ié REDEVOERINGEN OVER DE EUANGELleN.
En dit deed hy, gelyk op een andere plaets blyken zal, omdat pstrus een van deze twee was.
De verfchillen der Euangelisten zyn doorgaens gefchied om eene blykbaere reden. Maer ons tegenwoordig onderzoek bepaelt zich tot de oirzaek hunner overeenltemminge.
DER-



D E R D E
REDEVOERING.
VYFDE AFDEELING.
Befluit, uit de vorige vergelykingen getrokken, en bevestigd met eenige andere bedenkingen.
Jr[et ftae my dan vry, te vragen, hoe wy reden zullen geven voor deze naeuwkeurige overeenftemming der Euangelisten op zoo veele plaetfen ? Zullen wy die toefchryven aen louter toeval, of aen noodzaeklykheit, of aen den Godlyken invloed?
§. i. Zy kan met geen den minften zweem van waerfchynlykheit worden toegekend aen het geval, zelfs niet in de opgave der Redevoeringen van onzen Zaligmaker. Men befchouwe , zoo men wil, de Euangelisten hier eens als vertaelders. Het overzetten van Hechts eenige weinige volzinnen in eene andere tael zal zelden door twee perfoonen volkomen gelyk gefchiedem Hier van kan onze gemeene [Engelfche] Overzetting ten bewyze dienen, die in het venalen van ftrikt de zelfde woorden by Mattheus en Markus dus verfchilt (<z):
Markus
O) Ik hebbe hier het volgende voorbeeld uit de Engelfche Overzetting behouden, zynde misfchien zoo lterk, als 'er een te vinden is; ook was zulks in onze Nederduitfche Overzetting, als meer door de zelfde hand of handen uitgevoerd, minder mogelyk, of eerder te vermyden. Vertaelder, F 4



88 , REDEVOERINGEN OVER DE
Markus XII, 38, 39. Lukas XX, 46.
Welke beminnen 'te gaen in Welke begeeren te wande> lang gewaed , len in lange kleederen, en de groetenisfén bemin- en de groetingen beminnen nen op de markt-plaetfen. op de markten. en de voornaemftegtf/?0<?/- en de hoogde gefloelten in ten in de Synagogen, en de de Synagogen, en de voorhovende plaetfen by de naemfte plaetfen by de maeltyden maeltyden
De twee vertalingen van dezen korten en klaeren volzin heeft zeven verfcheidenheden. Het Hebreeuwsch of Syrisch, waer in onze Heiland zyne lesfen uitfprak, was een tael van geheel ongelyken aert met het Grieksch, waer in de Euangelisten de zelve verhalen; gelyk Jofephus, eeo bevoegd Rechter van beide, te kennen geeft (a). Dit vermeerdert de onwaerfchynlykheit, dat de Overzettingen van verfchillende handen ten ftiplïen zouden faemenftemmen by den eenen en anderen. Maer waerlyk de Euangelisten vertaelden de Redevoeringen en gezegden van Christus geenzins als uit een boek, 't welk vóór hun lag. Zyne redevoeringen waren uitgebreid; en moesten, of verkort worden t of men moest 'er eenige gedeelten uitkiezen. En nochtans, 't zy ze een kort begrip geven van het geheel, 'tzy ze byzondere plaetfen uitkiezen, daer is evenwel dikwyls een volkomen overeenkomst onder hen.
Het zelfde houdt fteek in de gefchiedenis zyner bedryven. De daden van Godvrucht, en de wel-
da-
(«) Voorreden voor zyne oudheden.



eu an ge li ë n LIL red. afd. V. 89
dadige wonderwerken , door Hem gedaen , waren alle eewigtigi en ieder omftandigheit, welke daer mee gepaerd ging, het merk en kenteken van Godlykheit dragende, was eener eeuwige gedachtemsle waerdi». Evenwel vinden wy een algemeene eenpario-hek by de drie eerfte Euangelisten in het verhaefvan de zelfde wonderwerken enbedryven, en dikwvls, by twee van hun, of eene befchryving oi een achterlaten van juist de zelfde byzonderhcden. In een zoo ruim veld moesten zy hunnen wandel bekorten; maer dan is het geheel onwaerfchynlyk, dat zy zoo by herhaling en in zeer kiefche ftukken zoo volkomen in elkanders voetftappen zouden getreden zyn by louter toeval.
§ 2. Zy waren niet gedrongen tot deze overeenkomst 'door eene noodzaeklykheit, veroirzaekt door de wetten der waerheit. Het is klaer, dat de Redevoeringen van onzen Zaligmaker hen niet zoo volftrekt bepaelden; naerdien eene der plegtigfte en gewigtigfte zelfs eenigermate verfchillende door hun wordt voorgedragen. In de Inftelling van het Avondmael (a) zyn de woorden, die Mattheus en Markus vertalen: Dit is myn bloed des Nieuwen Verbonds, by Lukas en Paulus overgezet: Deze drinkbeker is het Nieuwe Verbond in mynen bloede. Daer by Lukas ftaet, myn lichaem voor u gegeven, ftaet by Paulus, myn lichaem voor u gebroken; 't geen lefus by Mattheus noemt het Koningryk van mynen Vader , geeft Hy by Markus den naem van het Koningryk van god. Daer nu ieder dezer gewyde Schryvers, buiten allen twyfel, de meening van
CHR.1S-
(fl) Zie Mattheus XXVI, 28. Markus XIV, 24- i4* jto/XXII, 20. 1 Korinth. XI, 25.
* 5



£0 REDEVOERINGEN OVER DE
ciiristus getrouw voorftelde , zien wy, dat zulks naer waerheit kon gefchieden met verfchillende bewoordingen, of in eene verfchillende fchikkine van de zelfde woorden.
Zyne redekavelingen lieten ook fomtyds eene verichtllcnde rangfchikking toe ; immers de orde, m welke twee volzinnen, of de verfcheidene leden van den zelfden volzin, voorkomen by Mattheus, wordt op verfcheidene plaetfen omgekeerd door Markus.
En wat zyne bedryven betreft; fchoon de meest gewigtige deelen van 't geen zy hadden te verhalen hun aendacht vorderden , daer was nochtans geen zoo veel meer treffende nadruk in zeker juist getal , of in zekere rangfchikking van bykomende omftandigheden , dat zulks hunne gedachten, volftrekt en by uitfluiting van andere, tot deze bepalen moest. Dit is klaer uit voorbeelden van het tegendeel De eene Euangelist is fomtyds naeuwkeurig, waer de ander zeer beknopt is, en befchryft, 'tgeen de andere voorbygaet.
g. 3. Indien de overeenkomst, waer vanikfpreke, niet noodzaeklyk was om den wille der waerheit, fchynt het reeds uitgemaekt, dat zy ook niet is toetefchryven aen de onmiddelyke werking des Hemels. De Heilige Geest heiligde hunne harten door een levendig en krachtig bezef van geestlyke dingen; verlichtte hunne verftanden tot eene juifte kennis der waerheit; en begiftigde hen met wysheit, om het leven van Christus te befchryven op eene wyze, waerdig aen het onderweip, en gepast voor hun verfcheidene oogmerken. En deze gaven, welke de natuurlyke vermogens der ziele verhevener maekten, zonder dezelve te vernietigen, waren wel gefchikt, om waerheit en gepastheit voortte-



EÜANGELïëN. III. RED. AFD. V. §5
tebrengen, maer niet het eigenlyke en waere wezen der verhaelen zelve (a).
Dit evenwel , indien de Heilige Geest hief van de oirzaek was, moet veroirzaekc zyn door zo veele byzondere werkingen van zynen allesoverheerfchenden invloed. Maer de fchriftuurlyke getuigenisfen omtrent de handelwyze der Voorzienigheid leeren ons, dat de Hemel alleen in zoo verre tusfchen beide komt en buitengemeene hulpverleent, als noodzaeklyk is. De Engel, door wiens glans Petrus werd omfchenen in de gevangenisfe, die zyne ketenen deed afvallen, en hem geleidde door die gevaeren en hinderpaelen, welke geen menschlyke bekwaeraheitkonte boven komen, liet hem zeiven zynen weg vervorderen, toen zyn eigen oordeel hem genoeg beftuuren kon (b). En op de zelfde wyze mogen wy denken, dat de verlichtende Geest, welke de Euangelisten , als 't ware , by de hand nam, om hen, zuiver van alle dolingen, te geleiden in alle waerheit, hen overliet aen de beoefening dier heblyke wysheit, welke Hy hun gegeven had, overal daer deze een genoegzaem geleide verfchafte; zoo als hec geval fchynt geweest te zyn in de volgende en meeer foortgelyke voorbeelden.
Mattheus, Markus, en Lukas (c) noemen de zin* nebeeldige gefprekken van onzen Heere onveranderlyk gelykenissen , zelfs die , welke vallen onder het gemeenere denkbeeld van fpreuken; maer Jo~
an-
t» Men leze ten dezen aenzien de uitmuntende Verhandeling van doddridge over de Godlyke Ingeving van het Nieuwen Verbond, in zyn Huis - uitlegger, derde Deels, vierde Stuk, lladz. 901 enz. der Nederduitfche Vertalinge.
(6) Handel. XII, 6-10.
(e) Men raedplege den Grondtekst by Lukas IV, 53.



92 REDEVOERINGEN OVER DE
annes noemt dezelve even beftentigfpreuken* zelft daer de naem van gelykenis [en wel zoo gepast zou fchynen, indien wy 'er eenig onderfcheid in moesten (teilen (a).
Mattheus en Lukas verhalen even de zelfde byzonderheden van des Heilands verzoeking in de woestyne , maer plaetfen die niet in de zelfde orde (i). In welke gevallen het inderdaed waerl'chynlyker is, dat dezelve aen hunne eigen verkiezing werden overgelaten, dan te onderftelien, dat zy oneenparig onderricht waren, wanneer 'er eenige meerdere voortreflykheit was in de eene of andere wyze van uitdrukking of rangfchikking; of, wanneer de eene en andere geheel onverfchillig waren, dat 'erdan eene beftuuring des Hemels plaets zou gehad hebben, daer dezelve niet nodig was.
Dit is overeenkomftig met de gevoelens van geleerde en oordeelkundige Godgeleerden en Uitleggers (c), die, zonder eenige zucht of oogmerk,
om
(a) Men zie den Grondtekst in Joannes X, 6.
(b) Mattheus IV, i-ii. Lukas IV , 1-12.
(e) Lowth's Viv.dication of the Divine Authority and Infpiration of the Old and New Testament, ide Edit. Ch. I. p. 34.
Atterbury's Sermonsi wall's Critical Notes of the New Tefi. cnjoan. VI, 19. p. 96. Twell's Vindication of St. Matthew's Gospel, p. 43. Acrtsbisfchop secker's Sermons vol. VI. Serm. I, on 2 Thimotheus III, 16, 17. p. 6. Witsii MiscellaneaSacraL. I. C. XXII. §. 19. Beausobre en l'enfant algemeene Voorreden, hokbery's fermons p. 182, 252. Oxford 1774- De Ingeving der Heilige Schriften wordt in ftrmon VII, VIII en IX-, behandeld met groote naeuwkeurigheit door dezen waerdigen Schryver, welke, by alle, die hem kenden, zoo zeer geliefd wordt om de aengenaeme-eenvouwigheit zyner zeden, als bewonderd om de kracht en klaer-' heit zyner redevoeringen.



lO© REDEVOERINGEN OVER DE
Zy heeft gedaen , V geen zy kon; zy is voor gekomen om myn lichaem te zalven (tot eene voorbereidingen ter begraeffenisfe.
Voorwaer zegge ik u: alwaer dit Euangelie gepredikt zal worden in de geheele werelt, (daer) zal ook tot haer er gedacht enisfe gefproken worden van 't geen zy gedaen heeft.
En Judas Iscarioth, een van de twaelven, ging henen tot de Overpriesters, op dat hy Hem hun zou overleveren.
Joannes XII, i—8.
Jesus dan kwam zes dagen voor het Pafcha te Bethaniën, daer Lazarus was, die geflorven was geweest , welken Hy opgewekt had uit den dood.
Zy bereidden Hem dan aldaer een avondmael, tn Matt'ha diende , en Lazarus was een van de geene, die met Hem aenzaten.
Maria dan, genomen hebbende een pond zalve van onvervalschte zeer kostlyke Nardus, heeft de voeten van Jefus gezalfd, en met haer hair zyne voeten afgedroogd, en het huis werd vervuld van den reuk der zalve.
Zoo zeide dan een van zyne discipelen , (namelyk) Judas Simon's iscarioch , die Hem verraden
zou.
IVterom is deze zalve niet verkocht voor drie honderd penningen, en den armen gegeven?
En dit zei hy, niet omdat hy ^bezorgd was voor den armen, maer om dat hy een dief was, en had de beurs, en droeg het geen gegeven werd.
Je sus dan zei: laet af van haer-, zy' heeft dit bcwaerd tegen den dag myner begraeffenisfe.
Want de armen hebt gy lieden altyd met u, maer my hebt gy niet altyd. Eeni-



EUANGELieN. III. RED. afd. V. 101
Eenige Schynftrydigheden in dit verhael met het voorgaende hebben een gefchil voortgebracht: Of ze beide niet dan al betreklyk zyn tot hetzelfde bedryf.? Doch de Vrouw, by Mattheus en Markus vermeld, deed meer dan het uitftorten der zalve op het hoofd van cmristus , gelyk Hy zelve getuigt: Zy is voorgekomen, om myn lichaem te zalven ter begraeffenisfe. Maria deed ook meer dan zalven, en de voeten van Jefus met haer hair afdroogen, gelyk Joannes te kennen geeft, wanneer hy elders zegt ( a ) : Het was die Maria, welke den heere zalfde, en zyne voeten met haer hair afdroogde. Immers die tusfchenrede achte ik, dat gefchikt was, om zyn bericht faem te knoopen met dat der andere Euangelisten, en geeft te kennen, dat Maria het lichaem zoo wel als de voeten van onzen Heiland zalfde. De Euangelisten verhalen van wederzyden, dat dit gebeurde in Bethaniën; zy noemen de koftelyke zalfolie met den naem van l\ardus, en begrooten de waerde daer van op driehonderd penningen. Zy gewagen van de zelfde morringen over de vermeende verkwisting van dit geld, en van het zelfde antwoord van Christus met opzicht tot de armen zoo wel, als aengaende de voorbeduidende kracht van het bedryf der Vrouwe. Het is geheel niet waarfchynlyk, dat zoo veele omftandigheden gelyk zouden zyn by twee verfchillende gelegenheden; maer zeer waerfchynlyk, dat Joannes verfchillende omlïandigheden verhaelt van het zelfde voorval , (daer het zyn algemeene doel was, te vervullen, 't geen de andere Euangelisten hadden achtergelaten, en Hechts zoo veel te herhalen, als ter zake nodig was) en naerdien
de'
(a) Joannes XI, a-.
G 3



102 redevoeringen over de
de andere ilechts gefproken hadden van de meermaelen in gebruik zynde betooning van eer en achting, in het hoofd te zalven, maekt hy gewag van het minder gebruiklyke eerbewys, in de zalving der voeten, welke een iterk kenmerk was der Godsdienstige en nedrige aendoening, waer meê zulks verricht werd; en hy maekt alleen hier van gewag, daer hy zekerlyk verwachtte, dat zyn Euangelie zou gelezen worden in vergelyking met de andere (a).
Maria is derhalven de vrouw, door de twee vorige Euangelisten bedoeld ; maer naerdien de Avondmaeltyd , waer op onze Heiland door haer gezalfd werd, zes dagen vóór het Pafcha werd gehouden, hoe komt het, dat Mattheus ons eerst brengt tot op twee dagen voor dit Feest, en dan te rug voert nae deze gefchiedenis? De redenen hier van vertoonen zich duidelyk in het verhael; Eerst ; Hy wilde het bericht aengaende de reize des Heeren van Jericho nae Jerufalem niet afbreken. Ten tweede; Hy zoekt ons de gefchiedenis van Judas in eens onder 't oog te brengen, wier verfcheidene deelen, zyn dood uitgezonderd, hier byna alle digt by elkander gebracht worden. Hy toch vooral, zoo niet hy alleen was misnoegd over het kostbaer eerbe¬
wys
(«) Zie de zevende eedevoering. Schoon de uitleggers en Schryvers Acx Harmoniën verichillen omtrent dit ftuk , zyn echter dezulke, welke nae die zyde overhellen, die hier verdedigd; wordt, niet weinig in getal noch gering van naam. Zie lucas erugensis in Qjiatuor Euan^elia. Beza , 9r0tius, erasmus schmidius , over'ftfattheusXXVI, 6. Hammond over Lukas VII, 37. Toinard in zyne Harmonie en noDDRiDGE in zynen Huis-uitlegger.
(20 Mogelyk zal men denken, dat Mattheus meer andere bedoelde dan Judas, om dat hy zegt: als zyne Disci-
pe-



eu ANGELlè'N. III. red. afd. V. IOJ
wys van Maria Vier dagen daerna en twee voor hec Joodfche Pafcha floot hy zyn fchandë'lyk veidrag met de Overften. En een dezm tyde wordt hec voorval, 'c welk hem verbiccerd , en medege* holpen had, om hem te dry ven toe zodanige trouwlo >ze daed , door Mattheus vermeld. Ten d-:rde en eindelyk; Mattheus was nu op 'e punc, om overcegien tot die gebeurdtenisfen, waer op hec zalven; do >r Maria verricht, en de aenmerking van den Zaligmaker over die daed, rechtltreekfche betrekking hadden.
Mier, offchoon Mattheus door deze redenen gedreven werd , zal men echter niet ligt toefhen, dat zy. uit "heuren eigen aert, en op zich zeiven befchouwd , even den zelfden invloed hadden op Markus , en dezen aenzetteden , om het verhael tor het zelfde tydgewricht ee vervoeren, en hec juist vóór en na de zelfde byzonderheden te plaetfen.
§. 6. Matthüus en Lukas befchryven het dryven der koopers en verkoopers uit den tempel, als ware dit door onzen Heere verricht op den eersten dag van zyn openbaare intrede te Jerufalem O). Nochtans blykc het uit Markus, dat hec niec vóór den dag daerna gebeurde.
§. 7. Di herltelling der doch er van Jairus in hec leven woidt laecer geteeld in hec Euangelie
van
pelen d't zagen, namen zy liet hvalyk. Maer hy fpreekt op de gglfttë onbepaeldewyze van Koning Herodes, Hoofd. II, 10. Zy zyn dood, welke Vei leven van het -kind zochten; van' de tnooriemers aen het kru:s; welke onzen Zaligmaker befpotteden XXVII, 44- en elders.
O) Mattheus XXI, 12. Lukas XIX, 45. vergeleken net Markus XI, 11, 15.
G4



104 REDEVOERINGEN OVER DE
van Markus dan in dat van Mattheus f>); nochtans heeft Mattheus de komst van Jairus tot Christus zoo vereenigd met het onthael en gefprek aen zyn eigen huis, dat ze niet gefcheiden konnen worden, zonder den Tekst groot geweld aentedoen, zoo als uit de pogingen van toinard en le clerc kan blyken. Het is veel natuurlyker, te denken, dat hy hier den loop der gebeurdtenisfen volgde, maer dat Markus de voorkeur gaf aen het verband van het onderwerp boven de tydorde. Het was den Pharifeeuwen een aenftoot, dat Christus aen het huis van Mattheus verkeerde met tollenaers en zonduers, en zyne discipelen niet verbond aen de ftrengheit van hun vasten. Markus, hunne tegenwerpingen en des Heiland's beantwoordigen van de zelve gemeld hebbende, gaet voort met dit onderwerp; en voegt 'er andere by van een gelvkaert.ge natuur. Maer , hier mee bezig zynde, flapt. hy den tyd voorby, op welken Jairus zich by Christus vervoegde. Hy wacht, tot dat de loop der gebeurdtenisfen hem brengt ter plaetfe, daer Jairus woonde, eer hy het wonderwerk verhaelt dat in deszelfs huis verricht werd; Lukas ftemt overeen met Markus, en dit wonderwerk beflaet juist de zelfde plaets in beide hunne Euangeliën (b)
S. 8. Moet ik my nu nog verdedigen, om dat ik ftaende boude, dat de Euangelisten niet ten ftipfte en omzichtigfte in alles by de tydorde gebleven zyn? Immers dit is geen onvolmaektheit in hunne werken. Ten minfte de groote Levensbefchryvers der Oudheit dachten het voldoende,
een
$ SrVm;24I:erseieken met mtkus ix<i§-



EU ANGELlë N. III. RED. AFD. V. 10$
■een algemeen beloop te geven van de voornaemfte gebeurdtenisfen, en brachten de overige te pas, niet als Jaerboek-fchryvers, maer in een meer vry, en, zoo als zy dachten, meer gepast verband.
Sommige Geleerden hebben willen denken, dat de gebeurdtenisfen in het Euangelie van Mattheus, van, Hoofd. IV, 22. tot XIV, 13. tans niet in die orde flaen, waer in hy de zelve plaetfte, maer door eenig toeval met elkander zyn verward geraekt. Zonder te fchuilen onder het gezach van Sir isaak newton , die ronduit zegt, dat Mattheus alles verhaelde in de rechte tydorde (a) ben ik ftout genoeg, om ftaende te houden, dat de tegenwoordige rangfchikking, 't zy dan dat ze met de tydorde ftiptlyk ftrooke of niet, eene voortreflykheit heeft, welke zeer bezwalkt zou worden, door verandering in dezelve te maken.
Dan, wanneer de voorvallen in eene Gefchiedenis niet geplaetst worden volgens den rang, iri welken zy op elkander volgden, maer wanneer de zelve zyn gefchikt in dien rang, welken de Gefchiedfehryver meer gepast of treffende aenzag, dan is 'er een fterke grond, om te vermoeden, dat, indien twee Schryvers juist de zelfde fchikking hebben, de eene dan de zelve ontleend heeft van den anderen.
Ik had nog andere voorbeelden van overeenftemming in de Euangeliën konnen te berde brengen, waer van men bezvvaerlyk eenige andere reden geven kan, dan door te onderftellen, dat de laetere Euangelisten goedvonden, de vorige daerin te volgen;
(a) Obfervations on Daniël'? Profecies. 153.
G5









REDEVOERINGEN
over bb
VIER EUANGELIËN
Byzonderlyk ten aenzien van het oogmerk, waermeê, den tyd, wanneer, en de plaetsen, waer de zelve gefchreven zyn.
Nevens een ONDERZOEK
Nopens de vuren van joannes, van de romeinen , en eenige andere oude Volken.
THOMAS TOWNSON, B. D.
Reiïor van malpas, cheshire, en wel* ter Lid van magoalen-college te
oxford.
Tc AMSTERDAM, By W. H O L T R O P, 1782.



MIRAEILIA TESTIMONIA T VA , IDEO $ CR UT AT A EST EA ANIMA ME A.
PSALM CXIX, ia^;



B E R I C H T
VAN DEN
S C H R Y V E R.
D e Opfteller dezer Redevoeringen heeft het onderwerp, daerin vervat; met zorgvuldige aendacht overwogen, in zoo verre, dat hy by zich zeiven overtuigd is, dat alle de wezenlyke deelen van het Werk rusten op eenen goeden grond. Nochtans heeft hy niet durven wagen, zyne gedachten openbaer te maken voor de werelt, dan uit zuivere eerbied voor het oordeel van twee of drie zeer waerdige eil geleerde Vrienden, die deze bladen doorgelezen, en op de uitgave aengedrongen hebben. Hy zal zich gelukkig -achten, dat hy hunnen raed gevolgd heeft, indien zyne nedrige po* gingen dienst doen aen de zake der waerheit; indien ze eenigermate ftrekken ter ophelderinge der Euangeliën, en ter ftavinge der blykbaerheit van derzelver echtheit.
Hier by moet hy alleen nog zyn oprechten dank betuigen aen eenen dier Vrienden, welke zoo vriendlyk geweest is, van al de moeite der uitgave op zich te nemen.
* 2 DE



D E
VERTAELDER
AEN DE
NEDERLANDSCHE
JONGELINGSCHAP,
WELKE ZICH BEREIDT TOT DEN EUANGELIEDIENST.
! në dièfi groote Schrift-, God- en Taelgeleerd wier dood de beroemde Hooge Schoole te Leydi.i fedétd weinige jaeren betreuren moest, verfde étzeh Bundel van Redevoeringen voor het %esi& en m tstvoldoende ft uk, V welk over de huanic ëi, in der zeiver onderling verband, gefchreHtn is. Zyn getuigenis was my een flerke prikkel toi het finaememen der Vertalinge; en, fchoon ik ■ | v.schte, dat het gelezen wierd door alle myne ■^dgemoten, die eenig belang flellen in den Christelyken Godsdienst, neme ik byzonderlyk de vryh'eit, om het aen u toetewyën, en uwer aendacht aentebevelen, daer de beoefening van het Euangelie de koofdzaek is, waer toe alle uwe oefeningen moeten uulonpen, zult gy waerdige Bedienaers worden van dit woord der waer heit, en Euangelisch heren prediken.
Deze Redevoeringen banen u eenen gereeden Weg, om den heilloozen befiryder van den Chris telken Qodsdiensi het hoofd te bieden, vooral diens
Welfa



(V)
welke zich of van openbaere of van bedekte middelen bedient, om deszelfs grooten grond/lag, de geloof waer digheit der Euangeliegefchiedenisfen , te doen waggelen, en de gewigtige gebeurdtenisfen in twyfel te brengen, waer op ons geloof, onze verplichting, en onze hoop, als die van Christenen, rusten.
Ik pryze dan dezelve u ter lezinge aen, en houde my verzekerd, dat zelfs die aenmerkingen haer nut zullen hebben, welke u of niet duchtig, of nieigewigtig genoeg voorkomen, (en zoodanige zult gy zien, dat ik ook zelve daerin meene gevonden te hebben); veel meer dan ver trouwe ik, dat de zeer bearbeide en op de düchligfïe gronden /leunende waernemingen en bedenkingen, die verre het grooter deel uitmaken, ulieden van ongemeen veel dienst zullen zyn, in het flaven der waerheit van onzen Godsdienst, in het ophelderen der Euangelijche verkoelen, en het wegruimen van al het ftrydige, overtollige , of vreemde, dat zich hier en daer in dezs zoo oude Schriften voor eenen oppervlakkigen lezer opdoet. Wordt dus die hoogachting vermeerderd, welke wy aen de Euangeliën zyn verfchuldigd, en die wasre Euangelie-kennis vergroot, welkeen onontbeerlyk vereischte is in eiken Bedienaer, en,een heilzaem fieraed in ieder Belyder, van den Christelyken Godsdienst, zoo zal myn oogmerk in de Vertaling bereikt zyn.
BEPROEFT GY ALIES, BEHOUDT HET GOEDE; EN VAERT HIER EN EEUWIG WELj
* 3 I N-



INHOUD.
EERSTE REDEVOERING.
Twee Leerredenen over Joannes XX, 30-31.
Eerfte Leerreden. . . . Bladz. 1 —18
Twceds Leerreden. . . . i0—35
TWEEDE REDEVOERING.
Verzameling van Gefcbiedkundige Bewyzen.
Eerfte Jfdeeling, algemeene Inleiding tot de volgende Redevoeringen. . . 36— 31
Tweede — Getuigenisfen der Ouden omtrent
de vier Euangeliën. . . 38 53
Oude Schryvers, in deze Redevoeringen aengehaeld. . 51
DERDE REDEVOERING.
Toebereidfelen tot het bepalen van den rang der Euangfcüften uit inwendige biykbaerbeit.
~Eerfte Afdeelivg, Onderzoek of de volgende Euange-
liften de voorgaende Euangeliën gezien hebben. 52, 53
Tweede — gelykaertige plaetfen uit Mattheus
en Mgrkus. . . . 54.—
Tierde »■ ■
en Lukas. . . . . 70 — 77
Vierde ■ ■ Markus
en Lukas. . . . 78 — 86
Fyfde befluit, uit de vorige vergelykingen
getrokken, en beveftigd met eenige andere bedenkingen. . . . 87 — lol
Zesde • Gronden, ter bepalinge van den rang
der Euangeliften, fteunende op het voorgaende befluit. . . . 109—115
VIER-



C vu }
VIERDE REDEVOERING.
Over het Euangelie van Matthehs.
Eerfli Af deeling, Mattheus fchreef voor Markus. BI. 116 ■ I 27
Tweede ■ eerder danZ.uto.128 —148
Berde ; zeer vroeg. 149—x59
Vierde eenige Tegenwerpingen overwogen en beantwoord. . . 160—16Ö" Vyfde ——— Mattheus fchreef voor de Joden en in Judea. . . 167—189
VYFDE REDEVOERING.
Over Makküs.
Eerfte Af deeling, Markus fchreef eer dan Lukas. 150 — 208
Tweede—■ . — zyn Euangelie onder het opzicht van Petrus. . 2og 2J^
Derde . voor welke 'luiden Markus zyn Eu-
angelie opftelde. . . 223 — 234
Vierde ■ . ■■ Markus gaf zyn Euangelie in 't licht
te Romen of in Italiën. . 2^ 2 ^
Vyfde wanneer Markus zyn Euaugelie in "
't licht gaf.
244—246 2ESDE REDEVOERING.
Over Lukas.
Eerfte Af deeling, Lukas fchreef voor de bekeerden «it de Heidenen.
Tweede— . waer Lukas zyn EuangeI;e jn ,^7~267
licht gaf.
r> j , ' 268 — 280
verae nadere overweging van het bewys
voor den rang der Euangeliën. oftn v j ' 200— 284
rterae ■ ~ aenmerkingen op de Voorreden
van Lukas.
284 — 295 ZE-



C vin )
ZEVENDE REDEVOERING.
Over Joannes.
Eerfte Af deeling. Het oogmerk des Euangeliums van
Joannes. . . BI. 296 — 302
Tweede Wanneer Joannes zyn Euangelie
in 't licht gaf. . . 30I.— 305
Derde Elke laetere Euangelist beveftigt
de echtheit der voorgaende Euangeliën. Het gezach en getuigenis van Markus en Lukas worden niet verzwakt, uit hoofde dat zy het Euangelie van Mattheus gezien hebben. 1 310 — 314
AGTSTE REDEVOERING.
EERSTE DEEL. Over de wyze, waerop Joannes de uuren telt.
Eerfte Afdeeling. Drie voorbeelden overwogen van
de wyze, waer op Joannes ran de uuren fpreekt. 315—.321
Tweede Het vierde voorbeeld overwogen. 322 — 343
Derde ■ ■— Joannes begint den dag, zoo als de
Romeinen deeden; maer zyne uuren zyn geene Ro-
meinfchc maer AJiatifehe. . 343 - 35a
TWEEDE DEEL.
De uuren der Romeinen en van eenige andere oude Volken overwogen. 353.— 566
RE*



REDEVOERINGEN
OVER DE
EUANGELIËN.
EERSTE
REDEVOERING
IN TWEE LEERREDENEN ever JOANNES XX, vers 30, 31.'
J e s u s dan heeft nog wel veele andere tekenen in de tegenwoorilizheit zyner Discipelen gedaen, die niet zyn gefchreven in dit Boek.
Meter deze zyn gefchreven, op dat gy geloovet, dat j e s u s it de christus, de zoose go ds; en op dat gy, geheven*, de, het leven heiiet in zynen name<
EERSTE AFDEELING.
D=
heilige joannes verklaert hier, wat hy voornaemlyk bedoelde door een Euangelie te fchryven; en ten zelfden tyde neemt hy eenige zwarigheden uit den weg, welke, uit kracht der natuur van die A Euan-



a redevoeringen over de
EuargeJie, tegen de andere Euangelisten, of tegen hem zeiven , mogten worden ingebracht.
Immers iemand, die hunne fchriften gelezen en met elkander vergeleken had, zou welligt hebben aangemerkt: — ■>• Gyverhaelt ons zaken, waer van de andere Euangelisten zwygen, en, tot digt aen het einde, maekt gy naeuwlyks gewag van iets, 'c welk ?,y verhaeld hebben. Indien gy dan een waer en volkomen bericht hebt gegeven aengaende de bedryven van uwen heer, wat hebben wy te denken van hunne verhaelen ? "
Op dat dan hunne getrouwheit niet in twyfel getrokken mogt worden uit hoofde van dit verfchil, bericht ons Joannes, dat hy Hechts eenige gedeelten verhaeld had van het openbare leven van Christus: Ln jesus deed veele andere tekenen in de tegen•woordigheit zyner leerlingen, welke niet befchreven zyn in dit boek.
Maer op deze verdediging, welke het gezach der andere Euangeliën beveiligt, kon ligtlyk eene zwarigheit gegrond worden tegen zyn eigen. Immers men zou weder mogen vragen : „ Indien Christus zyne Heerlykheit aen 't licht Helde door zoodanig een aental en verfcheidenheit van wei ken, waerom hebt gy zoo weinige van dezelve verhaeld ? "
Doch ook deze vraeg vinden wy voldoende beantwoord. Want, vooreerst, behelst zyn voornaeme en rechtfireekfche oogmerk, in het fchryven van een Euangelie, een blykbaere reden in zich voor het weglaten van veele dingen: Deze dingen, zegt hy, zyn gefchreven, op dat gy zoud gelooven. De Lezers, voor welke hy deze afwending maekt, waren eene Maetfchappy van Christenen. Wat dan wilde hy deze leeren te gelooven? Zekerlyk niet, dat je sus was de Christus, voorzegden beloofd
aen



; EUANGELIËN. I. RED. AFD. I. %
aen de Vaderen; want hier omtrent kon hy geen onkunde of twyfeling onderftellen in hun, die de andere Euangeliën gelezen en aengenomen hadden. Maer, indien fommigen gevallen waren, of gevaer liepen van te vallen, in Joodfche dolingen en over¬
helden , om anders te denken over de natuur van Christus, als de waarheit en hunne gelukzaligheic vorderden, zouden zy het leven hebben door zynen Naem, dan was het eene taek, eenen Apostel waerdig, eenige verdere bewyzen aentevoeren omtrent dit verheven onderwerp.
Het voornaeme oogmerk des Euangeliums vatt Joannes zal ons op een andere plaets nader bezig houden; het geen ik nu wilde aenmerken, is, dac het zelve geen naeuwkeurige aentekening vorderde van alle de werken van Christus, maer voornaemlyk een gefchiedkundige opgave van die voorvallen, welke de allesovertreffende waerdigheit zyner natuure deeden blyken.
Ten tweeden geven ons de woorden: in de tegenwoordigheid zyner Leerlingen, eene andere bepaling op van het ontwerp van Joannes, namelyk, dat hy zich alleen had voorgefteld, die dingen te verhalen, welke openbaer en welbekend waren by de Leerlingen van Christus, en welke hy , deze Euangelist, getuigen kon, als door hem zeiven gezien en gehoord. Alles nu, wat de aenklevingaen zoodanig een ontwerp van den eenen kant ontneemt aen de volledigheit der gefchiedenis, voegt ze aen den anderen kant by het gewigt van der zeiver gezach.
Een
(a) Zie Bisfchop buil, Judicium EcckfisCatholiccs, C. I. J. 13. p. 291.
A 2



4
redevoeringen over dé
Een derde reden van zyn ftilzwygen aengaende veele gebeurdcenisfen was , dat het noodloos was, de zelve te herhalen. Deze zyn niet gefchreven in dit boek, om dat zy reeds befchreven waren door de Euangelisten, in boeken van gelyk gezach en getrouwheit; een reden , in den Tekst aengeduid, en ftilzwygende vervat in het geheele beloop van zyn Euangelie.
Eindelyk is het blykbaar, dat hy en de andere Euangelisten, ichryvende voor Luiden van allerleien rang, zich bevlytigden, om hunne Euangeliën niet alleen zoo klaer , maer ook zo kort, te maken , als het onderwerp toeliet , op dat zy het verftand niet verbyfterden , of het geheugen overlaedden van den eenvouwigen arbeider. Ten dien einde was het noodig, uit die verfcheidenheit en overvloed van ftofFe , welke zy vóór zich hadden, dat geene uittekippen, 't welk meest ter beantwoordinge van ieders oogmerk diende; daer hec Leven van den gezegenden Jefus zoo ryk was in hemellche wonderen, dat een volledig en naeuwkeurig bericht daervan een onmeetlyk groot, of liever , een onmogelyk werk zou geweest zyn; gelyk de heilige Joannes ons met een fterk vergrootende fpreekwyze verzekert in het laatfte vers van zyn Euangelie.
Na dus den Tekst ontvouwd, en daer door onze aendacht zoo wel geleid te hebben nae de andere Euangeliën, als nae dat van Joannes, zal ik nu voortgaen, om eenige aenraerkingen op alle deze te maken in de volgende orde.
I. Zal ik eenig bericht geven van het byzondere oogmerk van ieder Euangelie , en toonen , voor welken ftaet der Kerke het zelve gefchikt was.
II.



ÏUANGELlëN. I. RED. AFD. I.
5
TL Zal ik de Karakters der Euangelisten, en hunne bekwaemheden tot het i'chryven hunner Euangeliën, befchouwen.
III. Zal ik eenige weinige bedenkingen opgeven, die uit dit ons tegenwoordig onderwerp voortvloeijen.
Maer men merke hier wel op, dat deze aenmerkingen rusten op de onderftelling der volgende zaken ;
Dat de Euangeliën faemgefteld zyn in dien rang, in welken zy ftaen; ren minften, dat mattheus de eerfte, en joannes de laatfte was;
Dat mattheus al vroegtydig gefchreven heeft in Jerufalem of Judea , markus en lukas in andere Landen;
Dat mattheus meer rechtftreeks fchreef voor de Joden, welke het geloof omhelsd hadden; markus beide voor bekeerde Joden en Heidenen; lukas byzonderlyk voor de laatfte; en
Dat het Euangelie van markus gefchreven is onder het opzicht van petrus, wiens Reisgenooc hy was, even als lukas die van paulus.
Deze dingen moeten hier ten grooten deele onderfteld worden"; niet, om dat het bewys daer van ontbreekt, maer omdat het beftek der tegenwoordige Redevoering niet wel kan gehengen, dit hier aenïevoeren.
I. het eerste dan van de vier Euangeliën was dat van Mattheus , opgeiteld binnen weinige jaeren nae de Hemelvaert van onzen Heere, terwyl de Kerk nog geheel beftond uit die van de befnydenis, en vooral uit geloovige Joden, voor wier gebruik het zelve wonderbaerlyk gepast was.
A 3 lm-



6 redevoeringen over de
Immers de Joden waren zeer geneigd, — om de letter der wee aenremerken als den volkomen regel en het richtfnoer der Zedelyke verpligtinge; O) — om den Godsdienst te Hellen in de waerneming van inzettingen en plegtigheden, of in een Hipte aenkleving van eenige geliefde geboden, 't zy dan gefchrevene, of zulke, die alleen op overlevering fteunden; — om zich zeiven genoegzaeme magt toeteëigenen tot het doen van gods wil zonder den Godlyken byftand; en — om, trotsch op eene burgerlyke en wetrifche gerechtigheit, alle andere te verachten, en zich zeiven zoo rechtvaerdig te houden, dat ze geen bekeering, noch eenige verzoeningnoodig hadden, dan die, welke de wet opleverde.
Zy Heunden op het Verbond der befnydenisfe en op hunne afkomst uit Abraham, als behelsden deze een zeker recht op de zaligheit, 't zy hoe zy ook hun leven inrichtten; en, fchoon zy uitzagen op, eenen messiaii, dit was nochtans met zoo weinige gedachten verzeld aen eene verzoening der zonden door zynen dood, dat het kruis het groote ftruikelblok voor hun bleek te zyn. Zy verwachtten , datHy zou verfchynen met uiterlyken glans, als de uitdeeler van tydlyk geluk, waer van de voornaemfte Zegeningen hun eigen Volk zouden toevloeijen in een aardsch Kanaiin, en beflaen in Overwinning en Heerfchappy over het overige Menschdom.
Zeer ligt bleef 'er eenige indruk dezer begochelende denkbeelden, welke zy, door opvoeding en
door
(a) Zie justinus mart. Dial. with Trypko tlie Jew, p. 153, 156, 164 &c. Edit. Thirlby. bull Harmonia Jpostoika, Pars poster."er, C. XV, XVI, XVII. whitjï pii Matthew Ui, 9. Rom. II, 13. 2 Tliesfalon. C. II. p. 438.



eu an ge'licn. I. red. afd. I.
7
door het onderwys hunner Ouderlingen, hadden ingezogen, over by veelen, zelfs nadat zy waren .aengenoraen in de Kerk van Christus. Hoe noodig was het derhalven , dat 'er rechtmatige beginfelen , nopens den weg ten leven en ter gelukzaligheit en omtrent de natuur en uitgeftrektheit van het Euangelie , gelegd wierden in de boezems dier kinderen van Sion, op dat zy in ftaet mogten zyn, om hunne eigen zaligheit uittewerken, en die van anderen te bevorderen; naerdien zy het zout der aerde, en het licht der werelt, moesten' zyn, de eerfte Verkondigers der gerechtigheit aen de Volken, en de werktuigen, om het menschdom te roepen tot de kennis der waerheit.
Mattheus heeft daerom , uit den voorraed , welken hy voor zich had, zoodanige gedeelten der gefchiedenis en redevoeringen van onzen gezegenden Zaligmaker uitgekozen, als best gefchikt waren , om hen optewekken tot een bezet' hunner Zonden, tot het uitroeijen van zelfsbedrogen laetdunkende verwachtingen, tot het te keer gaen hunner dolingen , het verbeteren hunner vooroordeelen , en het verheffen en zuiveren hunner verltanden. Na een korte opgave der geüachtrekening en: wonderdadige geboorte van Christus, en van eenige weinige voorvallen zyner kindfche dagen , meer byzonderlyk voegende aen den eerften Schryver van een Euangelie, gaat hy voort, ter omfchryvinge vandeszelfs Voorlooper joannesden dooper, welke de noodzaeklykheit der bekeering predikte voor het genacht van Abraham en de kinderen der befnydeais; en welke hen door zyn getuigenis bereidde , om eenen magtiger te verwachten dan hy zelve was ; magtiger als een Profeet , in woorden en daden, ja boven het werk van eenen A 4 Pro-



s
redevoeringen over de
Profeet verheven; magtig, om te heiligen doorzynen Geest, om vergiffenis te fchenken, om te beloonen en te irraffen, uit kracht zyner Opperheerfchappyë. Daerop vinden wy ons den geestlyken aert van zyn Koningryk, de zuivere en volmaekte wet ten, waer door het wordt geregeerd, en de nood^ zaeklykheit van levendige en algemeene gehoorzaemheit aen Hem, voorgefteld in verfcheidene Redevoeringen, beginnende met die op den Berg, waertoe zich fV'Jattheus als voortfpoedt, om 'er zyne Lezers, als met een verhaeften tred, heen te voeren. En, op dat het heilig Licht, het gemoed beftraelende door het woord en het leven van Christus, en het hart verkwikkende door zynen Geest en deszelfs werkingen, mogt onderlleund worden door den invloed van hope en vreze, vertoont het vyfentwintigite Hoofdft.uk van dit Euangelie, waermeede de Wetgeving van Christus eindigt, Hem, als bekrachtigende zyne geboden, en een heiligend gezach byzettende aen zyne wetten, door die edele en ontzachverwekkende befchryving zyner toekomende Verfchyninge in Heerlykheit, en der Vergadering van alle Volken voor Hem ten oordeel.
De heilige Mattheus, daerop overgaende tot de gefchiedenis van het Lyden , toont hun , dat het nieuw verbond, door hunne Profeeten voorfpeld, een Verbond was van geestlyke, niet van tydlyke, Zegeningen, gevestigd op het lyden en den dood van Christus, wiens bloed vergoten werd voor veelen ter verzoeninge van Zonden, (a) welke het bloed van nieren en bokken by geene mogelykr heit kon wegnemen. Om dus het geweten te rei-
ni-
-(a) Mattheus XXVI, 28.



EUANGELlëN. I. red. afd. L 9
fligen van de befmetting der doode en zondige werken , werd het bloed vereischt van Hem, die zichzelven door den eeuwigen Geest gode zonder vlek heeft opgeofferd.
De Lesfen van christus zyn doormengd met veele aanduidingen, dat het Koningryk van god niet bepaeld zou zyn tot de Joden; maer, terwyleen groote meenigte hunner door ongeloof zouden worden buitengelloten, zou het vergroot worden met ononderdanen uit andere Volken- En dus werd de Godsdienstige Israëliër geleerd, om, in onderwerping aen den wil en de befehikking des Hemels, den geloovigen Samaritaen te omhelzen als eenen broeder, en de aenneming der Heidenen in de Kerk met blydfchap te gemoet te zien, welke weldra, met de roeping van Cornelius, eenen aanvang nemen zou.
En daer zy reeds vervolging leeden van hun eigen Natie, en die ook elders te wachten hadden, van wegen het navolgen.van Christus, zoo werd alles ten fterkften ingeprent, wat het gemoed kon yerllerken in de minachting der aerdfche goederen, en verachting van tydlyke gevaeren, wanneer deze verknocht zyn aen de betrachting van onzen pligt.
Het tweede Euangelie was van markus, en voldoet verwonderlyk wel aen deszelfs rang en tyd; terwyl we denken, dat het boek van mattheus toen reeds bekend was en gelezen werd door de geheele Christen Kerk. En, terwyl dit een zoo breedvoerig en uitmuntend voorlid behelst van des Heeren lesfen in geboden en gelykenisfen, dacht de heilige Markus het min noodig , hier in wydloopig te wezen , en heeft hy zich meer by^onderlykbepaeld, om een onderfcheiden ennaeuwA 5 keu-



IO REDEVOERINGEN OVER DE
keurig bericht te geven van gebeurdtenisfen; waer van 'er eenige weinige door hein voor het eerst gemeld zyn; doch in 't algemeen volgt hy de voorvallen, fchoon niet altyd'de rangfchikking, van het gefchiedverhaal van Mattheus. Hy vermeldt dezelfde wonderwerken en bedrvven , en ten naeften by met dezelfde woorden, dikwyls nochtans met byvoeging van eenige aenmerkelykeomflandigheden fa) Zoo dat zyn Euangelie, den aert heeft van een oirfpronglyk werk; van een werk, faemgcfteld door iemand, welke niet leerde van Mattheus, 't geen hy van hem heeft overgenomen, maer die fchreef met voorafgaende kunde van zyn onderwerp, en de dingen voordroeg , zoo als een ooggetuigen dezelve zou voordragen.
Het werd, volgens het algemeen getuigenis der Ouden, in 't licht gegeven in Italiën of wel te Romen. En waerlyk, het draegt blykbaere kenmerken, dat het gefchikt was voor een Kerk, gelyk die van Romen, welke beftond in bekeerden uit de Heidenen, vermengd met die uit de joden. Het ftemt overeen met dat van Mattheus, in de opgave der berispingen van onzen Heere tegen de vervalschte overleveringen en grondregels der Schriftgeleerden en Pharifeërs, en in het verhael dier onderwerpen, welke den Joden meer onmiddelyk betroffen. Maer hier by onderftelt Markus duidelyk , dat een gedeelte zyner lezers niet zeer gemeenzaem bekend waren
met
(a) Daer is naeuwlyks één eenig geval by beide deze Euangelisten verhaeld, waer in markus niet eenige aenmerklyke omftandigheden opgeeft , welke mattheus achterlaet. Zie jo nes Vinikation of St Matthew's Gospel, p. 56. alwaer dit ftuk met voorbeelden geftaefd wordt.



