VERHANDELINGEN
Omtrend de Weersgesteldheid en Ziekten der
VEREENIGDENEDERLANDEN UITGEGEEVEN door de
NATUURGENEESKUNDIGE
CORRESPONDENTIESOCIËTEIT»
I N 'sH A G E.
finttt, tt Parium Ciell preiisetrt mirtm
Ctir» fit, »c Patriot cultusqut babitusqut iilirtn.
VUOUIut
vtttka PK estaxt OKKICIA. ^7T#Kw«^,
IN'sG KA VEN H AGE,
A. tan HOOGSTRATEN:
MD'CC X C K
Ex Legato VERRIJST.
II. D E E L.



Nil forti in arte medica utilius, quam fuccsdentis ftbi ad inneem confïitutiones confcrrei vt recta medendi methodus infiitui poffèt, qutties eadem tempora ac iidem morbi refurrerent. —
R A M A Z Z I K I.



VOORBERICHT,
AAN DEN
GEËERDEN LEZER.;
Om aan onze beloften voor het Iaast uitgegeeven Deel dezer verhandelingen geplaatst te voldoen, bieden wy Uw lieden hieraan die berichten , welken ons aangaande de ziekten in den Jaare 1794 geheerscht hebbende , toegezonden zyn; hun getal is gering, behelzende Duiten die van s'Gravenhaa* ge flegts de Weer en Ziektenkundige waarneemingen van Rotterdam a Holwert en Meppel, benevens eene Befèhryving van eene Zinkingaartige zenuw - koorts by het Regiment Holland fche Gardes te voet, geduurende hun Campement by Breda waargenoomen, welke wy niet ongefchikt ! Z9Q



tt VOORBERICHT.
óórdeelden hier eene plaats in te ruimen Met leedweezen bekennen wy 5 dat onze voorraad gering is, en hadden gaarne, gewenscht 1 door onze geëerde Correspondenten in ftaat gefield te zyn geweest uw lieden hedenmeerdere waarneemingen aan te bieden, dan na herhaald verzoek geene verder ontfangen hebbende, beflooten wy eindelyk , om niet in, gebreeken tebly ven. deeze weinige uittegeeven. Zeeker is het, dat, indien wy het voornaame oogmerk dezer heilzaame inrigting naagaan, het kleine getal ingekomen {lukken daar aan niet voldoende is, om eene aaneenge/chakeJdeichets der Ziekten van ons Vaderland tegeeven; en heeft de voornaame Oprichter deezer Sociëteit, wyle.n Dr. yati dm Bosch reeds moeten ondervinden, dat zyne vrees voor de ondergang derzelve nietgeheei
dri



VOORBERICHT. fri
ongegrond was,daar het getal der correspondeerende leeden reeds ten Zynen tyde door verfchiilende oorzaakén merkelyk vermin* derd was, zo hebben wy in vervolg van tyd door eene geheele werkeloosheid dier Leeden, dezelve alshetwaare,geduurende eenige Jaaren der vergeetelheid geheel en al overgegeeven gezien; tot dat eindelyk Directeuren het weezentlyk nut déezer inrigting inziende* de weinige voorhanden zynde Hukken uitgaaven, met het heilzaam oogmerk, om door het aanwinnen van nieuwe Correspondeerende Leeden, op eene minder kostbaare, en gemakkelyker wyze hunnen arbeid voort te zetten,en tot een algemeener nut te doen ftrekken, gelyk zy daar van in het Programma voor het laast uitgegeeven Deel geplaatst ^ mei* ding gemaakt, en hun plan op-
*2 ge-.



IV VOORBERICHT.
gegeeven hebben ; moeten niet te min Directeuren zig beklaagen over het gering getal der ingezonden berichten , willen zy zulks lievertoefchryven aan die algemeen genoeg bekende oorzaakén, welke dit jaar de werkzaamheeden van meer andere Sociëteiten insgelyks geflremd hebben, dan aan de verflaauwden yver der geëerde Correspondenten, welke in voorige tyden deze inrigting zo bereidwillig enlofflyk hebben bygeflaan; billyk durven wy ons dan met die verwagtingvleijen in het vervolg door hunnen arbeid ons in ftaat gefield te zien, om deeze nuttige,en het heil en de welvaart onzer meede burgeren zo zeer bevorderende inrigting, als hetwaare, wederom te doen herleeven; des te meerder grond hebben wy nog voor deeze onze verwagting, ^daar behalven de toezegging onzer
thans



VOORBERICHT *
thans fungeerende Correspondenten om berigten in te zenden de Hoogleeraar Thuesfmk zich alle moeite geeft, om ten opzichten der Provintie Groningen, ons dezeiven insgelyks te doen toekoomen, en het waare te wenlchen dat dit voorbeeld des werkzaamen Hoogleeraars, in de andere Provintien insgelyks nagevolgd wierd; hierdoor zouden men eigentlyk in ftaat gefield worden, eene volleedige Ziektenbefchryving van ons Vaderland te bekoomen, met de oorzaakén der Ziekten, derzelver onderling verband,complicatien en toevallen, na maaten de verfchillende Luchtgefleldheid, ligging, grond, aard en beezigheid der Inwoonderen in ieder Provintie na te gaan, en daarna de voorzegging en geneeswyze te bcflieren; cn hoe nuttig zodanig een onderzoek zy, zoude men dan eerst



n VOORBERICH T.
befpeuren, als 'er zich Epidemi fcheziekten openbaaren; derzei ver ïpoedige voortgang,dikwylsmoeyêlyk na te fpeuren oorzaakén, en daaruit voortvloeiende verfchillenen onzeekere Geneeswyze prengen niet zelden zoo wel den Geneesheer in verleegenheid, ais den Lyder in gevaar ; niets zoude Zulks beeter en gemakkelyker kunnen voorkomen dan eene juifte vergelyking der Epidemien op yérfchillende plaatfen met elkander, om uit derzelver meerdere of mindere overeenkomst, een al°-emeener en zekerder geneeswyze optemaken.
' Verder móeten Dire&euren met miert kennis geeven van het óver lyden van Mr. J. P. van der Haar Secretaris van 'sflage, eerfteDirigeerend Lid dezer Sociëteit, wiens y ver en zorg voor den bloei m het welzyn derzèlve reeds van
de



VOORBERICHT. vn
de eerfte oprichting af genoegzaam bekend, met dankbaarheid herdagt moet worden; dit verlies gevoegd by dat van onzen Mede Directeur Dr. D Huybers, Anat. en Chirurg. Profesfor alhier, en verfcheide Contribueerende Leeden, heeft niet alleen de Sociëteit merkelyk verzwakt, maardeszelfs inkomften ook zeer benaadeeld; niet te min durven Directeuren zig vleijen (indien lust om de Maatfchappy van dienst te zyn de Correspondenten aanlpoort hunne berichten tydig in te zenden) met de contributie penningen der thans in weezen zynde Leeden, (in hoope dat. derzelver getal mooge toeneemen ) hunne werkzaamheeden te zullen kunnen voort- | zetten, terwyl in het gebruik der penningen de meestmoogelyke ipaarzaamheid betragt word gelyk zy zich vleijen uit de te-
gens



r
VOORBERICHT.
genswoordige ftaat der fïnantie dezer Sociëteit, welke zy niet fchroomen hier open te leggen ten vollen te kunnen blyken; Zedert dat Directeuren in den Jaare 1793 het Werk weederom hebben voortgezet, bleef met primo Jan. ï794,erinCa/Taoverig/346':8 .4; hier bykomende de ontfangen contributien over 1794, was ultimo Decemb. 1794 de Ontfangst ƒ680 .•8.- 4 en de Uytgaaf/476 : o : o dus zuyver over in Caila f 204 8 : 4- Met dit overfchot en de nog te ontfangen Contributien voor 't Jaar 1795 begreepen Directeuren genoegzaam in ftaat te zyn omniet het drukken der Berichten voort te gaan, al waarehet dat zy 'er meerder ontfangen had. den, en dus dit ftuk grooter uitge georeidheid gehad had; dan teffens refolveerden Directeuren om alle nodelooze uitgaven aftefchaffen, en gene andere te doen, als die
tot . «



Voorbericht n
tot het drukken, en verzenden der Berichten, en de Corre/pondentie volftrektnoodigwaaren: In onzen Ontfangftover i795zullen wy zekerlyk wederom verliezen, nadien eenige Leden verlooren hebbende derzei ver plaats maar door eenige weinie nieuwe contribueerende Leeden, zynde eenige Studenten van de Groninger Univerfiteit,voor zo ver ons tot heden toe bekend is, vervuld is geworden: Hoewel nu deeze ftaat der Sociëteit met die van vroegere Jaaren vergeleeken Zynde zich op verre na zoo voordeelig niet vertoond; zo is nogthans ons vafle voorneemen, hoe laftig en moejeiyk het ook voor ons zy, om op ons begonnen voetfpoor voorttegaan; wy hoopen en vertrouwen, dat, al vermeerderde de Jaarlykfche inkomften niet ( mits wy die behouden welken wy tot nog toe hebben ) in ftaat
ge-



x f VOORBERICHT
gefield te zullen zyn de ingekoo-
mene Berichten in het licht te ge-
ven, en aan alle de Correfpon-
deerende en contribuëerende Le-
den een Exemplaar toe te zenden,
houdende ons verder aan den in-
houd van het Programma voor het
lsatft uitgegeven Deel geplaatft.
Vermits Directeuren door ver.
fchillende omftandigheeden buiten
ftaat gefteld zyn voor teegenwoor.
dig eene volleedige Lyft zoo der
Leden, als Leden Correlponden*
ten op te geven, moeten zy zich
vergenoegen alleenlyk te melden^
dat de tegenwoordige Directie
deezer Sociëteit beliaat uit den
• ïóöV 21 O© ^^iiJpfiJit3OCtttid*^s!j." . i Prafidcnt
Mr. J- Meerman, J^vyhecr van Dalem &rV.
Vice Prtffidcnt
Mr. t D. Patyn.
Bi-



VOORBERICHT. »
DireÜeurm. Dr. T. Tamê. Dr. J. D'Estandau; Dr. A. van de Laar. Dr. J. Coyyn Ter Bruggen. Dr. A. Laurillarddit FalloU
Thifaurier Dr. A. van de Laar.
Secretaris Dr. A. Laurillard dit Falfatt






Pag. i
WAARNEEMINGEN
OMTRENT DE ]LU G T GE STEIL B HEID
e n
ZIEKTEN
van
'S GRA VENHAGÈ
voor den Ja are 1 794*
J[^)aar In het algemeen het nut, dat meö uit naauwkeürige ziektenbefchryvingen trekken kan , niets meerder bevorderd, dan de ziek* ten zelve behoorlyk te rangfchikken , ten einde derzelver aart, toevallen, voorzegging etl geneezing wel gekend, en van anderen onderfcheiden worden, durven wy egter niet ontkennen, dat zommigen door eene akegroote nauwkeurigheid het getal der ziekten, als het waare, vermeerderd, en hier door niet zelden tot veel verwarring aanleiding gegeven hebben , daar ziekten van dezelven aart, by verfchillenr de Schryvers dikwerf in naam merkelyk ver- . fchillen : Zonder egter het nut , dat uit



£ V/aat-nttmïngtn omtrent de Lugtgejleldhcid
een behoorlyk onderzoek, en vergelyking derzelver voortvloeit, te ontkennen, begrypen wy nogtans aan het oogmerk dezer Sociëteit het meefte te zullen beantwoorden, indien wy, om zo veel mogelyk gelykheid te hou-den, die_ order, welke by het Programma van deze Sociëteit bepaald en opgegeven, en voor het ifte deel ifte ffuk van deszelfs verhandelingen ie vindén is, en wy voorneemens zyn te volgen in het opgeeven der ziekten van deze plaats, alvoorens mededeelen.
Vier Clasfen van ziekten zullen wy dus bepaalen, waar van de Eerfte bevatten zal de Morbi flationarii anders genoemd Morbi Temgmawpiy annui, ziekten der jaargetyden, als zyn Winter, Lente, Zomer en Herfstziekten, deze vertoonen' zig immers 'sjaarlyks, altoos minder of meerder, ja zyn zomtyds zo menigvuldig, dat men ze MorbiEpidemici noemt, hoewel ons voorkomt dezelve ordenshalven te moeten onderfchyden.
De Tweede Clasfe zal behelzen de eigentlyke Morbi Epidemici, algemeen heerfchende en aanfteekende Ziekten, welke maar heerfchen enkel voor een zeekere tyd, op eene plaats, dikwyls in enkele dorpen, of fteeden, en zelden in geheeie landen, ook komen zy in verfcheide Jaaren zomtyds niet weder te voorfchyn, blykens de kinderpokjes die dikwerf 4 en meerder juaren agterb'yven, en fomtyds twee jaar en langer blyven heerfchen, en andere diergelyke aanftekende ziektens.
Tot de Derde Clasfe brengen wy de Morbi' Endami, de La.ndziekr.ens, die altoos aanwezig
*yn3



en Ziekten van 'sQravenliage, g
zyn, en veele inwoonders aanhoudend min of' meer aandoen, gelyk zyn de fcorbutike Ziekten , insgelyks mag men onder deze ook nog wel tellen de morbi rhenmatici, arthritici chronici die hier te lande zo aanhoudend plaats hebben, dat men door alle jaargetyden heen mm of meerder klagten hoorr, die men daar aan mag toefchryven ; de zinkingaartige ziektens in onze Provintie zo menigvuldig zynde doen ons genoegzaam befluiten dezelve onder deze clasfe te rai]gfchikken.
De vierde Clasfe eindelyk behelst de morbi Jporadici of intercurrentes, tusfenkoomende Ziekten, welke meestal deelen in den aard derziekten der jaargetyden, der heerfchende Epidemie, of wel der landziekten, doende alleenlyk enkelde perfoonen of huysgezinnen aan , en dikwyls van byzondereoorzaakén afhangende , die alleen betrekking tot die perfoonen hebben * als woonplaats, beroep, of byzondere misdagen in de levenswyze begaan.
In de geneeswyze der Ziekten hebben wy zoveel moogelyk in het oog gehouden nategaan, wat de Natuur'zelve tot herftelling der Lyderen vermogt, téWy] wy den leefreeeel, en geneesmiddelen daarna hebben ingerigt wel • ke wy met derzelver clasficale naamenhier'maar alleenlyk zullen aanroeren , ten waaren 'er eemge byzondere by uytftek algemeen voldaan neabende; nadere opmerking verdichten. . y«der komt het ons ook nog voor,'om m het opgeeven der ziekten en derzelver naamen zo veel gelykheid als mooglyk is te houden, die ziekten vooral, waaromtrend dikwil» A a . ds



jj U^aafneémingen ömt'rent de Ltigtgëfteldhcid
öjê grootfte verwarring plaats heeft,-gelyk de koortfen, de eenvoudiglle wegi die ons de befte en' genwkkelykfte toefcbynd., in te moeten flaan; dezelve noemende na derzelver duurzaamheid of tyd, zullende die verdeelen in ephemefct ,fcbres conHmue, remittent es, intermittetites, d':?.rby voegende derzelver cumpiicatien. ■ Nog z dien wy op het einde van het Jaar eenige corollaria uit het aangeteekende tragteè öpte'ihaafcen, het zy tot beveiliging vsn hec geen voornaame Mannen in de kunit gezegt hebben , of waarin eenig nut flmtrend de nadere kennis en geneezing der ziekten vaè ons Vaderland te vinden is.
Eindelyk zullen wy, volgens gewoonte voor yder Maand de Meteorologifche Waarneeminge voegen, terwyl wy insgelyks het geul'der döoden zulien aanteekenen.
Zeer gaarne hadden wy gewenfcht' zodanige weerkundige aantekeningen médetcdeelen , als alhier in. 's Gravenhaage geiioomen waaren; dog daar'er totnogtoe niémand was, die deeze moeite opzig nam , hebben wy ons voor dit Jaar bediend van die aanteëkeningen, die te- na;.iiëm gehouden , en in de gjgemeene Kunft- en Letterbode worden medegedeeld, terwyl wy in het vervolg de waarneemingea alhier gedaan , tn waarmede met het begin van dit lopende Jaar een aanvang., ië gemaakt, melden zullen,*



en Ziekten van ''s Grwenliagu 5
January.
De hoogde Thermometer den 31. 461 gr^
De laagOe . den ö'en 7'sroor.
gens, en den 9 smorgens en s'avonds 23 gr.
De gemiddelde hoogte, ogtend, middag, en avond 33^ gr.
De hoogfte Barometer den 21. 's avonds 30 d. 6 1.
De laagfte den 25. s'avonds ten
6 uuren $8 d. 4! 1.
Bet gevallen water 24 lyn. het uitgewaasfemde 8 Jynen.
De heerfchende winden waaren van den z tot den ir O. NO. en ZO. Van den 1% tot den 31 W. 2"IV. en N VV.
Maar twee geheel heldere daagen leeverde deze Maand, den ifte namentlyk tn den 6. meestal was het weder dampig tn vogtig. '
Het getal der dooden was 252, waarvan 128 van het mannelyke en 124 van het vrou* welyke geflacht; de Jaaren der Overleedenen zyn:
.Beneden een Jaar 42 van 50 tot 55 Jaar 6
van 1 tot 5 Jaar 86 — 55 — 60 — 5
— ,5 — 10—33 — 60 — 65 — 8
— 10 - is — 10 - 65 — 70 — 9
— 15 — 2p — o — 70 — 75 — iq
— 20.-25— 3 - 75 _ 8o _9
— 25 — 30 — 1 — 80 — 85 —8
— 30 — 35 — 3 — 85 — .90 — 6 *— 35 — 40 — 4 — po — 95 — 1
= 45 - 50 — 3 a53.
A3 I



6 IVaameemingai omtrent de Lugtgefleldheid
I. Ziekten der Jaargetyden.
gehoon J.inimry een voornaame Wintennaand, is, was zy egter vry zagt, en van de i2ds tot het einde toe over het algemeen vogtig door de aanhoudende W. ZW/en NW. winden, en dus meer overeenkomftig met het begin der lente, waardoor de koortfen, die nogtans niet menigvuldig waaren; nogdodelyk (blykende uyt de fteifïyllen, dat 'er maar n menfehen onder een getal van 25a aan koortfen geltorven zyn) meeftal beftondeninzuyvere^///<z/ztf, die na weinige aanvallen wegbleeven; men ontmoete ook eenige tertianaduplices, die of zodanige van den beginnen waaren of daar in overgingen, als de tertianct na vier of vyf aanvallen niet verminderden of agterbleeven: Verfcheiden Lyders herflelden van deze koortfendoor fterk zweeten, zonder eenige geneesmiddelen te gebruyken, alleenlyk door veel te drinken en zig warm te houden; By zommigen, vooral jonge flerke menfehen had men wel eens noodig een aderlaating in het werk te Hellen, wordende het bloed altoos wat ontftooken bevonden \ de geneesmiddelen, die voldoende waaren, beftonden in dilucraïa, diaphretiêa antiphlogiftiea; zomtyds met zagte laxantia vereenigd, als de tong zeer heilagen was, en 'er geen daagelykfehe ontlastingen kwaamen: by zwakke of bejaarde lyders, als na zeven of agt aanvallen de koorts niet veel verminderd was, moest men den koorftbast toedienen, die dan ook zeer goede uitwerking had. ^



en Ziekten van 'sCravenhage. f
II, Algemeen heerfchende Ziekten.
ïn dezen maand heerfchte de Kinderziekte nog veel heeviger dan in de voorgaande maand; zynde het getal der daaraan geftorvene volgens de fterflysten 119 perfoonen; dan dk groot getal is ons voorgekomen niet zo zeer veroorzaakt te zyn door de buitengewoone kwaadaartigHekl der ziekte, als wel door het groot getal, dat door dezelve te gelyk wierd aangetast; want onder onze behandeling reekenen wy van de 10 Lyders één te zyn geftorven; en zo dit in het algemeen heeft plaats gehad 3 het geen waarfchynlyk is, dan zoude in deze Maand 1790 perfoonen door deze ziekte zyn aangetast, en indien men nu verder het getal der inwoonderen van dezen Plaats fteld te zyn 36000 Menfehen - dan kan men reekenen dat ;s gedeelte der - ingezeetenen in deeze Maand de kinderziekte gehad heeft: byna algemeen waaren de varioke verzelt van zinkingaartige toevallen, als tujjcs ophthalmia , en angina catharrales, dolores yagi , en diergelyke meer; weinige lyders bleeven ook bevryd van pokjes in de keel of mond, het geen verfcheide jonge en zuigende kinderen het leeven kofte; die geenen, welken men de ziekte door inenting had toegebragt, kreegen ook meest pokjes in de keel, en waaren over het algemeen volder met uitflag als gewoonlyk by de Ingeënten plaats heeft.
In de geneeswyze der pokjes, zo in de zaA 4 meji<



Waarneemingen omtrent de Liigtgejleldheid
menvloeiende als anderen, was vooral nodig het oog te honden op derzelver complicatie met de zinkingaartige geftelheid zo in den te houden leefregel, als in het toedienen van geneesmiddelen ; zynde vooral min of meer na de onderscheiden temperamenten der lyderen een curatio antiphlogiflica het meefte dienftig; hoewel weinige eene aderlating nodig hadden, in het algemeen waaren de diaphoretica rcfrigerantia> clyfmata en veftcatoria of epifpaflica de meest yereifcht wordende hulpmiddelen. '
De febris fecundaria was zelfs by de goedaartigfte pokjes zeer gemeen, en eindigde in eene overvloedige en heilzame uitwaafeming; het geen ons voorkomt meer een fcheiding der zinkingaartige ziekte ftofffe' te zyn geweest, als wel der pokjes zelve; De meefte, by welken op het einde der ziekte, als de pokjes in het aangezigt byna opgedroogt waaren, zodanig eene meerdere uitwaafeming niet volgde, wierden naderhand gemeenlyk door langdurige naapokken aangetast, vermits op de handen en voeten veelen niet volkoom en de ettermaking volbiagten, piatfr meeflal plat wièïden , en fchielyk droogden en afvielen, Onder zo een fterke epidemie was het niet te verwonderen, dat men yariola mdignce , ancmala waarnam; deezé waren, zeer kwaadaartig en de meefte lyderen wierden 'er het flagefter van, de hevigfte toevallen verzeldeii de uitbotting/op den tweeden dag dei zei ver hebben wy in eenige reeds gar.greneufe vlekken aan den hals, en voórnamèhtlyk in de keel gewaar geworden, naar de beroemfte en ' ' " ' '' " bès-r



en Ziekten van 'sGravenhage. 9
•befte geneesmiddelen , als yinum rhenanum, cortex peruy: antimouialia , camphora en het Qcidutft yitriolicum in ruyme mate, vroegtydig en op verfchiilende wyze in het werk gefteld, niet luifterende, en op den 7 of 8 dag de fmerte der lyderen door een zagte dood doende eindigen. By die geenen welke jong waaren , en fterke kragten hadden, wierden door de zoo bovengenoemde middelen ook zomwylen zigtbaare goede uitwerk fels voortgebragt, fchoon zy egter meeftal huunë volkoomen herftelling niet bekwaamen, zonder tloor merigvuldige napokken lang en pynlyk gekweld te worden.
In deze Msand wierden 'er ook Maafelen£ en Roodvonk gevonden, die egter vry regelmatig afliepen; uit de Stèrflyften blykt het, dat 'er vyf aan de Maafelen geftorven zyn, ert vier aan het Roodvonk; hoewel de opgaave dezer ziektens zo naauwkeurig niet is, als in de Pokjes, om dat deze bydedikwyls verward worden.
Verder moeten wy nog aanmerken, dat van wegen de zinkingaartige gefte'dheid, die deze maand o.ver het algemeen plaats had, de Lyderen vry warm moeiten gehouden worden, en niet eerder toegeftaan, zig buiten 'shuis te begeeven. voor dat de opperhuid volkomen was afgefchilfert, en de uitwaasfeming geheel herfteld' was; anderzints was het zeer algemeen, dat 'er een geheele opzwelling of anafarca volgde, met eene opzeiting en verüopping dér glanchrtce, parotides, en halskJieren, even als in de fchrophuleufe ongemakken; eenige Lyderen Zyn daaraan geftorven, dog de meefte herftelA 5 de



IO Waarnemingen omtrent de Lugtgefleldkeid
den nog al vry fpoedig onder het gebruik van zagt ontlaftende en pifdryvende middelen; veel dienst heeft hier gedaan het oxymell fquillitiasm en de fpiritus Minder eri.
III. Landziekten'
I)e Lyders zynde meestal fcorbutique en Jigtagtige menfehen, klaagden gemeenJyk fterk over hevige pynen; fepodagrici en arthrithicl kreegen ook eenige aanvallen, dog vooral waaren _ dezelve vereenigt met plaatfelyke zinkinaartige pynen, als angina., en odontalgia cal/iarraies, die vry algemeen, vooral de kwaadiappigen aandeeden, de blaartrekkende middelen kwaamen dan vooral te ftade, en bragten menigmaal een fpoedigs verügting aan.
Jngsgelyks voideeden alle geneesmiddelen en fpyzen , wier aart en werking verdunnende en verkoelende was; en in het algemeen waaren deze ziektens niet gevaarlyk , hoewel languuurig.
IV. Tusfchenkomende Ziekten.
3n deze Maand kan men onder de-zelve aanmerken, dat eenige vooral bejaarde menfehen klaagden over een blaasagti'gen uitflag beftaande uit kleine puisrjens met eene hevige jeukte ver-
zeld¥



en Ziekten van 'sGraverdage. ir
zeld, zonder eenige andere daarby komende ongeiteldheid, even sis de fcabies, dog zonder eenige befmemn*, deszelfs ooiiproüg fcheeri voornamentlyk te ontftaan uyt den gewoone leefregel in dit jaargetyde, vermits door daagelyks gebruik van zagte purgantia of emetica per cpicrafm deze ziekte fpoedig en gemakke» lyk geueefen wierd.



