water dik, 'er was walging en alle andere tekenen van onzuiverheid der eerfte we* ar een weinig ontfteking by de morbi rhèumatici, vooral bv die geene, welke natuurïyk daar toe weinig gefchikt fchenen. Vooral waren 'ev & l 2 vee-  132 Bericht van veele vrouwen, die een inflammatio te&a particuiat pulmonis hadden , een ziekte zo wel door Stoix befchreven, en die helaas nog zo dikwyls door onze geneesheren, als een ligte verkoucheid tot fchade der lyders behandeld word. 'De kraamvrouwen, vooral die voor 't eerfte kraamden, hadden een langdurig en moeilylc kraambed. Een jongé, fterke, gezonde vrouw, kraamde voor 'teerst moeilylc na langdurige valfche pynen, de nageboorte was zodanig vast vereenigd met de lyfmoeder, dat de vroedmeefter genoodzaakt was dezelve voorzigtig met de vingeren af te pellen. Den volgenden dag was de kraamvloed gering. Op den derden dag kwam de zogkoorts, en de kraam vloeide berk. Den vierden dag bleef de koorts voortduren, en hierom was ik verpligt, door een clyfteer en een manna drankje, den buik te openen. Op den 6 dag kreeg zy een geregelde koorts met koude, hitte en zweet, waarna zy door middel van een clyfteer veel oude ftoffen loofde. Op den 8, io, 12, dag ]:wam de koorts weder,doch nu .verzettede zy zich op den 13, terwyl de eetlust wederkwam en de urine afzettede. Dewyl de koorts nu geregeld op den 15 terug keerde, gaf ik den koortsbast. Den 17 was zy zeer ilaperig en het zog verdween langzaam, egter keerde het langzaam onder het gebruik van kina weder ; niet te min bleef 'er zeer lang een groote fnelheid van pols en zwakheid over. Jk ben lang van begrip geweest met de mees-  S'G H A V I N H A G l' 133 meefte hedendaagfche vroedkundigen, dat men de nageboorte niet terflond. na de kraam behoorde aftehalen. Dan ondanks de redenen door den Heer Van Der Haar ( Bataafsch genoodf. 6. d.) Ruisch en Camper hier voor ingebragt, ben ik, en met my veele kundige vroedmeeflers, van myn gevoelen te rug gekomen, en raade nu om zo het mogelyk is, dezelve niet te lang te laten zitten. Immers heb ik een en andermaal gezien, dat 'er by het agterblyven der placenta, zonder dat daaraan eenig geweld gedaan was, de kraamvloed te rug bleef, de lyfmoeder hard wierd, een fterke infiammatoire koorts gebooren wierd, welke zeerfpoedig in een gangraena uteri en den dood overging. .Meer dan eens zag ik, dat placenta agterblyvende, na twee of meer dagen met klonters bloed wierd uitgedreven, dat zo wel de placenta als de grumi, welke tegelyk ontlast wierden, bedorven en zeer Hinkend waren, de kraamvloed weinig was, en dat 'er langen tyd een dunne Hinkende floffe geloosd wierd. Dat deze dunne etteragtige Hof in 't bloed, opgenomen, een zoort van febris lenta naturae putridae veroorfaakte, en op den 20 . of 22 dag eindelyk nog dodelyk wierd. In deeze zelve maand heb ik een kiaamvrouw aan rheumatifmus acutus gehad, welke door zagte invo/ventia en diaphoretka met een weinig opium gemengd, herftelde. Wanneer in het verder beloop der maand het weer ftormagtig, vogtig en koud wierd, waren de rheumatifche ziekten menigvuldiger, en kwamen nu onder de gedaante van tand-en oorpyI 3 nen  ïS4 Bericht van- nen en 2eere keel menigvuldig voor. Zy waren egter alle min of meer met een remitterende febris gaftrica gepaard. De influenfa, die nu eenigen tyd verminderd was, hefte nu ook wederom het hoofd op. De borst wierd nu daar door lterker aangetast, deoppresiïe was grooter, en de zieken gevoelden nu meer ftekende pynen in de zyden, en een zekere hitte 'in de borst. De aderlating deed nu meerder nut, en het bloed had een dikke zamengetrokken korst-. De influenfa verzuimd zynde, kreesen de zieken een zeer gevaarlyke pleuritis rheumatko-inflammatcria , waarin aderlatingen, en daarna fpaanfche vliegen, maar byzonder het oleum lini nut deeden. Op het fterk xanpryzen van Thilenius heb ik in deeze ziekte een infufum van de radix fencga gegeven. Dan de hitte en vermeerdering der koorts, welke daardoor fpoedig verwekt wierden, deden my overtuigend zien, dat dit prikkelend middel peheel ongefchikt is om de dispofitio fanguinis inflammatoria weg te neeroen, daar het integendeel zeer nuttig is om in die gevallen gebezigd te worden, waarin een dikke taaije flym de longen verftopt, en een genoegzame veerkragt aan dit ingewand ontbreekt, om zich van deeze ftoffen te ontdoen. Ik heb meermalen gezien, dat zwangere vrouwen in de laatfte maanden van haare zwangerheid, fchielyk en zonder uitwendige oorzaak een geelzugt krygen. Offchoon de vrouwen op dit oogenblik in een gevaarlyk tydpunt van haar leven verkeercn, is deeze geelzugt, ook volgens de herhaalde waarneeming van Burserius, niet  'sGravïnua ge. 135 met sevaatlyk. De ziekte, welke uit een drukIcing der lyfmoeder op de lever en deszelfs ontIastbuis voortfpruit, laat dikwyls geene , genezing gedurende dezen tyd toe, en word aanftonds na de kraam, door het wegnemen deioorzaak, geheven. Intusfchen kan de in het bloed opgenomene gal een koorts doen geboren worden; en dat zelve vogt, ,'t welk in de galblaas, en de duEtus kpatlci opgehoopt is, kan hierdoor fcherp worden, prikkeling, pyn en ontfteking in deeze deelen te weeg brengen;het gebrek aan gal in het duodenum en de andere ingewanden, kan niet alleen de natumlyke neiMnff der kraamvrouwen tot zuur merkelyk vermeerderen, en daardoor een fterke hardlyvigheid veroorzaaken, maar ook andere aanmerkelyke ongemakken te weeg brengen. Feu zwangere vroaw van een droog en galagtig geftel, kreeg op de agtfte maand een fterke ieukingenrooduitüag over de geheele huid , haar Jnond was bitter, zy had pyn door de leden en koorts. Na het gebruik van zagte laxantia wierden de huid en oogen geel, zy klaagae over een fpannende pyn in de regter zyde, haar water was groengeel, de pols hard en fnel, de ovn week voor een aderlating, en voor verdunnende en verkoelende dranken. Egter keerde de pyn den volgenden dag weder, de huid was geeler, de ontlasting grys, en de keel zeer flymagtig. Dewyl zy na het gebruik van clysmata en zagte laxantia geen ftoelgang kreeg, gaf ik haar een openend decoctum met een weinig lennebladen, hierop ontlastte zy veele harde afgangen, die welgekleurd waren. Dit middel hield I 4  jjjÖ B e richt Van cferi buik d>ge!yks open • en de geelzugt verminderde Niettemin kwamen 'er onverwagt pynen, ëp dé vrouw verloste van een kind, 't welk geen t-kenen van geelzugt had, doch des anderendaags hevigé ihiipen Iftièrf. Alles flhikte zich met de/e kraamvrouw wel, en op den derden dag föëég zy een behoorlyke zogkoorts, waamaeen geel en met gal befmct zog uit de borsten ontmt wierd. Zy herftelde door het gebruik van ref.)'veienie extracten. Na den 24 wierd het weer geheel veranderd en koud, gedurende dit vorstig weer, vermeerderden dc rhcumatismi aciitk' Omtrent den 27 ■wierd het weer mistig met O. wind. Wy hadden to n veele anginae inflammatoriae, de amandelen Warèri hier geheel riet aangedaan, maar alleen het palatum molk en uvala, deejse wil n zeer rood en pynlyk, de zieken hadden daaffty een febris acuta inflammatoria, de ziekte ging in diie dagen tot puppuratie over, dan meeval wier.d de hand des heelmeesters verebcht om deeze abfeesfen te openen, eer dat 7, - volkomen ;yp waren, dewyl een langer uitltcl een nikking, zoude te weeg gebragt hebpe . D.t was een ware angina infiamthatoria, c'ic nier zeldzaam b , zy had haar zitplaats niet in de k'.e en, maar in de vletfige deelen der k^el, en l-ppurecrde daarom fpöedig. Onze gewoone keelziekten zyn meest rheumatisch, 'hebben haar zitplaats in de amandelen'; en zyn langdurige, bffehopn zy zelden tot een volkomene " ftïppurapi overgaan, Deceml  's Graven hage 137 n 4 December. In het becin deezer maand hadden wv vorst met O. wind, en zeer koud weer. Wanneet de wind den 4 na het Z. liep, kreegen wy fchielyk een warmen reegen en ftormbuijen. Van den 7 tot den 11 kreegen wy ftorm uit het _N. en NW. met zeer kouden regen,de wind wierd toen ZW. en het weer iets wanner, den 16de en 17de ZO. den i8 en 19 ZW. van den 20 tot het einde der maand NW. Van den 4 tot het einde der maand hadden wy niets als tegen en ftorm. Gedurende de eerfte koude dagen waren veele menfehen verkoud en heefch. Een byzondere foort van zinkingagtige zee* re keel vertoonde zich by verfcheide menfehen. Deeze ziekte was niet zeer hevig maar uitermaten lastig en langdurig. Het was een angina pharyngea, waarvan dit het beloop was. 's Avonds kwam 'er een aanval van koude koorts, gevolgd van brandende hitte, waarby zich aanftonds voegde een zekere ruuwheid in de keel by het flikken, het aangezigt en de,hals waren gezwollen, en uitwendig aan de hals konde men gezwollcne kiieren gewaar worden. Diep in de keel zag men niet alleen de amandelen rood en opgezet, maar overal zag men diep in de keel veele kleine roode opgezette kliertjes, welke in het flikken zeer veel pyn gaven. Na den derden dag waren alle tekenen van koorts reeds verdwenen, de tong was zuiver eu vog» I 5 »fi»  139 Bericht van tig, en de eetlust zeer goed. Zy verdroegen gene adftringerende gorgeldranken, maar emollierende en flymagtige dingen, en de damp van warm water, het vry ven van den hals met het Unimentum iolatilt, purgeermiddelen, en des avonds het ferum la&is vwo/hm, bragten de meeste verligting aan. De ziekte, welke ook vooral deszelfs catarrhale natuur daardoor verraadde, dat zy met verkoudheid gepaaid, of de eene ziekte in de andere overging, was ook fomtyds hardnekkig en langdurig. Wanneer de vorst in een zagte dooy overging, hadden wy veele verkoudheden, dia verwaarloosd zynde, in een catarrhale koorts overgingen. By een jong fcorbutisch mensch wierd deze koorts kwaadaartig en eindelyk dodelyk. In het eerst was de verkoudheid eenvouclig en zonder koorts, en hierom bleef hy met dezelve uitgaan, en zich aan 't guure weêr bloot ftellen. Eindelyk kreeg hy zwaare pyn m't voorhoofd, roode oogen, een drogen hoest en benauwdheid op de borst, pyn door alle leden en 's avonds een vry hevige koorts, het water was zeer dik, de tong wit, en de pols fnel. Na dat men een aderlating, fpaanfche vliegen en openende en losmakende middelen had toegediend, wierd de koorts heviger met yling en verhefte twee maal in 24 ■uuren met koude, en fcheen met zweet te remitteren. Op den elfden dag wierden de toevallen meer bedenkelyk, de yling heviger in de verheffingen, de ademhaling moeilyker, en de pols meer krampagtig, ik oordeelde daar-  'sGs.aVinhagi 13? daarom nódig de campher te geven Op deft i« dag vertoonde zich aan de lippen en inden mond Hippen van witte fpruuw, de urine was rnoeilyk en 'er kwam een zekere beving bv Op den 14 was 'er buikloop, veel fereufc urine, en de geheele keel droog en fpruuwagtig. Men gaf toen een afkooksel van koortsbast, hierna wierd de tong vogtiger en de koorts, minder. Den 16 was de tong droog envuii,opfpringingen der peefen, de pols mtermurerende, de buik gefpafinen. Deze convulfive beweg > gen vermeerderden van tyd tot tyd, en ny ftierf den 17 dag. Deze ziekte was mt begin eenvoudig catarrhaal, op den aetften dag kwamen'er tekeren van typhus nervojus, welke ik door camph-r zogt weg te nemen, dewyl de ondervinding my geleerd hai, dat de koortsbast te vroeg in deeze koortfen- gegeven, de huid en tong droog maakte, en dedmte vermeerderde Op het laatst egter was ik genooazaaKt tot dit middel mynen toevlugt te nemen,, dewyl 'er een groot verval van levenskragten kwam. In dit tydperk was het ook zeer merkbaar, dat de koortsbast, de campher en vvyn de tong vogtig maakten. 'Er waren geheel den dag kreeg hy des nagts koorts met yling, terwyl de uitflag verdween, en de keel droog en rood zag. Na het toedienen van een decocï laxans bedaarden deeze toevallen, terwyl de uitflag den volgenden dag zich wederom vertoonde. Den 7den dag was hy flaperig, maar by zyn verftand, des avonds had hy koortsverheffing. Den 8 kreeg hy gekookte ftoelgangen, gevolgd van een fterk zweet, waarna de uitflag verdween, en nu iragtte ik door rhabarber en Tra. ant Hux. de uitwaasfeming en den buik open te houden, en hield hem lang buiten de lugt. Ik heb deeze ziektegefchiedenis hier alleen zo breedvoerig opgegeven omtetoonen, dat deeze zwaare ziekte zeer wel na de eenvoudigfte behandeling luifterde. Deeze ontftekingziekte wierd in 'c begin antiplogiftisch behandeld, op den sden dag wierd een Jymptoma terrens door ft a een  i43 Bericht van een eenvoudig verkoelend anodynum weggenomen. Op den 4den dag gaf ik geen cortex of acida mineralia, offchoon de keel purperagtig zag. Ik maakte de ziekte door deeze middelen niet kwaadiartig, en liet dezelve byna aan de natuur over, en myn zieke hetftelde in agt dagen. LYST  'sGravenhage. 149 LYST, DER GESTORVENEN In's GRAVEN HAGE IN DEN JA ARE 1792. ^January . . . 100 Februari/ ... 89 Maart ... 9S April , . . 104 Mey ... 81 ^««y % 82 SMif • « 83 Auguflus ... September ... 74 Oiïober . , ; 84 November . . , 104 December ï : icö K 5 tWEERS*  150 Bericht van WEERSGESTELDHEID e n ZIEKTEN VAN SGRAVENHAGE, -vari 'tjaar 1793. 'January. ~\ an het begin van January tot den 5 bragt de N. wind een heldere vorst aan , hierop volgde ftorm -met- fneeuw en veranderlyk ruuw weêr tot den 12, de wind NW. Na de nieuwe maan hadden wy een ZW. wind met een zagten reegen tot den 14. Toen hervatte de koude N. wind weder met vorst en fneeuw tot den iö, het weêr wierd daar na. helder tot den 20 met vorst. Van decfen dag af tot het eind der maand was de wind W. met mist en donker weêr._ De roodvonk wierd nu meer epidemifch, en 'er ftierven drie kinderen aan defzelfs gevolgen. Een kind kreeg naderhand een fterjte neusbloeding, daarna een ootlafting van bloed '  'sG ï A V ï N II A G E. 151 bloed uit het oor, eindelyk waterde het ook bloed, en iïierf. Een ander kreeg een verzwering in de long en ftierf uitgeteerd. Door den langdurigen zagten regen, verzwakten de vafte deelen des lichaams, de vogten verloren hare behoorlyke menging, de uitwaasfeming wierd ongeregeld, en de fcherpe deelen, welke van dezelve moeiten afgefcheiden worden, bleven met de vogten vermengd, hier uit ontflond eene byzondere dyfcrajia humorum, welke by de kinderen vooral zeldzame toevallen gaf. 'Er wierd door de bykomende vorst eene febris inflammatorla verwekt, welke een foort van forbutifche fcherptë by zich had , en dus een inflammatio itnpura te weeg bragt. Deze fcorbutifche gefteldheid was niet alleen by kinderen, maar ook by volwasfenen zigtbaar, 'er was een loom en traagheid , blaauwe vlekken over het geheele lichaam verfpreid, fcorbutifche zweeren in den mond, dorst , terwyl de eetlust zeer goed bleef. Deze gefteldheid voegde zich meer of min by alle ziekten, en maakte hier door een zamengeftelde ongefteldheid, welke door de natuur en gencefmiddelen moeilyker te overwinnen was. Op deefen tyd nam de infiammatoire geircldheid wel de overhand, doch zodanig , dat zy de . fcorbutieke conltitutie niet wegnam, maar daarmede gepaard zynde, een morbus protheiformis voortbragt. Van dezen zamengeftelden aart waren de pleurilfen, &c. rheumatifmi, keelziekten colieken, en koortfen, welke zo wel door my K 4 als"  i$2 Bericht van als de overige geneesheeren wierden waargemen. De koorts,'die de pleuris vergezelde, svas minder hevig, begon met geringe rilling, matige hitte, maar wierd door een zeer fcherpe pyn verzeid, de ophoefting was zuiver bloederig, de pols klein en zag:, en niet fneller dan natuurlyk. De lating verligtte weinig, en 'er wierd fpoedig een tweede bloedontlasting gevorderd, het bloed had een dunne groene lymige korst, die doorfchynend was, en 'er met de vingeren zeer gemaklyk konde afgeligt worden , egter was ze eenigfints omgekruld, de bloedkoek was zwart, firoopagtig, vloeibaar, als teer, en gemaklyk met de wey te vermengen. Na een of meer aderlatingen, pappen, en emolliercnde dranken met veel oxymel fimplex, fcheidde de ziekte zich niet door ophoefting, maar door een olieagtige dikke urine, welke een vetagtig zetzel liet vallen , vergezeld van een kleverig Zweet. De pcripneumonicn waren van den zeiven aart, langdurig, maar wierden tegelyk door ophoefting en dik water en zweet gefcheiden. '-— Veele hadden bloedfpuwingen van dik zwart, veneus bloed, zonder hoest buiten de bloedipuwing, en het afgelaten bloed was, even als by de pleuritici, ligt ontftoken, maar fcorbutifch. —- By anderen zagen wy coliccc, f'heumaitfmi, podagra, adfecitóties- hyjlericce en hypochondriaca. In deeze maand alleen flocgen zeven menfehen, die zeer hypochondrifch waren, de handen aan zich zeiven. Veele Hier-  S' G R A V E N H A G E. 153 fliervcn fchielyk of aan beroerte, of aan een fchielyken dood, zonder uitwendige of bekende oorzaaken. February. Het weêr was koud en vogtig tot den 12, wanneer 'er een ZW. wind waaide, tuffchep beide had men den 13 een helderen dag, dan dc ZW. wind ftelde zich nu aanftonds" weder in tot den 19, de wind was toen O. en wy hadden fchoon weêr, maar den 20 kregen wy W. wind, en de 2 volgende dagen N. wind met ffcèrke koude, den 23 was de wind weder W. met regen, dan van dien tyd af hadden wy tot aan het eind der maand aangenaam helder en warm weer. In het begin der maand waren 'er veele colica rheumatica, zo als ik dezelve te voren befchreven heb. Ik heb verfcheide van deeze colica gepaard gezien met een geregelde anderendaagfche koorts, en zy gingen daarna in een zuivere tertiana over. Tegelyk waren 'er veele andere rheumatifche ziekten, welke door zagte openende middelen best geneezen wierden ; gewoonlyk duurde de ziekte zeer lang, en zy herftelden eerst, wanneer 'er een zeer overvloedige pisvloed van een heldere ftrookleurige urine kwam. By enkele menfehen heb ik de natuur zich ipoedig zien redden door een grooten toevloed van dikke, zeer ftinkende, taaye flymftoffen, na de ingewanden, welke door een diarhée ontlast wier. den. K 5 Of-  154 Bericht van Offchoon 'er nu veele colica rheumatica waren, welke met de befchryving van Stoix (zie anno 1791.) zeer Overeenkwamen,fcheen net als of de natuur elke ziekteftof meer op de ingewanden bepaalde. Hier door greep de inflammatoire conjiitutie nu ook vooral de ingewanden aan. De colica inflammatoria , of inflammatio inteftinorum ,vj^ks. ik wel eens nu en dan gezien had, doch nimmer epidemifch heerfchen, was nu zo algemeen, dat ik daar aan verfcheide menfehen te gelyk had. De ziekte begon fchielyk en onverwagt, vooral na dat het lichaam fchielyk aan koude was blootgefteld. Zy nam haren aanvang, met walging, braking, en een zekere fcherpe pyn , welke in de maag begon, en zich door den . geheelen onderbuik langfaam verfpreidde, de braking wierd aanhoudend, de dorst zeergroot, de tong wierd droog, de buik was zeer gevoelig by de minfte drukking, zeer opgezet én gefpannen, het water was zeer rood en helder, de pols was klein, ingetrokken en fnel ] het weefen bleek en zamengetrókken, de handen en voeten waren koud, de ledematen en het hoofd waren pynlyk. Clyftercn, opium, een aftrekfel van camillebloemen, en alle andere middelen, die men in colica fpasmodica toedient, en daar men zyn eerfté toevlugt toe nam, waren niet alleen vrugtlöos, maar vermeerderden de pyn en braking. In het begin fcheen de ziekte zonder aanmerkelyke koorts te zyn, dan den eerften avond reeds kreegen de zieken een fterke rilling, waarop een branden-  'sG RAVENHAGE. 