EUANGELlëNé I. RED. AFD. I. II
met de zaken en gewoonten der Joden, en voegt daerom of rechtftreekfche of zydelingfche verklaringen by die plaetfen, daer Mattheus flechts voortgaet met het onderwerp, als geene verklaring behoevende. En wanneer zy in andere opzichten volmaekt overeenflemmen, vinden wy echter by Markus de eene of andere byzonderheit een weinig anders uitgedrukt, om den zin verfiaenbaerder of van meerder nut te doen worden voor hun, die vreemdelingen geweest waren van Israëls gemeenebest.
Wy mogen hem derhalven aenmerken, als fchikkende den Tekst van Mattheus voor eene verandering in de Kerk door de .toekomst van vreemde Leden, en als dikwyls uitweidende over eenige gebeurdtenisfen , ten nutse van verre afzynde en roinonderrichte gelovigen. Dit doende, ftemt hy zoo volkomen overeen met Mattheus , dat hy deszelfs geloofwaerdigheit met een nieuw getuigenis bekrachtigt.
Maar dit overeenftemmend getuigenis is ook van Apostolisch gezach; want de oude Schryvers (temmen zeer eenparig toe, dat Markus zyn Euangelie opitelde onder het opzicht van petrus; en hunne getuigenisfen worden bevestigd door veele inwendige bewyzen. De groote nedrigheit van dezen Apostel ftraelt in ieder deel van dit Euangelie door, daer iets verhaeld wordt, of verhaeld kon worden, aengaende hem; zyne zwakheden en val worden in een fterk licht geplaetst, terwyl die dingen, welke hem ter eere ftrekten, maer even aengeroerd of geheel verzwegen worden. En ten aenzien van Christus vinden we hier naeuwlyk eenige daed vermeld, door Hem verricht, of eenig woord, door Hem gefproken, waer by deze Apostel niet tegenwoordig was.
Dit



12 redevoeringen over de
Dit Euangelie heeft een Inleiding van Hechts vyftien verzen, voor dat wy gebracht worden tot de roeping van Petrus; En deze verzen bevatten alles in zich, wat Markus verhaelt nopens de openbaere prediking van Joannes, den doop van Christus, en de verzoeking in de woestynen. Petrus was een toehoorder geweest van den Dooper, en welligt een aenfchouwer van het doopen van Christus, Maer, terwyl hy geen Getuigen was van de Verzoeking in de woestyne , is dezelve zeer beknopt verhaeld in algemeene bewoordingen, en zonder melding te doen van de voorvallen, welke daer mee verzeld gingen. In het verhael der Gedaente-veranderingr 't welk bezield fchynt te zyn met de indrukken, welke deze heerlyke vertooning op Petrus gemaekthad, vinden wy de Stemme uit den Hemel, welke hy zekerlyk hoorde , en de verfchyning van Mofes ert Elia, welke hy even zeker aenfchouwd had (<*); maer van het onderwerp, waer over deze met Christus, fpraken, 't welk we leeren uit Lukas wordt hier niet gewaagd; misfehien wel, omdat Petrus, als bedwelmd door de hemelfche Heerlykhek, gedunrende een gedeelte van dit gefprek in flaep was gevallen.
Chry-
(a) markus gewaegt (IX, 15.) van eene treffende omftandigheit, waer van mattheus en lukas geen melding maken ; zeggende , dat by het afkomen van onzen Heere van den berg, op welken Hy van gedaante veranderd was, al het Volk grootlyks verbaesd was, wanneer het Hem zag; dat is , gelyk Pr. doddridge dit in navolging van whitbt Wel verklaert; „ uit hoofde der ongemeene ftraelen van luifter en heerlykheit, welke nog overgebleven waren op zyn gelaet". Vergelykt Exodus XXXIV, 29, 30. ' (6) Lukas IX, 31.



EUANGELlëN. I. RED. AFD. I. 13
Chrysostomus (a), geen onbevoegd oordeelaer over de tael der Apostelen, ontdekt in dit Euangelie den beknopten ftyl van Petrus, even als in dat van Lukas den meer ingewikkelden fpreektrant van Paulus. En zeker, daer zyn plaetfen in dit van Markus, daer Petrus niet alleen de ftoffe en de voorvallen, maer de woorden van 'tverhael zelve, fchynt te hebben opgegeven.
In het wonderwerk der voeding van vyfduizend met vyf gerftenbrooden en twee kleene visfchen (b), fchynt het groene gras, waer op de meenigte nederzat, eene te beuzelachtige omfiandighek, om te komen in de befchry ving van een zoo wonderbaer werk; nochtans is het zeer natuurlyk, dat zulks gewaegd wordt van iemand, die de meenigte had zien zitten, en mede bezig geweest was, in dezelve te bedienen. Dit dan, het verhael zynde van eenen aenfchouwer, is dat van Petrus; en hier uit blykt, van waer ook Mattheus en Joannes fpreken van het gras, en van veel gras, 'twelk op die plaets was, en waerom Lukas niets daer van gewaegt.
Indien Markus geen Galileër was, en hy fchynt veel eer een inboorling geweest te zyn van Jerufalem, leerde hy waerfchynlyk van Petrus, Herodes Antipas , welke Joannes den Dooper onthoofde, Koning Herodes te noemen (cj. Deszelfs onderdanen fpraken op dezen grootfchen trant van hunnen Opperheer; en daerom gebruikt ook Mattheus, welke x
(a) Hom. in Matth. V, p. 20. lin. 1. edit. Savil.
(b) Zie Markus VI, 39. Mattheus XIV, 19. Joannes VI, 10. Vergeleken met Lukas IX, 15.
(c) Markus VI, 14—27. Tetrarcham regem vocat, qina Jic a Juis mnbatur. q s. 0 t i v s in loco.



Ï4 REDEVOERINGEN OVER DE
ke, zoo wel als Petrus, in die betrekking tot hem geftaen had, ook éénmael dien eernaem Ca). Maer ik denke, dat andere, Joden zoo wel als Grieken, hem alleen den naem gaven van Viervorst, zoo als ook Lukas gedaen heeft (b~).
Dezelfde reden is 'er ook te geven, waerom Markus het Meir, waerop Petrus zoo veele zyner jongere jaeren had doorgebracht, de Zee van Galilea noemt (c); zoo als ook Mattheus en Joannes daer van fpreken, gebruikende de tael van het land, waer in zy waren opgevoed. Het was natuurlyk, dat een binnenlandsch Volk, 'twelk, voor het grooter deel, nimmer den Oceaen zag, dien grooten Waterplas een Zee noemde. Maer Lukas, welke in eenen verfchillenden ftaet fchynt geboren en opgevoed te zyn, noemt die nimmer een Zee, maer altyd een Meir (d)',
en
(a) Mattheus XIV, 9.
(&) Ook gelove ik, dat josethus hem altoos zoo noemt.
(c) Markus I, 16 enz.
(o") Van ouds werd de zelve genoemd de Zee van chinNereth. Numeri XXXIV , ii. Maer ten tyde van den Schryver des eerften boeks der Makkabeè'rs, het Water van Gennejar. 1 Makk. XI, 67. Josephus fpreekt van de Wateren van Gennefar; Antiguit. XIII, 5. g. 7. Het Meir van Gennefareth, ibid. V, 1. §. 22. XVIII, 2. g. 1, 3. en het Meir van Gennejar; Bell. Jud. II, 20. §. 6. III, 10. §. 1, 7. Zoo dat de naem van Zee, in den tyd van markus, voornaemlyk bepaeid fchynt geweest te zyn tot de landtael van Galilea.
In den volgenden volzin is de verandering van Zee en Meir te aenmerkenswaerdiger, daer lukas in de andere woorden ftiptlyk overeenftemt met mattheus en markus.
Matth.VlU, 32. Mart. V, 13. Lukas VIII, 33.
De gehele kudde zwynenftort- En de kudde ftertte van dt te van de Jleilce af in de zee. Jleilte af in het mei r.



EÜANGÉLlëN. I. RED. AFD. 1. 15
en waerfchynlyk zou Markus ook zoo gedaen hebben, ware hy overgelaten aen het gebruik der tael tan Jerufalem, door meer algemeene ervaerenis en kunde verbeterd.
' Uit deze en meer andere bedenkingen, te veel om nu aentevoeren, fchynt het klaer, dat dit Euangelie opgegeven werd door Petrus, en, zoo verre het verband der gefchiedenis toeliet, met eene befchroomde naeuwkeurïgheit bepaeld was tot die voorvallen in het leven van Christus, welke hy getuigen kon als door hem zeiven gezien of gehoord.
Wy merkten reeds aen, dat het Euangelie van Markus opgefteld was voor een gemengde gemeente van geloovigen, maer dat van lukas, 't welk we nu wyders moeten in overweging nemen, was rechtftreeks gefchikt voor bekeerde Heidenen, wanneer deze een aenmerklyk deel uitmaekten in het geestlyk lichaem van Christus. Immers na dat de gewyde omtrek der Kerke geopend was, werd een groote menigte oprechte geloovigen binnen haere grenzen ontvangen , door den zegen van god en volgens zyn beftemminge vergaderd , niet alleen uit de Godsdienftige Heidenen ofaenbidders van éénen god, gelyk cornelius de Hoofdman was (a), maer ook uit het midden der afgodendienaeren, een van welke, en wel de eerfte, van wien wy verhaeld vinden, was sergius paulus, de Landvoogd van Cyprus (£).
Deze luiden werden geroepen uit de duifternis tot een wonderbaer licht; maer een licht, 't welk hun
een
(a) Handel X, I.
(*) XIII, 7-12.



ï6 redevoeringen over dj
een wet deed zien van volmaekte rechtvaerdighek, en god vertoonde als den Rechter aller menfchen, moest hunne ontwaekte gemoederen vervuld hebben met fchrik en angst, hadden zy niet teffens gezien, dat, gelyk gerechtigheit en oordeel de vastigheden zyn van zynen troon, zoo ook bermhartigheit en waerheit gaen voor zyn aengezicht. ( a) De heilige Lukas is daerom zorgvuldig geweest., om hun zoodanig een gezicht van zaken te geven, en hun zoodanige gedeelten van het leven en de leer van Christus voortedragen, als ten bewyze konden dienen van de Godlyke goedheit jegens hun, die niet uit het genacht van Abraham waren, of als hun de nadruklykfte verzekeringen konden opleveren aengaende de aenneming van oprechte boetvaerdigen. Want, fchoon onze gezegende Heer, in perfoon, alleenlyk gezonden was tot de verloren fchaepen van het huis Israëls, Hy heeft nochtans, met een Hemelsch vooruitzicht en voorzorge, veele dingen gezegd en gedaen, welke zynen Apostelen , wanneer ze last kregen om de Heidenen tot bekeering te roepen, de Iterkfte aenmoediging konden geven, om die roeping te gehoorzamen. Verfcheidene dingen van dezen aert zyn byzonder eigen aen het Euangelie van Lukas ; en onder deze mogen wy rekenen de gefchiedenis van den verloren Zoon, welke het geval van den Jood en den Heiden in een fraeije gelykenis van eenen Profetifchen aert voordraegt (b), en te kennen geeft, dat de Heiden, voorgefteld onder
den
(a) Pfalm LXXXIX, 15.
(6) Dus hebben Hicronimus, Attgustinus, Gregorius de groote, en andere der Ouden deze gelykenis opgevat, volgens cornelius a lapide in Lukas XV, 11. Zie ook grotius over Mattheus XXIIl o.



ÈUANGÈLlëN. I. RED. AFD. I. if
den jongeren en verkwistenden Zoon, eindelyk eens wederkeerende tot zynen Hemelfchen va dér, mèc de bermhartiglle, genadigftei en tederhartigfte genegenheic zou worden aengenomen.
Mattheus, de geflachtlyst van Christus opgevende, had zich vergenoegd, met te toonen, datjefus de Zoon was van Abraham en David, daer de Joden dooi hunne Heilige Schriften geleerd waren ^ dat ze den messiah moeften verwachten, als zullende uit deze voortkomen. (a) Maer Lukas haek de geflachtlyn hooger op tot Adam, en geeft dus, onder andere gewiguge vvaerheden, te kennen , daC Jeïus.ket Zaad der Vrouwe was, beloofd aen onze eerfte Ouders, en de algemeene Zaligmaker van hun en al hun Nakroost, zonder onderfcheid van Griek of Jood, van dienstbaere of vrye;' dat dus, gelyk zealle in a dam (lerven, zoo ook alle in Christus. zullen levendig gemaekt worden.
Lukas is even zoo Zorgvuldig, om de Heidenen te onderwyzen in de Leeringen en Pligten van het Euangelie, als om hen aen te moedigen tot deszelfs omhelzing; om te verklaren 't geen voor hun nieuw was ; optehcl deren 'e geen twyfelachtig mogt voorkomen, en om zyn geheele verhael duidelyk en verftaenbaer te doen worden. Het zou my te verre wegvoeren, wüde ik alie deze zaken met gepaste voorbeelden bevestigen. Daarom zal ik alleen gewagen van één voorbeeld, 't welk, fchoon
van
('■)•) 'o |ttü> m«T0a~©-, are e/3^j«ia/5 ypéttyèit , ivSit TcXtal l%r,TV<rt $ti%at , « 'dn uttI 'APpxxp h& Aae/Sc'J' £». 'o Si Aovx«« , <*re xgttti ttktA ciah-'yofii*&', alarsga ril h'oytt ctlay^, roS Afin «rpe/a». Chrysostomus V, II. p. g; lin.36. Edit.SaviL Zie ook irenaeus B. III. C.XXXIII. aen het begin.
B



iS REDEV. OVER DE EUANGELleN. I. RED. AFD. I.
van weinig aenbelang , ten blyke verftrekte zyner zorge, om hen te onderrichten. Terwy' zy weinig bekend waren met de gebeurdtenisfen in Judea, heeft: hy de tydperperken , wanneer Christus geboren werd , en wanneer Joannes het Euangelie begon aen te kondigen, aengewezen by de regeering der Roomfche Keizers; op welk ftuk Mattheus en de andere Euangelisten niet gelet fchynen te hebben.
EERSTE



EERSTE
REDEVOERING,
TWEEDE
AFDEELING
der LEERREDEN,
over
JOANNES XX, vers .30, 31.
Laet ons nu het oog vestigen op den heiligen joannes, welke, de drie vorige Euangeliën doorlezen en goedgekeurd hebbende, en zynde, zoo als veele meenen, de eenig overgeblevene der Apostelen, het nuttig oordeelde, verfcheidene gewigtige byzonderheden, in gefchiedkundige orde, daer by te voegen, die tot nu waren achtergelaten.
Uit dien hoofde beftaet het grootfte deel van zyn Euangelie in gevallen , welke of den tyd zyn voorgegaen, op welken- de andere Euangelisten den openleren Dienst van onzen Heiland beginnen, of welke te Jerufalem en in de nabuurfchap dier Stad gefchied zyn. De andere immers bepaelden zich byna geheel tot het verhael van het gebeurde in pf naby Galilea of over den Jordaen, en verkoozen liever tê zwygen, dan weinig te zeggen aengaende des Heerea wonderwerken en Redevoeringen te jerufalem. Dit B 2 ge»



lO REDEVOERINGEN OVER DE .
gedeelte had de heilige geest, deelende ver* fcheidenlyk uit, zoo als hy goed vond, bewaerd als de byzondere taek van Joannes, (a) tot dat wy komen op de laetfte dagen van des Heiland's leven; en dan ontmoeten, als 't ware, alle de vier Euangelisten malkander op de zelfde plaets naby Jerufalem. Maer zelfs van hier gaet Joannes, zoo veel mogelyk, een onbetreden pad, en neemt dezelfde wyze van verhael in acht, met Hechts zoo veel in gelykheit met de andere Euangelisten te melden, als nodig was, om zyn Euangelie met de hunne te faem te binden. Door niet te herhalen 't geen door hun gemeld was, geeft hy zyn getuigenis, dat dit getrouw en naer waerheit was verhaeld, en ten zelfden tyde geeft hy zich zei ven gelegenheit, om de Euangelie - gefcbiedenis uittebreiden.
In dit oogpunt befchouwd, is zyn Euangelie een vervullend aenhangfel op de drie andere. Maer dit was Hechts een ondergefchikt oogmerk in zyn fchryven; want de Kettery Hak het hoofd op, en breidde zich uit in verfcheidene takken; (b) hierom riep het geloof het gezach des geliefden Discipels te hulpe. Hy kwam tusfchen beide tot deszelfs veiligheit en verzekering (c), en verklaerde, Wie en Wat Hy is, die Vleesck geworden is, en onder ons gewoond heeft; dit leerde hy, meer rechtftreeks met zyn eigen woorden, en meer overvloedig met de woorden van Christus, dan de andere Euangelisten
"A»« ye T«g£7 tui eVI tó rr.ê@< t[ïarivim rS 'UtS
jtn'£«v<*< w nKtioTtexi Oxigenes commmt. in
Joannem.
(6) Zie irekaeus adverfus Hceref. B.III. CXI. p.218. tdit. Oxon.
(f) Omnifiducid plenum est Euangelium iftud. Ibid. p.222.



EUANGELlëN. I. red. afd. II. 21
ten welke, (fchoonze niet nalaten, op veele plaetlèn duidelyke bewyzen te geven van zyne Godlykheit) evenwel vooral zyne zedeleerende redevoeringen voor het volk hebben aengetekend; maer Joannes ftelt ons zyne gefprekken voor oogen met de aenzienlyke en geleerde Joden Cb), en die andere Redenen , waerin Hy gelegenheit had , te fpreeken van de waerdigheit zyner natuure en vereeniginge met den vader. En, opdat wij behoorly k voorbereid zouden zyn, om de kracht en den nadruk zyner woorden te vatten, en dezelve Fin hnnnen verhevenlten zin te verftaen , opent Joannes zyn Euangelie , met ons te onderrichten, dat „ het woord, 't welk Vleesch geworden is, in den beginne by god en god was" en, dat alle dingen door het zelve gemaekt zyn, en zonder dit was niets gemaekt, dat gemaekt is, "
Heb-
(a) Zie de getuigcnisfen, byzonderlyk van origenes, voor het Euangelie van joannes in het Griekfche Testament van millius. Zie ook Dr. knight's Sermons at Lady Moyer's Lecture. p. 205.
(b) Lightfoot in zyn Harmonie, part. III. Eachard in zyn Eccl. Hist. V. I, C. IV. en Dr. doddridge in zyn huisuitlegger, Deel I, 3de Stuk bl. 656. enz. [der Nederd. Vertalinge:"] zyn van gedachten, dat de Redevoering van den Heiland, Joannes V, 17-47, gedaen werd voor het groote Sanhedrin , en het is hoog waerfchynlyk, dat de daergemelde perfoonen ten minfte Leden waren dierVergaderinge; want het 33ftevers: Gy zondt tot Joannes, enhygaf getuigenis der waerheit, ziet op het gezantfehap , 't welk zy tot "joannes hadden afgevaerdigd, en op zyn antwoord aen hetzelve (Joannes I, 19-24.) en vers 44 werd gefproken tot de zulken, die zich veel lieten voorftaen op het aenzien en de waerdigheit, welke zy bekleedden. Zie doddridgï,
B 3



SrZ redevo er ingen over de
. Hebbende dus de Godlykheic van dit Vleescb geworden woord op verfcheidene wyzen in het licht geileld, weke hy, in het flot, zyne Christen-Lezers op, om nategaen, wat hy hun voorgefteld had ten voldoende bewyze, dat Christus de zoon van god, de eeniggeborene van den vader, is,, in dien verheven zin, welken hy opgeeft, met te verklaren: Deze dingen zyn gefchrevenop dat gy zoud gelooven, dat jesüs «tó christüs Jszoon van god, en op dat gy geloovende het leven zoud hebben door zynen Naem.
De Geest der Ingevinge, de zekerheit van dit verheven leerftuk bevestigd,, en de Kerk beveiligd hebbende tegen afdwalingen van het geloof door het Euangelie van Joannes, hechtte zynen Zegel aen dit Boekdeel, indien niet aen het geheele Nieuwe Testament, ten minften aen dat gedeelte, 't welk een befchryving behelst des verblyfs van Gods Zoon op aerde.
II. Ik gae voort, om in de tweede plaets de Karakters der Euangelisten, en hunne bekwaemheden tot het fchryven van ieder's Euangelie, kortlyk te "befchouwen.
De Heilige mattheus was Van opvoeding en beroep een der tollenaers, of inzamelaers der Schatting-gelden ; menlchen van een zoo haetlyk Karakter, en "zoo berucht wegens hunne onrechtvaerdigheit en onderdrukking, dat Tollenaers en Zondaers in Judea geméèrtlyk in eenen adem genoemd werden. Veele nochtans van hun woonden de Leerredenen by van Joannes den Dooper, en van Christus, en werden oprechte boetvaerdigen. Zacchëus in 't byzonder deed eerst viervoudige vergoeding voor alle door hem be-
dre-



EVA NGELlë N. I. RED. AFD. I.
drevene knevelaery, en gaf toen de helft zyner bezittingen aen den armen (a). Zoo dat onze heere Zelve, die zich vernederde, om hem te bezoeken, hem verklaerde voor eenen Zoon van Abraham, en betuigde, dat de Zaligheit tot zyn huis gekomen was. Mattheus maekt geen melding van Zacchëus, wiens gedrag gediend kon hebben, om zyn beroep weder in achting te herftellen, maer tekent getrouwlyk alle de gevallen aen, waer in de Tollenaers in eenen rang gefteld werden met de Heidenen en Zondaers (b). Van zich zeiven fprekende, 't welk tweemael noodzaeklyk was, toont hy zoo veel nedrigheit, als by een en ander geval kon plaets hebben. Hy verhaelt wel, dat hy, door Christus geroepen zynde, opfiond , en Hem volgde, maer niet, gelyk Lukas vermeldt, dat/zy alles verliet, en Hem volgde-, noch ook dat hy een groot feest aen zyn huis aenrichtte, 't welk onze Heere met zyne tegenwoordigheit vereerde (c).
Wanneer hy de twaelf Apostelen optelt, wier voorrang boven de andere Discipelen hy als met opZet verbergt, plaetst hy zich zeiven achter Thomas, van wien Markus en Lukas hem den voorrang geven (d). Deze voegen ook zyn vorig beroep niet by den Apostolifchen naem van Mattheus, maer bedekken dit liever onder den min
be-
(a) Lukas XIX, 2-10.
(6) Mattheus IX, 11. XI, 19. XVIII, 17. XXI,
3.i > 32.
(c) Mattheus IX, 9. Vergeleken met Lukas V, 27 -29.
(rf) Mattheus X, 3. Vergeleken met Markus III, 18. en Luhs VI,
, B 4



24 redevoeringen over de
beken ten naem levi; doch hy zelve erinnert ons, dat hy was mattheus de tollenaer (#).
Is hy de minst naeuwkeurige der Euangelisten in zyn Gefchiedverhael, hy zoekt, door de kortheit van het verhalende gedeelte, het leerende te meer volkomen te maken; zwygende zelve, zoo veel mogelyk , op dat Christus te uitvoeriger fpreken m»gt in zyn Cuangelie (£). Immers, genodigd zynde om .-en Discipel te worden , werd hy een oplettend tothoorder van onzen Heere, en liet het woord diep in zyn 'nart nederdalen.
Wy mogen naer den aert der liefde gelooven, dat, terwyl hy tot den ontvangst van den Tol zat, hij het bevel van den Dooper in acht nam, om niet meer te eisfehen dan hem gezet was. Maer, indien de Tollenaers, onder welke hy leefde, te werk gingen naer de algemeen? gewoonte van hun lbort, en zich gedroegen gelyk de overigen, moest het verfchil, 't welk hy ontdekte in den geenen, die hem riep, (Je leer en het leven van Christus allertreffendst, eerWaerdigst, en dierbaerst voor hem maken; door welken geheiligden invloed hy, zoo als her geheele beloop van zyn Euangelie toont, een zoo juist bezef kreeg van, een zoovuurige liefde tot, elke deugden
ge-
(a) Afia» $é Hffi T«. 'Atto^oXu Óxvuxrxt tw triplet», "aai Sis i7rox.pu!ttSTctl Üvt5 ril £ft?rf oc&£» , a&a, ngj\ ro 'évoput rtr ttrl, Ti£» ctXkun xpvtj/ccvTt» avri wporyyopia 'iièpa. C h r y s o-
stqmus II, p. 204. ad fujn. pag. Ed. Savil. Men vindt ook een fraeije plaets op dit en het voorgaende- ftuk, in Eusebii Demonftrat. L. III. C. V. p. 109. aengehaeld <door Dr. lardner Credibility, vol. VIII. p. 83. Vergelykt Mattheus IX, 2. Markus II, 14. Lukas V, 27. ^ b ) G jr o t1 v s over Mattheus VIII, 5.



■EUANGELlëN. I. RED. AFD. II. 2$
gemoedsgave, welke toe zyne hooge roeping behoorden , als immer den boezem van eenig mensch bezielde. Wy mogen hem derbalven voor een werktuig houden in de handen der voorzienigheit, by uitftek gefchikt, tot het vermelden der lesfen en bevelen van zynen Codlyken Meester , welke de regels zyn onzer bedryven.
Maer de heilige joannes werd geraeenzaem bekend met Christus, toen zyn jeugd nog niet befmet was door de werelt; en, tot nog hooger trappen van zuiverheit en heiligheit opgeleid zynde onder den gezegenden invloed van zynen Heere, welke hem beminde, en met zyne byzondere Vriendfchap vereerde, bezat hy een ziel, bekwaem tot het begrip der hoogere verborgenheden van het Koningryk der Hemelen. Immers, indien de reine van harte een belofte hebben , dat ze hier namaels god zullen zien, als zynde dit eene juist voor hun gepaste helooning (ö), mogen wy ook geloven, dat zy , naer gelang hunne harten te zuiverder zyn, ook te meer vatbaer worden voor zekere vervroeging van dit gezegend gezicht hier op aerde. Joannes derhalven was, als een man van dit Karakter, byzonderlyk gefchikt, tot het begrypen en leeraeren dier geheimzinnige waerheden, welke de voorwerpen zyn van ons geloof.
De
' (fl) Mattheus V, 8. "Sltririp yt\p ro xutótt^om iai i kxSapoi, Tori £é%eTctt r»f iy.Qa.THq , «t« j3 xaèx^x ^"Xl
Slotrat 'cipi' &'«» , ^ rr,t ra* ypaQui ypao-ii. Sicut fpecuium, fi fuerit mundum, recipit imagines, ita etiam anima pura accipit vifionem Dei £p Scripturarum notitiam. Theophylactus, in Cap. V. Mattheï.
B 5



20 Rëdevoeringen over de
De Euatigelist markus was opgeleid onder heï toezicht, zoo niet van onzen Heere zeiven, akan3 van zyne eerfte Apostelen, en volgens overeenftemming der oudheit, van Petrus in 't byzonder; 't welk een bewys verfehaft van de eenvouwigheit van deszelfs gemoed, de heiligheit van zyn leven , de zachtmoedigheit zyner onderwyzingen, en van die yverige liefde voor Christus , wier oprechtheit in dezen Apostel zoo groot was , dat hy zich daeromtrent durfde beroepen op Hem, die alle dingen weet (ö). Met deze voördeelen trok markus zoo veel nut uit de Schoole van Christus, en maekce hy zich zoo bemind by zynen eerwaerdigen Leidsman , dat hy by dezen den bekoorlyken naem verdiende van zynen Zoon (b), en eerlang, zoo als de Kerkgefchiedenis ons meldt, tot den hoogften rang der herderlyke Bedieninge werd bevorderd (c). Dus een Schriftgeleerde.zynde, onderwezen in het Koningryk der Hemelen, zou hy, zoo wy vermoeden , bekwaem geweest zyn , om zyn Euangelie opteftellen uit zyn eigen voorraed van algemeene kunde, en op zyn eigen hand (d); maer hy verkoos liever, zich te bepalen tot het getuigenis van Petrus , en ten grooten deele tot het verhael van mattheus; op dat in den mond van wee getuigen ieder woord mogt bevestigd worden; offerende
. (o) Joannes XXI, 17. (è) 1 Petrus V, 13.
(c) Hy wordt gezegd, de eerfte Bisfchop geweest te zyn van Alexandriën in Egypten. cave Bist. Literar. V. I. p. 24. hieronimus in lardker's Supplem. V. h p. 176.
(rf) Lardner ibid. p. 467.



£u angelicn. I. red. AFDi Ih 2^
de ai le zelfzoekende gedachten en overleggingen op aen de eer van god en de ftichting der Kerke.
De Heilige lukas was, zoo als bekendis, een reisgenoot van Paulus, wien hy bybleef in groote ftandvastigheiten ougefchonden vriendfchap. En, gelyk eene fterke genegenheit ook gelykheit van zeden voortbrengt, zoo werd hy ook natuurlyk, door verkeering met dezen grooten Apostel, onder den invloed der Hemelfche genade, opgeleid tot die liefde voor heiligheit en waerheit, dien geest van zelfverlochening, kloekmoedigheit, en kleenachting der aerdfche dingen , zoo wezenlyk nodig in iemand, welke de waere meening van Christus moest bevatten, enfchryven, zoo als deze leerde en leefde ; zoo wel als tot die uitgebreidheit van gedachten en vuurige liefde, diefterk moesten aengekweekt worden door zoodanige gedeelten van het Leven en de Leer van Jefus, als meest te pas kwamen in een Euangelie, gefchikt ten gebruike der Christenen uit de Heidenen.
Ook was hy niet minder voorzien van de1 kennis, dan van de geaertheit, die eenen Euangeiist betaem.de. Onderricht door die geenen, welke vanden beginne ooggetuigen en dienaers van het woord geweest waren, door hem., die het Euangelie geleerd had door de Openbaring van jesus Christus, had hy een volkomen begrip van alle zaken , ook zelfs van de eerfte. En met deze uitgeftrekte kennis,, daer hy verfchillende oogmerken had met die van Markus , richtte hy zyn Euangelie ook in op eenen verfchillenden trant; en liet, vóór zyn verhael van des Heiland's openbaren dienst, verfcheidene gewigtige byzonderheden voorafgaen , nopens de geboorte van Joannes den Dooper., de .boodfchap aen de gezegende Maegd; de geboorte
van



fi8 redevoeringen over db
van Christus , en de vertooning van Hem in den Tempel; welke, fchoon ze geen noodzaeklyk deel uitmaekten in het getuigenis van eenen getrouwen Getuigen , echter wel behoorden tot de taek -van een wel onderrichten Gefchiedfchryver.
Dus dan behaegde het gode, ons gunftiglyk te voorzien van uitgelezene werktuigen , ter herinneringe van het leven en de leer zynes gezegenden Zoons; op dat alles, wat Hy van ons wil geloofd en betracht hebben ter zaligheit, onswierd overgeleverd door een behoorlyk getal van best bekwaeme Mannen (a).
III. Ik zal nu nog eindelyk eenige weinige bedenkingen opgeven, welke uit ons tegenwoordig verhandelde onderwerp voortvloeijen.
Wy eigenen, en wel, zoo ik vertrouwe, met zoo veel recht als Godsdienftigheit, het voorrecht der Ingevinge toe aen alle de Euangelisten. Maer dit moest onderfteund worden tegen alle vitteryën en tegenwerpingen door een beredeneerd betoog hunner overeenftemminge met elkander. Wanneer wy nu behoorlyk letten op de natuur en het oogmerk van ieder Euangelie, en op de omflandigheit en het Karakter van deszelfs Schryver , zullen deze gemeenlyk de reden aenwyzen, waerom de eene meer algemeen of meer onderfcheidende is in zyn verhael dan de andere; de eene kort in het eene en uitvoerig in het andere ftuk, waer in by eenen anderen het tegendeel plaets heeft; waerom elk zich
op
(a) 'het «iro Ti(fapm lueeyyeklem riv ts-ütrM *xr« n rij» rupx.» i&t *«t« tij». eeÓT«£« ixpiGna, xaTazapu. EPIihahiüs Hwref.L. I, j, 19.



EÜANGELlëN. I. red. afd. II. S£
op deze of die wyze uitdrukt, op die of deze byzonderheitltilltaet, of andere dingen voorby gaec, welke in zich zelve van gelyk of nog grooter gewigt fchynen. De eigenaenigheit en kracht van veele plaetfen zal, in dit licht befchouwd, flerker doorblinken, dan wanneer ze befchouwd worden als afzonderlyke Hukken, of in een doorlopende faemenvoeging, gelyk in de gewoone Qvereenftemmingen gefchiedt; zelfs de kleene verfcheidenheden in het eene Euangelie , by vergelyking met het andere, zullen voorkomen als oirfpronglyk uit den aert van het werk, en in beide even beftaenbaer met de waerheit; en de fchynbaere tegenuxydigheden in deze gewyde Gefchiedfchryvers zullen gemaklyk worden opgelost.
Nog eens: de echtheit en oprechtheit der Euangeliën zyn zaken van het grootste gewigt voor ons Christelyk geloof; en hoewel wy, god zy geloofd! overvloedige bewyzen van beide hebben in het overeenftemmend getuigenis, de talryke aenhalingen, de uitleggingen der Oudheit (a), en de welbekende zorg van de eerfte en volgende Eeuwen der Kerke, om deze gewyde Panden ongefchonden te bewaren (£), zoo kan het nochtans geen kleene
(ffl) Zie Mr. jones 's New and full Method of Settling the Canonical Authority of the New Testament, part. IV.
(&) ,, Quis dicat hoe mereri non potuisfe Apostolorum }, eccleliam, tam fidam, tam numerofam fratrum concor„ diam, ut eorum fcripta fideliter ad posteros trajicerent,
cum eorum cathedras usque ad prasfentes episcopos certisj, fima fuccesfione fervaverint; cum hoe qualiumcunque ho-
minum fcriptis, five extra ecclefiam, live in ipfa eccle„ lia tanta facilitate proveniat?" Augustinus contra „ Faustum L. XXXIII. C 6.



3°
redevoeringen over de
ne vertroosting en genoegen verfchaffen aen eet* Godvruchtig hart, te zien, in hoe groote mate de Euangeliën zich zeiven gezach byzetten.
Indien wy, op 't verhael van oude en geloofwaerdige Schryvers, dit weinige en klaere aennemen , dat de vier Euangeliën werden opgefteld door zoodanige mannen , by zulke gelegenheden , en op zoodanige wyze, als de Ghristenheit erkent, en dan zorgvuldiglyk onderzoeken de onderfcheidende kenmerken der Euangeliën, zoo als wy die nu hebben, zullen we vinden, dat ze, met veel naeuwkeurigheit, heantwoorden aen de befchryving , daer omtrent gegeven in en omtrent de eeuwe der Schryveren (a~).
Maer een onderzoek der Euangeliën zelve zal ons, met zeer weinig naricht van andere Schryvers, nog meer doen ontdekken, en klaer toonen , dat wy dezelve niet flechts bezitten, zoo als ze door de Kerkvaders zyn overgeleverd, maer zoo als ze door de Euangelisten zélve gefchreven zyn. Immers nemen wy de zelve in aendachtige overweging, zoo zullen wy in ieder Euangelie een zoo klaere en zoo ongezochte overeenkomst ontdekken met de omHandigheden van dén Schryver en van de toen voorhanden zynde perfoonen en zaeken, als alleen oirfpronglyk zyn kon van den Euangelist zeiven.
Wy befpeuren in mattheus de kenmerken zyner betrekkinge tot Galilea , daer hy was opgevoed eh zyn beroep had waergenomen, en den ftyl
van
(o) Irenjeus in 't byzonderbehalven het aenhalen van ontelbaere plaetfen uit de vier Euangeliën, zegt ons ook, B. III. C. XI. hoe ieder Euangelie begint; en geeft ons C. XIV. een lyst van plaetfen, byzonder eigen aept
lukas.



EUANGELlè'fT. I. RED. AFD. II. 31
van iemand, welke den eerbied van zyn volk 'voor hun Stad en Tempel ingezogen en behouden had; die een naeuwkeurige kennis had van de wetten, gewoonten, en zeden der Joden, en zich iri zyn Euangelie tot hun richtte. Zyn tael, daer hy handelt van het allerwaerdigfte en verhevenfle Karakter, dat onder de menfchen verfcheen, is tefFens zoo eenvouwig en zonder opfchik, dat zulks duidelyk toont, hoe zeker het edele en grootfche, 't welk fomtyds vermengd is onder die eenvouwig-: heit, een onvervalscht en getrouw voorftel was van' 't geen hy zag en hoorde.
Daer zyn in zyn Euangelie, en in dat van joannes, zeer blykbaere kenmerken, dat de zelve opgefteld zyn door Apostelen van Christus; en het is niet minder zichtbaer, dat het Euangelie van markus opgegeven werd door een man van den zelfden rang.
In dat van lukas vertoont zich een ander kenmerk; dat, namelyk, van iemand, die fchreef met een volledige kennis van zyn onderwerp, maer niet als een Apostel of ooggetuigen. Die kleene omilandigheden, welke een aenfchouwer by zyne befchryving van een voornaem geval ligtlyk zal voegen , ontdekken zich op verfcheidene plaetfen ïn Markus, en fomtyds in het laetfte deel van de Handelingen der Apostelen , maer wy ontmoeten die naeuwlyks ééns in het Euangelie van lukas,
Hy behandelt de misflagen der Apostelen met veel grooter toegevendheit, dan zy zelve doen, ennoemt hen met dien aenzienlyken naem, welken zy nimmer aennemen.
Wanneer hy, als uit zich zeiven, melding maekt van Christus, voegt hy den eernaem heere veel ffleermaelen by den naem jesus dan alle de andere



!}2 redevoeringen over be
re Euangelisten met elkander.* Mattheus, in in eigen perfoon fprekende , gebruikt dien nimmer; joannes zelden; en markus alleen aen het einde van zyn Euangelie, daer hy fpreekt van Christus, als zittende aen de rechterhand van god. Lukas had Hem mogelyk zelden of nooit gezien als een weinig minder geworden dan de Engelen , terwyl hy Hem geduuriglyk zag in zyne tekenen en wonderen, in zyne giften, gaven , en geestlyke zegeningen over zyne Kerk, als bekroond met eer en heerlykheit, en als de heere van allen; 'tgeen nu de overhand had in zyne denkbeelden, had ook invloed op zynen fpreektrant.
Terwyl ons dus de groote voorwerpen, in de Euangeliën aen ons voorgefteld, te hulp komen in de verzekering, dat onze Godsdienst van god is, zoo is ook de Gefchiedenis van dezen Godsdienst doorweven met een reeks van mindere omltandigheden , welke, behoorlyk opgemerkt, dienen zullen, om ons te overtuigen , dat de verhaelen echt zyn. Het gebruik van zekere woorden of fpreekwyzen by den eenen Euangelist , de verandering of het achterlaten daer van by eenen anderen, kleene verfcheidenheden , uitweidingen , of fchynftrydigheden, in het verhael der zelfde zaek, — deze en andere toevallige byzonderheden, welke in ieder Euangelie gevonden worden, hebben eene evenredigheit met het Karakter of oogmerk van ieder der Euangelisten, welke zoo juist en natuurlyk is, en dikwylsbeftaet in iets, dat zoo gering en beuzelachtig ichynt op zich zeiven, datbet alle vermoeden wegneemt, als of ze naderhand zouden zyn uitgevonden. Hier in dan hebben wy een fterke bevestiging der uiterlyke blykbaerheit , dat ieder Euangelie het werk is van den Schryver, wiens naem het draegt, en



euangeliën. I, red. afd. II. 33
Sn zyn geheel volkomen in wezen gebleven is , juist zoo als deze het zelve had uitgegeven.
Maer niet alleen de opmerking der byzonderheden, maer ook de overeenftemming der Euangeliën, kan ons (toffe verfchaffen ter onderrichtinge. Met ééne aenmerking op dit ftuk zal ik deze Redevoering befluiten.
Sederd de kindfche dagen van Christus tot op den: dag, dat Hy zich aen Israël vertoonde, is 'er alleen één geval verhaeld, namelyk, datHy gevonden werd in den Tempel onder de Leeraeren. Of nu wel IVjLirkus zyn verhael bepaelde tot het getuigenis van Petrus, en Joannes het zyne tot het geen gefchied Wasi in de tegenwoordigheit der discipelen , en dus ook in zyn eigen byzyn; Mattheus en Lukas nochtans gaven zich meerder ruimte, vooral in de Inleidingen tot hunne Euangeliën, daer een weinig meer Hoofditukken hun bedoelde beknoptheit weinig benadeeld zouden hebben. Evenwel, wanneer wy het evengemelde geval, door Lukas verhaeld , uitzonderen, zyn ook deze zoo ffilzwygende als de andere Euangelisten omtrent de eerfte dertig jaeren van een leven, 't welk, hoe afgezonderd en nedrig, buiten twyfel ten hoogften voorbeeldig en leerzaem geweest zal zyn
Indien het ons vryftae te vragen : waerom den Euangelisten door hunnen Godlyken aendryver in dit opzicht een zoo itrikt llilzwygen was opgelegd? en het ons dan vergund zy, nae de redenen daer van te gisfen; fchynt het my toe , een van deze geweest te zyn, dat het voornaeme einde, waertoe de zoon van god onze natuur aennam, hier in belfond, dat Hy zou lyden, en verzoening doen voor de zonde. JDaerom dan werd 'er een fluiër een dekkleed gelegd C over



3.J. redevoeringen over de
over een zoo groot tydperk van zyn leven; en veele luisterryke bewyzen zyner verhevene liefde tot god. en menfchen zyn in hec duiilere gebleven, op dat zyn veelwaerdig lyden en dood te meer heerlyk en voortreflyk in hec oog zouden fchicteren. Het daer by gebeurde wordt omltandig verhaeld by alle de Euangelisten, niet, om onze hartstochten gaende te maken door de treurige wederwaerdigheden van eenen Rechcvaerdigen,maerom onzeaendacht te vestigen op de grooce offerande aen het Kruis en op
dat:
(a) Misfchien zullen alle Lezers niet even zeer voldaen zyn met deze opgegeven reden; en ik kan, behoudens de verfchuldigde achting voor den Schryver , niet ontveinzen , dat dezelve my wat verre gezocht voorkomt, en misfchien ook, door te veel te bewyzen, niets bewyst; immers zy fchynt alles, wat in de verhaelen der Euangelisten voorkomt , en geene betrekking heeft tot des Heilands dierbaer lyden en fterven, overtollig te doen voorkomen. Het fchynt my toe, dathet verhaeldergebeurdtenisfen indeneenvouwigen ftaet van den Zoon cenes Timmermans, geduurende de eerfte dertig jaeren, toen de Heere zyn waerdigheit, als Leeraer. derwerelt, nog niet openlyk had aengenomen, niet behoorde tot het door onzen Schryver zeer juist opgegevene ontwerp der Euangelisten; en, in vergelyking met het volgende, waerfchynlyk te weinig byzonders behelsd zou hebben. Het was genoeg, dat men wist, hoe onzondig, hoe heilig, jesus dien cerften tyd had doorgebracht; en daer van verzekert ons lukas, niet alleen by het aengehaelde geval, gebeurd toen jesus twaelf jaeren oud was, maer byzonderlyk inde weinige doch veel bevattende woorden in het laetfie Vers van zyn tweede Hoofdftuk; jesus nam toe in wysheit, en in grootte , en in genade ty God en de menfchen. Immers hier in ligt een getuigenis van zyne toenemende Godvrucht en deugd; en deze zyn ook niminer in twyfel getrokken, of fchoon wy 'er geene byzonderheden van vermeld vinden; terwyl de kwaedaertige poging zyner vyanden, om hem eenige zonde te last te leggen, zoo vaek aengewend, en even dik-



EUANGELlëN. I. red. afd. II. 35
dat wy, met een betaemlyk bezef onzer onwaerde en zyner fterke liefde, op Hem zouden zien, men
god voor gefield heeft , om een verzoening te zyn door het geloof in zyn bloed. Ilom, III, 25.
wyls verydeld, en hun zwygen op zyn kloekmoedigetaeli Wie van u overtuigt my van Zonde? joannes VIII, 4Ó, ona ook ten overvloede bevestigen in de volmaekte onfchuld van des Heiland's vroegere levensdagen; en dit was alles, wat wy noodig hadden te weten van een tydperk , in 't welk de Godlyke wysheit nog niet goedvond, om de wae« re grootheit van Jefus openbaer te doen blyken.
Vertaelder,
C 1 TWEE-



TWEEDE
REDEVOERING,
, ZYNDE EEN
VERZAMELING
VAN
GESCHIEDKUNDIGE BEWYZEN.
EERSTE AFDEELING. Algemeene Inleiding tot de volgende Redevoeringen.
Xn deze Redevoeringen zal ik my toeleggen op het bevestigen der waerheit van die zaken, welke ik in de beide Leerredenen , als toegeftaen , onderfteld hebbe. De zelve zyn van dien aert, dat ze niet konnen nalaten, eenig licht bytezetten aen de Euangeliën , indien 'er duidelyk bewys van gegeven kan worden; en, al fchoon ook dit niet mogt toereiken tot eene volkomen zekerheit, zal nochtans, zoo 't my toefchynt, het onderzoek van eenig belang zyn.
Dit zal ons aenleiding geven tot het onderzoeken en vergelyken eener meenigte van Teksten, en veele plaetfen doen onder het oog komen , welke
too-



REDEVOERINGEN OVER DE EUANGELleN. 3/
coonen,of, dat de verfchillen der Euangelisten volkomen beftaenbaer zyn met der zeiver Godlyke Inge» ving, of, dat ze flerke blyken opleveren van de echtheit hunner Schriften. En, fchoon deze twee onderwerpen niet opzetlyk behandeld worden, hope ik nochtans, dat veele ophelderingen van de zelve des. Lezers aendacht zullen treffen door het beloop van dit Werk; 't welk meer onmiddelyk handelt over de volgende Hukken:
I. Dat mattheus de eerfie Schryver van een Euangelie was ; dat hy dit vroegtydig opftelde ten dienfte van het Joodfche Volk, en het zelve heeft in 't licht gegeven in jfudea.
II. Dat markus de tweede Euangelist was, wiens Euangelie nagezien, of zelfs opgegeven is door petrus; dat het is opgefield voor een gemengde Gemeente van bekeerden uit Joden en Heidenen, en naer alle waerfchynlykheic in 't licht kwam te Romen, altans in Italien, .
III. Dat de naestvolgende Euangelist lukas fchreef met een meer bepaeld oogmerk voor de bekeerden uk de Heidenen, en, voor zoo verre 't aenneemlykst fchynt, in Achajen.
IV. Dat joannes de drie voorgaende Euangeliën gezien, en aen de waerheit van deze getuigenis gegeven heeft; en dat hy het zyne waerfchynlyk fchreef in kleen Aften na de verwoesting van Jerufalem.
Voor ieder dezer Hukken zal ik eerst het gezach der oude Christen-Schryvers aenvoeren ; en dan eene daer mee ftrookende blykbaerheic pogen te trekken uit de Euangeliën zelve.
Dan, terwyl ik voornaemlyk de inwendige blyken in overweging denke te nemen, zal ik Hechts een korte opgave doen van de Gefchiedkundige; van welC 3 ke



g3 redevoeringen over de
ke men ligtlyk verzamelingen kan vinden by geleerde Schryvers, als le clerc in zyne overeen/lemming der Euangeliën, Dr. mill in de getuigenis/en, voor ieder Euangelie geplaetst, Mr. jon es in zyn boek, genoemd: A. New and full Method of Settling the Canonical Authority of the New Testament, en Dr. i» a r dn er in zyn veelwaerdig werk, de Geloofwaerdigheit der Euangelie-Gefchiedenis.
TWEEDE AFDEELIN-G.
Getuigenisfen der Ouden omtrent de vier Euangeliën.
§. i. Mattheus was de eerfie Schryver van een Euangelie.
Dit biykt, een vastgeflelde waerheit geweest te zyn onder de oude Schryvers der Kerke , eenige van wier getuigenisfen zullen volgen in §. 3.
$. 2, Hy fchreef dit binnen weinige jaeren na de Hemelvaert van Christus.
Indien irenjEUs in eene plaets, welk elders fj?) ftaet onderzocht te worden, niet bedoelt, te melden, wanneer het Euangelie van Mattheus is in 't licht gegeven, hebben al tan s de vroegere Schryvers , nu nog overgebleven, geen zeker bericht gegeven nopens
(a) In dc VIERDE REDEVOERING, Jfdedir.g IV, §■ 6.