£4 Waarneemingen omtrent de Lugtgcflddheid
February.
Hoo?fte Thermometer den 2oftes'mor 53 gr.
Laagfte denóVavonds28igr.
De gemiddelde hoogte ogtend, middag, avond .42™ gr.
iloogfte Baromeeter den 2911e s'av, 30 d. 311.
Laaglte i5e s'middags 29 d. 4 \L
Het gevallen water 30 lyn. uitgewaafemd 1 o 1.
De neerfchende winden waaren.
Van den iften tot den 6den ZO.
Van den 7den tot den i7den W. ZW.NVV.
D< n 18de N. NO. en den 19 tot den 22ften
O. zo.
Van den 23ften tot den 28ften WZW.NW. Van den iften tot den 4den helder. Den 5den mist.
■ óden helder.
7 tot den 11de betrokken.
Den 12de tot den s8fte betrokken, wind en regen, enkelde avonden ftil.
Het getal der dooden was 22 r waarvan 115 van het mannelyken en 108 van het vrouwelyke geflagt; de jaaren der overleedenen zyn. Beneden een Jaar 32
van 1 tot 5 Jaar 93 van 50 tot 55 Jaar 2
■ 5 10 22 • 55 60 . r
10 -— 15 5 60 65 4
* |o —; 35 —— 3 -— So —- 85 3
—- 4o •— 45 : 5 90 95 1
22E
L



en Zkktén van %s GrayenFiagè '.
I. Ziekten der Jaargetyden.
D anderendaagfche Koortfen (febres ter* tiance vernales) waaren meerder in getal als in dé voorige Maand, hoewel men egter niet zeggen kan, dat ze algemeen heerfchten of kwaad-' aartig waaren; zynde 'er onder het getal van £21 g rflorvene maar 7 aan Koortfen overlcei den: fterk waaren zy wederom verbonden met zinkingagtige toevallen, vooral plaatfelyke pynen, verfcheide Lyders kreegen eene febris remittens of ook een febris tertiana duplicata* met een fterke verheffing tegen den avond, en fhst hevige pynen door armen en voeten, eeri harde gefpannen pols, een brandige urin zon-> der afzetzel, en een hevige dorst gingen hier meede verzeld , waarna een fterk zweeten volgde , die hoe fterker , hoe beeter was; uit deeze teekenen bleek das duidelyk, dat deeze koortfen fterker met het róflamrriatóré gecompliceertwaaren, als inde voorige Maand, waardoor ook by jonge fterke menfehen een aderlating nodig was, zynde hnn bloed zeer ontftooken.
De algemeene geneeswyze dezer ziekten was antiphlogiftiefch t zagte laxantia deeden d.iarby nut, terwyl ftèfker püfèa»iid\ of' emeticocuthartica meeftal nadeelig waaren, maakendé deze koortfen langduuriger , en de lyders verzwakkende, waardoor men dan op het tet zyn toevlugt toe den koorftbast ter héri gelling ueemen moest» ' *
ft



14 Waarneemingen omtrent ch Lugtgefltldheid
II. Algemem Heerfdiende Ziekten.
D
e Variolcs waaren veel flegter van aard aJs in de voorige maand, en over het geheel geroomen, na het |ëial der Lyderen meer ma*tgn<s, en anomala; zo dat daaraan 117 overleeden zyn: Integendeel waaren de fViaafelen goedaattig, fchoon het getal der Lyders vermeerderd was, zynde 'er maar 4 aan geftorven , insgelyks zag men nog hier en daar Roodvonk, waaraan egter volgens de fterflyst geen overleeden zyn. ïn zommige hebben wy te gelyk de Kinderziekte en Mazelen zien plaats hebben: Een kind wierd van de Mazelen vry fterk aangetast, die zeer gereègeld hun loop hielden, uitgezonderd dat de koorts beftendig by bleef, op den vierden dag na de uitbotting der Maazelen, kwaamen 'er op en tusfchen de vlekjes varioht difcreta; de koorts verminderde, en bleef eindelyk geheel afweezig; van beide de ziektens heiftelde het kind
voorfpoedig. Het was nog zeer gemeen
dat 'er zwelling der .klieren ontibnd by die geenen, welke zig te vroeg aan de buitenJugt blootftelden. Insgelyks vermengden zig verfcheiden zinkingaartige toevallen vooral hoesten, angina, dokres vagi by dezeepidemifche ziektens, gelyk by alle anderen.
• De voornaame indicarien , waarop in deze ziektens moest gelet worden, indien dezelve regelmatig voortgingen; waaren.
Zo in de levensregel als geneesmiddelen,
dis



'tn Ziekten van "sOravenhagèl t§
die men verkoelende noemt, en die de tranfpi' ratie bevorderden, om daardoor het inflammatore, dat met het zinkingagtige gecompliceerd was, tegen te gaan, en de Natuur te helpen om het miafma na buiten te brengen, en de uitwaasfeming te herftellen.
2°. De Atliones naturales door Eccoprotica of clyfmata, indien 'er geen dagelykfche ont« lafting was, te bevorderen.
3°. De Fires naturxfyozdlgte onderfteunen," vooral in het laatfte tydperk , als "de febris fecundaria in de kinderziekte fterk was.
En zo nodig als het is, zo in de kinderziekten , als Mafelen, en Roodvonk, de lyders van alle broeying en benauwdheid door warmte der vertrekken, en flaapplaatfen te bewaaren, te meer daar het faifoen zeer zagt was; was het egter in deze maand ook nodig wegens de vogtigheidder lugt; om dezelve zeer te bewaaren tegen het vroeg uytgaan, om de gevolgen voor te kcomen hier booven aangeteekend.
III. Landziekten.
t$corbutici, arthrithici, podagrici, en die na» rheumatismi chronici onderheevig waren, klaagden allen over pynen in de gewrigten zo van armen, als beenen, en veele hadden zwaarder aanvallen van pynen, dan gewoonlyk; het geenwy als een zeer natuurlyk gevolg van de algemeen heerfchende zinkingaartige gefteldheid, die toen plaats had,' houden, en waarin wy door het gebruik van dezelfde geneeswyze beveftigd wierden.
IV.



Xó Waarnemingen omtrent dè Lnèlitgejleldhdcl
IV- Tusfenkomende Ziekten.
O
nder dezen kan men {tellen dat in deze maand enkele lieden klaagden over vsrtigines veroorzaakt door de uitzetting der vogteh lïyt hoofden van het wakke weder, Intmorrhagic& nar tam, fluxus hcemorrfioidaÏÏs vcricheide miskraarnen zag men uit dezelfde oorzaak gebooren worden, en waarom een aderlaating by jonge en volbloedige menfehen volftrekt nodig was zoo tot de hertelling als tot voorkooming'" van die toevallen, die door congeftiones fanguinis veroorzaakt wierden.
Maari



■en Ziekten van 's Gravenhdgt. I 'j
Maart.
Höbgfte Thermometer den 29's morgens 63* gr.
Laagfte . ■ - den 21 's avond* 38Ser.
Gemiddelde hoogte, ogtend, middag, avond 47 JJgr.' Hoogde Barometer den 12 x 's middags en 's avond» 3° d. 5 I,
Laagfte ———- den 11 s'middags 29 d, 61 I.
De heerfchende winden waarerwan denitot 7 ZO.& W*
Van den 8 tot den 19 O. NO., ZO., ZW.
Van den 20 toe 28 NW. NO. en O.
Van den 29 tot 31 ZO. ZW. en W.
Van den 1 tot den 8 bewolkt, betrokken en ree» f,en-
Dm 9 en 10 helder, s'avonds bewolkt. Van den 11 tot den 17 reegen en wind. Den 17 helder. Den 18 betrokken." Van den 19 tot a3 meest helder. Van den 29 tot 31 bewolkt en reegen. Het gevallen water was 27 lynen, uïrgewasrfemdï 17 lynen.
Het getal der Dooden in dezen Maand was 15-7, waai van 65 van het Mannelyke en 91 van hec Vroowelyke geflagt j de Jaaien der Overleedeaen waarent
Beneden een Jaar 31 Van 45 Jaar tot yo Jaar r
157
Van 1 tot s 59 5 f5 3
5-10 14 fs 60 5
—-10 — ij- . a —— 60 ■ —6f —4
-— 25 3° 1 — 75 — 80 9
-— 30 - 35 * 80 — 85 S
< 35 - 40 — ö 85 90 —-3



,a8 Waarneemingen omtrent de Lugtg<$tldhtict
I. Ziekten der Jaargetyden.
IX Koortfen , die in deeze Maand meef! voorkwaamen, xvaaren anderendaagfche Len«Koorden febres tertiana vemales of remitnntes min of meer met het infiammatoire verbonden , en waaren egter niet mocijelyk
S£neZ^; enJ°,rer he£ aISemeen ^n rnïn zeggen, Ichoondeeze Maand meelt winderige en guure daagen had, dat 'er weinig Zieken
1^1 • Winde" nV3aren ook na net Jaargetyde met zeer ongeftaadig, en de heerfchende winden ooftelyk , fchoon 'er de geheele JVlaand geen vorst geweest is
*™?eƒe?yS£en ^e,Jen ook maar a"<*n van twee dooden aan Koortfen geftorven ond-r het getal van 157 Overleedenen, dat waarlvk zeer gering is; De geneeswyze bepaalde zig voor! naamentlyk tot verkoelende en verdunnende middelen j aderlaatingen waaren nodig vooraf by jonge menfehen; llerke purgantia tf Emetico-cathartica werden meeftal nadeelig bevonden, en men kan zeggen , dat h'etmeeft febres
ttZat°ni ?f,r.en ' die de Natuur veroorzaak tot herftelung vooral der tranfpiratie.
I. Algemeent Heerfchende Ziekten.
A an de Kinderziekte waaren veel minde* mm nogtans by de meefte Lyders veel
flegr'



'tn Ziekten van höravenhagei ie)
flegter van aart, dan in de voorgaande Maand,zo dat 'er nog Ö3 Overlegden zyn, en wel na het getal onzer Zieken éen van de zes geftorven is; byaa de helft waaren variola conr fluentes, waaronder verfcheiden anomala verzelt met gangreneufe biyneri of blaazen , variolce fdiquöfa 3 yeficulofk genaamt, waaraan de meeften voor den elfden dag der ziekte ftierven. _ Onder alle bekende hulpmiddelen, die dikwils te vergeefs aangewend wierden, fcheen het ons nu toe de tyd geboóren te zyn, orrx het bekende, wel eer zo veel gerugt gemaakt hebbende geneesmiddel van wylen den Med. Doft. J. j. van den Bosch volgens de door zyn Ed. voorgefchreeven wyze te beproeven ; en óm alle naauwïceurigheid, en gelykheid in het zamenftelzel dier middelen in agt te neemen, hadden de Heeren Stads Doctooren alle vyf de nommers der Poeders zo ais die in het uitgekoóme werkje befchreeven zyn onder hun opzigt in de Stads Apotheek in gereedheid doen brengen; ten einde alle de overige Doclooren de geleegenheid te verfchaffen in voorkoomende gevallen daar va» gebruyk te kunnen ma'aken.
Eenige Docboren hebben ook met alle onpartydigheid, en getrouwheid zo alleen , als zomtyds met onderlinge adfiftentie hunner Collegaas in verfcheiden gevallen van den beginnen der ziekte in confluente pokjes de voorzeide poeders gebruykt, als ook by zuygende kinderen door de Moeders iaaten ge* bruyken volgens het voerfchrift van deii Heerc van den Bosch; dan volgens inge.:
B i few»



2o Waarneemingen omtrent de Lugtgefleldheid
koomen berigren , en onze eigen ondervinding, vinden wy ons verpJigt openhartig te moeten bekennen, niet te hebben kunnen gewaar worden , dat derzelver fpecifiecq en zo hoog verhoeven vermoogen in het beteugelen der kwaadaartigheid der pokjes, aan die verwagting, welke men daarvan had opgevat, voldeed, en door den Heer van den Bosch met zo menigvuldige gelukkige geneezingen fcheen bevestigd te zyn ; wel is waar , dat onder derzelver gebruyk Lyders herfteld zyn, dog de meeften zyn geftorven j ook fchynd het vermoogen dat zy bezitten, voornaamentlyk te beftaan ïn het opwekken, en verfterken der vires vitalts • het geen uit de kragten der geneesmiddelen, waaruit die Poeders zamengefteld zyn, een ieder kennelyk is, als zodaanig vermoogen te hebben, en daarvoor ten allen tyden bekend zyn geweest; waarom zy in gevallen, waar zulks verekcht word, ook kunnen gebruykt worden, ja reeds lange gebruykt zyn; hoewel wy zeekerder» en door de ondervinding meerder bevestigde proeven hebben, dat de Cortex Peruvianus, het acidum vitrïoH, yinum rkenanum &e. verre te verkiezen zyn, daar de indicatie zodanigemiddelen vereischt; en vermits ons oogmerk by deze proefneemingen vooral geweest is te ondeizoeken, of deze Poeders zodanig vermoogen hadden, als volgens de opgaaf daar aan is toegefchreeven j wenfchen wy voorals nog hetzelve eenmaal mooge ontdekt worden.
Roodvonk en Maafelen bleeven ook nog in
deeze



'tn Ziekt tn van *s Qravenhage.
deeze Maand aanhouden, evenwel niet zeer menigvuldig , fchoon 'er nog v'yf aan deze byde Ziekten geftorven zyn; het gevaarlykfte ■was de angina, die 'er zig- by voegde, anderflnts liep de eruptie zeer regelmatig af.
In deze zowel als in de voorige Maand neb-bsn wy waargenoomen, dat pokjes en maafelen in zommigen Lyders te geiyk plaats hadden, zomtyds verfcheenen de maafelen voor. de pakjes, zomtyds na de uitbotting derzelven met aHe die zinkingaartige toevallen, die de maafelen eygen zyn, zelden heeft dit verfchynfel het gevaar vermeerderd ; ook merken wy nog op, dat de uitbotting der Maafelen meer verheevene puystjens, dan gewoonlyk , vertoonende den Geneesheer dik wils in den waan bragt, tariola■"•eonflucntes te zullen worden, dan den tweeden dag wierd hy van het tegendeel overtuygd, nogtar,s deed hem dit voorzigtig zyn in de voorfpelling en uit» fpraak.
. III. Landziekten.
Onder de weinige hier toe behoorende waa. ren 'er ligte catarrhale ziekten, en pynen, de meefte klagten hoorden men van zwakke, jigtige, en fcorbutique Lyderen, evenwel beterden zy onder het gebruyk van behoorlyke ' middelen binnen weinige daagen , onder de morbi ckronici wierden vooral die geenen, die aan B^rstkwaalen zukkelden, zeer aangedaan, pok zyn 'er daar aan 16 geftorven.
B 3 IV;



'*> Waarneemingen omtrent de Luchtgefleldheii
IV. Tusfckenkomende Ziekten.
Onder deezen kan men aanmerken, dat 'er verfcheiden klaagden over ophthalmia. inflam» inatorice, angina hcemorrhoides, zwaarte in de ademhaalin.?:, die allen fpoedig herftelden door eene aderlaating, en zommigen door een Purgans,



'tn Ziekten van 'sGravenhage '. &i
April.
JJoogfte Thermomeeter den 23, 'smidd. 74 J gr.'
Laagfte —-—-<—— den i,"'savonds 36 gr.
De Gemiddelde hoogte, ogtend , middag , avond ds
geheclc Maand 54 gr. Hoogde Barometer den 23, 's middags 30 d. 5 lin, Laagfte —— den 4, 's morgens 29 d. 2j lin, De heerfchende Winden waaren,
Van den 1 tot den 9 W. ZW. Z. ZO. O.
10 13 NW. N. NO.
— 14 16 w. zw.
■— 17 19 NO. O. ZO.
20 23 ZW. W. ZO. NO.
24 3o ZW. ZO. W.
Van den 1 tot den 17 buyjig, reegen, wind, enkelde reizen haagcl, eens donder, van den 18 tot den 28 meed helder, den 28 en 29 harde wind, betrokken. Gevallen waater 30 Lynen, uytgewaafemd 34 Lynen. Het getal der dooden in deezen Maand was 117, waarvan 51 van het Mannelyke, en 66 van het Vrouwelyke geflagt; de Jaaren der Overleedenen zyn
Beneden eeij Jaar 25 van go tot 55 Jaar 3
van 1 tot 5 Jaar 35 —55 — 60 — 5
1— 5 — 10 — 7 — 60—65 — 5
— 10 — 15 — 3 —65 — 70 —1
— 15 — 20 — 2 — 70 — 75 —8
— 20 — 25 — 3 —75 _ 3o _ 4
— 25 — 30 — a — 80 — 85 — 4
— 3° — 35 — 2 —85—90 — 1 p- 35 — 4° — 3 —90 — 95 -— x
s 4S r 50 — a 117.
34
JL Zieki



84 Waarneemingen omtrent de Luchtgefteldheii
I. Ziekten der Jaargetyden,
buytengewoone , zagte 3 warme , enmeest vogtige wêers gefteldheid in deeze Maand veroorzaakte eene fterke uitzetting der vogten, en de daar uit voortkoomende kiagten , die meest afhingen van een plethvra'ad vires; de meefte koortfen waaren intermittentes yemales, ook eenige remittentes en allen gecompliceerd met het inflammatoire by jonge menfehen ; ook wel by zeer flappe, en pMegmatique lyders met eene taaye flymige ftoftè in de eerfte weegen. Enkelde febres continua infiammatoti<& wierden gezien by jonge fterke menfehen, en hebben ook eenigen het leeven gekost. Onder 117 geftot venen zyn 'er 8 aan onderfcheiden koortfen overleeden. By den aanvang der ziekte wierden zommigen aangetast door neusbloeding , bloedende aambyjen , e» verfcheidene vrouwen door buitengewoone;fterke ftonden. De geneeswyze,} die algemeen te.-ftaade kwam, moest antiphlogijliefèh zyn met die bepaaling egter, als nodig is na den ondofcheiddi .ouderdom, gefteldheid, en kragten; aderlaatingen waaren over het algemeen nodig, gepaard met diluentia refohentia en zeeoprotica. By pklegmatique lyders,?die eene zeer fiappe,.fchoon volle pols hadden, waaren de falia neutra. , het cxymel fquilHiwum met purgamia , vooral de rhobarber, en fenebladeren zeer dienftig: de braakwortel in kleine hoevelheid by. tuifchenpoofen ingegeeven, en dus meer als een alterans, dan eyacuans dié?
- ■ nende



en Ziekten van 's Gravenhagen *5
•nende voldeed, vooral by kinderen zeer wel.' Op het einde der ziekte, als de koortfen ophielden, en de fpysverteering zwak was, verkreeg men beeter, en voorfpoediger eene volkoomene herftelling door het lignum quajfia^ de radix helenü op verfchillende wyze voorgefchreeven, als door den koortsbast, of andere maagmiddelen.
ÏI. Algemeen Heerfckende Ziekten.
J)e kinderziekte bleef nog vry fterk aanhouden, 37 lyders zyti daar aan overleeden, fchoon verre de meefte vaHolx difcreta regulares waaren, na het getal onzer zieken is er één van de tien geftorven.
De complicatie deezer ziekte met het zinkingaartige, was veel minder, als in de voorige Maanden, dog des te meer was zy met het inftammatoire vermengd, zo dat de geneeswyze fterker" verkoelende middelen vereifchte, en 'er ook wel eene aderlating nodig was, vooral by de febris fecundaria. De naapokken waaren ook minder, de meeften, die geftorven zyn hadden zaamenvloeyende pakjes gepaard 'met eene hevige febris inflammaiona continuatie op het laatst gangranofa wierd, en voor den elfden dag gemeenlyk de lyders deed fterven; het vitriool zuur na genoegzaame aderlaatingen in eene zeer groote hoeveelheid zoo voor gewoone drank met gerften waater gedronken, als voor geneesmiddel gegeeven, heeft 'er neg enkelden behouden.
B 5 Wie.



■»£ Waarnemingen omtrent de Lugtgefieïdheid
Weinig maafelen en roodvonk wierden 'er gezien, drie zyn 'er ook maar aan geftorven, want die 'er nog waaren, liepen goed en regelmaatig ten einde.
&\
III. Landziekten^
Onder deeze claffe telden wy eenige zSw
kingaartige koortfen onder jigtagdge geftellen; de teeringagtige, afthmatici en hydropici wierden meeft zeer ziek aan febres rheumaticcs, zynde 'er wederom m deeze Maand 13 aan borft ziekten overleeden.
IV. Tusfenkomendc Ziekten.
J~jj'er onder tellen wy eenige morbi in■flammatoriitopici,als angina, vertigines,pleuToperipneuüinnia, koortsagiige uitflagin hetaangezigt, die allen het veiligfte geneezen wierden door eene antiphlogijlique geneeswyze,
Mey



•j tn Ziekt tn van *s Gravtnhagt. 27
Mey
Hoogft- Therraomeeter den 1 's middags 665 gr.' Lasgrte . 1 den 2 's avonds 43Ï gr.
De geheele maand, ogtend, middag en avond de gemiddelde hoogte gr.
Hoogfte Barromeeter den 16 's avonds 30 d. 7 I. Laagfle , den 8 '$ avonds 29 d. 5 1, g
Be heerichende winden waren den 1 Z. ZO.
Van den 2 tot den 9 NO. NW. N. W. ZW. —r— 10 23 Z. ZO. ZW. NW. W.
— 24 3I N. NW. NO.
Van den 1 tot den 2 bewolkt, reegen, van den 3 tot den 7 helder, winderig, van den 8 tot den 31 wind, bewolkt, buyjig, zomtyds omtrent heider.
Gevallen water 36 lynen, uytgewaafemd 32 lynen,
Het getal der dooden in deeze Maand wes 120, waarvan £4 van het Mannelyke en 66 van het Vrouwelyke geflagt, de Jaaren der Oyerleedenen waaren.
Beneden een jaar 27 Van 50 Jaar tot §5 Jaar 2 Van 1 tot 5 31 — S5 60 8
10 ~ 15 1 65 70 4
15 - ^° 3 7° 75 5
40 - 45 4 95 —100——3
* iao
ï. Zich



Waarneemingen omtrent de Lugtgtfiddhtid
I. Ziekten der Jaargetyden.
e koortfen in deezen Maand waaren meelt anderendaagfche voorjaars koortfen, evenwel zo meenigvnldig niet, als in de voorige Maand en ook minder gecompliceerd met het inflammauire, dog meerder met het pituiteufe: enkelde olyders werden door eene febris remittens aangetast, verzeld met walsing , en by zommigen met eene diarrhaavoordeelig was, en de koorts veel deed verminderen of wel geheel ophouden. In het algemeen waaren de koortfen niet langduurig of gevaarlyk", onder de no overleedenen tellen wy ook maar twee aan koortfen geftorven. De genees* wyzfc* die het fchielykfte, en befte voldeed was irt den beginnen een braakmiddel uit de il'tcacoanha toe te dienen, of wel een purgans, vervolgens refolyentia eccoprotica, indien
• de ftoelgang traag was, op deeze wyze herftelden veelen na drie* of vier aanvallen der
. k-aerts-,- veel minder waaren de aderlaatingen fjoodig, als in de voorige Maand, en hadden'V teefi plaats by jonge, volbloedigen en fterke raenfenen.
II. Algemeen ïherfekende Ziekten,
jEK pokjes waaren nog meenigvnldi?, en Vfrele zaamenvloeyende, die niet goedaartig wSKren, gelyk uit de fterflyflen bivkt, dat • - daar



en Ziekten van 'sGravenhage. ö£»
daar aan nog 33 lyders geftorven zyn , en ichoon de eerfte tydperken regelmaatig afliepen, wierd niet te min meenigmaal de febris fecundaria, als de pokjes in het aangezigt begonnen op te droogen, zeer hevig, waardoor de kragten bezweeken, en de dood fehielyk volgde, niet tegenftaande de fterkfte cardiaca en untiftptica toegediend wierden. De Maazelen, en het Roodvonk waaren ook nog zeer algemeen, en veele volwaffenen wierden door dezelven aangetast, fchoon in het algemeen met eene gelukkige uitkomst, ook zyn aan dezelven maar twee lyders geftorven. De geneeswyze verfchüde niet van de gewoone; alleenlyk was 'er dikwyls eene hoest by, die naa het eindigen der eruptie bleef aanhouden, en eene fpoedige aderlpung nodig had; het/»/phur auratum antimonii deed hier ook uitftekend veel dienst, om de expectoratie te bevor-" deren. Insgelyks was het ook wederom zeer algemeen by die geenen, welken te vroeg in de lucht kwaamen, eene geheele zwelling of anafarca te zien volgen, die egter door het gebruik van pisdryvende en ontlaftende middelen herfteld wierd.
UI. Landziekten,
C3nder de mo?bi ckronici waaren de Borst-' kwaaien het gevaarlykfte, en veelen daar aan Jcwyneode zieken ftierven, vindende wy op de
ilerf-



( $o fVaarneemingen omtrent de Lttgtgejltldfieid.
Sterflyftei? overleedenen aangeteekend, oude lieden klaagden byna allen over verkoudheid y en hoeften zeer.
ÏV Tuffenkomcnde Ziektem
O
nder deezen wierderi' zeer zinkingaartige' hoeften, ook bronchi vooral onder de kindexen gevonden en by zwakke vrouwen,de hoest vermeerderde altoos tegen den nagt, en bele:te gemeenlykden nagtrust, by veelen was zy zoo hardnekkig, dat men reeden had te vreezen, dat 'er ttntphthifis rheumatica uit zoude voortkoomen; by de geneezing was in den beginnen xvéldienliigExpeftorantia, rèfohentia met laxantia toe te dienen, vooral de fulphur auraturn antimonii en de ipecacoanha in kleine giften; dog als de hoest, niet tegenftaande derzelver gebruyk aanhield, of vei meerderde, werd dikwils met veel vrngt de gytenmelk gebruykt, en 's avonds een anodynum toegediend. Onder de zh.kingaartige ongefteldheeden, ontmoete men' by veelen eene angina catarrhalis, en pleur tildes fpuria, fpaanfchevlieg -pleifters," zweetdryvende, en verdunnende middelen waaren de gefchikfte om deeze zi;ken te herltellen.