155 dende drooge hitte volgde, zondereenig zweet, de afgang was niet verftopt, integendeel hadden de zieken veele dunne ftinkende afgangen, met hevige perfingen. Zodra ik de natuur der ziekte kende, zag ik de noodzaaklykheid, van aanftonds ruime aderlatingen te doen. Het bloed was zeer ontftoken, zomtyds met eert. dikke rheumatifche korst bedekt. De zagtfte laxantia, de amandelolie met cajjia zelf, wierden niet van de maag verdragen, maar ten cerlten weder uitgeworpen, alle"*warme dranken veroorzaakten de onlydelykfte pynen. Zekzer water, met een weinig witten wyn, of koud gerfte water > wierd nog het best binnengehouden. Verzagtende pappen op den buik gelegd, maakten de pyn wel iets draaglyker," dan de vryving des buiks met het linimentum volatile cum camphora bragt de meefte kalmte aan. Na een voorafgaande aderlating, was niets van een bétere uitwerking, dan een geheel warm bad, waarin de lyder een half uur gelaten wierd. Hier door wierd de pyn op eens geftild, en de zieke raakte daarna in een zeer zagt verligtend zweet. Deeze ziekte was zeer halftarrig en wierd van alle uitwendige oorzaken vermeerderd, en offchoon de zieken zeer verzwakt waren, bleef zy weeken aanhouden. Wanneer namendyk de grootfte kragt der ziekte door aderlatingen, emollierende pappen, het warmebad ccc, gebroken was, bleef 'er een zekere plaatflyke pyn in den buik, welke vooral zich op die plaats in de regterbuiks holte deed gevoelen, daar het ilcum zich met het colon vereenigd, deeze pyn ftrekte zich dikwyls tot aan de blaas uit,  156 Bericht van Uit, en hier door wierd een moeilyke pislofrng veroorzaakt, waar door een dikke, flymngtige en met een dik rooferood poejer bezwangerde urine ontlast wierd. De ftóelgarig wierd nu ook verftopt, en daar alle laxantia en clyfnata &c. de zeer gevoelige ingewanden zeer prikkelden, veroorzaakte deeze hardlyvigheid een zeer groot ongemak. De oleofa, de okum 'rkini &c. wierden aanftonds weder uitgeworpen. By een tedere en aandoenlyke vrouw, die door dit colyk zeer hevig wierd aangetast, kwamen de menfes op den 4den dag, en op den 5den een zwaare neusbloeding, die belde de ziekte verligteden. Zy wierd uaarna door een intermitttns qwtidianazzngettst, die geregeld alle avonden met koude aankwam, en des morgens mee zweet en eèn dik water eindigde, wanneer alle buikpyn wierd weggenomen. Daar ik, zag dat de ziekte op deeze wyze door de natuur geneezen wierd, liet ik deèqW. faffaparillae, bardanae &c. gebruiken, Vv-cike zeer wel verdragen wierden, zeer goeden afgang gaven, en de ziekte langzaam wegnamen. Om de ingewanden te verfterken gaf ik haar een aftrekzei van de lichen ijlandkus en eindelyk de vitr. mart. met extr. agrimoriihé en myrrhe. in de behandeling van deeze colica infiammdïória heb ik naderhand aanftonds een ruime aierlating laten doen, en dezelve fomtyds 2, 3 ja zelf 5 of 6 maaien laten herhalen, alle ontladende middelen, welke de reeds al te gevoelige ingewanden prikkelden heb ik vermyd, olieagtige dingen, welke van veele  's G R A V E N H A G E. 157 20 zeer geprezen worden, worden te fchielyk fcherp, en doen dus meest al meer nadeel dart nut, ik heb dezelve altvd moeten nalaten. Een deccct. Emolliens van althéa, malva met een weinig diacodium deed het meefte nut en verzagtte de pyn. Broodwater met harsthoorn, of enkel water en melk, liet ik de eerfte dagen aileen voor fpys en drank dienen. Na dat da eerfte kragt der ziekte gebroken was, gaf ik met veel vrugt een decoct. Lichenis met farföpdrillé, en daarna martialia. De clyfteren prikkelden te veel door de uitzetting, welke zy in de ingewanden veroorzaakten, en deedea dus meer nadeel. Zwangere vrouwen en kraamvrouwen hadden ook veel colicae inflammatoriae , welke op dezelve wyze moeiten behandeld worden. Maart. Deze maand beson met ftorm en regenagtig weer, en een Z. of ZW. wind. Den 6 wierd de wind Nü. en daarna O., welke een heldere vorst tot den 12 te weeg bragt. Na den 12, wanneer wy een zoneclips hadden, volgde een Z. wind met fchoon warm weer, hierop volgde regen met W. wind tot den 20, van den 20 tot den 22 was het weer helder en warm met ZW. wind. Den 23 was het koud en regenagtig, de wind N. Deeze ging den 25 na het. NO. en bragt vorst en wind aan, den27 wierd het weer iets zagter en helder met N. wind. In het begin van Maart heerschten dezelve ziekten, welke wy in February gezien hebben, voor-  *5& Bericht van Vooral colicae inflammatoria, pleuritides rheumatica, en febres catarrhales. Maar het weer meer helder en koud wordende, wierden 'er veele door een gierstuitflag aangetast, welke zonder koorts zynde, door de ontlasting der eerfte weegen en de herflelling der uitwaasfemïng wierd weggenomen. Diarrhea, ophthalmia en angina ferofae, welke uit een belette uitwaasieming en ophoping van flym ontftonden, wierden gemaklyk genezen. Omtrent den 6, terwyl 'er N. en NO. winden ■waaiden, zagen wy uit dezelve oorzaak, veel tandpyn met zwelling van het inwendig gedeelte des monds en van het tandvleesch, welke dikwyls tot verettering overging. Het getal der geene, die aan hoest, rheumatique borstpynen en verkoudheid onderhevig waren, was nu ook zeer groot. De kinderen leeden veel aan de tanden en ftuipen, en de flor es zinci deeden hierin veel nut. Na de zoneclips, veranderde de lugt zodanig fchielyk ,van warm in koud, dat 'er veele cholera , welke in dit jaarfaifoen niet gewoon zyn, zich openbaarden, dezelve waren zeer kort van duur en veel minder hevig, dan men die in de maand Augustus pleeg waar te neemen. De colica inflammatoria waren niet minder ontftekingagtig, maar hadden nu nieuwe toevallen by zich, die de ziekte erger maakten. Zy begonnen als een boord met een fterke ontlasting van flym en galagtige ftoffen, de buik was fteenhard , de afgangen meer Hinkende, 'er was meer inwendige hitte, zy waren alle zeer tot flaauwtens geneigd. Dezelve behandeling door vry» vin-  'sGravenhagïi 159 vingen, aderlatingen en pappen was hier ook dfcnftig; maar de pyn kwam gedurig weder, de zieken konden geheel geen vogtige dingen verdragen, offchoon zy by het genieten van vaster voedzel geen ongemak befpeurden. Daar alle vaftere ontlastingen zeer verligteden, en alle tekenen van ophoping van ftoffen in de ingewanden gevonden wierden, maakte ik van den raad van Pringle hier gebruik, om kleine, doch dikwyls herhaalde giften van fal. Epshamenje toe te dienen, waardoor gemaklyke en verligtende ftoelgangen ontlast wierden. Om de ingewanden hare groote gevoeligheid te benemen en tegelyk haate verlorene veerkragt weder te geven, gebruikte ik vervolgens rhabarber met kreeftsoogen en een weinig opium. En eindelyk liet ik lang yslaudfche mosch, caiechu en martialia gebruiken. De koortfen hadden ook meest in het acces zwaare buikpynen by zich, welke na hetzelve ook verdwenen. Ér waren veele catarrhale koortfen met een weinig ontfteking verbonden, welke door een aderlating en zagte catartica verdreven wierden. Intusfchen gingen deeze catarrhi ligt in pleuris en peripneumonie over, wanneer zy verzuimd, of het bloed door hevige zweetmiddelen aan het gisten gebragt wierd. Er waren egter geene tekenen van waare pleuris, dan in zo verre de ziekteftof zich op de long plaatfte. 's Avonds kwam 'er een koorts met koude rilling, gepaard met benaauwdheid en pyn op de borst, te middernagt volgde hitte, en des morgens een fterk bezwaarend zweet, de buik was  i<5b Bericht Van was matig open, 'er was walging, branklust, een vcgtige witte tong, met den hoest widrd alleen een dunne witte flym in een kleine hoeveelheid ontlast, het water was of zeer overvloedig en dun, of weinig en dik. Deze pleuris wierd niet door de gewoone middelen bedwongen , de aderlating dikwyls herhaald Zynde, nam de kragten der lyders zonder vrugt weg. Zeer veel verdunnende dranken, openende en zagt laxerende deco&a met een verkoelenden leefregel, deden hier het meeste af. De anti' monxalia, kermes, fulph. aurat. Tart. Emetió deden geen nut. De ziekte duurde veel langer, dan de gewoone pleuritis, en Wierd niet door ophoesting gefcheiden. Een fpaanfche vlieg tusfehen de fchouderen by tyds gelegd, de=d zeer veel nut. Deze ziekte kwam overeen met dien hoest en pleuris, welke Sydenham in 't jaar 1675 gezien en zo naaukeurig beichreeven heeft (*) „ Materia tantum febrilis cum „ flimulante tusji in pleuram ac pulmones ube. „ rius d'poneretur, fymptomata di&as part es „ at tinent ia excitabat, attamen febris, quan„ turn tnihi licuit olfervare eadem prorfus cum „ illa fuit, qua ad eum ufque diem fuerat de„ populata, quo ha tusfes primum comparebant, quin & remedie1, quibus promttfjime p ar eb at, idem planc demonftrabant. Etquanturn lateris dolor punctorius ,/pirandi difficultas, colpr detracli fanguinis & reliqua figna „ pleu- (a) Sydenham opp. pag. 150.  'sGravenhage 161 jg fkuritidi familiaria ejjentiakm pleureftn fu~ „ heffe bintterint non aliam tarnen medendi „ methodum pofiulavit hic morbus, quam qua ,-, fiebri hujus cotifiitutionis quadrabat, ab Ma ,, yero, quae verae pleuritidi conveniebat abhor„ rebat admodum " Hy behandelde deeze ziekte met eeiie aderlating, een fpaanfche vlieg in den nek, en alle dag een clysteer. Hy liet de zieken dagelyks eenige uuren opzitten, zich van vleesch onthouden, dun bier, of water en melk, of zomtyds een verkoelenden en verzagtenden drank drinken. Hy genas ze op deeze wyZe alle, en zegt verder „ Cum „ quimorbumfierociüs atque hofiilimanuadgredie* bantur, ingenti remediorum molimine helium „ inferentes, vel juos aegros amitterent, vet fialtem phlebotomia repetita /deplus, quam vel poftulabat morbi genius, vel etiam tut» „ ferebant* eorundem vitam redimere cogeren~ „ turt " Deeze bastaart pleuris is hier waarIyk meer gemeen , dan men wel oppervlakkig zoude denken, en ik heb my in de behandeling daarvan dikwyls deeze befchryving van Sydenham errinnerd,en 'er my met vrugt van bediend* 'Er heerfchten egter hier en daar te gelyker tyd waare pleurisfen, waarin de aderlating alles afi deed. De febris depuratoria S Yde nh a i , of de. Synockus imputris van Grant, die ik te vö-v ren reeds meer dan eens heb opgemerkt, heerfchte nu ook, en wierd op de te vorr-n befchrevene wyze behandeld. De tusfchenpozende anderendaagfche koortfen, welke of na de fiynoHius imputris, of aanftonds gevormd, reeds in L dé  ufo Bericht van de maand van February zich geopenbaard hadden, begonnen zich nu meer en meer te verbreiden, zy waren egrer dikwyls zo hardnekkig, dat zy ter wegneming den koortsbast vorderden. De kinkhoest, welke de voorgaande maand reeds epidemisch begon te worden, zag ik nn, doch ook Heats hier en daar, onder de kinderen. By een kind was by eiken aanval een zeer lastig niezen, 't welk egter met de ziekte zelf, door kleine giften Tartar. Emeticus, door het ontlasten van veel flym, verdween. De yslandfche mosch voldeet my in deeze epidemie uitnemend na genoegzaame voorafgegaane ontlastingen. Het afkookzel der yslandfche mosch heeft my dikwyls uitnemende dienften gedaan by het kleine traagekoortsje,'t welk wy by kinderen ontmoeten en van een bleek wefen , en groote vermagering vergezeld zien, dit koortsje word veelal aan wormen toegefchreven, dan ik heb dit meest gezien by kinderen die bovenmaten fterk groeiden. Meermalen zag ik met het grootfte genoegen, dat de kinderen na het gebruik van dit middel gezond en fterk wierden, April. De eerfte twee dagen der maand, was de wind W. en regenagtig. Den 3 N., den 4 begon een NO. wind te waijen.die tot den nden met fchoon en helder weêr voortduurde, wanneer na de nieuwe maan eerst een W. en daarna een N. wind met regen volgde, hierop wierd het weêr fchoon en helder tot den 15. De W. wind  wind bragt toen doordringende koude reegens aan, met fmeltende fneeuw, welke door Z. N. NO. en dikwyls veranderende winden opgevolgd wierden. Den 22 was de wind ZO. Den 23 O. tot den 25 met fchoon weêr. Hierop volgde een groote verandering in den dampkring, wanneer de wind fchielyk Z. wierd met regen. Den 26 was het weêr weder helder met ZW. wind, maar van den 27 tot den 29 wierd de wind N. koud en mistig. De laatfte dagen der maand hadden wy warmen reegen met ZW. en W. winden. De ziekten, welke in dit faifoen gewoonlyk voorkomen, waren nu in volle kragt, de fyno» chus imputris, de anderendaagfche en dubbelde anderendaagfche koortfen. Hier en daar zag men verkoudheden, hoest, colyckpyn, doorlopen, perslopen en roos. De fynochus imputris toonde geen tekenen van fordes in de eerfte wegen in 't begin der ziekte, voordat dezelve door de koorts losgemaakt waren ; zy kwam ongemerkt met koude en beeving aan, na eenige uuren volgde hitte en hoofdpyn, en vooral een algemeene matheid met een fnelle en matig fterke pols, den volgenden dag kwam een overvloedig en zeer verligtend zweet, 't welk femtyds twee dagen duurde, terwyl het water een rood zetzel liet vallen. Intusfchen bleef de hoofdpyn, de tong wierd wit, de buik opgezet en 'er kwamen andere tekenen van een mattria dtorfum turgtns. Gedurende de koorts gaf itc alleen clyfleren en verkoelende dranken, ra dezelve was een zagt laxans genoegzaam om de ziekte geheel L a en  164 Bericht vaiï' en al weg te neemen. Terwyl van den 3 tot den 15 de N. en NO. winden byna onophoudelyk waaiden, was de fpiochus ttnpütra of fchielyk geheel gefcheiden, of zy ging zeer fpoedigin een enkele of dubbele anderendaagfche koorts over. In het begin was zy of roet hoest, of met een fleurispyn verzeid. Een of twee aderlatingen nam dezelve weg, en na een ruim zweet, wierd de ziekte gemeenlyk geheel en al weggenomen. By anderen egter kwamen 'er toevallen van febris pituitofa by, wanneer 'er dikwyls gedurende verfcheide dagen veel dikke flym door braak- en purgeermiddelen wierd afgevoerd. De koorts hield geen vasten loop, en begon nu vroeger dan later. Wanneer na den 16 het weêr regenagtig wierd, verloor de koorts langzamerhand deszelfs tusfchenpozingen. Elk acces wierd heviger, de koude was zeer fterk, de hitte brandende met yling, een rood opgezet aangezigt, drooge tong, fterke dorst, roodheid en branding der keel, wasrby zich dikwyls een angina voegde. In dit geval was het nodig aanftonds den koortsbast in een ruime maate toe te dienen, waardoor de ziekte fchielyk en zeef veilig genezen wierd. Kinderen wierden in deeze maand ook door intermitterende koortfen aangetast. Zy hadden alle kentekenen van veel flym in de eerfte weegen. De koude was by dezelve zo langdurig cn hevig, dat het wefen en de handen blaauw waren, en het koude tydperk dikwyls den dood dreigde. De koorts was dubbel anderendaagsch, zodat op den eenen dag een zeerhe- vi-  "sGravenhage 165 vige, en op den anderen een minder zwaare koorts befpeurd wierd, egter kwamen beide koortfen geregeld op een en 't zelve uur. Het tydperk der hitte was geheel niet evenredig aan dat der koude, en het zweet ontbrak zomtyds geheel, en was meeftal onbeduidend. De koortsbast moest in dit geval aanftonds, en in een ruime mate, worden toegediend. Piet afkookzel of extract deed geen uitwerking, hierom moest ik de poeder geven, welke by verfcheide een moeilyke waterlozing en een leucophlegmattfche opzetting van het geheefe lichaam te weeg bragt, deeze wierd egter door gepaste diufeiica fpoedïg geholpen, De koortsbast veroorzaakte daar en boven of een heilzaamen uitflag rondfom den mond, of een uitflag over het geheele lichaam, of een zeerekeel, die de koorts'geheel fcheidde. Om de verlorene kragten te herftellen gaf ik gemeenlyk koortsbast met tinct, mart. aper. Geduurende het midden van April, wanneer de W. winden waaiden, waren de anderendaagfche koortfen over het geheel meer gepaard met een faburra pituitofo- biliofa, offchoon zy met een geregeld acces met koude om den anderen dag aankwamen, was dehoofpynzwaarder, de hitte fterker, de tong drooger, en een grotere geneigdheid tot braaken, het zweet was langdurig, lastig, benauwd en verzwakkend {colliquativui), na den aanval remitteerde de koorts, maar ging niet zuiver af. Na een aderlating en herhaalde braakmiddelen, het toedienen van decocta van Tamarinde mét oxymcl en middenzouten, waardoor niet alleen de onrejne ftoffen ontlast, maar ook de fterkegisL 3 ting  i66 Bericht van ting der vogten bedaard wierd, ging deeze koorts tot een tusfchenpozende over. Maar dewyl het weer koud en vogtig was, verminderde de koorts niet, en verteerde zodanig de kragten der zieken, dat men ze door den koortsbast moest wegnemen. Men kan dus niet zeggen, dat in dit land de voorfchriften van Sydenham in de voorjaars koortfen kunnen gevolgd worden, wanneer hy zegt, dat de voorjaars koortfen zeldzaam langdurig zyn, en altoos den lyder nuttig zyn, zodanig, dat de oudfte en zwaklle lieden, door de onkundigfte behandeling niet kunnen gedood worden „ QOfficiafijfima dam,„ nofiffimaque impcritisfuni cujuslïbet periergia „ modo probus is futrit e medio vix tolli , queat) " en dat men deeze koortien altoos aan (ie na-uur moet overlaten. Ik heb in deeze koortfen dikwyls den koorts* bast moeten gebruiken, ik heb dezelve egter altyd met fal. abfinthii. en fal. ammoniac en Tart. Emetk verbonden, op dat tegelyker tyd alle overblyvende onreinheden op deeze wyze zouden ontlast worden. Het is opmerklyk dat de koortsbast de kragt van den Tart. Emetic zodanig breekt, dat ik zeer dikwyls 18 greinen zeer goeden Tart. Emetic met een once koortsbast zonder walging geeve. Deeze bereiding bevordert egter een goeden ftoelgang en een zeer nuttige uixwaasfeming. (a) Op (a) Dit effect is dooi andere geneesheren dikwyls waar*  's Graven hack t6? Op het einde der maand, het weêr warm en regenagtig zynde, nam de gal meer de overhand, het wefen was geel, de tong galagtig , 'er was walging en neiging tot braken, de hitte en hoofdpyn waren zwaarder. De ziekteftof fcheen nu meer de maag en ingewanden aan te doen, en hier door wierd de koorts door braak- en purgeermiddelen, waar door veel heldere groene gal ontlast wierd, zonder koortsbast meeftal weggenomen. By zommige fcheen de koortsftof na de ontlafting der eerfte wegen zich na de borst te begeven, en veroorfaakte hoest en een ftekende pyn in de zyde, vooral wanneer het tydperk der hitte aankwam. De aderlating verligtte de pyn, offchoon het bloed niet ontftoken was. De koortsbast wierd niet te min veilig toegediend en nam de koorts zonder overblyfzel weg. Het blykt uit al het geen wy hier gezegd hebben, dat offchoon een tegennatuurlyke ziekteftof aanleiding tot de tuflehenpozende koortfen geven, en andere toevallen by die der tuflehenpozende koorts te weeg brengen kan, en dat dikwyls de afgaande koorts, door het wegnemen der bykomende of aanleidende oorzaken, geheel of door uitwaasfeming, of door een zetzel in 't water, geheven word, dat 'cr egter een andere oorzaak of ziekteftof, (mias- waargenomen en word nader verklaard in het eerfte deel van de Medicme eclairh par les fciences phufiques t. i p. 261. in een verhandeling van den Heef Bek.tholkt. L 4  i63 Bericht van ma} der tnffchenpozende koortfen aanwezig is, het welk geenzints in een vogtig weêr door de natuur uit het lichaam kan gebragt worden, maar het welk veel eer uit den vogtigen dampkring fchynt te worden aangetrokken,- in het lichaam word opgehoopt en de kragten verteert, of eindelyk, dat 'er een zekerekoortsagtige hebbelykheid geboren word, welke niet anders dan door den koortsbast kan worden 't ondergebragt, en dat men dus in dit vogtig land,, zelf in de voorjaarskoortfen den koortsbast niet kan misfen. Dit word ook van Grant, geen vriend der koortsbast, toegeftemd. Hy zag dat veele zieken, die uit Holland na Engeland kwamen, zeer gemaklyk en zonder koortsbast herftelden, en meende toen, dat dit even gemaklyk in Holland met deeze zelve behandeling zoude toegaan: dan hy vond zich zeer in zyne meening bedrogen, en zag zich genoodzaakt ook hier den koorstbast te bezigen. Wy behoeven ons ook zo zeer niet te verwonderen , dat wy in de jaarboeken van van Swieten, door Stoll uitgegeven, vinden, dat de voorjaarskoortfen door hem befchreven zo eenvoudig en gemaklyk te genezen waren, daar oude Geneesheren eenpaarjg getuigen, dat zy dje middelen, welke zy in hunne jeugd gebruikten, om de tusfchenpozende koortfen te fluiten, nu veelal onvermogend vinden. Ongetwyfeld hangt dit af van de grotere vogtigheid desdrampkrings, onze veel koudere zomers, en onzen verflappenden leefregel, waardoor de na| tuur minder gefchikt is, dan te voren, om de kooïtsftof 't onder te brengen en uit .te dryven.  'sGravenhagi, 160 ven. Om deeze zelve rede zyn alle febres gaftrica en pituitofa veel menigvuldige;, en hierom is de eenvoudige geneeswyze van Sydenham, die veel aan de werking der natuur betrouwde, nu minder gefchikt, dewyl veelal de éórfaafc der koortfen in een vervuiling der eerfte weegen en onderdrukte uitwaasfeming moet gezogt worden. Gedurende dit flappe weêr heerfchten 'er veel wormen zo wel by volwasfenen, als by kinderen , en by de laatften was meest een koorts tegelyk aanwezig, welke in veele opzichten van de febris verniinofa fpuria verfchilde. Zy hadden benauwdheid, een zwaare pyn in de maag, vooral na den eeten, hierbv kwamen hyfterifche toevallen, zy fpraken verward, ylden, en hadden ftuiptrekkingen , de pyn was hevig maar met tusfchenpoozingen en kruipende rondsom den navel. In jonge kinderen was een kleine koorts, die tegens den avond zich Verhefte met hitte, de ontlasting was of zeer haïd, of zeer dun. Nadat ik door een braakmiddel veel flym ontlast had, gaf ik cremor Tartari met fal ammoniac, of fabadillea zaad tot 2 of 3 greinen in poeder, waardoor veel bloederige flym met wormen ontlast wierif. Om de ingewanden te verfterken liet ik langen tyd d© yslandfche mosch gebruiken. Verkoudheden, roos aan de beenen en netelroos waren *er deeze maand ook overvloedig. De rheumatismi waren in 't begin der maand meer ontftekingagtig, en genazen alleen door aderlatingen, en verkoelende middelen,, maar op het einde der maand L j war  170 Bericht van Waei zy meer flymagtig en weeken voor het gebrul; van braak en purgeermiddelen. Mey. Het weêr bleef warm en vogtig met Z. wind van den i tot den gden, van den 3 tot den 5 kouden regen met NW.winden, van den 6 tot den 10 ZW. met matig warm en vogtig weêr. Den 10 kregen wy ZO. wind,_ welke fchoon en zeer warm weêr aanbragt, dan hierop volgde den 13 een koude doordringende N. of NO. wind met fterke vorst, welke tot aan het einde der maand voortduurde. In het begin der maand waren 'er veele anderendaagfche koortfen, welke in 't begin met eenige ontfteking verzeid waren, doch naderhand k een grooten overvloed van gal vertoonden, zy waren gepaard met geweldige hoofdpyn, en een zeer groote benaauwdheid, galagtige oprifping en walging. Na een aderlating, welke zeer ontftoken bloed ontlaftedc, gaf ik een braakmiddel en daarna zuure laxantia. — 'Er waren veele hardnekkige buiklopen, met een bitteren mond, en perfingen, en een galagtig water. Veele hoeften fterk met een fcherpe druming van ftof op de keel, met zweet, en een bitteren mond; eene aderlating, emeto-cataruca, en refolventia falina &c. namen dezelve weg. , , Van den t6 tot den 31 waren er veele ««- ginae en coliccte inflammatoriae als ook hier en daar kinkhoest. De roodvonk wierd nu zeer epidemifch, zo dat  s'Gï,A VEN H AGI. I?ï dat 'er 15 kinderen aan ftierven. De ziekte was zeer ontftekingagtig, zo dat men zelfs kleine kinderen moest aderlaten, het bloed vertoonde altyd een dikke ingetrokkene korst, gemeenlyk wierd de uitbotting een of twee dagen voorafgegaan door een buikloop, welke aanftonds ophield, zodra de ziekteftof zich op de huid genoegzaam vertoonde, maar wanneer deeze buikloop aanhield, was de uitbotting gering, de koorts wierd hevig, en de kinderen kreegen zwaare buikpynen. Een aderlating en verzagtende decocta antiphlogistica namen de buikpyn en diarrhe weg, en bevorderden de behoorlyke uitbotting der.roodvonk, alle die deeze ziekte hadden, wierden zeer wel dooreen antiphlogistifche methode genezen , en hebben gene nadelige gevolgen naderhand ondervonden. £a ) Juny. Den eerften nagt deezer maand hadden wy zulk een ftrenge vorst, dat alle de bladeren der bomen en de. jonge takken daardoor verzengd waren, met een NO, wind, dit weer duurde egter maar drie dagen, op deeze ongewoone koude volgde aanftonds hitte, met een ZO. winden onweer, van (a) Daar ik zelve geduurende een gedeelte van Mey, Juny en July afwezig was, heb ik deeze berigten ontleend van oen myner vrienden, een kundig en zeer op* lettend geneesheer, waarop men den beften ftaat kan maken.  S7* *~ Bericht van van den 3 tot den p helder warm weer met NW.' wind. Van den 10 tot den u W. wind, wolkig. Den 13 was het weer onftuimig met NW. wind. Van den 15 tot den 20 koude reegen met W. wind, welke de volgende dagen, door dien de wind ZW. wierd, warmer waren. Van den 24 tot het einde der maand bragt de Z. wind warm en helder weer aan. Er waren nu veele febres rheumaticae, die de keil, vooral de longen, en fomtyds de maag aandeden. De keelziekten gingen vooral nu tot verzweering over. De peripneumonien wierden fomtyds door ophoefting, maar meest dcor zweet en het water gefcheiden. Na voorafgaande aderlatingen waren de fpaanfche vliegen hier vooral nuttig. Het bloed vertoonde een platte rheumatifche korst. — De roodvonk bleef nog aanhouden, en 'er ftierven drie kinderen aan deeze ziekte. July De eerste dagen van July was het helder en warm met ftorm en ZW. wind. Den 3 W. daarna ZW. tot den 7. Van den 7 tot den 9 N. helder en warm, en NO. tot den 17, wanneer wy drie dagen warmen regen hadden. Den 22 kwam het fchoon weder terug, terwyl 'er een ZO., en daarna een ZW. wind waaide, en duurde tot den 28, De wind nu N. wordende, wierd de lugt koeler, vooral toen 'er reegen bykwam, welke dus tot het einde der maand met veranderlyke winden voortduurde. De febres rheumatico-faburrales wierden nu voor-  'i Graven h ace 173 vooral waargenomen, welke alle egter in 't begin ontftekingagtig waren, en dus eene aderlating vorderden, daarna moest men tmttica en catartica bezigen. Zy wierden meest door het zweet en de urine gefcheiden, en gingen zomtyds in intermittentes over, welke door het aanhoudend gebruik van refolyentia en laxantia y zonder den koortsbast, wierden wegg.nomen. De roodvonk hield met dezelve hevigheid aan, en 'er ftierven 10 menfehen aan, waaronder een vrouw van 50 jaar. De ziekte was nu met faburrale tekenen gepaard, en vorderde een herhaald gebruik van braakmiddelen. Augufius. Van het begin der maand tot den 14 hadden wy meestal fchoon en helder weer, met eeii O. wind en matige warmte. Van den 14 tot den 16 W. wind met regen en ftorm. Den \7 Z. wind 'savonds NW. en regen. Den 19 was 'er een hier zigtbaare maaneclips, waarop een N. wind volgde. Van den 22 tot den 25 W. wind en kouden regen/ Den 25 en 26 N. of O. wind met helder weer. Den 27 en 28 W. wind. Den 29 en 30 N. en den 31 NW. met regen. Geduurende de eerfte dagen van Augustus waren 'er zeer weinig zieken. In het naburig dorp Ryswyk waren de pokjes zeer epidemisch, zo dat zy byna niemand fpaarden, egter waren zy zeer goedaartig, zo dat 'er zeer weinigen van ftierven. Zy wierden nu ook hier en daar in deeze ftad waarge-  gff Bericht van genomen, maar ook zeer goedaaitig, egter ftierven er deeze maand drie kleine kinderen aan. De roodvonk, welke nog van denzelven galagtigen aart bleef, doodde ook nog 4 kinderen. De galkoorts begon nu meer de overhand te neemen, geduurende verfcheide weeken hadden de zieken winden, gebrek aan eetlust en bezwaardheid na den eeten, deeze toevallen vermeerderden, en hierby voegde zich een zwaarte door het geheele lichaam en hoofdpyn, eindelyk vertoonde zich onverwagt de koorts met koude en een zeer zware kloppende hoofdpyn, welke eerst met hitte verwisfelde, en daarna in zwaare hitte overging, 'er waste gelyk walging, bittere fmaak, een drooge witte tong, doch geen byzondere drukkende maagpyn. Des morgens had de zieke een vet kleverig zweet. Geduurende den dag was 'er weinig of geen koorts, het water was helder en rood, de zieke gevoelde een fterk verval van kragten. Offchoon de grote hoofdpyn en hitte een aderlating fcheen aan te wyzen, verdroeg de ziekte gene bloedontlaftingen. Het bloed was dun, helder rood, en tot ontbinding geneigd, de wey was zeer geel. Een braakmiddel ontiafte veel galftoffcn. Den volgenden dag gaf ik een drank van Tamarinde, Cremor Tart ar. en Manna, welke de ingewanden van een menigte gal bevrydde. De koorts fcheen hierop minder hevig te zyn, de pols was minder ingetrokken en het water wierd helderder en in groter hoeveelheid afgefchesden, De flaaploosheid was den zieken vooral laftig en de koorts altyd des nagts het fterk fte. Dezelve middelen, het gebruik van vrugten en zuure dranken namen de-  $'G ravemhage: 1"*$ deze koorts langzaam weg. De fpir. - i Holt was byzonder nuttig om na genoegzame zuivering der eerfte wegen aan het bloed deszelfs behoorlyke confistentie weder te geven, De colica, diarrheae en dyfenteriae bilirfa$ waren van dezelve koorts verzeid en vorderden dezelve behandeling, na genoegzame braak- en purgeermiddelen, bedaarden de zuuren, en verzagten de pyn, en namen de koorts weg; om egter voor inftortingen verzekerd te zyn, moest men zeer lang met een dieet van vrugten, karnemelk en zuuren voortgaan, dewyl de minfte vette dingen en vleefch dezelve toevallen deden te rug koomen. De ontftekingagtige gefteldheid, welke zich dit jaar meer dan in eenig ander vertoonde, en die door de hitte in de maanden July en in 't begin van Auguftus fcheen 't onder gebragt te zyn, begon het hoofd aanftonds wederom op te heffen, zodra na den 7 de O. en N winden een droogere koele lugt aanbragten. Alle de koortfen, de chohrat de welke zich dezer daagen vertoonden , hadden alle iets phlogistisch. Een kloek fterk man, die met een zeer geel weezen, een bitteren mond en vuile geele tong, brakende en reeds verfcheide dagen aan den afgang geweest zynde, my om raad vroeg, gaf ik een braakmiddel, dit veroorzaakte zulk een hevige cholera,dit die doorgeene middelen aan het bedaren kon gebragt worden, een aderlating en verzagtende drank, bragten dezelve aanftonds tot ftilftand. In een volbloedige vrouw, die een zware cholera had, nam een aderlating en zuure dranken in eens deze ziekte weg.  I7G* Bericöt van1 weg. In beide gevallen was het bloed geweldig ontftoken. Men kan dus altyd niet zeggen, dat in alle galziekten de . aderlating nadelig is, en zeker kan men in dit geval de zagtbeid der pols niet vertrouwen, dewyl ik in deeze beide gevallen niet de minfte opzetting of hardheid der pols befpeurde, hoewel het bloed zeer ingetrokken en de wey groengeel was. De pleuritides rheumatico iHftammatoriaè , cfigwae, eryfipelas &c. offchoon van een belette uitwaasfeming oorfpronglyk, kregen, na dat de ontfteking was weggenomen, zeer fchielyk alle tekenenen der heerfchende galkoorts en moesten dusdanig behandeld worden. Kleine kinderen hadden veel ftuipen en doorloop, welke galagtig zynde, door kleine braakmiddelen genezen wierden. Omtrent het midden der maand zagen wy by volbloedige oude lieden veel beroerten, herhaalde aderlatingen, en hierop volgende en van zelf ontftaande brakingen verligteden dezelve, ■waarna zuure laxeermiddelen, na het ontlasten van veel galftof, dezelve ten vollen herftelden. Veele klaagden ter zeiver tyd over walging, zonder beflagen tong of bitteren fmaak, alle hadden een dunnen afgang, andere hadden zonder eenige tekenen van fordes een fcherpe maagpyn. Dit was een roosagtige ongefteldheid der maag, welke door veel drinken, maar vooral door aderlaten genezen, wierd. De causfws biliofus met een tertiana verbonden, of de febris hsmitrifau heb ik deeze maand  'sGkavinhagï. If? maand eenige reifen ontmoet. Wanneer in 'c begin de aderlating en braakmiddelen verzuimd waren, waren de accelTen zeer gevaarlyk, en met zeer zwaare toevallen verzeid. Ik was in meer dan een geval genoodzaakt aanftonds een aderlating te doen, en hierop ruime giften koortsbast te geven, welke ik egter met fal ammoniac en Tart. Emetic. paarde, om op deeze wyze dezelve te fluiten. **—• Wanneer ik in 't begin by deeze zieken geroepen wierd, genas ik dezelve genoegzaam aanftonds door eene aderlating, een braakmiddel en een purgatie. Op 't eind der maand fcheen de gal meer verdikt te zyn, en hier uit ontftonden uitflag en andere tekenen van opgeflorpte en verdikte gal. Septethber. Het weêr was van het begin der maand af flormagtig en buijig met een W. wind. Na een voor ons zigtbare zoneclips op den 6, hadden wy een kouden N. wind. Van den 8 tot den n was de wind W. en het weêr veranderlyk, dan nu wierd de wind weder N. en eindelyk O. met warmte. Van den 13 tot den 19 kreegen wy weder W. wind met regen. Hierop volgde een N. wind, en kóude regert. Den 24 bragt de Z. wind een vogtige warmte aan, dan den 25 wierd het weêr helder en aangenaam met O. wind. Op den 30 wierd de wind Z. met regen. In de eerfte buijige dagen van September M had-  17% Bericht van hadden wy catarrhf angina, odontalgia, diavhéa, colica en febres rheumatico - biliofa, welke uit een belette uitwaasfeming, in een met galagtige ftoffen opgevuld lichaam ontftonden. Zomtyds hadden zy in 't begin ontfteking by zich.. De koortfen, welke nu heerfchten, waren alle eau ft of febres arden tes.. Zy waren verzeid van alle tekenen van galftoffen in de maag en ingewanden, de tong was geel en als met moftert bedekt. De koorts begon met beurtlingfche koude en warmte, zwaare hoofdpyn, brandende hitte met ylhoofdigheid en neiging der vogten naar boven, het water was of bleek of dik en ongekookt, zomtyds met een glinsterende huid bedekt, de ftoelgangen waren zeer galagtig, de dorst was onlefchbaar, een laftige prikkelende hoest met benauwdheid en zomtyds ftekende pyn in de borst, verzelde deze koorts. De koorts nam aanftonds den vorm van een anderendaagfche aan, offchoon de zieke nooit giieel vry was, de verheffing was by zommigen met koude, by anderen met hitte; de hoest was het laftigfte geduurende de hitte der koorts, zo dat zomtyds bloed uit de longen kwam, offchoon. 