eüangelicn. 'II. red. afd. II. 39
pens des zelfs Schryfcyd. Maer Cosmas van Alexandriën, die omtrent hec jaer 535 leefde, zegt dachec gefchreven werd geduurende de vervolging, weike begon met het fteenigen van steph anus (a). Ifidorus van Seville, welke leefde naby hec cinae der zelfde eeuwe, onderteek het gefchreven te zyn geweest onder de regeering van - Caligula , die eindigde met hec jaer 41 . Tkeophyla&us, in
de elfde, en Euthymius, in het begin der twaelfde eeuwe levende, bepalen eenen Schryfcyd, voor welken het gezach van eusebius in zyn Chronicon by fommigen bygebracht (c~)y maer van andere als vervalschc wederfproken worde zy zeggen, dat
mattheus zyn Euangelie opïtelde in hec agtfte jaer na des Heiland's Hemelvaert. Die zelfde zeggen ook de byfehrifcen aen hec einde der oude Handfchrifcen van die Euangelie Deze zyn blyken van een heerfchend gevoelen , dac het vroegcydig gefchreven is; maer heefc men hier voor, als voorjgecuigenisfen , een deele van laegere oudheie; ten deele naemloos, minder achcing, zoo laec ons te rug keeren eoc Cosmas van Alexandriën , welke het naesc by kome aen de vroegere Eeuwen, om ons coc een geeuigen der gevoelens van dien eyd te ftrekken.
§• 3-
(a) Lardner's Supplement V. I. p. 100.
(b) Lardner's Credibility V. XI. p. 375.
(c) Lardner's Supplement V. I. p. 101, t02. Ziet ook de- getuigenisfen voor het Euangelie van mattheus in het Criekfche Testament van mill.
(rf) Lardner's Credibility Part. II. vol. VIII. p. 176. * (e) Mi. Jones Vindication of St. Matthew's Gospel, p. 219. Zie ook r. cockburne Hiflorie. Disfertation on the Books of the New Testament, printed. 1755. V. I. p. 194. Een boek. van meer verdienfte dan bekend is.
C 4



40
redevoeringen over db
§.3. Hy fchreef ten dienfle der Joden, en in Jerufalem, of Judea,
Zyn Euangelie was buiten twyfel beftemd ten nutte der Kerke in 't algemeen, zoo wel onmiddelyk, door de gefchiedenis en Leere van Christus, als middelyk, door een behoorlyke onderrichting der Joodfche geloovigen, welke de eerfte Leeraers moesten zyn der Heidenen. Maer de Heilige Geest, onder wiens invloed het werd gefchreven, fchynt Mattheus beftuurd of toegelaten te hebben, om veele byzonderheden te verhalen , meer rechtftreeks betreklyk tot, en van byzonder belang voor de Joden. Dit is de meening, wanneer men zegt. dat hy fchreef ten hunnen dienfte. En zulks was ook het gevoelen der Oudheit.
Iren/eus verhack (a), „ dat Mattheus een gefchreven Euangelie uitgaf onder de Hebreeuwen in „ hun eigen tael", en daer op fpreekt hy van de drie andere, in dien rang, als wy de zelve nog vinden.
Origenes zegt (b~): „ dat hem by overlevering „ geleerd was aengaende de vier Euangeliën, wel,, ke allen erkend zyn door de geheele Kerk van „ god, dat het eerfte gefchreven werd door Mat„ theus, weleer een Tollenaer, naderhand een Apos„ tel van Jefus Christus, welke dit opftelde in het „ Hebreeuwsch, en in het licht gaf voor de Joden, „ die tot het geloof bekeerd waren." Dus ook Hië*
rota) B. III. C. 1.
(b) Testimonies, prcefixed. by mill to St. Matthew't Gospel,



EUANGELlëN. II. RED. AFD. II. 4!
tonimus (a), „ eerst van alle gaf Mattheus de Tol„ lenaer, bygenoemd Levi, een Euangelie in hec „ licht in fudea, in de Hebreeuwfche tael, voor„ naemlyk ren dienfte der Joden, die in Jefus ge„ loofden." En Augustinus (}):■ „ zy worden ge„ zegd, gefchreven te hebben in dezen rang: eersc „ Mattheus, daarna Markus, toen Lukas, en de „ laetfte van alle Joannes, — van deze vier wordt „ Mattheus alleen gezegd, gefchreven te hebben in „ het Hebreeuwsch, de overige in het Grieksch." Meer getuigenisfen zyn noodloos. Dupin brengt deze en verfcheidene andere Schryvers by, als alle verzekerende, dat Mattheus zyn Euangelie fchreef in het Hebreeuwsch (c). De waerheit van dit ft uk nochtans is fterk in twyfel getrokken, of liever gelochend door hedendaegfche Geleerden, welke beweeren, dat hy het in het Grieksch gefchreven heeft. Maer daer fchynt meer reden, om toeteftaen, dat 'er tweederleië oirfpronglyke ftukken zyn, dan om een van beide te betwisten; daer de overeenftemming der oudheit fterk pleit voor het Hebreeuwsch , en de duidelyke merktekenen van een oirfpronglyk opftel voor het Grieksch Daer zyn voorbeelden van Schryvers, welke het zelfde werk in twee taelen in 't licht gaven. Dus fchreef jofephus de Gefchiedenis der Joodfche Oorlogen (d). En, daer het Mattheus niet ontbrak aen bekwaemheit of genegenheit, konnen wy ook denken, dat hy beweegredenen had,
om
(a) Prafatio Comment. in Matth.
(2>) De Confenfu Euang. L. I. C. 1. Lardner's Credibility Part. II. V. X. p. 228.
(c) Dupin the History of the Canon of Scripture V. IL p. 28. C<0
(d) Zie zyne Inleiding tot de zelve.
C 5



42 redevoeringen 'over db
om „ het werk van eenen Euangelist te doen** voor alle zyne broederen in het gemeene geloof,Hellenisten [ of Griekfche Joden , en Jodengenooten] zoo wel als Hebreeuwen, van welke beide hy een fchuldenaer was door de liefde. De Volkstael der eerfte geloovigen was Hebreeuwsch, of 't geen zoo genoemd wordt by de gewyde en oude Kerklyke Schryvers; maer zy , die Grieksch fpraken, maekten wel dra een aenmerklyk deel uit der Christen-Kerke.
Origenes, die, gelyk we ftraks gezien hebben, van het Euangelie van Mattheus fpreekc, als in 't Hebreeuwsch gefchreven, fchynt in zyn boek over het gebed te onderftellen , dat het ook door den Euangelist in 't Grieksch is uitgegeven; want, handelende over het woord 'eWf/sv, merkt hy dit aen als een woord, faemgefteld door den Euangelist zeiven (tf ); en eusebius, die op de eene plaets verhaelt, dat Mattheus in 't Hebreeuwsch fchreef (b), merkt elders aen, dat hy, Hoofdfi. XIII, 35, de Zeventigen niet volgt, maer als een Hebreeuw zyn eigen overzetting heeft Cc).
§. 4. De tweede Schryver van een Euangelie was markus.
Dus zagen wy hem zoo even geplaetst by Irenaus en Augustinus. Ook noemen Origines C^d), Hië-
ro-
f>) C. CLXI. p. 150. edit. Reading. (&) Bijl. L. UI. C. 24.
(c) Eusebius ap. lardner Credibility, vol. VIII. hot. (g) p. 180. (rf) Zie dc volgende J. 5.



JSUANGELlëN. II. RED. AFD. II. 43
tonimus (e) en Cosmas van Alexandriën (f) hem den tweeden Euangelist ; ja in dezen rang maken de Ouden in 't algemeen van hem gewag.
§. 5. Zyn Euangelie werd nagezien, zoo niet zelfs opgegeven, door petrus.
Hieronymus zegt óns (g), dat „ Markus, „ de Leerling en Tolk van Petrus, op verzoek der „ broederen te Romc?i, een, kort Euangelie fchreef, „ volgens het geen hy Petrus had hooren verba„ len; en dat Petrus, hier van onderricht, het zelv ve goedkeurde en overgaf, om, geftaefd door „ zyn eigen gezach , in de Kerk gelezen te wor„ den ; zoo als Clemens in het zesde boek zyner „ Infiitutiones, en Papias, Bisfchop van Hiërapo,-, lis fchryven." Juftinus de Martelaer , in zyn „ faemenfpraek niet Trypho, gewagende van eene omltandigheit ,.betreffende Petrus, zegt (/z), dat de zelve befchreven is in des zelfs aentekeningen, ziende duidelyk op hec Euangelie van Markus, 't welk alleen de geheele plaets bevat, hier door jusiinus aengehaeld.
Tertullianus zegt: „ dat het Euangelie, 't „ welk door Markus is uitgegeven, geacht mag
worden als van Petrus te zyn, wiens tolk hy
was."-.^2") Origenes drukt zich dus uit: „ dat
het
(e ) Prolog, to Comm. on St. Matthtw. (ƒ) Lardner's Credibil. V. XI. p. 267. fupplem. V. I. P- 178.
( g ) Catalogut virorum illuft. in Marco. (7z) Pag. 365. Ed. Thirlby, p. 333. Ed. Paris. Zie joKes Metkod. Part. IV. p. 91. £0 Adv. Mardon L. IV. C. 5.



44 redevoeringen over d %
„ het tweede Euangelie dat is, 't welk is genoemd „ naer Markus, die het zelve fchreef, zoo als pe„ trus hem dit opgaf " Eufebius zegt: „ Petrus getuigt deze dingen van hem zeiven; want „ alles, wat we in Markus vinden, zegt men, be„ ftaet in Gedenkfchriften der verhaelen van Pe„ trus." ( b) In het Synopfis , toegefchreven aen Athanafius, lezen wy: „ Het Euangelie volgens Mar„ kus werd hem opgegeven door Petrus te Romen „ en in 't licht gebracht door den gczegenden Apos„ tel Markus." (?)
§. 6. Hy fchreef vooreen gemengde Gemeente, uit Joden en Heidenen beflaende, en waer~ fchynlyk te Romen of in Italiën.
Ik vinde geen ukdruklyk getuigenis by de Ouden omtrent deze opgave van zyn meer algemeene oogmerk; maer het wordt door hun aengeduid, wanneer zy zeggen, dat hy fchreef op verzoek der geloovigen te Romen , onder het opzicht van Petrus. Immers, daer een gedeelte dezer geloovigen Heidenen waren, gaf Petrus zekerlyk naer behooren acht op hunne omftandigheden ; gelyk hy in zynen eerften algemeenen Brief, gefchreven, zoo als veele denken , uit deze zelfde Stad onder den naem van Ilabylon, zyn herderlyke zorg ni3c alleen toom voor de bekeerde Joden, maer ook voor die geenen, „ welke in voorleden tyd geen Volk wa-
„ ren,
(a) Apud eusebium Hifl. Eccl. L. VI. C. 25.
(b) Eusebii Demonftr. Euangel. L. III. C. V. Lardner Credib. vol. VIII. p. 88.
(O Lardner's Credibü. vol. VIII. p. 250.



EU AN GELlë N. II. RED. AFD. II. 4$
ren , maer nu het Volk van god zyn;" bedoelende ongetwyfeld de Heidenen, (a)
Het bewys nopens de plaets, waer dit Euangelie werd opgefteld , het welk we reeds ten deele hebben opgegeven, wordt dus opgemaekt door Lardner (&): „ Chryfoflomus fpreekt van het zelve, „ als gefchreven 'm' Egypten. Maer hy ftaet daer „ in byna alleen. Dat het gefchreven werd te Ro„ men, of in ltal'ïén, wordt niet alleen gezegd door ,, Epiphanius, Hiëronimus , Gregorius Nazianze„ nus, Viclor en verfcheidene andere, maer ook de „ kgyptifche Schryvers fpreken alle overal even,, eens, dat het gefchreven is door Markus te Ro„ men in het gezelfchap van Apostel Petrus. Zoo „ zeggen Clemens van Alexandriën, Athanaftus, de „ onderftelde Schryver van het Synopfis der Heilige „ Schrift, Cosmas en Eutychius, alle van Alexan„ driën. Ebedjefu zegt insgelyks in zyn Lyst van „ Syrifche Schryvers, dat Markus te Romen fchreef."
§. 7. De derde Schryver van een Euangelie was lukas.
„ Hy blykt gefchreven te hebben na Mattheus '„ en Markus, volgens het oordeel van meest alle ,, zoo oude als hedendaegfche Schryvers ; gelyk „ Irenceus III, 1. Tertullianus tegen Mardon „ IV, 5. Eusebius Hist. III, 24. Augustinus „ over de overeenflemming der Euangelisten, II, „ 2 &c. Grotius meent, dathy ontdekt heeft,
„ hoe
(a) 1 Petrus II, 10.
(b) Lardner's fupploment V. J. p. 184.



4*
REDEVOERINGEN OVER BE
„ hoe hy treedt in de voetftappen van Markus (a), „ Clemensvvci Alexandriën, als aengehaeld door „ eusebius Bist. VI, 14, is de eenige (der Ou„ den), die hem vóór Markus fchynt te plaetfen, „ door te zeggen, dat de Euangeliën, welke de Ge„ flachtrekehingen behelzen, eerst gefchreven wer„ den." Cb)
■ §. 8. Hy fchreef met een meer byzonder doelwit voor de -bekeerde Heidenen, en waerfchynlyk in Achajen.
„ Het derde Euangelie" , zegt Origenes (c) „ is dat volgens Lukas, aengeprezen door Paulus, „ en opgefteld voor de bekeerde Heidenen." En fabricius merkt aen (d), dat 'er een wonderbaere overeenllemming is, in Lukas te verklaren voor een Tolk en Medgezel van Paulus, gelyk Markus was van Petrus. Irenaus zegt, „ dat Lukas het Euan„ gelie fchreef, 't welk Paulus predikte" (e); en Tertullianus, „ dat fommige Paulus tot den Schry„ ver maken van zyn Euangelie, naerdien het rede„ lyk is, de werken, door den Leerling uitgegeven, „ toetefchryven aen den Meelter/' (ƒ_) Chryfofiomusv'm&t 'er, zoo als wy te voren meldden (g) den
ftyl
O) Markus 1. 4, 23. II. 12, 21. IV. 20, 21. VI. 14. XII. 40 &c.
O) Fadricius Bibl. Grcec. L. IV. C. V. g. 4.
(c) Zie by mill. Teftimonies bef ore lukas.
(d) Biblia Graca, L. IV. C. 5. p. 133-
(e) Mill. als boven.
(ƒ) Adverf. Mardon. L. IV. C. 5.
(«■) jeersteleerreden, eirfie Afdeeling, hier voor bladz.JS-



EOANGELlëN. II. RED. AFD. II. 471
fryl van Paulus in; en in het Synopfis, aen Athanafius toegefchreven, wordt beweerd: dat „ hec Eu„ angelie van Lukas door Apostel Paulus opgege„ ven, en gefchreven en uitgegeven is door den ge„ zegenden Apostel en Geneesheer Lukas."
Sommigen meenen, dat hy het zelve heeft ge» fchreven te Alexandriën in Egypten; maer, volgens het oordeel van dupin (£), waer mee Dr. lardner overeenftemt (O, moeten wy ons houden aen het zeggen van Hieronimus, als allerredelyksc, dac Lukas die boek opftelde in Achajen of Baotiën. Gregorius Nazianzenus lTemt over een met Hieronimus , en drukt zyn gevoelen omtrent de drie eerfie Euangeliën ten dezen aenzien uit in het volgende tweeregelig vers:
M«T8st7©* piv tfyet-^iv 'eC^uIoii; q&'ufj.'ZTtt Xp/j-Ê",
Mattheus fchreef de wonderwerken van Christus voor de Joden, Markus voor Italiën, lukas voor Achajen.
$• 9-
(a) Lardner's Credibility, vol. VIII. p. 250.
(&) Can. of fcripture V. II. C. II. fe£t. V. p. 46.
(c) Supplement V. I. p. 277.
(d) In plaets van a«xa5 'a%«««^ , leest fabricius Bibl. Grac. L. IV. p. 132. Ai'isj®- 'Apx*'$', en hy is nevens andere Geleerden van gevoelen, dat Lucius, van wien we Romeinen XVI, 21. gemeld vinden, dezelfde was. met Lukas. Zie woleius over die plaets. j



4.8 redevoeringen over db
§. p. Joannes heeft de drie eerfte Euangeliën gezien, en gaf getuigenis aen der zeiver waerheit.
Eusebius verhaek («), dat Joannes, nadat de drie eersc- gefchrevene Euangeliën alomme uitgegeven en aen hem bekend waren, gezegd wordt de zelve goedgekeurd, en derzelver waerheit bevestigd te hebben met zyn eigen getuigenis. Het zelfde bericht geven ook hiëronimus (ben isophronius (c) van hem; nevens Theodorus van Mopfuestia, en Cosmas van Alexandriën (i).
g. 10. Hy fchreef te Efezen of in Meen Afië» na de verwoesting van Jerufalem.
Iren.t.us meldt ons (e). dat „ Joannes zyn „ huungciie in het licht gaf, om de dolingen uitte„ roeiën, welke door Cerinthus, en lang te voren „ door hun, die JSicolaïten genoemd werden, on„ derde menfchen verfpreid waren." En, of fchoon hy elders zegt: „ dat Joannes zyn Euangelie opftelde, „ vooi ziende door den Geest de fcheuringen der „ kwaede Leeraers;" vinde ik geen onbeftaenbaerheit in deze twee berichten; hy kan meenen, dat joannes had voorzien, dat 'er andere valfche Leerr
aars
(a) Eed. Hifi. B. II. C. 24. (6) Catal. fcript. Ecdef.
(c) Zie tot de vooueden van millius voor het Euangelie van Joannes.
(d) LaednerCredibil. vol, XI. p. 265- fupplem. voll. p. 388.
(e) L.III. CXI. p.218. edit. Grabe L. III. C. XVIII. p. 241.



EÜ AN GE LI ë N. II. RED. AFD. II. 0
öars op Cerinthus Zouden volgen , eri daefom èefl tegengift bereid had tegen de nog toekomende kettery, en een geneesmiddel voor die, welke reeds dadelyk beftond; Hiëronimus ftemt overeen met Irenceus in te zeggen, dat „ de Apostel Joannes een * een Euangelie fchreef, op verzoek der Opzienders „ van Afiën, tegen Cerinthus en andere Ketters j „ en byzonderlyk tegen de leer der Ebioniten, toen te voorfchyn gekomen, dat Christus niet had be„ ftaen, vóór dat Hy uit Maria geboren werd Qa)J", Deze leer nam haeren aen vang, zoo men zegt, onder de Christenen in Pella, in het Jaer LXXI, één jaer na de verwoesting van Jerufalem (£); maer Cerinthus wordt onderfteld, geleerd te hebben in hec jaerLXXXfV}. Irenceus meent derhalven, dat Joannes gefchreven heeft eenige jaeren na de verwoesting van Jerufalem. Misfchien is het niet noodig* om dit met Epiphanius (i) zoo laet te ftellen* dat de Apostel reeds negentig jaeren oud was. Veelen nochtans behouden, ook in dien hoogen Ouderdom , een groote vlugheit van verftand, en zelfs een fterk geheugen, vooral met opzicht tot de gebeurdtenisfen van hunne vroegere dagen; en, wanneer ook Joannes gefchreven hebbe, het was een onderwerp < diep in zyn gemoed geprent door beftendige overdenking en dagelykfche gefprekken. Irenceus zegt wyders (e), dat hy zyn Euangelie in 'c licht gaf te Efezen, en het fchynt door allen toegeftaen te worden, dat hy zulks deed in eenig deel van kleen
Afiêttt
(a) CaUl. fcriptorum Ecclef. §. 26.
(6) Cave Hifi. literar. ConjpeS. fcecl. Apost. p. ï.
(c) Ibid p. 36.
(d) Hieref. 41. g. 12. p. 432. ed. Cologn<, 1682*
(e) B. III. C. 1.
D



5<3 REDEVOERINGEN OVER DE EUANGELleN.
Afiè'n. Theodorus van Mopfuestia Ca) en Cosmas van Alexandriën Qb~) berichten ons, dat Efezen zyn gewoone verblyfplaets was.
De vroegere Kerkvaders laten ons byna in 't onzekere omtrent den juisten tyd, in welken de Euangeliën gefchreven werden. Omtrent den rang en de plaets zyn ze duidelyker. En Ifidorus van Seville , welke omtrent het jaer DLXXXV leefde, geeft hunne algemeene gevoelens, zoo wel als zyn eigen, in de volgende woorden op: Cc)
,, De eerfte en laetfte van de vier Euangelisten „ verhalen , wat zy Christus hebben hooren zeg„ gen, en hebben zien verrichten. De andere „ twee, tusfchen die beide geplaetst, melden die ,, dingen, welke zy van de Apostelen vernomen „ hadden. Eerst fchreef Mattheus zyn Euangelie,
en wel in Judea; toen Markus het zyne in Italiën; „ Lukas was de derde, en fchreef 'm,Achajen\ Jo„ annes de laatfte, en deed dit in Afiën."
(a) Zie mill voor het Euangelie van Joannes.
(b) Lardner fupplem. vol. i. p. 388. (O Ibid. p. 223.
OUDE



O U D E;
SCHRYVERS»
In deze REDEVOERINGEN aengehaeld, ne^ vens den tyd, in welken zy volgens Dr. Cave bloeiden.
Pdpias. in 4t jaer uo
juflinus dé Martelaer, Irenaus.
Tertullianus. I92
Clemens van Alexandriën, jqz
Origenes. 3„0 Eufebius.
Athanafius. „2g
Epiphanius. ggg
Gregorius Nazianzenus* nj0
Hieronimus. »7g
Sophronius. ■ „g0
Auguftinus. *
Chryfofiomus. „„§
/P/fifor j>#» Antiochiën. fOI
Theodorus van Mopfueftid. 707
Cosmas van Alexandriën. r,?
Emychius. -J±
Ifodorus van Seville. I A
TheophylacJus. ^ Euthymius,
W^efu. ï3oq
Pdpias. in 4t jaer uo
Dl DERDE



DERDE
REDEVOERING.
TOEBEREIDSELEN
Tot het bepalen van den rang der Euangelisten uit inwendige blykbaerheit.
EERSTE AFDEELING.
Onderzoek, of de volgende Euangelisten de voorgaende Euangeliën gezien hebben.
Jk zal nu de voorgaende byzonderheden trachten te bevestigen door bewyzen, ontleend uit de Euangeliën zeiven.
Maer het bewys uit inwendige blykbaerheit is in veele opzichten zoo naeuw verbonden met de vraeg: of de volgende Euangelisten de voorgaende Euangeliën gezien hebben ? dat het noodig zyn zal, deze vraeg eerst te overwegen ; en het groote nut der beflisfehing in dit ftuk moet my verdedigen ten aenzien der lengte van dit onderzoek.
Men houde het, ten minften vooralsnog, voor toegeftaen, dat joannes de Euangeliën gezien heeft, welke vóór het zyne gefchreven waren. Dus bepaelt zich dit onderzoek tot mattheus , markus en lukas ; uit wier Euangeliën ik eerst eenige gelykaertige plaetfen zal verzamelen, met inmenging van eenige weinige aenmerkingen; en dan onderzoeken,
welk



Red. over. de E uan ge li ë n. 53
welk een befluit wy met recbt mogen trekken uit de eenparigheit dezer plaetfen.
De vergelykingen zyn gemaekt volgens onze gemeene Overzetting; maer de Lezer zal bemerken, dat hier en daer een woord veranderd is Qa). Dit gefchiedde voornaemlyk, om dat de Overzetters fomtyds de zelfde woorden door verfchillende, of verfchillende door de zelfde woorden vertaeld hebben; en ik verlangde, een zoo naeuwkeurig denkbeeld te geven, als roy mogelyk ware, van de overeenkomst der teksten in de hier vergeleken plaetfen (*).
O) Zy, die den Grondtekst verkiezen raedteplegen, zullen bevinden, dat eenige der volgende voorbeelden tegen elkander overftaen in de Overeen/lemmingen, welke in het Grieksch zyn uitgegeven. De naeuwkeurigheit van Monfieur toinard is zoo groot, dat de geringfte overeenftemjnrng of verfcheidenheit der Teksten met het grootfte gemak gezien, kan worden in al die gedeelten der Euangeliën, welke hy voor gelykftemmig houdt. Men zie ook de achtenswaerdige Obfervations on the four Gospels van den geleerden Dr. owen , waer in een aental van plaetfen, of geheel de zelfde, of tot het zelfde oogmerk tegen elkander over gefield zyn in het Grieksch, als wy de zelve hier by elkander vergelyken in het Engelsch.
(*) Ik zal even op de zelfde wyze trachten te handelen met onze Nederlandfche, als de Schryver gedaen heeft mee de gemcene Engelfche Overzetting; en fomtyds, daer't nodig mogt fchynen, de reden van verandering daer by voegen. Vertaelder.
D 3 DER-



54 redevoeringen over de
D E R D E
REDEVOERING,
TWEEDE AFDEELING.
Gelyklujdende Plaetfen uit mattheus en markus,
5-1, Matth. V, 17-22. Markus I, 14—20. «
17. Van toen aen heeft 14. En — Jefus kwam Jefus begonnen te predi- in Galilea predikende het kenen te zeggen: bekeert Euangelie des Koningryks u, wam het Koningryk Gods.
der Hemelen is naby ge- 15. En zeggende: de komen, tyd ts vervuld, en het Ko¬
ningryk van God is naby gekomen, bekeert u en gelooft in het Euangelie.
18. En Jefus wande- 16. En wandelende by lende aen de Zee van Ga- de Galileefche Zee zag hy lileazag twee Iroederen, Simon
Simon, gezegd Petrus
en Andreas zynen broeder, en Andreas zynen broeder, bet net in de Zee werpende, werpende het net in de Zee, (wantzy waren Visfchers) (wantzy waren Visfchers)
19. En hy zei tot hun, 17. En Jefus zei tot volgt my na, en ik zal u hun: volgt my na, en ik visfchersder■menfchenma- zal maken, dat gy visken, Jchers der menfchen zul:
worden.



EUANGELlè'N. III. RED. AFD. II. 55
ao. Zy dan terftond de 18. Enzy 'terftondhunnett overlatende zyn Hem ne netten verlatende zyn nagevolgd. Hem gevolgd.
21. En Hy van daer 19. En van daer een. yoortgegaen zynde weinig voortgegaen zynde
zag wee andere broeders zag hy Jakobus (denZsoney van Jakobus den (Zoone*) van. Zebedeus, Zebedeus en Joannes zynen broeder en Joannes zynen broeder in een [chip en de zelve in een [chip
met hunnen Vader Zebedeus
hunne nettenvermakende, hunne netten vermakende en heeft-hen geroepen. 10. En terftond riep
Hy hen;
22. Zy dan , terftond en zy , latende hunnen verlatende het fchip en Vader Zebedeus in het hunnen Vader fchip met de huurlingen,
zyn Hem nagevolgd. zyn Hem nagevolgd.
Mattheus en Markus, die voorbygaen 't geen onze Heiland deed in Judea en andere Gewesten, in den tyd tusfchen zyne verzoeking in de woestyne en de gevangenis van Joannes, vangen de gefchiedenis van zyn openbaeren Dienst aen met de roeping van Petrus , welke zy in de zelfde woorden verhalen, ook zelfs de tusfchenreden, want zy waren visschers.
Maer dit is, als het ware, het oppervlakkige hunner gelykaertigheit, welke verder gaet. Immers deze roeping van Petrus is, naer het oordeel veeier geleerde Uitleggers en Schryvers van Overeenflemmingm (a) de zelfde, welke Lukas dus befchryft: Hoofdft. V. Lukas (fl)' Grotius, hammond ter dezer plactfe. Spanheim Dub. Euangel. Par. III. Dié. 72: pag. 338. Chemnitius,
D 4 cra?



£6 REDEVOERINGEN OVER DE
Lukas V. i—ii.
i. En het gefchiedde, als de fchareophem aendrong, om het woord Gods te hoor en, dat Hy fiond by het meir Gennezareth.
i. En Hy zag twee fchepen aen (den) oever van het meir leggende, en de visfchers waren daer uit gegaen, en fpoelden de netten.
3. KnHy ging in een van die fchepen, hetwelk van Siman was, en bad hem, dat hy een weinig van V land afjlake, en neder zittende, leerde Hy de fchaere uit het Schip.
4. En als Hy afliet van fpreken, zei Hy tot Siman : fieek af nae de diepte, en werp uwe netten uit om te vangen.
5. En Simon antwoordde en zei tot Hem: Meefier! wy hebben den geheelen nacht over gearbeid, $n niet gevangen; doch op uw woord zal ik het net uitwerpen.
6. En als zy dat gedaen hadden, beflotenzy een groot e meenigte visfchen, en hun net fcheurde.
7. En zy wenkte hunne me de genoot en, die in het ander fchip waren, dat zy hen zouden komen helpen; en zy kwamen en vulden beide de fchepen, zoo dat zy byna zonken.
8. En Simon Petrus, (dat) ziende, viel neder eten de kniën van Jefus, zeggende: Heere gae uit van my, want ik ben een zondig menfehe.
9,
cradock, lightfoot, le clerk, doddridge in hunne
Qvcreenjlemmingen. Spanheim in 't byzonder heeft de voornaeir.fte tegenwerping en gadegeflagen en wederlegd. Spanheim heeft -hier deze aenmerking: „ Mn temere multiplican-. a, dasesfi hiftorias, qua; eadem deprehenduntur, quod cum Ofian-.
dro firn necesjitate faciunt Mi, qui nullas C?sp«iriii £f *('tot-
i|>i<s apiiid Juos fcriptores qdmiuuntj/'.



EUANGELlë.N. III. REU. AFD. II. 57
9. Want verbaesdheït had hem bevangen, en alle die met hem waren, over den vang der visfchen, die zy gevangen hadden.
10. En desgelyks ook Jakobus en Joannes, de Zoonen van Zebedeus, die medegenoot en van Simon waren. En Jefus zei tot Simon: vrees niet, van, nu aen zult gy menfchen vangen.
11. En als zy de fchepen aen land gefluurd hadden, verlieten zy alles, en volgden Hem.
Dit verhael zal, naeuwkeurig ingezien, bevonden worden, wonder wel te ftrooken met de voorgaende , en tot een der blyken verftrekken, dat de Euangelisten flechts verfchillen in het aental of de keuZe der omftandigheden, en fchreven met het zelfde denkbeeld van de gebeurdtenis, welke zy ons voordragen. Ieder weet, dat de Zee van Galilea de zelfde was met het Meir van Gennezareth. En fchoon Mattheus en Markus ons niet uitdruklyk melden, dat Petrus in zyn vaertuig was, toen hy door Christus werd geroepen , zy geven dit toch te kennen, met te zeggen , dat hy bezig was met een net in de Zee te werpen; want dit onderftelt, dat hy aen boord, en onze Heere by hem in het vaertuig was, gelyk Eukas verhaelt. De laetite maekt geen gewag, 't zy hier of elders, van Andreas, uitgezonderd, wanneer hy de lyst opgeeft der Apostelen; Hoofdft. VI. 14; en misfchien wilde hy doen bemerken, dat de voorzegging of belofte, van menfchen te vangen, voornaemlyk zag op Petrus. Intusfchen is de zin dezer belofte juist de zelfde met die van visfchers van mensfchen te worden.
Wyders; Lukas verhaelt ons, dat Jakobus en Joannes', de Zoonen van Zebedeus, Petrus hielpen, in de visfchen aen land te halen, welke hy gevangen had;
D 5 en



5? REDEVOERINGEN OVER DE
én dat, wanneer zy, dat is, de vier medgezellën, hunne schepen aen land gebracht hadden, zy alles verlieten en Christus volgden Ook hier in ftemt deze Euangelist overeen met de andere. Markus zegt , dat Christus, wanneer Hy een weinig van daer gegacn was, van de plaets daer Petrus en Andreas Hem begonnen te volgen , Jakobus zag den zoon van Zebedeus en Joannes zynen \broeder, welke ook in een Schip waren (tf), zoo als ook Petrus geweest was, toen hy geroepen werd, verflellende hunne netten; hunne netten, die gefcheurd waren door de zwaerte der vislchen, welke zy op den oever gefteept hadden , en terflond riep Hy hen, — en zy volgden Hem na in gezelfchap met Petrus en Andreas.
De beide berichten , dat, namelyk , van Mattheus en Markus aen den eenen, en dat van Lukas aen den anderen kant, dus overeenitemmende ten aenzien der plaetfe en omllandigheden, waerin Petrus werd geroepen , fpreken blykbaer van de zelfde roeping. Bygevolg hebben Mattheus en Markus het verhael bekort, en daer de zelfde verkorting hier van in beide plaets heeft, heeft het gevolg, getrokken uit hunne overeenkomst, naeuwlyks eenig ander bewys van nooden, dan 't geen dit voorbeeld oplevert.
Slechts ééne omftandigheit is bepaeldlyk by Markus te vinden, dat Joannes en Jakobus hunnen Vader Zebedeus in het Schip lieten met de gehuurde
dienst-
(o) Ik zie niet, waerop ook anders zien kan. Ka; «o™« h -ris nXoi'a ftaet in den Grondtekst; waer van ik het laetfte vertaeld hebbe: ineen fchip; zoo als onze [Engelfche] Overzetters eveneens doen MattheusIV, 21. DusdocjB •ok bea.uso.bre en l'enfant : dans une Barque.



EUANGELlëN. III. RED. AFD. II. 5£
dienstknechten; 't welk toont, dat Christus, in hen te roepen, en zy, in de roeping te gehoorzamen, den Vader niet verftoken lieten van byftand tot het verrichten zyner bezigheden. Een omftandigheit, waerdig, om aengetekend te worden door een Euangelist, welke fchreef op een plaets, daer de zelve" niet bekend was, of op een tyd, wanneer de zelve ligt kon vergeten zyn.
Het dus verre gezegde , zoo verre het rust op de eenzelvige tael in de vergelyking van Mattheus met Markus en Lukas, onderftelt, dat Mattheus oirfpronglyk in het Grieksch gefchreven heeft. Dit hebben hedendaegfche Geleerden zoo fterk uitgehouden , dat ze lochenden, dat hy ook in het Hebreeuwsch gefchreven zou hebben. Zonder my met dit laetfte voor tegenwoordig optehouden, hope ik het eerfte te ftaven met eenige weinige waernemingen , die zich hier en daer in het beloop van dit Werk zullen opdoen.
§.2. MattheusXlll, i-o.
1. En ten dien dage, Jefus uit deni huize gegaen zynde, zat by de Zee.
2. En tot Hem vergaderden veele fchaeren, zoo dat Hy in een fchip ging en neder zat,
en alle de fchare flond op den oever.
3. En Hy fprak tot hun veele dingen door gelykenisfen, zeggende.:
Markus IV, 1—9.
1. En Hy begon wederom te leeren, omtrent de Zee, —•
— En daer vergaderde eengroote fchaere by Hem, alzoo dat Hy, in V Schip gegaen zynde , nederzat op de Zee,
en de geheele fchaere was op het land aen de Zee.
2. En Hy leerde hen veele dingen door gelykenisfen, en Hy zei in zyne Ueringe tot hun:
ziet



6o REDEVOERINGEN OVER Dl
ziet een g. Hoort toe, ziet een
Zaeijer ging uit om te Zaeijer ging uit om te
zaeijen; zaeijen;
4. En als hy zaeide 4. En hetgefchieddein
't zaeijen, dat yiel een deel ( zaeds ) by het een (deelzaeds) vielby den weg, den weg,
en de vogelen kwamen, en de vogelen des hemels
kwamen,
en aten dat zelve op. en aten het op.
5. En een ander (deet) 5. En het ander viel'op vielep Jïeenachtige (plaet- het fleenachtige, daer het fen), daer het niet veel niet veel aerde hadde, en aerde hadde, en het ging het ging terftond op, omter flond op, omdat het gee- dat het geene diepte van ne diept e van aerde had; aerde had.
6. Maer als ds Zonne 6. Maer als de Zonne opgegaenwas. zoo is het opgegaen was, zoo is het verbrand geworden.en om- verbrand geworden.en omdat het geen wortel had- dat het geen wortel hadde , is het verdord. de, zoo is het verdord.
7. En een ander (deel) 7. En het ander viel in viel in de doornen, en de de doornen, en de doornen doornen wiesjen op, en wiesfen op, en verflikten ver flikten het zelve; hetzelve,
en het gaf geen vrucht.
8. En een ander {deel) 8. En het ander viel in viel in de goede aerde, en de goede aerde, en gaf gaf vrucht vrucht;
die opging en wies, en het een honderd, het an- het een droeg dertig, en het der zestig, en het ander ander zestig,en het ander dertig (vout). honderd Cvout).
9. En Hy zei tot hun 9. Wis



EUANGELlëN. UI. RED. AFD. Iï. 6i
9. Wie oor en heeft om Wie ooren heeft om te te hooren, die hoore. hoor en, die hoore.
In de opgave dezer Gelykenis heeft Markus hier en daer éen woord of geringe omftandigheit bygevoegd, doof Mattheus achtergelaten; van het zaed fprekende, 't welk gezaeid werd, heeft hy het meervouwige veranderd in het eenvouwige, daer hy in de uitlegging juist de tegengeftelde verandering maekt (a); en het flot van den volzin in vs. 8. heeft hy omgekeerd. Deze kleene veranderingen in weinige plaetfen doen blyken, dat een zoo naeuwkeu. rige overeenftemming, als wy voor 't overige ontdekken, niet noodig was tot een juiste opgave der Gelykenis; 't welk in nog fterker licht zal blyken voor den geleerden Lezer, welke den Griekfchen Tekst van Lukas VIII, 1 — 8. wil raedplegen, en met deze vergelyken, byzonderlyk by alle drie in het zevende vers.
De Gelykenis werd in 't openbaer voorgefteld 9 en gevolgd door verfcheidene andere, ten zelfden tyde uitgefproken. Alle de Euangelisten evenwel komen overeen, in het verhael der laetfte opcefchorten, en vooraf intevoegen de uitlegging van de eerfte, fchoon die niet eerder werd gegeven dan naderhand en wel aen de discipelen in 't byzonder (b).
$. 3. MattheusXX, 24-28. Markus X, 41—45.
24. En als de (andere) 41. En alsde (andere) tien (dat) hoorden, tien (dit) hoorden,
namen zy het zeer kwalyk, begonden zy het zeer kwa* lyk te nemen
van de twee broeders van Jakobus en Joannes.
25-
(a) Mattheus XIII, 19-23. en Markus IV, 14-20. " (b) Markus IV, 10.



4fo REDEVOERINGEN OVER DB
25. En als hen Jefus 4> Maer Jefus, hen tot zich geroepen had, zei- tot zich geroepen hebbende Hy: gy weet, dat de de, zei tot hun: gy weet , (Jverfte der Volken heer- dat de geene, die geacht fchappy voeren over hun, worden, Overfle te zyn der en de'Grooten gebruiken Volken, heerfchappy voeman over hun. ren over hun , en hunne
Grooten gebruiken magt over hun.
26. Doch alzoo zal V 43- DocIf alzo° *al 'f ander u niet zyn, maer onder u niet zyn, maer zoo wie onder u zal wil- zoo wie onder u groot zal ien groot worden, (die) willen worden , die zal zy uwe dienaer. uw dienaer zyn.
27. En zoo wie onder 44. En zoo wie van u u zal willen de eerfie de eerfie zal willen warzon, die zy uwe dienst- den, die zal aller dienstknecht, knecht zyn.
28. Gelyk de Zoone 45. Want ook de Zoon des menjchen niet geko- des menfchen is niet gemen is , om gediend te komen om gediend te worworden, maer om te die- den, maer om te dienen, ften, en zyn ziel te geven en zyn ziel te geven (tot)
een randfoen voor een randfoen voor veele.
yeele.
De gelykaertigheit, of liever volkomen gelykheit, van uitdrukking in déze Verzen is te zichtbaer, om eenige aenmerkingen daer by te behoeven.
|.4.Mank.XXI,33-27. Markus XI, 27-33.
23. En als Hy in den 27. En als Hy
Tempel gekomen was kwa- in den Tempel wandelde men tot hem-, kwamen tot hem
ter*



ÊOANGELIeN. III. RED. AFD. II. 6$
terwyl Hy leerde,
de Overpriefters de Overpriefiers, en de
en de Ouderlingen des Schriftgeleerde, en d$
volks, Ouderlingen,
zeggende: 28, En zeiden tot Hem:
door wat magt. doet gy door wat magt do°t gy
deze dingen* deze dingen'? ',
en wie heeft u deze magt en wie heeft u deze magt
gegeven* gegeven,
dat gy deze dingen doen
zoud?
2,4. En Jefus antwoor- 29. Maer Jefus ant*
den de zei tot hun: woordende zei tot hun:
Ik zal u. ook een woord Ik zal u ook een. wofird
vragen; vragen;
het welk, indien gy my antwoordt my ook; zult zeggen,
zoo zal ik u ook zeggen, en zoo zal ik u zeggen,
door wat magt ik deze door : wat magt ik deze
dingen doe.. dingen;doe.
25. De doop van Jo~ zo. De doop .van Jo■annes, annes
van.waer was (die) , was die
uit den Hemel, of uit de uit dén, Hemel of uit de
-menfehenï menfchen?
antwoordt my; En zy overleiden 31. En zy ovexleiden
by zichzelven onder hun;
en zeiden: indien wyzeg- zeggende: indien wy zeg-
• gen, uit den gen: uit den \
Hemel, zoo zal Hy ons Hemel, zoo zal Hy zeg-
zeggen, gen:
waerom hebt gy Hem dan waerom hebt gy hem dan
niet geloofd^, niet geloofd?
26. En indien wy zeg- 32. Maer indien wy
gen:



$4 REDEVOERINGEN OVER CE
gen: uit de menfchen, Zoo vrezen wy de fchare, want zy houden alle Joannes
voor een Profeet.
27. En zy Jefus antwoordende zeiden ; wy weten 't niet
en hy zsï tot hun
zoo zegge ik u ook niet, door wat magt ik dit doe.
zeggen: uit de menfchen ^ zoo vrezen wy het volk, want zy hielden alle van Joannes,
dat hy waerlyk een Profeet was.
33. En antwoordende zeiden zy tot Jefus, wy weten '/ niet. en Jefus antwoordende zei tot hun:
zoo zegge ik u ook niet, door wat magt ik deze dingen doe.
De Overheden , welke onder elkander raedpleegden over de hun voorftelde vraeg, waren alle van eene gedachte omtrent de moeilykheit om dezelve te beantwoorden, maer drukten het gevaer, in hec erkennen hunner waere gevoelens, niet alle uit in deZelfde bewoordingen; want terwyl fommige zeiden: wy vrezen het volk, betuigden anderen: al het volk zal onsfteenigen (a). Daer was derhalven , ten muitten in deze byzonderheit, een vryheit, om andere woorden te gebruiken, zonder aftewykenvande waerheit.
§.5.M^.XXIV,32-35.
32. En leert van den Vygeboom deze gelykenis: wanneer zyn tak nu teer
Markus XIII, 28-31.
28. En leert van den Vygeboom deze gelykenis , wanneer nu zyn tak teer wordt-
(a) Lucas XX, 6".



EÜANGELlëN. III. RED. AFD. II. 6*5
wordt , en de bladeren uitfpruiten, zoo weet gy, dat de Zomer naby is.
33. Alzoo ook gy lieden, wanneer gy alle deze dingen zult zien,
zoo weet, dat ( het naby is voor de deure.
34. Voorwaer ik zegge u, dit ge/lacht zal geenzins voorbygaen, tot dat alle deze dingen zullen gefchied zyn.
- 35. De Hemel en de aerde zullen voorbygaen, maer myne woorden zullen geenzins voorbygaen.
wordt, en de bladeren uitfpruiten , zoo weet gy, dat de Zomer naby is.
29. Alzoo ook gy, wanneer gy deze dingen zult zien gefchieden,
zoo weet, dat (het) naby voor de deure is.
30. Voorwaer ik Zegge u, dat dit gefacht niet zal voorbygaen, tot dat alle deze dingen gefchied zyn.
31. De Hemel en de aerde zullen voorbygaen 9 maer myne woorden zullen geenzins voorbygaen*
Lukas XXI, 29. En Hy zei tot hun een gelykenis fe ; ziet den Vygeboom, en alle de boomen.
30. Wanneer zy nu uitfpruiten, en gy (dat) ziet, zoo weet gy uit u zeiven, dat de Zomer nu naby is.
3 . Alzoo ook gy, wanneer gy deze dingen zult zien gefchieden, zoo weet, dat het Koningryk van god naby is.
De opgave van de gelykenis, zoo als dezelve ftaet by lukas, toont, dat Chriftus zich niet bepaelde tot het uitbotten van den Vygeboom alleen , maer ook tot dat van alle de boomen, als een teeken van den naderenden Zomer.
§. 6. Matth. XXVL39-44.
29. En die voorbygingenjasterden Hem,fchud~ dende hunne hoofden,
Markus XV, 29—32. 29. En die voorbygin1 gen, lasterden Hem. fchuddende hunne hoofden,
E 40.