'en Ziekten van 'j Gravenhage. Jt
Juny.
Hoogde Therrnomeerer den 30 's avonds 7c{ gr. Laagfte ——. ■■ den 9 's avonds 4Ó gr. De geheele Maand, o^tend, middag, avend,de ge» middelde hoogte óTfJ gr.
Hoogfïe Barromeeter den 28 's avonds 30 d. 45 1.
Laagfte ——den 7 's morgens 29 d. 0, I,
De heerfchende winden waaren van den 1 tot den 5 N. NW. NO. den 6 en 7 W. NW. ZW. den 8 en 9 W. NW. den 10 11 en 12 Z. ZW. W. den 13 NO. O. den 14 en 15 O. ZO. N. N W. van den 16 tot den 20 W. ZW. den 21 tot den 24 NW, NO. van den 25 tot den 29 W, N W. NO. den 30 O. ZO.
Van den 1 tot den 4 bewolkt betrokken, den 5 regenagtig, den 6 en 7 betrokken regenagtig, van den 8 tot den 12 helder, bewolkt betrokken, den 13 dampig, den 14 weerligt donder,den 16 en 17 betrokken dampig, den 18 en 19 betrokken, den 20 reegen, vsn den 21 tot den 23 bewolkt, betrokken, den 24 donder, reegenagtig, betrokken, den 25 en 26 bewolkt betrokken, van den 27 tot den 29 helder, den 30 weerligt bewolkt.
Her gevallen waater 16 lynen, uyrgewaafèmd 44 In.
Het getal der dooden in deeze Maand was 96 , waar van 43 van het mannelyke en 53 van bet vrouwelyke geflagt, de jaaren der Overleedenen waaren
Beneden een Jaar 22 Van 45 50 * 4
Van 1 tot 5 17 50 55 . 3
10 - 15 1 6o —- 65 1
-—20-25 5 70 75 -— 7
25 " 30 2 75 80 5
• 35 -'40 i 85 —90 «— o
-— 40 ~ 45 4 93 95 —- 9
96 VZitb



ga IFaanieemlngen omtrent de Lugtgtftddheid
1. Ziekten der Jaargetyden,
e ziekten in deeze Maand waren .over he£ algemeen gecompliceert met hec zinkingaartige, maar voornaameljk, fchoon deeze de eerfte zomermaand is, reeds met het gategtigf.
De Koortfen waaren remittentes, ook enkelde tertianct, alle met hevige pynen zo in het hoofd, als in de Ledemsaten verbonden, ook by veelen met coliecq pynen, vooral by de verheffing der koortfen; by veelen ging hier meede verzeld eene ligte Geelzugt, die by het verminderen der koorts ook wederom afnam, de urin was by het eindigen of verminderen der koorts ook zeer dik, en bezet met een galachtig en flymig bezinkzel, men kan egter niet zeggen, dat de ziekten in dezen maand veel, of kwaadaartig waaren, daar 'er volgens de Sterflysten maar 96 Lyders geftorven zyn, en daar onder vinden wy elf aan verfchillende koortfen overleden aangetekend. Veele menfehen die begonnen ziek te worden, kreegen een cholera of diarrheta, in den beginnen wel met fterke buikpynen verzeld, dog eenmaal de ontlasting beginnende, het zy van zelfs, of door een ingenomen purgans hielden die op, en de Natuur ontlaftede zig dus; deze kreegen geene koortfen, en herftelden fpoedig zonder eenig kwaad gevolg; De geneeswyze, die hetfpoedigfte verligting aanbragt, was in den beginnen by fterke lighaamen een aderlaating en daarna één, zomtyds twee, ja dikwerf diieffiaal een braakmiddel uit de Ipecacoanha^vtx-
vol-



Itn Zitkteh van 's Graven hagè, gjj
volgens ontlastende middelen, vooral rhabar* ber, feneblaaderen, en manna, na genoegzaame zuivering der eerfte weegen refolventia, en diluentia, om de uitwaafeming en waaterloozing te bevorderen, op het laatfte vereenigd met eenige bittere maagmiddelen. Tot voedzel Verkoozen de lyders meeftal zelfs groentens en vrugten, die doorgaans met finaak en verkwikking gebruykt werden.
II. Algemeen Heerfchende Ziekten.
De kinderziekte bleef nog heerfchen, dog verminderde zeer veel, 14 zyn 'er deeze Maand maar aan geftorven; over het algemeen waaren zy veel minder heevig en regelmaatiger, en hadden niets byzonders in de geneeswyze, als dat men de Lyders niet te fchielyk in de lugt moest laaten kodmen, vermits anderzints de meeften in zinkingaartige ziekten vervielen.
Msn vond ook nog Maazelen, en roodvonk,' aan beide deeze ziekten zyn nog drie geftorven; insgelyks vertoonden zig ook baftaarrpokjes, die alle regelmaatig afliepen, en volgens de gewoone geneeswyze behandeld wierden.
III. Landziekten.
ft
JLJy de zinkingaartige ongemakken, waarover weder veele menfehen klaagden, had byzonder plaats (gelyk ook/nooit mist) dat fcorbutïci £ ar-



2# tVaarneemingen omtrtnt de Lugtgcfleldheii
artrhitici ,en podagrici heeviger pynen gevoelden en klaagden vooral over pynen in de gewrigten, zy moesten zig warm houden , en ge-bruikten met verligting middelen, dieniet alleen de uitwaasfemfng bevorderden, maar ook zagte laxeermiddelen, om ruimer ftoelgangen te verkrygen. Veelen aan Morbi chronici onderheevig vooral aflkmatici, phthifici klaagden fterk,.. en kreegen heevige koortfen, voor hun niet zelden doodelyk, zynde 'er ook %x aan verfchillende borstziekten geftorven.
IV Tuffenkomende Ziekten.
Ouder deezen waaren het meest voorkoomende roosagtige uitflag, netelzugt, eoliecq en maagpynen, en vooral hoofdpynen , en men konde na de temperamenten der Lyderen duidelyk zien, dat zommigen meerder met het galagtige3- andere met het zinkingaartige verbonden waaren, maar meest min of nu er met byde; ipaanfche vliegpleifters waaren in plaatfelyke pynen volftrekt noodig, maar inwendig braak-en purgeermiddelen op verfehillende wyze voorgefchreeven, voldeeden algemeen zeer wel, enverhinderden den verdere voortgang der ziekten vry fchielyk.'



tri TL'lekten van ^sGravenhage'. g|
Hoogfte Thermomeeter den 13, 'smidd. 84 gr.
Laagfte ••• den 25, 's avonds 58 gr.
De geheele Maand ogtend , middag , avond de Ge«
middelde hoogte , 69 i}, gr. Hoogfte Baromeeter den 10, 30 d. 4 lin, Laagfte . den 24, 29 d. 5J lin.
Hoogfte Hygromeeter 31 's morgens 94.
Laagfte 13 s'middags 33.
Gemiddelde hoogte 6c|| (♦) W De heerfchende Winden waaren,
Van den 1 tot den 3 W. ZW.
8 13 W. NW. NO.
1 14 31 W. ZW. ZO. O. NW-
Van den 1 tot den 18 helder, zomtyds wat bewolkt Van den 19 tot den 22 wat regen, meeft bewolkt en winderig
Het gevallen waater ii Lynen, het uytgewaafemd 49 Lynen.
Het getal der dooden geduurende dezen Maand was ot waarvan 53 van het Mannelyke, en 38 van het Vrouwelyke geflagt; de Jaaren der Overleedenen zyn
Beneden een Jaar 24 van 45 tot 50 Jaar 8
van 1 tot 5 Jaar 9 — 5o — 55 — 4
— 5 — 10 —. o —55 — 60 —— 2
— io — i5 — t —60—65 —4 15—20 — 1 — 65 — 70 —5;
— 20 — 25 —- o — 70 — 75 — 6 — 25 — 3° — a — 75 _ 80 — 6
~ 3o — 35 4 —80 — 85 — 4
35 — 4° — 4 — 85 — 90 — 3
— 4° — 45 — 4 — 90 — 95 — x
■ '9*
,!,(*) Daaj wy dit Jaar van de weerkundige aanteekehingen uit de algemeene Konft en Letterbode gebruik hebben eelnïlfllff . nm rppripti hior k„„„„
. _o ~y uuïtu uuüeticcvcil .
hebben wy gemeend hier insgelyks te moeten invoegen deftand der droogte .of vogtighed des dampkrings, waarmede m deeze..Maand in de Letterbode eerft eene aanYang is gemaakt,
C £ I. Zich



3* Waarnemingen omtrent de Litgtgefteldheid
I. Ziekten der Jaargetyden,
Alle de koortfen, die in deze maand voorkvvaamen, waaren veel meerder gecompliceerd met het galagti^e, als in de vcorige maand, men vond ande/evJaasfcha, dubbelde anderendaagfëhe, en afgaande kaortkn. Ket getal der zieken was wel niet mee'igvuldig, maar nogtanswierden veelen zwaar zirk, vooral by wienr in den beginnen verzuimd wjs de eerfte weegen te ontiaft-n: na het getal tier overleedenen zynde 91, zyn volgens de llerflyöt 13 Lyders aan onderfcheide koortfen geftorven. Hoe duydèlyk het ook bleek, dat ds gene:;fwyze hoe eer* der hoe beeter vorderde braakmiddelen te geeven, en daarna purgeermiddelen me.t ontbindend-; vèreenigt^ zo voldeeden nogtans het befte Emetico-cathartica en wel by voorkeur de rha~ ) barber met ipecacoanha vermengt en by tuffchenpoozen ingegeven, totdat deontlaftingen eenerr zir>tbaare vermindering en verzag ting in do koorden gemaakt hadden; maar bezweéken in teeg:-ndeel de laagten* begon de bnyk te zwellen, openbaarde zig d; fprouw, of" vertoonden zig ftuypa 1 dge beweegingen, dan moeft men fchielyk veranderen, en cardiacaantifeptïca .toedienen zo wél mét nutrientia ais den corten peruvia^tis, rhynfche wyn en diergelykenvereenigd. Het te laat in het werk ftelien deezer mid.'elen, of ooit dikwyJs het onvermoogen der lyders om het noodige te Fjekoomen, heeft vetkn derzélvcfi het leeven gekoft, want de befte geneeftniddelen, indien zy niet met eene overeenkomftige leevensreegel, oppaffing, ry-
ni-



en Ziekten van ^sQravenhage. 37
inging, en verfriffiiig der vertrekken kan gepaard gaan, zyn op zig zeiven vrugteloos, het geen de CeneesheereVi by den semeenen man, en Stads armen tot hun leetweezen maar te veel ondervinden.
H. A/gemeen heerfckende Ziekten.
De pokjes verminderden ,fterk in getal, waarlcüyalyk om dat de voorwerpen, die voordbefmetting vatbaar waaren, veel minder wierden zy egter die de ziekten kreegen, hadden dezelven vry zwaar, en kreegen roceft firnen» vloejende,agt lyders zyn daar aan geftorveri en de meeften heöben fterke , en langduurige napokken gehad. Het was noodzaakelyk m den gehaelen loop der pokjes, maar vooral in het laatfte tydperk de complicatie van het heer. fchende gaiagtige we! in het oog te houden, de rhabarber met ipecacoanka ver :cn -t in kleine giften na de jaaren geëevenr:edigd ingenoomen was zeer voldoende, als ook bet vinum èmetl cum Miïxhami by droppels o .1 de twee uur gebruykt tot dat het zyn werking na booven*of onderen deed, voldeed zeer wel, en gaf eene * goede- verlig hg. Inde loop der ziekte voor het overige had niets byzonders plaats; na de omftandigheid mo::st gehandeld worden; indien het fooit liegt was, wierdeen curatio antifeptica vereifcht, moetende zy eeven als rotkoorrfen behandeld worden. Maafelen en roodvonk wierj den weinig meer gezien, een is daar aan volgens de fterflyst overleedeij,
C 3 JU. ianai



38 Waarneemingen omtrent de Lugtgefteldacid
III. Landziekten.
Uier omtrend hebben wy niet anders aan-
teteekenen, als dat zwakke fcorbutique en hyfnckondrique menfehen zeer klaagden overflapheid en buitengewóón lufteloos en flaapagtig waaren; enkelde zinkingaartige toevallen wier» den ook hier en daar gezien.
IV". Tusfenkomende Ziekten.
Oonder deezen ftellen wy, dat verfchey. den goedaartige galagtige buykloopen, bloedffuwingen , llegte fpysverteering , misfelykheid, ftuipen onder de kinderen, maagpynen, boorten, drooge oogontfteekingen, en duyzeling by veelen gevonden wierden: bloedryke geitellen hadden eene aderlating nodig, en zagte ontlaftmiddelen , andere lyders van een gal of flyraagtig geitel wierden door braak of fterker purgeermiddelen binnen weinige daagen herfteld, ten zy 'er koortfen zig by voegden, die dan verder moeitenbehandeld worden, en gelyk waaren aan die ziekten, welke in de eerfte afdeeling befchreeven zyn.
I. Ziek



tn Ziekten van 'j Qravtnhagt. 39
Augujlus.
Hoogde Therraomeeter den 17 's middags 74* gr.
Laagfte den 13 's avonds 52 gr.
Omiddelde hoogte, ogtend, middag en avönd de ö^fi gr.
Hoogfte Baromeeter den 16 's avonds 30 d. 2j 1. Laagfte 11 den 4 's morgens 29 d. 5 , 1.
Hoogfte Hygromeeter den 1 's morgens 94
Laagfte den l6 's middags 42 {
De geheele maand ogtend, middag, avond gemiddelde hoogte 6/ f.J
De heerfchende winden waren
Van den i tot den ij Z. ZWj W. NW.
Van den 14 tot d?n 17 NO. O. ZO*.
Den 18 Z. ZW.
Van den 19 tor den %i N. NO. NW.
a3 _ 3i zw. 20. W. z.
Van den 1 tot den 15 zwaare reegen, buijig,harde wind. Van den 16 tot den 18 helder. Van den 20 tot den 31 betrokken, reegen en bewolktGevallen water 48 lynen', uytgewaasfemd 34 lynen.' Het getal der dooden in deeze Maand wes 98 waarvan fi van het Mannelyke en 46 van het Vrouwelyke geflagt, de Jaaten der Overleedenen waaren.
Beneden een jaar 23 Van 45 Jaar tot fo Jaar 1
Van 1 tot 5 14 —.50 55 5
5-10 5 55 60 3
— 25 30 ' ?5 \5 *
98*



40 Waarnemingen omtrent de Lugtgefteldheid
ï. Ziekten der Jaargetyden.
De koortfen, zo anderendaagfche, als remitceerende waaren meerder in getal, als in de voorige Maand, en allen hadden reeds het iterkfte bcwys der Najaarsziekten, als zynde gecompliceerd met een faburra liliofa zo in de maag als darmen; weinige nogtans liepen tot die hoogte, dat men ze kwaadaartige of iotkoortfen zouden kunnen noemen, fchoon veele geneesheeren al vry fpoedig hun daar meede beftempelen, en zeeker by die geenen , die daar aan fterven , op het einde Zodanig worden, als een algemeen verderf der vogten daar meede gepaard gaat, dan zo,; lange de kwaade ftoffe zig in de eerfte weegen bepaald, gelyk meeftal in deeze Maand het geval was , kan men ze geen rotkoortfen noemen, maar zyn volftrekt Najaars koortfen, uit eene ophooping van verdorven ftoffe in de eerfte weegen voortkoomende , die door fpoedige ontlaftingen zoo na booven als beneeden in den beginnen meenigmaal op èens geftuid worden; het getal der dooden in deeze maand was ook niet buitengewoon, pok zyn 'er maar 9 aan onderfeueiden koortfen geftorven. " Het was vry algemeen in deeze remitceerende koortfen, dat zy van den beginnen af verzeld gingen met ten dyfentcria met fterke tenefmi en ook wel üymige met hloedvermengde afgangen en- wemi-e drekftoffcn, vooral had dit piaais by zwak»
té



tn Ziekten van 'j Gravenhagen 41
ke menfehen, ook by bejaarde, en kleine kinderen.
In de geneeswyze is ons voorgekoomen, dat purgeermiddelen uit rabarber mee magnefia, of geringe giften van eenige greinen braakwortel by tulfenpoo 'en gegeevën, het befte voldeeden, beeter als fterke Rmetico - catarthica, en zwakke of gevoeelige geftellen ondervonden 'er een groot nadeel door, zelfs veelen, hoe zeer de ontlaftingen noojig fcheenen te zyn om de earfte weegen te zuyveren, konden ze in het geheel niet verdraagen, met goed gevolg hebben deeze gebruikt om de ter.efmi en dyfenteria te herftellen, de gummi arabicum inrüyme maate in mixtuur toegediend en mot de Jyrupus papaveris aki vereenigd, aderlatingen waaren hier zter nadeelig.
II. Algemeen Heerfchende Ziekten.
De pokj?s verminderen zeer fterk, en die wy gezien hebben, waaren difcretx bemgna, volgens de fterfiyst zyn 'er nog drie aan deeze ziekte geftorven; de maafelen vertoonden zig wat meerder als in de voorige maand, op de fterfiyst vinden wy nog twee daaraan overleeden aangeteekend, wy hebben niets by» zonders in den loop deezer ziekten opgemerkt; de weinige, die onder onze behandeling geweest zyn, liep-n regelmaatig af, waaren goedaartig en de lyders niet vol.
III. Land*



4& Waarnemingen omtrent de Lugtgefictdaeid
III. Landziekten.
M
enfchen die aan fleepende ziekten fukkelden, vooral jigtige, aamborftige, teeringagtige en waterzuchtige, klaagden zeer over zinkingpynen door alle de leeden: fcorbutici kreegen veele roode en blaauwe vlekken op armen en beenen, volgens gewoonte klaagden zy eerst fterk over heevige pynen, voor het overige vond men weinige, en dan nog Hgte zinkingaartige toevallen, volgens de fterfiyst zyn 'er aan onderfcheiden borftziekte» 13 lyders geftorven.
IV. TusfenkomendeZiekten.
Onder deeze kan men ftellen, dat *er veele diarrhace benignce , dolores colici ,ftranguri&i vertigines, Lumbagines, en cholera gezien wierden een jong fterk mansperfoon op het oogenblik dat hy vry wel zynde meende uittegaan5 wierd onvoorziens doorj een cholera overvallen, wiens ontlaftingen zo booven als onder zo heevig waaren, dat hy flauw wierd, en na verloop van een uur zodaanig verzwakte, dat hy liaan nog gaan konde, het aangezigt was geheel ingevallen met een koud zweet over het geheele lichaam, zoodaanig dat hy fcheen te zullen bezwyke.i; door het gebruyk van eenige vvyn wat bygekoomen
zyn-



en Zichten- van 's Gravenhage. zynde, wierd hy verder geheel herfteld, docr
een mixtuur met de gummi aralucum, Jaleb en Laudanum; binnen 233 daagen begon hy
weeaerom ais vooren zyn weric te verngten. Het was verder vry gemeen onder veele menfehen van allerlei jaaren en geflagt klagten te hoorenpver eene jeukte, 'en prikkeling, enby zommigen ook, over eene puiftagtige uytflag en roo.-agiige vlakken, voor het overige waaren zy zeer gezo.,d, veelen kreegen een diav haea en herilelden , andere die geen vry willige ontlaftingen kreegen wierden door herhaalde ontlaltm-.ddelen ook fpoedig beeter: maar oude bejaarde menfehen klaagden lang, en raak. |:en van de jeuking niet gemakkelyk vry; zom'mige vonden veel verligting door een aanhoudend gebruyk van de magnejia. Onder eenige Lyders, die door vertigines aangedaan wierden, waaren 'er zommigen zeer heevig, zo dat zy nedervielen, en voor een ogenblik als van een beroerte overvallen fcheenen, nogtans niet geheel buyten kennis geraakten , en fchielyk weederom bykwaamen, hadden lang werk, eer zy daar geheel van bevryd bleeven, de oorzaak fcheen meest in een fabarra in de maag te ontftaan, waaraan braak en purgeermiddelen ook verligting gaaven; hoewel nogtans ook wel eene aderlaating noodig was, het bloed was een weinig geinflammeert en de wey zeer galagtig. Enige lyders hebben op het laast een tyd lang met nut in den nek een dragt van de bast van Garou gedraagen, en zyn langzaamerbandherfteld onder het gebruyk van middelen die daagJyks eenof tweemaal eenen ftoelgang verwekten.



44 Waarneemingen omtrent de Lugtgefieldkeid
September.
Hoogfte Thermomee er den 18 's middags 735 gr.
Laagfte ■ den 6 's avonds 47 gr.
De geheeie Maand., entend, middag, avend,de gemiddelde hoogre 59^, gr, Hoogfte Baromeetei oen 30, 30 d. 3} 1.
Laagfte den 94 29 d. 4 1*
Hoogfte hygremeeter den 9 's morgens 91,
Laagfte ——— den 16 's aiidda>s 59I
De geheeie Maand ogtend,middag, avöfcü gemiddelde hoogte 7Cfjf.
De heerfehende winden waaien van den 1 tot den s»N. NW. W. ZW. Den 3 en 4 N. NW. Der. g tot t.en 10 O. ZO. NO. Den 11 tot den 14 NW» N. NO. Den 15 O. NO. Den ió tot den 2a Z. ZW. Z. Desxa3 en 24 Z. ZO. Den2,5 tot den 30 W. NW. N, NO.
Van cicn I tot den 18 bewolkt, reegen, buyjig, betrokken. Ven den 19 rc-egen, ftorm. Den 13 tot den *5 reeoen, tner weerli^t en donder. Den 26 JKajjet en verder tot 30 betrokken en buyjig.
Her gevallen waaier i8 iynin, uytgewaafemd loln.
Het getal der dooden in deeze Maand was 34, waar van 41 van het E>annelyke ea 43 van het vroowelyke geilagt, de jaaren der Uverleedecen waaren
ÏVredén een Jaar 21 Van 45 —— 50 ——> 3
Van i tot 5 7 5° 55 3
—— ïo — 15 o 60 —— 65 6
15 - 20 3 65 70 5
20 " 1% 5 70 75 7
a5 - sq 1 75 80 3
—-30 - 35 I 80 85 —- 3
35 - 40 1 85 90 -— o
—- 40 - 45 5 9° — 95 I
8*
I. Ziek'



en Ziekten van 's Gravenhage.
ï. Ziekten der Jaargetyden.
Be ziekten in deeze Maand behielden voK n de kenmerken der Herfstz'ekten, en waaren verzeld mee die fyrnptomata, die men gelyk in de voorige Maand gaflrica ,en biliofa noemt, over het geheel waaren 'er niet zeer veele zieken , de meeften febres remittent!s meestal met eene roosagtige uitflag en zwelling van het aangézigt verzeld, of met een diarrhcea, zommige met zwaare pynen, tenefmi en eenig bloed vermengd, en die men even als in de voorige maand zoude kunnen noemen een dyfenteria .'cnigna: Insgelyks waaren 'er ook cholera en diarrhaea zonder koortfen, en die fpoedig herflelden. Men zag ook anderendaagfche koortfen, die in bet begin verzeld waaren met walgingen , en braakingen ; de fyrnptomata gaftrica als beflaagen tong, benaauwd^e^den en opzetting-n in den onderbuik, geeizug ige oogen, een hooggekleurde urin met een geelagtig bezinkzel, waaren vry algemeene ve fchynzeis by allen die de koortshadden; op d- fterflysten vinden wy 8 aan koortfen overleeden aa geteekend, waarfchynlyk kunnen die tot de L'Najaarsziekten gebragt worden: de natuur wees hier zeer d.uidelyk den weg ter geneezing, want die een cholera of diarrhtèa kreegen, waaren zonder eenige gevolgen fpoedig herfteld, dikwyls zonder eenige geneesmiddelen, of docr een ondastmiddel uit de rhabarber, of een braakmiddel uit de Jpecacoanha. Het was derhalven natuur-



4^ Waarneemingen omtrent de Lugtgefleldheid
Jyk, en het voldeed ook aan alle de indicatien met onder!cheid na jaaren, temperamenten, en kragten om de geneeswyze te beginnen met purgantia of Emetica per epierajin, en d ar mede aantehouden, tot dat de afgangen eenen natuurlyken confiftentie kreegen en de koortfen verminderden ; geviel het, dat de kragten gevaar liepen van te bezwyken als de koortfen te fterk a nhielcï.n, al was het dat 'er nog fyrnptomata faburré aanweezig waaren, dan was de kina met fterke nutrientia acida het middel, daar het befte ftaat op kon .gemaakt worden, en zelden miste, als het ingonoegzaamehoeveelheid gegeeven wierd; de beste wyze , als 'er fchielyke werking vereischt word, om haar toe te dienen komt ons voor te zyn , dezelve in fubftantie te geeven, ook gelooven wy de roode Kina boven de gewoone te verkiezen is.
II. Algemeen heerfchende Ziekt enf
J^okjes hebben wy aeezen Maand niet ontmeed, inaar nog eerig roodvonk, en maazclen, waaraan volgens de fterfiyften geenen" geftorven zyn, en dus zeer goedaartig, fchoon die lyders, welken wy behandeld hebben, zeer vol waaren, en zwaar e koortfen hadden, voor de eruptie, verzeld met verfcheide fyrnptomata faburralia als dxarrhxa , braaken, vuile tong en fmaak, waar uit ten düydelykfte bleek dat deeze ziekten met die der jaargetyden. gecompliceerd waaren, en de lyders ook door.
pus-



lii Ziekttn van 's Gravenhagen Étf
purgeer en braakmiddelen moeiten gezuiverd] worden; waar door de herftelling nog al fpoedig volgde, eenige hebben op het laastde kina noodig gehad tot wegneeming der koorts en vermeerdering der kragten; deeze koortfen begonnen het heevigfte te worden den agtften dag na de eruptie als de opperhuid} reeds vry wel affehilferde.
III. Landziekten.
()nder deezen zyn ons voorgekoomèn eenige kinderen, die vuile fcorbu'tique zweereninden mond kreegen; welke men wel eens waaterkanker noemd, allen wierden metde mthvfarum en fpiritusfalis Hjar/m'geneezen; by een kind was reeds de geheeie onderlip, uytgezonderd de twee hoekeinden in den tyd van 14 daagen geheel weggevreeten, nadien de ouders zig al dien tyd met huysmiddelen , en raadgeevingen van minkundige ophoudende , niet eerder hulp ter redding kwaamen vraagen, en fchoon de zweer door het voorzeide middel wel tot ftaan was gebragd, zig niet meer verfpreide en zuyver wierd, is egter het kind door eene geheeie caéothymia fcorbutica aangetast zynde aan daarby koomende koortfen geftorven.
IV. Tusfenkomende Ziekten.
D
e ziekten die men hiertoe brengen kan,
waaren



48 IVaaMéemingcn omtrent dé Lugtgejitldheid
Waaren van dien aard, dat ze meest het gevolg waaren van het nog aanhoudend draagen van dunne zoomerkleederen, want verfcheiden daagen was het weer zeer veranderlyk en zommige zeerguurennat; en fchoon a;en het zinkingaartige ongemakken kan noemen, waaren zy egter niet menigvuldig, verfchek.enkreegen hierdoor plaatfelvkepyntn, zommigen een pleuritis, peri-. pneumonia notha, bronckus en dolores colici.
Door het gebruyk vanzwe'etdry vende middelen gepaart met vermelding der buyten lugt en het verdikken der k'eederen, vooral by die geenen, welke zulken gewoon waaren , herftelden deze Lyders vry fpoedig,- en bet is algemeen zeeker dat inplaatfelykezinkingpynendefpaanfche vliegpleifters het befte en fpoedigfte geneesmiddel zyn, en om deze eenige dagen, ja weeken open te houden en fterk te doen ioopen, hebben wy altoos zeervoldoende bevonden om daagelyks een ftukje van de bast van Gareu op de plaats te leggen, daar de fpaanfche vlieg pleifter is weggenoomen.



tn Ziekten van 'sGravenfoge. 49
Otlober.
Hoogde Thcrmomceter den n, 'smidd. 66 gr. Laagfte • - den 25, 'smorgens 38 gr. De geheeie Maand ogtend , middag , avond de Gemiddelde hoogte , 51 iJ gr. Hoogfte Baromeeter den at 's middags 30 d. 3Ï lin. Laagfte —» — den 8,'s morgens 28 d. 9} fin. Hoogfte Hygromeeter den 25 's morgens tooJ.
Laagfte den 2 s'middags 56.
De gehee'e Maand ogtend, middag, avond, gemiddelde hoogte 79ir. De heerfchende Winden waaren, Den 1 en a Z. ZO. 3 NO. O
4 tot den 9 W- NW. ZW.
ïo tot den 20 O. Z. ZW. W.
—-2t NO.
22 tot den 26 O ZO. Z. NO.
27 tot den 31 ZW. W. NW.
Den 1 betrokken-Den 2helder. Den3 dampig.Denzot den 19 regen, wind, buijig, betrokken.Den 20 helder. Den 21 weder betrokken cn tot den 31 dampig, regen en wind. Gevallen waater Ö3 Lynen, ukgewaafemd isjlynen.
Het getal der dooden gedunrende dezen Maand was 73 waarvan 47 van het Mannelyke, en 26 van het Vrouwelyke geflagt; de Jaaren der Overleedenen waaren
Beneden een Jaar ig van 45 tot 50 Jaar a
van 1 tot 5 Jaar 6 — 50 — 55 %
— 5 — ïo — 5 — 55 — 60 — 4
— 10 — 15 — o —60 — 65 —s
— 15 — 20 —- 3 — 65 — 70 —— o
— 20 — 25 — 4 — 70 — 75 3
— 35 — 30 — x — 75 — 8° —»
— 30 — 35 — 4 —8o — $5 — 5
— 35 —4°— 3 —«5—9° — *
— 40 — 45 — 6 ~ 9o — 95 — X
P l.Zieh.