'er in de remisfies geen hoest was. Een zeer ruime aderlating, waar door waar ontftoken bloed wierd afgetapt, en de wei donker groen was, en daarna een braakmiddel, maakten de ziekte ligter. Na het b aakmiddel maakten oploffende decocta met een goede hoeveelheid fer.na aangezet, een groote menigte zeer dikke gal dos, en eindigden  'iG 1UVÏ NHAC! 170 den de ziekte fpoedig. Wanneer deze behartdeling in het begin der ziekte verzuimd was, was 'er meer moeite om dezelve weg te ne* men. De refolventia, emetica, emetico - catartica, en purgantia hielden wel de koortfige aanvallen min of meer in bedwang, maar de galftof eens geheel en al in het bloed opgenomen zynde, liet zich niet gemaklyk weder na de ingewanden brengen. De fcherpe hoest, welke uit eene na de longen gebragte fcherpe galftof ontftond, vorderde dikwyls het. gebruik van fpaanfche vliegen, waardoor de ftof naar de huid gebragt zynde, een laftig St, anthonies - vuur veroorzaakte. En hier uit bleek my op nieuw de galagtige oorfprong van deezen uitflag, waardoor als een weg van fcheiding de gal van 't bloed wierd afgefcheiden. Dan daar deeze weg moeilyk en langdurig is, heb ik denzelven geenzints bevorderd. Ik liet verzagtende pappen op het aangedane deel leggen, om de fcherpe ftof eert gemaklyken uittogt te geeven , maar tegelyk fterkere laxantia toedienen, om een nieuwe ophoping na de huid voor te komert. Gewoonlyk heb ik het St. anthonies vuur Waargenomen op het einde des zomers, of ook veel vroeger, wanneer een vogtige koude de galltof fchieiyker verdikt en minder gangbaar maakt. Ik heb een ignis facer in podagra zien overgaan, en dit fchynt eenigfints de oorfprong der podagra uit de eerfte Wegen te tonen. Den 5 den hadden wy een hier zigtbare Zoneclips, de lugt was wolkig en de hitte 20 drukM 2, ken-  ï8o Bericht van kende, dat ik daarvan een ongemene zwaarte op de borst gewaar wierd. By myne zieken befpeurde ik egter geen merkbare verandering. Omtrent den 10 waren 'er veele cholera en febres biliofa met de gewoone toevallen. Den 12 volgde op warme heldere dagen , een W. wind met regen , hier door ontftonden febres inf.ammatorio -bilio- De keelziekten waren heviger dan gewoonlyk, maar zy verichilden zeer in toevallen. By zommige was 'er geduurende eenige dagen een moeilyke flikking met roodheid van keel, gebrek aan eetlust en een beflagen tong, hierop volgde een koorts met fterke koude, gevolgd van hitte, de keel was nu van het voorfte gedeelte van het verhemelte af tot aan de pharynx purperrood, egter was de keel noch de amandelen zeer gezwollen, 'er was tevens een zwaare hoofdpyn, en gewoonlyk eindigde de koortsverheli.ng met zweet. 'sAvonds verhefte de koorts aanmerklyk, 'er was een gedurige neiging tot braken, het water was dik en troebel, en de ftoelgangen waren galagtig. Na een tydige aderlating, waar door een zeer fterk ontftoken bloed wierd afgetapt, terwyl de wey groen was, en daarna door een braakmiddel veel galftoffen ontlast zynde, wierd de ziekte in een paar dagen weggenomen. Na de aderlating verligtte een fpaanfche vlieg tuffchen de fchouders met een defotl. &meiicO'catarticumi zeer de ziekte. Dan noch,  'sG R.AVENHAGE. l8l noch braakmiddel noch laxeermiddel alleen was inftaat de ziekte weg te nemen, en wanneer men niet in 't begin een aderlating deed, volgde 'er een febris ardens. De decocta laxantia ontlafteden veel galftoffen, en hierop volgde gewoonlyk den 5 of 7 den dag een urina hy■poflatica, en een verligtend zweet des morgens. Omtrent het aequinoctium, kreegen veele kinderen en ook volwaiTenen , die aan deze toevallen onderhevig waren, fteike aanvallen van epilepjie, welke by de eene meer by de andere minder hevig waren en meermalen des daags wederkeerden, zy gevoelden zelden eenig ongemak voor dat zy het toeval kreegen. Veele ontlafteden een menigte flym, hoewel de ziekte door refolventa en laxantia verergerd wierd. De ajafo&ida, ca/loreum, tintï. fuccini, va~ leriana &c. deden geen nut. De zinkbloemen fcheenen hier de befte uitwerking te doen, offchoon ik in de meefte gevallen meen waargenomen te hebben, dat de ziekte langzamerhand vm zelf afnam. De peripneumonia Notha was thans ook menigvuldig, inflammatoir met flym gepaard, en luiierde zeer wel na de Boerhaviaanfche behandeling. Op het einde der ziekte deden detergentia balfamica den overblyvenden hoest, ophouden. De roodvonk bleef nog even fterk aanhou-den zo dat 'er nog 10 aan ftierven. De variolae fpuriae waren zodanig overeenkomftig met de waare pokjes, dat zy daarvan M 3 al -  182 Bericht van alleen in het beloop der ziekte te onderfcheiden waren. De uicbottingskoorts was zomtyds zeer fterk, de braking en pyn in den rug geweldig, de uitbotting gebeurde op den 3den of 4den dag, dan de fchielyke rypwording en afvalling dezer pokjes toonden genoegzaam derzelver aart. Zy waren des te moeilyker in het begin van de waare pokjes te onderfcheiden, daar deze zich op eens de geheele ftad door in deze maand fchenen te verfpreiden. Zy waren doorgaans' zeer gunftig, geregeld en liepen zeer wel af, 'er ftierven ïlegts 8 kinderen aan, waar van 4 jongens en 4 meisjes. Van 6 tot 12 maanden 4. Van 1 tot 5 jaar - - 1. Van 5 tot 10 jaar - - 3. Ik had in een huis drie kinderen, welke alle zeer gevaarlyk waren, zo dat 'er twee van ftierven. Het eerfte kreeg op den 5de de eerfte tekenen der ziekte, het 2de op den 20, en het 3 de op den 22. Zo dat zy 14 en iö dagen na de eerfte befmetting wierden aangetast. Ik heb zo wel in deeze als in voorgaande epidemien opgemerkt, dat over het algemeen de 15 de dag kan gerekend worden voor den juiften tyd, waarop zich de befmetting door koorts openbaart, dit heeft egter zeer veele uitzonderingen, dewyl dikwyls, -ook vooral wanneer 'er een fchrik by de befmetting koomt, het gif zich zeer fchielyk, ja zelf oogenbliklyk in werking zet. Deeze drie kinderen waren alle klieragtig. De ziekte begon  'sGravenhagr. 183 gon met een zeer matige koorts, met een fnelle maar zwakke pols, benauwdheid en hevige braking, hoofdpyn, het water was bleek, zy niefden, hoefteden, en hadden van het begin af tranende oogen, de huid was nu droog, dan .wederom zweetende, by alle drie was 'er doorloop, dan by het eene met perfing en bloed. De uitbotting begon reeds op het einde van den tweeden dag zeer menigvuldig en klein. De huid was naauwiyks rood en de volgende dagen begonnen ze zich niet in de hoogte maar alleen in breedte uit te breiden. Den fesden dag was het aangezigt een weinig gezwollen, maar bleek en wateragtig, en 'er was naauwiyks eenige koorts. De pokjes waren ingedrukt, navelagtig (umbilicata) en in 't midden zag men een blaauwagtige vlak. Den agtften dag wierd de koorts meer merkbaar met hitte en een fnelle pols, hier door wierd intuffchen de pokftof niet meerder na de huid bepaald, maar fcheen haar kragt meer op de inwendige deelen, vooral op de longen, uit re oeffenen, en verwekte hoest, benaauwdheid, heefchheid,- en een verzwakkende diarhé. Offchoon 'er falivatie was, verligtede dezelve niet: de huid wierd meer en meer' droog en op het lichaam vertoonden zich enkel ledige blaafen. Den 10 dag was het aangezigt geflonken, de leden vertoonden zich niet gezwollen, maar de kinderen begonnen te ylen en ftuipagtig te worden, en ftierven zeer benaauwd op den 11 den dag. —— Deeze pokjes waren van catarrhale toevallen verzeid, in het begin hadden zy een onbeduidende M 4 koorts  i84 Bericht van koorts, en kentekenen van groote zwakheid en vaneen febriculalenta nervofa, de pokjes waren zodanig als- van. Sydenham c'ruda genoemd worden, en door Sar cone zeer naaukeurig beichreeven zyn. Jn deeze pokjes waren geene tekenen vart coctie, dewyl zy zich tegens den 8 of io dag naar de inwendige deelen begaven. De diarhé was vooral in dit geval een zeer ongunitige voorbeduiding. Alle ontlaftende middelen waren in deeze gevallen gecontraindiceerd, ik zogt veel meer op alle mogelyke wyzen de levenskragten te onderfteunen. JntuiTchen beantwoordde aan dit oogmerk geenzints de regul. antimon. medicin, zo zeer door den Heer van den Bcsch aangepreefen, noch ook de flora -zinci, waarvan de Heer Hufeland zo veele uitnemende uitwerkingen gezien had: rhynfche wyn, fpaanfche vliegen, koortsbast,, en fprmtrso^ welke door Syd£Nham_ in dit foort van pokjes zo uitftekend nuttig gevonden was, deeden allé geen de minfte uitwerking. Dewyl deze kinderen noch pappen noch doeken met water en melk om de beenen wilden dulden, kon ik dezelve hier niet beproeven. JntuiTchen zag ik wederom de befle uitwerkingen van een warm bad met arematique kruiden. Na de indompeling in dit bad fcheen door de opening der huidporen, en door de prikkeling der kruiden, de pokftof zich naar de huid te begeven, het aangezigt wierd rood en opgezet, de blaafen begonnen zich tevuJJenende borst wierd ruimer. Maar wanneer daarna de kinderen zich ontbloteden wierd de ftof te rug gedreven, en een,  'sG 1 AVÏNHi Cl. lOg een ftikking veroorzaakt. By het jongfte kind, 'twelk offchoon diftincte pokjes hebbende, dezelve toevallen, en raauwheid der pokjes plaats hadden , en op den 10 dag alle de pokjes droog en blaafagtig ftonden, terwyl de borst zeer benaauwd was, liet ik driemaal daags een kruidenbad nemen, en aanftonds daarna het k'nd in flenelle lappen in dit kruidenaftrekfêl natgemaakt winden, hierdoor wierd een gedurig zweet onderhouden , waardoor het kind, zonder zwe-eren der pokjes, en zonder dat 'er eenige napokken volgden, gered wierd. By een ander kind, 'twelk in confluente pokjes, door het fchielyk intlaan derzelve op den 10 den dag, door zwaare ftuipen , en een diarfaé wierd aangetast, zag ik door het zelve bad, en het inwendig toedienen van fp. C. C. binnen een half uur de pokjes te rug komen, alle de toevallen verdvvynen, en het kind uit het grootfte gevaar gered. O & ober. Na een helder koud weêr en N. wind, kwamen 'er nu fchielyk warme regens uit het Z. van den 1 tot den 10. Nu hadden wy zeer warm doch veranderlyk weêr tot den 17. Wanneer de N. wind zeer koud waaide tot den 20 en toen NW op den 21 W. wierd, met regen. Eindelyk liep de wind door het N. na het O. opden 23, wanneer wy tot den 25 koud en helder weêr hadden. Van den 25 tot den 31 was het weêr regen- en ftormagtig, met een W. kouden wind. Dezelve koorts, die in September geheerscht had, had nu ook nog de overhand, zodanig, M 5 dat  iB6 Bericht van dat men ze by zommige febris inflammatoriobiliofa ,maar by andere febris hyberna of pi tui» iofa kon noemen. By de eerften waren kentekenen van waare ontfteking, niet met faburra gajïrica, maar met gal gepaard, of om met Grant te fpreeken, de lentor biliofus was nog geheel in het bloed aanwezig. De ziekte begon met verkoudheid met een droogen hoest, hierby kwam een benaauwdheid omftreeks de maag, een zwaare drukkende pyn in het hoofd en in de lendenen, walging, de ontlasting was of gemaklyk en dun, of met perfingen vergezeld , het aangezigt was rood, en de pols fnel cn hard, het water was fchuimeud en geel, fomtyds drabbig met een rood zetzel. De aderlating gaf onrniddelyke verligting, en deeze was des te grooter naar mate de hoest heviger was. By deezen moest de aderlating ook herhaald worden. Het bloed was zeer ontftoken, de wey was als klaare gal. De aderlating maakte gewoonlyk, dat de gal zich langs de ingewanden ontlastede, of ten minften hiertoe gereed wierd. By fommige ging dezeive gemaklyk na beneden, by anderen vermeerderde de buikzuivering de koorts, welke herhaalde braakmiddelen wegnamen. Gemeenlyk wierd door een braakmiddel veel zuivere gal ontlast, en daarna van zelve na beneden gevoerd, waarop de avond verheffing ophield. Maar dewyl de koorts niet voortkwam uit ftoffen in de ingewanden, maar de gal uit het bloed gedurig na de maag en ingewanden aangevoerd wierd, kwamen de koottüge toevallen weder en hielden zo lang aan, tot dat op deeze wyze de gal genoegzaam uit het bloed ontlast was. Hierom wa-  *sG RAVKNHAGE. l3? waren bittere middelen en rhabarber niet gefchikt om de nieuwe voortbrenging van gal te belatten, zy vermeerderden veel eer de hitte en da' koorts. Dinerende zuure dranken waren hier veel meer gefchikt om de gal te verbeteren en te ontlasten. By zommige was de galkoorts zuivpr en zonder de minfte ontfteking. In het begin was by deezen de koorts aanhoudend, doch 's morgens remitterende, de hoofdpyn was zo iterk, dat Ty zich niet overeind in het bed konden houden. De koorts begon met koude, waarop brandende hitte en zweet volgde, des anderendaags avond kwam de koorts weder, zonder koude, met hitte, fterke walging, een bitteren mond, een zeer geele tong, en geduriber.aauwdheid. Herhaalde braakmiddelen en laxantia deeden hier het meefte nut. By deezen had dezelve galagtige ontlasting uit het bloed naar de ingewanden plaats, en hierom moest men zeer lang zuure laxantia en galverbeterende middelen gebruiken, voordat de ziekte geheel overwonnen was. Wanneer de koorts in het begin verzuimd was, bragten de zelve ontlastingen, welke in het begin der ziekte gebruikt, dezelve fpoedig wegnamen, gevaarlyke toevallen, zwakheid, ylhoofdigheid, beeving, groote benauwdheid, hartkloppingen en een ongeregelde polste weeg, de zieken ftierven ondanks het gebruik van fpaanfche vliegen, campher, koortsbast, mosclius, &c. mat hevige trekkingen, op den nden dag. In eenige deezer koortfen fcheen de gal trager, ■  i83 Bericht van ger, minder beweegbaar en minder gemaklyk van de gefonde vogten afgefcheiden te worden. In deezen was de oorfprong der ziïkte meer in de vaten des onderbuiks en der poortader vaftgezet. De ziekte begon met een drukkendende pyn op de hoogte van het colon transverfum en de lendenen, hierop volgde de koorts met koude, de hitte aankomende, was'er walging met een fcherpe hoofdpyn, welke naderhand meer drukkende wierd en in llaperigheid Overging, het water was helder rood.de tong vogtig, de pols fnel en hard, 's morgens remitteerde de koorts met een gering zweet: in 't begin verligteden een aderlating en buiksontJastingen, zodat zich de zieken gedurende eenige dagen beter bevonden, daarop volgde onverwagts een nieuwe en zwaare aanval van koorts met ylhoofdigheid, braking cn een heilagen tong, alle aanvallen vermeerderden dagelyks in hevigheid, en de tong wierd zwatt, terwyl 'er een gedurige ilaapzugt en yling mede gepaard ging. In dit geval heb ik my met een uitftekend goed gevolgd bediend van een afkookzel van koortsbast met tamarinde, waardoor niet alleen de levenskragten onderfteund, maar ook de aanvallen van koorts getemd, en veele zwarte galagtige ftolfen ontlast wierden. Tegens het einde van den ndm dag kwam 'er een ruim en gemaklyk zweet over het geheel lichaam, de tong wierd vogtig, de pols zagt en minder fnel. 'Er volgden niet te min ji^tpynen, welke naderhand door vryvingen en zagte laxantia, waardoor de gal na de ingewanden gelom wierd, verdwenen. De  s'G lAVINHAfili l8u De intermitterende koortfen waren ookontftekingagtig en met gal gepaard, hoewel zy zuiver afgingen. Egter vervroegden de aanvallen, en verdubbelden ligt, het was daarom altyd raadfaam na een ruime aderlating en het geven van braak- en laxeermiddelen, niet te lang met den koortsbast te wagten. Ik ondervond daarvan niet het minfte nadeel zodra ik genoegzaam de ontftekingagtige gefteldheid door aderlatingen, en de galagtige door ontlastingen bedwongen had. By twee kinderen zag ik deeze maand geelzugt zonder koorts of hitte, alleen was de buik hard en pynlyk op het atnraken, zagte laxantia, waardoor veel taaye ftoffen ontlast wierden, genafen beide. Ronde wormen en maden plaagden niet alleen kinderen, maar zelfs volwasfenen. By een volwasfene veroorzaakten zy zwaare ftuiptrekkingen, ftaauwtens en brakingen, en by een kind een zeer langdurige lastige kramphoest. By andere duifelingen, en epileptifche toevallen, alle hadden een verbafende ophoping van dikke taaye flym, die de ingewanden als bedekte. Clyfteren van een fterk afkookzel der geojfraea, het Ele&uarium van STÖRCKmet femen fantonici, zo als het van Lentin word voorgefchreven, deeden hier de urtmuntendfte werking. Omtrent den 18, wanneer de wind uit het W. na het N. ging, kregen veele door belette uitwaasl'eming roos, ophthalmia, febres dyfeniericae maar vooral anginae, welke alken van el-  tod Bericht van elkander verfchildeh, naar mate 'er verfchillende organa waren aangedaan. • Dé angina waren even als in de voorgaande maand, inflammatorio-biliofa, na een aderfating, wierd aanftonds een braakmiddel genomen , waardoor de koorts en ontfteking bedaarden. De koorts keerde egter als een intermittens quotidiana gedurende eenige dagen weder, maar wierd alleen door zagte laxantia en zuuren 't ondergebragt. Eene aderlating was by allen nodig, doch ook genoegzaam om de ziekte te overwinnen, en offchoon het bloed van boven ontftoken was, vertoonde het zich egter van onderen teder en dun. By eenige menfehen zag ik een angina fubmaxillaris, deeze klieren wafen zeer gezwollen, zodat en de flikking zeer moeilyk was, en de mond niet konde geopend worden : fpaanfche vliegen in den nek, het linimtntum volatile en verzagtende pappen om de keel, &c. deeden deeze klieren niet fmelten, welke eindelyk aan het zweeren gingen, wanneer na een ontlasting van veel etter, de keelziekte bedaarde. De colica, welke den 24 zeer gemeen waren verdroegen geene pynftillende middelen, maar herftelden fchielyk door middel van zagte refolvtntia, welke veel flymagtige gal ontlasteden. Alle foorten van uitflag waren nu zeer gewoon, maar vooral nam ik een zeer lastig foort van fchurft waar: in 't eerst waren 'erkleine puisjes, welke daarna grooter wierden, tot ettergezwelletjes overgingen, en een gee- len  'sGravenhage. 