65 REDEVOERINGEN OVER DE
40. en zeggende
gy, die den Tempel afbreekt, en in drie dagen opbouwt verlost u zeiven indien gy de Zoone Gods zyt
zoo kom af van het kruis
41. En desgelyks ook de Qverprieflers met de Schriftgeleerden,
en de Ouderlingen en de Pharifeen
(Hem befpottende)
zeiden:
42 Andere heeft Hy verlost,
Hy kan Hem zeiven niet verlosfen,
indien Hy de Koning Is%aëls is,
dat Hy nu afkome van het kruis,
en wy zullen Hem gelooven' 43- E'y heeft op God letrouwd, dat Hy Hem pu verlosfe , indien Hy Hem (wel) wil. Want hy heeft gezegd. Ik ben Gods Zoon.
44 En hetzelve verweten Hem ook de Moorde naer s, die met Hem gekruicigd waren.
en zeggende: ha! gy die den Tempel afbreekt, en in drie dagen opbouwt,
30. behouduzeiven,
en kom af van het kruis.
31 En insgelyks ook de Overpr'teflers met de, Schriftgeleerden
Zeiden tot malkanderen , al fpottende:
Hy heeft andere verlost,
Hem zeiven kan Hy niet verlosfen,
32; De Chriftus, de Koning Israëls kome nu af van het kruis,
op dat wy het zien,
en gelooven mogen.
Ook die
?net Hem gekruicigd'waren Jmaedden Hem.
Ik



EUANGELlëN. III. RED. AFD. II. 6j
Ik zal jfeier het verhael van Lukas nopens de zelfde zaken tegen dac van Markus overftellen:
Markus XV, 29-32.
29. En die voorby gingen, lasterden Hemffchuddende hunne hoofden, en zeggende: Ha ! gy die den tempel af breekt, en in drie dagen opbouwt,
30. Behoud'uzeiven, en kom af van het Kruis.
31. tn insgelyks ook de Overpriesters met de Schriftgeleerde, zeiden tot malkanderen, al/pottende: Hy heeft andere verlost, Hem zeiven kan Hy niet verlosfen.
32. De Christus de Koning van Israël kome nu af van het Kruis, opdat wy het zien en geloven mogen.
LukasWIW, 35-40.
35. En het volk ftondt en zag het aen,
en ook de Overfle met hun
befchimpten (Hem), zeggende :
andere heeft Hy verlost dat Hy nu zich zeiven verlosfe,
zoo Hy is de Christus de uitverkoren Gods.
35. En ook de krygs* knechten tot (Hem) komende, befpoiteden Hem,, en brachten Hem edik,
37. En zeiden: indien gy de Koning der Joden zyt, zoo verlos u zeiven,
ife ^ ^ # ^
E 2 Ook



68 REDEVOERINGEN OVER DE
Ook die met Hem gekruisigd waren, fmaeddenHem
39. En ee$ van de
kwaeddoenders , die ge-, hangen waren, lasterde Hem, zeggende: indien gyde Christus zyt, verlos u zeiven en ons.
40. Maer de andere, antwoordende , beftrajte Hem.
Uit deze Iaetfte vergelyking ontdekken wy, dat Lukas een weinig in de uitdrukking verfchilt van Markus, dat hy gewaegt van de fpotterny der Krygsknechten, waer van de Iaetfte geene melding maektr en dat hy naeuwkeuriger is in de gefchiedenis der twee gekruicigde kwaeddoenders. Men neme derhal ven in overweging, waerom Markus, van wien Lukas dus verfchilt, zoo geheel overeenftemt met Mattheus, in het verhael van den zelfden reeks van byzonderheden met de zelfde woorden.
Men vergunne my , by deze gelegenheit aentemerken, dat de Euangelisten de verfchillende fchemptael van Joden en Romeinen hebben voorgedragen met de ftipfte aenkleving aen de waerheit en gepastheit voor beide. De Joden befchimpten onzen Heere uit hoofde van zyn voorgeven, dat Hy de Koning van Israël was; en dus fpraken zy altoos van hunnen Mesftah (». De Romeinfche Krygs■ knechten befpotteden Hem als Koning der Joden \ welk de gewoone naem was, by de Heidenen
alCo) Zie Mattheus XXVII, 42. Markus XV, 32. %wn»« I> 49- en XII. 12. J



EUANGELIöN. III. red. afd. II. 69
altyd van den zelfden Perfoon gebezigd (b). Dus vroegen de Wyzen , welke onzen Zaligmaker by zyne geboorte hulde kwamen doen , nae Hem op deze wyze waer is de geboren koning der joden (c)? En dit is een voldoend bewys, dat deze Wyzen geene Joden waren, gelyk zeker geleerd Uicleger der Euangeliën hen onderlteld heeft te zyn.
O) Mattheus II, 2. XXVII, 11, 29, 37- Markus XV, 1, 9, 12, 18, 26. Lukqs XXIII, 3. 37 -38. Joannes XVIII, 33, 39. XIX, 3, 19.
(c) Mattheus II, 1.
E 3 DER-



DERDE
REDEVOERING,
DERDE AFDEELING. Gelykaertige plaetfen uit mattheus en lukas.
Lukas 111,7-p, 16,17.
7. Hy zei dan tot de. Scharen, die uitkwamen, om van hem gedoopt te worden
Gy adderen gebroed fels! wie heeft u aengewezen te vlieden van den toekomenden toorn ?
8. Breng dan vruchten voort der bekeeringe waerdig;
en begint niet te zeggen by u zeiven: wy hebben Abraham tot eenen Vader , want ik zegge u, dat God zelfs uit deze fleenen Abraham kinderen kan verwekken.
10.
§. i.Mattheusllï,7-i2.
7. Hy dan ziende veele van de Pharifeen en Sadduceen tot zynen doop komen
fprak tot hun: Gy adderen gebroedfels! wie heeft u aengewezen te vlieden van den toekomenden toorn?
8. Brengt dan vruchten voort der bekeeringe waerdig ;
9. tn meent niet by u zeiven te zeggen: wy hebben Abraham tot eenen Vader, want ik zegge u, dat God zelfs uit deze fleenen kan < braham kinderen verwekken.



REDEVOERINGEN OVER DE EUANGELieN.
71
10. En is ook air ede de byl aen de wortel der boo men gelegd; alle boom dan die geen goede vrucht voortbrengt, wordt uitgehouwen ^en in V vuur geworpen.
li. Ik doope u wel met water,
tot bekeering maer die na my komt is ft erker dan ik, wiens fchoenen ik niet waerdig ben {hem na) te dragenfdie zal u met den HeiligenGeest en met vuur doopen.
ia. Wiens wan in zyne hand is en zal zynen dorschvloer doorzuiveren, en zyn tarwe in zyne fchuure V faemen brengen, en zalhetkafmet onuitbluschlyk vuur verbranden.
9. En de byl ligt ook airede aen de wortel der boomen , alle boom dan, die geen goede vrucht voortbrengt , wordt uitgehouwen , en in V vuur geworpen.
*****
16. Zoo antwoordde Joannes aen allen zeggende:
Ik doope u wel met water,
maer Hy komt, die fterker is dan ik, wien ik niet waerdig ben, den riem van zyne fchoenen te ontbinden', deze zal u doopen met den Heiligen Geest en met vuur.
17. Wiens wan in zyne hand is, en hy zal zynen dorschvloer doorzuiveren, en de tarwe zal hy in zyne fchuure faemen brengen , maer het kaf zal hy met onuitbluschlyk vuur verbranden.
Markus I. 7, 8. En (Joannes) predikte zeggende: na my komt, die ferker is dan ik, wien ik niet waerdig ben, nederbukkende den riem zyner fchoenen te ontbinden.
8. Ik hebbe ulieden wel gedoopt met water, maer Hy zal u doopen met den Heiligen Geest.
E 4
Wan-



^2 redevoeringen over be
Wanneer we hier uitzonderen, dat de Schaeren gefield warden voor veele van de Pharifeen en badduceen, waer van hierna de reden blyken zal O), en dat Lukas verfchilt van Mattheus, gelyk ook van Zich zeiven (Handelingen Xll, a5.) in het fpreekWoordlyk zeggen; de fchoenen te drag, n of te ontbinden , zoo ftaet voorts dit kort begrip van des Doopers onderwyzingen , zoo verre die by Mactheus zyn aengetekend , zin voor zin , en byna woord voor woord, even gelyk in lukas. Nochtans heeft Joannes niet alleen: „ vetle andere din„ gen in zyne vermaning tot het Folk" gefproken, maer ook deze zelfde zaken in een andere orde Voorgedragen, gelyk men zien kan uit de weinige verzen van Markus, welke wy op de twee andere Euangelisten hebben laten volgen.
Lukas VII, 19-28. 19. En Joannes
twee van zyne discipelen tot hem geroepen hebbende.
zand ze tot Jefus,
zeggende: zyt gy de geene, die komen zou, of verwachten wy eenen anderen ?
4. En
$. %. Mattheus XI,a-i 1.
2. En Joannes in de ge • vangenis gehtord hebbende de werken van Christus
zond twee van zyne discipelen
3. En zeide tot Hem: zyt gy de geene, die komen zou, of verwachten wy eenen anderen f
(9) la de zïsdf, hjsdevoejung, Afdctlingl,



EVANGELlëN. III. RED. AFD. III. 73
4. En Jefus antwoordde en zei tot hun: gaet henen , en boodfchapt aen Joannes weder het geene gy hoort en ziet. 5 .De blinden worden ziende en de kreupelen wandelen , de melaetfchenw orden gereinigd,en de dooven hooren, de dooden worden op ■ gewekt,en den armen wordt het Euangelie verkondigd.
. 6. En zalig is hy, die een my niet zal geërgerd worden.
7. Als nu deze henen gingen, heeft Jefus tot de fchaere beginnen te zeggen van Joannes: wat zyt gy uitgegaen in de woestyne te aenfehouwen, een riet,
20. En als de mannen tot Hem gekomen waren ,, zeiden zy : Joannes de dooper heeft ons tot u afgezonden, zeggende: zyt gy die komen zou, of verwachten wy eenen anderen.
ai. Èh in het zelfde uur genas Hy ''er veele van ziekten en kwaelen, en booze geesten, en veele blinden gaf Hy het gezicht.
22. En Jefus antwoordende zei tot hun: gaet henen, en boodfchapt aen Joannes weder de dingen, die gy gezien en gehoord hebt, ( namelyk ) dat de blinden worden ziende, de. kreupelenwandelen.de melaetfchen gereinigd worden , de dooven hoor en, dé, dooden opgewekt worden, den armen het Euangelie verkondigd wordt.
23. tn zalig is hy ,■ dis aen my niet zal geërgerd worden.
24. Als nu de boden van Joannes weggegaen waren begon Hy tot de fchaere van Joannes te zeggen: wat zyt gy uitgegaen in de woestyne te aenfehouwen, een riet,
E 5 dat



74
REDEVOERINGEN OVER DE
dat van den wind gins en veder bewogen wordt ?
8. Maer wat zyt gy uitgegaen te zien?een mensch, wet zachte kleederen be Meed? ziet die zachte (kleederen) dragen zyn in der Koningen huizen.
9. Maer wat zyt gy uitgegaen 'te zien? een Profeet ? jtt, ik zegge u ook veel meer dan een Profeet.
1 o. Want aeze is V van den welken gefchreven flaet: ziet ik zende mynen Engel voor uw aengezicht, die ttwen weg bereiden zal voor u henen.
11. Voorwaer zegge ik u: onder de geene , die van Vrouwen geboren zyn, is niemand opge/l.cen meerder
dan "0annes de Dooper, doch die de minfte is in het Konivgryk der hemelen, is meerder dan hy.
dat van den wind gins en weder bewogen wordt?
25. Maer wat zyt gy uitgegaen te zien ? een mensch, met zachte kleederen bekleed? ziet, die in heerlyke kleeding en wellust zyn, die zyn in de Koninglyke hoven.
26. Maer wat zyt gy uitgegaen te zien? een Profeet ? ja ik zegge u, ook veel ine er dan een Profeet.
27. Deze is V, van welken gefchreven is: ziet ik zende mynen Engel voor uw aengezicht, die uwen weg voor u henen bereiden zal.
28. Want ik zeg ulieden, onder die van Vrouwen geboren zyn, en is niemand meerder
Profeet, dan Joannes de dooper, maer de minfte in het Koningryk vanGodis meerder dan hy.
Mattheus, die zich, gelyk gewoonlyk, vcortfpoedt tot de redevoering van Christus, geeft in deze woorden: ,•, gaet henen en boodfchapt aenjo„ annes weder, w«t gy hoort f-n ziet", alleen teketinen, dat onze Heiland op dien tyd veele wonder-



EJJ ANGELICN. III. RED. AFD. III. 75
derwerken deed. Dit verklaert Lukas met ronde woorden. In andere opzichten is het verhael in beide de Euangelisten byna woordlyk het zelfde.
5.3. Matth. XI, 21 -Z3. Lukas X, 13— 15.
21. Wee u Chorazin! wee u Bethfaïda ! want zoo in Tyrus en Sidon de krachten waren gefchied, die in u gefchied zyn, zy zouden, zich eertyds in zak en asfehe bekeerd hebben.
22. Doch ik zegge «, het zal Tyrus en Sidon verdraeglyker zyn in den dag des bordeels dan ulieden.
23. Engy Capemaum, die tot den Hemel toe zyt verhoogd, 'gy zult tot. de Helle toe neder ge floten worden.
13. Wee u Chorazin! wee u Bethfaïda ! want zoo in Tyrus en Sidon de krachten ge/chied waren, die in u gefchied zyn, zy zouden eertyds in zak en asfehe zittende zich bekeerd hebben.
14. Doch het zal Tyrus en Sidon verdraeglyker zyn in het oordeel\ dan ulieden.
15. En gy Capernawn^ die tot den Hemel toe verhoogd zyt, gy zult tot de Helle toe nedergefloten worden.
Schoon Christus Chorazin en Bethfaïda dikwyls bezocht moet hebben, maken echter de twee Euangelisren nergens gewag,, dat Hy in een van beide geweest was. Lukas nochtans weet zyn verhael op zoodanige wyze interichten en te fchikken, dat het voorgaende gedeelte ter ophelderinge van het volgende dient En dit maekt zyne over-
een-
(a) Zie.de zesdk redevoering, Jfdeelingl.



75 REDEVOERINGEN ÓVER DE
eenflemming met Mattheus, in het bericht van het wee, over deze Steden uitgeboezemd, te meer aenmerklyk.
§.4. Mank. XXIV,45-5i.
45. Wie is dan de getrouwe en voorzichtige dienstknecht, den welken zyn Heere over zyne dienstboden gefield heeft, om hun lieden (hun) voedfel te geven ten rechten tydel
46. Zalig is die dienstknecht, welken zyn Heere, komende, zal vinden alzoo doende.
47. Voorwaer ik zegge u, dat Hy hen zal zetten over alle zyne goederen.
48. Maer zoo diekwaede dienstknecht in zyn hart zou zeggen: myn- Heere vertoeft te komen,
49. En zou beginnen zyn mededienstknechten te flaen, en te eeten en te drinken met de dronkaerts;
50. Zoo zal de Heere dezes dienstknechts komen ten dage, in welken Hy Hem niet verwacht, en ter uure, die hy niet weet;
Lukas XII, 42—46.
42. — Wie is dan de getrouwe en voorzichtige huisbezorger, dien de Heere over zyne dienstboden zal zetten, om (hun) ten rechten tyde het beJcheiden deel fpyze te geven?
43. Zalig is de dienstknecht , welke zyn Heere, als Hy komt, zal vinden alzoo doende.
44. Waerlyk ik zegge «lieden, dat Hy hen over alle zyne goederen zetten zal.
45. Maer indien dezelfde dienstknecht in zyn hart zou zeggen: myn Heere vertoeft te komen,
en zou beginnen de knechten en de dienstmaagden te flaen, en te eeten, en te drinken, en dronken te worden,
46. Zoo zal de Heere deszelven dienstknechts kamen ten dage, in welken hy Hem niet verwacht, en ter uure die hy niet weet;
5»«



EUANGELIËN. III. RED. AFD. III.
51. En zal hem af- En zal hem affcheiden, fcheiden, en zyn deel zet- en zal zyn deel zetten met ten met de geveinsden, —■ denentrouwen.
Deze vermaning en de ftraks gemelde uicboezemin°- van het wee worden tweemael opgegeven. Mattheus verfiaaltdezelve, als gefproken by de eene, en Lukas by eene andere gelegenheit; nochtans is 'er naeuwlyks eenig verfchil van tael tusfchen beide , tot datwy komen by de Iaetfte woorden der laetst aen. gehaelde plaetfen; daer we by Mattheus lezen: geveinsden, en by Lukas: ongeloovigen, of ontrouwen. Het is zeer wel mogelyk, dat Christus beide woorden bezigde, en dat elke Euangelist dat woord verkoos 'twelk best in zyn oogmerk voegde O). Indien ieder van hun fchreef voor een verfchillend foorc van bekeerden, moest de natuur van dit oogmerk zulke geringe verfcheidenheden voortbrengen, welké ondertusfchen het befluit niet krachteloos maken, dat men uit hunne overeenkomst trekt.
' (a) Dus meent Grotius over Mattheus XXIV, 51.
DER-



D E R D E
REDEVOERING,
VIERDE AFDEELING.
Gelykaertige plaetfen van markus en lukas.
J. jr. Markusl, 21--28.
21. En zy kwamen binnen Kapernaum,
en terflond op den Sabbat hdag in de Synagoge gegaen zynde, leerde Hy.
22. tn zy verfloegen zich over zyn leer, want Hy leerde hen als magt hebbende,
en niet als de Schriftgeleerde
23. En daer was in hunne Synagoge een menfche met eenen- onreinen geest en hy riep uit
Lukas IV, 31—38.
31. En Hy kwam af tot Kapernaum een. Stad van Galilea,
en leerde hen op de Sabbathdagen.
32. En zy verfloegen zich over zyn leer, want zyn woord was met magt.
33. En in de Synagoge was een menfche, hebbende eenen geest eenes onreinen duivels, en riep uit met grooter flemme;
24*



REDEVOERINGEN OVER DE EUANGELIËN. 79
2 4. Zeggende: loet af,wat 34. Zeggende: laetaf, hebben wy metu (te doen) wat hebben wy met u (te gy Jefus A azarener?zyt gy doen) gy Jefus 'JSazaregekomen om ons te verder- ner ; zyt gy gekomen, om ven? ik kenne u, wie gy ons te verderven? Ik kenne zyt, (namelyk) de Ha- u, wie gy zyt, (namelige Gods. lyk ) de Heilige Gods.
25- En Jefus beflrafte . 35. tn Jefus beflrafte hem, zeggende: zwyg ftil, hem, zeggende: zwyg ftil9 en gae uit van hem. en gae van hem uit.
26. En de onreine geest En de duivel , hem in hem fcheurende en roepen- V midden geworpen hebde met een groote flemme, bende, voer van hem uit ging uit van hem.
zonder hem iets te befchadigen.
27. En zy werden ver- 36. En daer kwam een baesd, verbaesdheit over alle zoo dat zy onder malkan- en zy fpraken te faemen der vroegen , zeggende tot malkanderen, zeggeawat.is dit? de: wat woord is dit* wat nieuwe leer is deze ? .
dat Hy met magt dat Hy met magt en kracht
ook ^ de onreine geeflen de onreine geeflen gegebiedt, en zy Hem ge- biedt, en zy varen uit?' hoorzaem zyn ?
2S. En zyn gerucht 37. En het gerucht van ging terftond uit in het ge- Hem ging uit in alle plaet■heel omliggende land van fen des omliggende Lands. Galilea.
Dit wonderwerk, alleen verhaeld door Markus en Lukas, is de eerfie wonderdadige genezing, welke by een van beide voorkomt, fchoon Chriftus in deze zelfde Stad Kapernaum te voren eenige gedaen
had



So
redevoeringen over dr
had Beide laten zy dezelfde aenmerking voor-
afgaen over het gezach zyner Leere, en beiluiten met hetzelfde bericht aengaande het verbreiden van zynen naem, welk bericht te meer opmerking verdient by Lukas, terwyl deze een weinig te voren gezegd had (£)• »• ^n ^aer S*nS een gerucht van hem uit door het ganfche gewest rondsomme; Lukas nu is zeer fpaerzaem in herhaalingen Qc)
Hec eerlte woord in het zeggen van den boozengeest, EA, 't welk overgezet wordt: laet af (<0, is naer het gevoelen van bekwaeme Taelgeleerden geen werkwoord, maer een Grieksch tusfchenvoegfel (interje&io), 't welk niet dikwyls gevonden wordt by Schryvers in onrym, en nergens anders in het Nieuwe Verbond; waerom Grotius niet fchroomt te zeggen, dat Lukas hier zekerlyk Mattheus volgde , met verandering alleen van eenige weinige woorden. .
Lukas maekt geene vergelyking tusfchen Christus •en de Schriftgeleerden, maer zegt alleen, dat „ zyn woord met gezach was ( e ). Dit ftrookt wel met zyne handelwyze in niet te fpreken van iets, 't welk hy nog niet verklaren kon.
§. 2. Markus X, 17 —-20. Lukas XVIII, 18—21.
17. tn als Hy idtging tp den weg, liep een tot hem , en voor Hem op de
kni-
(a) Lucas IV, 23. fb) Vers 14.
(c) Zie de vierde redevoering, AfdcelingV, j. 6. aentek.
(«") Rafhelius Annot. in Marlt. I, 24.
(«) Zie de zesde redevoering, Afdeeling l.



ÈUANGELleN. III. REB. AFD. IV. 8Ï
hiiën vallende
vroeg Hem: goede Meejler ! wat zal ik doen, op dat ik V eeuwig leven beërvel
18. En Jefus zei tot hem: wat noemt gy my goed? niemand is goed dan één, (namelyk) God.
19. Gy weet de geboden: hedryft geen over/pel, begaet geen doodflag, (a) gy zult niet fleelen;gy zult geen valfche getuigenis geven;
gy zult niemand te kort doen;
eert uwen Vader en uwe Moeder;
20. Doch hy antwoordende zei tot Hem:Mee/Ier! alle deze dingen hebbe ik onderhouden van myne jongheit af.
18. En een zeker Overfle vroeg Hem, zeggende : goede Mee fier.' wat doende zal ik het eeuwige leven beërven ?
19. En Jefus zei tot hem: wat noemt gy my goed? niemand is goed dan één (namelyk) God.
20. Gy weet de geboden: bedryft geen over/pel, begaet geen dood/lag, gy zult niet jleelen; gy zult geen valfche getuigenis geven ;
eert uwen Vader en uwe Moeder. 21.
En hy zei: alle deze dingen heb ik onderhouden van myne jongheit aen.
De omftandigheit, dat „ als Jefus uitging op den we°, een tot Hem liep, en voor Hem op de kniejen viel", is eene van die kleene gevallen, welke het kenmerk uitmaken des verhaels van eenen aenfchouwer.
Van
(a) De reden, waerom we hier van onze Overzetting af■wyken, zal zich terftond pntdekken in de volgende aenmerking.



?2 redevoeringen over DE
Van deze zyn 'er veele in Markus, welke Lukas na'tuurlyk agterliec, anders is 'er een volmaekcegelykheit in de beide Teksten, en de zelve is te meer byzonder uit hoofde eener omkeeringe van het zesde en zevende gebod, en eener overzettinge daer van,, verfchillende met die der zeventigen, welke Lukas doorgaens volgt. De zeventigen zeggen, en Mattheus komt hier in met hun overeen; gy zult niet doodflaen; gy zult geen overfpel begaen; Markus en Lukas zeggen: bedryft geen overfpel; begaet geen doodflag.
In nog eene andere plaets wyken zy beide een weinig af van Mattheus en van de zeventigen, die zeggen: Gy zult liefhebben den heere uwen god met geheel uw hart, en met geheel uwe ziele; waer by zy voegen: en met alle uwe kracht, Deut. V, 6 Matth. XXII, 37. Markus XII, 30. Lukas X, 27.
g.3. Markus XII, 38 -40. Lukas XX, 45 - 47.
38. En Hy zei tot hun in zyne leere:
•wacht u voor de Schriftgeleerden, die daer gaeme willen wandelen in lange kleederen, en gegroet zyn Op de markten,
39. En de voorgeftoelten (hebben) in de Synagogen, en de vooraenzittingen in de maeltyden.
-o. Welke de 'huizen der weduwen opeet en, en (dat) onder den fchyn van lan-
45- En daer al het volk (het) hoorde zei Hy tot zyne discipelen:
46. Wacht u voor de Schriftgeleerden ; die daer willen wandelen in lange kleederen, en beminnen de groetingen op de markten, en de voorgeftoelten in de Synagogen, endevooraenzittingen in de maeltyden.
47. Die der weduwen huizen opëeten, en onder eenen fchyn lange gebeden



EUANGÊLlè'N. III. RED. AFD. IV. 83
den te bidden, deze zullen doen; deze zullen zwaerzwaerder oordeel ontvan- der oordeel ontvangen, gen.
Daer zyn twee zaken in deze aengehaelde gelykluidende plaetfen , welke onze opmerking verdienen :
(1) Onze Heiland hield een veel langer Reder voering over de'Schriftgeleerden en Pharifeen waer uit deze beide Euangelisten Hechts eenige byzonderheden hebben overgenomen.
Q2) Zy Hemmen overeen in de rangfchikking der zelve, welke, op ééne plaets, de orde van Mattheus juist omkeert. Dit doet Lukas zelden, en dan nog meest in vereem'ging met Markus.
Mattheus XXUl',6,7. Markus en Lukas.
En zy beminnen de vooraenzittingen in de maeltyden , en de voorgeftoelten in de Synagoge, ook de begroetingen op de markten.
5.4. MarkusXIV, 13-16".
13. En Hy zond twee van zyne discipelen uit:
En beminnen de groetingen op de markten, en de voorgeftoelten in de Synagogen, en de vooraenzittingen op de maeltyden.
Lukas XXII, 8-13.
8. En Hy zond Petrus en Joannes uit,
zeggende: gaet henen, bereidt ons het Pajcha, op dat wy het eeten mogen.
en
(a) Matthius XXIII.
F a



84 REDEVOERINGEN OVER DE
en zei tot hun: gaet henen in de Stad
en u zal een menfche ontmoeten ,
dragende een kruike waters volgt dien.
14. En zoo waer hy ingaet,
zegt tot den heere des huis
de Mee fier zegt, waer is de eetzael, daer ik het Pafcha met myne discipelen eeten zal?
15. tn hy zal u wyzen een groote opperzale toegerust (en) gereed, bereidt het ons aldaer.
16. En zyne discipelen gingen uit,
en kwamen in de Stad, *n vonden V gelyk Hf hun gezegd had,
en bereidden het Pafcha.
9. En zy zeiden tot Hem: waer wilt gy, dat wy het bereiden?
10. En Hy zei tot hun: ziet, als gy tn de Stad zult gekomen zyn,
zoo zal u een menfche ontmoeten ,
dragende een kruike waters volgt hem
infiet huis
daer hy in gaet.
11. En gy-zult zeggen tot den huisvader van dathuis.
waer is de eetzael, daer ik het Pafcha met myne discipelen eeten zal?
11. tn hy zal u een groote toegeruste opperzale wyzen
bereidt het aldaer. 13. En zy,henen gaende
vonden het gelyk Hy hun
gezegd had,
en bereidden het Pafcha.
Markus en Lukas zyn uitvoeriger dan Mattheus in hec verhael der bevelen van onzen Heiland aen de twee discipelen; welke Hy ter dezer gelegenheit uitzond. De omflandigheden, welke zich zouden



EUANGELieN. III. RED. AFD. IV. 85
den opdoen, worden door beide vermeld met de zelfde woorden ; en beide noemen zy de Opperzael, waer het Pasfcha gehouden ftond te worden, U?»VHfi 'c welk een buitengewoone naem is, en in geen ander deel van het Nieuwe Testament gevonden wordt.
Het woord gereed, by Markus in vers 15, is niet overtollig. Het ziet op de gewoone wyze, om de zael gereed te maken ter vieringe van het Pafcha {aïi de zelve werd, by het licht van waschkaersfen, in ieder hoek rondfomme onderzocht, en met een fcbroomachtige naeuwgezetheit gezuiverd van de klcenlïe kruimels van gedeesfemd brood.
D.ierdetyd waerfchynlyk kort was, was'er, op dat de twee discipelen te beter mogten letten op de andere deelen van hun taek, reeds by voorraed zorg gedragen voor het doorzoeken der zael; gelyk onze Heere met dit woord te kennen gaf. De zael, waer in zy geleid zouden worden, was niet alleen voorzien van den nodigen voorraed , maer gereed ingevolge het plegtig gebruik. En 't is geen wonder, dat Markus deze omflandigheit vermeldt uit den mond van Petrus, welke dit zelve alzoo gevonden had. Doch de duiftarheic hier van voor hun , welke niet bedreven waren in de Joodfche zaken, (waer door ook waerfchynlyk fommige affchryvers het woord gereed, als Hechts een verklaring van het vorige woord, hebben achtergelaten) gaf Lukas aenleiding, om dat woord overteflaen.
Markus wederom flaet eene byzonderheit over, door lukas aengetekend, te weten, de naemen der twee discipelen, met deze boodfchap uitgezonden.
En
(a) Ainsworth Exodus XXII, 15.
F 3



ËÜAHGELlëN. III. RÉD. AFD. V. 93
om de Godlyke Ingeving omtrent de Euangelisten binnen onbehoorlyke grenzen te bepalen, nochtans ftaende hielden, dat de ftyl en zegwyze ten grooten deele van hun eigen vinding waren.
Nog eens; Mattheus, Markus, en Joannes gewagen, by het befchryven van het wonder in het fpyzigen der vyfduizend, van het gras, waer op de meenigte nederzat-, maer Lukas maekt daer geheel geen melding van. Hier behoeven wy waerlyk het verfchil niet afteleiden van den Hemel, terwyl 'er zich eene genoegzaeme reden opdoet in eene omftandigheit, reeds te voren opgemerkt, dat Lukas waerfchynlyk geen ooggetuigen was van het wonder, 'e welk de andere Gefchiedfchry vers, ( Markus immers was hier Hechts de Tolk van petrus ), hebben bygewoond.
Naerdien het dan blykt, dat de Euangelisten ia gemeene gevallen aen hun eigen oordeel waren overgelaten met opzicht tot de keuze van woorden, ftyl» en omftandigheden , zoo zyn wy niet gerechtigd» om de overeenkomst in dezen, wanneer wy die ontmoeten , toeteëigenen aen den onmiddelyken invloed van den Heiligen Geest.
Sommigen hebben gemeend, dat 'er afzonderlyke ftukken der gefchiedenis van Christus onder de geloovigen in wezen waren , gefchreven door de Apostelen, of onder hun opzicht, eer nog één der Euangeliën in 't licht was; en dat deze, door de Euangelisten hier en daer zynde nagefchreven, die overeenftemming veroirzaekten, welke wy tans overwegen.
Maer eer wy berusten in deze oplosfïng der zake in gefchil, behooren wy eenige geringe blyken te hebben van het wezenlyk beftaen dezei afzonderlyke ftukken, en wel eenige waerfchynlyke verzekering,
dat



j)4 REDEVOERINGEN OVER DE,
dat die gefchreven werden door de Apostelen, zullen wy aen de zelve zoo veel waerde toefchryven, dat ze niet alleen Markus en Lukas, maer zelfs Mattheus, ten geleide dienden.
Schoon nu veele ondernomen hadden, zoo als Lukas ons verhaelt, den dienst van Christus te befchryven, de Schriften over dit onderwerp waren geene afgebrokene vertellingen, maer doorloopende verhaelen (^injVe-ws.) (tf) - en de Schrvvers waren geene Apostelen, maer mindere leden der Kerke; zoo als de zelfde Euangelist duidelyk te kennen geeft.
Wat den Apostelen zeiven aengaet, Lufebius bericht ons (i>), „ dat uit alle de discipelen van onzen „ Heere alleen Mattheus en Joannes ons hunne ge„ denkfchriften van Hem hebben nagelaten." Het is zekerlyk aenmerkenswaerdig, dat zoo veele der uitverkorene getuigen, welke alle yverig waren voor xle eer van hunnen Meefter, dien zy liefden en aenbaden, en wiens woord zy door de geheele werelt verkondigden, zonder gevaer te vrezen, of moeite te ontzien, niets te boek gefteld zouden hebben nopens zyn wonderbaer leven en karakter
Nochtans meene ik, dat men een billyke reden kan geven voor dit hun gedrag, zoo dat het blyken zal, wys en voorzichtig geweest te zyn.
Zy hielden het van het uiterfte gewigt voor het menschdom, dat het geen door hun gefchreven was aengaende Christus, in des zelfs oirfpronglyke zuiverheit wierd bewaerd; en begreepen, dat het daer-
ora
(o) Lukas
(b) "0/*us F «<» £'£ «.xmrm tui ra. Kvplov paStirai öxolïtqtueTct lAariai®- «M» H94 'la>*'m A"»»' r-araMMlvaa-m Hifi.
Ecclef. Lib. UI. c 24. Zie lardner's Credibility vol. VIII. pug. 90. Testimonies 'beftre john's Gospel in mill.



EÜANGELlëN. III. RED. AFD. V. 9$
©m met de uiterfte zorg en vlyt beveiligd moest worden tegen alle gevaeren van vervalfching; tot dat het kracht genoeg zou bezitten, om de ftreeken van valfche vrienden en listige vyanden te ontgaen; welke kracht het zekerlyk verkrygen zou, door verfpreid en bekend te worden in alle de deelea der Kerke, en doorgelezen, beoefend, en gewaerdeerd te worden door de geheele Mae.tfchappy; terwyl het onmogelyk was, dat 'er ongemerkt eenige verandering gemaekt wierdin eenen Tekst, op welken aller oogen gevestigd waren. Maer deze veiligheit der waerheit moest verminderen, indien de boeken van het zelfde foort vermenigvuldigd , en vooral indien zy fpoedig vermenigvuldigd wierden.
Derzelver aental zou de grenzen uitbreiden, welke verdedigd moesten worden tegen vervalfching en verdichtfelen; en door de aendacht der geloovigen te verdeelen onder veele voorwerpen van gelyke waerde , zou hun zorg voor elk in 't byzonder verzwakt, en hunne waekzaemheit daer omtrent verydeld worden.
Het was derhalven niet raedzaem, niet wenschlyk voor hun , wien de zaek van den Godsdienst' dierbaerder is dan het voldoen der nieuwsgierigheit* dat ieder Apostel, op eenig tydperk van zynen dienst* en veel meer by den aenvang van denzelven, een Euangelie had opgefteld. Maer indien het grooter deel van hun zich om die reden onthield van fchryven over het geheel, om de zelfde en nog fterker reden wilden zy ook het leven van Christus niet (als 't ware ) ultfnipperen, door het zelve in kleene gedeelten, en by ftukken en brokken, te fchryven, om, even als de bladeren der Sibyllen, by een gevoegd te worden naer het welgevallen van hun, die de zelve verzamelden. Want, door deze



96
REDEVOERINGEN OVER DE
ze handelwyze zouden ze een deur geopend hebben voor den vyand, dien zy zoo zorgvuldig poogden buiten te fluiten. Dit voorbeeld zou roekelooze of doorflepene menfchen hebben aengemoedigd , om valfche verhaelen nopens Christus opteftellen, of de W3ere te vervalfchen, en de zelve danteverfpreiden in den naem der Apostelen; en hoe konden deze hier van behoorlyk verwittigd, of de eenvouwigen en ongeleerden op hunne hoede geweest zyn tegen het bedrog, indien 'er eene groote verlcheidenheit van kleene ftukken hier en daer verfpreid ware.
Intusfchen was het van nut, om verfcheidene redenen C**)» dat 'er een gefchreven verhael der Gefchiedenis van Christus te voorfchyn kwam, niet zeer lang na zyne Hemelvaert. üe Apostelen derhalven, zulks mogen we van hunne groote omzichtigheit en befcheidenheit vertrouwen, befloten, dat een uit hun, en wel voor dien tyd Hechts één alleen, zoodanig een werk zou ondernemen en uitgeven ; een werk, waer in men zich , ftilzwygende, beriep op eene meenigte van nog levende getuigen omtrent veele der gebeurdtenisfen , en dat in alle deelen geftaefd werd door de uitverkorene Getuigen van Jefus zeiven; 't welk daerom aen hunne navolgers kon worden aengeprezen als een ftandaert der waerheit, waerby de geloofwaerdigheit van andere verhaelen onderzocht en getoetst kon worden.
Een zoodanig werk kon gemaklyk bewaerd worden tegen het byflanfchen en vervalfchen; naerdien de affchriften van het zelve, door de geloovigen
tot
(o) Zie de volgende Jfdeeling.



EU ANGEIileN. III. RED. AFD. V. <)?
tot hun eigen gebruik genomen , bewaerheid konden worden door het oirfpronglyke, 't welk in de Hoofdkerk te Jerufalem berustte. En, tot een diergelyk einde, meene ik , dat de andere Euangeliën naderhand werden uitgegeven in Steden van groot aenzien , waer in de Christenkerken , als bewaerplaetfen der echte handfchriften, wel gevestigd waren.
Indien dan het ontwerp, door de Apostelen gemaekt en ter uitvoer gebracht, zoodanig was, tot dat de meerdereuitbreiding der Kerke eenige kleene verandering van maetregels vorderde, zoo is het vry klaer, dat het Euangelie. van Mattheus dat gefchrift is geweest, 't welk ingevolge dat ontwerp werd faemgefteld; en dat hy dus de eerfie Schryver geweest is onder alle de discipelen en navolgers van den Zaligmaker. Ik geloove, dat hy zulks geweest is; maer ik verfchuive voor tegenwoordig het bewys voor de vroege uitgave van zyn Euangelie tot eene andere gelegenheit; en, te rug keerende tot het befluit, 't welk ik achte , dat men billyk mag opmaken, dat namelyk die afzonderlyke ftukken der gefchiedenis, indien zy al eerder in wezen waren dan zyn Euangelie, niet gekomen zyn uit de handen der Apostelen , zoo vrage ik» wat hem aenleiding kon geven, om hier van gebruik te maken? Een lid van het gezelfchap der Apostelen had geene onderrichting van élders nodig omtrent den openbaeren dienst van Christus, en het kon het gezach van zyn boek wel verzwakken maer niet bevestigen, indien het bleek, dat hy hier en daer wat byeengezameld en overgenomen had van Schryvers , min bekend dan hy zelve met de Leer en de daden des Heeren, en minder vereerd met deszelfs gemeenzaem vertrouwen. Het gehee-
G te



J)8 REDEVOERINGEN OVER DE
]e beloop van zyn Euangelie, zoo byzorder en teffens zoo eenparig, als het is in ftyl en fchr\fwvze, wederlege het denkbeeld van eene zoodanige verzameling van vorige Hukken.
Daer blytt dan alleen nog overig, te onderzoeken , of ook Markus en Lukas die afzonderlyke ftukken hebben nagefchreven, of fchoon Mattheus zulks niet gedaen heeft. Maer , deeden zy dit» dan moet vulgen, dat de meenigvuldige, en in fommige plaetfen aenmerklyke, overeenftemming hunner verhaelen met het zyne ten eenemaele toevallig geweest is. Doch dit is, zoo ik vertrouwe, reeds gebleken , ten hooglten onwaerfchynlyk te zyn; ook is zulk- geheel onbeftaenbaer met de Helling, welke wy onder handen hebben, als die, door eene reden te willen opgeven van deze overeenftemming, het denkbeeld van bloot toeval als ongegrond verwerpt.
Daer dus de Overeenftemming, waer over wy fpreken, geene andere waerlchynlyke oirzaek heelt, zoo verre ik begrype , dan dat de volgende huangelhten de voorgaende Euangeliën gezien hebben, zoo moet ik by deze berusten.
Ter verfierkinge van het befluit, waertoe ik gebracht ben , zal ik hier nog eenige weinige voorbeelden by voegen eener overeenkomst, niet in tael en omftandigheden, maer van een ander foort, welke fomtyds in de Euangeliën is te vinden, en geheel en al buiten het bereik fchynt te zyn van de llraks gemelde onderftelde oirzaek; ik meene, de faemenfttmmins: van twee Euangelisten in zoodanige rangfchikking van een verhael, welke niet is ingericht naer het beloop der gebeurdtenissen.
Het eerfte dezer voorbeelden zal toonen , dat Mattheus tn Markus juist ter zelfder plaetfe ftil
ftaen,



EO ANGELlëN. III. RED. AFD. V. 99
•flaen, om te rug te keeren tot eene gebeurdtenis, welke zy overgefiagen hadden op den tyd, toen de zelve voorviel; gelyk blyken zal, wanneer we hunne verhaelen vergelyken met het bericht van Joannes. Het verhael van Mattheus en Markus is zoo naby even eens, dat bet voldoende zyn zal, alleen dat van Markus aentehalen:
§.5. Markus XIV, i—10. Vergeleken met Mattheus XXVI, i — 14.
En het Pafcha , en (het Feest) der ongekwelde (brooden) was na twee dagen; en de Overpriefiers en de Schriftgeleerden zochten, hoe zy Hem met listigheit vangen en dooden zouden.
Maer zy zeiden ; niet in V Feest, op dat niet misfchien oproer onder het volk -worde.
En als Hy te Bethaniën was in 't huis van Simon den Melaetfchen , daer Hy aen (tafel) zat , kwam een Vrouwe , hebbende een albaster plesjche met zalve van onvervalschten Nardus, van grooten prys; en de albaster fiesfche gebroken hebbende goot die op zyn hoofd. f;;
En daer waren fommigen, die dat zeer kwaiyk namen by zich zeiven, en zeiden; waer toe is dit verlies der zalve gefchied*. .
Want de zelve hadde konnen boven de drie honderd penningen verkocht, en (die) den armen gegeven worden; en zy vergrimden tegen haer.
Maer Jefus zei: loet af van haer, wat doet gy haer moeite aen? Zy heeft een goed werk aen my gewrocht.
Want de armen hebt gy altyd met u, en wanneer gy wilt, kunt gy hen weldoen, maer my hebt .gy niet altyd. ^ ^



tOÓ REDEVOERINGEN OVER DE
gen; maer, daer ik deze Helling reeds genoeg bewezi-n athte, gae ik de zelve voorby
§. y. M' jones, die mee veel fchranderheit getoond heeft, dat Markus geenzins Hechts een kort begr-p gemaekt heeft van het boek van Mattheus (#_), omhelst in zynen yver, om aen zyn bewyzen kracht bytezetten, het gevoelen vanpw. dodwel en M'>nfr. ie cLEi-cdat geen dezer twee Euangelisten het Eusngihe van den anderen gezien had (£), en hy brengt, ten bewyze hier van, tien voorbeelden by van zoodanigen verfchil tusfehen deze beide, als hy meert . dat anderzins geen plaets kon gehad hebben (c).
Eeïl van deze voorbeelden is , dat Mattheus (VUL 2 ) fpreekt van twee bezetenen, diegeneZen werden, daer Maikus (V, i.) flechts van één gewaegc; waer van de reden in een volgende dezer Redevoeringen getoond zal worden (d ). Een ander zyner bewyzen is, dat zy verfchilien in den naem der plaetfe, daer dit wonder werd verricht, alzoo Mattheus die het land der Gergefenen, Markus dat der Gadnrenen noemt. Dit is in der daed een kleere zwangheit. Indien Gergefa onderhoorig was aen Vadara, de hoofdftad van Peroea, gelyk cellarius en Rh land zeggen (e), en Markus niet in Judt-a fchreif, wat wonder dan, dat hy den meer algenieenen naem verkoos, welke meest in de werelt bekend was? Maer cellarius tekent aen uit eusebius,
(o) Vindhathn of St. Matthew's Gofpel. Ch. VI—IX. (10 Ibid. p. 86. (r) Ibid p. 79.
((O Zie de vyfde redevoering, Jfdeeltng III, g. 2. (e) Cellarius Geograth V l, B. II. C. 13- p. 646. EELAMDi palaejlin. Vol. 11. p- 774-



EUANGELlëN. III. red. afd. V. lOJ
bius , dat fommige Gergafi ( dus fchryft eusebius) en Gadara houden voor twee naenien van de zelfde ftad; en dit, denkt hy, was het gevoelen van den Syrifchen Overzetter. Tot dit Iaetfte helt de Heer r. ellis meest over in zyn fortuita facra p. 29.
Wanneer men dit toeftemt , kan het gerekend worden onder de blyken, dat het Grieksch het oirfpronglyke is van het Euangelie van Mattheus. Indien Gergefa het zelfde was met Gadara, was het voor hem zeer natuurlyk, zich aen den ouden naem te houden als bekend by zyne Landgenooten. Maer een overzetter zou waerfchynlyk Markus zyn gevolgd, en Gadara gezet hebben, Gelyk men voor dennaem Argentina by een Italiaan fchen Schryver, in eeneFranfche ofEngelfche overzetting, Straetsburg zal lezen.
Een ander voorbeeld van w. jones is, dat Mattheus de woorden van Christus tot Petrus dus opgeeft: eer de haen kraeit, zult gy my driemael verlochenen ; en Markus: eer de haen tweemael zal kraeijen , zult gy my driemael verlochenen. Een geleerde aentekening van grotius op Mattheus XXVI, 34. zet deze zaek in een helder licht.
De overige verfchillen zyn niet moeilyker optelosfen dan deze; en ivf. jones ftaet toe, dat zy alle gelukkiglyk zyn overeen te brengen. Ze konnen derhalven niet gefteld worden tegen een zoo klaer bewys , als 't geen we hebben bygebracht; en mogelyk zullen ze, wel overwogen zynde, helpen, om het zelve te ftaven. Want, indien twee Schryvers, over één onderwerp fchryvende, ieder eenen byzonderen ftyl en fchryfwyze hebben, en nochtans geheele ftukken met de zelfde woorden voorftellen, zoo neemt het vermoeden toe, dat,
wan-



t08 redevoeringen over de euangeliön.
wanneer en waer zy overeenftemmen, de eene hec oog gehad heeft op den anderen.
10. -Een geleerd Kerkvader, welke de Euangelisten zorgvuldiglyk onderzocht en met elkander vergeleken heeft, en die eene verhandeling fchreef, om hunne onderlinge overeenftemming te toonen , is van gevoelen , dat de laetere naer hunnen rang bekend waren met de vroegere Euangeliën , en het niet onvoeglyk oordeelden, dat geene overtenemen, 't geen een ander gefchreven had onder den invloed van dien zelfden Geest, welke hen alle geleidde. Dus dacht augustinus hier over (<3), en ik hope niet, dat eenig Godsdienstig mensch zich zal ergeren over de moeite, welke ik genomen hebbe , om 'er de juistheit van aenteto<nen , of denken, dat zulks iets te kort doet aen het gezach en de eer der Euangelisten, wier zaek nooit lyden kan van de waerheit.
(«) „ Quamvis finguli (Euangelistaj) fuum quemdam „ narrandi ordinem tenuisfe videantur, non tarnen unus,, quisque eorum velut alterius prsecedentis ignarus vo„ luisfe fcribere reperitur, vel ignorata praetermifisfe, „ qua; fcripfisfe alius invenitur; fed ficut cuique infpira-
tum est , non fuperfluam Co - operationem fui laboris „ adjunxit. " Augustinus de confen/u Eugngelistarum L. L
DER-



■DERDE
REDEVOERING.
ZESDE AFDEELING.
Gronden , ter bepallnge van den rang def Euangelisten, /leunende op het voorgaende bef uit.
X) aer het dan zedelyk zeker is, dat elk der vroegere Euangeliën bekend was aen de volgende Euangelisten, zoo laet ons op dien grond onderzoeken : Of de Euangeliën, met elkander vergeleken, eenige weerkeerige kentekenen dragen van de orde, waer in zy werden in V licht gegeven? En zy fchynen veele zoodanige te bezitten, byzonderlyk indien de volgende Hellingen juist zyn.
I. Dat Euangelie , waer door de uitdrukkingen van een ander Euangelie worden verklaerd en duidelyker gemaekt, of in zich zelve , of voor de bekeerden uit de Heidenen, was het laetere Euangelie.
II. Dat Euangelie, waer in de Leer, in een ander geleerd , gepafter gemaekt wordt voor een meer uitgebreiden itaet der Kerke, was het laetere Euangelie.
III. Een Euangelie, uitgegeven onder de Heidenen, was laeter dan dat, 't welk in 't licht kwam onder de Joden.
De twee eerfie dezer Hellingen konnen, zoo 't my voorkomt, zonder veel zwarigheit worden aen-
ge-



IIO REDEVOERINGEN OVER DE
genomen. Immers men moet onderftellen, dat een Euangelist, fchryvende met een ander Euangelie voor zich, en wel nopens de zelfde gebeurdtenis, daer by niet zal te kort fchieten in klaerheit, maer veel eer die woorden of zaken zal verklaren, welke voor een gedeelte zyner lezers duifter waren; en wanneer het geloof zich had uitgebreid buiten de grenzen der Joodfche Kerk, en onder de Heidenen verfpreid was, zal hy, natuurlyk, daer de zaek zulks toeliet, de Euangelie - leer ontdoen van haere betrekking tot één volk, en daer aen die uitgebreide bedoeling toeëigenen, welke de Godlyke Stichter inderdaed bedoelde.
De derde Helling rust op de welvoeglykheit en het nut, dat 'er eerst, en al vroegtydig, een Euangelie in 't licht kwam te Jerufalem.
I. Het was by herhaling beloofd aen het huis van Israël, dat uit Sion de wet zou uitgaen, en des Heeren woord uit Jerufalem (a); welke Godlyke belofte een volkomene vervulling kreeg; en het huis Israels had den voorrang in alles, wat het Koningryk van god aenging, wanneer de wet of het woord, het gefchrevene zoo wel als gepredikte, eerst uit Sion uitging tot alle andere Kerker), als van eene moeder tot haere dochters.
II. By het geven der wet van den berg Sinai had 'er eerst eene mondelinge afkondiging der geboden plaets , en daerna werden zy gefchreven op fteenen tafelen (£).
III. De manier , om mondelinge en gefchrevene bekendmakingen van de zelfde dingen byeente
voe-
O) Jefaiah II, 3. Michah TV, 2. lb) Exodus XX, 1. XXXI, 18.