4Q Waarnemingen omtrent de Lugtgefteïdheiè
I Ziekten der Jaargetyden.
De koortfen in deeze maand waaren meelt
fSS e" vedvuI<%r als in de voorige; v n ,5 Zy *9 0f mce^uidelyke teekenen van t^faburra biliofa in de eerfte weegen, Sidder indéfcaag, met een bittere finaak walging, enfomtyds braakingen verzeld: insgelyks waaren ook veelen gecompliceerd mefE' ESf?*' "^tans waaren de voornaamfte Snnfr Z,Ckten oolfPro»kelyk van eene flappe fpysverteenng en daar meede vereenigd ^fj™ **** «i^tyfc i„ de eer|e weegen. Rfen kan n et zem^n dat yv kvnadaanig waaren, biyfcndf da't een getal van 73 aan koortfen geftorven zyn , enke.d,- ging-n over in een anderendaagfche of derdendaagfche koorts, die yry wat aanh-e d en waarin egter de Kina niet fpoedig kon gebruyk worden, ten zy de zwakheid zulks noodzakelyk maakte, en dan moest daarin aangehouden worden ten minften tot dat de kragten volkomen herfteld waaren, ande.fins £Wam do koorts fpoedig weeder. De geneeswyze vorderde vo ftrekt m den beginnen braak of purgeermiddelen en hoe fpoedi^r die gege.ven wierden hoe eerder doorgaans de koorts eindigde, en de lyd,r herftelde. Veelen verkiezen tegenwoordig de fmtm met de cathartica te verèenigen, en ontla ten onder en booven de eerfte' Weeeren van alle kwaade floff.n, en gehruyken by voorkeur onder de braakmiddelen, ^ tartar us em^ \ . . tkus.



tn Ziekten van 's Graven fage* Sl
ticus: men kan zeggen dat deeze geneeswyze by jon^e fterke menfehen voldoed, en de zieken zeer wel herftellen, maar als men hier meede eenige daag:n zomtvds aanhoud, dan worden de Lyders zeer ziek, afgemat en kragteloos, zodanig op het einde, dat men meer tyd nodig heeft om de kragten te herftellen, en alle de actiones naturales en vitales waederom tot eene bedaarde werking te brengen, als om de koorts te geneezen, zo dat deeze geneeswyze niet onverschillig is, en vooral als men vol. ens de les van Hiïpocrates cito en jucugde w$ herftellen; om deeze reeden verkiezen hedendaags nog zommigen, die de voetftappen van Sydenham, Boer have , en van Swiete-n volgen,en de Lyders niet minder fgoedig herftellen, om in het begin deezer koortfen eene behoorlyke gifte, het zy van den braakwortel alleen, of met font art arm emeticus vermengd na' de' onderfcheide temperamenten der Lyders op eens in te geeven, het welk na een of twee uuren. zyne uytwerking gedaan hebbende dikwBs in deeze ziekte eenige afgangen geeft, deze gift word forntyds den volgende dag, zelden°voor de derde maal herhaald, gemeenlyk kan men na een braakmiddel volftaan met zagte purgantia of tusfen beide met reftlventia, en nadat de eerfte weegengezuyverd zyn, en dé koom afgeloopen is, dan volgd ook verder vry fpoedig de herftelling van den Lyder door eene yoedzaeme leevens reegel. Deeze aanmerking, dienwy hier maaken, is voornaamentlyk, omdat wy beide gcneeswyzen in deeze Maand gebruykt D 2 heb-



Si IPaanieemingtn omtrent de Lugtgefteldheid
hebban met een even gelukkig gevolg in de heritelhn^, en hierom denken wV, dat ieder Geneesheer vryheid heeft den eene boven den anderen te verkiezen, en het beste is van beiden na de ond.ifcheiden perfoonen gebruyk te JTuaken: het algemene dat dikwerf hier in plaats heeft, is nadeebg.
üe febres remitttntes biliofa kan men in her algemeen zeggen, dat door evacuantia der eerfte wc gen fpoedig herfteld wierden, en de Natuur zen;e door een cholera of diarrhcea in den beginnen de g?neezing zeer fpoedig volbragd en de indicatie aanwysde, dien men te volgen nad; het komt 'er maar voornamenriyk op aan met langer of korter re evacueeren als noodig ïs, dat is z > lan<j de koortfen niet fterk verminderd zyn1, uytg -zonderd als het fchielyk verlies van kragten verhinderd voort te gaai, en er zig dus een dringend toeval opdeed, dat geen uytftel toelaat.
II. Algemeen heerfchende Ziekten.
Onder deezen bleven nog aanhouden de maazelen en het roodvonk evenwel niet fterk, Zynde 'er maar twee overleed n, pokjes waaren byna geheel opgehouden, zynde daaraan een geftorven. De Maazelen en het roodvonk waaren gecompliceerd met den aard der Z'ekten der jaargetyden, de lyders hadden fgn bittere fmaak, walging, geneigdheid toe
bxaa-



en Ziekten van V öravenhage'. $%
braaken, en benaauwdheeden omtrend de harte kolk: In de geneezing moest men meerder zorgen voor de co.nplicatie, als voor de morbus epi'kmicus zelve, welks rydperken zeer wel afliepen, fchom de koortfen by bleeven, braak en purgeermiddelen waaren in den beginnen nodig, en fomtyds o k weegens het fchielyk toeneemend verlies van kragten en tot voorkooming eener rotkoorts, de kina», camfer en vitrioolzuur in ruyme giften, an-: derzints volgde meest de dood.
UI. Landziekten.
ïn deeze Maand hebben wy hier omtrendr niets byzondcrs aanteteekenen.
IV. Tusfenkomende Ziekten.
Onder deezen kan men tellen een zinkingaartige maaghoest vooral by kinderen, in-gelyks angina, dolores theumatici, diarrhad bzni^na, welke allen van dien aart waaren, dat zy behoorden tot de zinkingagdge ziekten, en insgelyks ook allen meer of min gecompliceerd waaren met toevallen uit een kwaade fpysverteering ontflaande. De geneeswyze vorderde algemeen Purgantia eccoprotisa, met nfolventia en diaphoreiica vereenigd, 0 3



5f Waarntemingen omtrent de Lugtgejieldhtii
by kinderen zag men een zeer goed gevolg van het vinum emeticum Huxhami om het uur of om de twee uuren van ïo tot 10 droppels ingegeeven, of tot dat het eenige walgingen maakte, en dan volgde na weinige daagen fomtyds maar eene enkelde braaking, maar vooral flymige afgangen, die de zieken herftelden.



tn Ziekten san ys Cravenhage. £3
November.
Hoogfte Thermomeeter den 6 *S middags 64 gf.
Laagfle , , den 19 's avonds 28* gr.
Da geheeie Maand de .Gemiddelde hoogte, Ogwnd,! middag en avond 45 $ gr.
Hoopfte Baromeeter oen 10 's morgens 30 d. l U
Laaofte — den 3 's middags 29 d#j I i' '«
Hoogfte Hygrbmeeter den 23 'smorgens en 'smid-, dags 101.
L2a'gfte den 12 s'avonds 57i*
Gemiddelde hoogte ogtend, middag, avond 8ïtÏ»« Gevallen waater 40 lynen uitgewaafeaid 13 lynen.'
De heerfchende winden waaren Vin den I tot den 11 W. ZWi Z ZO.
Z 12 J4 NW. den 15 ZW.
. 16 • 24 N. NO. O. ZO.
25 ~ 30 ZW. W. en Z. >
Van den 1 tot den 7 buijig, en winderig, dikwyW ve-1 reegen en wind. Den 8 en 9 helder. Den ia miftig en bewolkt. Van den 11 tot 21 regen, buijig en winderig, enkelde dagen eenige uucen helder. Van den 22 tot den 30 miftig, reegen en wind.
Hi t getal der dooden in deeze Maand was 115, waarvan 54 van het Mannelyke en 61 van het Vrouwelyke geflagt, de Jaaien der Overleedenen waaien* Beneden een jaar 27 Van 45 tot p Jaar 5
Van I tot 5 9 -—50 ' 55 °
5 - 10 3 ï5 ' 60 9
. . 10 15 1 —- 6° 65 8
25-30 2 75 |o $
35 - 40 ' 5 85—:—90—ó
p 4 Ziét



56'Waarnemingen omtrent de Lt/gtgeJïe/Seid
I. Ziekten der Jaargetyden. "
D e koortfen in deeze Maand waaren re' mitteerende Naajaarskoortfen, dik wyls zeer moe-
ySk,T.yan ^e 'Jebrts continu* fimplices te onderscheiden, want behalven de febres indamnatont die dikwyJs aanhoudende zonder remisfitr voortgaan, tot dat 'er eene trifism de ziekte komt zoo kan men vry algemeen ze?-
fZ' l ÏÏC 3nderen koortfei1 by daaglykfcne verheffingen, hec zy des 'avonds, of op eene andere tyd des daags voortgaan, of geheel tntermiteérende worden, om die reeden behooren hier te lande de meefte koortfen tot de remrtuerende, en zyn door verfchillende comphcatien alleen onderfcheiden. In deeze Maand waaren die met eene taaye flym in de eerfte wecgen verbonden, en met veele zinkingaartige toevallen , als fterke vliegende ho .fdpyn hoeften en fchorrigheid in de keel vereenigd, de tong was wit enflymig, zomtyds zeer zuiver, de pols altoos koonfig, en de urm ho g gecóüleurd, en met eenflymig, zomtyds galagag fcdiment bezet. Veelen konden nogal zonder afkeer fpyZen gebruiken en klaagden geenfints over eene vuyle of onaangenaam,- fmaak. Over het algemeen liepen de koortfen onder een goede behandeling binnen veereen daagen ten einde, en op het laatfte meellal met eene (lerke uitwaafeming of zeer veel ontlafting van troebele urm, en fiymige afgangen. Zommige lyders
wier-



'tn Ziekte van 's Gravtnhagt. 57
wierden door een dyfenteria die zeer hardnek* kig was, en met fterke tenefini verzeld aangedaan , meeftal ontlaftende weinig flymige ftoffe te gelyk. Eemge lyders kreegen ook aphthdt fymptomaticce, die door den borax met . de fyrupus althtce vermengd, verdreeven wierden, by zommigen nam men van den beginnen af, eene volkoomene aphonia waar, die zelfs na de herftelling bybleev. Het blyke duydelyk, dat alle deeze ziekten in den aard der N.-ajaarsziekten deelden, en omtrend de geneeswyze is aantemerken, dat zelden aderlaatingen nodig waaren, maar in den beginnen bragt een emeticiMi uyt de ipecacoanha zeer veel verligting by, en vervolgen» purgeermiddelen uit de rhabarber, feneblaaderc en manna of per e fier afin, of bp eens gegebiuikt, als meede ook clyfteeren. Na genoegzaame ontlaftingen, het welk bleek, als de ïioffen dikker en drekagtiger wierden, herftelden de lyders vry fpoedig door eene verfte'kende leevenswyze, terwyl bittre maagmiddelen teffens gebruikt wierden; by die zeer zwak waaren, het zy door hun geitel, of door de heevigheid der ziekten, gebruikte men met goed gevolg den koortsbast.
H. Algemeen Heerfchende Ziekten.
J^Jnderpokjes hebben wy deezen Maand niet gezien, enkele kreegen ma-zelen en roodvonk, als ook eenige het fpringvuur , alle gecompliceerd met het zinkügaartige.
D 5 Wat



?S Waar neemingen omtrent de Lugtgefleldheid
Wat over het geheel deeze ziekten aangaat-, hebben wy byna niets aanteteekenen, die wy' gezien hebben, waaren goedaartig, en zyn fpoedig herfteld geweest, zonder byna andere geneesmiddelen te gebruiken, als op hec < einde eenige zagte purgeermiddelen om de ' maag te ontlaften , en de eetlust weeder té . herftellen.
III. Landziekten.
Onder deezen kunnen wy niets byzorcders aanteekenen, als dat het algemeen z'eek.r is, dat men de meefte klagten hoort, als 'erveele zinkingaartige ziekten regeeren,gelyk in deezen Maand het geval was.
IV. Tusfenkomende Ziekten*
JjLier onder kan men brengen., dat veel» kinderen een maaghoest kreegen, van welken veelen eene taye flym ovérgaaven, die den hoest verligte, anderen kreegen na eenige daagen een Cholera of goedaartige buikloop,: die den hoest insgelyks deed verminderen, anderen daarenteegen hoeften zeer fterk, en ontlaften niets, deeze kreegen koortsen benaauwdheid in de ademhaaling, waaraan eene sderlsating veel verligtmg toebragt, daarna hadden deezen, gelyk cok alle de anderen purgeermiddelen noodig, als ook de fulph. üurac. antimon. of de braakwortel in.
ktek ..



VB
en Ziekten van "s Gravenhage. 59
kleine giften by tusfen poozen. Veele beiaarden menfehen kreegen ook eene fterke flymige zinkingaartige hoest, deeze kreegen veel verligtinj? door fpaarfche vhegplyfters. Voorts klaagden veele menfehen over rlteumatique pynen, als tand-buik-maag-en vliegende iigcpvnen, bastaard pleurisfen en fcheele hoofdpyn:'veele verdunnende, en zweetdryvende raidielen, fpaahfcbe vhegplyfters, en door zig warm te houden, en te zorgen, dat 'er dagelyks het zy door laxeermiddelen of clvfteeren ontlafting kwam, herftclden de meeiïen lyders fchielyk, ten zy er koor.fen by kwaamen, en dan behoorden zy onder de ziekten der jaargetyden. Verfcheiden hardnekkige oog onefteekingen hebben wy ootmoed die aderlaatingen, purgeermiddelen, en fpaanfche vliegpleifters vorderden, by eenige hebben wy na genoegzaarae en voorafgegaane ontlaftingen met een goed en lpoedi° gevolg gebruikt een mercunaal zalfje uit 4&grein bv- mercur. prtecip rubr. met twee dra<mrjn unguent. rofac i vermengd, en drie a vierb maal daags een weinigje in den binnenften ooghoek geftreeken.
i Ziek".



4>o TFeemingen omtrent de Lugtge/lddhtid
December.
Hoogfte Therfflomeeter den 29 "s middags 4 gr.
Laagfte ! den 24 's avonds io gr. s'nsgtt
12 uur 8J. 6 Gemiddelde hoogte, ogtend, middag, avond 30{? gr. Hoogfte Baromeeter den 16 'savonds .30 d. j.
Laagfte — ~ den S s'avonds 29 d. 6; 1.
Hoogfte Hygromeeter den 27 s'avonds 97 gr.
Laagfte ■ —- den 24 s'svonds 73; gr.
Gemiddelde hoogte, ogtend, middag, avond Scj^ Gevallen waater Lynen; uytgewaafernd Lynr.-..
De haerichende winden w aren van den 1 tot 4 Z. 2 W.
"Van den 5 tot den 23 ZO. en O.
Van den 23 tot den 27 O. NO. O. de 27 en 2S Z. O. NO.
Van den 29 rot 31 W. NW.
Van den 1 tot den '3 reegen en windrig.
« 4 tot den 9 helder, enkelde uuren wat
wolkig, en windrip.
... 10 tot dtn 18 miftiü, buijig, betrokken en ftil.
29 helder, noorderligt s'avonds, ve Jee
tot den 23 beider en windrig.
Van den 23 tot den 25 helder windria bewolkt den 2,5 inteuw. Van den 25 tot den 29 betrokken bewolkt, reegenagtig, den 30 en 31 bewokr, fnetnw, hagel, reegenagrig.
Het getal der Dooden geduurende dezen Maand was 13S, waarvan 66 van het Mannelyke en 72 van het Vrouwelyke keflagt; de Jaaiender Overleedenen waaren
Beneden een Jaar 28 Van 45 tot s° J**t 5*
Vin 1 tot j 15 5o S5 6
-— l~ )° 3 Jï 60 7
U — 20 ó 65 -o H
20 — 25 3 ——- 70 75 10
25 ~ 3° 7 75 80 7
« 30 - 35 5 80 *$ 7
35 - 40 — 5 8j 90 4
—-40-4$ S —-gO 9S 1
Iï8 I. Ziek



tn Ziekt tn van *sGravtnhage. 6l
I. Ziekten der Jaargetyden.
XJe koortfen in deezen Maand waaren zeer overeenkomftig met die der voorige, als zynde remitteerende koortfen gecompliceerd met eene taaye flymige ftoffein de es rite weegen, meeftal met krimpingen in den buyk, en perüngan tot af-ang, de tong met een witte flymagtige korst bezet, insgelyks de urin met een diergelyk bezinkzel. By den aanvang der koorts befpeurden men dnydelyk, dat zy eene zinkingaartige oorzaak had, vooral klaagden de Lyders over verkoudheid, hoofdpynen, toornigheid der leeden, inwendige koude in den buyk met opfpanning van winden; tegen den avond verheft t zig de koorts met weinig uytwaazeming des nagts vooral in de eerfte d ie a vier daagen, dan na dien tyd vermeerderde de koorts, wierd heviger en langduuriger en eindigde in een fterk zweet n, dat veel- verligting aanbragt, de urin wierd dik en troebel, en gemeenlyk kwaamen 'er vooral na den zeevenden en agtften dag veele flymagtige afgangen met kolykpynen vergezeld, die by veelen tot na den veertiende dag bleeven aanhouden, en men egter niet als critiesck kon aanmerken, nadien de koortfen na al die ontlastingen niet verminderden: dog het zweeten dat na dezelven ontftond, en een overvloedige dik. ke urm bragt eerst de regte beterfchap aan; de koortfen verminderden, de afgangen wierden natuurlyk en gebonden, de tong zuiver, en de Lyders herltelden zeer voorfpoedig.
De ^
dl ,



Cs Waarnemingen omtrent de Lugtgtfteldheid
De geneeswyza vorderde vooral in den beginnen de eerfte weegen te zuiveren, en door, purgeermiddelen de ontlaftingen gaande te houden, tot dat de drekftoffen meerder confiftentie verkreegen, in geval de zwakheid der Lyderen geen verhindering gaf, dan konde men volftaan met verder de waterloozing. en uitwaasfeming doorbehoorlyke middelen te bevorderen, ïn h t laatftedeezer Maand vereenigden zich met deeze koortfen veel meer rheumatiqut pynen, als wel in het begm plaatshadden, diejechter door pl-atft'lyke middelen, vooral fpaanfehevliègple fti '-5 of een Linimentum volatile verzakt wi?rd?n, en - deeze Lyders moeftcn zich nog lahjé na het eindigen der koortfen thuis houden , vermits de zinking pynen anderlints W^dérom verheften, en lang bybleeven: Eenige Lvdi-rs kreegen op het einde deezer koortfen eene rèoéb vlekachtig<-n uitllag , zeer gelyk aan eene fcarlatina, dog binnen weinige daagen verdwynende zonder affchilft.ring, en deeze Lyders h rflelden het volkomenfte en klaagden naderhand , fchöon w--derom in de open lugt komende, van geene zinkingpynen.
II. Algemeen heerfchende Ziekten*
^^en kan zeggen, dat-dezelven in deezen maand genoegzaam geen plaats hadden; hier en daar kan men zsggen dat 'er enkele Lyders aan de pokjes ziek iaagen, die echter zeer goedaartig waaren 3 en regelmaatig aftepen, volgens de fterflyften is, daaraan een kind geftorven,
M**1



' 'en Ziekten van 's Gravenhage. 6j
Maafelen en roodvonk vond men ook nog in enkele huizen, daaraan zyn insgelyks twee Lydera overheden.
^f^eele zinkingaartige toevallen, vooral plaat» felyke pynen wierden gezien , en fchoon men wel geene regelmaatige zinkingkoortsen veel zag , wierden echter die geenen het meeften aangedaan,- die aan tèngduurige borstziekten kwyndenj zynde 'er ook volgens de flerüys. ten 12 aan de teering,en agt'aan Borstkwaalen.geftorven, en hoe oVnaauwkeurig deeze opgaave ook zyn mooge ten opzigte der onderfcheiden. foorten, zoo kan men 'er echter over het geheel eenige ftaat opmaaken, voor zoo verre deeze ziekten tot één en dezelve foort behooren.
IV. Tttsfenkomende Ziekten.
]V£en hoorden zeer veele klagten over alle foorten van ziekten, die uit flym en eene belette uuwaasfeming gebooren wierden, en zeer eigenaartig bleeven deeze ziekten nog benouden eene algemeene gefchiktheid tot die toevallen, welke uyteen faburra pituitofavan maag en darmen voortkwaamen, waaronder êarrhaa, tWefmi, cholera, naufea en gebrekkelyke fpysverteering. By zeer weinigen gingen deeze ziekten toteenen hoogen graad, endoor
III. Landziekten.
m