191 len etter voortbragten, de randen waren zeer ontftoken, regelykertyd hadden de lyders walging , een bitteren mond, en 's avonds koorts; alle opdrogende middelen maakten dit uitflag erger, daar emoiïierende pappen, en afleidende en purgerende dranken, het fchielyk wegnamen. ' De roodvork bleef nog voortduren, en offchoon 'er flegts drie doden aan waren, behield zy nochtans desfelfs kwaadaartigheid. Onder myne lyders aan deeze ziekte, had ik een byzonder geval van fcheurbuik, welke met rondvonk gecompliceerd was. De zieke was een man van omtrent 40 jaren, die dikwyls zeer zwaar aan de fcheurbuik geleden had. Hy wierd eerst door pyn in alle leden, en in de keel, met een doorgaande koorts aangetast,hy wierd daarvoor adergelaten en het bloed was met een taaye korst bedekt. Den volgenden dag was de keel zeer rood en gezwollen, de huid droeg, de pols hard, en de tong galagtig. Na dat de aderlating herhaald was, en het bloed minder ontftoken fcheen, kwam 'er op den sden dag een uitflag van groote purperagtigs vlakken, die verre boven de huid opkwamen, vooral was deeze uitflag op het aagezigc en de handen, men gaf verkoelende decoSta. Op den 4den dag waren deeze vlakken nog donkerder van couleur, en het hoofd en handen nog meer gezwollen. By het onderzoek der keel bleek, dat dezelve vervuld was met bruine korften met afchgraeuwe flippen bezaaid, de koorts bleef aanhouden. Het fcheen my dus toe als of 'er hier een infiammatio impura ud putrtdinem vtrgens plaats hadf nier.  ïpa Bericht van hierom liet ik een gargarisma detergens uit een vifufle van de flor. rofar. met fp. fal. marin. en een decoB. Tamarind met cortex Peruv gebruiken, waardoor de keel gezuiverd en de ziekte in zeer weinige dagen herfteld wierd. By het kind van deezen man, waarby ik het eerst geroepen wierd, vond ik na de roodvonk een uitterend koortsje, zeer drooge brandende huid, een kittelende hoest met groote benaauwdheid, zwaren brand in de keel, en een gedurige ontlasting van groene dunne carieus-ruikende etter uit de neus, welke uit een verzwering van den neus door het gift der roodvonk, waarin een verkoelende geneeswys verfuimd was, veroorzaakt, voortfproot. De pokjes waren vooral onder de geringere liepen zeer epidemisch, maar goedaartig, zodat ik by die geene, welke ik gezien heb, geenegeneesmiddelen nodig had. 'Er ftierven 10 kinderen aan, waarvan 5 jongens en even zoveel meisjes. Van 9 tot 12 maanden . . o Van 1 tot 5 Jaar . . . 6 Van 5 tot 10 ■— ... 2 November. Met het begin van de maand November was 'er een heldere koude met een N. wind, den 3 was de wind O. met regen, den 4 weder N. Den 8 was het weer vorftig en helder, de 2 volgende dagen regende het met een O. wind. Van den 11 tot den 15 was het weer regenagtig en de wind W". Den 16 en 17 ZW. van den  'sGravenhagi; 193 den 18 tot het einde der maand wa* 'er een dikke nevel met een kouden O. wind. In het begin der maand waren 'er veele ziekten, welke alle dc kenmerken der overblyvende zomergal, en de beginfelen der winter ontfteking vertoonden. De kooiden, als ook de oogontftekingen, waren gal en ontftekingagtig , aderlatingen braak- en purgeermiddelen, waren hierin alleen nuttig. 'Er waren thans ook veele pleuritides, maaralleen by zwakke vrouwen, en mannen, die zwak en aandoenlyk van geitel waren: zy wierden voorgegaan van pyn door alle leden, matheid en koorts, welke niet te min zeer ligt was, de pyn verhefte met koorts tegens den avond, de ademhaling was niet zeer moeilyk, maar fteekende, vooral by een diepere inademing', de hoest was droog en kort, en vooral des nagts zeer laltig, 'er wierd niets dan een weinig dunne fchuim, opgeworpen, de pols was zwak en vooral des avonds zeer fnel, zy waren zeer tot zweeten geneigd, de tong was wit, kleverig of geel, het water was raauw en dun, zy hadden gedurige walging en braking. De aderlating verligtede altyd, en moest zelf herhaald worden, het bloed was waar ontftoken, by zommige zeer dik en met een gevlakte korst bedekt. Warme pappen op de pynlyke zyde gelegd, verminderden dezelve, doch geenzints de fpaanfche ' vliegen. De ziekte duurde by zommigen zeer lang, en de koorts was vooral hardnekkig. De Tartarus Emeticus in kleine giften, zo dat dezelve ligte brakirgen verwekte, en laxeermiddelen verligtten de ziekte voor een korten tyd, maar een N mor.  io* Bericht van morgenzweet door antimonialia en campher verwekt, of van zelf voortkomende, en een dik wit en elfen bezinkzel in het water bragten de wefenlykfte verligting aan. — Dit was dezelve pleuris, welke Stoll in de maand van January 1778 te Weenen zag, en die hy in zyne Rat. Med. t. III. p. 63. beichrceven heeft. In deeze pleuris was een groote zwakheid van pols, welke door de aderlating wierd weggenomen, vrouwen vooral, die een flap geitel hadden, wierden daarvan aangetast nempe virile „ robur, aut viraginum conditie inflammanti ,, aëris hybemi ftimulo hucufque refiflere vide- batur, cai delicatior & irritabilis magis foe„ mlnarum fibra male obfecundabat. De meefte braakten in deze epidemie van zelf gal met verligting, de koorts bleef ook na het verdwynen der pyn zo lang over, tot dat- zy door buiksontlafiingen, het water, of zweet gefcheiden wierd, men moest egter deeze fcheidingen niet dwingen, maar eens door de natuur voorrgebragt, helpen. Wanneer 'er te veel bloed wierd afgelaten, wierd de ziekte rotagdg. De geneesheer moest met diluerende micldelen en nitrofa aanhouden, en zich zelf dikwyls toeroepen, fpoed langzaam. De pleuritides waren egter fomtyds met veel gal gepaard, wanneer de zieken over zwaare drukking omtrent den hartkolk klaagden; behalven een aderlating, wierden dan braak en purgeermiddelen, welke zagt en gemaklyk werkten , gevorderd. De cholera, welke deeze maand heerfchten, ti/aren hevig, maar kortfiondig, men had hier geen eva-  *S G R A V t, N H A C *7 «95 etacuantia nodig om de natuur, die uit zich zeiven zeer werkfaam was, te hepen. Men behoefde hier niets dan doorfpoeling, waardoor veel dikke gal geloosd wierd. Na het aflop n der ziekte waren hier rkabarbarina en zagte cromatica nuttig om de ingewanden te verllerken. Kinderen hadden deeze maand wederom een febris remittens, welke met de te vooren befchrevene febris verminofa fpuria overeen kwam, doch niet na ontlaltende middelen wilde luifteren, maar veeleer daardoor verergerd wierd en kwaadaardige toevallen aannam. De koortsbast met fp. vitrioli en wyn bevorderden een zagte uitwaasfeming en deeden deeze toevallen verdwynen. By een kind, 't welk deeze ziekte zeer erg gehad had, ging deeze koorts in een rheumatismus over, welke eerst den buik en daarna de beenen aandeed, de gum guajac met fp. Minder, fp. CC, fpaanfche vliegen, maar vooral het warme bad, deeden hier zeer goede dienden. Deeze koorts fcheen tot de febres catarrha» les malignae te behoren, welke, offchoon uit een belette uitwaasfeming voortfpruitende, niet door eenvoudige zweetmiddelen moesten behandel 1 worden, om dat de vogten bedorven en de vatte deelen te veel verzwakt waren, hierom waren verfterkende en bloedverbeterende middelen, welke aan de vaftedee-* len de behoorlyke kragt en aan de vogten haare voorgaande lyvigheid en menging wedergaven, hier noodzaaklyk. Deeze maakten, N a dat  Xoö Bericht van dat de natuur behoorlyk onderfteund, zich zelve redde, en de gezonde vogten van de fchadelyke afgefcheiden en uitgedreven zynde, weder inftaat gefteld wierd, om haare verfchillende werkingen weder te kunnen uitoeffenen. Wanneer 'er omtrent den 10 een fchielyke verandering in den dampkring voorviel en de koude O. wind in een W. veranderde met warmen regen, kreegen wy netelroos; St. antonies vuur, diarheen en colicquen; alle deeze ziekten hadden in het begin tekenen van faburra biliofa in de eerfte wegen by zich, welke eerst door een braak-en purgeermiddel moest ontlast worden, voor dat deeze ziekte konde herfteld worden. De geheele maand door, maar vooral om deezen tyd, heerfchte 'er een ongefteldheid der maag, zodat alle ziekteftotfen zich op dit ingewand fchenen vast te zetten, terwyl de overige werkingen des lichaams geregeld haren gang gingen. Deze aandoening der maag wierd vooral befpeurd by die geene, welke anders gewoon waren jigtpynen te lyden, en by deezen wierd de pyn in de maag gemeenlyk door jigtpynen voorafgegaan. By anderen waren deeze pynen afwezig. Eenige hadden walging en gebrek aan eetlust, andere daarentegen hzdden veel honger, doch moesten na den eeten aanftonds alles weder overgeven. Na het eeten volgde fpanning en opzetting der maag met een fcherpe en fnydende pyn, welke zo lang duurde tot dat alles uitgebraakt was, of 'er rommelingen ontftonden, die pyn in de buik gaven, welke langzamer-  'sGravïnhagï. 197 merhand verdween; gedurende deezen aanval was het aangezigt bleek en ingetrokken, en de pols zeer klein. De huid was by deeze lyders droog en zy waasfemden des nagts zelf niets uit. De afgang was hard en kleiagtig, of dun met perfingen, die voor een tyd de pyn wegnamen. Het water was rood en dik met een wit poejeragtig rheumatisch zetzel. Deze pyn plaagde zomtyds ook de zieken des nagts: alle dranken, maar vooral warm genomen, bragten den aanval van pyn meest oogenbliklyk aan. In 't eerst dagt ik, dat 'er een taaye flym in de maag was, welke deeze toevallen te weeg bragt, maar dewyl ik zag, dat alle ontlaftende middelen nadelig v/aren, fchreef ik dezelve aan een andere oorzaak toe. Ik oordeelde, dat het langdurig vogtig weêr de ingewanden verzwakc en daardoor een moeilyke fpysvertering te weeg gebragt had, dat hierdoor krampen en winden ontftonden, welke tot deeze toevallen aanleiding gaven. Hierom fchreef ik eerst verfterkende en windbrekende aromata voor, dan daar deeze veel nadeel deeden, raakte ik in 't begrip, dat 'er een foort van erythema ventriculi plaats had, uit een rheumatique oorfaak voortfpruitende, en agtervolgens deeze aanwyzing gaf ik involverende middelen en oleofa met opium verbonden. Ik vond egter, dat ook deeze middelen llegts voor een korten tyd voldeden. Daar ik te voren in maagkrampen zeer fchone uitwerkingen van het magisterium Bismuthi gezien had , befloot ik eindelyk, dit middel hier te beproeven. Ik gaf ten dien einde $ gr. vier maal daags met een weiN 3 „ig  i98 Bericht van nig fuiker, en ondervond wel dra, dat dit middel in deeze ziekte fpecifisch werkte; want naauwiyks was het zelve gedurende twee dagen gebruikt of de pyn was geheel bedaard, de lyder braakte niet meer, kreeg natuuilyken ftoelgangen 's nagts een goede uitwaasfeming._ Aan allen, welken" ik dit middel heb toegediend, gaf het de fpoedigfte en zekerfte verligting, de pyn keerde niet weder en de zieke herftelde volkomen. Ik heb zedert dien tyd zeer dikwyls het magist. Biswuthi in krampagtige buikpynen met het heerlykfte effect- toegediend, dan wanneer hierby een diarhé gepaard was, of de pyn niet fchielyk genoeg bedaarde, voegde ik 'er een kleine hoeveelheid apJup by, welke de kragt zeer vermeerderde. _ Zeldzaam deed het eenige zigtbare uitwerking cp het lichaam zelf, wanneer ik het langzaam opklim mende, tot 4 grein toediende: eens heb ik het flegts braking zien veroorfaaken. Deeze maagpyn was egter niet altyd van denzelven krarapagtigen aart: by fommige was zy waarlyk ontltekingagtig en met enterith of gafiritis gepaard, waarby zich een lah&s büir oja voegde. By andere ging een verkoudheid vooraf, waarop een diarhé volgde met koorts een ingetrokkene pols, dorst, zonder walging, maar met zulk een gevoeligheid der maag, dat zy zelf geen drinken verdroegen. Deeze pyn veranderde dikwyls van plaats, zodat zy dan eens het hoofd, dan wederom de maag of ingewanden aandeed, dan wederom een prikkelenden fcherpen hoest veroorzaakte; het water was troebel met een wit zetzel. — By anderen was  s'GiAVINHAGl. 19? was van het eerfte begin af aan, walging en braking met een pyn, die zich van de maag tot de valfche ribben uitftrekte, en dikwyls van plaats veranderde; de ademhaling was te gelyk moeilyk; 'er voegde zich hierby koorts met een harde en volle pols, die zich'savonds verhefte; de buik was hardnekkig verdopt. Aderlatingen deden hier veel nut, maar vooral vond ik hier kleine giften lipfoms- zout van een uitftekende werking. 'Veele vrouwen hadden haemorrhagia uterina, andere bloedbrakingen. By eene was het uitgebraakte bloed zo zuur, dat het de keel raauw maakte en de tanden verftompte. Omtrent den 22, terwyl 'er een koude O. wind waaide, waren de ziekten meer inflammatj-ia bilioft. De angina waren zo hevig ontdekingagtig, dat ik in 't begin dezelve voor roodvonk aanzag, zy waren gepaard met geweldige braking, een zeer hevige ontftekingskoorts, en een fterke zwelling in de geheele keel, het water was zeer dik en brandig, en het zweet fterk. Deeze zeerekeelen gingen gemeenlyk zeer fchielyk tot verettering over, en maakten zeer vuile gryfe zweeren, eene aderlating in 't begin, en daarna braak- en purgeermiidelen , waardoor veele galagtige ftoffen ontlast wierden, bragten hier de fpoedigfte hulp aan. De roodvonk was noch zo dodelyk dat 'er deeze maand 10 aan ftierven, waarvan 9 jongens en flegts een vrouw van 22 jaren. Deeze ziekte was ook gal- en ontftekingagtig, en met een febris ardens gepaard, waarop men alleen in de behandeling letten moest, en welke N 4 ver-  200 Bericht van verwaarloosd zynde, de gevaarlykfte toevallen, en den dood zelf te weeg bragt. Een kind, 't welk door een hevige koorts met braking en ftoelgangen wierd aangetast, kreeg den volgenden dag de uitflag der roodvonk, welke gepaard ging met een hevige koorts, ylhoofdigheid, en hevige benaauwdheid; op den 4de dag der ziekte, wanneer alle deeze toevalk n vermeerdert waren, wierd ik geroepen. Ik vond het kind bleek en betrokken in 't weefen, het geheele lichaam was bedekt met een geelagtig purperroode kleur, de huid was brandend heet, de keel was geheel verzworen, en met een gryfe korst bedekt, uit de neus droop een fcherp ftinkend vogt, de oogen fchitrerden en waren waterig rood, het kind ylde lievig. Men had niets gedaan dan vlierthee geven. Dasr het kind reeds te veel verzwakt was om aderlatingen, te doen, of braakmiddelen te geven, liet ik bloedzuigers agter de ooren leggen, een clyfter zetten, en ik fchreef een drankje van Marma, nitrum en oxymel voor. Door de ontlasting van bloed bedaarde de yling en kittelende hoest, die ook reeds plaats had, en het kind kreeg verlatende afgangen. Den volgenden dag vermeerderde de koorts en alle toevallen, en 't kind was zodanig zwak, dat het ondanks het aanleggen van fpaanfche vliegen, het gebruik van campher &c. reeds den volgenden dag ftierf. —— Het' broeyen en de vlierthee waren hier zeer verkeerde middelen geweest, en ongetwyfeld het verzuim van aderlatingen en braakmiddelen de oorfaken des doods. De  's G U T ï N H A G I. 201 De kinkhoest was nu epidemisch onder eert geringere foort van menfehen. Die gene,welke ik aan den kinkhoest had, waren erger ziek dan na gewoonte, en de ziekte luifterde niet na de gewoone middelen. Na het toedienen van braak-en purgeermiddelen, heb ik my met veel vrugt bediend van kleine giften faifraan met castoreum gemengd. 'Er ftierven aan deeze ziekte 5 kinderen, waarvan drie jongens en 2 meisjes. De pokjes waren nu zodanig verfpreH, dat zy in alle de hoeken der ftad waren. 'Er ftierven 26, waarvan 15 jongens en n meisjes. Jongens. Van 4 weeken . 1 Van 8 maanden. 1 Van 1 tot 2 ja ar. 2 Van a tot 3 jaar. 3 Van 3 tot 4jaar. 1 Van 4 tot 5jaar. 1 Van 5 tot 6'jaar. 1 Van 7 tot 8 jaar. t Van 8 tot 9jaar. a Van 18 jaar 1 Van 24 jaar 1 15 De pokjes waren meest goedaartig, voorat by jonge kinderen en volwalTene menfehsn. Zeer kleine kinderen hadden weinige en zeer onderfcheidene pokjes, welke zonder veel koorts N 5 in Meisjes. Van 10 maanden . 1 Van 1 tot 2 jaar. o Van 2 tot 3 jaar. 4 Van 3 tot 4 jaar. 1 Van 4 tot 5 jaar. o Van 5 tot 6 jaar. 2 Van 6 tot 7 jaar. 1 Van 10tot 11 jaar. t Van tot 14 jaar. 1 11  202 Bericht van in weinige dagen hare verfchillende tydperken gemaklyk doorliepen. Offchoon de volwaifene in 't begin een zwaare uitbottingskoorts hadden, welke gedeeltelyk ontfteking-, gedeeltelyk galagtig was, hadden zy egter onderfcheidene pokjes, zy waren groot, duurden lang, en had. den een aanmerklyke febris fecundaria. De toevallen, welke de eruptie voorgingen, waren by zommige catarrhaal, by andere galagtig In beide begon de koorts met koude en rilling en daarna warmte. Wanneer 'er galkoorts by was, was de hitte heviger met ylhoofdigheid en zeer zwaare hoofdpyn, by deezen was de mond en neus geel, en de tong galagtig befiagen, de walging was heviger, en 'er wierd groene gal met braaken opgebragr. 