ËUANGELlêN. III. RED. AFD. VI. III
voegen, fchynt by de Apostelen geoordeeld te zyn voor de zekerde. Immers dus gingen zy te werk* toen zv hun befluit afkondigden omtrent de piegtigheden, weike de bekeerde uit de Heidenen haddon waertenemen (a). Het werd nae Antiochïetl gezonden , en door den mond van gezanten . en door gefchrift. Ln, waren zy nu zoo zorgvuldig, dat hun eigen befluit dus behoorl>k geftaeld en open-, baer gemaekt wierd, dan konnen wy hen niet min zorgvuldig (tellen, om het leven en de Leer van hunnen gezegenden Heere den geloovigen te doen voordragen op eenen even uitvoerigen en voldoenden trant.
IV. Duizende van Joden, welke het geloof omhelsd hadden , waren nog yverig voor de wet (b). En het is al veel, z >o de verwachtingen van een tydlyk Koningryk en een verouderd vertrouwen op plegcigheden en Kerkgebruiken niet nog rteeds bleeven werken op de gemoederen dec meenigte. eilchende regel op regel, gebod op gebod, orn hen den geeftlyken aerc van het Kyk van Christus te leeren, en te beduiden, dat dit inwendige en algemeene gehoorzaemheit vorderde. Deze waerheden werden wel ingeprent door de prediking der Apostelen, maer, moesten hunne navolgers Mofes en de Profeeten lezen in hunne huizen (c) zoo was het ook billyk, dat zy gelegenheit hadden, om de wet van Christus op de zelfde wyze te beoefenen.
V. Maer een groot deel van hun kon de onder¬
richt
(a) Handelingen XV, 23-27. (6) Handelingen XXI, 20. (c) Deuteronium VI, 6-0,



tlft REDEVOERINGEN OVER DE
richtingen der Apostelen zelden hooren , welke zich , volgens de oude en eenparige overlevering, verfcheidene jaeren na de Hemelvaerc alle in Judea ophielden. Schoon nu het Euangelie eersc alleen voor de Joden werd gepredikt, het was niet bepaeld tot Judea maer verre van daer verfpreid. Daer waren veele bekeerlingen gemaekt uit hun, diebyplegtige gelegenheden nae Jerufalem opkwamen, maer den overigen tyd in verre afgelegene landen leefden. Deze bekeerlingen moeften natuurlyk wenfchen, dat ze een gefchreven Euangelie met zich nae huis konden nemen, zoo tot hun eigen ltichting als ter voortzettinge van het geloof.
Een gefchreven Euangelie zou hen in ftaet Hellen, om de zekerheit te kennen der dingen, waerïn zy onderwezen waren door de Apostelen, en om de verfcheidene deelen eener nieuwe Bedeelinge veel beter te begrypen, dan wanneer die alleen aen hun geheugen waren toe betrouwd. Dit zou hunne gemoederen verfterken tegen de dolingen en de vooroordeelen, al vroeg door hua zeiven ingezogen, en yverig aecgekweekt door hunne Landgenooten. Het zou hun geloof beveiligen, hun hope verlevendigen, en hun dien troost en dat vermaek verfchaffen, welke Godvrugtige zielen gevoelen by het overwegen en lezen van de leer en het leven van Christus.
Dit zou dienen tot een toetsfteen, waer by zy dat geene, 't welk voorgedragen werd door zulke, die onder hun verfcheenen als Leeraers des Euangeliums, konden beproeven en onderzoeken, of dit overeenkomftig ware met den regel des Geloofs en de Leere der Apostelen.
Het zou kracht en gewigt byzetten aen hunne -pogingen ter bekeeringe van anderen, in de byzon-
de-



EUANGELIBNé III. RED. AFD. VI. 11$
dere plaetfen hunner woninge. Want, hoe volkom men zy ook onderricht waren omtrent de gebeurdtenisfen en onderwezen in de Leeringen, zy misten dat gezach, om andere te onderwyzen, 't welk de Geest der ingevinge den Apostelen byzettede. Maer zulks zou hun ten grootendeele worden verfchafc door een Euangeiie, faemgeiteld en goedge* keurd te Jerufalem, 't welk, zelfs ten aenzien van deszelfs uitgave, hec getuigenis der Apostelen met zich voerde, en, als 't ware, het zegel van het geheele heilige Gezelfchap had voor deszelfs waerheit.
VI. Indien wy dan in aenmerking nemen de groote voordeelen, welke den Geloovigen in Judea, en nog meer den verltrooiden Joden, toevloeiden door een gefchreven Euangelie, konnen wy niet denken, dat de Herderlyke zorg der Apostelen gehengde , dat zy hunne kudde langen tyd hier van ontbloot lieten blyven.
Vil. Het ftrekte tot eer van het Euangelie, dat het fehielyk bekend wierd door allerlei foort van verkondiging aen de Joden in "c algemeen , om hen te overtuigen, dat het zich niet onttrok aen het onderzoek van die geenen, welke in den zelfden tyd leefden , maer de gebeurdtenisfen , waer op het gegrond was, bloot Helde voor het onderzoek en de naeuwkeurigfte toetfe van dat Volk, waer onder de zelve waren voorgevallen.
VIII. Het was een groote liefdedaed jegens de Joodfche Natie, dat zy vroeg gewaerfchouwd wierd tegen het gevaer der verwerpinge van het Euangelie; en een gefchreven Euangelie kon welligc ingang winnen by veelen , die hunne ooren flopten voor de prediking der Apostelen.
H ÏX.



114 REDEVOERINGEN OVER DB
IX. Toen cle groote Vervolging der Kerke in Jerufalem begon met het fteenigen van Stepnanus, werden alle de voornaemfre Leden verffrooid, uitgezonderd de Apostelen; deze hielden wel ftand, maer , daer de frroom des volks zich tegen hun wendde, konden zy niet zoo oplettende in *t openbaer gehoord worden als te voren,- en het was toen byzonderlyk nodig, de meenigerleië uitftrooifcls en valfche geruchten hunner vyanden te keer te gaen, door het uitgeven van een duidelyk gedenkl'chrift van 't geen Christus gedaen en geleerd had, en van t geen de Getuigen van zyn Leer en leven in zynen Naeme leerden.
X. Ook zou dit den weg affnyden voor eenige bairkloveryën der Joden, de bekeering der Heidenen aenmoedigen , en , nadat deze bekeerd waren , hunne gemoederen verzekeren en beveiligen in het geloof, indien de Voorzeggingen van Christus nopens hunne aenneming in de Kerk, en zyn bevel aen zyne Apostelen, om alle Volken te onderwazen en. te doopen, verhaeld wierden, eer het woord onder hun gepredikt wierd. Maer, zou dit oogmerk bereikt worden, zoo was het nod.g, dat deze dingen vroegtydig. befchreven en verlpreid wierden , op dat de kennis daer van de Gebeurdtenis vóórging, welke wel dra Hond te gebeuren.
Als een toegift by deze aenmerkingen voege men hier by , dat een Euangelie, beitemd, on: van het uitgeftrekfte voordeel te zyn voor hét Joodfche Volk, moest gefchreven worden in een tael , welke zy in 't algemeen best verftonden.
In-



EÜANGELlëN. UT. RED. AFD» VI. 11$
Indien het dan, gelyk de Kerkvaders getuigen, m Y Hebreeuwsch werd uitgegeven ten gevalle vat» het gemeene Volk te Jerufalem en ih Judea, moest het ten zelfden tyde yf zeer kort daerna, ook uitgegeven zyn in het Grieksch , \ welk meer dan het° hebreeuwsch gemeenzaem hekend was by een groot deel der joden in de verftrooljinge.
H 3 VIER?



VIERDE
REDEVOERING,
over HEf
EUANGELIE van MATTHEUS.
EERSTE AFDEELING. Mattheus fchreef vóór markus.
de vorige Hellingen zal volgen, dat Mattheus de vroegfte Schryver was van een Euangelie. Maer om dit gevolg te trekken , moet men vooraf erkennen, dat hy fchreef voor de Joden en in Judea; en dit toegeftaen zynde, zoo zal alles, wat bewyst, dat Markus en Lukas in andere Landen hebben gefchreven, ook een blyk zyn, dat hy hun was vóorgegaen; en hier toe {trekt het eerst volgende bewys, opgemaekt uit eene vergelyking van hem met Markus.
§. i. Mattheus UI, 6. Mar/eus I, 5.
En werden van hem ge- En werden van hem doopt in de jordaen. gedoopt in de riviere der
jordaen.
De



REDEVOERINGEN OVER DE ETJANGELKN." II7;
De Byvoeging van hec woord Rivier in Markus moge eene te geringe omftandigheit fchynen, om 'er een bewys op ce gronden; nochtans denke ik, dac ze een groote waerfchynlykheit oplevert, dat Markus fchreef op eenigen afftand van Judea , en niet zoo naby dac Land als Egypten; wanc ik twyfel zeer, of deze niet de eenige plaets is, niet alleen in den Bybel, maer zelfs in de Apokryfe Boeken, waerin deze rivier iets meer dan enkel de Jordaen genoemd wordt (a). Zoo vermaerd was de zelve in Palestina en de omliggende Landen, en onder deze ook in Egypten (£). Maer te Romen was die naem weinig bekend, dan alleen onder de Geleerden, tot dat Titus Vespafianus den Joodfchen Oorlog gevoerd had, en de Zegetekenen waren opgericht over de verovering van Judea. En, naerdien gedoopt te worden in de Jordaen, even als ook de uitdrukking van Joannes den Euangelist : Joannes doopte ook in Enon CO> zelfs nie£ eens bePaelc5 of hier meê een rivier, of een plaets bedoeld werd , zou men konnen vermoeden, of niet wel een vraeg van dit foort gedaen is, en aenleiding gaf ter invoeginge van het woord rivier. Anderzins was het ten hoogfte natuurlyk, dat Markus alleen fprak van de Jordaen, zoo als alle de andere gewyde Schryvers gedaen hebben.
(a) Dr. shaws (Travels, pag. 373.) zegt .» De Jordaen is| verre de aënmerklykfte rivier , welke ik of inden Levant of in 5;!»' haryen gezien hebbe .uitgezonderd de Nyl." O) Ecdefiaft. XXIV, 26. ) Joannes III, 23.
H 3



Ïï8 REDEVOERINGEN OVER DB
$. 2. Mattheus IX, 14. Markus II, 18.
En de Discipelen van Joannes en der Pharizeen valleden,
Toen kwamen de discipe- en zy kwamen en
len van J). tunes tot Hem , zeiden tot Hem; waerom zeggende, waerom vasten vasten de discipelen van wy en de Pharizeen. Joannes en der Pharh
zeen.
Hier gaet een korte opheldering vooraf; mae* het volgende voorbeeld is meer treffende.
$. 3. Mank. XV, r, 2. Markus VU, j-fr
. i. Toen. kwamen tot Je- t . En tot hem vergafits benige) Schriftge- derden de Pharizeen, en. lierden en .'h'trizeen .die Jommige der Sc'iriftgevan Jerufalem (waren), leerden, die van Jerufa* lem gekomen waren.
2. En ziende, dat fotn\ tnige van zyne discipelen^ met onreine, dat is, met ongewasfehen handen brood aten, berispten zy (haer).
3. Want de Pharizeen en alle de Joden eeten niet, 'een zy dat zy (eerst) de handen dikwyls wasfchen, houdende de inzettinge der Ouden.
q. En van de markt (komende^ eten zy niet, 't en



EUANGELIËN IV. RED. AFD. I. i I£
zeggende:
2. Waerom overtreden uwe discipelen de inzet tinge der Ouden? want zy wasfchen hunne handen niet , wanneer zy brood zullen eeten.
en zy, dat zy (eerst) gewasfchen zyn. En veele andere dingen zyn 'er, die zy aengenomen hebben te houden,(als namelyk)de wasfchingen der drinkbekeren, en kannen, en koperen vaten, en bedden.
5. Daerna vroegen hem de Pharizeen en Schriftgeleerden :
Waerom wandelen uwe discipelen niet naer de inzettingen der Ouden, maer eeten het brood met ongewasfchen handen?
Het verhael van Markus gaet gelykerhand voort met dat van Mattheus voor een vry groot gedeelte, zoo in de vorige als volgende verzen; uitgezonderd dat hy 'er deze aenmerking heeft ingelascht ten diende der zulken, die vreemdelingen waren in de Joodfehe Gewoonten; waer van we geene zoodanige verklaring vinden in het ganfche Euangelie van Mattheus, om dat die geene, voorwien dit was opgeileld, de zelve niet van noden hadden.
Wy ontmoeten eene andere kleene aenmerking omtrent Judea in hec Xlde Hmfdfluk van Markus vert iq, alwaer hy, een bericht gevende van den onvruchtbaeren vygeboom, zegt: Want de tyd der vygen was nog niet. Mattheus maekt die aenmerking niet, daer ieder, welke in dat Land leefde, weten moest, dat de volkomen tyd van rype vygen H 4 niet



12©
REDEVOERINGEN OVER DE
niet daer was voor eenigen tyd na het Paeschfeest. Vergelykt Mattheus XXI, vers 19.
§.4. Matth. XV, 22. Markus VII, 25, a6.
En ziet een Chananeefche Vrouw uit die land,palen komende
riep 'tot hem zeggende: Heere (gy~) zoone Davids ontferm u myner; myn dochter is d-eerlyk van den duivel lezeteti.
25. Want een Vrouw, welker dochierke eenen onreinen geest had, van hem gehiord hebbende- kwam en viel neder aen zyne voeten.
26. Deze nu was een Griek fche vrouwe van geboorte uit Syro-pheniciën,
en zy bad hem. dat hy den duivel uitwierp uit haere dochter.
Phoeniciën was een gedeelte van oud Kanaan ; maer de laetsre naem was in onbruik gen,ckc. De zelve wordt nergens vermeld in het Nieuwe Verbond, uitgezonderd hier en Handelingen VU, vers 11. en XI I, vers ia. al waer Stephanus en Paulus van een overoude geheurdtenis fpraken , en daer van i'praken tot Joodfche toehoorde.s. Josephus gebruikt dien ook alleen ten aenzien der zelfde hoogoude tyden. Markus verklaert daerom Chananeefche door Syro ■ phoenicifche 't welk meer
al-
_ fa) T>c Syro-Pliomk iets werden dus genoemd in onderscheiding der Phuenitiërs van Africa, welke waren Lybo - Phoemciir^ %l waren beide, van den zelfden ftam, en hadden den naem
va»



EUANGELIÖN. IV. RED. AFD. I. I2f
algemeen verftaen werd. Door te zeggen, dat zy een Griekfche vrouw was, meent hy, dat ze niet behoorde tot den Joodfehen Godsdienst.
Daer nu de' naem Chananeefche buiten gebruik was geraekt, mogen wy dan niet wel befluiten, dat een overzetter van Mattheus uit het Hebreeuwfch dien vertaeld zou hebben, of door Syro - phoenicifche met Markus, of enkel door Phoenicifche (a) gelyk door de Zeventigen dikwyls gefchied isV Dit dan is eene der waerfchynlyk makende bewyzen, dat hec Grieksch van dit Euangelie afkomib'g is van de hand des Schryver's zeiven. En de voorkeur van eenen ouden boven eenen hedendaegfchen naem in deze plaets maekt de gisfing te aenneemlyker, waer van wy reeds gewaegden (r), dat, namelyk, Gergefa en Gadara naemen waren van de zelfde Scad, waer van Mattheus den oudften naem verkoos.
% 5.MatthcusXVlll,S,9. 8. Indien dan uwe hand
Markus IX, 43—48.
40. En indien uwe hand of
van Kanamiten of Chinaneefche gedragen , welke nog in Africa was overgebleven, toen Auguftinus leefde; want hy verhaelt ons, dat het Landvolk omtrent Hippo, gevraegd zynde : Wie zy waren? antwoordde in den Punifchen tongval: dat zy Kmaaniten waren. Lib. expofitknwn Epifl. ad Ram. Zie Gratius over Mattheus XV , 22.
(b) Crotius als boven. Deze uitmuntende uitlegger der Euangeliën begint een aenmerking. op Mattheus XXVIII, vers 1. met eene waerneming, welke bewaerheid wordt in het voorbeeld nu voor ons. ,, Markus treedt indiervoege in „ de voetftappen van Mattheus, dat hy dikwyls hem tat een
tolk verftrekt. "
$c) Redevoering III. AfdeelipgV, f. 9,
H 5



112
REDEVOERINGEN OVER DE
of uwe voet u ergert, houwt ze af en werpt ze van u. *1 is u beter, tot den leven integaen kreupel, of verminkt (zynde) dan twee handen of twee voeten hebbende, in het eeuwige vuur geworpen te worden»
9. En indien uw oog u ergert, trekt ze uit, en werpt ze van u. Het is u beter , maer één ooge hebbende, tot het leven integaen, dan, twee 00gen hebbende, in het helfche vuur geworpen te worden.
u ergert, houwtze af;
het is u beter, verminkt tot het leven integaen , dan twee handen hebbende heen te gaen in de helle in dat onuitbluschlyk vuur.
44. Daer haere worm niet fteift, en het vuur niet uitgebluscht wordt.
45. En indien uwe voet u ergert, houwt hem af; het is beter, kreupel tot het leven integaen , dan de twee voeten hebbende, geworpen te worden in de helle, in dat onuitbluschlyk vuur.
46. Daer haer worm niet ft erft en dat vuur niet uitgebluscht wordt.
47. En indien uw ocg u ergert , Werpt ze van u, het is u beter, maer één ooge hebbende in '\ Koningryk Gods integaen, dan twee oogen hebbende in V helfche vuur geworpen te worpen.
48. Daer haere w»rm niet (lerft, en het vuur niet uitgebluscht wordt.
Ge-



EUANGELieN. IV. RED. AFD. I. I2g
Gehenna, de naem voor de helle gebruikt in den
grondtekst der beide Euangelisten, was een zuiver Joodfche naem, onbeken I by de Heidenen. Markus geeft daerom dit gefprek meer in 't breede op, zynde de eenige plaets, waer, in zyn Euangelie, het woord Gehenna voorkomt; en daer door heeft hy oetoond , als by Omfchryving , wat denkbeelden aen die woord verknocht waren .en in welken zin onze Heiland het.zelve bezigt ln vers 47 zegt hy: het is u beter, maer één oog hebbende, in het koningryk van god integaen &c. alwaer, in het Koningryk van God integaen , van de zelfde betekenis zynJe met ten1 'teven integaen in de voorgaende verzen, den geestlyken zin van het woord leven verklaert voor de zul ken, welke aen die denkbeeld daer van niet zeer gewoon waren.
§.6. Mattheus XlY^versi. Markus X, vers 1.
En hetgefthiedde, P en Jefus deze \vnordcn geëindigd
had, dat hy vertrok van En van daer opge flaen
Galilea, en 'kwam over de zynde ging hy nae de land-
jordaan in de landpalen palen van Judea, door de
'van Judea. overzyde van de Jordaen.
De meening van beide Euangelisten is de zelfde, dat or.ze Zaligmaker, van Galilea nae Judea.
rmt Annr hpr land over de Tordaen , 't
welk Perea genoemd wordt (a). Maer Markus
heeft,
O) Dat nU*t >sWva» niet betekent ter zyde maei tver de Tordaen, kan men zien by lightfoot over Jammes I/28. Vol.I, P. 527. Fol. De woordfchikking van



124 REDEVOERINGEN OVER DE
heeft, door een kleen byvoegfel no°-' kleener in den Grondtekst, en nader by den Teksfvan Mattheus, dan in de overzetting wel fchynt, den zin min twyfelachcig gemaekt. Mattheus zegt: m'*r
ioj 'lopSdvev , Markus Cua tcÜ mispa tov 'hpfatcv.
Met even min omflag heeft hy eene andere kleene dubbelzinnigheit ontweken, die men by Mattheus aentreft , welke, in het verhael der verbeelding aen het Hof van Herodes, dat Jefus was Joannes de Dooper in 't leven herfteld, zich dus uitdrukt Hoofdft. XIV, vers 2. Deze is Joannes de Dooper; hy is opgewekt van de dooden. [ e?^ dn» *»* n*$r\ Onze Overzetting geeft den waeren, en inderdaed gereed voorkomenden, zin, der woorden op.' Maer daer zy ook eenen anderen dulden konden: Hy is opgewekt door de dooden, als of deze veroirzaekt hadden, dat hy weder verrezen was heeft Markus het voorzetfel van Mattheus verwis! ield met een, dat niet zoo zeer bloot ftaet voor misduiding (a) [e« nxpur tytptii: VI. vjs 14.]
Ik zal hier by nog eene derde verbetering voegen, niet grooter dan deze, en niet min gepast Mattheus zegt: Hoofdft. XXII, vers 3o. Maer zy zyn als Engelen van cod in den hemel; waerin het twyfelachcig is, of in den Hemel moet flaen op God of op de Engelen. Markus heeft dit opo-s. helderd, door te zeggen Hoofdft. XII, vers §5.
Maer
dezen zin is. TH^f wip, 0f roZ w'tp,, r»ï '\,p^tv \H *» JP,ait?s 'Uv$*!*t. Onze Zaligmaker, die gepredikt had onder de verfcheidene ftammen van Israël aen deze zyde der Jordaen , ging nu voort om te prediken voor hun, welke over de zelve woonden, eer Hy zou lyden.
(a) Zie wetstejn overxMattheus XIV,'2 van wie* wy deze aenmerking hebben, en vergelyk Markus VIII 31



EO ANGELleN. IV. RED. AFS. I. f25
Maer zy zyn gelyk Engelen, die in den hem ei, zyn (#).
Uic deze kleene verbeteringen van den Tekst van Mattheus, mogen we, meene ik, belluiten, dat hy zyn Euangelie in het Grieksch heeft uitgegeven, vóór dat van Markus in het licht kwam. Immers, indien we het tegenoverftaende geval ftellen, moeten we onderltellen , 't geen zeer onwaerfchynlyk is, dat hy» of zyn Overzetter, de tael van Markus in veele gevallen is gevolgd, en nochtans daer van afweek in die, waer in louter taelkundige keurigheden plaets hebben, die geheel geene verandering zouden gemaekt hebben in den zin zeiven.
§. 7. By Mattheus lezen wy, dat, in den morgenlTond der Opftandinge, eerst een Engel en toe» Christus zelve, verfchenen zynde aen de vrouwen,
wel-
(a) Dit voorbeeld toont, dat Mattheus I, vers ir. den zin &an hebhen, in welken tix. bowyer het verftaen wil hebben, (conjeiïmes, p. 3.) zonder eenige verandering in den Tekst ,, Jofiah teelde Jechoniah , en de broederen van Jecho„ niah, die waren ten tyde der gevangenisje. Om dezen zin te» ftaven, wil hy du plaets dus lezen : K«i rolf «.hxqieus avnu Tot/s fV; *">js («£7-oi«e5-/«s. Het 1 idwoordje 'tolt, 't welk hy denkt, dat verloren geraekt is, kan in het oirfpronglyke evea zoo weggelaten zyn, als '01 in deze plaets.
De Jechoniah , die vermeld wordt in het volgende vers, als hebbende Salathiël geteeld na de gevangenis, was waerfchynlyk , gelyk Hï'ènnimus denkt, de zoon van den eersten, en da zelfde, welke Asfir wordt geheeten, 1 Kron. III, 17; welke naem hem gegeven kan zyn uit hoofde zyner omftandigheden , als de gevangene; en dus kon hy met nadruk genoemd worden uit hoofde van zyne meerderheit boven de overige in de gevangenis; en dat van hem met dezen naem wordt gefproken, liever dan die van Jechoniah, kan geweest zyn, om hem te onderfcheiden van zynen Vader. En dus beftaet elk der drie deelen dezer gellachtlyst juist uit veertien perfoonen.



f«?6 REDEVOERINGEN OVER Dfc
welke vroeg henen gegaen waren, om het graf tö bezoeken, door haer een boodfchap zónd nae de Discipelen: „ Dac zy moesten gaen nae Galilea, „ en daer vergaderen op zekeren berg, en dat Hy „ zich daer aen hun zuu verroonen; " Hec vervelg daer op worde door den zelf en Euangelist (XXV1I1, 16.) dus verhaeld tn de elf discipelen zyn henengegaen nie Galilea nae den berg, daer Jefus hen befcheiden had. Markus verhaelt de boodfchap naby met de woorden van Mactheus: Maer gaet henen, zegt zynen discipelen en Petrus, dat hy u voorgact nae Galilea, aldaer zult gy hem zien (XVI, 7.) Maer van den uitflag dezer boodfchap meldt hy niets, tn nochtans, indien de korcheic eenen Gefchiedfchryver bepaelde, om Hechts een van beide te verhalen, zou hy dan niet natuurlyk de voorkeur geven aen de gebeurdtenis zelve, als gewigtiger dan de belofte, en niec aen de belofte, zonder de gevolgde vervulling te versnelden? Waer aen dan zullen wy de keuze toe* fchryven, die Markus gedaen he^ft?
De verfchyning van Christus op den Galileër berg aen de Apostelen en eer.e talryke Vergadering van andere geloovigen (tf) moet een groot gerucht gemaekt hebben, en zeer bekend geweest zyn niec alleen in de Kerk, maer door geheel Paleftina, en had het voordeel, van zoo wel vóór den dood van Christus voorzegd te zyn, als na zyne Opftanding ( b ). Geen wonder derhalven, dac de eerste Euangelist , de Euangelisc der Joden „ zyn oog daer op vestigde, en, de voorzegging en
ver*
(<0 1 Korinthen XV, 6. U) Mattheus XXVI, 32.



EUANGELlëN. IV. RED. AFD. L 12?
vervulling in één gezichtpunt willende brengen, daerom de tusfchen beide voorgevallene bezoeken van onzen Heiland by zyne Apostelen voorbyitapt, en zich tot deze aeinmerklyke Verfchyning voorcfpoedt.
Maer dit rrïaekte het welvoeglyk voor den naestvolgenden Euangelist, bepaeld door de beknoptheit van zyn ontwerp, agtertelaten 't geen reeds befchreven was; en, daer toch de vervulling der belofte van Christus aen de Discipelen , dat Hem in Galilea zouden zien, ook in 't wezenlyke plaets had door de andere Verfchyningen, vindt hy goed, eenige van deze te verhaelen, welke, fchoon min vermaerd, echter even overtuigend waren. Dezen weg floeg Markus in, als wetende, dat Mattheus den anderen betreden had.
Ik behoeve op dit bewys niet langer itllteftaen; Eerstlyk , om dat de rang van Mattheus vóór Markus naeuwlyks kan betwist worden; ten andere, om dat, zoo men dien mogt in twyfel trekken, de twee volgende Afdeelingen andere bewyzen zullen doen te voorfchyn komen.
VIER-



VIERDE
REDEVOERING.
TWEEDE AFDEELING. Mattheus fchreef eerder dan lukas.
W anneer wy nu wyders Mattheus vergelyken met Lukas, zoo denke ik, dat de volgende voorbeelden den vroegeren rang van Mattheus zullen doen blyken.
§. i. Mattheus III, vers 3.
Want deze is V van den welken ge/proken is door den Profeet Jefaiah, -zeggende : de ftemme des roependen in de woeflyne, bereidt den weg des Heeren, maekt zyne paden recht.
Lukas III, vers 4 — 6.
4. Gelyk gefchreven is in 'af boek der woorden van Jefaiah den Profeet, zeggende: de femme des roependen in de woeflyne, bereidt den weg des Heeren, maekt zyne paden recht.
5. Alle dal zal gevuld worden , en alle berg en heuvel zal vernederd worden, en de kromme (wegen ) zullen tot eenen rechten (weg) worden, en de onepfene tot effene wegen.
6. En alle vleesch zal de zal1gheit van god
zien.
Lu-



REDEVOERINGEN OVER DE EUANGELlëN» 12%
Lukas, die ons een weinig te voren met de woorden van Simeon had verhaeld, dac Christus een licht was ter verlichtinge der Heidenen (a), geeft hier de zelfde verzekering op hec gezach van een grooter Profeec, dac „ alle vleesch de zaligheit van „ God zien zal. " Hy fchync derhalven de aenhaïing van Mattheus verlengd re hebben om cwee redenen: eerst, om dac hy fchreef voor zulke, die minder gemeenzaem bekend waren met de voorzegging (b~); en ten andere, omdat dargedeelce, \ welk hy 'erbyvoegt, een belofte behelst, dat „De „ Openbaring, welke God geven zou door hec Eu„ angelie, een zegen van dien aerc zou zyn, in wel„ ken alle Volken zouden deelen. " (c).
§. 2. MattheusKl, vers i1.
Voorwaer zegge ik u: mder de geene, die van Vrouwen geboren zyn, is memand opgeflaen meerder
dan Joannes de Dooper.
LukasYll,vers 28.
Want ik zegge u lieden .* onder die van Vrouwen geboren zyn , is niemand meerder profeet
dan Joannes de Dooper.
Terwyl de Heidenen, weinige kennis hadden aen hec karakcer en den dienst van Joannes , wiens zending coc zyn eigen Land bepaeld was geweest, voegt Lukas hier het woord Profeet tusfchen beide ,
op-
(a) Lukas II ,32. ,
(b) „ Judssis Veteris Testamenti leges, historis, &' prophetias, quantum ad literalem fenfum , nota; erant , ita ut digito eas tantum monftrasfe latis erat , fed gentibus non,
v item. " .. Su ren hu st|i K.jraAAsey»), p. 19°-
(c) Lowth on JJ'ai XL, 5.



1JO REDEVOERINGEN OVER DB
opdat te klaerder blyken mogt, in wat opzicht Joannes gerekend moest worden onder de grootlte van die uit een Vrouw geboren zyn.
}. Hier op volgt onmiddelyk by beide de Euangelisten;
Mattheus. Lukas.
Doch die de min/leisin Maer de minfte in hei
het koningryk der he- konjngryk van god i$
melen , is meerder dan meerder dan hy. hy.
Het Koningryk der Hemelen, en het Koningryk van God is het zelfde; wanc de Hemelen zyn, als t ware, het palcis en de troon der Godlyke Majefteit (a), en worden uit dien hoofde niet zelden genomen voor God zeiven Qb). Maer, fchoon de bewoordingen van gelyke betekenis zyn, daer kon eenig nut liggen in het gebruik van de eene of andere , naer de begrippen der Lezers, voor welke* de Euangelisten fchreeven.
De Joden verwachtten, dat 'er in de dagen van den Mesfiah een Koningryk zou worden opgericht, maer waren bezet met zulke grove denkbeelden van hec zelve , dat het hierom min te pas kwam, dit hun aentekondigen onder den naem van hec Koningryk van God; naerdien ze, in hunne gewyde Schnfcuurcael , aerdfche dingen, welke
grooc
O") Jefaiah LXVI, i, Mattheus XXIll, 22.
(6) Gkotï us over Mattheus lil, 2» vergelykt DavJët TV, 26. Mattheus XXI, 25. LukasXV21. 2 Makkaküï III, 18.



E U A N 6 E fel 'è N. IV. RED. AFD. II. I3F
groot en treffende iri hêur foort waren, vöór«geiield vonden als van God te zyn : dus. worden groote bergen bergen Gods (a~), fchoöne;' Cederbo >men .Cederen van God (£), en een by uitftek groote ftad een ft ad van God genoemd (c). En hier van daen zou de fpreekwyze, het Koningryk van God, welligt geen hoogerr denkbeeld opleveren voor hunne vleeschgezinde gemoederen , dan dat van een magtig Ryk, wel opgericht door de hand en voorzienigheit van God,, maer gevestigd op tydlyke overwinningen, en bn-i derfcheiden door de uicgeftrektheit van aerdfche magt en heerfchappy. Mattheus noemt het daeroat gemeenlyk het Koningryk der Hemelen , welke naem ontleend is uit eene voorzegging van Daniël daeromtrent (d), en teffens gefchikt was, om.hunne gedachten van vleeschlyke tot geestlyke, van. aerdfche tot hemelfche dingen optevoeren, en hunne uitzichten van het tegenwoordige vergank]yfe. tooneel te trekken tot eene toekomende en fteedsduurende heerlykheit. Hy fpreektwelop eenige wei-, nige plaetfen'van het Koningryk van God (■;), maer dit gefchiedt op plaetfen , daer de famenhang het aerdfche denkbeeld genoegzaem verhoedt, en de geestlykheit van die Koningryk toont.
Maer Markus en Lukas zeggen beftendig Het Koningryk van God, en noemen het in geen eene plaets Het Koningryk der Hemelen. Lukas vermeide
(0) Pfalm XXXVI , 7. „(6). Pfuim LXXX, II. .( c j Jo lah ill, .3.
(d) Daniël II, 4.4.
(e) Hoofdft.VI, 33, XII, 28, XIX, 24, XXI, 31» 4a»
1 3



'IJ2 REDEVOERINGEN OVER DE
meidt ook nog het gebruik eener andere fpreek-» wyze , dikwyls in Mattheus gevonden. Eénmael heeft hy Hemelfche Vader [& 8r«>r*p< l e? 'vpanZ] zïs gefield tegen Vaders op aerde. Hoo'd/l.Xl, 13. Inaien dan gy, die boos zyt, weet uwe kinderen goede gaven te geven, hoe veel te meer zal de Hemelfche Vader den Heiligen Geest geven den geenen, die Hem bidden? Maer Vader, die inde Heine'en is [0 TttTYtp 0 tv ro7( (Vpaco/ï J ontmoeten wy nergens in zyn ganfche Euangelie; ook zelfs niec in 't gebed van onzen Heere, zoo als dit in de gemeene Latynfche Overzetting ftaet, en van ouds gelezen werd door Tertullianus en Origenes (a)i welke laetsgemelde byzonderlyk opmerkt, dat Lukas in de Hemelen heeft weggelaten , en alleen zegt Vader, of onze Vader.
De woorden van Christus, welke volgens Mattheus dus luiden: Uwe hemelsche vader Weet
dat gy alle deze dingen behoeft (b) geeft Lukas dus op: Uw vader weet, dat gy deze dingen behoeft Qc). In andere plaetfen gebruikt hy den naem van g-od voor Vader, die in de Hemelen is; en dat wel met eenig verlies van het fraeië en gepaste in het volgende voorbeeld , en misfchien nog op één of twee andere plaetfen.
§. 4. Mattheus XII, 50. Lukas VIII,, ai.
Want j zoo wie den wil- Myne moeder en myne
le
(a) Ziet wetstein's Grieksch Teflament. Aent. op Lukas XI, 2. Origenes n,ei htft. ed.Reading, p.04.. ( b ) Mattheus VI, f$, 6 V V
{e) Lukas XII, 30.



EtJANGELlëN. IV. RED. AFD. II. 13j
ïe mynes Vaders doet, die broeders zyn deze , die
in de hemelen is, de zei- Gods woord koor en , en
ve is myn broeder , en dat zelve doen. zufler, en moeder.
De waerfchynlyke reden nu van dit verfchil vaft Lukas met Mattheus is, dat hy fchreef voor Lezers van een ander foort; voor zulke, die nog niet bekend waren met de voorzeggingen, welke het Koningryk der Hemelen voorfpelden en daerom niet gedicht konden worden met eene toefpeling op deze voorzeggingen; ja aen den anderen kant minder gefticht zouden worden door te hooren van het Koningryk der Hemelen dan van het Koningryk van God. Zy waren opgevoed in het geloof aen eene meenigte van Goden . waer van fommige hun verblyf hadden in de Hemelen, eenige in de Oceaen, en andere in de rivieren.
Voor zulke luiden was het leerzaemer, te zeggen ket Koningryk van God, als't welk geene aenmoediging gaf voor dit denkbeeld van plaetslyke Godheden, maer veel eer een denkbeeld met zich bracht der éénheit en alomtegenwoordigheit. En ten bewyze der zorgvuldigheit van Lukas, om een fpreektrant te vermyden, welke de laege begrippen, ook zelfs in 't minfte, begunftigde, die zy van de Godheit voedden, zoo laet my hier by voegen een korte vergelyking van Mattheus met hem, waerin wy zien, dat hy, in het aenhalea der zelfde uitdrukkinge, dat geene weglaet ,'t welk den Almagtigen eene menschJyke gedaente fchynt toetefchryven.
Mattheus IV, 4. Lukas IV, 4.
Daer is gefchreven: de Daer is gefchreven, dat I 3 men»



|34 REDEVOERINGEN OVER DE
■menfche zal by brood alleen niet leven, maer by alle woord, dat door den mond Gods uitgaet.
de menfche by brood alleen niet zal leven, maer by alle woord Gods,
■ Wy ftaen gaern toe, dat zoodanige omzichtigheit niec noodzaeklyk was een aenzien van alle beleerden uit de Heidenen; maer indien 'er waren, die traeg waren in het verlaten der oude dolinge, Uk gevaer liepen, om de zelve te vermengen met de waerheit, vorderde de aert van hec Euangelie, ■dac men leccede op hunne zwakheit.
$. 5. Matth. XXIÏ, 23-32. Lukas XX, 27 - 38.
23. Ten dien zelfden dage kwamen tot hem de Sadduceen, die zeggen, dat 'er geen opfianding is, en vroegen hem:
• 24- Zeggende: Meefler! Mozes heefc gezegd; indien iemand flerft, geen kinderen hebbende, zoo zal zyn broeder des zelfs wyf trouwen , en zynen broeder zaed verwekken.
25 Nu waren daer by ons zeven broeders, en de eerste (een wyf) getrouwd hebbende flerftf', en dewyl hy geen zaed had, zoo liet hy zyn wyf voor Z^nen broeder.
27. En tot hem kwamen fommigen der Sadduceen, welke tegenfprekende (zeggen) dat'er geen opfianding is, en vroegen hem:
2 .Zeggende: Meefler! Mofes heefc ons gefchre-r ven: zoo iemands broeder flerft, die een wyf heeft, en hy flerft zonder kinderen, dat zyn broeder het wyf nemen zal, en zynen broeder zaed verwekken.
59. Daer waren nu zeven broeders en de eerfie nam een wyf, en hy flierf zonder kinderen.
2 6.



EU ANGELlëN. IV. RED. AFD. II. I35
26. Desgelyks ook de tweede,
en de derde, tot den zevenden toe.
27. Ten laetsten na allen is ook de vrouw gefiorven.
28. Tn de opfianding dan, wiens-wyfzal zy wezen van die zeven ? want zy hebben haer alle gehad
2,9. Maer Jefus antwoordde tn zei tot hun; gy dwaelt, niet wetende ae Schriften, noch de. kracht Gods.
30. Want in de opfianding nemen zy niet ten huwlyke, noch worden ten huwlyke uitgegeven i
30. En de twede nam dat wyf, en ( ook) deze flierf zonder kinderen
31. en de derde nam het zelfde ( wyf)
en desgelyks ook de zeven, en hebben geene kinderen nagelaten, en zyn geflorven.
3 a. En ten laetftsn na allen flierf ook het wyf.
' 33. In de opfianding dan, wiens wyf van dezen zal zy zyn ? Want die zeven hebben de zelve tot een wyf gehad.
34. tn Jefus antwoordende zei tot hun:
de kinderen de.er eeuwe trouwen, en warden ten huwlyke uitgege* ven.
35. maer die waerdig zullen geacht zyn, die eeuwe te verwerven.
en de opflandinge uit den dooden , zullen noch trouwen , noch ten huwlyke uitgegeven worden.
I 4 3&



i-3&" redevoeringen over d»
maer zy zyn ah de Engelen Gods in den hemel.
31. En wat aengaetde opftandinge der dooden , hebt gy niet gelezen, V geen van God tot ulieden gefproken is, die daer zegt:
32. Ik ben de God Ahrahams , en de God Isaaks, en de God Jakobs '1
God is niet een God der dooden, maer der levenden.
36. Want zy konnea niec meer derven,
want zy zyn den Engelen gelyk; en zy zyn kinderen t,ods, dewyl zy kinderen der opftandinge zyn.
37. En dat de dooden opgewekt zullen worden, heefc ook Mofes aengewezen by den doornbosch , als hy aen Heere noemt:
de God Abrahams en de God haaks , en de God Jakobs.
38. God nu is niet een God der dooden maer der levenden;
WANT ZY LEVEN HEM ALLE.
- Daer dit gefprek van Christus mee de Sadduceërs door drie Euangelisten verhaeld is, leveren ons de verfchillen van Markus en Lukas mee Mattheus eenige aenmerkingen op coc hec tegenwoordig oogmerk.
CO zy zyn zorgvuldig, om de vrage der Sad. dueeërs op zoodanige wyze voorcedragen, dac men zien kan, dat de wet, waer op de zelve rustte, en waer van Mattheus gewaegt in algemeene bewoordingen, een volks wet was, den Joden byzonderlyk eigen. Moses heeft ons geschreven.
<o



EUANGELlëN. IV. RED. AFD. II. 137
(2) Zy zyn zoo bezorgd niec, om de opftanding ce bepalen coc die Volk, lacende eene byzonderheic weg, welke by de Joden als een wezenlyk vereischce geoordeeld zou worden, om zoodanig een geval te Hellen. Zeven Broeders, die Heidenen waren, konden alle de zelfde vrouw crouwen , zonder gevaer van eenig gefchil in hec toekomende leven, daer zy nimmer zouden opftaen, om over haer ce konnen cwiscen, volgens de algemeene gevoelens dier Joden, welke aen een opfianding geloofden; wanc zy bepaelden dezelve coc de befnydenis (a ). De Sadduceërs derhalven, om hun vraeg voortedragen op dien rranc, als de Joden zouden eifchen, dac het geval moest zyn, zeiden: daer waren zeven broederen by ons, dat is, van onze Natie. Dus flaen hunne woorden in Mattheus. Maer Markus en Lukas laten deze nadere bepaling by ons weg, op dat, de zwarigheic algemeen zynde, Heidenen zoo wel als Joden mogten zien, dac zy belang hadden by de oplosfmg.
( 3 ) Daer Mattheus de onflerflykheit der Rechtvaerdigen laet afleiden uit hunne toekomende gelykheic aen de Engelen , en daer deze afleiding niec zoo klaer was voor de Heidenen, voor wien de Leer der Engelen nieuw was, verklaerc Lukas rond uic, dac zy niet meer konnen sterven.
(4) Hy voege nog een korten volzin by de Reden van onzen Heere: want zy levn hsm alle, welke niet alleen de doling der Sadduceërs te
keer
O) Pocock. Not. Miscellen: C. VI, Vol. I. p. 194. in Folio. Grotius in Mattheus X, 28. Col. II. Rabbj Bechai - refurreiïionem proprium vult esje IsraëlitaruiQ.
15



JgS REDEVOERINGEN OVER DB
feeer ging aengaende de ziel , maer teffens was ingericht tegen eene Volksdoling onder de Heidenen, dat de dood der menfchen betrekking tot den Hemel ontbond, en dat zv na den zeiven geheel en al flaen onder de heerfchappy van andere Magten (a\
(5) De wyze, waer op hy en Markus de Schriften van het Uude Verbond aenhalen, of daer op zinfpelen, is verfchillende met die van Mattheus; welke, fchryvende aen een daer in bedreven Volk, de woorden voordraegt als ge/proken; dikwyls, wanneer Christus die aenhaelt, maer altyd , wanneer hy dit zelve doet; waer van verfcheidene voorbeelden voor handen zyn {\b).
Markus zelve haelt die Schriften ff chts tweemael aen Hoofdfi. I. 2. gelyk geschrevpn is in de Profeeten, en XV, 28. L.n de Schrift is vervuld geworden, die daer zegt: Ln hy is met de taisdadigen gerekend.
De aenhalingen van Lukas zvn talryker, en eenige weinige voorbeelden zullen toonen, hoe zy gemaekc zyn. De eerstemael dat hy gewaegt van ide wet van Molès doet hy het op deze wyze: Hoofdfi. H, 22, 23. . . naer de wet van IVJofes —. gelyk geschreven is in de wet des Heeren Allereerst van de Profeeien fprekende, zegt hy,
Hoofd.
(a) Nos Juvenem exanimum £? rul jam Calestibus ullis Debentem vaao moesti comitamur honore.
JE. n e i d. XI, SI.
(6) Mattheus V, 22. II, 15, 17, 23. III, 3. IV. 14. Vili, 17. XII, 17. XIII, 35. XXI, 4. XXVII, 9, 35.