6\ ÏPaaritcemingtn omtrent de Lugigejïeldheid,
in den beginnen de ontlading te bevorderen , fchikten zy zig zeer wel, vooral als 'er zig geen zinking pynen by voegden, want deeze beiden, naamentlyk bedorven ftoffe in de eerfte weegen, en zinking pynen verzeilen elk anderen zeer dik wils, Ichoon egter niet altoos, want de hier opgenoemde ziek. ten wierden ook wel zonder zinking pynen gezien, gelyk ook menigvuldige klagten over plaatzelyke zinkingen gehoord wierden by meafehen, die voor het overige zeer wel waaren , en gereegelde ontlaftingen hadden. Onder de zinkingpynen, die zoo wel hetlaftigfte voor den lyder, als het moeyelykfte in de genetrzing waaren, vond men zeer veele badaard pleuris pynen, die de inademing zeer belemmerden, hoewel de pols niet koortfig was, de urin was zeer bleek, en buiten die pyn bevonden zig de lyders anders vry wel, aderlaatingen bragten geen verligting aan, ja zelfs was het beeter dezelven geheel naa te laaten vooral als de lyders van geene fterke Jighaams gefteldheid waaren, verzagtende cataplasmata bragten ook weinig of geen hulp aan: men vond geen fpoediger hulp teegen deeze pl3atfelyke zinkingpynen, als door fpaanfche vlieg pleifters; en wanneer dè pynen by bleeven, of zig verheften, na dat dezelven aan het geneezen waaren, was hetdienftigerze op nieuw aan te leggen, zo zulkj vereifchc wierd, dan door prikkelende middelen daagelyks opentehouden, nadien de plaatzelyke ontfteeking, die daar door veroorzaakt word, en wel op de ribben, waar weinig fpiervee-
«e-



tn Ziekten van *i Gravenhaage. 6$
zelen zyn, zulke heevige pynen by de inademing zomtyds veroorzaakt, dat men, indien 'er geene andere teekenen in acht genomen wierden, ligt denken zoude, 'er eene waare longontfteeking plaats had. By Lyders, dia vreesachtig voor fpaanfchevliegpleifters zyn, of by kinderen, kan men, om zich na de omftandigheden wat te fchikken, en hun te gemoed te komen, gebruik maaken van fterke Epi'pastica, die dikwyls vry wel, fchoon zelden zoo fpoedig als de eerftcn voldoen: zeer eenvoudig en fpoedig kan men zoodanigen vervaardigen uit roggemeel en geftampt , moftaart zaad van ieder evenveel en met goe* de wyn-azyn tot een deeg gemaakt, en op de pynelyke plaats aangelegd.
By het eindigen van het Jaar 1794 zulle» wy nog byvoegcn eenige aanmerkingen omtrent de Epidemie der Pokjes. De Epidemie begon in Auguft. 1793, en in 't begin van die maand heerfchtc die algemeen in 't naburig Dorp Ryswyk, en was enkel fporadisch in 's Hage, zoo dat 'er drie kleine kinderen asn ftierven.- In September vermeerderde die, en 'er ftierven 8 kinderen: In Oétober waren 'er tien geftorven, maar in November verfpreide zich de ziekte en daar ftierven 26 aan de pokjes ; verder vermeerderde het getal der zieken» zoo, dat 'er in December 69 geftorven zyn; men kan dit breeder zien in het Bericht der ziekten van 'sGravenhage door Professob. E. J. Thomassen a Thuessxnk &c„ medegedeelt in de Verhandelingen van de Natuur tn Geneeskundige Correspondentie Sociëteit&c.
D* het



66: Waarnemingen omtrent de Lvgtgejïeïdkeid
het eerfte Stuk. Men kan nu verder zien in het tegenswoordig2de.ftuk datde ziekte in Jar.uary tot zyn hoogfte toppunt kwam , en 119 ia die maand aan ftierven: en February pi t veel minder was, zoo dat 'er 117 overleedtn zyn: maar in Maart was een groote vermindering en daar ftierven nog 63 aan die ziekte: In 'April was byna de helft, want daar waren 37 geftorven: Mey had nog 33 dooden, maar in Juny was het verminderd tot 14: In de volgende maand July ftierven 'er 8. In Auguftus nog 3. Maar in September geen een: echter in Üctober weder 1. Én November geen, en in December nog 1. ■ Het Totaal getal in dit Jaar is dus geweest 396 dooden, vergelvkt men dit getal met de in 't licht gegeven Sterft ysten van 'sHagevan den Jaare 1755 tot 1773 en dus 19 jaaren, gedrukt by H. C. Guitslijig, 1774, dan blykt dat bet Jaar 1762 het zelfde getal arn dooJen gehad heeft, echter met uit onderfcheid, dat 'er in geen eene Maand zoo veel geftorven zyn sis in-December 1793 en January, February en Maart 1794. Maar in J762 had .january maar 6 j de overige waaren meer overcenkomftig in getal, want in de n volgende Manden was July het hoogfte en had 50 dooden é en February het laagst en had 2 5 dooden, verders blykt uit diezelfde Jysten dat de Epidemie in 1773 nog veel fterker geweest is, ais deze van 1704, want toen zyn 'erin dat Jaar geftorven 549 menfehen ; het is ook opmerkelyk dat in die 19 Jaaren maar 2 Jaaren zyn, als 1755 en 1761, dat aan de pokjes niemand ge-
ftor-



en Ziekten van 's Gravenhmge. 67
frorven is. Het was te wenfehen dat die fterflyften in die orde vervolgt waren: mogelyk zouden wy dan kunnen ontdekken dat door de menigvuldige Inentingen die in 's Hage gedaan zyn,] liet getal derkindeenr die aan de pokjes fterven , vermindert was in de laatfte t 9 Jaren.
Vermits by het eindigen van dit Jaar bekend is de tegenwoordige juiste bevolking van 's Hage met derzelver Dillriclen , dan weet men dat die in 'sHage bedraagt 38433 en met derzelver Difr.ric~r.en (die ook hunne dooden ter Secretarie aanseeven ) 42365 menfehen. Wy moeten hier aanfÖppen, d;ic in 't Werk der gemelde S irflyftfcó pig. po de bevolking van VHage er» derzelver L&fbfödft bereekend is volgens dc wyze van den Heer Suszmilck Goddelykc ordt §117, namemlyk het middengetal deroverL- :.,,.;n te vermenigvuldigen met 36 en dat der geböi renen roet 17, maar als dan de twee product 1 raam voegen en daarvan te neemen de helft voor het getal der inwoonderen, en vol- I ing over de 19 Jaaren is gebleeken, dat het getal der Inwooneren bedroeg 41472 en dus maar 093 minder als de tegenwoordige bevolking bedraagt.
Wy hebben in de maand January pag. 7 het getal der bevolking te laag gefield op 3Ó0C0, en dus is de evenreedigheid tot de geftorvene en die de .kinderziekte gehad hébben te troot. Echter is het getal der geflorvenen in die maand en in de volgende zoo groot, dat zelden de epidemie zo een fterke verwoesting maakt in zoo een korten tyd.
Wy zien ook in de Epidemie /van 1794 P* a - be-



68 Waarneemingen omtrent de Lugtgejitldheid
bevestigd dat November, December, January en February verre de gevaarlykfte zyn, gelylc in voorfchreeven lyften pag. 37 ook aangetekend is; Insgelyks is zeer overeenkomftig zoo als wy in den loop van dit Jaar uit onze eigen practyk ook opgemaakt hebben, dat 1 van de 10 lyders geftorven is , zo als ook in voorfz. lyften pag. 38 § CXI bereekend word over de geheeie 19 jaaren, dat een tiende door die ziekte verflonden wordt. Dit onderfcheid heeft plaats, dat onze aanteekeningen zich bepaalen tot een Jaar van zwaare Epidemie en die inde aangehaalde lyften tot 19 Jaaren.
Wy zullen nu de balans eens opmaaken uit de bekende bevolking van 'sHage en derzelver Diftriclen en het b:kende aantal der overleedenen aan de kinderziekte in dit Jaar. Voor eerst weet men dat 395 geftorven zyn,. gefield dat een tiende overleden is, dan hébben in dit Jaar 3960 de kinderziekte gehad; dierhalven is het getal vermids de bevolking bedraagt 4 23<5 (om byna ronde getallen te houden , ) 10! gcdeel e van de geheeie bevolking in 's Hage die de Kinderziekte gehad heeft, en een 10de van dat gedeelte geftorven is.
Hier beneven? moet men opmerken dat het ruim • onder de 5 Jaaren fterven aan deeze ziekte. Wat een verwoesting onder de kinderen als de Kinderziekte regeert! hoe noodzaakelyk dierhalven het voortzetten eener algemeejèe inenting.
Co*



en Ziekten in 'sGravenliaagei 6$
Corollaria. i.
De epidemici variolofa begon'op 'tlaast van de Zomer in 1793, vermeerde langzaam en is op zyn hoogi'ie toppunt geweest in January en February; naderhand by ieder maand vermindert, zoo dat in September die ziekte ge*, heel ophield.
2.
Uit alle de maandelykfche aantekeningen blykt dat geheel byzondere miafmata venenofie te gelyk kunnen regeeren en onderfcheiden epidemifche ziekten voortbrengen zomtyds in een en dezelfde perfoon gelyk, als 'er{voorbeelden in dit jaar geweest zyn, in pokken en mazelen.
3-
Het geheeie jaar door was in 't algemeen zagt en vogtig, en de ziekten der jaargetyden waren vroeger in hun begin alsgewoonlyk zoo dat op het laast der Wintermaanden reeds de Lente ziekten gezien wierden, ingelyks de Zomerziekten en Herfsziekten vroeger als gewoonlyk voorkwamen, en aldus wierd bevestigt het geen Hippocrates Lib. III. Aphor. 19 aantekendt, morbi autemomnes quidem inotnni~ bus- temporibnsfitint, nonnulliveroin quibusdam ipfijrum magis £ffiiint exacerbautur «Stole, dphorifmi de Cogn. <"»" Curand. febribus zege
zefi£



jolVaarnetmingen omtrent de Lugtgtftddheid
zeer wel 5 40 quofi) tempora anni confuetum fuum tenorem non obfervent alius quo^ue erit febrium habitus ad anni partes.
4.
De zinkingaartige gefteldheid vereenigde zig met alle ziekten , als met die der jaargetyden, epidemifche landziekten, en tusfchenkomende ziekten, zoo dat veele verfchynzelen daar aan alleen waren toetefchry ven en in de geneeswyze een byzondere opmerkzaamheid voederden; en w-ydie onder de algemeenfte landziekten plaatfen kunnen.
5-
De menigvuldige Inentingen dit in 't begin van 't jaar gedaan" zyn, wanneer de epidemia varioIofa\het'üeTkÜ.e heerfchte,hebben duidelyk aangetoondt door de menigvuldigs pokjes die de wentelingen kregen, en de daar doormeerder moeite en gevaar die by veelen plaats had, en by fommige ook napokken gekomen zyn; dat de Inenting het gevaarlykst is, als de natuurlyke pokken algemeen regeeren.
6.
Alle'ziekten maar vooral epidemifche ziek-, ten zyn meerder of minder gevaarlyk na de complicatien die zy krygen met de ziekten der jaargetyden.



in Ziekten van *s Gravenhaag $1
7-
De Complicatie met het zinkingaartige Is; nadeeiig in pokken en vooral in 'tvoortbren» gen der napokken, die na maaten derzelver Com* plicatie met het catharrkale hét meest volgi
tien,
8.
I geneesmiddelen van wylen Doclor tan ^- gofch .-sis een fpeciefiek middel opgegeeven tot beteugeling - en verbeetering der |#aadaa«igheid van gevaarlyke en flegt foort van p , %jes5.is - door de gedaane proefneemini: in dit Jaar ons niet gebleeken, waarom wy nog blyven wenfchen dat.'er zodanig middel, beter al* de Inenting mag ontdekt worden.
9- '
ïn alle koortien' voorkomende aic eerj faburra primarum 'viarum en alwaar dierhalve n de jvoornaamfte indicatie vordert, door ontladende middelen de eerfte wegen te zuiveren, zoo is ons voorgekoomen, dat de tmetica enpurgantia in bshoorlyke dofis dagelyk* eens mgegeeven meer voldaan hebben als emetico cathartica per epierafïn ter voldoening aan de les van Hippocrates om de ziekten, cito, bene É? jueunde te herftellen.
LYST



Jf * Waarmttnitigtn omtrent de LUgtgeJïeld/ieid
L T S T
DER
GESTORVENEN
IN 's GRAVENHAAG E}
Mans. ( Vrouwen.
January - - 128 - - - 124.
February - 113 - - - 108
"Maart * - 66 ... 91
April - - 5: ... 66
May - - 54 - - 66"
J«ny - - 43 - - - 53
July - - 53 - - - 3«
Auguftus - - 5» ... 46
September . - 41 - - - 43
Oftober - - 47 - - 26
November - - 54 - - 61
December - » 66 m • z 72
768 794
in den Jaare Ï794.
Te Zaamen T562 Dooden,



73
WAARNEEMINGEN
OMTRENT DE
Lugtgefteldheid en Ziekten, te
voor den Jaare J"9f
Medegedeeld door den Heer
O. C. E I C K M Ai
Med. Dotlor. January*
"\/"an den eerften tot den dertienden January hebben wy de meefte koude; gehad, de grootfte koude op den verbeterden Thermometer vanSix had plaats tuffchen den 9 en 10 January, zynde i8f graden; na den Ï3 tot den 16 was het weder vogtig en dooyend . nevelachtig en hier en daar met regen verzeld, de hoogfte Thermometer had in deze tyd plaats zynde den i9d*. 44 a graaden; van den 26 tot 31 incluis had men fnajts vOrst, ook fheeuw.
In January was de Hoogfte Barometer dén aoite 's avonds 30*. ^9. ,„. en de laagfte £ H



74 Waarneemingen omtrent di lugtgefletdheia
28,55 den 25fte met zwawe ftorm. t>
Hygrometer meestal zeer vogtig welke hv de mirtige Lucbtgefteldneid lixJJno Jl toonde de grootfte droogte by eene O N O.te
WlüQ Oö .
t Zommige Epidemifche Ziekten van her voo-
atze Maand fchoon met algemeen Het a^tótow* was mêeften d^els goedaar-
Sfii f Pu ? een koiten &d RWÜer toe vallen van belang af.
-r&e Mazfa waaren zeldzaam en niet vergezeld met verzwaarde omftandigheden.
hplTn2 » WMren meede van reinig aan belang. - By eene Lyderes aan deze zTekt. mm men waar, dat dezelve met een 'dlarrhoea begon, terwyl de mond cn keel zig even eens vertoonde als. of bet roodvonk te L>ten was ook nam de opperhuid een meer dan natuur! iyKe roode kleur aan, $1men had geene de imnfte gedagtcri op pokjes, op den 4 en ? dag zag men echter eenige weinige zeer goedaarnge puifrjes ten voorlchyn komen, welke geregeld den loop der pokjes volrde.j ter Wyi ?1voorige toevallen Kerdwccnen.'
Behalven deze ziekten leverde ds& maand veele voo beelden cp van Umpneumonié nl tlm, waar van zommige niet gemakkelyk te genezen, en voor lieden van een vervorderden leeftyd zelfs doodelvk waren - De aJerlaatingen deeden hier weim> eë-êds' en Ctpurgantia waaren zigtbaar nadeelig; déobik gramims met de Oxymel fimpl en fr,. Vhri dul-
m waren van de befte uitwerking. Men
moest echter deze wel onderfcheiden van fS-
ri-



en 'Ziekttn van Rotterdam:
75
tïpneutnonia vera, waarvan ook enkele voorbeelden zich opdeeden, en welke wel deegeIvk zelfs herhaalde aderlaatingen , het aanleggen van fpaanfche vliegplysftcrs op de borft^ en verdunnende verkoelende geneesmiddelen en Clylieeren vereifchten.
February.
J^verde in den beginne veele drooge daagen, op het einde echter eenige windrige eri legenachtige — de grootfte graad van warmte was 520. en de geringfte 280. De Barometer ftond aan hoogde den 27 gelyk 30, 37 deszelfs laagfte ftand 29, 41 — De vogt meter ?.1; in de vorige maand
H?t getal der zieken van de voorige maand j werd geduurende deze nog veel verminderd vooral met opzigt tot de peripneumonia , W-lke tevens goedaartiger waren.
Pokken, Mazelen en roodvonk waren zeldzaam.
Dan thans begon zig een andere ziekte te verwonen, welke van een kwaartaartigen aart fcheen te zyn, gelyk uit het volgend voorbeeld kan worden opgemaakt.
Een jonge Dochter, welke over fterke vermoeienis door de leden klaagde, werd adergelaaten en met pürgantia behandeld hier door verzwakte zy geweldig en begaf zig dien volgens onder de behandeling van eenen anderen arts, die dadelyk befpeurde,' dat 'er eene ganfehc disfolutio Sanguinit S. 2 plaats



76 Waarneemingen omtrent de Lugtgefleïdhci
plaats had: h?t bloed liep haar den mond uit, de pis was bloedig en uit de lancetfteek ontlafte zig zomtyds nog eenig bloed. Voorts was het geheeie lighaam met blaauwe petechtce uitgefiaagen. Men diende de Cortex Peruv. ruber met de Elixer vitrioli toe, dan de lyderes ftierf den 6 dag na de aderlating.
Maart. <
"^^y^as over het algemeenzperbniachtlg, met regen, en hier en daar flerke wind, de hoo^ fte Thermometer wss 64 graden, en de laagfte 'snagts 36. — de Baromeeter onderging in deeze maand geene zeer groote veranderingen en bleef meestal geduurende eenige rchtereenvolgende dagen trapswyze ryzende of dalende; de hoogfte ftand van den zeiven wa? 30, 53, de laagfte 20, 61. — De Hygrometer Hond eens op 97, dog de grootfte droogte was êï.
Van de zoo eevengemelde ziekte nam men meer en meer voorbeelden waar., welke tevens aanduiden, dat dezelve befmettelyk was.
In één huisgezin trof d :eze ziekte, acht Perfoonen , een Vader en Moeder met zes kinderen fuccelfivelyk: de ziekte begon gemeenlyk met een groote vermoeidheid en pyn door de leeden, waar by zich dikwyls zvraare hoofd en lendenpyn voegde; de pols was in het begin der ziekte natuurlyk, maar verminderde langzamerhand, doch zonder fnelheid; de oogen waren rood en even als ontftoken; de tong was meestal zuiver en buitengewoon rood, glad en glan-



t n Zitkten van Rot ter dam
77
zig van oppervlakte, ook was dezelve zeer gevoelig, gelyk ook de keel, en zelfs by zommige de .geheeie Uokdaim tn maag, zoo dat de doorZwHglng pynlyk was,en de lyders niets zonder groote pyn en aai.h'Melende braakingen in de maag veuhaagtn konden: onder dit alles bleef de eetlust echter nog lang in flard, en verminderde alleen naar maate de krachten afnamen; eenige waren zeer onruitig en zelfs volflrekc fiaapelocs; andere weder kideri in geduurige flaapzucht als verzonken; meest alle hadden ftuipachtige beweegingen, en zelf» waren deze (by zommigen vry hevig: ■ By vyf van
de acht in dit huisgezin ontftoud 'er op den 7de den 9de of den 14de dag der ziekte een ontlading van vry dun, doch nog niet geheel gedisfolveerd bloed, by de vrouw uit de lyfmoeder en by den man, twee zoons en eene dochter uit den neus; deze ontlading was al vry overvloedig en werd gevolgd van vermin^ dering der hoofd en lendenpynen, doch de pols zonk datelykal verder weg, zoo dat het moeijelyk werd die meer te bemerken, de öo^ gen werden doffer, en het rood veranderde in een donkerbruine vuile kleur, de tong werd) drooger en beevende, ook werd zy benevens de lippen en tanden met een barre zwarte korst als bedekt; de Lydeis geraakten aan 'tylen, en dat wel byna onophoudelyk, en fcheenen in het uiterst gevaar; dit duurde dus 5, 6 ja zomr.s g dagen, als dan keerden de krachten allengs weder, de tong begon min of meer vogtig te worden, de oogen helderden een weinig op; de urin, die tot dus verre fleeds met een E 3 vuile



7% Waarnemingen omtrent de Lugtgefteldheii
vuile geroerde Wolk van boven tot onder bezet war, werd helderder-, en de wolk begon te zinken; de ylhoofdigheid verminderde, oe eetlust , die by zommigen niet eens geheel verdweenen was geweest, wakkerde weder aan, en 'er kwaamenzig zigtbaare reekenen van herfteHmg vertoonen; de vermoeidheid en pyn in de léde-; maaten, die by het meerendeel zoo hevig was, dat zy het nacht en dag uitfchreeuwden, duurden nog het langst en verdweenen nier dan traaglyk: by een meisje van zes jaaren ontftond in liet laatfte der ziekte een abscës onder het lin ker oor en een dergëlyk op het voorhoofd, en by een andere een zvvaare diarrhcea met heer vige buikpynen, die omtrent 334 dagen duur-. *3en, meest tegen den avond, en na geene ge-'woone hulpmiddelen iuifterden; deeze twee hadden geene bloedvloeiingen gehad.
Zonderling is her, dat deeze Lyders zelfs in het hevigfte hunner ziekte meestal den eetlust niet geb-el verboren; althans g^en afkeer 'er van bidden , in zoo verre ' elf) , dat de vader de? hnfsgezms byn» in hst e.fte, toen de tong droog en hard., de lippen en tanden met zwarte kqrf&n bezet, de pogen aof cn met bruinroode randeri om de bol omringd waren, en de pols zich byna niet meer list onderfeheiden, tiufchen beide, by zyn verftand zynde, niet zonder fmaak bier en brood at: — Ook heeft men opgemerkt, dit deeze Lyders byna alle, niet alleen in dit huisgezin, maar ook elders een ongemeenen trek tot uier hadden, welken r»ek zy ongeftiaft, ja zelfs met voordeel involgden,
Het



et! 'Zïektch van Rotterdam.
79
H t verdient ook opmerking, dat vsn alle acht .deeze zieken in dat huisgezin 'er geen één gegeftó#en fchoon zy geringe lieden waren, weinig nppa.flr.gen verveisfehinghadden, enin een Ke-kTef zig mociVn ophouden, waar in geen lucht datidoor den ingaan kon gemaakt worden, en in we,ken aardappelen en verfcheidene groentens te rotten laagéri, hebbende 'er tot 6 toe gelyk ziek gelecgen, terwyl de overige, die de zieke b; (tobden , of naauwelyks aan de beeter hft'rjd würéii, of reeds zelve ziek begonden té Wórderï': integendeel zyn 'er van de geenen, die deeze mefffchên hebben opgepast, verfcheiden ziek geworden en onder Ichynbaar gnnftigerfe omftrmriigheden gëftorvén; onder anderen h.id een fris en gezond jongman van 18 jaaren één a t,vee nachten by deeze zieken gewaakt, waarop hy Omtrent 14 dagen daarna meede Zièk werd én wel datelyk veel heviger dsn de anderen:, zyn krachten verminderden oogenbliklyk zeer fterk, zyn pols was veel radder, hy fioeg aanftonds aan het ylen, alle de funftio* nes geraakten in wanorder, zyn tong was reeds den vierden dag zeer droog en hard, zoo dat hy dien niet konde uitfteeken; zyn waaterloozing w.v.> geheel geftremd , waar van echter het involgen van zWre eensklaps ontftaane begeerte naar bier, waar van hy in korten tyd al een vry ruime hoeveelheid verzwolg, hem verlichting toebragt en zelfs geheel onthief: de ziekte echter verminderde niet, geene middelen, vau wat aart ook, en in welken maate toegediend , bfagtéö de allerperingfte verandeiing daarin te wege, de Lj der ftierf omftreeks den E 4 18de



8o Waarnemingen omtrent de Lugigefteldheil,
13de dag: kort voor zyn dood begon zyn Moeder te klaagen, de eerfte toevallen waaren matheid en pyn der leedenmaaten en Lendenen, haare krachten namen fpo;dig af, terwyl inmiddels de Vader ook begon ziek te worden, die zonder veel te klagen dsdelyk in eene bym aanhoudende flsapzucht ftorte, btide flLrven voor den 14de dag der ziekte; ik had by deeze allerlei rotnngweerende en verfterkende middelen gebtzigd, en de lucht van het Vertrek gcltadig door het openzetten van deurenen venIters en het affpocfen van den vloer met fris ! water laaten zuiveren; de overige nabeftaande, die met in het zelfde huis woonden, maar alleen daar kwaamen om de zieken op te pasfen, liet ik telkens de handen en het aangefigt met fris water wasfen en den mond met azyn fpoelen, terwyl ik hun tnsfchfcn beiden het gebruik van een glas wyn en zelfs jenever toeftord, geen van deeze zyn befmet geworden: ook verdient het opmerking, dat de eenigfle van de oppasfers, die in het voorig gemelde huisgezin een tyd lang gewaakt heeft en niet befmet geworden is;, eenperfbon was, die zig dikwyls in tgebruik van Herken drank te buitenging.
Van de geneefmiddelen in deeze gevallen georuikt zal ik niet veel zeggen, ik heb 'er geene gevonden, die wezenlyk goed deeden het geene op de eene plaats voordeelig fcheen, was op een andere plaats nadeeüg; doch inzonderheid zyn my de cortex campher en alle corroborantia en ahtifcjpticd calida fehadelyk voorgekomen, uit; enómen, wanneer de zieken aan het heifklUn waren, doch dan konden zy
het



tn Ziekten yan Rotterdam'. %x
liet ook zonder doen; in het begin der zikte deeden de pedüuvla nog eenig nut, misfchien waaren de halnea tepida in dit geval in 't begin, der ziekte toegediend van nut geweest; ik vermoede nog (leeds een cauja exanthematofa, tu het gene ik in vervolg van tyd dit par heb waargenomen heeft my ook hier in beveiligd: de aderlaatihgen; door and .re in bet werk get'.c'.d, zyn doorgaans van de dood gevolgd geweekt.
jlfril en Mey.
J^eeze maand en het grootfte gedeelte van de maand Mey door eene heevige ziekte aangetast geweest zynde hebbe ik geene waarneemingen kunnen dojn; In het algemeen weet men echter dat de laatftfe helft van de maand April ons een by uitft- k fchoon en w rm voor jiar heeft opgelevert zo dat dit aanmerking verdient, de hoogfte Termometer moet in dez; maand 76 graaden alhier geftaan hebben, ook waren op deze tyd al de gewaffen reeds zoo verre als andertyds in de maand Mey.
Behalven dat de zoo evengemejde ziekten nog hier en daar, fchoon ganfch niet algemeen, bleeven voortgaan zig te vertoonen nam men in deze maand ook eenvoudige febres catarrhales en dièrrhoict waar, die niets aanmerkelyks ople. erden.
Fariolë deeden zig ook nog op enkele plaatfen zien, en waaren by den eenen goed en by den anderen vry kwaadaartig: conpuentes in den uiterflen gr..ad hebben wy by een E 5 )oü'-.