'Er was ook zwaarder pyn in den rug en mattigheid; de koorts bleef langer na de uitbotting aanhouden, maar was remitterende, en verhefte des avonds; den geheelen loop der ziekte door hadden zy faffraankleurig dik water. By deezen was het nodig "genoegzame ontlaftingen te onderhouden en het was 'er zo verre van daan, dat dit de pokjes zoude doen infïaan, dat. de zelve daar door veel beter etterden. Die een catarrhale koorts met de pokjes verbonden hadden, niesden, hadden hoest, tranen der oogen, een dunne pis, of een fterk zuur zweet, egter belettede dit het uitkomen der pokjes niet, ten zy de zinking zich op eene byzondere plaats vast zettede. In dit geval belcttede de prikkeling der catarrhaaie ftof, dat de gifting niet behoorlyk g^fchieden, en de ziekteftof zich niet van het bloed konde affcheiden en op de huid  'sGravenhage. 203 huid plaatfen. En dit koomt my waarfchynlyker voor dan de gedagte van van SwirrtN en voorheen van Sydenham, die meende, dat de pokftof zich eerst op het een of ander deel vaftzettede en daarna naar de huid gedreven wierd, zo dat zy in verfchillende menfehen eerst de keel, den rug of de longen aandeed, en daar antftekingagtige toevallen voortbragc, en vervolgens in 't bloed opgenomen zynde, zich naar de huid begaf. By een kind, 'twelk door de pokjes befmet was, zag ik eerst de klieren van de keel opzwellen, daarna kreeg het hevige en ftekende pynen op de borst, na twee aderlatingen, fpaanfche vliegen, en verdunnende dranken te hebben toegediend, kwamen 'er goede pokjes, welke een zeer geregelden loop hielden, dan wanneer de pokjes afgelopen waren, kreeg het rheumatique pynen, die eerst de beenen, daarna de armen en eindelyk het hoofd aandeden, welke door warme baden en zweetdry vende middelen overwonnen wierden. Zware en herhaalde ftuipen in 't begin der ziekte, waren voor my altyd een flegt teken, ik zag daar na of cohcerer.te, of conjluente pokjes volgen. Een geringe graad van koorts, ja een, geheele koortfloosheid met goeden eetlust, fonder dorst en een bedaarde pols, beloofden altyd geen goede ziekte. Ik heb in de flegtfte cotifluente pokken, welke niet wilden zweren , en eindelyk dodelyk wierden, na de eruptie de koorts zien ophouden, en de kinderen verfcheide dagen agter een, mee veel graagte alles zien eten, wat men hun voorzette.;, De  204 Bericht van De dagen van het uitkomen der pokjes zyn dikwyls zeer moeilyk te bepaalen, en ik \ ond het daarom veel gefchikter met Zeviani, het begin der ziekte van den dag van het uitkomen der pckjes te berekenen. Veele kinderen krygen de pokjes, zonder van eenig belang ziek te zyn. Andere zukkelen reeds verfcheidene dagen te voren. Ik heb zeer flegte pokjes tegelyk met de koorts zien uitbotten. Over het algemeen kan men Hellen, dat de goede en geregelde pokjes op den 4den dag der eruptiekoorts uitkomen, en dat flegte kwaadaartigepok• jes, op den 2den of derden dag zich vertonen: dan de ondervinding zal elk oplettend Geneesheer doen zien, dat dit zeer verfchillend kan zyn. By eenige kinderen zag ik reeds op den eerftcn dag een enkel pok je op het voorhoofd, den hals, de hand, of ook wel op een of andere plaats van het lyf, welke een byzonderén en van de overige pokjes verfchillenden loop hield. Deeze enkele pokjes waren reeds lang vol etter voordat de anderen zich tot zweeren fchikten. Ik heb ook niet gemerkt, 't geen Morton als een doorgaande regel houd, dat dit* tintte pokjes genoegzaam op eens, en confluente pokken zich langzaam vertoonen, en zich als fteelsgewyze verbreiden. Dit heb ik zo wel in diflin&e als confluente pokken waargenomen. Altvd heb ik het egter voor een flegt teken gehouden, wanneer de pokjes eerst aan de beenen en zich van onderen na boven uitbreideden; dan wierd meelbal langzaam het geheele lichaam en vooral het aangezigt met confluente pokjes bedekt; de voornaamfte uitbotdng zag ik ïntus- fchen  s'G ravenhage: 205 fchen genoegzaam altyd op den fesden dag deikoorts gebeuren. In zeer onderfcheidene pokjes was de uitbotting volkomen op den 6 den dag; van den 8 tot den 10 dag duurde de ettering, en van dien tyd af begonnen reeds de pokjes te drogen. Dit had egter meer by kinderen, dan by volwasfenen plsats, by de Iaatften begonnen zy eerst omtrent den I2den dag in 't aangezigt te drogen, daarna zwooren de handen 2 dagen, hierop volgde de ettering der beenen, welke gewoonlyk tot den 19 of 20 dag duurde. In confluerende polsjes begon de zwelling van het aangezigt eerst op den pden dag, wanneer 'er een etterende korst over het geheele weezen verfpreid was, waar tusfchen zich hier en daar bruine vlekken vertoonden, op die plaatfen, daar de pokjes afgerukt waren. — Omtrent den 8den dag begon de kwyling,maar te gelyk een zekere heeschheid en holle hoest; 'savonds was 'er een aanmerkelyke koortsverhefïing, die tegens den morgen een weinig naliet, wanneer de ademhaling ruimer wierd, en de fluimlozing overvloedig was. Zy waren niet te min in het grootfte gevaar, wanneer de zwelhng van het aangezigt op het einde van den 11 den dag begon te verminderen, en de handen begonnen op te zetten, als dan kwam 'er een zeer hevige koorts met ylhoofdigheid, benaauwdheid op de borst, een heefche Item en een zeer droogc tong. In deeze gevaarlyke omftandigheid heb ik meer dan eens gezien, dat 'er een 'fterke kwyling, doorloop en pisvloed kwam, maar dat even daardoor de pokjes Honken, plat en bleek wierden, dat 'er een rotkoorts ontftond, met een on- draag-  So6 Bericht van draaglyketi ftank, dat de zieken geheel loodkleurig wierden, en onbefchryflyk benaamvd op den 15 dag ftierven. Zommige eg'er wierden, niet tegenftaande de febris fecundaria zeer hevig was en 'er zeer fterke ftuipen waren, nog gered. By deefen egter zr.g ik, dat 'er zeer dikke etteikorsten kwamen, welke zich verfcheiden malen vernieuwden, een ondraaglyken reuk hadden, en het aangezigt zo wel als het geheele lichaam bedekten. Byeen fcrofuleus kind zag ik een fuppurerende parotis ontftaan, dan by dit kind hadden de pokjes ook flegts twee dagen geëtterd. By zommige zag \kophthalmi Van 3 tot 4 jaar . . 5 Van 3 tot 4 jaar . . 3 Van 4 tot 5 jaar . . 7 Van 4 tot 5 jaar . . 6 Van 5 tot 6 iaar. . 1 Van 5 tot 6 jaar . . 2 Van 6 tot 7 jaar . . 3 Van 6 tot 7 jaar . . 2 Van 8 tot 9 jaar . . 4 Van 7 tot 8 jaar . . a . . . 46 jaar . . 1 Van 8 tot 9 jaar . . o —- Van 9 tot 10 jaar . , 1 gQ . . . . 14 jaar . . 1 . . , .17 jaar. . 1 .... 20 jaar . . 1 . . . . 22 jaar . . 1 onbek, oud. , . . . 1 39 Offchoon de pokjes niet volftrekt kwaadaartig waren, waren zy minder goedaartig, als in de voorgaande maand. In het begin der maand was 'er eui febris catarrhalis „ of rhcumaticoinflammaUrip en op het einde een febris inflammatorio-biliofa mede gepaard. Het tydperk der uirbotting was nu zwaarder, de koorts, y-hoofdigheid, pyn in de keel en kr.d.nen waren heviger, de walging was langduriger en laftiger, de uirbotting zelve was traag, en zelf by difcrete pokken, was zy niet voor den 5de.11 of 6den dag, en in conflutnten voor den 7den voleindigt. Een zes jarig  'sGravenhage 217 rig kind krees* met eer» zwaare eruptie koorts zeer veele diflincte pokken,'na een paar dager» waaren zy alle volmaakt verdwenen op twee na, die haare tydperken zeer geregeld doorliepen. De vergezellende koorts der pokjVs was meest catarrhaal, had een zeer ongeregelden loop, en hield niet geheel op na de volkomene uitbotting, de zieken waren bleek, mifinoedig en hadden een ingetrokken wefen, de ligtfte oorzaak was genoegzaam om de pokjes re doen inflaan. Van het eeten van rype druiven riet tegenftaanJe de zieke 's avonds een anodynum gebruikt had, zag ik by een volwaffenen op den 10 dag de pokjes door een diarhé plat en neergeflagen fhian, hy wierd egter fchielyk door wyn en cardiaca weder herfteld. In confluente pokken was 'er van het eerfte begin af aan traning der oogen, niezirg en hoest, de pokjes verheften zich naaulyks voor den 7den dag, wanneer het fcheen als of de natuur een meuwe poging deed om zich te redden; de pokjes begonnen zich dan te vullen maar met een raauw waterig vogt. Op den 8ften dag wierden zy wederom plat. Op den 5>den dag vermeerderde de benaudheid en hoest, en 'er was zelf by kleine kinderen een aamnerklyke kwyling. By zommige maakte de catarrhale koorts, dat zelfde goedaartigfte pokjes op eens bleeven ftaan, en zonder zvveeren, langzaam verdroogden. Andtre kreegen op den joden dag een fterk zweet, het welk zeer verligtend was, en waarna de pokjes zich vdden, en geregeld haaren loop afliepen. De kwyling en een dunne over0 5 vloe-i  2l8 Bericht van vloedige waterige pis verligten de ziekte niet altyd, en kunnen de plaats eener geregelde ettepng niet vervullen. Een kind, 't welk aan zeer erge zamenlopende pokken lag, had ik een fpaanfche vlieg tusfehea de fchouders gelegd, deeze ontlastede daaglyks veel etter en het kind fcheen ook bet t te worden, intusfehen bleef het koortzig. Op eens kroeg het op den 24 dag zware ftuipen met braking en afgang; op den 30 dag wierden de ftuipen zo hevig, dat zy in een volkomene beroerte en verlamming der regter zyde overgingen, waaraan het op den 32 dag ftierf. In dit geval had de pokftof zich op de borst en de herfénen vastgezet. Dit kind kreeg geheel geen napokken. By allen, warin deeze koorts de behoor!yke ontwikkeling van het pokgift belet had, ontftonden na de pokjes, diepe en langdurige verzweringen op verfchillende plaatfen des lichaams, terwyl voor het overige de eetlust goed was. Andere kreegen pokjes op het hoornvlies, en 'er vormde zich onder het zelve etter. Een aderlating, maar vooral fterk aangezette en lang opengehoudene fpaanfche vliegen en herhaalde fcherpe purgeermiddelen genazen dit gebrek, By volwasfenen matigde de aderlating de uitbottings koorts, en hierna was een braakmiddel voor hun nuttig, om de eruptie te bevorderen. Beide waren by kinderen nadelig, daar zy de uitbotting verminderden en de kragten wegnamen ; na de aderlating, hoezeer ook aangewefen, volgde aanftonds bleekheid en gebrek aan kragten, welke verfcheide dagen duurden. Hierom ont-  'sG BAVENHAGÏ. SÏ9 onthield ik my in het vervolg van deeze middelen , de buikzuiverende middelen deeden dezelve uitwerking. Opwekkende middelen, rhynfche wyn, fpir. Minder, fp, CC. maar vooral de campher met vinum antimoni deeden het meefte nut. De gantfcne ziekte door gebruikte ik emoilierende baden met het beste gevolg; ja zelf zach ik dat by een klein kind, 't welk reeds met den dood worftelde op den 9den dag, na het warme bad de pokjes met etter gevuld, wierden, en daardoor de benaauwdheid wierd weggenomen, dit kind ftierf egter naderhand, aan ftuipen, daar het onvoorzigtiq; aan de koude wierd blootgefteld. Wanneer ooit de opium in de pokken te ftadekwam, was het zeeker in dit' foort van variolae catarrhales. Vol gens het voorfchrift van Syden ham gaf ik alle avond een anodynum, maar hier wierd een ruime gift vereifcht, wanneer het niet alleen de groote gevoeligheid en koorts, maar zelf de ylhoofdigheid en febris fecundaria uitnemend matigde. Op het einde der maand waren de pokjes met een febris inflammatorio -biliofa gepaard. Zy begonnen met hevige hoofdpyn en braking het weien was geel rood, zy waren zeer ylhoofdig, eerst was 'er een beurtlingfche koude en warmte en daarna een hevige hitte, neusbloeding, de uitbotting was langzaam maar volkomen, de pokjes wierden fterk met etter gevuld, en de vaten bkevén haar volle kragt behouden. Na een aderlating waren herhaalde braakmiddelen nuttig, daarna aanhoudende zuure purgautia als tamarinde, cremor tar-  Sao BlRtCHT VAN tartari &c. juleppen, met azyn of c'^roen zuur gemaakt, waren tusfchen beide nuttig Omtrent den 9 of to dag gaf ik met nut ook anodyna. Deeze hadden geene napokken. In de catarrhale pokken zagen wy gedurende het zweeren der pokjes parotides fymptomaticct, ■welke niet tot verettering overgingen, maar met het droogen der pokken verdwecnen. LYST  *SG R. A V E N H A G t.\ LYST, DER GESTOl VENEN In's GR AVE N H AGE IN DEN JA ARE 1793. gfamiary ; 134 Februari/ ... 94 Maart . » "3 ^prtó « * li* Mey . ; 1x0 Sfany » ♦ 94 ^W* . . i 95 Jiuguflus ... 89 September . « ioö tfffofor , ; 119 November . • 169 December * • , j8i JbtoJ 1418 KORT  "Pag. 222 KORT BERICHT z i eiVt e n Welke in de Jaaren 1791 92 en 93. B R È" D A GEHEERSCHT HEBBEN, DOOK. DEN HEER H.MIRANDOLLE van GHERT. Stads en 'sLands Mtd. Do&. X" het beloop van de ziekten, welke in de Jaaren, 1791 en 1792. binnen deeze Stad Breda geheerfcht hebben, is weinig merk waai digs voorgevallen, De pokjes, welke nauwlyks opgehouden , zig bp nfeuw begonnen te vertoonen, zyn in het algemeen vry gunftig geweest , en de tajryke jnèhtjgen derzelve met den beften uitflag agtervolgd. Zinkings koortfen, welke in het voor jaar fporadice wierden waargenoomen, waren niet zoo goedaartig: in de maand van Maart heb ik énkelde tot eene febris yeteeh'a/is"^ën overgaan. De febris fcütldtina of zoo genaamd roodvonk heeft van de Zomer tot verre in het Najaar vry algemeen gewoedt, en ging, of in het beloop of in het vervolg, kwalyk behandelt of verzuimt zynde, dikwerf met treurige toevallen gepaart. Kinderpokjes en roodvonk heb ik gelyk- ty  Breda? J23 tydig elkander by dezelve lyders zien verzeilen, de middenmaat van koelte en warmte in acht genomen, en de geheJe ziekte naar wensch zien eindigen. Kink - hoest en zinkingen maaken thans de meest heerfchende ziekten uit. 1793 Inde winter was het weêr meest vogtig en koud. Kinder pokjes, kink-hoest en zinkings ziekten heerfchten vry algemeen. Het voor-jaar was fchoon en warm. Behalven de gemelde ziekten bragten de gemoeds aandoeningen en folterende hartstogten s welke door de treffende rampen van den oorlog geboren wierden, vooral by gevoelige en zwakke lichaams gefbltenhTen, in het algemeen de gezondheid veel nadeel toe. De fomer heet en droog, zomtyds door flagregens en buijen vervangen. De kinderpokjes wierden in de maand Juny door roodvonk en mazelen afgewiffelt, welke fchoon niet kwaadaartig, in het begin doorgaans aderlatinge verëifchten. Het najaar wiffelvailig en veel koude regen. De roodeloop begon zich in de maand Auguftus, vooral in het oost gedeelte van de ilad te openbaaren, ging fpoedig en als met verdubbelde fchreeden voor, verminderde in de maand November en houdt thans geheel en al op. Intuffchen is dezelve ganfch niet kwaadaartig geweest en zeer gehoorzaam aan de geneezings wyze, welke in myn voorig bericht van den jaare 1783 aan het genootfchap breedvoeriger heb rneede gedeelt. KORT  Pag. 224 KORT BERICHT DER ZIEKTEN Welke in het Jaar 1 7 91 I N M E P P E L GEHEERSCHT HEBBEN, DOOR DEN HEER fe. W. ¥AN DE SANÖE. M. D. J^\jvorens ik heb de opgave der ziekten een aanvang make, oordeele ik niet ondienftig te zyn, eene kleine befchryving te geven van Meppel, derzelver ligging en voornaamfte bezigheden der Ingetenen, voorafgegaan door eene zeer beknopte opgave van de plaatfelyke gefteldheid der Landfchap Drenthe, aangezien ik my vleye in lïaat gefield te zullen worden, om in tyds vervolg de waarneemingen van ziekten ,  M E P P E ï" '■■ 5125 ter), op andere plaatzen in het Landfchap gedaan, aan de Sociëteit te kunnen mededeelem Het Landfchap Drenthe, welks omtrek ten naasten by op vyftig uuren gaans gerekend word, grenst ten Zuiden merendeels aan de Provincie Overysfel; ten Westen aan Vriesland; ten Noorden voornaamlyk aan de Provincie Stad en Lande, en Weftwoldingerland ; en ten Ooften aan Munsterland en het Graaffchap Bentheim. Het zelve ligt na genoeg op 53 graden Noorder breedte, en 23 graden Wester lengte; en behoort derhalven tot die gewesten, welke onder de getemperde Noordelyke luchtftreek gelegen zyn: deeze gunflige ligging desLandfchaps veroorfaakt dus, dat de Ingezetenen 'er even min aan bovenmatige koude; als aan ondragelyke hitte bloorgefteld zyn; maar integendeel zulk eene middelmatige luchtgelteldheid oplevert, als immer ten meesten nutte voor de gezondheid van het mensen-1 dom gewenscht konde worden. De gehele oppervlakte van het Landfchap Drenthe, over het algemeen hoog en zandig, is vry effen en egaal, eenigzints van eene bolronde gedaante, aan alle zyden langzaam afhellende, befbaande voor het meerdere gedeelte nit zand met fteenen gemengd, of uit veen^ gronden, over het geheel genoomen , zynde gronden meest allen met heide bewasfen, de boschachtige ftreeken uitgezonderd, gelyk da weide en zaaylanden alle oorfpronglyk heide gronden geweest, doch door bearbeiding en bemesting tot vruchtbaar land gemaakt zyn. De winden, welke doorgaans het meest in het P Land-  Qüö B.XR.ICHT VAN fchap waaijen, zyn de Oofte-, Noord-Oofte-; Noorde-, Noord-Weste-en Weste winden , welke allen koel, en volgens het getuigenis van Hypocrates de allergezondfte zyn; de zelve worden door de hoogte of digtheid der bosfchen, welke hier en daar in bet Landfchap verfpreid liggen, g'enzints belet de nuttige en voor de gezondheid der Ingezetenen zo voordelige beweging des dampkrings tc veroorzaken. Menigvuldige firoomen en kleine rivieren doorfnyden de oppervlakte van het Landfchap, welke allen op of naby de verhevenfte plaatzen van het Landfchnp geboren, in verfchillende -richtingen aan alle zyden naar buiten uitwateren; zommigen ontlasten zich in de Noordzee, een gedeelte van de Provincie Stad en Lande doorlopen hebbende: terwyl anderen op onderlcheidene plaatzen naar de Provincie Overysfel afwateren. Alle deze firoomen hunnen oorfprong hebbende in regen of fneeuw wafr, het geen van de hoogten afloopt, ginds en elders beneden eenen uittocht zoekt, begunstigen grotelyks de gezondheid der Ingezetenen, terwylze door hunne gedurige afvlietingen aanhoudend ververscht worden, de lucht verkoelen en verfrisfen, en door geftadige bewegin£en buiten bsderf en flank gehouden worden, en allerlye vuiligheden met zich naar zee afvoeren. De roeesten dezer