EUANGELlëN. IV. RED. AFD. II. T 3^
Hoofd. III, 4. Gelyk' geschreven is in het boek der woorden van Jefaiah den Pro/eet Zelve brengt hy niets te berde uit het boek der Pfalmen; maer de aenhaling van onzen Zaligmaker uit dit boek drukt hy dus uit, Hoofdfi. XX, 42. en Dar yid zelve zegt in het boek der Pfalmen.
De laetste mael, wanneer hy eenige aenhaling der Schrift vermeldt, doet hy zulks op de yolgende wyze: Hoofdfi. XXIV, .44, 45. En hy zei tot htm; Dit zyn de woorden, die ik tot u fprak, als ik nog ■ met u was, (namelyk) dat het alles moest vervuld worden, wat van my geschreven is in de wet van moses, en de profeeten, en
^.PSALMEN.
Doe opende hy ■ hun verfland, op dat zy ds schriften verflonden.
Lus gaf Lukas aen de ongeleerde Heidenen te kennen, dat de wet van Mofes de gefchreven wet is van God; dat de woorden der Profeeten en de Pfalmen van David ook gefchrevén zyn ; en dat deze drie naemen: de Wet, de Profeeten , en de tfalmen de Schriften bevatten van het oude Verbond :( a ).
Een Schryver van naem ( b ) merkt aen, dat Lakas de Heilige Schrift niet aenhaelt volgens de manier, waerop de Rabbynén en geleerde Joden zulks gewoon waren, en befluit hier uit, dat hy niet zeer bekend was met hunne boeken. Laet dit al zoo geweest zyn met Lukas, zoo meene ik echter, dat het bewys, waer meê hy dit ftaven wil, niet wel gegrond is; want wy ontmoeten nauwlyks eene
wy-
' (a) Whitbt on Lukas XX'V, 44. j^b) Su&fiHH.üSlus k«r*aa«yij, p. 315,.



redevoeringen over de
wyze van aenhaling der Heilige Schriften in eenige andere boeken van het Nieuwe Verbond, welke niet te vinden is in de redevoeringen van Petrus, Stephanus, of Paulus tot de Joden in de Handelingen der Apostelen. En de wyze van aenhaling, waer by Lukas zich houdt in zyn Euangelie, is ook gehouden door andere, die zekerlyk belezen waren in de Hebreeuwfche Schriften; gelyk door Markus, en by alle gepaste gelegenheden door Paulus. Immers Paulus maekt geen gewag van, of beroept zich niet op, de Wet en de Profeeten op een en de zelfde wyze by Joden als by de Heidenen. Tot telix den Romeinfchen Landvoogd zegt hy van zich zeiven, Handel. XXIV, 14. — geloovende alles, dat in de wet en in de Profeeten geschreven is. Maer tegen Agrippa zegt hy Handel. XXVI, 2a. ni»ts zeggende, buiten V geene de Profeeten en Mo fes gesproken hebben, dat gefchieden zou En dit zelfde onderfcheid heeft hy ook in zyne brieven. In dien aen de Hebreen zyn veele plaetfen uit het Oude Verbond, maer geen één enkele is aengehaeld als geschreven. Maer in zyne andere Brieven gebruikt hy zelden eene andere zegwyze dan: het is geschreven, of de schrift zegt. Dus haelt hy de zelve aen in dien aen de Romeinen; de voornaemfte verwisfeling van die zegwyze met die van, hy zegt, komt voor in de drie Hoofdfi uk ken, het IX, X en Xlde, welke ten grootendeele den Joden betreffen. En zelfs daer laec hy zelden na , den Profeet te noemen, wiens woorden hy gebruikt.
In den brief aen de Galatiè'rs, en in beide brieven aen de Korinthers, voert hy, één of twee plaetfen uitgezonderd, de woorden van het Oude Verbond aen als geschreven, in dien aen de
PM-



tüANGïLlëN. IV. RED. AFB. II. I4?
ThlUppers', Kolosfers en Thesfalonikers gebruikt hy, zoo ik niec misfe, geene rechtftreekfche aenhalingen daer van. In den brief aen de p.fezers heefc hy cwee coefpelingen op de Schriften van hec Oude Verbond, en daer zelfs in beide plaetfen rntc de woorden, hy Zi-Gt. Maer hy zelve had meer dan cwee jaeren aldaer doorgebrachc, on» hen met de uitersce vlyc en opletcendheic te onderwyzen, en fchreef zynen Brief aen hun eenige jaeren daerna, toen hy zich ten volle verzekerd kon houden, dat hy fprak tot zulken, die de wet kenden (a). Eéne plaets in dezen Brief, vergeleken met eene gelykaercige in dien aen de Kolosfers, fchync ce bewyzen, dac hy onderfcheid maekce in deze, en de Efezers becer ervaren achtte in de gewyde Boeken. Aen dezen Hele hy hec gebod van gehoorzaemheic aen de Ouderen voor mee coefpeling op de Mofaifche belofte: Efezen VI, 1-3. Gv kinderen, zyt uwen ouderen gehoorzaem in den Heere, want dat is recht; eert uwen vader en moeder , (het welke het eerste gebod is met een belofte), op dat het u wel gae, en dat gy lang leeft op de aerde. Maer hy laet de woorden der cien geboden weg, in hec geven van de zelfde les aen de Kolosfers, van wier vordering in de kennis der Schriften hy minder wisc, als hebbende nooit onder hun verkeerd. Hy zege alleen Kolosfenfen III, 20. Gy kinderen zyt (uwen) ouderen gehoorzaem in alles, want dat is den Heerè •welbehaaglyk.
Dus zien wy, dac Paulus hec Oude Verbond op eene andere wyze aenhaelt voor de Hebreen, als
voor
{a) Handelingen ^JX, 8, lo.



'T4A REDEVOERINGEN OVER DE*
voor de Kerken, wier Leden Heidenen van af komsr waren; dac hy in hec eersce geval overeenkonu mee Maccheus, in hec laecste mee Markus en Lukas. tn daer is in die opzichc zoo veel eenparigheic tusfehen den Aposcel en de Euangelisten, dac wy billyk mogen befluicen, dat die niec toevallig was, maer by hem en by hun opzetlyk gefchiedde, toe. het zeifde einde, om hun ilyl ce fchikken naer de geringe mate van Schriftuurkenisfe., welke zy konden onderftellen , dat veele hunner lezers bezaten.
Hier door werd de ongeleerde of nieuw -beteerde Heiden geleerd, dac alles, wac hem wierd voorgedragen als hec woord van God, V welk in oude tyden gekomen is, ce vinden moesc zyn in hec boek der gewyde Schriften; en, wanneer de Joodschgezinde Yveraars by hun indopen en hen wilden bezwaren mee Leeringen van een mondelinge of overgeleverde wee, waren zy in ftaet gefteld, om zulken Leeraeren te gemoete te voeren : - „ Wanneer de Apostelen en Euangelisten, welke
onze meer onmiddelyke Leidsluiden geweest zyn,
ons eenig deel der Mofaifche Huishoudinge voor„ Helden, brachten zy alleen by, 'c geen geschre„ ven is, en 'c geen zy ons zorgvuldiglyk onder„ richtcen gefchreven ce zyn.
Ik hebbe op die onderwerp zoo lang ftil geftaen, niet alleen, om dac hec van gewigt is in hec tegenwoordig onderzoek, maer ook, om dac hec een dier. eenvouwige kenmerken is van echcheic, waer van de Euangeliën overvloeiën, en die het vernuft van verdicheers nooic kon hebben uit gedacht.
§. 6. Mattheus XXIII, 27. Lukas XI, 44.
Gy zyt dewn geplaes- . Gy zyt gelyk de gra-
TfcR-



UtTANÖELlêN. IV. RED. AFD. II. Ï43
•Terde graven gelyk, die ynn buiten wel f'choon fchynen, maer vanbinnen zyn ze vol doodsbeenderen en
alle ONRElNIGHElT.
ven, d'.e niet openbaer.
zyn, en de menfchen, die daer over wandelen, weten V niet.
Grotius houdc deze voor verfchillende ge« lykenisfen, in welk gevoelen hy geenzins alleen ftaet, denkende, dat onze Heiland beide bezigde, en dat Matcheus de eene, Lukas de andere heefc
aengetekend (tf> Maer 0r- POCOCKE' toc wietï hammond ons henen wyst, heeft, denke ik, door zyne groote bedrevenheit in der Kabbynen geleerdhei-, de plaets in Mattheus opgehelderd, eq getoond, dat zyn geplaeflerde [of gewitte] graven, de zelfde zyn met die Lukas noemt, graven^ die niet openbaer zyn (b).
De. Joden oordeelden, dat iemand naer de wet verontreinigd werd, door zelfs den buitenkant van eene grafplaats of graf aenteraken. Om dit gevaer voorcekomen zond het Sanhedrin, op gezette tyden, zekere luiden uit, om de graven te onderzoeken, die in het verval waren, en door tyd of toeval naeuwlyks waren ce onderfcheiden, en de zelve te merken door lym gemengd met water. Zy merkten niet die, welke openbaer waren, zegt Maimonides , maer die twyfelachtig of verborgen waren. Deze merken werden van tyd tot tyd vernieuwd ; want de lucht en 'c begroeiën met gras en. kruiden zou de zelve ras hebben doen verdwynen.
(a) Grotius in Lukas XI, 44.
(È) Pocockb Nutte Miscell. CV, p. 154. HajM* hond in Mattteus XXIII, 27.



144 redevoeringen over de
Wit geplaeflerde graven hy Mattheus zyn dan Graven, welke gewit zyn geweest, xtxori*/ut'™, dat is: graven, welke deze waerfchouwende merken gehad, maer weder verloren hadden. Want, wanneer onze Heere zegt, dat zy van buiten Jchoon[fraei] fchynen, meent hy niet, dat ze fraei zyn door de hand der kunst, maer der natuure, die den grond weder met groen bekleed heeft; want deze is de fchoonheit, waerop hy doelt (a). Lukas derhalven noemt dezelve "a/»a«, die niet openbaer zyn. En dit is zekerlyk duidelyker voor de Lezers in 't algemeen; anders zouden niet zoo veeltn de meening van Mattheus kwalyk verftaen, en een geheel ander denkbeeld daer van gevormd hebben.
In de Recognitions vindt men een verhael, dat op deze gewoonte fchynt te zinfpeelen (b) Petrus wordt ingevoerd als fprekende van het graf van twee der broederen. „Welke jaerlyks van zich „ zelve gewit werden; door welk w'onder de „ woede van veele tegen ons beteugeld werd; terwyl
zy daer in bemerkten, dat onze broeders by God „ in gedachtenis werden gehouden. "
Die Hemt overeen met het bericht van Maimonides, en toont, dat het plaester der graven van geen langen duur was.
Het denkbeeld van de onreinheit der doodelichaemen zet kracht en nadruk by aen de gelykenis, zoo als die ftaet in Mattheus; Lukas nochtans vindtgoed, die agter wege te laten, op dat de Heidenen niet
mog-
(a) Zie Mattheus VI, 29.
(b) Recognitions L. I, §. 71. & lardner Vol. II, p. 794-



ÏUANGELlëN.- IV. RED. AFD. II. 145
Kiogten dénken, dat die ook hun betrof, en evenals de Joden, welke door fommige hunner te greetig werden nagevolgd, meer bevreesd mogcen worden voor eene wectifche dan zedelyke befmetcing.
§.?. Matt. XXIV, 15,16.
15. Wanneer gy dan zult zien den grouwel der verwoestinge, waer van gefproken is door Daniël den Propheet, flaende in de heilige plaetfe (die (het) leest, die merke daer op.)
16. Dat als dan, die in Judea zyn, vlieden op de bergen.
Lukas XX f, 20, 21.
20. Maer wanneer gy zien zult. dat Jerufalem van heirlegers omjingeld wordt, — zoo weet als dan, dat haere verwoesting naby gekomen is.
21. Als dan, die in Judea zyn, dat ze vlieden nae de bergen.
'T geen Mattheus voordraegc, met den zinnebeeldigen ftyl van Profeet Daniël, verklaert Lukas, de aenhaling dier Voorzegginge voorbygaende , meer openlyk ; de heilige plaets is Jerufalem , en de grouwel der verwoeflinge zyn de Legers, die deze ftad omfingelden, en zich legerden op dezen heiligen grond met de banieren van afgodifchen eerdienst.
Wanneer dit zou gebeuren, was de verwoesting der ftad fpoedig te wachten (a).
§. 8.
' (0) Grotius over Mattheus XXIV, 15. Alex. morus in vs. 28. Hsc illa abomuiatio defolationis eft. quatn ^r?HrUiM Lukas interpretatur , plane dicere folitus qu* Mattheus i*ffMriff<{t«<f. (*) Zie mede's Works, p. 753(*) Mattheus heeft, even als de zeventigen by Daniël (IX,
37. )j Tt &lhvyt*& T?» Éf Jj|«</c£*«. VliKTAELDEIU
K



I46 REDEVOERINGEN OVER DE
§. 8. Mattheus zegt in het zelfde Hoofdftuk, vers 29.
En terftond na de verdrukkinge dier dagen, zal de zonne verduifterd worden, en de mane zal haer fchynfel niet geven, en de fterren zullen van den •Hemel vallen, en de krachten der hemelen zullen heweegd worden.
Deze is de figuurlyke tael der Profeetie, om den ondergang van groote Perfoonen en Koningryken aenteduiden, en ze behelst de zelfde gebeurdtenisfen, welke by Lukas voorzegd zyn op •deze wyze (a):
■ Lukas XXI, vers 23, 24. Daer zal groots nood zyn in het land, en toorn over dit volk. en zy zullen vallen door de fcherpte des zwaerds, en gevanglyk weggevoerd worden onder alle volken, en Jerufalem zal van de Heidenen vertreden woraen, tot dat de tyden der Heidenen vervuld zullen zyn.
Het is waerfchynlyk, dat onze Heere, even als fomtyds de Profeeten gedaen hebben (£), eerst deze dingen in figuurlyke bewoordingen voorgefteld hebbende, dan den zin der Voorzegginge ontvouwde voor de vier Apostelen, met wien Hy zich afzonderde. Lukas heeft het verklarende, Mattheus alleen het figuurlyke voornel opgegeven. En vraegt men, waerom hy dit koos boven het andere?
(a) Zie de Bisfchop of bristol's Disfertat. en Profecy Rev. VI, 12 17. Vol. III, p. 69-
O) Ziet Jefaiah V,. 7. Ezechiel XVII, 12. XX, 45-49. -Vergeleken met XXI, 1-7. Ziet lowth's Ctmment.



feUANGELlë'N IV. RED. AFD. II. itf
re? zoo dunkt ons, dat dit geweest is, om dat hy fchreef in Judea * daer verfcheidene redenen vari voorzichtigheit, niet alleen ten aenzien der Joden, die de onderwerpen dezer Voorzegginge waren , maer ook de veiligheit (a), eri zelfs de Vooroordeelen van de eerfte geloovigen (£) vor* derden , dat men niet 'openlyker fprak van ee-> ne zoo volftrekte en lang aenhoudende omkeering van den Joodfchen ftaet. Maer dan blykt het ook hier uit, dat Lukas niet in Judea noch vóór hem gefchreven heeft. Immers ware dit het geval geweest, wat zou dan Mattheus bewogen hebben,, om de voorzegging te bedekken onder zinnebeelden en figuuren, wanneer de Ietterlyke zin reeds was opengelegd, en door een ieder in de duidelykfte bewoordingen gelezen kon worden?
Men kan, denke ik, geen duidelyker blyk vanden voorrang van Mattheus begeeren.
§.9. Matth. XXVI, 64. Markus XIV, 62.
Hierna zult gy zien den Zoon des menfchen, zittende aen de rechterhand der
MACHT. (*).
Lukas XXII, 59.
Hier na zal de Zoon dei menfchen gezeten zyn aert de rechterhand der. macht gods
Magt
(«) Handelingen VI, 14.
lb) Handelingen I, 6 XXI, 20. &c.
(*) Men bemerkt ligtlyk. waerom ik hier de Nederlandfitë Overzetting niet behouden nebbe, daer deze het hier bedoelde onderfcheid wegneemt, door by Mattheus en Markus het woord, Gods, 'er bytevoegen, 't welk alleen by Lukas ftaet.
V2B.TAfii.BER»



I48 redevoeringen over de
Magt was onder de Joden een der naemen van god zei ven O), in welken zin die woord hier door Christus gebruikt , en door den Raed opgenomen werd. Lukas geeft eene korte uitbreiding daer van, op dat het groot gewigr van dit woord te gereeder zou begrepen worden door vreemdelingen van het Jodendom.
§. 10. Het tiende Hoofddeel van Lukas blykt gefchreven te zyn in betrekkinge tot het tiende van Mattheus. Want, daer Christus in den loop zyner Bedieninge tweemaelen zyne Discipelen heeft uitgezonden , en telkens hun eenen last gegeven heeft hy het uitzenden, is de eerfte, die den twaelf Apostelen betrof, verhaeld door Mattheus, zonder melding te maken van den laetften. Maer Lukas, dien aen de Twaelven even aenroerende, ftaet langer ftil op den tweeden aen de zeventig Discipelen. Daer de bevelen in beide gevallen gelyk waren, kon hy zulks gevoeglyk doen, indien hy fchreef na Mattheus, maer, ware hy dezen voorgegaen, of had hy zyn Euangelie riet gezien, zou men natuurlyk hebben moeten verwachten, dat hy breedvoerigsc zou geweest zyn over den Last, welke eerst, en aen de voornoemde discipelen, werd gegeven.
O) Ziet wolfius over de plaets in Mattheus. en sit. Denus, naer wien hy ons wyft. dejure nat. fcf gent. p 264, welke zegt: „ Sexcemies apud raagirtios ïuter Dei cognomi„ na ufurpatur. "
DER-



euangelicn. IV. RED. AFD. ITT. 149
DERDE AFDEELING.
Mattheus fchreef zeer vroeg.
Wanneer wy een weinig nader lerten op den {preektrant en eenige andere omftandigheden in het Euangelie van Mattheus, zullen wy reden vinden, om te befluiten, dat hy, niet alleen vroeger dan Markus en Lukas, maer zelfs verfcheidene jaeren vóór een van die beide gefchreven heeft En deze dingen zullen onze aendacht te meer verdienen, wanneer de kenmerken eener vroegere uitgave teifens kenmerken zyn der echtheit van zyn Euangelie
§. 1. Hy alleen geeft dien eernaem van heiligheit aen Jerufalem , waer meê deze ftad by onderfcheiding genoemd wordt door de Profeeten en gewyde Gefchiedfchryvers (a), en bekend ftond by de nabuurige volken ( b) In het verhael der verzoekinge in de woeftyne (V) zegt Lukas: En hy leidde hem MqERUSALEM en Pe^e htm op de tinne des Tempels; Maer Mattheus: Doe nam hem de duivel mede nae de heilige stad, en flelde hem op de tirtne des tempels. Op eene andere plaets
yerCs) Nehemiah XI, 1, 18. Jefaiah XLVIII, 2. Daniël IX, 24.
(2>) Zie, in prideaux aeneenfchakeling ifte Deel op het jaer 610. vóór Chriftus, een bericht van de groote Stad Ca* dytis, vermeld door Herodotus, Vol. II. C. 159. III, 5.
(c) Lukas IV, 9. Mattheus IV, 5.
K 3



I50 redevoeringen over de
verhaelt hy, dat veele lichaemen der heiligen, die ontflapen waren, werden opgewekt, en uit de graven uitgegaen zynde na zyne opfianding kwamen in de heilige stad, en verfcheenen aen veelen (a). Jerufalem wordt in zyn Euangelie, gelyk in de Pfalmen, genoemd de Stad des grooten Koning's, en, zoo als wy te voren hebben gezien , de heilige plaets (b). Markus , die de zelfde gelegenheit had, om van dezen heiligen grond te fpreken, gebruikt eene andere uitdrukking:
Markus XIII, 14.
_ Wanneer gy dan zult zien den grouwel der ver~ woeftinge, daer van door den Profeet Daniël gefproken is,
ftaende daer het niet behoort,
C die het leest, die merke daer op )
als dan die in Judea zyn, dat ze vlieden op de bergen.
Een nauwkeurige overeenftemming der twee plaetfen voor het overige doet ons denken, dat de verandering gemaekt was met oogmerk, om den naem van Heilige Plaetfe te ontwyken. Mogen we nu van deze en diergelyke verfchiilen tusfchen Mattheus en
(a) Mattheus XXVII, 52, 53.
(b) Mattheus V, 35- Pfatm XLVIII, %.
Mattheus XXIV ,15,16.
fWanneer gy dan zult zien den grouwel der verweeft in ge, waer van gefproken is door Daniël den Profeet
ftaende in de heilige plaefe,
{die (het) leest , die merke daer op )
16. Dat als dan die in Judea zyn, vlieden op de bergen.



EUANGELlëN. IV. rei). AFD. III. I5I
de andere Euangelisten niet op deze wyze reden geven ? Wanneer na eenige jaeren hec woord van God aengenomen was door geheele meenigcen in verfchillende deelen der werelt, heiligde die, als' 't ware, andere fteden; terwyl 'Jerufalem, door halftarrigen cegenftand der waerheic en bloedige vervolgingen meer en meer in achcing daelde by de gelovigen. Zy erkenden den eernaem en het karakcer, 't welke zy droeg volgens de oude Omfchryving, toen Maccheus fchreef; maer, cusfehen de uicgave van zyn Euangelie en hec volgende, waren zy geleerd, hec denkbeeld van de heilige' Stad, de moeder van hec waere Israël, op een waerdiger voorwerp coecepasfen (a).
§. 2. Hy betuigt ook een hooger eerbied dan zy voor den Tempel. In het befchryven van de. openbaere intrede onzes Heiland's in Jerufalem, zeggen zy: Hy ging m den Tempel, Mattheus zege:; Hy ging in den Tempel van God Qb) In de opgave der verklaring van de valfche getuigen by het te rechtftellen voor den Raed , verkiest Markus' het eene voordel: wy hoorden Hem zeggen: ik zal dezen tempel, die met handen gemaekt is, afbreken; LViaccheus hec andere: Ik kan den tempel gods: afbreeken, en in drie dagen opbouwen (c). Hy. gewaegt van eene Redevoering van Christus, waerin de valfche vindingen der Schriftgeleerden en Pharifeërs wederlegd worden met bewyzen, ontleend uit de heiligheic van hec altaer, en van den Tempel, en van de tegenwoordigheit der Godlyke
Ma-
(a) Zie Galaten IV, 25, 26. Zie ook Hebreen XII, 22. "(&) Markus XI, 15. Luk. XIX, 45. Mattk.XXl, 12. (O Markus XIV, 58. Markus XXVI, 61.
K 4



152 redevoeringen over de
Majefteic aldaer (*). De Tempel had eene bvzondere heiligheic, tot dat de Zoon van God kwam tabernakelen onder de menfchen, en zelfs tot dat Hy, ons Pafcha, voor ons gellacht werd (£). Mattheus nochtans alleen bewaert dit denkbeeld dezer heiligheic tot den dood van Christus. Geen ander Schryver van het Nieuwe Verbond noemt dit Heiligdom den Tempel van God, wanneer 'er gefproken wordt van den tyd na de geboorte van onzen Heiland. Lukas fpreekt van een bedryf, te voren daer gefchied, wanneer hy zege, dac Zachat ias in den tempel Of hec heiligdom) des heer en ging, om het reukofer ontfleeken. En vergeefs hebben fommige geleerde mannen gepoogd te bewyzen, dac de tempel van god in aThesfal. II, 4. den Tempel ce jeru/alem becekenc O).
§. 3- Mattheus gebruikc hec woord euanqELiE viermaelen, IV, 29. IX, 35. XXIV, 14. AAVI, 13. In de drie eersce plaetfen noemt hy het het Euangelie des Koningryk's. In de vierde zegt hy: waer ook dit Euangelie (ro ii*n&m «Cvf) gepredikt zal worden. Van hier zou men denken, dac hec toen aengemerkc werd als een woord van algemeene becekenis, te kennen gevende zekere goede tydmgen, en nog geen hyzondere naem by de Kerk was geworden voorde goede tydingen, door Christus en zyne Apostelen verkondigd. Toen Markus
O) Mattheus XXIII, 16-21.
O) Joannes 1, 14. •&»jmra Sanfluarium fanftua-
riorum eft ipfe Mesfiah, fanftificatus de filiis David. Rabbi Mofes Gerundenfis apud Grotius in Joannes II, 19
ZieT fen BisIch°P van Bristol, Disfert. 011 Prophecy, Drsf «X.XIIJ, Vol. III, p. 360.



EüANGELlë-N. IV. red. AFD. III. 153
kus fchteef, was dit de bepaelde en gemeenzaeme zin van dit woord geworden; want hy fpreekt op verfcheidene plaetfen eenvouwig van het euangelie.
§. 4. De tael van eenen vroegeren Schryver doet zich ook op by Mattheus, wanneer hy fpreekt van de Apostelen. By de eerste optelling der zelve noemt hy hen de twaelf Apostelen en nader¬
hand beflendig de twaelf Discipelen, tot in het 2^5 en twintig fle Hoofd/luk, vers 14, en 47; al waer van de verradery van Judas gefproken wordt, en hy dezen noemt , een der twcielven, misfehien wel met een zekere zachtheit van uitdrukking, op dat hy de fchuld van Judas niet mogt fchynen te verzwaeren , door den Lezer te erinneren , dat hy niet alleen een beflendig navolger , maer een uitverkoren Discipel was. Altans, wat ook de reden geweest moge zyn, deze twee zyn de eenige plaetfen in zyn ganfche Etiangelie, daer hy enkel^s twaelven zegt; volgens de gemeene Latynfche Overzetting, en de best gekeurde Griekfche Affchrifteo (b). En indien al de Lezing onzer Overzetters in het 2ofte vers van dit Hoofd/luk wordt aenge-: nomen: Hy zat neder met de twaelven, dan nog is het zeker, dat Mattheus ons wel voorbereid heeft , eer hy onderdek, dat wy weten, wie de Twaelven waren. De andere Euangelisten daer en tegen begonnen vroeg met deze benaeming, en gebruiken naeuwlyks eenige andere. Om dat, ten ty-
de
(a) Hoofdfi. X, vers 2. 1 f b) Onder andere het uilexandrynfche Hmdfchrift, aie mill. op dit vers.
K5



154 REDEVOERINGEN OVER DE
de dat zy ichreeven , de Twaelven de gemeene Daem der Apostelen, en de vastgeftelde fpreektrant der Kerke geworden was (a~).
§ 5. Daer is een foortgelyk verfchil tusfchen Mattheus en de twee andere Euangelisten, als zy fpreken van joannes. Markus noemt hem eerst de broeder van Jakobus, maer, zoo ras hy den dood van den Dooper verhaeld had, verandert hy dit, en noemt hem alleen Joannes (£) Wanneer Lukas de eerfte mael van hem gewaegt, geeft hy hem den naem van de zoon van Zebedeus, maer naderhand niet meer (c). Mattheus daerentegen, die Petrus dikwyls enkel Petrus noemt, heeft Joannes niet genoemd, zonder daer by te voegen, dat hy de zoon van Zebedeus, of de broeder van Jakobus, was. De reden fchynt te zyn, dat die Apostel na verloop van eenige jaeren zoo uitftefeende was in de Kerk, dat Joannes zonder by. woord of onderfcheiding* verftaen werd van Joannes de Apostel, maer toen Mattheus fchreef, zou men hier door verftaen hebben Joannes de Dooper.
%. 6 Een andere omftandigheit betreffende Joannes , welke wy vinden in"Lukss,begunftigt den vroegen fchryftyd des Euangeliums van Mattheus; zoo wy een bewys mogen trekken uit 't geen hy beeft weggelaten. De eerste ftap ter uitbreidinge der Kerke buiten het Joodfche Volk was de bekeering der Samaritaenen door Philippus den Diaken Qd). Tot
der
(a) 1 Korinthen XV, 5. En dat hy werd vanCephas gezien, iaerna van de twaelven. (ö) Veigelyk Markus I, 19. III., 17. V, 37. met IX, 2. (c) Lukas V, 10. (*") HunMngen VIII, $-14.



EUANGELlëN. IV. RED. AFD. III. I55
der zeiver beveiliging in het geloof zond de Vergadering de Apostelen Petrus en Joannes tot hun. De Iaetfte had niet lang te voren een fterke vyandfchap voor die Natie doen blyken, door te wenfchen, dat het vuur van den Hemel op het bevel van Jefus zou nederdalen, om hunne woningen te verteeren (^).
De kennis dezer gebeurdtenisfe zou, terwyl hun geloof nog in een kindfchen en zwakken ftaet was, hunne gemoederen ligt vervreemd hebben van hun, die nu hun geeftlyke Vader was, en aenleiding hebben gegeven tot het zaeiën van oneenigheden en het verwekken van onluften onder hen, welke de openbaere vyanden of valfche vrienden van het Euangelie, gelyk Simon de toovenaer en diergelyke, gaerne zouden hebben voortgezet. Hier derhalven handelde Mattheus op die wyze, als de voorzichtigheit vorderde van iemand, die fchreef naby den tyd hunner bekeeringe; hy liet de ergernis van Joannes, en de hemelfche beftraffing, welke daer op was gevolgd, over, om van eenen volgenden Euangelist te worden aengetékend. Het ftilzwygen van Mattheus, en het verhael van Lukas, zyn hier in dit geval te aenmerklyker, daer het een en ander afwykt van den regel, welken de eene en andere anderzins in acht men; Mattheus in het verbreiden der gebreken van de Apostelen, en Lukas in die te verbergen
§. 7. Schoon Mattheus zorgvuldig geweest is, om allen recht te doen aen den yver en dapperheit, door Joannes den Dooper getoond in het berispen der ondeugden van Herodes den Viervorst;
(a) Lukas IX, 54.
\b) Zie Redevoering V, Jfietling. II, J. 3'



156" REDEVOERINGEN OVER DE
hy is minder ftreng dan Markus (a) , of Lukas (£), als zy van dien Vorlt gewagen; en in 't byzonder maekc hy geen gewag van de fpotternyën , door hem onzen Heere aengedaen op den morgen van den dag der Kruiciginge ; die waerfchynlyk een flerker indruk gemaekc zouden hebben op de gemoederen der Galiieër geloovigen dan hec onthoolden van den Dooper. De waerfchynlyklle reden van dit gedrag in Matcheus is, dar Herodes nog in Galilea regeerde; en dat hy ongenegen was, om meer te ontdekken , dan volftrekt noodzaaklyk was van het flegte zynes Karakters, op dac hy geen kwaed vermoeden mogt verwekken by llerodes tegen zyne geloovige onderdanen, noch verbittering by deze tegen hunnen Vorst. Maer, zoo deze beweegredenen hem in dezen gedreven hebben , moet hy hebben gefchreven voor het jaer onzes Heeren XXXIX; want in dat jaer werd Herodes afgezet, en door Caligula nae Lions verbannen.
$. 8. Het geflacht van Herodes kan te ftade komen, om den fchryftyd nog een weinig te vervroegen. Herodes Ancipas, die Joannes den Dooper onchoofde, was de zoon van Herodes den Grooten. Herodes Agrippa, die Jakobus onthoofde, was de zoon van Arillobulus , en kleenzoon van Herodes den Groocen. Lukas noemc den groocvader Herodes Koning van Judea (<;), en den klpen-
zoon
(a> Vergelyk Mark. VIII, 15. Mattheus XVI, 6.
Wacht u van den zuurdeesjem Wocht u van den zuurdeesjem isr Pharijeen en Sadduceen. der Phanfeen en -van den zuuu deesfem van Herodes.
(6; LukasUl, 19. XIII, 31, 32. XXIII, tl. (c) Lukas I, 5.



EUANGELlëN. IV. RED. AFD. III. I5?
zoon herodes de Koning (a). De Iaetfte werd door Caligula bevorderd tot de Koninglyke waerdigheit, als koning van het viervorftendom van Philippus Claudius bekleedde hem naderhand met Koninglyke magt over Judea. Nochtans is het twyfelachcig, of hy ooit den tytel van zyn grootvader, als Koning van Judea, droeg. Lukas fchynt zich, gelyk gewoonlyk, met naeuwkeuru'.heit uittc-drukken , wanneer hy hem Hechts Herodes de Koning noemt (b). Mattheus noemt Herodes de Groote eenvouwig 'Herodes de Koning (c). Men mag derhalven (veilig denken, dat hy fchreef, eer dat hy wist, dat 'er een andere Herodes de Koning was , die een Joodfche heerfchappy had. Maer Herodes Agrippa werd met die waerdigheit bekleed in het jaer onzes Heeren XXXVif. Na welk jaer Mattheus waerfchynlyk eenig teken van onderfcheid gevoegd zou hebben by den naem van zynen Grootvader, gelyk Lukas gedaen heeft, en gelyk hy zelve onderfcheid maekt tusfchen Herodes de Koning en Herodes de Viervorst.
§. 9. Dan, ééne byzonderheic in zyn Euangelie, met opzicht tot Pilatus, kan ons doen overhellen + om den fchryfcyd nog iets nader te ftellen by de Hemelvaert. Zoo drae hy begint te verhalen in zyn XXVHfte Hofdfl., dat onze Zaligmaker als een gevangene gebracht werd van den Joodfchen
Raed
( a) Handelingen XII, I.
(£) Archelao Viennain relegato Juitea in formulam Provinda; eft redafta; quod quam vim habeat peritis rerajp Roinanarum fmis eft compertum. Ab eo t^mpore nullus ünquam poftea ]adxz neque Rex fuit neque Ethnarcha. Isaac. cas a u b o n 1 Exercit. 1, N. 2. p. 22. fol.
(<) Mattheus 11, f.



t<[8 redevoeringen o'v e r »B
Raed nae het Rechthuis (pretorium), begint hy van Pilatus te fpreken als Stadhouder; „ De Stadhouder vroeg, de Stadhouder antwoordde, " en zoo voorts. Waer van daen dit meenigvuldig noemen van Stadhouder? (want het komt negenmael voor,) dan om dat die naem toekwam aen Pilatus , als nog Stadhouder van Judea , toen Mattheus fchreef; Markus, Lukas, en Joannes zeggen by de zelfde gelegenheit alleen Pilatus, en noemen hem niet éénmael Stadhouder.
Op eene aenklagte der Samaritaenen gebood Vitellius, Voorzitter van Syrien, dac Pilatus nae Romen gaen zou, om zich daerop voor den Keizer te verancwoorden. Josephus zegt, dac hy zich in gehoorzaemheit aen dezen lasc nae Romen fpoedde , maer vóór dat hy daer aenkwam, was de Keizer overleden De dood van Tiberius
was in de Lence van het Jaer XXXVII. Omtrent welken tyd waerfchynlyk het Euangelie van Mattheus gefchreven is.
§. 10. Mattheus geeft ons, op eenen meefterlyken trant, de wezenlyke omflandigheden. op der wonderwerken van onzen Zaligmaker, maer hy is de minst onderfcheidende en byzondere in 't verhalen der zelve. Hy haesc zich, gelyk we te voren aenmerkten, om Christus fprekende intevoeren, en oordeelde mogelyk , dac de bekendheic dier nog nieuwe wonderwerken toen geene naeuwkeuriger befchryving vorderde. Naer gelang de Euangelisten verder af waren van den tyd en de plaets, waer in de wonderwerken gedaen waren, Worden zy meer uitgebreid in hunne Verhaelen,
om
(o) Joseïhus stntiq. L. XVIII, C. IV, $. &



EÜANGELlëN. IV. RED. AFD. III. I59
om de Godvruchtige onderzoekingen der geloovigen te gemoete te komen, en hen te hoeden voor valschheit door een naeuwkeuriger verilag van gebeurdtenisfen. Dit is zeer zichtbaer in 't geea Joannes onderneemt te verhalen; en het kan bemerkt worden in verfcheidene • plaetfen by Lukas. Hy gewaegt van de verfchyningen van Christus aen de Discipelen na zyne Opfianding, en zyne gefprekken met hun, breedvoeriger dan de vorige Euangelisten. En, fchoon hy de omftandighedea der Hemelvaert overlaet voor de Handelingen der Apostelen, wy vinden daer van echter een volle* diger bericht in zyn Euangelie dan in dat vam Markus. Mattheus maekt hier geen rechtsreekfche melding van. Hy had zyn gefchiadverhael gebracht tot den tyd, wanneer Christus, die voor onze zonden geftorven was, werd opgewekt ter onzer rechtvaerdiginge, en, bekleed zynde met alle magt in Hemel en op aerde, zyne discipelen bevolen had , alle volken te onderwyzen, en hua verzekerde van zyne tegenwoordigheic met hun tor de voleindiging der werelt. Hier vond hy goed, zyn Euangelie te befluiten; maer, had hy niet gefchreven , toen de Hemelvaert nog versch in 't geheugeö was, en de aenfchouwers daer van zich nog te faemen te Jerufalem ophielden, hy kon niet wel hebben nagelaten, daer van te gewagen»
VIER-



I5ö REDEVOERINGEN OVER DE
vierde afde. eling.
Eenige Tegenwerpingen overwogen en beantwoord.
g. i. Geleerde mannen nochtans denken, dat zy in het gefchrifc van Mattheus kenmerken ontdekken van eenen laeteren fchryftyd Zy ontieenen hunne bewyzen uit de kennis, welke hy doet blyken aen den geelllyken aert van het Euangelie , van de voortreflykheit der zedelyke boven de byplegtige wet, van de uitgeftrektheit van het Koningryk van Christus op aerde, van de roeping der Heidenen en de verwerping der joden. Van welke zaken Zy onderltellen, dat hy niet gehandeld zou hebben, vóór dat een reeks van jaeren derzelver bedoeling ontvouwd, en hem een klaerder denkbeeld van der zeiver natuur gegeven had. ' §. 2. Dan hier op kan men antwoorden: eerst ten aenzien van het leerend deel van zyn Euangelie, dat, indien hy een edel denkbeeld oplevert van zuiveren Godsdienst en zeden, hy niets meer leeraert, dan 't geen hy dikwyls had hooren leeren en tegen de grondbeginfelen der Joden verdedigen door zynen Godlyken Leermeefter. En, na dat de Heilige Geest, die Leidsman in alle waerheit, op hem was nedergedaeld, fchynt het vreemd, zich te verbeelden, dat hy nog twintig of dertig jaeren noodig had, om zyn verftand te verlichten.
In-
(a) Lardne r's Supplem. Vol. i, p. iio-iiö.



EUANGELlêN. IV. RED. AFD. IV. IfSr'
Indien hy toen niet voorzien was mee de kunde» om die leeringen als een Euangelist te verhalen * hoe zou hy dan bekwaem geweest zyn, om die den Joden als een Apostel te prediken ?
§. 3. Het is, in de tweede plaets, Waef, dat de voorzeggende deelen vart zyn Euangelie de uicgeftrektheit verklaren van het Koningryk van Christus, en de roeping en aenneming der Heidenen. Maer deze gebeurdtenisfen Waren duidelyk Vfoorfpeld door de oude Profeeten, en werden door de Godvruchtigen verwacht en te gemoet gezien in de dagen van den Mesfiah. Zacharias , de Vader van den Dooper, fpreekt van Christus , als komende , om licht te geven aen hun, die zitten in de duister* nis/e en in de fchaduw des dooas (a); welke befchryving de Heidenen aenwyst of ihflüit Slmeon noemtHem rechtftreeks, een licht tot verlichting der Heidenen En wat zegt Mattheus meer, dan
dat het Euangelie voorfpoediglyk gepredikt zou worden onder de Heidenen in alle gewesten der aerde? Nergens leert hy, dat zy in de Kerk aengenomen zouden worden zonder befnydenis en onderwerping aen de Levitifche wet. De vryheit van dat juk werd veel eer aengeduid, dan openlyk verkondigd, door onzen gezegenden Heiland; mogelyk was zy eene dier dingen, welke de Apostelen toen niet konden dragen (c)\ en de zelve bleef eene verborgenheit voor hun, tot dat ze aen Petrus werd bekend gemaekt door een gezicht, en openlyk verklaerd door de nederdaling van den Heiligen Geest
op
(a) Lukas 1, 70.
(6) -11, 32.
(c) Joannes XVi, ia.
té



i5a redevoeringen óver de
op Cornelius en zyne Vrienden (V). Het zal elders blyken, dat het juiste gevolg uit deze gedeelten des Euangeliums van Mattheus van een anderen aert is (e).
§. 4. Maer, voegt men Ter by, hy gewaegt van voorzeggingen en Profeecifche gelykenisfen, welke fpreken van eene verwerping en te onderbrenging der Joden. Indien men met dit bewys meent, dac hy, in den beginne vooringenomen met een herftelling van het Koningryk voor Israël, die voorzeggingen niet kon verftaen, en daerom ook niet fchielyk in gedachte kon krygen, de zelve te verhalen, hoe zeer wy de eerfte Helling toeftemmen, ontkennen wy met recht het befluit. Hy kon wel niet duidelyk zien, op wac wyze de voorzeggingen vervuld ftonden te worden, maer hy moesc nochcans bemerken, 't geen zy alle aenkondigden , dac God die geenen zou verwecpen, die hec Euangelie verwierpen,* en hier door akans had hy een dryfveer, om de zelve bekend te maken aen zyne Landgenooten, en hoe eer hy hun waerfchouwde voor het gevaer, hoe meer liefde hy hun toonde.
§. 5. Nog één tegenwerping is 'er overig, uit zyn Euangelie ontleend. Hy zegt van den akker des Pottenbakkers, gekocht voor het loon der verradery van Judas, zoo als Dr. scott de woorden vertaelt (c):
Hoofdft. XXVII, 8. Waerom die akker is genoemd geworden de akker des bloeds tot dezen dag toe.
Hy
(i) Zie Handelingen X.
(e) Zie de vyfde Afdeeling dezer Redevoering, J. 17.
(f) sCott's New Verfton of St. Matthew's gospel.



ÈUANGELlëN. IV. RED. AFD. TV. lS%
Hy zegt wyders van het gerucht, 't welk de krygsknechcen, die het graf bewaekten, op aendryven •van de Joodfche Overlten verfpreiddén, dat de Discipelen by'nacht gekomen Waren, en het lichaem van Christus geftolen haddeti, terwyl zy fliepen: Hoofdft: XX VIII, 15. En dit gerucht is verfpreid geworden onder de Joden tot dezen dag.
Men beweert, dat het gebeurdtenisfen moeten geweest zyn, van eeneh aenmerklyk beltendigen duur,; waer van hy op die wyze fprekeh kon.
Mattheus toont duidelyk, dat hy fpreekt vari twee dingen, welke nog plaets hadden, toen hy fchreef; maer ik zie niet, dac zyn uitdrukking, vooral wanneer wy het Onderwerp in aenmerking nemen, waer van hy fpreekt, ons verpligt te denken, dac zy lang plaets gehad hadden. , Immers van welke dingen fpreekt hy ? Tastbaere leugens, en nieuwe naemen van plaetfen, welke van ouds en natuurlyk andere naemen gehad hadden , zyn zaken van eert 200 vluchcigen aert en toevallig beftaen, dat één enkel jaer genoeg was; om de aenmerking gepasc té maken, dat zy toen nog in wezen waren. Het Was gedenkwaerdig, dat de naem aen dat veld zoo beftendig eigen geworden Was; en het was vreemd, dat dé leugen zoo lang geduurd had.
$. 6. Men heeft geschiedkundige bewyzen te hulp geroepen i öm deze aenmerkingen kracht by te zetten; en tegen de getuigenisfen, in hec begin dezer Redevoering bygebrachc, wordt overgefteld Üet hooger gezach van iren^üs (a) in eene
plaecs
(0) L AiDHïRs ftipplsment, vol. t p.102. ia L. UI, C, it
L 3



l6\ REDEVOERINGEN OVER DE
plaets , waer van ik eene letterlyke vertaling'geven zal:
„ Mattheus nu gaf ook een gefchreven Euan„ gelie m het licht; Petrus en Paulus het Euan„ gelie predikende te Romen , en daer de Kerk „ ftichtende; maer na hun vertrek Markus, de dis„ cipel en talk van Petrus, hy ook leverde ons in „ gefchrift, 't geen door Petrus was gepredikt; „ en Lukas , de navolger van Paulus , verhaelde „ ons in een boek het Euangelie, door dezen ver„ kondigd. Naderhand Joannes de discipel des Hee„ ren, dezelfde, die op zyn borst leunde, bracht „ ook een Euangelie te voorfchyn , zich ophou„ dende te Efezen in 4fiëri."
Men houdc voor toegeltaen, dat Petrus en Paulus het Euangelie predikende te Romen moet betekenen , terwyl petrus en Paulus het Euangelie te Romen predikten. Maer wat wordt 'er van het bewys, indien het Euangelie verkondigende hier de kracht heeft van een zelfftandig woord , (waer voor zulke deelwoorden in het Grieksch gebruikt worden) (a ) en de woorden dus te verftaen zyn : Petrus en Paulus de Euangelie-verkondigers, of predikers te Romen zynde? 't welk ik meen, dat gefchieden kan, zonder eenig geweld te doen aen de tael of het oogmerk van irenceus.
Het blykt klaer, dat zyn voornaeme oogmerk is, te vermelden, van wien en hoe de Kerken die leer
ont-
(a) Dus is Lukas II, 2. 'HyCptt!v,ntf het zelfde, als of Lukas gezegd had : 'ny,flit&.. volgens Dr. la-rdner , die deze plaets vertaelc, deze was de eerst opgelegde Jchatting van Cyremus, Landvoogd van Syriën. Credib. vol. I. p. 420. waer meer voorbeelden zyn van gelyken aert.