2 2 Waarneemingen omtrent de Lugtgcfteldheid
jongeling van 16 jaaren van een gezond en fterk geitel onder de cura antiphlogiftica zeer wel zien sfloopen, de kwyling was fterk, maar de febris fecundaria, naargelang van het gewJd der ziekte zeer maatig.
Voorts^ zagen wy ook neg nu en dan het roodvonk in zyn gewoone gedaante , en enkele mazelen.
In de maand Mey nam men de onder Maart gemelde ziekten waar, die, inden beginnen zig eenigzins a s morbi caturrholes vertoonende fpoedig een geheel andere en kwaadaardige gedaante aannamen, een dienstmaagd, na in den, beginne met ap-rientia leniterlaxantia behandeld te zyn, verviel den 4e dag in een fterke 'dtarrfyoea, gepaard met verval van k'agten en ligte raaskalling; men deed haar fpaanfche vliegplyfters aanleggen, en daar 'er z:g op de tong een droog fprouwagtig uitfiag vertoonde, ga:' men een mixtuur met borax en la ui liq. fyden/iann', en liet clyfmata' toedienen uit een bifufio florwn c!>amom. met honig, den tweeden dag na deze geneeswyze Volgdè e< n fterk zweet met vermi; d. ring. der toevallen, terwyl de tong eenigzins voK» tig werd en de Ylhoofdigheid week: men gaf haar verders afkeo-.zeis van den koortsbast waar in rhabarber getrokken was met borax, en by ceeze middelen ging alles redelyk wel, tot dat 'er omtrent den 12 dag der ziekte over den: linkerarm en een gedeelte van de linkerzyde d:s iigh ams een rood, eenigzins geerstvormig uitilis'7ig vertoonde, waar op de geheeie herftelling fpoedig volgde. —- Een Schippers
kcekht



tn Ziekten van Rotterdam. %
knecht van een fterk geftel. klaagde in het begin over pyn op de borstfpieren, na het toedi< nen van een openend afkookfe] vond hyzig'sanderen da gsbeter, dan den.derden dag, de pyn wederom erger zynde, liet men, geen kwaad vermoedende, een aderlating doen, doch met een flecht gevolg, ftaande het aangezigt den vol-enden dag vervallen, de pols was ingezonken, de tong droog en er volgde raaskalhng met een aanhoudende uitwerping van fpeekfel, men diende campher met fp. niiridulcis toe, liet clyfmata zetten en fpaanfche vliegplyfters aanleggen doch zonder vrucht; de kragten verder vervagende gaf men een fterke decoü. cort. Per. rub. met de land. liq Sydenh. doch alles te vergeefs, dewyl de lyder op den 6of 7 dag der ziekte den geest gaf.
Beha!ven deeze ziekten nam men hier en daar enkele cholera en febres tertiance waar.
in het zelfde huis, daar men de varioLs cwfuentes in April zoo hevig had gezien in een jongeling van 16 jaaren, terwyl de ziekte wel afliep en de febris fecundaria van geen belang was, werd een jongetje van 4 jaaren door de zelfde ziekte aangetast, doch dezelve was zoo goedaartig, dat men niet nodig oordeelde iers van belang daar aan te doen, doch op deeze goedaartige ziekte volgde een hevige febris fecundaria, en, of fchoon men zorgde, dat 'er door clyfmata maatig open lyf gehouden wierd 1 verviel de lyder in een diarrdaa van een Hinkende en bloedige ftoffe, die echter gelukkig door de anima rhei reftuit werd, terwyl corrobcrantia de geneezing' voltooiden. Jv*$.



14 IVaarneemingen omtrent de Lugtgejleldield
Juny.
J^everde ons veele fchoone en droge dagen , zo dat deze maand in her. algemeen voor droog moet gehuiiden worden, de hoogde Thermometer was den 30. 8o°. de laagfte 450
De Hoog 'e Barometer 30, 43 - en de laag (te 9, 67 in het algemeen ftond de Barometer geduurende deze maand vry hoog de
grootte vogt van den Hygrometer was 790 en de groofle grootfte droofte 41.
De vonrige ziekten bleven in 't algemeen v^o^gaan zig te laaf-n zien. • Het roodvonk was dikwyler Iwasdaartig; 'er vertoonde zig veeleriye uitllag, dat dan eens naar roodvonk, dan eens naar mazelen, dan weder na gierst uit .ag. naar peteckia, naar vannla jpurice enz. geleek, en in het eene geval zeer goedaartig was, terwyl het |ti het andere geval met min of meer kwaadaartige toevallen gepaart ging*, en fchoon men dit geduurende deeze maand wel het allermeeste waarnam, zoo had dit echter het geheeie jaar door en zelfs reeds in '% yoonge jaar plaats.
July.
D eeze maand was ingelyks droog en vry warm, de hoogfte Thermometer den 13de-4 8° de laagfte in de nagt 56 — de Barometer onder.



en Ziekten van Rotterdam". 8$
derging gelyk meeftendeels des Zomers plaats heeft, weinig verandering, zynde meeit al 2 a.
drie lynen boven of ond r de 30 duy j<en De
grootfte droog'e van d n Hygro neter was eens 340: de grootfte vogt meeft al 80 of' 9 ■ uitgenomen by een vogtigen milt eens 90. — de:e plaats merke ik aan dat myn vogt meeter^ welkte in de Had en van den g- ond verheven hangd , vooral 's nagts zulk een groite vogtigheid niet kan aantonen, als zulk een welke op 't land, en niet zeer hoog van den grond hangd; genomene proeven immers tonen aan, dat by 't vallen des daauws, die werktuygen welke hec minfte van de oppervlakte der aarde af zyn, de grootfte vogt aantonen.
Behalven de bovengenoemde ziekten, waaronder ook de ziekten, in dt maand Maait vermeld, die thans nog meer en meer van een rottigen aart fcheenen te worden, ontmoettede? men meer en meer di.irrhaa, waarvan fommige met heevige tormina gepaard en bloedig waren en echter vry gemakkelyk ge-, nazen.
Augufius.
D
; luc-itgefteldfrid was in deze mnnd veel voaciger, als mede was do gevallen rege i meerder dan het uitgewaasfemd water, de grootfte warmte was 76 en de groocfce koude's nagts 5 r f)e ho.>gfte Barometer 30, 28 de laagfte 29,61 De gemiddelde vogtigheid der lucht was deze maand by de 8 graden mserder als de vorige,



$6 Waameemingtn omtrent de Lugtgcjleldheid
de hoogfte graad van vogt 89, de grootte droogte 40; graden.
September.
J leeft insgelyks veel regen, gehad, de grootfte warmte was 750 en de laagfte graad van
den Thermometer 48 de Barometer ftond
meest al-onder de 30 duimen, deszJfs groot'lé hoogte beliep 30, n en de geringtte 29, 38 -de Hygrometer over het algemeen weckr vogtiger, de grootfte droogte 46° en de grootfte vogt 89.
Deeze maanden leeverden geene byzonderhedeo van belang op, de meefte ziekten der voorige maanden bleeven aanhouden. Najaar s koortfen, hebben wy niet waargenomen.
Oélober.
Jn deze rmand w3S de hoogfte Thermometer'
<54° de laagfte 38 ■ de Hoogfte Barometer
30, 32 de laagfte 29,13 metftonuenreg- n
buyen, welke laaite in deze maand fterk waren, waar door ook het gevallen Water meer dan 4 maal dat van 't uitgewafemde overtrof, ook was de gemiddelde vogtigheid der lucht wel om 90 groter als in de vorige maand ; de Hygrometer was mceftal omtrent en boven de 80 graden ja zelfTomtyds 96, en de grootfte droogte was 5 t°-
By



tn Ziekten van Rotterdam.
8?
By het Roodvonk nam men gier ft aitflag waar; ook enkele keelziekten zonder uitflag, waarvan zommige kwaadaartig waren, en in den aart van het roodvonk deelden.
De Pokken werden weder algemeener.
November'
De grootfte warmte 630 ' de grcotfte
koude 26 graden tusfchen den 19 en 20 ■
de hoogfte Barometer 3 0, 21 de laagfte 29, 29 de algemeene graad van droogte byna het zelfde als in de voorgaande maand, de grootfte graad van vogt 100, de grootfte droogte 59.
December.
X^eze maand leverde ons in het begin eenige heidere dagen, hier na eenige duiftere met weinig regen, en eindelyk mist gevolg door v-rst, welke laafte ik in dezen winter altoos op mist heb zien volgen; dt vorst zelve was in den begin met mist gepaard, vervolgens hadden wy held jr weder tot by na aan 't einde der maand wanneer een betrokken lucht en naderhand met een ryzenden Barometer miftige lucht het jaar eind gde —• de laatfte Thermometer was by my 81 graad 's nagrs, de hooglte 49. — De Hoogfte Barometer 30,46 de laagfte 29,50. De grootfte vogt der lucht by miftig weder
98 en de grootfte graad van droogte 58"
den 2ofte by heidere lucht.
D=



S3 Waarnemingen omtrent de Engigcfteldheid
De voorige ziektenbleeven in deeze Maanden il aanhoudend vooregaan.
Men nam hier enkele rotkoortfen waar, die cfoor befmetting in 't hospitaal der Soldaaten op Fyen Oort waren overgebragt,en waa van 'er één in den dood eindigde.
In zeeker huisgezin was de befmetting overgebragt door den Vader, die fchipper zynde geprest was gewe st om zieken uyt de Engelfche <Armee naar Doesburg te tan;porteeren, rt buts komende was hy eensklaps van een geweldige koorts overvallen , niet tegenftaande hy dienzelfden dag nog fmaakelyk fchoon niet overtollig' gegeeten had, een Chirirgyn had hem met ccaarthica behandeld, en hier door was hyfpoec'ig op het uitèrile gebragt; zyn broeder, een jongeling van 17 jaaren werd ook ziek, doch op deezen had men zoo naauw geen acht geflagen., zoo dat hy de behandeling des Heel. meeflers grootendeels was mis gelopen; dan daar het gevaar by den Schipper begon te ryzen, beftoot men een Arts by hem te baaien; ik Vond dien man in een Hechten tcefhnd^ geftadig ylhoofdig of flaaperig, een dro0ge tong met weinig beflag, vuilroode traanende oogen; een byna onmerkbaaren pols, raauwe en met vuile vezelen als gemengde pis: ik beproefde den koortsbast in een lterk afkook zei met den Elix. viiriol. Mynf. ? dan dit fcheen meer na-dan voordeel toetebrengen, want de tong werd hoe langer hoe droogT, en de keel als gefloten, zoo dat 'er byna niets meer door kon, de ylhocfdigheid gepaard met fla-pzucht vermeerderde van dag tot dag; telkens ontfliep hem een vuile ftinkende zwarte
drek-



en Ziekten van Rotterdam. #9
drekftof zonder zyn weeten, en hy feheen alle vermogens geheel te verliezen. In deezen allerg vaarlykften toeftand van zaaken nam ik myn toevlugt tot de fpaanfche vliegen, waarvan ik twee vry groote pleifters aan de kuiten , en een aan den hals fret aanleggun; de flaperigheid feheen hier door een weinig te verminderen., en de krachten voor een korten tyd opgebeurd te worden, maar wel dra was alles in de vorige omftandigheden en nog erger, niet tegenftaande ik benevens de Cortex en fpaanfchevliegen noch wyn enCampherin een vry aanmerkelyke dosis liet gebruiken: nu nam ik myn toevlugt tot de zo-genaamde yafte of Kool - zuure lucht, welke ik op de volgende wyze toediende; ik liet voor inwendig gebruik gereed maafcen twee miituuren, waarvan No i beftondt uit d;ie drachmen hartshoorngeest, één drachmeLcrax, één oncé fyroop van witte llaap bo len en 4 oneen geklokt water.
No. 2 Beftond uit één once honigazyn twee drachmen zoeten falpetergeefc, een drachme gecampherden wyngeest, en 4 oneen wynazyn: van deze mengfels liet ik telkens om het uur een lepel geeven eerst van No. 1, en dan onmiddelyk daarop één van No. 2. behal'. ven dit liet ik 2 maal daags een clysma zetten uit twee mengfels, waarvan het eene beftondt uit honig, geest,van hartfhoorn en water, en het andere uit honig, azyn en gecampherde wyngeest, welke twee mengfels ik in de clyileerfpuit langzaam liet by één gie ten onmiddelyk voordat het lavement gezet werd, zoo dat de vermenging dier twee vogF ten'



9° Waarmwwm mfrmde LugtgepeWM
ten en dus de ontwikkeling der lucht voornamelyk eerst in de ingewanden gefchiede; - de toediening van deze middelen was van een uitmuntende werking, de eerftvolgende nacit was de lyder veejl bedaarder, de pols wakkerde aan, de huid die tot dus verre bar en dor W3f geweest, werd reeds min of meer vogtig, de flikking was veel ruimer, den volgenden nacht was de lyder meeftentyds prefent° hy had een poos rullig gellapen en een weinig uitgewaaffemd , en nu vertoonde 'er zig een uitllag van roode vlekken gelyk aan vlooiberen zondej fteek in 't midden, deze uitflag bleef den i>anfchendag en werd dooreen overvloedig zweet den volgende nacht vervangen en verdween; de pols was nu ruim, 'er volgden nstuurlyke en niet Hinkende afgangen op de clyfteeren, de tong werd vogtig, 'er begon trek tot eeten te komen en de lyder herfteidc, de netelige .omftandigheden, waar in hy zich bevonden had m acht genomen zynde, al zeer-fpoedig--Intiisfchen herftelde de Broeder veel (ppediger enkel door het gebruik van diapkoretka Ai'utntia met jp. mindereri en daar op een weinig
cortex met de voorige middelen. Niet
lang daar na werd de Vrouw en Zufter vervolgens, ook de Dochter en ten laatfte nog een Zoontje en Dochtertje van minder jaaren ziek en werden onder het gebruik der genoem de, middelen fpoedig genezen.
Ten befluite van deze waarnemingen kan ik niet nalaaten nog aantemerfeen, dat ook nu, g.lyk zulks meermaalengebeurt is, deverfchillende uitflagziekten van pokken, roodvonk
eü



tn Ziekten ven Rotterdam. 9*
en mazelen re gekker tyd geheerfch? hebben, even als of dezelve eenigzins met elkander in verband ftonden: — Ook heeft onzen aandacht tot zich getrokken de invloed, welke deze heerfchende uitflagziekten hadden op veele ande.en voorkomende ziekten, vo'ornamelyK op die, welke haaren oirfprong uit een belemmerde uitwaasfeming hadden; zoo dat byna alle deze ziekten met uitflag gepaart gingen en een ilech en uitgang hadden , wanneer de zelvè met aderlatingen en purgeermiddelen, behandeld werden, terwyl aan de andere kant verhittende verfterkende middelen, zelfs wanneer 'er teekenen van rotting zich vertoonden , nadeelig waren; terwyl de geneezing dan het befte gelukte, wanneer 'er door het gebruik van zagte ontfpannende en verdunnende uitwaasfeming bevurderende middelen uitflag te voorfchyn/kwam.
Nog moet ik met opzicht tot de zich dikwils vertoond hebbende Keelziekten, aanmerken dat dezelve, fchooa van geen uitflag vergezeld, meest al in den aart van het roodvonk fcheenen te deelen, blykens de daar by zich vertoonende peukelige tong en keel, gepaard met orzetting der kwylklieren: ook was het befte 'hulpmiddel, dat byna nimmer mifte in beide gevallen ( of naamlyk de keelziekte met roodvonkig uitflag gepaard ging of met ) een plyfter van den ladanum, om de geheeie keel geflagen.
F a 1 &



5>*
BERICHT
VAN DE
ZIEKTEN
T E
H O 3L W E R. T,
in den Jaare 1794.
DOOR
W. G. ALSTORPHIU S,
Gommis Collecteur op de Cofivoyen en Liecenten } Correfpond. Lid van de Nat. - en' Geneesk. Corrcy. Sociëteit; miisg. Gepermitteerd Heel-en Vraedmeefier enz. der Gneteny Wtftdon'gemdéet3 in Friesland\ te Holtvert.
, De ziekten deezes jaars waaren als volgt;
X" January, wierdt men nauwlyks één eenige zieke ontwaar.
Van January tot Juny vertoonden zich verfchL-ideRheumatique-ziekten', onder de gedaante van koortfen, keel öntfteeÉng,Zydeweêrk-olvlc
pyn,



Ziekten te Holwert.
93
pyn, enz. de galachtige* ongefre1dhaid, die'er t-evens meed; gepaart ging, was des te duidelyker, naardien des Lyders pols minder hard wa*, de tong galachtig heilagen, gcpaait met eenen kwaaden fniaak, geringe walging, benauwdheid voor het hart, traagen ftoelgaug.'
De meer of minderen hardheid der pnls en temperament der Lyders reegelden (nietalleen) de hoeveelheid van het afgetapte bloed, maar insgelyk deszelfs meedere herhaaling, in opgeroeide ziekten.
Verders wi?rden de Febris en Pleuritisrh:u~ matice Biliofa", op gelvke wyze behandeld, als door my , in het bericht, over diergelyke ziektens, van den Ja.-u-e 1791. is meede gedeeld; en geplaatst in de verhandeling en omtrend dew-êrgefteldheid en ziekten der Vereenigde Nederlanden, uitgegeven door de Natuur en Geneesk. Corresp, Sociëteit, in 's Hage , 1 deel Bladz. 282-286.
Behalven zagte Braak-en verkoelende openende laxeermiddelen , (na voorafgaande vena fetlio') deeden de Cataplasmata uit Zuurdeeg met mostert aangezet om de keel geappüceei t; als mede Gargarifmata refolventia, in opgemelde keel ontfteeking, veel dienst.
In de kolykpyn, waaren vogtige warme ftoovingen, op den buik geplaatst nuttig om de werking der toegediende Buik openende middelen te bevorderen,* naardien de krampachtige lluiting van 'tdarm-canaal, hier door wierdt weggenomen , en de pyn aanmerklyk verzagtre.
Verfcheiden Lyders, van onderfcheidene jaaren wierden in April en May, dooreen kwaat$artig uitflag aangetast:- aderlatingen, gepaartmet F g v§r-



f4 Waarneemingen omtrent de
verkoelende buik openende middelen, deeden geen de minde vrucht. Poeyers uit de Merc. duh ch,[ulph. aur. atltim. met eenige greinen rheum. pepaart met een Decotl. Rad Bardon, Liquiritiet, herb. Agrimon, &. fltr. famb. fcheenen de fcherpte, die in 't ferum plaats hadde, dermaaten te verbeeteren, dat de jeukte langzaam afnam; zoo dat met op 'tlaast, niets dan een fmeering est ung. Nutrit. & Flavidul. om de korIten of rooven te doen fcheiden, noodig hadt,
ter volkomen herüelling der Lyders. Dat
opgemeld uitflag zig fpoedig weeder vertoonde, als voornoemd unguent te vroegtydig gebruikt wierdt, naa alvoorens de Acrimonia Seri vernietigd te hebben, is iets, 't welkik niet voor by kan te doen opmerken.
In de maanden %my en July, is een enkele ziekte, van onderfcheidene aart, wiens aan? teekening nauwlyks waardig, waargenoomen.
De gewoone galkoortfen, (zomwylen met kolyk- pynen vergezeld) deeden zig in Auguf-tusen September hier en elders op: deszelfs geneezing, volgei s ele reegelen der Geneeskunde, naar vereifch der byzondere onderwérpen toe gepast, wierd de ziekte fpoedig herfteld. Een braakmiddel, nogthans, in den beginne gegeeven, doet meer af, dan 3 daagen purgeeren. De maag word daar door ( niet alleen ) van den ballast ontlast; maar de .werking, van de daar op volgende toegediende ontbindende zuurachtige - laxeermiddelen, word door de fehuddende-losmaakende beweeging der buiks ingewanden, aanmerkelyk bevorderd. Ook
koomtwel Cviiseen yena fectio te pas, wanneer
in



ZhBèn te Hoh'ert.
95
in fterlce geitellen de hoofd en lendenpynen zwaai: zyn: in zwakke geftell-n, is op gemelde konftbewerking, als de ontlalting, door krampachtige fluiting, belet word, fomtyds van nut; waar in obk At fpir. niif. dulcis en Mindereri, met voordeel gegeeven wurden.
Het volgende geval, tien opmerking alzints ovei waardig, kan ik niet voorby , hitf nevens te laaten volgen.
Den 25 van laatstgemelde maand, wierd ik door een Vryfler geraadpltégc: haar tong was niet een galachtige korst overwogen; gepaart mer eenekwaade Imaak, walging, benauwdheid voor het hart en traagen ftöèlgang; verzeld van eene kleinen rasfe pols.
In deeze omftandigheid diende ik haar een braakmiddel toe; waar door zy eene groote meenigte galachtig ilym ontlafte. Mier op vertoon de zy my haar linker opperarm, die ik heevig ontltdokeii en in deszelfs midden met eene gangreneufe korst, ter groote van een dubbeltje, bezet vondt. Veiwonderd over dergelyk ver-
fchynzel; vroeg ik naar de oorzaak- Zy verk'aaide my oprechtelyk deeze te zullen zeggen, onder belofte van dit alles, omtrent haar Btoei gehcith te doen houden. Voor eenige daagen ( dus luid het verhaal ) bevond zy zig by haar Moei, die een eenige Dochter hadde, deeze was zy voorneemens, ( uit hoofdeter dier plaats grasfeérende kinde-r pokjes ) te doen inenten. Een Hee meeiter hadt haar, ten dien einde ftot bezorgt. De Moejverzogt met deszelfs Dochter haar te duen inenten, deeze konftbewerki'ig-, Werd door Laa- beiden ( door middel F 4 van



$6 JFaarntemingen omtrent de
van een wond met een fpeli gemaakt) verrigt Ten zelfden daage reytde zy weederom naar huis; en gevoJde reeds den volgende dag pyn ter plaatfe der inenting, den vierden dag, vei> toonde de eruptie zich in het aangezicht, 3 of 4 daagen laarer was 'er kermis op het boeren Dorp. Haar Broer veizogte haar daar meede ne vens hém naa toe te ryden, vrees voor ontdekking van opgemelde inenting, deedt haar befiuiten niet tegenftaande cie pokjes ( die zy onder den naam van uitflag verheelde) reeds in het aangezicht zich vertoonden, zyn verzoek in te willigen. Het weer was toen ten dagen koud en vochtig Bv haar te huis komst, wier. de zy door huivering, hitte en kooits aangetast, Den volgende dag waaren de pokjes verdweenen; en werd reeds de kenmerken eener galachtige ongefteldheid door my bevoorens gemeld gewaar.
Dit alles zette my in de verdere behandeling aanmerklyk igt by. De Gangreneufe korft aan de ontftoken opperarm was de plaats der voorige inenting. Ik appliceerde een verkoelende - wcckmaakende-pap uit baveren? gort in karnemelk gekookt; en diende haar Openende-verkoelende-buik ontladende middelen toe. Door 't gebruik deezes, nam de galachtige ongefteldheid van dag tot deg af j de ontfteeking dtr Oppe arm verminderde en de Gangreneufe Korft fcheide gelukkig: echter ontlafte de Zweer nog eenen langen tyd fen asnrrerklyke hoeveelheid fcherpe Etter waardoor deszelfs omtrek excTè'erde. Zoo' dat deLyderesfe (zenderdat.'er weederom een
' Erup.