rivieren bevatten helder zuiver water, aangezien de oevers en gronden, langs en óver welke het zelve loopt, meeftal zandig zyn; in eenige flooten en beeken echter is^de grond of bodem oerig leem en rosachtic van kleur; het water deeze kleur aannemende, * heeft  M e r v x l. 227 heeft een yzerachtigen fmaak: daar en tegen heeft het water, uit de Veengronden oorfpronglyk, een bruine kleur, en bevat eene aanmerkelyke hoeveelheid ontbrandbare lucht; de meeste Inwoonders van de Veenkoloniën bedienen zich tot dagelyks gebruik van het zelve, en zyn doorgaans gezonde en fterke menfehen. Het getal der Ingezetenen in vergtlyking tot de oppervlakte van het gehele Landfchap Drenthe is zeer gering; volgens de nqauwkeurigfte berekening is het zelve door een genomen i<5 tiuren gaans lang en 8 uuren breed; en heeft dus 48 uuren in den omtrek; wanneer nu de breedte door de lengte wordt vermenigvuldigd, blykt het, dat de gehele oppervlakte van het Landfchap honderd acht en twintig vierkante uuren beftaat, op welke uitgeftrekte plek gronds flegts ongeveer 7800 huisgezinnen geteld worden, welke volgens de meest aangenomene wyze van berekenen ter naauwernood een getal van 36000 Ingezetenen uitleveren. Watde levenswyze van het gros derDrenthenaren aangaat, dezelve is zeer eenvoudig, des avonds gaan zy over het algemeen vroeg te bed, en ftaan 's morgens vroegtydig weder op, den gehelen dag door zyn zy bezig met den Landbouw, veeteelt, en het geen tot het zelve behoort, eenige weinige plaatfen, welke meer tot den handel en fcl.iecpvaart gelegen zyn uitgezonderd. —— Hun voedfel beftaat merendeels uit melk en meelfpyzen, aardappelen, vleefcü en fpek, en eigen gebakken roggenbrood; terwyl gekarnde melk en putwater, en tusfehen beide de koffy, hun tot dagelykfehen drank dienen. Hunne kieP 2 ding  ziü Bericht van ding is warm, en beftaat by het gros der Ingezetenen, van wien ciit alleen moet gezegd worden , uit dikke grove ftoffen, bekend onder den naam van Pey, die van de wolle van eigene fchaapen bereid word. Gelyk het gehele Landfchap in zes onderfcheidene districten of zogenaamde Dingfpillen verdeeld word, zo bevat ieder Dingfpil, het een meerder het ander minder, wederom verfcheiden kerkdorpen, met derzelver aanhorige gehugtenj welke allen te zamen een getal van 40 kerkdorpen uitmaken, de Stad en Heerlykheid Koevsrden hier mede onder begreepen: de volkrykften van deze plaatzen zyn Koeverden, waar in ongeveer 300 huisgezinnen geteld worden; het Hogeveen en Meppel, welke ieder afzonderlyk ruim 850 huishoudingen bevatten. Meppel, op den Zuidwestelyken hoek van het Landfchap Drenthe gelegen, is alleraangenaamst geplaatst op eenen genoegzaam hogen zandigen grond, rondfom omcingeld met groenlanden, in de gedaante van een ftad gebouwd, voorzien van een menigte ruime ftraaten, welke allen zindelyk en wel gevloerd zyn; in den omtrek ongeveer 600 roeden groot. Door het vlek lopen van het Ooften naar het Westen twee ftromende rivieren, welke door den geftadigen toevoer van versch water, en het aanhoudend afvoeren van vuilnis zeer veel voordeel aan de gezondheid der Ingezetenen toebrengen; behalven deze lopen 'er noch verfcheidene takken van kleine riviertjes door en by Meppel henen, welke overal aan de Inwoonderen overvloed  Meppel. 229 vloed van versch water opleveren. Langs de zuidzyde van Meppel ftroomt de rivier de Rees, welke aldaar de fcheiding maakt tusfchen Drenthe en Overysfel, terwyl aan de noordzyde, naby dit volkryk vlek de voor weinige jaren nieuw gegravene vaart henen ftroomt, welke te Asfen zyn oorfprong nemende, door de Sroilde, langs Dieveren, Havelte, voorby Meppel loopt, en aan de Weftzyde beneden Meppel , vereenigd met de rivier de Rees, en de ftroomen, welke door Meppel vlieten eene groote rivier uitmaakt, bekend onder de benaming van het Meppeler Diep, het welk zich, de zwarte fluys doorlopende, in het zogenaamde zwarte water ontlast. In den omtrek van Meppel vind men fchoone groenlanden, waar van zommigen tot hooylanden, de meesten echter tot weide landen gebezigd worden, eenige van deze groenlanden, en wel voornaamlyk die aan de Westelyke zyde van Meppel gelegen zyn, worden des winters niet versch water overftroomd, het welk in het vroege voorjaar door de oostlyke winden afgevoerd word en door de zwarte fluys zyn uitwatering heeft, wanneer die zelve landen in alleraangenaamfte beemden en weiden veranderen. Het getal der Ingezetenen van Meppel beloopt ongeveer vier duizend: een aanzienlyk gedeelte derzelven vinden hun beftaan in de wever yen van Canefas, een foort van ligt zeildoek, en Beddebuur; terwyl een menigte anderen hunne nooddruft vinden in de Scheepvaart : behaiven deze handteringen vind men in P 3 Mep-  330 Bericht van Meppel een Berlynsblaauw fabriek, Zeepziedery, Azynbrouwery, Leerlooijeryen, Lynbanen en onderfcheidene Scheepstimmerwerven, en eindelyk verfchillende handwerken van allerlye aart meer. — Het getal der wevers is naar evenredigheid van dat der gezamentlyke Ingezetenen vry aanmerklylc; de weefgetouwen alleen, welke geftadig aan den gang zyn, worden op ongeveer 2150 gefchat; wanneer men hier nog byvoegt de zodanigen, welke bovendien noodwendig tot hulp in de wevers winkels vereischt worden , zullen zy, te zamen genomen, byna ten achtfte gedeelte van het geheele aantal Inwoonderen uitmaken; daar nu de geftadige verkeering van dit aanaienlyk aantal arbeidslieden in eene meer of minder bedorvene dampkring, en vogtige vertrekken, gepaard met eene beliendig zittende levenswyze zeer veel invloed op hunne gezondheid heeft, oordeelde ik nodig, dit zo naauvvkeurig te moeten opgeven: immers ik heb beftendig waargenomen , dat 'er onder een bepaald getal wevers meerderen gevonden worden, welke aan borstziekten fukkelen, dan wel onder een gelyk aantal andere Ingezetenen voorkomen; het welk ik gerustelyk meen te kunnen toefchryven aan de verkering in de vogtige doffe werkplaatfen niet alleen, maar ook aan het geftadig inademen van blaauwzel ftof, het welk uit de garens, tot het bereiden van beddebuur gebezigd, in zulk eene aanmerkelyks hoeveelheid -wegftuift, dat alles in hunne werkplaatfen aanhoudend met een blaauw ltof als overdekt is. Jat\ua*\  M % p p r l; 231 January. In deze maand waren hier weinige zieken, uitgenomen menigvuldige verkoudheden en rheumatique pynen, hier en daar zag ik angina inflammatoria, welke door aderlatingen, dilueerende dranken en zagte laxeermiddelen meest al fpoedig herftelden. In het begin der maand verloor ik een vrouw van ongeveer 36 jaaren aan eene angina maligna, zedert eenigen tyd had zy met venerifche ziekte gezukkeld, gelyk zy 2 dagen voor haar overlyden aan my beleed. In het begin der ziekte waren 'er gene kwade tekens aanwefig, gedurende de 2 eerfte dagen was 'er weinig koorts, zy klaagde alleen over raauwheid en pyn in de keel, welke van binnen gehéél rood en ontftoken was; ik liet haar een ader openen, zonder daar door eenige verligting toe te brengen; op den derden dag ver-' toonden zich over de geheele oppervlakte van het lighaam petechia, zonder dat zulks eenige verandering in de ziekte veroorzaakte; de flikking wierd van oogenblik tot oogenblik moejelyker, zy klaagde over ondragelyke hitte in de keel, de tong was hoog rood en droog, fterke epifpaftica uit gefloten moftaartzaad, azyn, en gefchraapte peperwortel uitwendig om de keel geflagen, gepaard met gepafte gargarifmata deden geen dienst. Op den vierden dag der ziekte was de keel van binnen reeds zodanig gezwollen, dat de flikking onmogelyk was, terwyl zich de zigtbaarfle tekenen van P 4 eene  Bericht van eene algemene-verrotting vertoonden: als een kleine zvakke pols, blaauwe plekken hier en daar op de huid, gedurig neusbloeden, men* fitim 0uxus immoderatus ; tegen den avond was de mond en keel van binnen geheel door koudvuur aangedaan, op den vyfden dag der ziekte overleed zy reeds. By een vrouw van ongeveer 60 Jaren zag ik ïn deze maand eene febris comatofa, waar van dit het beloop was: in de eerfte 5 dagen had zy weinig koorts, na dien tyd wierden dagelyks de aanvallen van koorts heviger, begonnen met koude, waar op eene geweldige hitte , roodheid en opzetting van het aangezigt volgde, zy klaagde over ondragelyke pynen in het hoofd, de tong was vurig rood, de benaauwdheid en pyn op de borst by iederen aanval der koorts vry hevig, de pols was hard en ongeftadig, het water rood en helder; ik liet haar eene ruime aderlating doen, welke haar geen verligting toebragt, het bloed was dun en rood, zonder eenige tekens van ontfteking, ik liet haar verdunnende zuure laxeerdranken drinken: op den negenden dag der ziekte wierd zy eerst ylhoofdig, daarna ongevoelig en flaperig, in welken toeltand zy tot den 14 dag der ziekte bleef, het water en de afgang liep gedurende al dien tyd Ongevoelig Weg, ik liet aanftonds fpaanfche vliegen aan de beenen leggen, doch zonJer vrugt, hoewel dezelve zeer wel trokken; de koortsbast, met campher en mofchus, welke ik haar had voorgefchreeven, wierd haar in dien toeftand zo goed mogelyk toegediend, waar door op den 14 dag der ziekte  M E P P E ï/I 233 te de fhperigheid verdween, de tong, welke aldien tyd rood en hard droog geweest was, wierd vogtig, en de pols meer regulier, na dien tyd herftelde zy langzaan door het gebruik der koorstbast en wyn. In deze maand overleed een jongeling aan de tering. Fcbruary. In deze maand heerfchten hier aanhoudend, even als ia de vorige, menigvuldige verkoudheden, hier en daar zinkingachtige zeere keelen en rheumatifinen. Een man van 60 jaren, zich ten uiterften driftig gemaakt hebbende, overleed binnen weinige uuren aan een beroerte. Een vrouw van een zeer tedere en aandoenlyke gefteldheid, welke zedert eenige jaaren zonder veel vrugt antikyfierica gebruikt had tegen zenuw toevallen, aan welken zy meende alleen te zukkelen, genas ik door het toedienen van het bekende middel van Mejuffr. Nouffer , waar door eene gehele lintworm, ter lengte van ongeveer 4 ellen, uitgedreeven wierd; na dien tyd bleef zy van alle toevallen bevryd. In een vrouw van middelmatige jaaren , welke zedert lang eene onafgebrokene gezondheid genoten had, nam ik een Icterus waar, welke zeer fchielyk na eene hevige gemoedsaandoening, door fchrik veroorzaakt, ontftaan Was, dezelve verdween binnen veertien daP S ëett  23 \ Bericht van gen geheel, door het gebruik van antkpaA modica, gevolgd van zagte laxeermiddelen. Maart. Catarrhale ziektens wierden nog in deze maand, even als in de vorige, waargenomen, hier en daar reeds met eene galagtige gefteldheid gepaard. Waare pleuriffen vertoonden zich hier en daar ook, welke op de gewoone wyzen door aderlatingen en eene antiphlogiftifche geneeswyze behandeld, meest al fpoedig wierden weggenomen. In het begin van deze maand wierd ik geroepen by een vrouw van 48 jaren, welke ik op eene allergeweldigflre wyze door hyfterique toevallen aangetast vond, een verregaande vrees 'voor den dood was de aanleidende oorzaak van dit alles; gewoone antibjflerica met byvoeging van ruime giften opium deeden flegts zo veel nut, dat de toevallen telkens' bedaarden, doch dezelve openbaarden zich by herhaaling ,op elke geringe gemoedsaandoening of fchrik telkens weder, door het beftendig gebruik van het ol. animale dippel. en de valeriana wierden eindelyk alle deze toevallen weggenoo-men. In deze maand verloor ik een vrouw aan -de tering, welke uit eene verwaarloofde verkoudheid ontftaan was, ook ftierven 'er 2 lyders aan flymberoerte. 'April.  M e p p e l. »35 April. Catarrhale hoefren en colica rheumatica waren in deze maand vry algemeen, meest al eindigden zy, na de behoorïyke ontlaftingen, door fterk zweet en troebel water. By twee lyders, welke zeer gefolterd wierden door rheumatique pynen, had ik zeer veel dienst van de pulv. doveri en het elix: guajaci, met by voeging van fpaanfche vliegen, by herhaling aangelegd. Hier en daar nam ik een fchurftachtig uitflag waar, het welk door zwavel en kwikmiddelen geneezen wierd. Bloedvloeden by vrouwen waren in deze 'maand mede niet ongewoon. Mey. Deze maand gaf ons weinige zieken, zinkingachtige hoofdpynen , roos en tandpyn bleven zich nog al nu en dan vertoonen. Colica catarrholes, welke zoms voorkwamen, wierden meest al door rhabarber eaopiata genezen. Tuflehenpozende koortfen begonnen zich hier en daar te openbaren, welke meest al binnen weinige dagen tot intermiffie kwamen , en de gedaante van anderdaagfche koortfen hadden, by zeer weinigen zag ik zichtbare tekenen van een galachtig bederf in de eerfte wegen : de koortsbast, zomtyds gepaard met tvacuantia namen gewoonlyk binnen weinige dagen de koorts weg. In  Bericht van In onderfcheidene huisgezinnen zag ik een foort van fchurftachtig uitflag, het welk met kleine rode puiften opkomende, binnen 24 uuren meest al tot blaasjes overging, welke eene fcherpe etteragtige ftoffe bevatteden, waar van zommigen aanzienlyke zweeren wierden; dit uitflag fcheen niet zeer befmettelyk, en wierd zelden anders, dan door het flapen in een bed voortgeplant. Een aanhoudend gebruik van gewoone fchurftmiddelen uit zwavel, kwik en diergelyken maakten geen zigtbaare verandering in de ziekte, door buikzuiverende laxantia en het beftendig gebruik van het afkookzel der olmbast wierd eindelyk dit laftig ongemak overwonnen. Onder de kinderen wierden in deze maand veelen door toevallen van het zuur geplaagd, Juny en July. Omtrent het midden der maand Juny begonnen zich hier en daar galkoortfen te openbaaren, de koortfen waren in het begin meest al aanhoudende en irregulier, verzeid van zwaare hoofdpyn, benaauwdheden voor het hart walging en braking, gedurige afwiffelingen van koude en hitte, een geel beflagen tong,veeltyds troebel brandig water; ontbindende middelen , waar door de taaje ziekteftof beweeg, baar gemaakt wierd, agtervolgd door een en zomtyds herhaalde braakmiddelen namen alle benaauwdheden weg, terwyl de aanvallen van koorts veel verminderden, welke als dan door  M e p p e l? 237 door de koortsbast gepaard met ontbindende middelen fpoedig overwonnen wierden. Galkolyken, welke nu en dan voorkwamen, en door eene ophoping van galftoffen in de eerfte wegen veroorzaakt wierden, vereifchten ontladende middelen, en wierden door de rhabarber en Ipecac: best overwonnen. Een vrouw, welke lang aan een vomica puim: gezukkeld had, ftierf zeer fchielyk door het doorbreeken van dezelve, en daar uit gevolgde flikking. Schurftachtig uitflag, vloeden by vrouwen» en buiksverftoppingen waren in deze maanden vry algemeen. Een bejaard man overleed aan een beroerte, twee aan de tering. Auguftus. De ziektens, welke in deze maand waargenomen wierden, waren meest al van een galachtigen aart. Galkoortfen begonnen met zwaare hoofdpyn, duizeling, benaauwdheid, walging en zomtyds brakingen, afwiffelingen van koude en hitte; de fmaak was doorgaans bitter met een vuile en geel beflagene tong; wanneer de ziekte nog in de beginfelen was, wierden veelen genezen door het gebruik van de Ipecac: en Rhabarber, achtervolgd van zuurachtige dranken uit casfia fiflul., tamarinde en diergelyken; by aldien de ziekte reeds eenige dagen geduurd hadde , bleef na het gebruik van . gemelde ontlaftende middelen de koorts aanhouden, waar by kwamen verzwakkende diarrhcea, ylhoofdigheid, en zomtyds  #33 Bericht van tyds fhiptrekkingen ; in dezen toeftand had ik veel dienst vajn de kina met campher en wyn. Galcoliquen en boorden wierden mede onder de heerfchende ziektens geteld; de eerften wierden algemeen door ontlaftende middelen weggenomen; galachtige boorden vereiichten meestal verdunnende dranken, en zagte clyfteeren, gevolgd van mudlaginofa met weinig opiata gemengd, om het lichaam tot rust te brengen. Een enkele maal zag ik een angina parotidca, welke door openende en buikzuiverende geneesmiddelen weggenomen wierd. September. De galziektens van de voorige maand Weeven nog met dezelve toevallen aanhouden, en vorderden ook dezelve behandeling, zommigen echter wierden met meerder hevigheid door dezelve aangevallen: meermalen zag ik na dat de eerfte wegen door ontlaftende middelen behoorlyk gezuiverd waren , dat de koorts bleef voortduuren, gepaard met yling, groote zwakheid en fruiptrekking ; nier tegenftaande het fpoedig gebruik van de koortsbast met campher en mineraalzuuren in deze omftandigheden toegediend, verloor ik 2 lyders aan dezelve, by welken alle tekenen van rotkoorts zich openbaarden. In deze maand ftierf een lyder aan de tering. Hys-  Meppel. 