EUANGELlë.n. IV. red. afd. IV. 165
ontvangen hadden , welke zy voorflonden. Na dan eerst een algemeen bericht gegeven te hebben , hoe de Apostelen, door de kracht van den Heiligen Geest bekwaem gemaekt, voortgingen en het Euangelie verkondigden aen de Volken, gaet hy over tot eenige byzonderheden, en zegt: Mattheus gaf ook een gefchreven Euangelie in 'ï licht, dat is: hy was en fchryver en prediker van het woord. Dan verwittigt hy ons, dat Petrus en Paulus predikers van het zelve waren te Romen, maer dat, 't geen zy predikten, befchreven is door Markus en Lukas. Zoo dat de volzin, die op Petras en Paulus ziet, betreklyk is tot het volgende, en diende, om aentetoonen , niet, dat Mattheus onder de Hebreeuwen fchreef, en dat zy voor de Romeinen predikten op den zelfden tyd, maer dat de leer de zelfde was, welke door Petrus en Paulus gepredikt, en door Markus en Lukas befchreven is; want dit is het voornaeme ftuk, 't welk hy bedoelt. En dit, 't welk ik geloove de waere verklaring en fchikking der plaetfe te zyn, is ook zoo voorgekomen aen anderen. Dr. wall (a) zegt: „ Irenaeus fpreekt daer op eenen algemeenen trant, „ hebbende op die plaets geen tydrekenkundige be„ paling of aenwyzing van het gelyktydige in de ge„ dachten." En Dr. wells verklaert ook de plaets ter begunftiginge van deze onze uitlegging fa). Indien ondertusfchen onze tegenftrevers in dezen ftaen blyven op de gemeene uitlegging als rechtmatig, zoo mogen wy in dit geval even zoo vry het gezach van irenceus, hoe zeer achtenswaer-
dig
(a) Critical Notes on the New Testament, p. I, 2.
( b ) Paraphrofe en the New Testament, Preface to St. Matthew.
L3 .



l66 REDEVOERINGEN QVER DE
dig, verwerpen, als zy, welke het in het eene gedeeke dt-zer plaetfe bellisfchend bonden, het veronacbtzaemen in het andere. Irenceus zegt. dat Hattkem een gefchreven tuangeiie uitgaf ond-r de Hebreeuwen , of in Judea. Maer in dit opzicht vesngt men geen aendacht op zyn getuigenis [a)\ En nochtans, zoo 'er eerige misdag plaets had in het bericht, 't welk hy nopens dit Euangelie had ontvangen, was het waerfchynlyker, dat de zelve plaets had omtrent den juisten tyd, dan omtrent het Land, waer in hec te voorfchyn kwam.
% 7. Daer dan de tegenwerpingen in geenen. deele opwegen regen de blykbaerheit aen de andere z2 de , zoo mogen we veilig berusten in te denken , dat het Euangelie van Mattheus in 't Jicht kwam , toen de ftaet der Kerke met opzicht tot haere eigene Leden, en tot de Joden buiten haer, een Euangelie fcheen te vorderen, omtrent het begin van het jaer XXXVII.
En dus hebben wy, buiten aenmerking der vorige vergelykingen, een bewys, dat Markus en Lukas, welke dikwyls tè Jerufalem kwamen, en met de Apostelen verkeerden, het Euangelie van Mattheus gezien moeten hebben, eer zy hunne eiVene opftelden. Markus, welke ik meen, dat ons blyken zal, de eerfte van de twee geweesc te zyn, beduic met eene aenduiding, dat hy niec fchreef dan na dac de Aposcelen hun verblyf in Judea afgebroken, en het geloof mee eenen goeden uitflag in verfcheidene gewesten der aerde gepredikt hadden.
' (O Lardher's fuppkment vol. I. p. 125, 125.
VYFDE



EUAMGELIfiN» IV. red. AFD. V.
VYFDE AF DEELING. Mattheus fchreef voor de Joden, en in Judea.
De ftetnme der oudhek komt overeen met ireNiüs, in te getuigen, dat Mattheus fchreef ter onderrichtinge van het Joodfche Volk; en, indien wy willen toeftaen , dat hy ons niet enkel eene verzameling van Euangelifche gebeurdtenisfen en leeringen gegeven, maer die verzameling gemaekt heeft met keuze en oogmerk, zoo moeten wy dit getuigenis aennemen voor de waerheit. Het onderscheidende en byzondere , aen zyn Euangelie eigen, heeft een duidelyke betrekking op den toeftand, zeden, en grondbeginfelen van dit Volk.
§. ï. Hy begint met Jefus Christus den tytel te geven van de Zoon van Abraham, en de Zoon van David, en verdeelt zyn geflachtlyst in drie deelen, evenredig met even zoo veele aenmerklyke tydperken in hunne gefchiedenis; elk van welke al vroeg onderfcheiden was door voorzeggingen aengaende den Mesfiah, voor hun byzonder gewigtig;"Het eerste, door de belofte aen Abraham, dat in zyn zaed alle volken der aerde zouden gezegend worden (a); by dé vernieuwing van welke belofte Ifaak verkoren werd boven Ishmaël (b), en by het
be»
, O) Genefis XXII, 18.
(Y)—- xxvi, 4.
L 4



l68 redevoeringen over DE
befprek der zelve als eene erfenis werd Jakob gefield boven Efau (c). Het tweede, door verzekeringen aen David (</); dat het beloofde zaed uit zyne lendenen zou voortkomen; aen wien de grootheit van het Karakter, de bedieningen en bedryven van den Mesfiah geopenbaerd , en door wien, als Profeet, de zelve voorgefteld werden aen Israël (e). Het derde, door het bepalen van een tydverloop van zeventig weeken (f) of vierhonderd en negentig jaeren , voor welker einde de Mesfiah komen zou; en door het opgeven van een voorteken zyner komst in de verfchyning van zynen Voorlooper (g).
Wanneer hy in deze geflachtlyst gewaegt van Jakob, als de Iaetfte der voorvaderen van hun allen in 't gemeen, bewaert hy het bezef der bloedvcrwantfchap tusfchen dit beloofde zaed en hen, door aencetekenen, dat Juda , uit wien onze Heiland voortfproot, en de andere hoofden der twaelf Stammen, broederen waren; Jakob teelde Juda en zyne broederen (h).
§. 2. In vervolgens van de geboorte van Jefus te fpreken, kon hy verhaeld hebben, wat de Engel aenkondigde aen de gezegende Maegd: de Heere God- zal Hem den troon van zynen Vader David geven, en Hy zal regeeren over het huis van Israël voor altoos, en van zyn Koningryk zal geen
einde
(c) XXVII, 27-29. XXVIII, 4.
(d) 2-Samuê! VII, 16.
(e) Pfdm CX, enz. (ƒ) Daniël JX, 24.- 27. (g) MaltackilU, 1
(/*) „ Obiter Mattheus Christum ut cognatum omnibus Isr* „ ëlitis commendat. G&axius in km-



EUANGELIËN. IV. RED. AFD. V. ï6>
einde zyn {>). Maer, naerdien zy zoodanige geneigdheit hadden, om het Karakter van den Mesfiah in een verkeerd licht' ce befchouwen , en een geestlyk te verkeeren in een tydlyk Koningryk, maekt hy maer zelden gewag van de Koninglyke waerdigheit van Christus, tot daer hy Hem voorleek op den Rechceritoel, wanneer Hy alle volken voor Hem zal vergaderen, niec om eerhewyzen uiccedeelen aen de ondeugende en onwaerdige Israëliërs, maer „ om elk ce vergelden naer zyne wer„ ken." (b) Hier vercoonc hy een andere bediening van Christus ; een bediening , welke van weinige aengemerkt werd als Hem toebehoorende, maer waer van teffens hunne waere en duurzaeme gelukzaligheit afhing : Hy zal zyn volk zalig maken van hunne zonden (c).
§. 3. Daerna begint hy te toonen, dat de voorzeggingen , omtrent den Mesfiah gedaen, vervuld zyn in den perfoon van Jefus; en maekc vry veel gebruik vanditbewys, waer op de twee naestvolgende Euangelisten naeuwlyks ftilftaen , dan alleen wanneer zy des Zaligmakers eigene woorden vermelden. Die deed hy om den wille der geenen , welke zeer fterk gefteld waren op die bewys; en, door die ce doen, onderdek hy duidelyk , dat zyne Lezers zeer gemeenzaem bekend waren mee de voorzeggingen , welke hy hun voordraegc (i>
(a) Lukas l, 32, 33.
(6) Mattheus XXV, 31-4.6.
Cf) I, 21.
ld) Trypho de Jood zegt tegen Justyi den Marteker: „ IK '„ zou niet nae u geluisterd hebben , zoo gyniet alles beweerd „ had uit de Heilige Schrift." Dial. cum Tryph. p. 254- &<<Thi'rlby.
L $



1^0 REDEVOERINGEN OVER DE
Het drie en vyftigiïe Hoofdftuk van Jefaiah is een doorgaende befchryving van Christus, en de gewyde Schryvers beroepen zich daerop veelmaelen. Maer Mattheus, getoond hebbende (tf), dac Christus die perfoon is, van wien de Profeet 1 preekt, haelt dit niet meer by, maer laet het aen zynen lezer over, om de vergelyking te maken tusfchen de voorzegging en de vervulling in Jefus.
§. 4, Het tweede Hoofdftuk behelst de komst der Oosterfche Wyzen te Jerufalem, hun onderzoek nae den nieuwgeborenen koning der joden, wiens Star zy in hun Land gezien hadden ; de vraeg nopens de beftemde plaets zyner geboorte, door Herodes listiglyk voorgefteld aen hec Sanhedrin , en zyne wreedheit te Bechlehem , ingevolge van hun antwoord.
Deze waren gebeurdtenisfen, aen veele der coen in Judea levende bekend, en ceffens te zonderlingen buitengemeen, om geen ernftige overweging te verdienen [by dit Volk.]
§. 5. In het derde Hoofdftuk fchync Mattheus wederom te fpreken naer de kunde der tydgenooten van Jefus , in hec verhael der eerfte oncmoecing tusfchen Jefus en Joannes den Dooper ; daer by verhalende, dat Joannes weigerde, Hem te doopen. Ten dien tyde kende Joannes Hem niet (b~). Van waer dan dat ontzach en die eerbied voor een byzonder man, welken hy niet kende? Dit fchynt eene zwarigheit voor ons; maer was waerfchynlyk geene voor de zulken, die Christus in het yleesch gezien en gehoord hadden.
. Deze
{a) Mattheus VIII, 17. 2ie grotius over deze plaets. (6) Joannes 1,,31, 33-,



EÜANGELlëN. IV. RED. AFD. Vi Ifflf
Deze begrepen ligtlyk r uit bet geen zy zelve opgemerkt en ondervonden hadden, dat de Hemdj» fche houding en redeneertrant zoodanigen indruk maekten op den man Gods , (een indruk , voor welken zyn geheiligde ziel by uitftek vatbaer was) dat hy terftond zyn eigen minderheit gevoelde , en met eene openhartige erkendtenis daer van zei: Ik heb nodig , van u gedoopt te worden, en komt gy tot my
§. 6. Het vyfde en de twee volgende Hoofd» ftukken behelzen de Redevoering op den berg; welke Lukas ook opgeeft, maer beknopter, en mes tweeërley weglating n. Eerst bewaert deze verfcheidene lesfen tot toekomende gelegenheden, wanneer zy wederom gegeven wierden; want men kan by hem opmerken, dat hy zelden de zelfde leering, of een evengelyk wonderwerk of gelykaertige gc-
beufd-
(a) Ik twyfele, of alle Lezers even zeer voldaen zullen zyt* pver deze aenmerking, die, in gevalle ze doorging, eene andere oplosfing zou opleveren voor deze zwarigheid dan die, we Ike. geleerde Mannen in dezen doorgaens bezigen; fchoon tefiens eene oplosfing, diedezwarigheit niet geheel uitden weg-ruimt; want, al had Mattheus niec iets verhaeld, 'twelk aenduidt, dat Joannes denperfoonen het zedelyk Karakter van Jefus als mensth kende, zoo zou men zich evenwel moeten verwonderen, dat de Dooper geheel geen kennis had aen zynen bloedverwant, wiens vroege wysheit en deugd voor al de aendacht der nabeftaendea tot zich trokken. Ik meene daerom nog, dat de woorden des Doapers, welke we by Euangelist Joannes I, 31, 33. vinden, ni*t betekenen, dat by. Jefus in perjoon niet kende, maer datbynief wist, dat deze de Mesfiah was; als zoodanig kende by Hem niet, voor dat hy by den Doop den Geest op Hem zag nederdalen; maer hy wist genoeg van zyn groote wysheit en onbefmettni wandel, om daer uit grond te nemen tot bet weigeren van deft Doop tot bekeeri'ng en vergeving van zonden.
Vestaeldïr.



173 REDEVOERINGEN OVER DE
beurdtenis verhaelt (a). Ten andere gaet hy die dingen voorby, welke rechcftreeks tot de Joden gefproken werden, om de valfche begrippen te verbeteren aengaende het Ryk van den Mesfiah, en den aert en hoegrootheic te bepalen der gehoorzaemheit, verfchuldigd aen de wetten van God.
Deze Redevoering immers werd gedaen voor Toehoorders, van welke veele weinig denkbeeld hadden op de eisfchen van algemeene rechtvaerdigheit, of dat zy geroepen (tonden te worden tot gelukzaligheit door de beoefening daer van; maer verbeelden zich, dac hun gelukltaet onder den Mesfiah, hun Leidsman en Koning, zou beftaen in aerdfchen voorfpoed, in overvloed van rykdom, vermaek, magt, en aenzien, verkregen door verovering van , en heer-
fchap-
(a) By voorbeeld: Lukas gewaegt Hechts ééns van het leren in een Schip (Hoofdfi. V, 3.); van het doen bedaren van den Storm ophetGalileërMeir (VIII, 22 - 25.); van het wonderdadig voeden eener meenigte met brooden en visfchen (IX, 12-17.); van de geneezingeenes melaetfchen (V, 18.); want hy zegt niet, dat de knecht des Hoofdman's (VII, 5.) geraekt was, maer alleen , dathy krank was, en op ftervenlag; hy vermeldt Hechts ééne Vrouw, die onzen Heere zalfde (VII, 38.); van alle welke werken Mattheus en Markus of meer, of andere voorbeelden opgeven; en zyn ftilzwygen verdient omtrent fommige gevallen eene byzondere opmerking. Hy volgt den zelfden regel ten aenzien der lesfen en bevelen van onzen Zaligmaker. Wy mogen dan veilig toeftaen, dat de Redevoering in Hoofdft. VI. geweest is de Redevoering op den berg; waer in het begin, de rang der lesfen, en het befluit de zelfde zyn als by Mattheus; van wien hy niet meer verfchilt in deze Redevoering, als in de voorzegging op den Olyfberg (Hoofdft. XXI.) vergeleken met Mattheus XXIV. Nopens de kleene zwarigheit omtrent den berg of de vlakte, en de zittende of ftaende geHalte van Christus, zie men de Uitbreiding van clzbkje vag Lukas VI, 17-20.



EUANGELlëN. IV. RED. AFD. V. 173
fchappy over, al het overige menschdom ; en dat, geduurende het gebruik der wapenen,deZedelykeWet zou zwygen , en hun vryheit laten tot eene onbeteugelde voldoening hunner wraekzucht, eerzucht, en begeerlykheden (a ). Aen deze menfchen verklaerc onze Heere ( b ), na eene korte befchryving der geaertheden en Karakters, die vergolden zullen worden met waere gelukzaligheit ( c ), dat zy, die zich onder Hem als hunnen Leidsman begaven, in eene werelt , die in bederf en duisternis bedolven, lag, nuttig en uitmuntende zyn moesten door zuiverheit van zeden en den glans van hun goed voorbeeld ; waer door de Natiën overwonnen ftonden te worden, niet zoo zeer om Hem uiterlyke hulde te doen, maer om God te verheerlyken door eene diergelyke gehoorzaemheit aen zynen heiligen wille. Dat Hy niet gekomen was, om iets van het geestlyke en heilige in de Wet en Profeeten afcefchaffen, maer om dit te vervullen, volkomener te maken ; en dat zy zich zeer bedrogen , indien zy zich vleiden met een ontflag van eenig deel der zedelyke Wet van God, welke van een geheiligde en altoosduurende verpligting is, en alle fchuldig maekt voor Hem, welke de minfte haerer geboden fchen-
den,
(a) Ziet BLAiit's Pataphrafe on the Sermon on the Mtunt. O) Hotfdft. V, 13-16.
(c") Wanneer men deze zoogenoemde ZaligJprehngen aeamerkt als aenwyzingen en verheffingen van zekere byzondere gemoedsgefteldheden en omftandigbeden, welke de menfchen by uitftek gefchikt maekten , om vrucht te trekken uit de Leer van Jefus, en waere onderdanen te worden van zyn Koningryk , en niet zoo zeer als toezeggingen der Hemelfche gelukzaligheit, zal des Schryrer's aenmerking nog te meer kracht verkrygen; VïïIAUDtR.



ty% REDEVOERINGEN OVER DE
den, of andere leeren fchenden (a); dat daerotft •zelfs die Voorftanders der lVJofaïfche wet, welke -van de overige werden aengezien als voorbeelden •van volmaekcheit in leer en leven , zeer verre te kort fchooten in die rechtvaerdigheit, welke nood^ zaHdyk Was, om ingang te verwerven in het Ko•Bingryk der Hemelen ( b ). Daerna lag Hy eenige ■ge^igtige grondbeginfels van vergeeflykheit, kuisch'heit, eenvouwigheit, zachtmoedigh'eit, en uitge•ftrekte liefde, welke moesten huisvesten in het hart, en heerfchen in het ganfche gedrag zynef navolgers (c), door den byffand, welke hun van boven aengeboden werd , indien zy hoopten gezaligd te worden door het aenkleveh van Hem (d\ 'Terwyl Hy zvne leer fteeds over fielt tegen de valfche verdichtfelen hunner Schriftverklaerders en de onvolmaekte regelen hunner Zedekundigen. '
In een ander deel fpreekt Hy, met eene foortgelyke tegenftelling van zekere zweemfels van Godvrucht * toen den Joden eigen, van aelmoesfen, vari bidden, en vasten * en verzekert hen, dat zy, die hunne liefdadigheden openbaer maekten door he't geluid van trompetten, die op de ftraeten ftonden te bidden, en vastten met misvormde aengezichten, om --van de menfchen gezien te worden, geen meerder vergelding hunner Werken moesten verwachten, dan de ydele toejuiching der meenigte, die de voornaeme dryfvter geweest was, om de zelve te verrichten (s).
Schoon
(o) MatiheusV, 17-19. (*) — 20.
(c) ■■ 21 48.
id) VII, 7 12.
(O r— VI, 1 -ig4



EUANGELIËN. IV. RED. AFD. V. I?S
Schoon nu deze Lesfen leerzaem zullen zytt voor de Kerk van Christus, zoo lang Hy een ftrydende Kerk op aerde zal hebben, Mattheus nochtans kon de zelve vermelden met een inzicht op zyn eigen Natie in de eerfte plaets; en dat Hy zulks deed, kan men opmaken uit de aengewezen tegenftrydigheit dezer geboden tegen de grondbeginfelen en bedryven der Joden, en uit het geheele achterlaten van de zelve by Lukas.
De eene Leerwyze was gepast voor zulken, die het geheele beloop van hunnen Godsdienst als ydel verwierpen, en eene andere nodig voor die geenen, welke de dolingen, die zy in hunnen Godsdienst 'hadden ingelascht , als het voortreflykfte van den zeiven liefkoosden; en, daer dit het geval der Joden was, zoo gaf Mattheus, op dat hy het valfche uitroeien, en de waerheit in hunne gemoederen aenTiwekèn mogt, een vollediger bericht van deze Godlyke Leerreden.
§. 7. Het eerfte wonderwerk, door hem uitge'kozen, is de genezing van eenen melaetfchen (V), en hy fchynt daeraen den voorrang te geven , 'hoewel het in tydorde het eerfte niet was (£), 'Op dat hy beginnen zou met een werk, 't welk hun, op 1 het gezach der Heilige Schrift en volgens hunne eigene gronden , de Godlyke zending en magt van Jefus toonde. Want door een zoodanig 'teken overtuigde Mofes 'het huis van Israël, dat 'God hem gezonden had, om hun Verlosfer te zyn (c); „ En de Joden zelve belyden, dat de me-
„ laetsch-
O) Mattheus VIII, 2-4. ( b ) Ziet Joannes II, 11. (c) Exodus IV, 7, 8, 31- -V



REDEVOERINGEN OVER DB
laetschheit de vinger van God is, een kwael, „ welke Hy meer byzonder toezendt en wegneemt, , en dat het geenen Geneesheer (of iemand anders „ dan den Priester daer toe beftemd en aengefteld „ in den loop zyner bediening) vry ftond, de ge„ nezing daer van ook zelfs maer te willen onder„ nemen" (a~).
Dus zegt Rabbi menachfm over Leviticus XIII.
In het Euangelie van Lukas, voor andere Lezers gefchikt, ftaet de wonderdadige genezing vart eenen bezetenen allereerst ten toon, welke de magt van Christus deed blyken over die Damons, aen welke de Heidenen offerden (£).
§.8. Mattheus, die de Joden vooraf gewaerfchouwd had met de woorden van Joannes den Dooper (c), dat hun afkomst uit Abraham, waer in zy zoo veel betrouwen ftelden , hun niets zou baten zonder oprechte bekeering, toont hen vervolgens , dat de zelve hun even weinig voordeel zou aenbrengen zonder waer geloof. Om hen in naeyver te ontfteken omtrent hun geboorterecht, worden zy genoemd de kinderen van het Koningryk, als die geene , wien de aenneming en de verbonden toebehoorden , en wien de Fa der s waren; maer ten zelfden tyde wordt hun gezegd, dat ongeloof alle deze voorrechten doet verdwynen.
Mattheus VIII, n, 12. Doch ik zegge u, dat veele zullen komen van het Oosten en Westen, en zullen met Abraham, en Ifaak, en Jakob
aen-
Hammond in Iocc (i) Lukas IV, 33- 3«. (<) Mattheus III, 9.



BUANOELIÖN. IV. RED. AFD. V. \Jf
aenzitten in het Koningryk der Hemelen; en de kinderen dus KONiNGnYKS zullen uitgeworpen worden in de buitenfte duist er nisfe, aldaer zal weenmge zyn en knerfing der tanden.
In eene gelykaertige waerfchouwing by Lukas (a) wordt geen gewag gemaekt van de kinderen des Koningryks.
§. 9 Hy poogt het gevoel van dankbaerbeit gaènde te maken, door hun te erinneren, dat het Koningryk van God hun eerst aengeboden werd:
Mattheus X, 5, 6. Gy zult niet henen gaen op den weg der Heidenen , noch gy zult ingaen in (eenige) Stad, der Samaritaenen, maer gaet veel meer henen tot de verlorene Schapen van het huis Israëls.
De andere Euangelisten verzwygen dit gedeelte van den last aen de Apostelen (£>
Wederom: Mattheus XV, 24. Ik hen niet gezonden dan tot de verlorene Schapen des huis Israëls.
Deze woorden zyn niet te vinden in de daer mee evenarende plaetfe by Markus (c>
§. 10. Hv is yverig , om hen te overtuigen, dat Joannes de Dooper de Elias was , voorfpeld
door Maleachi (IV, 5.) Zkt iè zal u den Pf'°'
jeet
(a) Lukas XIII, 28, 29.
(6) Ziet Markus VI, 7-II. Lukas IX, 3-5'
fc) Zie Markus VII, 24-30.
M



I78 redevoeringen over de
feet Elias zenden , vóór de komst van den grooten en vreeslyken dag des Heeren. In welke voorzegging zy zoo veel gewigt fielden , dat zy van geenen Mesfiah wilden hooren, wiens komst niet voorgegaen was door Elias , of eenen aen hem gely. kenden Profeet (0); en tryfho de jood beweert in zyn gefprek met justinus den Martelaer, „dat „ Christus noch zich zeiven kennen , noch met „ eenige magt bekleed worden kon, vóór dat Elias „ kwam en hem zalfde" (b). Opdat zy derhalven een juist denkbeeld mogten verkrygen van het Karakter en de bediening van Joannes, bericht hen Mattheus, dat de Inzettingen der wet, en de Schriften der Profeeten alle aenwyzing deeden der toekomende dingen , tot dat Joannes verfcheen, met wiens komst de vervulling eenen aenvang nam; en indien zy hunne oogen wilden openen voor de waerheit, zouden zy bemerken, dat deze de voorZegde Elias was.
Mattheus XI, 13, 14. Want alle de Profeet en en de wet hebben tot Joannes toe geprofeteerd; en, zoogy het wilt aennemen, hy is de elias, die komen zou. Wie ooren heeft om te hooren, die hoore.
Lukas, die het vorige deel der reden van onzen Heiland omtrent Joannes byna met de zelfde woorden
Ca) Ziet Bisfchop Chandler's Defence of Chri-stianity, P- 233-
(b) Justinus Martyr's Dial. cüm Tryph. p. 15*. p. 235. Ed. Thiriby. J * . *



EÜANGELieN. iv. RED. AFDj v.
den heeft ais Mattheus, ftapt deze woorden voor-
Wederom: Mattheus XVlï, ta* 13. Maer ik zegge u, dat Elias nu gekomen is, en zy hebben hem niet gekend, doch zy hebben aen hem
gedaen, al wat zy hehben gevild. Toen
verstonden de DISCIPliLEN, dat hy hun van joannes den dooper gespr.ok.en HAD.
De aenmerking, die by Markus ontbreekt (£), dat hy hun van joannes den Dooper gefproken had, ft.ekt ten bewyze der groote zorgvuldigheit, om te verzekeren , wie deze Elias was.
§. iï. Op dat zy nu, die geneigd waren, het Euangelie te omhelzen , niet weerhouden mogten worden door het beuzelachtige , fchoon naer den volk-fmaek gefdiikte, bewys hunner ongeloovige Landgenooten : heeft iemand der Overflen of def Pharifeè'rs in Hem geloofd? toonc hy hun, dat dg ongeloovigheit hunner Natie een voorgeziene en voorfpelde gebeurdtenis was.
Mattheus XIIÏ, 14, 15. En in hun wordt de, profeet ie van fefaiah vervuld, die zegt: met het gehoor Zult gy hooren , en geenzins verft aen en ziendg zult gy zien, en geenzins be* merken^, want het hart dezes volks is dik geworden , en zy hebben met de oor en zwaerlyk gehoord, en hunne oogen hebben zy toegedaen;
eg*
(O Lukas Vil, 24.-28. (#) Markus IX, 13,'
M a



l8o REDEVOERINGEN OVER DE
op lat zy^ niet ten eenigen tyde met de oogen zouden zien, en met de oor en hooren, en met de harten verflaen , en zich bekeeren , en ik hen geneze.
Daer is een toefpeling op deze Voorzegging by Markus en Lukas O), maer zy is niet uitdruklyk aengehaeld, noch zoo volledig geplaetst.
§. 12. Zyn drie en twintigfte Hoofdftuk behelst een doorgaende reden van onzen Zaligmaker over de Schriftgeleerden en Pharifeërs, waer in Hy eenige dingen te keer gaet, welke den Joden byzonder eigen waren , en waervan Markus en Lukas geen gewag maken ; byzonderlyk deze vertooning van heiligheit: Zy maken hunne gedenkfedels breed, en maken de zoomen van hunne kleederen groot.
Onze Zaligmaker begint die redenering met een bevel aen zyne discipelen, om de Joodfche Overften te gehoorzamen, en zich aen der zeiver bevelen te onderwerpen, fchoon fomtyds zwaer om te dragen. Be Schriftgeleerden en Pharifeërs zitten in den Stoel van Mofes. Alles dan , dat zy u zullen gelasten waertenemen, neemt dat waer en doet het Dit was een les voor die der befnydenisfè, en de Heidenen hadden daer geen onmiddelyk belang bv als welke door Paulus gelast worden , te ft aen in
heeft fb) ' VOer ^ Christus ons vry ë'maeke $. 13. Zoo was ook de raedgeving, om te bidden, dat hun vlucht niet zyn mogt op den Sabbath-
dag
(*) Markus IV, 12. Lukas VIII, i0. (*; Galaten V, 1.



EUANGELlëN IV. RED. AFD. V. 18e
dag (XXIV, 20.), gericht ten nutte der geloovigen , die in Judea en byzonderlyk in Jerufalem woonden , en aengemerkc konden worden als nog verbonden aen de wet van Mofes. De naeuwgezetheit der Joden was zoo groot, dat zy zeer zelden eenen vyand aenvallen , en fomtyds zelfs niet tekeergaen zouden op den Sabbath , en dus zouden zy zekerlyk niet hebben toegelaten , dat iemand hunner Natie zich met zyn huisgezin op dien dag op reize begaf.
Laet ons een oogenblik vertoeven, ter overweginge van den uitflag dezer Bede, die zekerlyk by den geloovigen werd in acht genomen, zoo als hun geraden was.
Csstius Gallus , Landvoogd van Syriën , met zyn leger nae Jerufalem optrekkende, nam bezit van de beneden - Stad , en deed een aenval op de boven-Stad. Maer, toen een weinig volfiandigheit hem meester van de zelve en van den Tempel gemaekt zou hebben , brak hy zyn leger op 't onverwachtste by den nacht op (a)- De Standaerts van Afgodery en grouwel waren toen geplant geweest in de heilige plaets (&), 't welk voor hun, die in Christus geloofden , het fein was om te vluchten. En ongetwyfeld hielden deze zich van dat oogenblik af gereed , om Jerufalem te verlaten, zoo dra 'er een weg open was om te vluchten. Maer de Voorzienigheit fchikte het zoo, dat hun vlucht noch in den winter noch op den Sabbath behoefde te gefchieden. In Judea begint het koude en regenachtige Jaergetyde niet voor den
twaelf-
(a) Josephus Bell. Jud. L. II. C. 19. (6) Mattheus XXIV, 15, 16.
M 3



r82 REDEVOERINGEN OVER DE
twaelfden December (a); en het Leger van Ces. tius trok te rug nae Antipatris , en werd door de Joden vervolgd op den ^en der maend IHus, dat is, den 8ftenNovember (£). De agtfte November, in het Jaer onzes Heeren LXVI , toen dit gebeurde, was een Zaturdag, of (oodfche Sabbathdag (c% en met het einde van dien dag wist men zekerlyk te Jerufalem, dat de Romeinen tot op een vry grooten afftand met fchande en verlies waren weggevlucht.
Zoo dat de Christenen nu de geheele week voor Zich hadden , en dat in een gematigd Jaergetyde, gefchikt voor hunne vlucht, zonder reden van vreze, dat zy door de Legers zouden worden ac getast. Dit na was het bepaelde oogenblik ter hunner beveiliginge. Want, daer de heerfchappy van eene ge^ xegelde Regeering ophield, begon de ftoute en de verleider, aen het hoofd van een oproerig en verbitterd Volk, terftond geweld te oefenen tegen de bedaerder burgers ; en de Christenen in 't byzon<3er zouden de woede van hunnen dollen yver, roofzucht , en wreedheit hebben gevoeld, welke, door de daeruit fpruitende inwendige oneenigheden en oproeren, aen de Stad reeds de vertooning gaven
(a) Mr. Harmer's Ohjervations on divers Pasfages of'Scripture. Vol. I- p. 28.
(f>) Usher, (Disjert.de Miced. ö5 AJian AnnoJolari. C. I.) Begt, dat JoJe;hus in de Gefchiedenis des Joodjrhen Oorlog's, rekent naer de Juliaenfche of Romeinfche Maenden, alièenlyk met Syriejch Macedonijhe naemen. Diesvolgens noemt de Aertsbifcfchop in zyne Jierboeken, onder het jaer der werelt 4070, dezen 8lten van üius .den 8ften November.
(O De Zondags - letter voor het jaer onzes Heeren LXVL. Was £,



EUANGELIÖN. IV. red. afd. V. 183
ven van eene verwoesting, eer de Romeinen de zei-' ve overrompelden (#). De nederlaeg van Ces-tius kwam den bedachtzaemen in zoodanigen licht voor, dat daerop veele der aenzienlyke Joden aft' de Stad wegzwommen (zegt josephus (£)) als uit een zinkend Schip. Dit was ook een voordeel voor de Christenen , welke te minder in 't oog liepen en veiliger waren, van wegen het groot aental der zulken, die ten zelfden tyde vertrokken.
De bergen van Perea waren binnen vyftig mylen van Jerufalem, en Pella was omtrent honderd mylen van daer. Deze Stad, welke men zegt, dat hun toevlucht geweest is Qc), behoorde onder het rechtsgebied van Koning Agrippa, een vriend en bondgenoot der Romeinen, die al lang te voren geneigd was , om de Christenen te begunftigen (d). Hier derhalven waren zy beveiligd voor de oorlogen en elenden, welke Judea, naby vier jaeren, overftroomden, en de geheele verwoesting van ftad en Staet na zich fleepten.
§. 14. Mattheus, die groote achting doet blyken voor Petrus, en hem duidlyker dan de andere Euangelisten plaetsc aen het hoofd der Apostelen, ftaet nochtans even lang ftil op de gefchiedenis van zynen val als Markus, engewaegt nog ééne omftandigheit meer dan deze, dac hy by de tweede verlochening eenen eed voegde. Alle eeuwen konden
nut
«éfroJ&tiftÉv)); Josephus Bell. Jud. L. II. C. XXII. §. i.
(6) Ibid. C. XX.. §• Ö . (c) Eusebius Eccl. Hifi. L. III. C. 5. Epiphanius in Lib. de Ponderibus & Menfuris. p. 171. Zie Reland's Palas tina. p. 954.
(d) Zie Handelingen XXVI, 20.
M 4



I84 REDEVOERINGEN OVER DE
nut trekken uit deze gebeurdtenis , die daerom is aangetekend door alle de Euangelisten , als een waerichouwing tegen het zelf betrouwen, een helder fchynend voorbeeld van de genade des Herael's jegens hun , welke hunne zonden betreuren, en een bewys, dac de kloekmoedigheit van Pecrus, korc daerna gecoond, niet uic hemzel ven maer van boven was. Dan, eenige jaeren na de Ileroelvaerc was Pecrus de voornaemlre man, die pal ftond voor de zake des geloofs, wien zy, welke die aennamen, voor den grooten kampvechter voorde waerheit, enzy, die het verwierpen, voor den grootteen irookebrand en belhamel der kettery hielden. Zyn goede naem was van gewigt aen beide zyden, maer moest in de oogen van.veelen verminderen door de kennis van deze gebeurdtenis. Wanneer we dan bedenken, in welk een vroeg en hachlyk tydperk Mattheus de zdve openljk.in gefebrifc ftelde, mogen we rede]yker wyze beflunen , dat hy de misdaed van zynen vriend verfpreidde tot rechtftreeksch nut voor zyne Landgenooten; cerwyl Peerus ongetwyfeld zyne oogmerken bevroedde, en mee grooce nedrighe.it dat doelwit bevorderde, op dat 'Jefus Christus ai-, reerst in hem alle zyne langmoedigheit in > liciu (lelde (aj. Daer waren 'er ongetwyfeld, die zoo wel als hy door vreze aengedreven waren, om alle gemeenfehap met Christus te ontkennen, toen zy .Hem zagen grypen , ee rechc nellen, en vonnisien; eenige hadden deel genomen in het fchreeuwen om zynen kruisdood ; anderen hadden Hem wederftreefd , gelascerd , of gefmaed in den loop zyner bedieninge 0p aerde. In deze of andere foorten
(«) 1 Tiniotheus I, i<5.



EUANGELlëN. IV. RED. AFD. V. 185
ten van fchuld was eene meenigte van Joden ingewikkeld, die nochtans kort daer na getroffen waren geworden in hunne harten , en zeiden : wat zullen wy doen? Op deze vraeg van verlegenheit en angst gat' Petrus een troostlykst antwoord, dat hunne traenen van boetvaerdigheir in genade aengenomen zouden worden even als de zyne.
§. 15. MatthiiUS verhaelt het antwoord der Joden aen Pdatus: Toen antwoordde al het volk en zei: zyn bloed zy op ons en onze kinderen (b). Zy voelden z-lve de kracht van dezen vloek ; en Mattheus befprak, in het overbrengen van den zeiven tot de volgende eeuwen, deze waerichouwing als een erfgoed voor hunne kinderen , welke men tans op deze wyze zju konnen uitbreiden:
,, Wac bracht van verre een Volk van eene fiere „ houding tegen u (£ ), 't welk uwe Stad in dé „ asfehe lag, die edelftë van het Oosten (c), en ,, uwen tempel , de kroon en de eere dier Stad*, „ dat uw Land ontvolkte , en een vruchtbaeren ,, grond woest en onvruchtbaer maekte wat „ trok de wraeke door het zwaerd, door pest, en „ hongersnood, op dat geflacht, en verftrooide de „ elendig overgeblevene van hun over den geheelen „ aerdbodem ? Wat heeft u beroofd van alle eer en „ achting in alle volgende tyden? wac deed u by „ veele volken verdrukt, en by alle veracht wor„ den, en heeft u gegeven „ een fidderend hart;
t veria) Mattheus XXVII, 25. (fc) Zie Deuteronomium XXVIII. 49, 50. (O Orinem, in qua fuere Hierofolyma, longe claris uibium Orientis, non Judasse modo. Plinius Nat. ffljt. Lib.v. C. 14. Vol. I. p. 261. ed. Hardouin. (d) Uberfolum. Tacit, fflft. V, 0. Shaw's Travels p.365. M 5



486
REDEVOERINGEN OVER Dt
verblinde oogen , en droefheit der ziele"; in eenè onbeftendige langduurende verftrooijing ? De „ Voorzienigheic van God ftrafte de afgodery uwer „ Voorvaderen met eene gevangenis van zeventig „ jaer, maer uwe bezoeking houdt nog aen na ver„ loop van zeventien honderd jaeren. Toenzy hunne „ afgoden lieten varen, en tot Hem wederkeerden, „ keerde Hy zich ook tot hun, en bracht hen we„ der in hun eigen Land; Gylieden alle hebt alom„ me de afgoden gehaet, en nochtans zyt gy zon„ der land. Evenwel alle de wegen des Almagrigen „ zyn billyk; Wat heeft dan Israël zoo affchuwlyk „ gemaekt, welke zonde van een zwarter verwe dan de afgodery? Uwe Vaders hebben den Heiligen „ en Rechtvaerdigen verlochend in de tegenwoor„ digheit van Pilatus, toen deze befloten had, Hem „ los te laten. Zy fchreeuwden luidkeels om zyne kruiciging, en zeiden: „ zyn bloed zy op ons en „ onze kinderen , „ en als nog pryst hun nage„ gedacht dit zeggen. Maer weest gy geenzins „ als uwe vaderen, een halftarrig en oproerig ge„ flacht. Treurt over hunne zonden en de uwe; „„ Ziet op Hem, dien zy doorftoken hebben," en „ zegt: „„ Gezegend is Hy, die komt in den Naem „„ des Heeren;. op dat in Hem al het zaed van Israël „„ gerechtvaerdigd worde."
§. 16. Mattheus gewaegt van het gerucht, onder de Joden uitgeftrooid door de by het graf gefield geweest zynde wachters: zyn Discipelen kwamen by nacht, en flalen hem , terwyl wy diepen , en erinnert hun, dat het niet ftraffen der wachters een zeker kenmerk is van de valschheit en ongerymdheit van dit gerucht (a). De krygsknech-
ten,
(a) Mattheus XXVIII, H-15.



ÏUANGELIÉN. 'IV. RED. AFD. V.: lS£
ten , tegen welke geen ander getuigenis in wezen was, befchuldigen zichzjven van eene Hoofdrnis» daed ; en de Overften , fehoon ze nituii'iyk verwoed moeiten zyn over dit verzuim . laten zulkr ongemerkt voorby gaen, terwyl de Irraffe daer vaa hec eenige middel was , om een verhael gel <.>fwaerdig te maken, welks voortgang zy zoo zeer ter harte namen
Herodes Agrippa , geloovende, of wenfehende het volk te doen gelooven, dat Petrus uit de gevangenis ontkomen was , by verzuim der oppas> fers°, beveelt , dut deze ten dood gebrachc wht> den (b). ün ongetwyfeld zou een gelyke yver of ftaetkunde deze Overlten aengedreven hebben» öm de wachters ce vervolgen , hadden zy zulks durven doen. Oogluiking in zoodanigen gevul was eene belydenis van eene affpraek tusfchen hen en de krygsknechton , en een bewys , dut deze haddea aengénomen iets re verzekeren , 't welk ieder vaa hun wist, valsch te zyn
De Helling, in-deze Afdeeling beweeH , dacMactheus fchreef, ter onderrichtinge der Jo len kon aeno-edrbngen wordendoor andere voorvallen; maer oio. dat de zelfde dingen voorkomen by Markus, heb ik die met opzet achtergelaten , op dar ik het béwys mogt bepalen tot het geen b y zonder eigen wé» aen Mattheus , uitgezonderd in het geval van Petrus Het reeds hygehrachte ware al te veel in een zoo klaere zaek, indien de twylelingen van hedendaegfche geleerden dit niet noodzueklyk gemaekt hadden, ■
$» '7'
(a) Handelingen XII, i§.



Ï88 REDEVOERINGEN OVER DE • "
§. 17. Nochtans ftae het my vry, nog eene aenmerking hier by te voegen. De uitbreiding der Kerke door de toekomst der Heidenen is, gelyk we te voren aenmerkten, aengeduid in veele plaetfen van het Euangelie van Mattheus. Maer wat zullen wy hier uit afleiden ? Dat hy niet in de eerfte plaets voor de Joden fchreef; of dat hy niec vroeg gefchreven heeft ? Men befchouwe de zaek in het rechte licht, en men zal zien , dat 'er een geheel verfchillend befluit uit ce crekken is. Om het menschdom te verzekeren, dat de roeping der Heidenen geene uitvinding was der Apostelen, omdat de Joden hen verwierpen, maer een oirfpronglyk deel der Euangelifche Bedeelinge, was hec nuttig en gepast, indien niet volftrekt noodzaeklyk, dac het geen Christus een dien aenzien becuigd had , en het bevel, 'c welk Hy zynen Apostelen gaf, om alle volken te onder wyzen (V), wierd aengetekend in een boek , in de werelt gemeen gemaekt, toen de Kerk nog bepaeld was coc de befnydenis. En ik cwyfele niec, of de Hemelfche voorzienigheit deed weldra een Euangelie te voorfchyn komen , onder andere wyze en gewigcige redenen, ook byzonderlyk om de nu gemelde.
§. 18. Daer is een vaste grond om ce vermoeden , dat een werk , faemgefteld ten nutte der Joden, werd uitgegeven in het Land, 't welk een groot deel van hun bevattede, en werwaert zy faemen kwamen van alle de deelen der aerde. Maer tot een zeker bewys ftrekt de dagtekening van dit Euangelie , 't welk , binnen weinige jaeren
(fl) MaSïTftiweri rrtctrit ra têin.



EUANGELlëN. IV. RED. AFD. V. 1?£
ren na de Hemelvaert, alleen in Judea gefchreven kon worden waer de Apostelen toen be¬
flendig verblyf hadden.
(a) Cave's Hifi. Literaria Vol. I. p.5. Col.I. onder Petrus. Lardner's Supplem. Vol. I. C. VI. waer dit ftuk ia 't breede wordt overwogen.
y Y F D E;



c V- Y F D E
REDEVOERING,
over MARKUS.
EERSTE AFDEELING. Markus fchreef eer don Lukas.
Onze naestvolgende poging ffrekt zich uit tot het bepak-n van den tang van Markus en Lukas, en tot het overwegen van eenige andere omitandigheden, betreklyk tot hunne F.uangeliën.
§. i. Eerst dan, aengaende den rang , in welken zy fclveeven:
„ Ik kan niet befluiten (zegt grotius (a)) het gevoelen toccel'emmen , door fommigen ter „ baene gebracht , dat Lukas vroeger gefchreven „ zou hebben dan Muttheus enlVlarkus. Herwordt „ tegengefpioken door den rang, in welken de Eu„ angeliën van de vroeglte eeuwen af onder alle „ volken geplaetst zyn; het wordt tegengefproken „ door oude getuigenisfen, onderfchraegd door het
» ge-
(a) Grotius in Lukas I, i.



REDEVOER. OVER DE EUANGELICN. ÏI
„ gezach van Irenceus en Tertullianus; het wordt „ tegengefproken door Lukas zeiven, die byvoeg„ fels gemaekt heeft by de verhaelen van Mat„ theus en Markus , en , wanneer hy de zelfde „ zaek verhaelt, gebruikt hy dikwyls de zelfde „ woorden."
Dr. mill beweert insgelyks (V): „ dat het uit de ver„ gelyking der drie Euangeliën met elkander zoo klaer „ blykt als de dag, dat het Euangelie van Lukas „ in 't licht kwam na die van Mattheus en Mar-
-„ kus." ■ „ Dat hy, in die deelen der Euan-
„ geliegefchiedenis, waer in Mattheus en Markus „ overeenftemmen , fomtyds de woorden van den „ eenen, dan weder die van den anderen bezigt maer, „ daer zy een weinig verfchillen in eenige gerin„ ge omitandigheden , zyn verhael fchikt naer dat „ van Markus; dat hy veele dingen in hunne ver„ haelen inlascht , en dikwyls eenige byvoegfels „ heeft op het getuigenis van ooggetuigen."
Dochwy moeten niet aendnngen op het gezach van andere Schryvers, maer op zoodanige blyken, als de Euangeliën zelve aen de hand geven. En indien het blykt uit vergelyking van geiykfoortige plaetfen, dat het verhael van Lukas klaerder is, of in zich zeiven, of voor een groot deel der geloovigen , zal ik my gerechtigd achten, om te befluiten , dat hy fchreef na Markus. Want, fchoon noch de een noch de ander roemen kan op de fraeiheit van ftyl, beider doelwit was altans, klaerheit en opheldering te verfchaffen. En , naerdien een van hun blykbaer veele dingen overgenomen
heefc
O) Millii prolegomena; Secl. CXVI. CXVII. p. 14.'



I92 REDEVOERINGEN OVER DE
heeft van den anderen , zoo volgde hy, die laeter fchreef, ook beflendig de tael van den voorgaenden , indien hy geen gelegenheit had , om die te verbeteren, maer hy zou het zekerlyk niet ten nadeele veranderen.
§. 2. Mattheus, zyn eigen roeping verhaeld hebbende, voegt daer by:
IX, 10. En het gefchiedde, als Hy in het huis (<z) aenzat, ziet veele tollenaers en zondaers kwamen , en zaten mede aen met Jefus en zyne discipelen.
■ Markus, het zelfde berichc hebbende gegeven aengaende de roeping van Mattheus of Levi, zegt:
' II, 15. En het gefchiedde, als hy aenzat in des zelfs huis , dat ook veele Tollenaeren en Zondaeren aenzaten met Jefus en zyne discipelen.
Daer Jefus hier de gast was. zoo moet zyn (ofdes zelfs) huis op het huis zien van Mattheus of Levi, welke dit uit zedigheit en nedrigheit zelve onbepaeld gelaten had.
Lukas intusfchen , zoo wel om alle mogelykheit van twyfel weg te nemen, als om dat de daed van Mattheus verdient, ter zyner gedachtenisfe vermeld
(a) OnzeNederlandfche Overzetters voegen 'er by (van Mattheus); om welke reden ik hen hier in niet volge. blykt van zeive, daer dit de geheele kracht der aenmerkinge van onzen Schryver zou wegnemen.
VïITAELDEK.