Ziekten te Huivert*
97
Eiuptie cf één eenig pokje verfcheen)
eindelyk volkomen herftelde.
Den 14 Oclober, verzogte opgemelde Lyderesfe my , haar Broer eens te bezoeke n hy klaagde over vermoeidheid in de leeden, hoofd- en leudenpynen; benauwheid voor bet hart en walging; de tong was een weinig geelachtig beflagen en de p. Is vol en hard. Ik deedt den lyder een Ver.ce^eÜk\ het bloed vertoonde eene inflammatoire ongefteldheid. Verkoelende, openende, en b ikontlaften e middelen wierden hem toegediend. Den 3den dag vertoonde de Eruptie zig in het eerft op den rug, tusfchen de fcnouderbladen, vervolgens in 't aangezig , armen, handen, deyen, beenen en voeten, De pokjes waren van een goedaartige afgefonderde foort : alles ging voorlpoedig en hy wierd gelukkig herfteld.
Nauwlyks was opgemelde lyder herfteld, of een dienftjonge, ten zynen huize , werdongefield , en nadien zyn dienfl byna geëindigd was, werd hy zyne Ouders toegezonden Hy Ireeg de Pokjes , dezelve waren van eene goedaartig en afgezonderde foort : befmette 3 zyner Sufters en herflelden alle zonder eenige Geneeskundige hulp. —
Offchoon in ( ftober nqg een enkele Galkoorts geobferveert wierd : ftaaken in November en December de P.heumatique het hoofd weder op : en niet tegenftaande dezelve neg met 't Galachtige vermengt was namen de meefte derzelven, na maate 't Wmterfatzoen naderde, een inflammatoire natuur aan.
•F 5 Ader»



Waarnemingen omtrent de
Aderlatingen, refohentia, laxantia, gevolgt van zagte diaphoretica ( na vereifcht der omltandigheden) waren de voornaamfte remedien, ter herftelling van opgemelde ziekten.
Twee Vryfterspieegdenmy raad, wegens een Scrofukus uitflag, die de eene de vouw des Elleboogs, en de andere de hand ontfierde: verfcheiden hulpmiddelen door een ander Heelmeefter aangewend waren vruchteloos. Pocyers Uit de merc. daleis, julph. aur. ant. met eenige greinen r/iewi, volbragten de herftelling met behulp van t wig. nutrit, en flavedulum
Insgelyks heerfebten verfcheiden Verkoudheden, die by fterke geitellen, dooreen Ven* Sectio en het drinken van een aftrekzei van verzagtende borstkruiden met mtrum- en bv zwakkere door Flier-thee, eindigden
Ook heb ik, in de Rhtumatismus Chronkus my van pillen uit de fapo. renet., Gum. guajac, met ds /Uph. aur. ant., met vrucht bedient
Behalven opgemelde Ziektens, wierden noe door my fteöbferveert, de volgende:
I wee Lyders pleegden my raadt, weegens een heevige Jeukte; welke hen by eene vermeerderde warmte des Ligchaams, door de beweeg:ng Qf het bed ve:öorzaakt, dermaten kwelde, dat ze dikwerf by nagt 't bed ter ft.ihng dier jeukte, moesten verlaate ! Daar de fcherpte der vogten, door mv, aIs deszelfs oorzaak befchouwd vvierdt- diende ik hen eenige poeijers ex Merc. dalei' lülth mr. Antiman. Camphora, met eenige greinen
HJ ï°,e\ Door weIks Jangduurig gebruüÉ ze eindelyk herfteiden. - "
Eene



Ziekten te HoUvert.
05
Eene jeugdige vrouw, van een aandoenlyk en zwak zenuwgeftel, wandelde op zeekeren kouden dag, met eene haarer Medgezellinnen naa deZee-dyk, om de won erbaare vorming der ysfehortfen , van de vorst, door 't zeawater, in de Wadden, ie zien. Naauwlyks was ze t'huis^vaards gekeerd , of ze werdt door ftuipen der bovenüc leedematen aangetast; verzeld van flaauwtens met eenen klei* nen naauwlyks merkbaaren pols. Op het toedienen van eenigen Aniihyfteriqu.' droppelen, bedaarden wel di a opgemelde toevallen; maar verfcheenen fpoedig weetier. Een aderlating van fes oneen, deedt den pols voller en fterker worden- Het afgetapte bloed was dik en vertoonde op de zelfs oppervlakte eene rheumatique kotst. Do r het gebruik van een mengzel ex Rob. fimb., een weinig IMtriim, met de fpir. Minderen, en aq. Coïia, wierd de uitwaazeming herfteldteo de lyderesfe genas. Eene vrouw, byna 50 jaaren oud: wierd dikwerf door eene hartklopping gefokert; was daar by onrustig; verzeld met eenen rasfen tusfehenpofenden pols. Daar de lyderesfe aan eene Catarrhale koorts gelaboreert hadde, fchreef ik opgemeld toeval , aan een, zwak en aandoenlyk Ipter en fenuw - vezel, toe. Na haar eenigen Antihyfterique droppelen toegedient te hebben, liet ik haar, om de 2 uuren, een brok, ter groote v neene mufenaat noot, van ondergefchreeven Eïectuarium gebruiken : R. cort. peruvian. opt. S. P. Unc 1 rad. valerian. Jyhejlr. Unc * tarnt Martis Dr. % fyr. Cort. aurant. q. J. ut F% Eleft.
Door



ioo Waarnemingen omtrent de
Door welks gebruik, opgemeld toeval verminderde en de Lyderesfe eindelyk hcrftelde.
Een Vryfter. vezogt myn hulp, wegens eene p\nlyke aandoening, verzeld van eere zonderlyke beweeging (gelvk zy zich uitdrukte) m den Buik, welke van daar, na de keel opklom en eene krampagtige toefluking van de Larynx veroorzaakte. Opgemelde toevallen in den buik, wierden door my aan winden (doer veerkragteloosheid van 'tDarm-canaal) toegefchreeven Veelal eigen by hy/hrique ■vrouwen. Ter verlterkiög van dezelve,' diende ik haar, een Ekti ex Cort. peruvian opt., ral helenii, gentian., Cort. aur ant, met de fa' Martis en fyr. Merdh., toe. Door welks gebruik, gepaart met fraai water en melk, ze genas. * Een Jongeling van 18 jaaren pleegde my, wegens eenige val'ende-ziekachtige toevallen, raadt: zyn gebrekkige fpysverteen'ng, flym' achtige beflagene tong, dikwerf walgingen traagen ftoelgang; mitsgaders het bleekkleurig a ngezicht, gezwollen randen der bovenlip en neu<; onruftigen fla^p en verwyde oogappelen, deeden my vermoeden, dat opgemeld toeval, aan wormen ^zynen rorfprong verfchuldigd was.
Door 't toedienen van een Emeticum ex Jart. Emet. onlafte hy eene meenigte flym, neevens eenen langen ronden worm : vervolgens liet ik hem pillen, ex Japon, yenet., *um jifas. Foetid., Ahts, Ertr. amar., cum vürivl. rr.artis, gebruiken , waardoor eene groote meenigtewormei pet f>d°s geloost wierden; en de lyder, van opgemelde ziekte, bevrvdt wierdt.
Door



Ziekten te Hotoertt ïoï
Door het gebruik, van voornoemde pillen, genas ik insgelyks een Boer van eene lallige jeukte in \ inteJU ium rtüum, door aars-m:aden Veroorzaakt.
Daar de Berichten, van deezen aart, niet gedogen, meer dergelyke gevallen by te brengen, zy het my geoorloofd, den leergierigen 1 leelmeefter, ter leezing aan te pryzen, de fraaye werken des hceren Wytth en Michell, waar in hy, nopens de oorzaakén, den aart, kenmerken , voorbehoeding en geneezing, der zenuw-ziektens, uitmuntende ondenichting, bekomen ka'i.
V<.or en 'al eer ik eindige, vergunne men my fi--chti nog één geval meede te deelen: om hier dojr te toonen, dat 'er een zeer nauw verband is tusfeh n de Genees - eu HeelKunde; dat de laarfte in zeer veel gevallen, weinig of niets kan uitrichten zonder meede hulp der eerfte: dat men ook hierom, niet zeer gunftig kan denken over Heeimeefters, die voor het minst niet zoowel bedreeven zyn in de Geneeskunst, als de praóïioale ieerftellingen d er Weetenfchap, voorzoo verre zy teevens e- nige betrekking hebben op de oeffèning der Heelkunde. ■
Een Man , ruim 50 jaaren oud, pleegde iny. den 24 van Slachtmaand, raad: weegëns een ïi^te ontvelling aan de feheen, verzeld van eene roos chtige ontfteeking deezes Deels en fteekende pyn. Bovendien was de opperhuit in deszelfs omtrek, met veele blaasjens opgeheeven en met een dun fcherp vogt gevuldt. ik knipte alle blaasachtige verheevendhee"



loa Waarneemingen omtrent de
den door ontlafte liet inhoudend vo^t; en befmeerde deezen , neevens het loosaciuige- gedeelte des Btens, met urtg Nutriium.
Nauwlyks vi aaren 'er Y, daa^en verlopen, of het twee derden gedeelte des opgemclden deels, neevens de mg en zydelyke deelenvari den voet, waaren door de telkens opkomende blejnen ontveld , en ontlasten eene groote Hieenigte dun fcherp vogt.
Daar de icberpte in de vogthoop^dcs Lyders van my, als de oorfaak deezer toeneernende verergering befchouwd wierd: diende ik hem een deco.ï. ex rad. bardantte, liquirit •&, herb. agrimoniae en Flor.Jamb. toe, fchreef hem een verzurende Eetreegel voor: en dekte het ontvelde deel, met een pleifter, (die den Lyder alleen verdroeg) wiens z.imenftel ing. uit hoofde van het voordeel, die den Maaker daar van geniet^ atë nog geheim blyft: (maar naar myn inzien waarfchynlyk uit de lap calamih, bolus armerat, met een weinig Wafchen olyfoly beftaat) gepaa. t met eene horizontaale legging en volftrekfte rust van tóSf lydende deel.
Op deeze wyze, hadt ik het genoegen, dat de fcherp te der vogten wel haast geleem ga; het ontlafte vogt niet alleen lyviger werdt, maar wel dra in goeden Etter veranderde; zoo dat zig binnen korten tyd, oo verfcheiden plaatl'en huitftippen opdeeden, waar door deezeaanmerkelyke huidzweer, reeds den 14. December, volkomen gefloten was.
Ter meerder v rflerking van het Lidteeken liet ik by wyze van omQagen aq. Go-Aar dinog eenigen tyd bezigen.
De koude,'door den vorst veroorzaakt, die
op



Ziekten te Holwert. 103
op den 16 December inviel; maar den 15 deezer vry heevig was: deedt op gemeld deel andermaal roofachtig ontfteeken , verzeld van hier en daar kleine opkoomende blaasjes met een dun fcherp vogt gevuld en pynlyke, fteekingen.
De beltrooying van het lyienele deel met heC pulvis ad eryfipelas Mynzichv. ; neevens het aanhoudend gebruik van poeyers ex mere. dulci, fulph. aur antim. met eenige greinen Rheum, volbrachten de volkomene herftelling. —-
Aanmerking.
Opmerkelyk was het, dat wanneer de~ lyder, door het gebruik vau opgemeld DecoBum en poeyers, eene aanmerkelykejeukte om het geheeie lichaam (door de vermeerderde uitwaazemingvan de fcherpe roos-ftotfe) ontwaar wierd; hy akdan weinig hitte of fteeking aan het Been gevoelde. •
Uit het voorgaande Bericht, blykt derhalven, dat het grootfte getal ziektens, van eene rheumatique galachtige aart is geweest. De vogti^e weersgefteldheid ten toemalige tyden, waaren de voorfchikkende oorzaakén der zeiver ziektens.



-134
K O R T B E R IC I ï T
DER
ZIEKTEN
welke in het Jaar 1794 tn
M E P P E L
Geneerscfo hebben,
DOOR
B. W. VAN D £ S A N D E N. January.
"\/an den 1 tot den 3' hadden wy OZÖ. w nden met hekier weer en vorst. Den 4 W. wind met vorst en zeer dikke mi.«t. Van den 5 tot den 8 helder weer en vorst met O. wind. Den 9 was de wind W. met vorst en miftig weer. Den 10 Z. wind met dooy weer en mist Den ir en 12 was de wind ONO. met vorst en zwaare mist. Van den 13 tot den 20 hadden wy zagte W. wind, fret dooy weer. Den 2r en 22 was de wind O met veranderlyk weer. Van den 23 tot den 25 regen en'ftonn met W. wind. Vao den 26 tot den 29 ZW. wind met vorst en fneeuwjagt, terwyl de 30 en 31 de wind weder W was met mistig en regenachtig weer.
Niet



der Ziekten te Meppeï.
105
Niettegendaande hetflappe enveranderlyke weêr hadden wy deeze maand niet veele ziekten, bchalven verkoudheden, zinkingachtige zeere keelcn, rheumatique hpynen tn duizeJihgen. Nu en dan zag ik hardnekkige hoellen , vergezeld met een wit en papachtig beflag op de tong, fmakeloosheid en bedorven adem; uitwazemende middelen waren over het algemeen nadelig en verergerden de toevallen, terwyl ontladende middelen als Ipecac. en rhabarber deze hoeden geheel wegnamen.
In het midden der maand begonnen zich hier en claar peripneumonia&ipleuritides inflmiimatorio pituitofce te openbaaren, dezelve begonnen met een ligte drooge hoest en benaauwdheid, welke langzaam erger wierden, wanneer er koorts bykwam; de legging wierd zeer lastig en by zommigen onmogelyk, het aangezicht en de oogen wierden rood en opgezet, en by zommigen geduurig zuiver bloed opgehoest; door herhaalde aderlatingen, welke altyd een dik galachtig zwart bloed garen, veele emollierende dranken en verzagtende pappen te gelyk met de damp van warm water wierden eindelyk deze ziektens overwonnen.
Kinderen leden deze maand zeer veel aari Hulpen, het getal der geflorvenen daar aan beliep 6.
Hoe zeer de kinkhoest zich maar in enkele huisgezinnen meer vertoonde, overleden er deze marmd nog 2 kinderen aan.
Ge uurende de heldere koude dagen zagen wy by derke en volbloedige menfehen duizelingen en hoofdpynen j door tydige ade.rla.rio-G ges



ïo5 Kort Bericht
gen wierden in zulke gevallen beroertens voorgekoomen.
Aamborfïige Lieden leden deze maand geduurende het mifb'ge weer zeer veel. Er overleed een aan d-- tering.
Aan een vrouw van een zwak en teder geitel, welke eenigen tyd met wormen geplaagd was' gaf ik de Cortex Geofr. furinam. mee dat ge'volg, dat verfcheidene lange ronde wormen tegelyk met eene grootshoeveelheid flym' ntlast w erdrm, rer zelv-er tyd ontdekte ik dat er eenige leden van de kauwoerde worm ontlast waren; ilc diende haar aanfionds het middel van Noufiertoe, waar door ongeveer 40 ellen van de Lintworm uitgedreevcii wierden.
February.
V
\ an den 1 tot den 3 hadden wyZ. wind met helder weer. Den 4 en 5 was de wind ZO. met donker weêr en Hinkende dikke mist Deii 6 en 7 hadden wy helder weêr met vorst en O. wind. Van den 8 tot den t6 bleef d: wind behendig W. wayen , met veranderlyk donker regenachtig weêr en gedurige flormwinden. Den 17 en 18 hadden wy NO. wind met koude tegen, welke den 19 en 20 door vorst en helder weêr met O. wind wierd afgewisfeld. Van den 21 tot het einde der maand was de wind W. en NW. met veelvuldige regen en ftorm. 0 b
Deze maand gaf ons zee., weinige ziekten; ' 1 zom-



der Ziekten tt Meppel. 10?
zomtyds zag ik catarrhaL) hoeften vin dien aart, als in de voorgaande maand ook plaats hadden. Nu en dan fiam ik zinkingachtice zeere ketlen waar, welke meest al iets van het ontftekingacht ge hadden, en gewoonlyk eene kleine aderlating vorderden, waarna zy door uitwafemende en verdunnende middelen behandeld, fpoedig we,egenoomen wierden. Hier en daar begonnen zich in deze maand galachtige colyken te openbaaren , welke door buik ontlastende middelen als Ipeeac. en Rhabarb. het best tegen gegaan wierden; rheumatique pynen waren mede niet ongemeen: Atsthmatici leden in deze maand zeer veel, kinkhoest wierd deze maand niet meer waargenomen.
Maart.
"\^"an den i tot den 7 hadden wy meest ZO. Z.
en ZW. wind met zagt weêr en zonnefc'yn Den 8- Q. en ro was de wind beftendig 0.metn«gt vorst. Den n hadden wy weder Z. wind met regen Van den ia tot den 17 bleef de wind aanhoudend W. vergefeld met donker regenachtig en ftorm weêr. Den i3. 19 en 20 was de wind Z. en ZW. met aangenaam weêr. Opden 21 liep de wind O. en bleef tot den 2S beftendig uit dien hoek waajen, gaf ons helder weêr, nu en dan met nagt vorst vergezeld. Den 29 30 en 31 kreegen wy warm en groeizaam weêr terwyl wy Z. en ZW. wind hadden. Zeere keelen en rheumatique pynen beerfchten G 2 deze



ioS K^rt Bericht
dezemaand het meet, hier en daar zag 'x\fieu** riti'tcii eripneum»nia rhumatica, waar van de ve> zeilende koorts catan haal was; de bSé weging was meer belemmerd als de aücm"aalmg; een ^ kleine aderlating vond ik altyd dknllig^ooraf ' te laten gaan, waarna fpaanfche vliegen en ui-waafemende middelen de ziekte fpoedig weg* namen.
Aj ril.
"\ an den I tot den 4 was de wir;d % NW. met zeer goed wam,; weer. Van den 5 tot den 12 was de wind W. in den fiégmne met koude,' den 7 groeizame regen; van den 8 tot den 12 warm weêr. Den .3 èè 14 hadden wy O. wind met extra warm weêr, tekenende de Thermometer van Fharenheit des middag"; 72 gr. Den tj liep dé wnd N. met frisch weer eii '$ avonds donder Van den 16 tot den 19 was de wind NW. meteen heldere warmelugt. D: en 20 hadden wy met O. wind regen en donder. Van den 21 tot den 24 hadden wy meest N. en NO. winden met helder warm weêr. Den 25 en 26 veel regen met ZW. wind. Den 27 en 28 N. wind met heldere lugt', den 29 en 30 O, wind, met warmte.
Daar het weer gedurende de geheeie maand des daags meesren tyd zeer fchoon en buiten gewoon warm was/wierden velen door dekoude morgen en avond 1 gt van voorjaars kcortfen aar-getast, wuke meest al van een zink ing. . 1 ach-



der ZUkien te Meppsl. iccj
achtigen aa-t waren , met vervuiling 'der eerfte wegengepaart. Do koor.s begon gewoo'ilyk met eene b.'zetting eu plaatslyke pyn inde borst, welke eene kleine aderlating noodzakelyk deed worden, het bloed was. in de meefte gevallen een weinig ontdoken; in enkele gevallen, alwiar eene aderlating de. pyn niet geheel wegnam, deed een aangelegde fpaanfche vlieg pleifter dezelve fpoedig verdwynen, terwy! de overige toevallen Van walging, heilagen tong, beriaauwdheden &c daar na door braak en laxeermiddelen fpoedig wierden weggenomen, wanneer de ziekte gewooniyk door een overvloedig zweet eindigde»
Cholera en coHcce bil'ufx waren in deze maand vry algemeen, dezelve verdroegen in denbegth're gene fterke purgeermiddelen, zagte clyfteren en verdunnende middelen deden de pynen en geweldige bewegingen der ingewanden fpoedig bedaren, wanneer daarna door zagte ontlastende middelen de galachtige ziekte ftof gcmakkelyk wierd afgevoerd.
Peripneumonicz inflammatorh-biliojiz w'erden in deze maand ook nu en dan waargenomen , door aderlatingen en braakmiddelen genazen dezelve fpoedig.
Slymberoertens onder bejaarde lieden hadden geduurende dezen tyd plaats en wierden door aderlatingen en ontlastende middelen, waar door veel taaye flym wierd afgevoerd, meestal gelukkig genezen, Asthmstici leden buiten gewoon veel.
Een lyder, van elders herwaarts gekomen, laf zeer hevig ziek aan eene febris fcarlatina, Q 3 <tofi



IIO
Ktrt Bericht
dog had niets byzonders in baren loop, en op de gewoone wyze behandeld genas dezelve binnen 14 dagen, zonder dat de befmetting zig verder uitbreide.
Parotides onder de kinderen waren deze maand zeer algemeen. Twee overleden deze maand aan de tering.
Mey.
J3^na de pehele maand door was de wind W. en NW. Van den 1 tot den 9 hadden wy met W.^wind, [afwisfelend regenachtig en warm weêr. Den 10 en 11 ZZW. wind met warm weêr en regen. Den ii W. wind met regen. Van den 13 tot den 16 W. wind, met helder weêr en nagt vorst. Den 17 NO. wind met helder weêr. Van den ig tot het einde der maand W. en NW. winden, den meesten tyd met goed weêr, nu en dan regen.
De tpsfchenpozende koortfen waren meest galachtig, velen hadden de tekenen van febris biliufa, kwamen s'avonds met koude aan, eindigden met zweet; herhaalde braakmiddelen door purgeermiddelen gevolgd, bragten gewoonlyk een fpoedige genezing te weeg. Wanneer na genoegzame ontlastende middelen echter de aanvallen der koorts niet geheel ophielden, was het nodig de koorts bast aanftonds te geven, om eene weder inftorting voortekomen.
Zinkingachtige zere keelen meestal met gal-
ach«



der Ziekten te Meppel. ni
achcigeongefteldheid der ingewanden gepaard, waren deze maand zeer menigvuldig.
Jn een allerhevigst colyk, daar alle gewoone geneesmiddelen zonder veel vfugt aangewend ware :, deed een fpaanfche vüeg pladter op de buik aangelegd, uitneemend veel dienst.
Bloedvloejingen by vrouwen nam ik deze maand buiten gewoon veel waar, by twee van dezelven volgde een mis?-raam,
Barondes onder dc kinderen bleven nog zeer menigvuldig.
Juny.
\^an den i tot den 4 hadden wy N. wind. Van den 5 tot den 12 was de wind W. welke opden 13 en 14 O. waajde. Van den 15 tot den 19 N. en NW. wind. Den 20 O. Va» den 21 tot den 24 NNO. Den 25 en 26 ZW. Den 27 N. Den 28 29 en 30 O. - Deze gehele maand door hadden wy buiten gewoon warm weer, zo dat de Thermometer op onderfcheidene dagen te 2 uur na den middag ^poo^—p^o fondsen meesten tydwasdelugt droog en beider. Opden 7 een wsinig regen. Den°2o regen met donder en blikfem en den 25 fterke regen.
De febris bitiofa begon zig door de aam houdende warmte meer te openbaren. Na dat de zieken eeniee dagen geklaagd hadden over gebrek aan eetfuft, wierden zy door zwaare pyn in het hoofd, de rug en lenden aangeG 4 talt,



112
Kort Bericht
taft, vergezeld met benaauwdheid en drukking omtrent de h-rtkolk, walging, geele en flymige tong, afvviffelingen van koude en hitte, en hevige veimoeidheid in alle de leden. 'Wanneer in dezen toeftand een braakmiddel wierd toegediend en daarna zagte laxeermiddelen, namen dezelve door het ontlaften van veel' taaye fcherpe gal de ziekte meéftai in eens weg. Indien men echter deze ontlaftingen in den beginne verzuimde, wierd een gedeelte der galftof in het bloed opgenomen, waarna de koortfi?e aanvallen fterker wierden, vergezeld met een geele kleur in de huid, felle hette, hoog rood water, en een ondraaglyke pyn in de onderfte ledematen• veelen wierden in dezen toeftand door een geweldig .verzwakkende diarrhé aangevallen, waarby de tong rood en droog was. In deze gevallen, vooral wanneer er nog geen diarrhé plaats hud, deed een braakmiddel uitfteekende dienften, en .kwam de diarrhé meefttyds voor, ja zoras deed het dezelve op'iouden ; wanneer dus door de bjakihg veel galachtige ftoffen waren ontlaft, had ik veel nut vsn het toedienen van zuuren, als Tamarinde, Cremor tart. en diergelyken, met een weiiug tart. Emet. gemengd; waar door de buik opengehouden wierd en in weiri je da? en een goede crifrs wierd te weeg gebrast. Indien achter na een hoewel laat toegediend braakmide'elde rii.rrhé met groote zwakheid bleef aanhouden , vond ik veel nut by de arnica, deze ontbond dé taye ftof iri de ingewanden, maakte dtzüvc beweegl\k, verooriajky.e een vogtige cp beflr.gcne':on£, en gaf
ge*



der Ziekten te Meppel.
"3
.gelegenheid, dat de ziekteftof door zagfts emetic:i na boven en beneden ontlaft kon worden, waarna de Cort. peruv. niet fetpent, virginian. &c, de Lyders fpoedig tot vorige gezondheid bragten.
Galcoliqnen waren deze maand ook menigvuldig , ontftonden uit, eene ophoping van galftyffen in de eerfte wegen, en vorderden ontlaftende [middelen; het beft voldeden in deze gevallen de lj)eca:uanna en Rhabarbar, waar door de ftoffen naar boven en beneden ondaft wierden. Dezulken, aan welke zure ontladende middelen wierden toegediend, kregen meeit hevige krimpingen in de ingewanden , en zwire doorlqopen, welke geen verligtiug te weeg bragten,
farotides bleven nog vry algemeen in het begin der maand, tegen het einde der maand wierden dezelve weinig meer waargenomen.
£y 2 Kinderen hier uit Holland aangebragt, wieiden pokjes gezien, welke zeer goedaarrig waren, tn niets • byzonders in haren loop hadden. Een Jongeling overleed deze maand aan de tering.
July.
"V^an den 1 tct den %% hadden wy beftendig droog weêr, met felle zonnefchyn en wirmte; nut zelden zag ik op het warmfte van den dag de Thermometer van Fh-arenheit'tot 93 klimtoen ; de wind was gedurende dien tyd veranG $ d=r-



H'4
Kort Bericht
derlyk. Van den i tot den 3 was de wind W. Den 4 N. Wind. Den 5, 6 en 7 was de Wiad O. extra warm. Den o en 9 W: en NW. Wind. Van den 10 tot den 12 M.Wind.
Van den 13 tot den 17 was de Wind beftendig W. Den j8 en 19 hadden wy N. en NO. Winden. Van den 20 tot den m W. Den b3 was de Wind ZW. met regen en donder vergezeld. Den 24, 25,en26 ZW. Windmet regen. Den 27 en 28 hadden wy beftendig W. Wind, met ftormachtig weêr en regen. Den »9 W. Wind met goed weêr. Den 30 was de Wind ZO. met warm w^êr, waarop s'avonds zwaare donder en biikfem met ftortregen volgde. D:n 31 hadden wy weder W. Wind met aangenaam warm weêr.
In deze maand hadden wy weinige zieken, 'allen waren zy van een galachtigen aart. Galcoliqnen waren de meert heerfchende ziekten• - nu en dan wierden ook galachtige boorden waargenomen, dezen echter waren zeiden zeer hevig, en genazen meeft al door het toedienen van zagte dyfteeren en verdunnende dranken- terwyl eindelyk zagte denudcentia en anodyna het Ih'haam geheel tot ruft bragten.
De'Galcoliquen , welke door eene verzameling van Galftuffcn in de eerfte wegen wierden veroorzaakt, verderden ontlaftende middelen, als ïpecacuanha en Rhabarber, v aar door de ftoffen fpoedig naar boven en beneden onttelt wierden. Bittere Maagmiddelen met een weinig Rhabarber gemengd, beveiligden oebetitelde Lyders voor een nieuwen aanval.
De Kinderziekte, welke zich iade voorgaande



der Ziekten te Meppch
*#5
de maand had beginnen te openbaren, bleef
not> fporadice gj&ffeërèti; dezelve was van een t er % tèèén aart, eh had niets byzoniers in haren loop.
Op de fterf ïyft vond ik een kind , aan de kinderziekte overleden.
Augujlus.
XI
\ an den i tot den 6 hadden wy beftendir IV. wind, den i en 2 met aangenaam warm weêr, den 3 en 4 wind en regen* den 5 'smorden-rzware donderen blikfem, gevolgd van Itormwind en felle plasregen: den 6 goed weêr. Den 7 was de wind • verandetlyk , meeft Z. W. met weinige regen. D;n 8 en 9 was de wind N. en NO. me: veel wind. Van den 10 tot den 14 hadden wy meeft W. wind, met donker weêr. Op den 15 liep de wind O. en bleef tot den 19 O. verzeld met warmte, waarop den 19 's avonds feile donder en blikfem volgde met veel regen, terwyl de wind W. liep, en tot het einde der maand bleef aanhouden, den meeften tyd verzeld met goed weêr ; den 27 en 28 alleen hadden wy regenen ftorm, gelyk ook den 30 en 31 een weinig regen.
De galachtige ongefteldheid, welke zig in de beide jongftverlopene maanden had beginnen te vertonen, kreeg meer-en meer de overhand». Galkqlkjuen en boorden, .St. Anthoniesvuur, baftaard peripneumonien en Gaikoortfcn wierden veel waargenomen.
Bas*



lid - Kort Bericht
Badaard peripreurnonien, door de natte Jugt en koude avonden ve,oorz3akt, waren vaneen galagdgen aart,' hoe zeer zy het voorkomen hadden van een ware peripneumonie, dewyl er met de hoeft meeital een \o\,s pois en zware benaauwende ademhaling gepaard gingen. Aderlatingen bragten geen verlig ting toe, terwyl purgeermiddelen de bensauwdhe ..en de orgaan» vermeerderden ; de tong , welke in hét eerst zuiver •«as, wierd al fpoedig geel en de fmaak bitter: hier by kwam opgelpannenheid der maag , met gedurig? walginë. Braakmiddelen in deze omftandigheden tydig toegediend, or.-'a?fteden zo wel naar beneden als naar boven zeer veel galftoften, waardoor de ho>t en benauwdheden meeftentyds geheel wierden weggenomen.
Galkoortfen begonnen met de gewone toevallen van hoofdpyn, duiiV.ing, wa'ging, pyn in de lenden, benaauwdheder-, afwiffel-.ride koude en hitte, vuil tn geel heilagen tong , met een bittere fmaak, Door Ipecac: en d:a; na Rhabarber by tyds gebruikt wierden velen fpoedig gerezen: wanneer deze ontladend? middelen in den beginne verzuimd wierden, nmn de ziekte fpoedig toe, 'er kwamen yling, verzwakkende diarrhé, en by velen ftuiptrekkirgen by; in dezen toefr?nd was het nodig na genoegzame cntlïftingen de koert?l ast met campher en wyn toetediener?. waar door de meeften her/relden.
Hier en daar zag ik ook irtrnrrctcererde koort•fen , hoe zeer het hgbar.m genoeczar m gezuiverd was, was eehterde koorts! ast alleen niet in fr at dezelve wegteren:en. mrar vrwo-zfrlcte dikwtfi biukiVtrftoppingen en op'pirmfngen, Het
fel



der Ziekten te Mèppeh
"7
faï Ammoniuc en de Rhabarberby de koortsbast ge oegd voldeed in deze gevallen by uitftek.
Scorbutique zweren in de mond by kinderen wierden de ze maand menigvuHig waargenoomen, en waren meeft al met gal gepaard, breakmiddelen en openende Laxeermiddelen waren zeer dienftig; mondfpoelingen met fpir. falis deden m;de v^el nut
Dc Pokjes begonnen in deze maand meer algemeen te worden meeft alle lyders hadden onvermengde goede pokjes.'—Een kind van 2 jaren overleed aan dezelve.
Er ftierven deze maand 2 aan de tering.
J)en 1 en 2 hadden wy W. Wind, met goed weer. Den 3 en 4 veranderLke O. Wind m t regenachtig weer. Den 5 was de wnd W. met warmte, Van den 6 tot de.i 10", hadden wy beftendig O Wind; den meeft n tyd m t koud- en regenachtig w er. Van den 11 tot den 14 was d Wind W. en NW. met , oed weer, het welk tot den 18 b'eef aanr.ouden, me st met Z. O. wind n. Van den 19 tot het einde der maand, hadden wy me st ZW. W. en NW. winden, den 20 met ilormwi d en ftortreegen, den 21 veel reegen, d n ;23 en 24 veel reeg n met Biikfem en Donder: tor: het eind; der maand helderen koud.
Dg
September.