1^9 Hyfrerlque toevallen waren [in deze maand menigvuldig. October. De galachtige gefteldheid begon in deze maand plaats te maken, voor de catarrhale, by zommigen was de galachtige met, het catarrhale vermengd, echter waren de ziekten by de meefte lyders naar het catarrhale overhellende, en moeiten als zodanige behandeld worden. Nu en dan zag ik in deze maand een pleuritis rheumatica,waarvan dit het beloop was: de zieken klaagden over pyn in de leden, koude, huivering, met plaatslyke pyn in de zyde , vergezeld met benaawdheden omtrent den mond van de maag, pyn door de geheele borst, welke zich tot tuflchen de fchouderbladen uitftrekte; zomtyds verplaatfte zich de pyn, de ademhaling was niet zeer belemmerd, de tong met een wit papachtig beflag bedekt, het water dik en rood, gedurige hoest, met opwerping van dun taay flym. Aderlatingen in het begin der ziekte deden veel dienst, het bloed was meest al met een taaye ontftekingskorts bedekt, fpaanfchevliegen daar na op de pynlykfte plaats aangelegd, namen de pyn dikwils ten eenemaal weg, wanneer vervolgens antimonialia, met dilueerendé dranken lyders volkomen herftelden. In een colica inflammatoria zag ik jia herhaal-  24° BttRlCHT VAN haalde aderlatingen het uitnernenst nut van een veficatorium op den buik aangelegd. Hy drops anafarca, uit een verkeerd behandelde najaars koorts ontftaan, genas ik duor de koortsbast en fcilla marina. Een vrouw van 22 Jaaren, welke lang aan flymgraveel gezukkeld had, ondervond veel nut van het beftendig gebruik van de folia uva urfina. November. In deze maand hadden wy zeer weinig zieken, 2 bejaarde lieden wierden door flymberoerte aangetast, welke door aderlatingen, ontlaftende en flymontbindende middelen, waar door veel flymftoffen ontlast wierden, beiden hcrfte'den. Twee lyders ftierven deze maand aan de tering. December. De ziekten, welke deze maand waargenomen wierden, waren meest zinkingachtige, veeltyds met ontfteeking vergezeld; pleuris, verkoudheid, rheumatismi, cogontfteking en zinkingachtige zeere keel waren de meest heerfchende ongefteldheden. Door toeval wierden de pokjes uit een naburige plaats tot ons overgebragt; dan de zelve namen geen algemeenen doorgang; flegts vyf kinderen na by eikanderen in eene buurt wonende, wierden door dezelve aangetast j by vier  Meppel: 241 vier van hun waren zy zeer goedaartig, het vyfde, een kind van vyf jaaren, had kwaadaartige conflueerende pokjes; by het zelve ètama?itimonialia met campher, naar het voorfchrift van Dr. van den Bosch toegediend, zichtbaar goede uitwerkzelen. Aan elf kinderen wierden deze maand de pokjes ingeënt, welke allen zeer weinige pokjes kreegen, en gemakkelyk herflelden. 0, LYST ■  %\i Bericht van LYST DER GE S T O 31 VENEN In MEPPEL, IN DEN JAARE 1791. ffanuary lo February . 1' • | p . i i S Af«y . » • s ffuny . * i xx » * • i T Auguflus £ '■■ 3 6 e7«/y ; . i j, Attguflus 5 8 September » 5 § 9 Oiïobir » ; ; n> Novembtr * l \ 2^ December 9 . J ^t Het getal der geboorene in Mcppei iii 1702. beloopt up, R KORT INDEN JAARE 1792.  K$ B~E R I G H ï VAN KORT BERICHT DER /ZIEKTEN^ Welke in het Jaar 1793 I N MEP PEL GEHEËRSCHT HEBBEN. January. J^fjer eti da?.r wierd in deze maand nog een enkele maal de roodvonk waargenomen, op de fterflyften echter wierden 'er geene gevonden aan de zelve overleden. ■ Pleuriticks inflammatoria en rheumatica walen de heerfchende ziékteris; de eerften wierden fpoedig genezen door aderlatingen, en eene antiphlogiftifche behandeling, terwyl de •pleuritiMs rheumatica meest al overwonnen •wierden door het tydig aanleggen van fpaanfche vliegen, en het gebruik van veele emollieerende en verdunnende dranken: by aldien deze ziekte zeer hevig was, deden ééne of meerdere aderlatingen veel nut, wanneer daar na grcote fpaanfche vliegen op de pynlyke plaats aangelegd, meest al binnen weinige uuren de pynen wegnamen; de fluimen, welke op,  meppel. 259 opgehoest wierden, waren, in het eerst gewoonlyk weinig, taay, en ongekookt, de kernei minerale vond ik tot ontbinding van dezelve byzonder dienftig. De kinkhoest begon fporadice te graffeeren, allen, welke door dezelve wierden aangetast, wierden, na genoegzaame toegediende braakmiddelen, door het bekende middel van Clossius binnen weinige weeken geneezen. Ajlhmatici leden deze maand veel door de koude nevelachtige lucht. Een kraamvrouw wierd door een delirium lacteum aangetast, luifterde na geene geneesmiddelen, en wierd op den 13 den dag dodelyk. Kinderen leden deze maand zeer veel aan de toevallen van het zuur. February. De roodvonk hield alhier geheel op, doch ontftak in de omliggende dorpen met dezelve kwaadaartigheid, en wierd door ftofverplaatzing naar de borst voor verfcheidene lyders dodelyk. Nu en dan hadden wy zinkingachtige zeere keelen, hoeften, roos en buikpynen. Pleuritides rheumatico biliofa wierden deze maand waargenomen; de ziekte begon gemeenlyk met afwisfelende koude en hitte, walging en dikwyls pogingen tot braaken, waar by zich eene {lekende pyn in de zyde voegde. Hoe zeer het afgetapte bloed dik en ontftoken was, bracht echter eene aderlating weinig verligting toej braakmiddelen, waar door eene menigte R a dik-  a6o Bericht van dikke, taaye, galachtige ftoffen uitgeworpen wierden, deden veel nut, waar na zagte ontbindende laxeermiddelen meest al de ziekt; wegnamen. Scorbutiquc pynen in den mond, vergezeld met zweereh, en tekenen van algemeene fcheurbuik zag ik nu en dan ook; zuiverende mondfpoelingen en verfterkende antijcorbutica waren hier nuttig. Schurftagtig uitflag;, door kwikmiddelen genezen , wierd in deze maand menigvuldig waargenomen. Een jongetje'n, welke epileptifche toevallen bad, genas ik door het toedienen van de cortex geoffr. farm.9 waar door behalven veel taaye wormflym, ook eene groote menigte lan,ge ronde wormen wierden uitgedreeven. Maart. Deze maand gaf ons zeer weinig zieken, nu en dan hadden wy eenige anderendaaglche koortfen, met catarrhale toevallen vergezeld; rie meest heerfchende ongefteldheden waren zeere keelen, colica rheumatica en rheumatique pynen. Een enkele maal zag ik pleuris wjlainmat or ia. Een bejaard man overleed zeer fchielyk aan een beroerte. April. In deze maand hadden wy, even als in de vorige, weinig zieken, welke echter meest al van  Meppel. 261 van een catarrhalen aart waren. Ifchias en rhtumatifmus vagus heerfcbten nu en dan ook. By de tusfchenpozende koortfen was zomtyds een plaatslyke catarrhale pyn op de borst gepaard, welke door aderlating of fpaanfche vliegen, en zomtyds door beiden, gepaard met dilueerende en uitwaasfemende middelen moest weggenomen worden, voor en aleer men de koortsbast met vrugt konde geven. Hamorrhagia titcri, fcorbutique zweeren aan de beenen, wierden in deze maand meer dan in de vorigen waargenomen. In een colica rheumatica deed een veficatorium op den buik aangelegd, na dat vooraf verfcheidene middelen vrugteloos waren aangewend, eene voortreffelyke uitwerking. Mey. In deze maand hadden wy vele angina pa~ rotidea, welke door openende en zagte buikzuiverende middelen wierden weggenomen; roos, oogontfteekingen, zinkingachtige zeere keelen en hoesten waren mede menigvuldig. Op het einde der maand begon de galachtige geftcldheid zich meer te openbaaren; de colica biliofa en boorden, welke dikwyls gezien wierden, lieten zich best overwinnen door het toedienen van verzagtende clyfteeren en verdunnende middelen; wanneer de ingewanden tot rust gebragt waren, deden gewoonlyk zagte laxeermiddelen veel dienst: terwyl integendeel die genen, welke in den aanvang der ziekte purgeermiddelen genomen hadden, meest R-3 al  2öï Bericht van al door een verzwakkenden buikloop aangek tast wierden, welke niet dan door opiata, en het langduuiig gebruik van verfterkende midde- \ len overwonnen wierd. Pleuritis infla?nmatorio biliofa wierd een enkele maal waargenomen. Vloeden by vrouwen ; waren deze maand menigvuldig. Juny- Door bet ongeftadig nat en koud weêr hadden wy deze maand vele rheumatismi, hoesten, zeerekeelen, welke van een zinkingachtigen aart waren. -— dflhmatici leden deze * maand ook veel; tegen het midden der maand vertoonde zich hier en daar een zomerkoorts, welke van een rotachtigen aart was; de lyders klaaagdsnover een drukkende pyn in de maag, zware hoofdpyn, de tong was vuil; wit of geel heilagen , het water bruin en troebel, een droge .brandende huid, zware pyn in de leden, de pois koortfig, in den beginne meest al vol en fterk: in dezen toeftand deed een braakmiddel, waar door veel vuile ftoffen ontlast wierden, • gewoonlyk alles af, en belette den verderen voortgang der koorts, wanneer de lyders gewoonlyk na het toedienen van zuure laxeerdranken, genaard met het ruim gebruik van zuuren, : binnen weinige dagen geheel herftelden. Wanneer het braakmiddel verzuimd wierd, kreeg de ziekte fpoedig al!e tekenen van rotkoorts, welke fpoedig door de koortsbast, ferpentaria, campher en wyn moest tegengegaan worden. 'Er •  M E V P E L. 263 Er ftierf deze maand eens vrouw aan de tering. July» Van den 1 tot den 6. hadden wy meest W. wind, met warmte en regenachtig weêr; van d^-n 7 tot den 16 was de wind doorgaands O. met beftendig warm weêr, den 16 en 17 W. wind met warmte, den 18 regen met felle donder: vanden 19 tot het einde der maand was de wind meest W. en NW. tot aan den 27 met warmte, den 28 donder en ftortregens, den 29 en 30 daar en tegen een koude regen den 31 weder warm weêr, met regen en donder. De remitteerende koortfen, welke rotachtig waren, bleven deze maand aanhouden, dikwils herhaalde braakmiddelen, en daarop gevolgde purgeermiddelen bragten meest al eene fpoedi- ge geneezing te weeg. Galachtige roos en boorden waren deeze maand ook menigvuldig, -r— Pleuritis inflammatorio-biliofa wierd nu, en dan ook waargenomen. In verfcheidene huisgezinnen heerschte in deze maand een foort van hardnekkig fchurftachtig uitllag, het welk zich eerst openbaarde met kleine roode puisjes, binnen 2 etmaalen in kleine blaasjes of zweertjens overging, welke geopend zynde,een fcherp,dun , etterachtig vogt uittftortten, en zoms tot kleine zweeren overging; de ledematen wierden wal voornaamlyk door het zelve aangedaan; alle gewoone R 4 fchurft-  26"4 Bericht van fchurfcmiddelen wierden tegen dit lastig ongemak vrugteloos gebezigd, een aanhoudend gebruik van bloedzuiverende laxeermiddelen nam het zelve langzaam weg. De kinkhoest begon zich hier en daar onder de kinderen te openbaaren. Aan een vrouw van een fterk en anderzims gezprnd geftel, welke zedert lang een Lintworm by haar gehad had, gaf ik met zeer goed gevolg het bekende middel van Mejuffr. Noüffek, waardoor de worm geheel wierd afgedreeven. Zenuw toevallen nam ik in deze maand meer dan in eenige andere waar. 'Er ftierven deze maand twee aan de tering. Augustus- De gehele maand door was de wind den xneesten tyd West , een enkel dag tusfehen beiden Z. en ZZO., het weêr was over het algemeen warm, nu cn dan met regen. De galachtige ongefteldheid, welke zich in de •beide voorgaande maanden had beginnen te ver'toonen, openbaarde zich meer en meer. De gtlkoortfen begonnen gewoonlyk met zware hoofdpyn, duizeling, walging, afwisfelende koude en h^tte, pyn in de leden; de tong was meest al met een vuil geel beflag bezet, de fmaak bitter. Wanneer in het begin der ziekte braakmiddelen en rhabarber wierden toegediend, 'daarna zuurachtige laxeerdranken, herftelden de meeste lyders fpoedig; indien de ziekte verdere voortgangen maakte, bleef de koorts aanhouden, vergezeld van yiing, verzwakkende diar- ihe,  ïhe, ftuiptrekkingen en fpruuw; in deze ornflandigheden was het nodig na genoegzame ontlastende middelen, fpoedig den koortsbast met wyn en campher te geven, waardoor vele uit een öogenfchynlyk gevaar gered wierden. Verzwakkende buikloop by kinderen was deze maand menigvuldig, en wierd met het beste gevolg tegengegaan door een afkookzel van Lichen Yslandicus. Het St. Anthonies vuur, een foort van galachtig uitilag, zach ik deze maand herhaaldi maaien,, allen wierden geneezen door het gebruik van zagte laxeerende middelen. Galachtige boorden waren 'er menigvuldig, zelden egter zo hevig dat zy opiaten vórderden; zagte clyfteeren en veel verdunnende dranken waren meest al genoegzaam om dezelve te doen ophouden, wanneer daarna zagte anodyna' het lichaam geheel tot bedaaren bragten. Da kinkhoest begon meer algemeen te heerfchen, met hst beste gevolg wierd, na herhaalde braakmiddelen te hebben toegediend, het bekend geneesmiddel van Clossius gego ven, waardoor meest allen herftelden. Ik ondervond deze maand groot nut en voordeel van het decotl. cort. 'geöffr. farin. by een jongeling van 12 jaren, welke langen tyd door ascarides geplaagd was; eene ontelbare menigte wierd hior door uitgedreeven. Drie lyders overleden deze maand aan. de tering. a 5 s&  £66 Bericht van September. In het begin dezer maand hadden wy W. en ZW. wind, met veel regen, van den 12 tot den 15 was de wind O. en ZQ.. met warmte, van den 16 tot den 19 W.wind met alwisfèlende warme regen en droogte; den 20 21 en 22 was de wind O. NO. met regen en koude, van den 23 tot het einde der maand hadden wy doorgaans droog en warm weêr, met onbeftendige Weste O. en ZO. winden. Het ongeftadig en veranderlyk weêr veroorzaakte veel roos, fcorbutique tandpyn, rheumatique pynen, heeschheid en verkoudheden welke meest allen met eene galachtige ongefteldheid gepaard gingen, genoegzame ontlastende middelen deden, vooral in den beginne toegediend, veel nut, wanneer daarna door uitwaasfemende middelen de lyders volkomen herftelden. In het begin der maand hadden wy nu en dan tusfchenpozende herfstkoortfen, welke na tydig toegediende ontlastmiddelen zich gewoonlyk tot anderendaagfche koortfen vormden, en door gepaste refolveerende geneesmiddelen allen wïerden weggenomen. Galkoliquen en boorden wierden ook nog waargenoomen, en genazen fpoedig door ontlastende middelen. De kinkhoest bleef deze maand nog met even veel geweld heerfchen, overleed echter deze maand gene aan die ziekte. Q8a.  Oólober, Byna de gehele maand door hadden wy W. en ZW. wind, met geftadig afwisfelend donker mistig en regenachtig weêr; den 23 en 24 hadden wy O ZO. wind met helder weêr en nagtvorst; den 3T was de wind ZW. met helder weêr en vorst. Het vogtig m koud weêr veroorzaakte in deze maand veel zinkingachtige zeere keelen, verkoudheden, hoesten, buiklopen en jigtpynen; zinkingachtige vloejingen en ontfteeking der oogeri waren ook menigvuldig. Nu en dan hadden wy catarrhale koortfen, met veel flym in d^ eerfte wegen, en by de meesten met plaatslyke rheumatique pyn in de borst en buik verzeid; na het zuiveren der eerfte wegen deden fpaanfche vliegen byzonder veel dienst. Een kraamvrouw wierd op den achtften dag na de verlosiing door een delirium la&eum •• aangetast; onderfcheidene uitwaasfemende middelen , veficatoria en epispastica wierden gedurende eenige dagen vrugteloos aangewend, ruime aderlatingen, met een critifchen uitflag over het grootfte gedeelte van het gehele lichaam, doch voornaamlyk aan de handen en armen deden dezelve langzaam bedaaren; de uitflag had de gedaante van platte pokjes, waar van zommigen in elkander gelopen, en dus tot een aanmerkelyke grootte geworden waren, van een witachtige kieur, met etter gevuld, welke langzaam  268 Bericht van zaam opgedroogd zynde, eene gehele affchilfering der huid ten gevolge had. De kinkhoest bleef deze maand noch al voortduren, zy had echter niets byzcnders in haren loop, een kind van een zeer kwasdfappig geitel overleed "er aan. Een meisjen van 18 jaar overleed aan de tering. November Het weêr was deze maand zeer veranderlyk. Den i en 2 hadden wy O. wind met helder weêr en vorst. Van den 3 tot den 7 W. en ZW. winden met donker regenachtig weêr. Den 8 was de wind O. met vorst en mistig weêr. Van den 9 tot den 11 ZO. met regen Van den 12 tot den 15 W. wind mistig. Van den 16 tot den 24 zagt weêr met mist en O. wind. Van den 25 tot 29 NO. en ZO. met koude mist. Den 30 W. wind met zware mist. De ziekten, welke deze maand heerschten, waren meest zinkingachtig, hier en daar zag ik eene ligte zinkingkoorts, welke door openende en zagte uitwaasfemende middelen gemakkelyk weggenomen wierd. Angina catarrhalis was deze maand vry algemeen, die gene, welke in den beginne verzuimd wierden, gingen meest al tot verzweering over. Pletiritides rhtumatko-inflammatoria wierden dik wils waargenomen, na behcorlyke aderlatingen vooraf të hebben laten gaan, namen fpaanfche vliegen  •Meppel. 2S9 gen en zagte uitwaasfemende middelen de ziekte gemakkelyk weg. Rheumatismi vagi., zinkingachtige hoofd en oorpyn, verkoudheid en hoesten waren menigvuldig. Asthmatica leden door het vogtig en mistig weêr buitengewoon veel, de kinkhoest was deze maand nog zeer algemeen, drie kinderen overleden 'er aan. December. Van het begin der maand tot den 9 hadden wy meest "W. winden met mist en regenachtig weêr 1 Den 10, n en 12 was de wind Z. insgelyks met nevelachtig weêr en regen. Van den 13 tot den 19 was de Wind meest W. en ZW. met afwisfelende regen en heldere lucht. Van den 20 tot 23 hadden -wy ZZO. wind met heldere lucht. Van den 24 tot den 27 was de wind beftendig O. met frisfe koude. Van den 28 tot het einde der maand hadden wy NO. winden met zagte vorst. . De kinkhoest heerfchte deze maand met zo algemeen als in de vorige, 'er overleed nog één kind aan de zelve. In het begin der maand hadden wy pleurttides biliofa - inflammatorias, welke meest al met huivering en koude begonnen, waarop hitte, walging en aanhoudende koorts volgden, hier by openbaarde zich eene fteekende pyn in de zyde, zo dat de lyders op de pynlyke zyde niet konden liggen; aderlatingen verlichtten weinig, niet tegenltaande het bloed dik en  270 Bericht van en zomtyds vry ontftoken was; braakmiddelen daar en tegen, na gedane aderlatingen toegediend, deden veel dienst, daar door wierd meeften tyd eene dikke, taye, groenachtige ftof ontlast; na de braking ondervond ik veel nut van zagte laxeermiddelen. De fluimen welke opgeworpen wierden, waren weinig, zeer taay en groenachtig; na genoegzame toegediende ontbindende laxeermiddelen, deden dilueerende zuurachtige dranken met zagte expectorantia, de lyders langzaam herftellen. Rheumatique pynen, roos, en zinkingachtige zeere keelen waren deze maand zeer algemeen. By 2 lyders, xvelke langen tyd aan eene diarrhcta habitualis gelaboreerd hadden, zag ik de voortreffelykfte diehften van de R. liga. camptchenfis. Stuipen by jonge kinderen waren deze maand menigvuldig. Drie ftierven 'er aan de tering. LYST  Meppel; 271 L Y S T DER GESTORVENEN EN GEBORENEN, In MEPPEL IN 1793. Geftorven Geboren gfamiary 4 « February 7 12 7 7 Jïfoy 8 10 ^««y 6