Kort Bericht
De Mafelen begonnen zich In het begin der maand me st onder de Kinderen fc openbaren, en namen daagiyks nleer en meerde overhand, zy waaren zeer f-ereegeld en eo daartig De zieken wierden een-t door alle tekenen van eene ligte verkoud.ei i aangeva'. len,we keby zommigen 4 5, of 6 dagen aanhielden , by anderen weederom v el langer wierd n waargenomen; de uir otting was meest al gereegeld, m t wein g koorts verzeld : 1 ersi openbaard n zich roode en w anig verheevene vlakken op het aangezicht en aan den hals, vergezeld met rood- en tr nnende oogen, het heldere zonneügt, en de fchyn van het vuur was onve draagtlyk voor de oogen, veroorzaakte fteekende pynen en vermeerderde de roodheid der oogen; een geringe- hoest ging algemeen met de zelve gepaarr. Oo len 2den dag was de uitflag over het g.. hëele lichaam algemeen, h lder rood ichvnende, terwyl meestal op den derden dag de uitflag zich reeds flaauwcr vertoonde, en de hoest fterker was; op den viei den dag verdWeénen alle toevallen gewocnelyk , de lyders bevonden zich wel en binnen weinige daf-en volgde eene gunftiee affchilvcring der huid. Uit foort van Mafelen vereiichte gerv.;e:z?.am geene geneesmiddelen, eene ruime toediening van warme verdunnende dranken, een goed dieet en matige warmte b agten fpoedig* de volkomen herftelling te weeg.
De pokjes-, welke zich deze maand meer epidemisch begonnen te vertoonen, waren zeer goedaartig en hadden meestal een "ulergunftigften loop. Een kind, het welkzamen-



der Ziekten te Meppel.
II?
vloeijende pokjes had, "die? reeds begonnen optedroogeri, en waarby zich in het geheeie beloop der ziekte geene nadelige toevallen vertoond . hadden, kreeg zeer onverwacht: eene hevige bezetting op de borst, verge^ zeld met ftuiptrekkingen, waaraan het binnen een half uur overleed; Een Meisje van ruim vyf jaaren , 't welk ik omtrent drie ja:ren te voren de pokjes had ingeënt, met dat gevolg,, dat de plaatfen der inenting behoorlyk aangedaan wierden door ontfleeking fuppuratie enz. ; op den ioden dag openbaarden zich genoegzaame pokkoorts, agtervolgi van eenige weinige pokjes, hier en daar over het lighaam uitbottende, waarvan echter geene tot behoorlyke fuppura-ie kwamen, uitgezondert eene pok, welke zich eenige dagen laater op den beneden arm vertoonde, ongeveer twee handen breed onder de _ plaatfen der inenting; hierom oordeelde ik het kind genoegzaam beveilgd tegen eene nieuwe pokziekte'. Dit zelfde kind wierd in deze maand door de ratuurlyke kinderziekte aangetast, kreeg difcrete pokjes, van een zeer goedaartig foort, vry menigvuldig-ver het gehele lighaam; de ziekte liep zeer regelmatig af, en het kind genas zonder " behulp van eenig wezenlyk geneesmiddel.
De koortfen , galachtige coliquen en boorden van de vorige maand bleven met dezelve toevallen aanhouden, en vereifchten eene gelyke behandeling.
, Hier en daar zagen wy by kinderen doorlopen , welke dikwyls met perfingen gepaart en bloedig waren. Bloed-



*20
Kort Bericht
B'oedvloejingen by vrouwen waren in deze maand menigvuldiger dan g -wooniyk.
Een meisjen van z jaaren en een zoontjen van 9 jaar.n overleden in deze maand aan de pokjes.
Twee ftierven er deze maand aan dc tering.
\^an den i tot den 4 hadden wy ze-er veranderlyke winden, met een donkere nevefagtige lngt. Van dan 5 tot een 10 was bewind meest W. met regen en ftorrriachtig weer. Den 8 en 9 vergezeld met ha'gelbüyen, Den 11 en 12 was de wind Z, met helder weer. Van den 13 tot den siö hadden wy O, en ZO. wind met zonnefchyn. Van den 17 tot den n ZZW. wind, den meesren tyd met goed weer; den 19 regen. Van den 22 tot den 25 hadden wy O wind, met goed weer, s'morgens zeer mistig. Den 26 NW. wind, met donkere higt. Van den 27 tot den 30 ZW, wind met regen e 1 ftormwind.n. Den 31 W. wind, droog en koud.
Het veranderlyke Weer gaf hier en daar ziektens, welke of outfleekingaciitig of van een rfteömatiquen aart waren. Roos, rheuiratique pvnen , heesheid en verkoudheden waren algemeen, waarby zich veele reekenen van een dik galachtig flym in de eerfte wegen, ah een witte beflagene tong, bittre inaak en dergelyke vertoonden; na het behoor-
0 tl ober.



itr Ziekt tn te Mtpptï, i±I
hoorlyk zuiveren der eerfte weegen, deden uitwaasfeming bevorderende middelen als Elix. guajac. yol.Puh. Hcv.&t: uitneemende dienften.
De pokjes, welke in de voorige maand reeds epidemisch hadden begonnen te grasfeeren, waren deze maand zeer algemeen, en offchoon dezelve in het begin der maand goedaartig warenj, ftierven er echter op net einde der maand, toen dezelve kwaadaartiger begonnen te worden, reedts 5 aan deze ziekte, waar van 3 Mans en 4 Vrouwen: als 3 van 1 tot 5 jaaren, 1 van 5 tot 10 jaaren* 1 van 25 tot 30 jaarea.
Ik had verfcheidene zieken aan goedaartige pokjes, welke allen regelmatig afliepen; by anderen was de uitbottings-koorts zeer hevig, vergezeld met braking, benaauwdheden, hoesten , niezen en tranende oogen •, gewoonlyk gefchiede de uitbotting by deze lyders zeer traag, en duurde eenige dagen, de pokjes waren klein, en vielen zeer ligt in. In deeze gevallen deed een tydig toegediend braakmiddel zeer voordelige uitwerking, terwyl fpoedig aangelegde fpaanfchevliegplaafters aan de beenen, en het gebruik van de fulph. aur. antim: een meer geregeld beloop der ziekte te weeg bragten.
Een kind van 5 jaren , hetwelk zeer weinige pokjes had, die regelmatig afliepen, kreeg op den tyd der uitbotting eene hevige neusbloeding , welke reeds 12 uuren geduurd had, toen ik by het zelve wierd geroepen; het kind, welk te voren zeer fterk en gezond 11 , wast



JZ2
Kon Btrkht
was geweeft, was door netverlies van zo veel bloed zeer verzwakt, ik liet aanfti nds fteekwieken in de beide neusgaten brengen, en gaf inwendig de fpir. yitr. met eene aanmerkelyke hoeveelheid koud water gemengd; hier door bedaarde de neusbloeding. Des anderendaags vertoonde zich over het geheeie lighaam petechieBy waar van zommigen aanmerkelyk groot waren, ik liet met hetgebiuik van deJpir vitr. aanhouden. Op den derden dag begon de neusbloedig op nieuws zeer hevig, terwyl het kind niet zeer ziek feheen, en de pokjes regelmatig afliepen; ik liet'wederom fteek wieken inet fpir. ritrioli nat gemaakt in de neusgaten brengen, waar door het bloeden fpoedig bedaarde. Op den 5de. dag der ziekte waren de blaauwe vlakken meeft allen verdweenen , het neusbloeden bleef geheel weg, het kind at matig , fliepvry geruft, en was binnen weinige dagen door het aanhoudend gebruik van de fpir. vitr. geheel weder herfteld.
De Mazelen waren nog al vry algemeen, de meeften waren goedhartig, en hadden de gewone toevallen van de vorige maand; anderen hadden veel pyn in de leden, brakingen en neusbloeding: —— wanneer ae mazelen in haar volle kragt waren, wasgewoonlyk deoogontfleeking en hoeft , het hevigft; meelbal verdweenen deze toevallen te gelyk met de ziekte. Verdunnende warme dranken , en zomtyds een eenvoudig aftrekzei van.vlierbloeuen bragt de ziekte-ftof genoegzaam naar buiten; zagte narcotica deden den hoeft bed1ren, terwyl ik in enkele gevallen tot bevordering der tx*
pc*



'ier Ziekten te Mtppeï. 123
petloratie er een weinig fulphur. aurat. antim. liet ondermengen.
Een Kind overleed deze maand aan de mazelen.
Er ftierven deze maand 4 aan de tering. Noyember.
"V^an den 1 tot den 4 hadden wy WZW*. wind, met regen en ftorm. Den 5 was de wind Z. met hevice ftormvvind en lesenvlaagen. Den 6, 7 eh 8 was de wind ZZO. met zonnefchyn Van den 9 tot den 12 hadden wy W. wind met veranderlyk weêr. Van den 13 tot den 16 was de wind NW. met aanhoii* dende regen. Den 17 liep de wind naar hec Ooften, en bleef in die hoek tot den 24. Van den 17 tot den 20 met vorft en helder weêr j den 21, 22 en 23 mifti?, Van den 24 tot den 2(5 W. wind met mift en regenagtig weêr, Van den 27 tot het einde der maand was de vind ZW. en W. met afuisfelend helder weêr en regenbuyen.
De Mazelen bleven deze mnand fporadiee prasfeeren, varen zeer goedaartig, allen herftelden er van.
De Pokjes wierden meer en meer algemeen, en waren minder gimfttg als in de vörigé maand; de uitbottingskoorrs was geuöonlyk; zeer matig, de pokjes kwamen zeer langzaam op en bleven veel al lans neergedrukt; wareii 3edigs of met een dun fcherp vogt gevuld,
L a* ié



ï«4 Kort Bericht
de po's klein ; gewoonlyk ging er éehe be» naauwende koelt en fchorheid mede gepaart; welke toévallen met het opklimmen der ziekte vermeerderden; by zommigen was de zwelling aanmerkelyk, by anderen zeer gering; by enkelden had eene overvloedige kwyling plaats, het geen meeft ,akyd een gunftig teken was. De blaafen opgedroogd of afgewreeven zynde, wierd de huid in korte ogenblikken droog en hard, en na weinige uuren bruin : velen ftierven op of omtrent den 13de dag; by ïnr« deren droogden de pokjes geheel op, terwyl ër echter brand en hitte der huid, kortademigheid en kleine pols, dorft en droogte der mond overbleeven , en offchoon de kragten al cenigznts vermeerderden, ftiervennogtans zommigen cnverwagts op of na den aoften dag met ftuipen, wanneer zich by deZe pokjes een diarrhé voegde , ftierven de meeften fpoedig. De koortsbaft en zuuren deden in deze pokjes
nadeel. Työig aangelegde fpaanfche vlie-
genaan debeenen,antint.m'dicin ,fulph. antim. aurat. en Campkr waren zeer voordelig.
Ik wierd in deze maknd by ten elfjarige Lyder geroepen , welke variola pitec/.ialeshzd ; op den 4den dag der ziekte waren reeds groote purpere vlakken boven de oogleden, het gehele lighaam bedekt met paarfche vlakken, waar van zommigen aanmerklyk groot waren; .een menigte dun bloed liep uit de neus en mond'» de ademhaling was zeer belemmerd, de borft vol en reutelende, de pols zeer fnel an zwak , de lyder waterde by aanhoudenheid Moed ju dé 'pokjes waren niet zëer menigvuldig. * • Niet-



der Ziekten te Meppel.
125
tegenftaande het fpoedig aanwenden van nodige hulpmiddelen als 'cort., fpir.vitr., Carnph. cyc. overleed de Jongeling de volgenden dag reedts.
Aan de Pokjes ftierven deze maand 7 Mans, 7 Vrouwen, waar van 9 van 1 tot 5 jaar. 3 van 5 tot 10 jaar. 1 van 25 tot 30 jaar. 1 van 30 tot 35.
Voor het overige hadden wy deze maand weinig ziektens, hier en daar wierden catarrhale vloeijingen, oog- en keels ontfteekingen, verkouwdheden en diergelyke waargenomen , welke op de gewone wyze behandeld fpoedig wierden weggenomen.
Er overleed deze maand 1 aan de teering,
XI
V an den 1 tot den 4hadden wy ZZW. wind, den 3 en 4 met helder weêr. Van den 5 tot den 28 hadden wy meeft beftendig O. wind, nu en dan wat naar het Zuiden hellende. Den 5 en 6 met vorft; den 7 zware mift en dooy. Van den 8 tot den 11 helder met vorft, dog 's morgens meeft miftig weêr. Van den t2 tot den 15 donker weêr. Den 16 begon de vorft ftrenger te worden met helder weêr. Den 24 de felfte vorft, 5 graden boven o. des morgens te 8 uuren. Deh 25 en 27 fneeuw met fterke wind. Den 28 'savonds veranderde de wind en liep W. tot den 30, vergezeld met dcoy ueêr. Den 31 was de wind weder O. met vorit en dikke mift.
H 3 Ia
December.
In



2ïf5 * Kort Bericht 1
In enkele huisgezinnen wierden de Mazelen nog waar genomen.
De Pokjes bleven nog even menigvuldig aanhouden, en waren over het algemeen van denzelven aart als in de voorgaande maand. IS Overleden aan dezelven, 3Mans, 12Vrouwen, waar van 1 beneden 1 jiar, 9 van itot 5 jaar, 3 van 5 tot ro , 2 van 25 tot 30 jaar.
De ziektens waren wyders deze maand meeft zinkingagtig; verkoudheden, rheumatique pynen, diarihéen waren de meeft heerfchende ongefteldheden Asthmatici hadden deze maand veel te lyden , vooral gedurende het roiftige weêr. Vele menfehen hadden gedurende de koudfte dagen een holle kramp"gtige hoeft, we'ke zeer hardnekkig was.
LYST



der Ziekten te Meppel. 127
L T S T
DER GESTORVENEN EN GEBORENEN IN M E P P E Lt in den Juare 1794.
Totaal 138.
in.
H* KORT
Gejïorven. Geboren!
Janmry - - ij. - - - 9.
February - 5. - - - 9.
Maarc - 4. - t - 6.
April . <5. - - - 4.
May - 8. - - - ir.
Juny - ir. - - - 8.
July - 8. - - - 10.
Auguftus - 8. - * - 14*
September - 13. - - - iq,
O£tober - 17. - - - 7.
November 24. - - - 9*
December- - 20. 14.



25,9
KORT VERMAAL
der in het najaar voorgekomene Ziektens by het Regiment
HOLLANDSCHE GARDES TE VOET,
door J. C. A. GENOUX.
J~Jet Volk vanvoorfz. Regiment door de fa? tigucs der Campagne afgemat, door het fiegte en dikwils geheel ontbterende voedzel, gedurige bivouaqueringen, bloodgefteld aan de uitwerking eener guure, dan warme, dan excesüve koude en natte b<ht, het leggen op eenen moerasfigen natten grond, de meeften tyd zonder ifroo en dikwils" zonder eenige andere bedekking als hunne eigen korte rokken, moed: natuurlyker wyze het zo veel te meer aan kwaadaartige en zonderlinge ziektens onderheevig doen zyn: terwyl alle deeze bovengemelde gelegenheids oorzaakén zaamenvloeiden.
De flimrte hier van vertoonde zig in de maanden September en.Oéiober te Beek by Breda, -en nog meer in 'tCampemcnt binnen de linien van Waspik; op de hevigfte en aanhoudende Ro'koortieti by Ikedtzcer gemeen, volgde te tPdspikeëm zoort van Diarrhcea dyfenterica x die by veele fubjeélen een eifeétive Dyfenteria wierd; eater door de gewuone béélnuddelen zeer fpoedig weer betitelde, voomaamemlyk als hun na behoolykj gébruik der eyacuantia des avonds ,-*en« geringe dufis opium met ipxacoan/t., om de l* '"'' "" Uit i



der Ziektens W£
iritwaasfeming te herftellen, toegedient wierd."
Kort voor het veranderen deeees Campements in een Cantonnenient der omleggende dorpen , vertoonde zig eene andere heerlchende Ziekte s die jegens haaren zonderbaaren aa;t en verfchynzelen meer opmerkzaamheid dan de voorgaande verdiende. De Lyders hier van overvallen , waren niet alleen eenige zeer robuften en fanguinairen als meer zulke die vaneen phlegmatikeen fwakke Conftitutié waren, zo veel ik hebbe konnen bemerken, zulke die in 't voorjaar met ifterus, bezogt geweest, en in 'tnajaar, van de toen heerfchende DiarrAcca waren bevryd geT bleeven.
Deze ziekte die men met de naam van galachtige catarhale Zenuw Koorts zoude kunnen beftempelen, vertoonde zig door eene hevige-prikkelinge in de neus, verzeld met zwaars hoofdpyn, dommelinge en fuyfen, ot brommen in de ooren (by robufte Lyders vond zig hier by ook wel eene, egter niet zeer hevige pyn in de rechter zyde, onder de korte ribben, een vollen en harden pols, het uit do ader gelaten blned van zulk een lyder, was z?er goed gemengd , van goede couleur en fcheiding: de fiegte gevolgen echter van dezelatingen, waar door de kragten, der lyders dadelyfc verminderden , de fmerc vermeerderde, en de geheeie Joop zyner Ziekte hardnekkiger wierd, deeden my in *t vervolg ten eene maale van deze methode afzien ) de tong was wit toch weinig aangeü igen, de fmaak goed, of fchoon iby eenigen bitter ( gegeven e emttioa in ciit laatfte geval H 5 vatf



IjO 'Kort ver kaal
ren van weinig uitwerkzel en geen nut, maar wel van dat kwade gevolg, om ds weinige krachten der lyders genoegzaam geheel te doen ver. liezen): Gewoonlvk 3, en by andere meer phlegmatike Lyders ook wel 12 uuren na deze eerfte verfchynfelen, verdween deze laftige krib-, belinge in de neus, plaats makende aan eene doorgaans geele, by eenige citroen, by andere meer oranje kleurige verw des Veis; het wit <ler Oogen behield, ( hetzelve wierd zomtyds wel iets blauwer,) gedurende den loop der ziekte deszelfs natuurlyke couleur ; te gelyker tyd wierden de tong en lippen kool zwart, hard,geklooveu, een zeer ftinkende en heete adem volgde, verfeld van eene convulfive bewe« ging aller hals en dikwilsook gezigt fpierenender tong; de lyders klaagden nooit over dorst, veele ■weigerden zelfs om te drinken, egter zonder affchuw daar voor te toonen, het geheeie' vel wierd •na weinige uuren brandend hard, droog enruuw, gewoonlyk begon 's anderdaags reeds de bovenhuit zig afte fchobben, egter zonder eenige uitwaasfeming.
De pols was van 't begin der ziekte tot dit tydftip en verder zeer irregulier, klein, gefpannen,niet zeer fchielyk, enintermitteerde zomtyds wel tot 12 a 14 H agen
De ftoelgangen waren met den eerften aanvang deezer ziekte zwart en geheel ftinkend, veranderden egter met de kouleur des veis en wierden grauwachtig en minder ft nkend.
Van het begin tot 't einde der ziekte behielden de lyders 'tvrye gebruik haareroverige Ie-* den. beraalven dat der tong en. fnraak,die uit hoof-



iet Ziektens &c. " 33 f
den der monddroogte en convulfiva bevvegingingen der habfpieren zeer gebrekkig wierd, de eetlust b'eef hun min of meer by; echter wierden zy om dezelve oorzaak in het nutt;gen van eenige fpys zeer gehindert; alle behielden het volle gebruik huns verftands, behalven eenige weinigen die op 't einde zeer zwak wierden , en vervielen in een coma mgil & delirium tranquillum; De bynagelyktydige to* taaie doofheid, (het eerfte zekere kenteeken hunner aanftaande herftelling ~) deed hun binnen weinige dagen deezen ftaat met die van bewuft zyn en vermindering huns lyden verwisfelen.
Daar de genefing deczer ziekte eenen byzonderen amdagt op het temperament en cor'! poreele gefteltenisfe van ieder individu vereifchte, en dus ook kleine veranderingen in de keus enhetgebruik der geneesmiddelen noodzaken ]yk werd: zo zy het my geoorloofd hier alleen bytevoegen, het geene ik in 't algemeen als refultaat aangeven kan.
Daar alle evacuantia, zo als reeds gezegti*» een2 nadeelige uitwerking voortbragten, zo was alles van zagt oplosfende , zweetdryvende, krampftillende en tevens fterkende middelen te verwagten: dit deeden dan in he: eerfte tydftip v •Imaakt wel de Liquor digestiv. Boerh.: in het tweeden , dezelve met ecu zwak Deco&. cort. c fcrpentar. en Jal fuocini « waarby s'avonds gewoonlyk een kaus'us van fpir. Minder, camph. en Laud. Liq. met voortreffelyk fucces gegeven wierd. By een verregaande zwakte en coma vigil difid voorfz.



%»t Kort ver hal
'DecoiJ. met vermeerderde do fis van fal fuccini cnCamph., verzeld met Feficat. en afwasfchingen van het Vel met wyn azyn en water van elk evenveel, en laauwwirmgebruykt,ogen» fchynlyke beteringe bewerken.
Voor ordinairen drank wierd water, zuiker en azyn lauwwarm toegediend, de geene die den fpir. vitriol. neemen wilden, geneesden fchielyker; tusfchen beide, toch meer by 't einde der ziekte gaf men goede rhyn wyn met water. Den dikwils haperende afgang wierd door verwekende Lavementen onderhouden , by, groote zwakte, geftremder afgang en buikpynen, verzeld met meteorisinvt maakte een caiaplasma van cort. grosf. met flor. Cham. in roode wyn gekookt en op de maag gelegd, als ook een Lavement van Cham. met Mofoh. aanftonds verzagting.
By deze Dehandeliiig openbaarde zig gewoonlykopde vyfded:'g, by eenigen, i of 2 dagen later een totaale doofheid , het vel begon weeker te worden, de tong eenigzints vogtigc r , de oogen traanend , de pols wierd weeker, gelyker en voller, de tong vogtig en minder zwart, de adem vogtiger en minder heet, de fiaap gerufter en aanhoudender, de urin, voorheen klaar en ligtgeel, wierd nu bruinagtig en troubel, tevens fterk van reuk, gewoonlyk 12 uuren laater volgde een zeer fterke klevige, zwavelagrig ruikende crkique 2 weet, die 12 en meer uuren aanhield, tn waar door allengs alle toevallen verdweenen. Zagte, zuure en uitvoerende middelen
volr



\a*er Zitkttns éW* 13$
Voleinden dan de kuur, enherftelden den Lyder ten eenemaalen, dog langzaam.
Diet-t fouten veranderden dikwils, of veelmeer vertraagden en verflrmmerden den loop deezer ziekte. In dit geval deeden volgens indicatie, emetica enz. goede uitwerkingen.
EINDE.