EüANGBLlêw. V. red. afd, li
19Ï
"meld te worden, geeft het geval op in de volgende woorden:
V, 29 ■ En Levi richtte hem een groote maeltyd aen, in zyn huis (a) en (daer) was een groote fchaere van tollenaeren, 'en van andere, die met hun denzaten.
Daer heeft eene opklimmende klaerheit plaets in) de drie verhaelen, overeenkomftig met den rang, iri welken wy onderitellen, dat de Euangeliën gefchreven zyn.
§. 3. De twee Euangelisten verhalen het antwoord van onzen Heiland op een Itrikvraeg der Pharifeërs, in deze woorderi:
Markus II, 25, 26. Lukas Vl\ 3, 4.
25. En Hy zei tot hun i
hebtgy nooit gelezen, wat David gedaen heeft, als hy nood hadde, en hem hongerde en den geen en, die met hem ( waren ) ?
26. Hoe hy ingegaen is in V huis Gods,
ten tyde van Abjathar des Hoogenpriesters j
3. En Jefus hun antwoordende ,; zei: hebtgy ook dat nietgelezeni het Welk David deed,
wanneer hem hongerde en den geenen, die met henï waren? ■
4. Hoe hy ingegaen is ih V huis Gods,
en
(«) 'Éi ri li*!* ivrS. In domo fua; vulgata. Eri fchoon. men geene kracht kan Hellen in den nadruk van üvrS met eent tisper, het betreklyke van dit woord maekt doch de zin kla&ideg. én zekerder dan in M arkus.
M



ïp4 redevoeringen over de
en de toonbrooden gegeten en de toonbrooden gens-
heeft, men en gegeten heeft ,
en OOk GEGEVEN DEN GEENEN DIE MET HEM WAREN ,
die niemand geoorlofd zyn welke niet zyn geoorlofd te teeeten,dandenPriesteren, eeten, dan alleen den Priester en ?
en OOK GEGEVEN HEEFT DEN GEENEN, DIE MET HEM WAren?
In het bericht van Lukas, daer een'gedeelte van eenen volzin hooger opgebracht worde (en heejt ook gegeven den gecnen , die niet hem waren ) 't welk Markus aen het einde der vraege geplncrsc heeft , wordt dus de geheele daed van David byeengevoegd. En deze fchikking van de byzondere leden des verhaels is zoo natuurlyk , dat Markus die, zoo my dunkt, niet gefcheiden zou hebben, indien hy na Lukas gefchreven hr,d.
§. 4. Het wonder, aen het huis van Jnirus gefchied, worde door Markus en Lukas verhaeld met een omfchryving van de omilandigheden en eene gelykheic van uitdrukkingen , welke toont , dac een van beide liever den anderen volgde dan Mattheus. Maer in het verhael van Markus is een kleene zwarigheic , welke Lukas 'ophelderc door eene' geringe verplaecfing en verandering van cwee of diïè woorden.
Markus, de boodfchap gemeld hebbende, welke Jairus ontving in hec byzyn des Heiland's, gaec dus voorc :
. Hoofdft. V, 06-38. En Jefus, terftond gehoord hebbende het woord, dat 'er gejprohnwerd,



EÜANGELlëN. V. RÈD. AFD. !. tö^
zei tot den Overfien der Synagoge: vrees nieti geloof alleenlyk. En hy liet niemand toe hent te volgen dan Petrus en Jakobus, en Joannes den broeder van Jakobus. En kwam in 't
huis des oversten der synagoge.
Uit deze woorden zou men zich verbeelden, dat de Zaligmaker hec volk (tuitte in Hem ce volgen, terwyl hec op den weg was nae .hec huis van Jairus; en wy zouden dan niec wel konnen begrypen^ hoe eene nieuwsgierige en ongeregelde meenigte, die Hem pas te voren, als verdrongen had , zoo op den gemeenen weg te wederhouden was; maer deze geringe zwarigheit verdvvynt op het lezen van 't verhael by Lukas, waeruic blykt, dac hec niet was op den weg nae hec huis , maer by de increde van hec zelve, dac onze Heere niemand coeliec, om hem te volgen , dan die hy daer toe gefchikt echtte.
Lukas VIIr, ^a, 5r. Maer Jefus (dat~) hoorende antwoordde hem, zeggende: en vrees niet, en geloof alleenlyk, en zy zal behouden worden*
EN als hy in het huis kwam , liet hy niemand inkomen, dan Petrus, en Jakobus, ert Joannes , en den Vader en de Moeder des Kinds.
. De geleerde Lezer, den Grondcekst raedplegende, zal ook by Lukas eenige verklaring vinden aengaende hec ampc van Jairus. Mattheus noemt hem 2' rAp£4Si<, een Over/ie, of Overhelt, 'c welk eene naem is, die niet zeer veel bepaelc; Markus drukt zich iets naeuwkeuriger' uit ; 'Apyjw'd'y'apx^ nochtans kon in dit verband in 't algemeen N 3 ie*



ip4 REDEVOERINGEN OVER BE
iemand aehwyzen, die in eene Vergadering of toevallige byeenkomst voorzit, even als 'Ap^-rp/xA^©., een Hofmeester, [Opziender op het Feest.~] Joannes II, 9. of ook iemand, die de voornaemfte is in eenig beroep; gelyk 'Ap^t^, een Overpriester; Ap%mA&»V, een Over/ie Tollenaer; en dus zou iemand, geheel vreemd in de Joodfche gewoonten , hebben konnen twyfelen , hoedanige betekenis dit had in 'Apx>f^a'yc.iy@.. Lukas derhalven noemt Jairus eerst Ap^an- t«c ewayayrti;, om den zin te bepalen van 'Apyjrvvccyayoe, 'c welk hy naderhand met Markus gebruikt Ca).
Hier neemt dus wederom de verklaring toe, naer den rang, in welken de Euangeliën op elkander volgen.
§. 5. Hoewel Jairus een perfoon van eenig aenzien was, kan nochtans de plaets van zyn verblyf uit Lukas niet worden opgemaekt. En, gelyk het met recht van hem wordt aengemerkt (£), dac hy nier in ftaet was , om de plaetfen te noemen, hec zal evenwel welligt van nut zyn, in het tegenwoordig geval eenige uitzonderingen aentewyzen op deze aenmerking.
Wanneer hy bezig is , met de roeping van Petrus re verhalen, zegt hy , dat Jefus ftond by het meir van Gennefareth (c), 't welk voor buitenlanders verklaerde , wac de andere Euangeliscen meenden mee de Zee van Galilea.
Wederom onderrichc hyons, dat de wonderdadige verzadiging van vyfduizend menfchen voorviel in
eene
O) Vergelykt Lukas VIII, 41, in het Grieksch met vs.4». (b) Wall's Critical Netes. Lukas IX, tg, (e) Lukas V, r.



EUANGELlëN. V. RED. AFD. I. ip7
eene woesteplaetfe, behoorende tot de stad, .genoemd bethsaida, daer Mattheus en Markus alleen fpreken van een woeste plaetfe Ca).
In de volgende voorbeelden, waerin plaetfen genoemd worden , is hy de eenige , die de dingen vermeldt, welke in de zelve gebeurden. Hy bericht ons, dat de aenkondiging aen Maria gefchiedde te Nazareth, een Stad van Galilea (£); de befchryving van Jofeph en Maria te Betlehsm, de Stad van David in Judea tc~)\ des Heiland's wonderdadig ontkomen van de woede der meenigte, op de hoogte, waer op Nazaretk&eboawd was {d); het opwekken van den Zoon'eener Weduwe in een Stad, JSlain genoemd, niet verre van Kapernaum (e); het genezen van tien Melaetfchen in een gehucht op de grenzen van Galilea en Samaria (ƒ); en het onthael, 't welk Zachëus de Overfte der tollenaeren onzen Heiland gaf in of naby Jericho (g ).
Indien dan de aenwyzing van plaetfen hem niet eigen was, hoe komt het dan, dat de zelve zoo byzonder te vinden is in die plaetfen, waer Mattheus en Markus hier door worden opgehelderd, of daer men dingen vindt aengetekend, waer van zy geen melding maken?
In beide gevallen was het nuttig, van zyne algemeene gewoonte afcewyken ; maer hy kon dit
nut
(a) Lukas IX, 10. Vergeleken met Mattheus XIV, 13. Markus VI, 33-
(è) 1, 26.
(e) II, 4-
(<2) IX, 29, 30-
(e) VII, 11. Vergelykt V, 1.
' (f) XVII, 11.
{£) i-io.
IN 3



193 REDEVOERINGEN OVER DE
nut niet bètnerkt hebben, ten zy hy hunne Euangeliën gezien had.
$. 6 Een gedeelte der gevoelens, welke men aen het Hof van Herodes aengiende onzen Heere voedde, wordt dus voorgefteid door Markus en Lukas:
MarkusVI, 15. Lukas IX, 8.
. ~ dndere zeiden: fjy En van andere (werd is een Prof-et, of ais een gcze-d), dat een proPER PROFEETEN. FRET VAN den OUDEN WAS OjpESTAEN.
Eender Profeeten, in Markus, en een van de oude Profeeten die weder opgeftaen was, in Lukas, is van de zelfde betekenis. Want alle echte Profeetie was opgehouden geduurendeeen tydperk van vierhonderd jaeren tusfchen Maleaehi en Joannes den Dooper. hen der Profeeten moest derhalven ook zyn een wederlevend geworden Profeet, die geleefd had in vorige eeuwen. Maer, naerdien dit niet verltaen werd door de werelt in 'r. gemeen , verklaert Lukas de zaek door eene Omfchryving ; en hv gebruikt de zelfde befchryving, wanneer de Discipelen des Heilands vraeg beantwoorden; Wie zegt het Volk, dat %k ben? '
Markus Vlll, 28. Lukas IX, 19.
^TnW°6rd!k":^- Enzyantwcordendezei. annes de Dooper ;en ande- den: Joannes de Dooper;
r'E*Wi en andere Elias,
FKUiLErtN. profeet van DEN OUDEN
OPGESTAfiN IS.



eu angelicn. V. red. afd. I. io<j
§.?. MarkusVl, 41,42. Lukas IX, 16, 17.
41. En als hy de vyf
brooden en de twee visfchen genomen had, zag hy op nae den hemel, zegende en brak de brooden, en gaf ze zynen discipelen', opdat zy ze hun zouden voorleggen, en de twee visfchen deelde hy voor allen,
43. tn zy aten alle en zyn verzadigd geworden.
16. Enhy ,de vyf brooden en de twee visfchen ge-. nomen hebbende, zag op nae den hemel en zegendedie, en brak ze, en gaf ze zynen discipelen , om de fchaere voorteleggen,
17. En zy aten, en werden alle verzadigd.
Lukas intusfchen fchikt zyne woorden indiervoege, dac ze duidelyker toonen, dac Chriscus zoo wel de visfchen als de brooden zegende; en dac alle verzadigd werden ; eene fchikking zoo goed, dat hy, die op hem volgde, geen reden kon gevonden hebben , om die ce veranderen.'
§.Q, Markus XI, 5.
Lukas XIX, g 3.
En fommige van de ges- En ah zy het veulen ont-
ne, die aldaer ftonden, zei- bonden , zeiden de eige-'
den tot hun, wat doet gy, naers (a) des zeiven tos
dat gy het veulen ont- htm; waerom ontbindt gy-
bindt? 'het veulen?
Mar-
(a) Dus vertaelt onze Schryver hier het Griekfche woord X"f'®^, en met veel juistheit, daer het woord Eiger.aers hier meer aen het oogmerk voldoet, dan het meer onbepaelde Heshn. Veetazlder. N 4



SPS> REDEVOERINGEN OVER DE
Markus zegt terftond daer op: en zy lieten hen gaen\ welke woorden wel influiten, dat zy , die den Discipelen nopens het veulen vroegen , en toelieten , dac zv het wegleidden, eenig recht hadden, om er over te befchikken. Welke laeter Schryver nochtans, die op Lukas volgde, zou deze zegwyze van Markus gelteld hebben boven het duidelyker voorftel van Lukas, dac zy de eigenaers van het veulen •waren ?
$.0. MarkusXll,4i-44.
41. Fn Jefus, gezeten zynde tegen over de fchat~ kiste, zag, hoedefchare geld -wierp in de fchatkis* te, en veele ryken wierpen veele {daer in).
42. En daer kwam een arme weduwe, die wierp tweekleene (penningskens daer in) welke is e^noort.
43- tn (Jejiisf) zyne discipelen tot hem geroepen hebbende, zei tot hun, voorwaer ik zegge u, dat de e arme weduwe meer ingeworpen heeft, dan alle die in de fchatkiste geworpen hebben.
44. Want zy alle hebben' van hunnen overvloed (d$er in) geworpen, maer
Lukas XXI, 1-4. I. En
opziende zag hy
deryke tunne gaven in de fchatkist werpen
1. En Hy zag ook een zekere arme weduw twee kleene (penningskens) daer in werpen.
3. Enhy zei: Waerlyk ik zegge u, dat deze arme weduwe meer dan alle. heeft (in) geworpen.
4. Want die allen hebben van hunnen overvloed geworpen
tot DE GAVEN GODS , mag*



EUANGELlè'N. V. RSD. 4?P. ïr
deze heeft van haer gebrek, deze heeft van haer ge?
al wat zy hadde {daer in) brek, alle den leeftocht,
geworpen}haerenganfchen die zy had, {daer in)
leeftogt. geworpen.
Daer dit voorval door Mattheus niet verhaeld is, moet het gerekend worden onder de Lyst der plaetfen , welke of Markus of Lukas van den anderen he.fc overgenomen; Het oogmerk van geld in de fchatkist te werpen kan men wel opmaken uit Marr kus, maer Lukas heeft het klaerder pemaekt voor vreemdelingen, door het geld, 't welk zy inwierpen , hunne gaven te noemen, en door te kennen te geven, dat deze fchatkist ter ipzamelinge dienden Voor de gaven van god.
De reden, waerom Markus de waerde der kleene (penningskens ) (aw™) bepaelt, zal op eene andere plaets blyken ( a ).
§. ia. Markus XIII, 24, 25. wordt de verwoesting van den Joodfchen volk-toet voorfpeid gelyk by Mauheus:
Maer in die dagen, na die verdrukkinge, zal de zonne verduisterd worden , en de maen zal haer fchynfel niet geven
En de fterren des Hemels, zullen daer uit vallen, en de krachten, die in de hemelen (zyn), zullen beweegd worden.
En het bewys'uit de uitdrukkingen dezer voorzegginge zal ten grooten deele zoo wel op Mar-
(a) Zie de vierde Aftiteling, dexer RedeyoeriNöe.
N 5



202 redevoeringen over de
ins als op Mattheus pasfen , en het zelfde befluit doen opmaken , dat deze figuurlyke en zinnebeeldige wyze van voorzegging de duidelyke verklaring daer van moet zyn voorgegaen, welite door Lukas gegeven - is (b).
$.n.Mark.XlV,54,66,67. Lukas XXII, 54,55, 56.
54. —En Petrus volgde hem van verre tot binnen in de zael des Hoogcpriesters
en hy was mede zittende met de dienaer en
en hem wannende by
de vlam van 'ï VUUR.
66. En als Petrus beneden in dé zael was. kwam een van de dienstmaegden des Hoogepriesters,
67. En ziende Petrus hem warmende,
zag zy hem aen,
en zei: cokgy waert met Jefus den l\a-1 zaren.r.
54- — En Petrus volgde van verre.
55. En als zy vuur ontftnkcn hadden, in V midden van de zale;
en zy te faemen nederzaten, zat Petrus in 't midden van hun.
56. En een zeker dienst', niatgd ziende hem ey dé
vlamme van 't vuur zit'
ten, En
haere oogen op hem houdende zei: ook deze was met hem.
Ik hebbe het woord vertaeld door de vlamtne van 7 vuur, om het te onderfcheiden van het gewoone woord nDp, door Lukas gebruikt in vf. 5=?.,
daer
(«) Zie Redevoering IV, Afd. II. J. 8.



EUANGELlëN. V. RED. AFD. I. 20|
daer hy fpreekt van het ontfteken van vuur in V midden der zaele. In het volgende vers gebruikt hy ook ctra«, daer h^t van meer betekenis is, want de» ze vlam van vuur , waerby Petrus zac, ftelde de dienstmaegd in ftaet , om te onderkennen, dat hy een discipel van Jefus was.
Deze betekenis van cpJj, fchoon niet zonder gezach, uit de oude Schryvers ontleend is niet zeer gemeen; 't welk het waerfchynlyk maekt, dat Lukas het woord ontleende van Markus, en tot het meeste voordeel plaetste. ?
%. 12. Hy heeft nog een ander woord, 'twelk hy vry duidelyk verfchuldigd is aen Markus; en dit is 'hviïytov; welken naem zy beide geven aen de opperzael, waerin onze Heere zyn Iaetfte Pasfcha hield Het woord is niet gemeen, en in al¬
le andere plaetfen noemt by zoodanige zael vm-
(ff).
§,13. In de volgende plaetfen fchynt Lukas het oog gehad te hebben op Mattheus en Markus beide.
Mattheus XIV, 14. Markus VI, 54.
En Jefus ultgaende zag eene groote fchaere. en werd innerlyk met ontferming ever hun beweegd,
En Jefus uitgaende zag eene groote fchaere , en werd innerlyk met ontferming beweegd over hun, want
(a) Ratheuus in Markus XIV, 54. Hutchinson's Cjp ropad. p. 528. 4to.
i,b) Markus XIV, 15. Lukas 'XXII, 12. (f) Handelingen I, 13. IX, 37, 39. XX, S-



204 redevoeringen over de
want zy waren ah fchaepen , die geenen herder hebben.
en hy begon haer veele Dl ngen te leeren ,
sn genas hunne kranken.
Lukas IX, ix.
En de fchaere , {dat) verftaende, volgde hem: en hy ontvingze, en sprak tot hun van 'tkoningryk gods, en DIE genezing van noden hadden, maekte hy gezond
Hier vereenigt Lukas de twee voorbeelden der weldadigheit van Christus jegens het volk; waer van Mattheus Hechts het eene, en Markus het andere gegeven had. Nog eens,
$.it.Matth.XXVl,6?,6B. Markus XIV, 65.
ty.Toenfpögenzyinzyn En fommige begonnen eengezicht, hem te befpouwen,
en zyn aengezigt te bedekken,
enfloegenhem met vuisten; en met vuisten te flaen;
en tot hem te zeggen: Profeteer ;
68. En andere gaven en de dienaers gaven hem hem kinnebak/lagen, zeg- kinnebak/lagen, gende : profeteer ons christus! wie is 't die u ceslagen heeft.
Mattheus laet het voor zyne Lezers over, te
on-



EUANGELIËN. V. RED. AFD. I. H0$
onderftellen, dat de Dienaers of dienstknechten het uelaet van onzen Heiland bedekten, en Markus vetzwy<n, wat het was, dat zy Hem wilden doen Profeteeren; maer Lukas zet, door die beide omftandi'o-heden te melden, de zaek in een klaerder licht, en voltooit het verhael der twee andere Euangelisten.
Lukas XXII, 63, 6*4.
63. En de mannen, die Jefus hielden, befpotteden hem, en Jloegen hem.
64. EN als zy hem overdekt hadden, jloegen zy
hem op 'f aengezicht, en vroegen hem, zeggende: Profeteer, wie is 't, die u geslagen heeft.
In alle deze gelykfoortige plaetfen is 'er {reeds eenig voordeel in opheldering en klaerheit aen de zyde van Lukas, en daer kan, zoo verreik wete, niets ten tegenwigt aen de andere zyde ter bane gebracht worden. Markus nochtans toont, door gebruik te maken van de uitdrukkingen van Mattheus met verbetering, dat hy zich ook van die van Lukas met een gelyk voordeel zou hebben bediend, indien het Euangelie van den laetsten reeds in wezen geweest ware.
Twee aenmerkingen zyn 'er nog overig, die op de zelfde zaek te huis komen; waer van de eerfie, louter taelkundig zynde, vordert, dat wy den grondtekst aenhalen ; de andere heeft betrekking tot de redeneering in de derde redevoering, Afdeeling III, §. 8. nopens een orde van gefchiedenisfen in de Euangeliën., welke niet ftrookt met de tydorde.



Z06 REDEVOERINGEN OVER DË
$. 15. Mark. XII, 38 - 40. Lukas XX, 46,' 47,
- 38. BA êWêiï Twc ypctfA/ualiuv rwv QiXóvrar iv yoXuic ^snpnrctitiv ,
iv rctTi uyopxï( ,
39. Ka) <arpco%Kctêiirp!a; iv Ta.tc fvmyuyctTs-, czpóldy.Xio-lx; iv Tcïi cPeiTrvoic, 40/0( Ka1i&(ovTtcTdc cmiag -rwx^w,)^ 7rpccpdo-eifj.ay.pd, Wfotivxéfiiim. "Ovioi Hyfttfjdt ^npifftrolipov xpifAcc.
4.6. Uposéx^1 f®* ypaf^fj.a\imv tüv. (èïhoviw Hipntdliiv iv g-dXec&j Hgjj fyihi/vTtov è.G-na.'ïiJ.xt h 7«r? o'yogxXQ , v.a.) •iïpdiïoy.a.btcïpicii tv tïÏ'c trupaycoyxïc, ko.) 7TpaloH\i<ïtcti iv tc7( Setisvoit, 47. 'öi Kal'.cOinn-i tx'; onnets tiov %>ipa>v, kcU 7rpccpxo-ei fJLxxpd •npoomi\jyovia-i * 'Ouloi ht\' •\}.oe?st/ 7riqiocÓTi(>ov xpiftct.
Naer den itrikten regel eischte riïv &i\i*l«r, ia den beginne der reden by Markus in vers 38. tüv wzTi&ióvruv en TTfosivxo/uhuv in vers 40. En fchoon de beste Grickfehe Schryvers op even de zelfde wyze fomtyds zyn afgeweken van de gemeene regels ; wie kan nochtans denken , dat Markus dus fchreef na Lukas, en, in alle andere opzichten me: hem overeenkomende , hier een geregelde woordbuiging zou veranderd hebben in eene onregelmatige? Ja mogen we , in de onderflelling dac Lukas gevolgd heeft, niet wel eenige kieschheic in hein opmerken, met opzicht tot Mark US ? 'Oi xuTicjisvm en ?rqoo-iv;ccrrcii zyn niet zoo blykbaer aengekant tegen o xitTtt&i'ortfi en irpmvxofittrei'Jalb tm xaTioSlov-iu: en v^onvxo/Amv geweesc zouden zyn, maer zy vermyden deonregelmatigheit dier woordfehikking, zonder die te doen in 't oog loopen, of den fchyn te geven van de zelve te recht te brengen.
J. 16.



ËÜAN6ELlë». V. REB. AFD.'Lr SO?
§. 16. De Uitleggers en Schryvers van Overeenltemmingen hebben opgemerkt, dat, waar men ook eenig verfchil aentrefc tusfchen Mattheus en Markus, Lukas doorgaens den laetften volgt. En die is niet alleen van hem waer in byzondere verhaelen, maer in de algemeene fchikking der gebeurdtenisfen. En ik gisfe, dat zy, die zich verbeelden , dat eenige gedeelten der Euangehfche Gefchiedenis verkeerd geplaetst zyn in de tegenwoordige affchriften van Mattheus, hun gevoelen grondden op de overeenftemming van Markus en Lukas, in die zelfde gedeelten. Maer het geen in één geval getoond is (ö), is naeftdenklyk waer in meer andere, namelyk, dac zy fomtyds overeen (temmen, in de dingen te plaetfen, niet in eene tydrekenkundige fchikking, maer in eene andere orde, \velke°hun gepaster en nuttiger voorkwam. Hunne overeenftemming derhalven kan niets bepalen nopens .Mattheus, maer ten aenzien van hun zeiven toont .ze, dat de eene van hun den anderen ten voorbeeld en patroon verftrekce. Aen wien hunner zal de waerfchynlykfte . reden die karakter coefchryven? Men neme één zaek aen, welke een deele bewezen is , en meer volkomen in de volgende Afdeeling bewezen ftacc te worden, te weten , dat Petrus het beltuur had over hec Euangelie van Markus, en dit ten grootendeele heefc opgegeven, of voorgezegd; en dan mogen wy deze vraeg beantwoorden met te vragen; of het aenncemlyk is, dac een Arostel, een .ooggetuigen van alles , dac hy opgaf, geleid kon zyn geworden door hec beloop van hec Euangelie van Lukas, liever dan door zyn eigen kunde, door * 1 een
(a) Derde Redevoering, Af'deding V, J. 7*



Éö8 REDEVOERINGEN OVER DE
een reeks van gebeurdtenisfen, waer op hy geduurig het oog had, en die hy lang gewoon was te verklaren ? Dit is naeuwlyks te geloven, en wy konnen niet nalaten te erkennen, dat Petrus het fpoor gebaend heeft in het Euangelie van Markus, 't welk gevolgd is door Lukas*
TWEEDE A F D E E L I N G.
Markus fchreef zyn Euangelie onder het opzicht van Petrus.
Na dus een gedeelte der oude getuigenisfen omtrent Markus, zoo veel in ons was, te hebben beveiligd, dat hy namelyk de naeflvolgende Euangelist was, op Mattheus, gae ik voort, om een ander deel daer van te overwegen, namelyk , dat zyn Euangelie gefchreeven werd onder het opzicht, en ten groeten deele naer de opgave van Petrus.
§. i. Voor eerst blykt het dan, dat dit opgegeven is door eenen ooggetuigen. Het oorkusfen in het achter fchip, waer op Je/us /liep (V), het groene gras, waer op de meenigte nederzat, om wonderdadiglyk gevoed te worden (£); hét opflaen van den blinden Bartim<£us, en het afwerpen van zynen mantel; toen de Heiland hem
riep
O) Markus iv, 38. (*) l vi, 49=



lUANGELlëN. V. RED. AFD. II. S0£
ïiep Ca); het vinden van het veulen , gebonden Hen-de deure, buiten aen de wegfcheidinge, (of, daer twee wegen te faemen liepen (b)). Deze en veele andere geringe zaken geven te kennen * dat de Gefchiedfchryver een aenfchouwer geweest was, die dezelve befchreéf, om dat ze in zyne denkbeelden ingedrukt waren by het zien der gebeurdtenis, welke hy verhaelt. En de onderfcheidene en naeuwkeurige wyze, waer op voornaeme gebeurdtenisfen in 't algemeen verhaeld worden* dient hier ten naderen blyke.
§. 2. Ten tweede blykt het, opgegeven tö zyn door eenen galilecr. Her odes de Viervorst wordt hier een Koning, het meir van Galilea de zee van. Galilea, geheten Cc); en Markus zoo wel als Mattheus gebruiken, wanneer zy fpreken van het overfteken des meirs, de tael van hun * die aen des zelfs boorden woonden; laet ons overgaen nae de andere zyde Cd). Waer voor Lukas in tegendeel zegt: Laet ons gaen nae de andere zyde van het meir.
(§. 3. Ten derde, Het werd opgegeven doof eenen apostel. Wanneer de Apostelen brieven zonden aen de Gemeenten, was het dikwyls nodig, dat zy hun Karakter zoo wel als naem vermeldden, en toonden, op wiens Last zy fchreeven; en by deze gelegenheden noemen zy zich zeiven Apostelen. Maer in het Euangelie was het geval omgekeerd ; daerin was in Christus de Leeraer, en
niet
. ( a.) Markus X, gó.
(b) xi, 4.
(c) . VI, 14 ent. Zie hiervoor bladz. 14.
ld) Vergelykt Markus IV, 35- met Lukat VIII, 23?„
•• - •'' /: ' " O j



2IO
REDEVOERINGEN OVER DE
niet zy, en zyn gezach gold hier, en niec het hunne. Hier noemen zy zich zeiven daerom Discipelen en verkozen eenen naem, welke hen op gelyken voec Helde mee de andere Navolgers van hunnen Heere. Dus fpreekt Mattheus beftendig van hun; uitgezonderd op die plaets, waer hy hunne aenftelling en naemen opgeeft (a). De naem van Apostel is maer ééns te vinden by Joannes (£), en dan, naer het oordeel onzer Overzetters (c~), niet in deszelfs byzonderften zin, maer als een algemeene benaming. Daer nu Markus even zorgvuldig is, in hun dezen eernaem hunner waerdigheit te onthouden, welken hy flechts éénmael bezigc houden wy zulks voor een teken, dat
zyn Leidsman in het fchryven van zyn Euangelie van den zelfden rang was met de Apostolifche Euangelisten. Lukas toch, in wien het geen bewys van nedrigheit zou geweest zyn, dien eernaem agter te houden, welke hun toekwam, noemt hen dikwyls Apostelen.
§. 4. WtDtRoM; Mattheus is, zoo als we van hem mogten verwachten, vlytig en vrymoedig, in het openbaren van veele onvolmaektheden der Apostelen , en van de beftraffingen, welke zy van Christus kreegen , terwyl zy Hem verzelden. Hy gewaegt van hunne ftompheit in het wel begrypen der Leere van onzen Heere (e), van de zwakheit hunnes geloofs na de ondervinding zyner veel ver-
mo-
(a) Mattheus X, 5.
(i) Zie den grondtekst van Joannes XIII, 16.
(c) Ook de Nederlandfche Overzetters lezen hier Gezant voor Apostel. Vertaelder.
(d) Markus VI, 30.
(O Mattheus XV , 16. en XVI, 9, Vergelykt Markus VII, 18. en VIII, 18.



EUANGELlé'N. V. RËD. AFD. II. 211
któgende kracht (a), de nayver, welke by hun huisvestte omtrent malkander het gebrek van
moed, 't welk zy lieten blyken in het uur der beproevinge^ tóen zy alle Hem verzaekten en wegvluchtten, na de fterkfte beloften hunner aenklevinge aen hem; welke blyken hunner zwakheit even klaer en duidelyk verhaeld zyn door Markus ; hy heeft 'er zelfs eenige bygevoegd, die door Mattheus niet gemeld zyn (V). Maer deze dingen, welke beter pasten beleden te worden door hun zelve , dan bekend gemaekt door eenen anderen, zyn door Lukas voorbygegaen. En hier uit mogen wy befluiten, dat het bericht, in het Euangelie van Markus aengaende de Apostelen gegeven, onmiddelyk kwam uit een van hun, en haer deszelfs voorftel gefchreven was. • Maer, om nog nader te komen by Petrus; Schoon dit Euangelie faemgefteld werd door zynen zoon in; Christus, het gaet minder te rade met zyn góeden naem en invloed, dan een der andere. De zaek is blykbaer, en even duidelyk houde ik ook de reden daer van.
§. 5. Terftond na de roeping van Petrus werd Christus ten zynen huize ontvangen. Mattheus en Lukas melden dit-als voorgevallen aen het huis van Simon of Petrus (tl); maer Markus, op dat hy niet fchyne hem ook in den minften trap te verheffen , noemt dit het huis van Simon en Andreas.
S- &
'(«) Mattheus XV, 33. vergelykt Markus VlII, 4.
(J) XX, 24. ■ XIV, 33.
(O Markus VI., 52. IX, 16. X, 32. \i) Vergelykt Mattheus VlU, 14- Lukas IV, 38. met Markus 1, 29.
O 2



aia REDEVOERINGEN OVER DB
§. 6. Wanneer de twaelf Apostelen moesten opgeteld worden, moest hy Pecrus aen het hoofd plaetien van hec geheiligd gezelfchap, even als gefchied is door de andere Euangelisten ; maer het is gedaen op zoodanige wyze, dat men naeuwlyks den aen hem gegeven voorkeur kan bemerken;
Markus HU li—17. En hy /lelde 'er twaelve, op dat ze met hem zyn zouden, en op dat hy de zelve zou uitzenden om te prediken , en om magt te hebben, de ziekten te genezen , en de duivelen uittewerpen. En Simon gaf hy den (toe~)naem Petrus, en Jakobus (den zoon) van Zebedeus, en Joannes den broeder van Jakobus enz.
De woorden van Mattheus by deze gelegenheit zyn:
Mattheus X, 2. De naemen nu der twaelf Apostelen zyn deze: De eerste Simon, gezegd Petrus, en Andreas zyn broeder enz:
Alle de Euangelisten verhalen, dat Petrus, te voren Simon genoemd, de eer had, eenen nieuwen naem van Christus te ontvangen; maer Markus alleen omfchryft deze eer, door teffens te toonen, dat ze niet enkel tot hem bepaeld was;
Markus III, 17. En Jakobus, den zoon van Zebedeus, en Joannes den broeder van Jakobus,
en gaf hun (toe>aemen : boanerges, V
welk is, Zoonen des Donders.
$. 7. Hy laet ook den zegen en de beloften ag-
ter,



■
EUANGELlëN. V. RED. AFD. II. 213
ter, waertoe Petrus zich verwaerdigd zag op de belydenis zynes geloofs, en verhaelt in 't breede de fcherpe beftraffing, welke hy terftond daerna onderging, uit hoofde van niet te willen hooren, dat de Christus lyden moest (a).
Maer ten aenzien der zwakheden van Petrus zal ééne algemeene aenmerking genoeg zyn; dat alles , wat zich van dien aert opdoet in de andere Euangeliën, getrouw ftaet aengetekend in dat van Markus ; waer in , zoo als veele hebben opgemerkt, minder gezegd wordt van zyn fpoedig berouw en bittere traenen, na zynen grooten val, dan by Mattheus of Lukas.
§. 8. De naem van Petrus, als genoemd in des Engel's boodfchap door de vrouwen aen de discipelen, na de opftanding van Christus, is alleen in zyn Euangelie te vinden.
Markus XVI, 7. Doch gaet henen, zegt zynen discipelen, en petrus, dat hy u voor gaet nae Galileen, daer zult gy hem zien.
En dit mag in den eersten opftag een onderfcheiding ter zyner eere fchynen; maerik meene, dat de aentekening van Gregorius dit ftuk in het rechte licht plaetft O). « Indien de Engel Petrüs niet ge,, noemd had,had hy niet durven komen by de Disrf„ pelen. Zyn naem is daerom uitdruklyk vermeld, op
„ dat
atV dlüV.'j'A, kOOl3g (i (J\ \it JfiO (;','-":: CC
(a) Vergelykt Markus VIII, 28-33- met Mattheus XVI,
(6) Si Angelus Petrüm non nominasfet, venire inter disci-pulos non auderet; vocatur ergo ex nomine, ne despcret eX negatione. Zie whitby over dit vers.
D 3



214 redevoeringen over de
„ dac zyn val hem niec zou doen wanhopen. " Dus was de zelfde zaek, die zoo croostryk en vriendlyk was, een zelfden tyde vernederende, als becreklyk zynde coc den door hem begaenen misflag.
§. 9. By fommige gelegenheden werd Pecrus, mee Jakobus en Joannes, verkoren,om onzen Heere te vergezellen, by voorkeur boven de andere Apostelen. Wanneer Hy Jairus dochter herfcelde in 't leven ; toen Hy van gedaente veranderde op den berg; wanneer Hy zyne voorzegging uitce nopens den ondergang van den Joodfchen Scaec; en coenHy zoo veel benauwdheic leed in den Hof, waren Pecrus, joannes, en Jakobus zyne eenige medgezellen, uicgezonderd ééns, dac Andreas by hun was. Van deze omftandigheden maekc Markus gewag, en die kon hy niec vermyden } wanc indien zyn Euangelie het getuigenis behelsc van Petrus, was hec vooral nodig, dac hec in 't licht flelde, hoehy in die gevallen, waer by maer weinige getuigen waren , een van deze was. Deze waren wel tekenen van hooge gunst en voorkeuze, maer andere deelden daer in met Petrus. Daer zyn veele dingen, die tot eere van hem alleen dienden, waer van Markus nergens eenig yerflag doet. 0
§. 10. Mr. Jones heeft agc byzonderheden van die foort opgeteld f>), gelyk we hier mee zyn eigen woorden zullen laten volgen:
h " 3$ bericht van het Zaligfpreken van Petrus „ door Christus, wanneer hy hem beleden had; des« zelfs klaring, dat hy zyn geloof en kennis van
,IVX • iM -M: 28m ft ,'lftV !«« n ..GOD
rill,f VJd frf Method of thf Canm °f



eo angelicn. V. red. afd. II. 215-
god had; de belofte der Hemelen, en eener uicgebreide magt, welke hem gedaen werd enz: „ zyn door Markus achtergelaten, fchoon de voor„ gaende en volgende deelen dier Redevoeringe beide „ door hem ve'rhaeld zyn. Zie Mattheus XVI," „ ï'6-20. Vergeleken met Markus VIII, 29, » 3°-
II. ,, Het verhael van den last, door Christus aen „ Petrus gegeven, om het wonder te doen, dat hy „ geld haelde uit den mond der Visch, om de fchat,:, ting te betalen,geeft Mattheus, H. XVI'i, 24- 28, „ maer wordt weggelaten door Markus, fchoon de „ vorige en volgende verhaelen by hem de zelfde zyn „ als in Mattheus. Zie Markus IX, 30-33.
III; „ De byzondere blyken der gunst en liefde „ van Christus vöor Petrus, wanneer hy hem zyn ge„ -vaer meldde, en yoor hem in 't byzonder bad, op 5, dat zyn geloof niet feilen mogt, zyn overgeihgen „ door Markus, maer vermeld door Lukas , H. „ XXII, 31, 32.
IV ,, De aenmerkenswaerdige nedrigheit van Pe„ trus boven de overige der Apostelen, blykende
.in zyne onwilligheit , om zyne voeten te laten „ wasfchen door Christus, welke geen der overige „ deed blyken; als ook Christus byzonder gefprek „ met hem enz: Joannes XIII, 6. is door Markus „ voorbygegaen.
V. „ Het bewys van den zeer grooten yver van „ Petrus voor Christus, toen deze gevangen geno3, men werd , in het afflaen van het oor van des „ Hoogepriester's dienstknecht , Joannes XVIII, 5, io, wordt niet zoo bepaeld verhaeld door Mar„ kus, maer alleen vermeld, als gefchied door ie„ mand, die daer by ftond. Markus XIV, 47.
O 4 VI.



Zl6 REDEVOERINGEN OVER Dl
VI. „ Her geloof van Petrus, in Christus in de „ zee te gemoet te loopen, Joannes XXI, 7. wordt „ niet vermeld door Markus.
VII. „ Het gefprek van Christus met Petrus om,, trent des zelfs Jiefde tot Hem, en zyne zoo by„ zonderlykherhaeldelast,om zyne fchaepen te weim ten, Joannes XXI, 15. worden door Markus weg-
gelaten.
VIII. „ De voorzegging van den Zaligmaker aen „ Petrus aengaende zyn martelaerfchap en de wyze' „ daer van, Joannes XXI, 18, 10, is ook door „ Markus niet aengetekend. "
Dus verre Mr. jones, die deze voorzegging te recht telt onder 't geen Petrus tot eere ftrekte \ want niets gewis kon zyn werkzaemen yver en ilandvaftig volharden in de zaek van Christus meer veredelen als een voorkennis van zyn lyden en nerven yoor.de zelve (a).
De lyst van voorbeelden, door. Mr. jones gegeven , kan nog vergroot worden met eenige weinige van den zelfden aert; namelyk, waer in iets, 't welk diende, om het Karakter van Petrus te verhenen., door Markus verzwegen. wordt.
IX. De roeping van Petrus werd gedenkwaerdig gemaekt door een wonder, 't welk berbaeld werd. jn zyne tegenwoordigheit na de opfianding van onzen Heiland, die hem, door een Vischvangst, welke
; ZOO
(a) " ~ Sciebat quae fibi barbarus
Tortor pararet.
II oeatiuï OdyfJ. Lib, III, pd, V. vi $4
*—'r¥jf Hy -put, wat deerlyk Iet P§ yiftsedaerts htm breidde*, '
•Tl < Q



EUANGELlëN. V- RID. AFD. II. 21?
2oo wel zinnebeeldig als wonderdadig was, dus verzekerde van groocen voorfpoed in hec vangen van menfchen mee hec nee van het Euangelie. Ziec Lukas V, 2-9. Joannes XXI, 6-11.
X De knechcen Gods hadden fomtyds gewandeld door vaneengefcheiden wateren; maer van niemand , die alleen mensch was, lezen we in de Heilige Schriften, dac hy in ftaecgefteldwerd,omophet water te wandelen, dan Peerus. Mattheus XIV, 29.
XI. Petrus deed nog een andere belydenis van zyn geloof dan die, welke Maccheus gewaege O); een belydenis, even fterk eer verklaringe van zyn geloof/en nog krachtiger ten becooge zyner onbezwekens gecrouwheic en verknochtheit aen Christus.
Joannes VI. 66-69. Van toen af gingen veele zyner Discipelen te rugge, en wandelden niet meer met hem. Jefus dan zei tot de twaelven, wilt gylieden ook niet weggaen? Simon Petrus dan antwoordde hem: Heere, tot wien zullen wy henengaen? gy hebt de woorden des eeuwigen levens. En wy hebben geloofd en bekend, dat gy zyt de Christus, de uitverkorene Gods.
XII. Onze Heiland zond, daegs voor zyn Lyden , twee zyner discipelen nae Jerufalem, om het Pafcha te bereiden. By welke gelegenheit het dé pligt was van den meefter des huisgezin's, of des eigenaer's van het lam, om dit te ontvangen uit de handen der priesters, nadat het genacht was in den Tempel (é> Hier derhal ven bereid-
den
O»}.Mattheus XVI, 16-20.
(p) Maimonides in aiwsworth on Exodus XII, 7* ' O 5



2l8 REDEVOERINGEN OVER DE
den bet de Discipelen, en handelden deze daer meé, zoo als behoorde, in de plaecs van hunnen Meester. Naerdien men nu moet denken, dat Christus de zulken afvaerdigde, om zyn plaets te bekleeden in het huis van zynen Vader, die 'er de waerdigste toe waren, gaf de keuze, welke hy in dezen gedaen had , een aenzienlyke voorkeur te kennen , zoo wel als ze teffens ten teken ftrekte van zyn betrouwen in hun geloof, gehoorzaemheit, en zorgvuldigheit. Een van deze discipelen was Petrus; maer Markus verzwygt hunne naemen.
XIII. Petrus was de eerste der Apostelen, aen wien de Heere zich vertoonde na zyne opftan, ding (a). Hec achterlaten dezer byzonderheit is te meer aenmerklyk in Markus, daer hy byzondere melding doet van de wyze, waer op Maria Magdalena van de andere Vrouwen werd onderfeheiden.
Markus XVI, 9. En ah (Jefus) op ge flaen was, y morgens vroeg op den eersten ( dag ) der weeke, verfcheen hy eerst aen Maria Magdalena, uit welke hy zeven, duivelen int geworpen had.
Dus draegt ieder blad van dit Euangelie zulke fterke en klaere kenmerken der zedigheit en groote nedrigheit van Pecrus, zonder eenig blykbaer teken der genegenheit en eerbied van Markus voor hem, en, zoo verre mogelyk was, zonder gewag der eerbewyzen, welke hy van Christus ontving, dat 'er naeuwlyks eenige onzekerheit of twyfel zyn kan, wie-dit Gefchrift voornaemlyk heefc opgegeven.
S-
(<0 Lukas XXIV, 34. iKorimhtn XV, 5.



EUANGELlè'N V. RED. AFD. II. 2I9
§. 11. De bondigste tegenwerping tegen dit befluit ligt in hec verfchil tusfchen Petrus in zyn tweeden brief, en Markus in zyn Euangelie, nopens de hemelfche ftemme , by de Gedaenteverandering gehoord ; voor zoo verre men zon konnen beweeren, dat 'er geenerley verfchil kon zyn geweesc, indien de Schryver van den brief het Euangelie opgegeven had; cerwyl hec berichc aengaende deze hemelfche ftemme in den brief is,
2Petrus I, 17. Deze is myn geliefde Zoon, in den welken ik myn welbehagen hebbe.
ïn het Euangelie van Markus, H. IX, 7. lezen wy:
Deze is myn geliefde Zoon, hoort hem.
De geheele ftemme was: Mattheus XVII, 5.
Déze is myn geliefde Zoon, in wien ik myn welbehagen hebbe, hoort hem.
Indien nu Petrus in zynen brief flechts zoo veel. van deze uitfpraek verhaelde, als zyn oogr merk vorderde, kan hy zulks ook niet gedaen hebben in een beknopt Ëuangelie, waer in de hier weggelatene zinfnede, in wien ik myn welbehagen hebbe, reeds vermeld was? immers zy ftaet in het verhael van den Doop van Christus.
Wy konnen wel reden vinden, waerom de woorden: hoort Hem, in. den Brief weggelaten, zorgvuldig aengetekend zyn in het Euangelie. Zy werden gefproken tot de Apostelen, juist zoo als Mofes de gever en Elias de herfteljer der wee ver-
dwee-



28» REDEVOERINGEN OVER DE
dweenen, en gaven te kennen, dac Christus nu de wetgever was , die alleen gehoord moesc worden. Is het al niet zoo gemaklyk, de reden ce bezeffen, waerom het andere lid van den volzin: In wien ik myn welbehagen hebbe, ook niet werd vermeld; deze ééne zwarigheit kan geen befluit omverre werpen, getrokken uit zoo blykbaere gronden, en nog bevestigd door eene andere bedenking, dac hec Euangelie van Markus dac gedeelce der levpnsgevallca van Chriscus zorgvuldiglyk bevat, 'c welk Petrus gehoord of gezien heeft.
§. 12. Ik hebbe te voren aengemerkt dat Markus de Verzoeking in de woeflyne maer even aenroert, by welke Petrus niet tegenwoordig was; en ook niets verhaelt van hecgefprek, 'c welk voorviel by de Gedaenie-verandering. terwyl de Apostel fliep. Dit zelfde ftilzwygen heeft ook plaets nopens de verfchyning van een Engel, om onzen Heere geduurende zyn zielftryd: in den Hof te verfterken; want toen was Petrus mee zyne medgezellen, Joannes en Jakobus, ook in flaep gevallen door droef heit, gelyk Lukas het uitdrukt
§. 13. Markus maekt geen gewag van het wonder te Nain verricht, daer de Zoon eener weduwe in het leven herfleld werd, wanneer hy reeds op een lykbaer ter grafplaetfe werd gedragen. Dit wonderwerk gefchiedde in afwezigheic der Aposcelen, gelyk Lukas, zoo ik meene, duidelyk te kennen geeft. Hy zegt by deze gelegenheit, dat 'etveele
ia) E i 8 5 t £ lierreden, B!3dz. 12.
(6) Primo cura, dein, ut aegrum animum folet, foranus cepit. S al lust. Bell. Jugwth. C. LXXL Zie homerus Odyjf. L. XVI, vs. 450.



EUAWGELlëN. V. RED. afd. II. ÖZI
Je zyner Discipelen 01 /uaQnTa.) dv-rov knvol met Christus gingen (a). Maer nooit fpreekt hy op dien' tram: van de Apostelen; en hy moet derhalven die andere navolgers van Christus bedoelen, welke hy op andere plaetfen van de Apostelen onderfcheidt, door hen te noemen het gezelfchap of de fchaere zy* ner discipelen (b).
Zoo drae hy het wonder verhaeld had, meldt hy ons , dat Joannes twee zyner Discipelen met een boodfchap nae Christus zond, welke ik zoo aenftonds zal trachten te toonen, dac gedaen werd in afwezigheit der Apostelen ; vervolgens, dat onze Zaligmaker genodigd werd, om by Simon, eenen Pharifeër, te fpyzigen, waer van de andere Euangelisten niets zeggen; en dan gaet hy dus voort:
Lukas VIII, i. En het gefchiedde daerna, dat hy reisde van de eene Stad en vlek tot de andere, predikende en verkondigende het Euangelie van het Koningryk Gods ; en dk twaelven (waren) met hem.
: Waerom toch zegt hy dit van de beftendige medgezellen van Christus, dan omdat zy weggeweest waren, en toen toe hem wederkeerden? Hun afwezen, toen de jongeling van Nam in het leven herfteld werd, was zekerlyk mogelyk; en het heeft te waerfchynlyker plaets gehad, om datMaccheus, zoo wel als Markus, die groote wonderwerk voorbygaet, fchoon in Galilea verricht.
$. 14.
(a) Lukas VII. 11. „ Hy bedoelt niet de Apostelen maer i,» zekere beftendige Aenhangers. " Gïoiibs in /»«. (>) Lukas VI, 17.



£22 rede voeringen .over :Dfc
S- 14- Uit het zelfde beginte! fchynt ook Maf. kus gehandeld te hebben, in het niec vermelden der boodfchap van Joannes den Dooper aen Christus, en van het verheven getuigenis , dat Christus gaf van hec Karakter des Doopers; van welk een en ander Mattheus en Lukas byzondere melding doen (a). Onze Zaligmaker had, volgens het verband der gebeurdtenisfen by Mattheus (b), zynen Last aen de Apostelen gegeven, en hen uitgezonden, om het Euangelie te prediken , eer dat de gezanten van Joannes zich voor Hem vertoonden (O; en de Apostelen hadden zich nog niec weder by hem gevoegd, wanneer Joannes in de gevangenis onthoofd werd. Deze tusfchenruimte wordt door Markus opgevuld met een bericht der vermaningen van Joannes aen Herodes, der reden zyner gevangenis, en der gelegenheit en wyze van zynen dood. In welk verhael hy min duidelyk is dan gewoonlyk, en omftandiger dan de andere Euangelisten. Maer hy had de gefchiedenis van Christus hier voor een poos laten rusten, en plaets gevonden voor eeni* ge uitweiding, toe de terugkomst van Petrus hem in ftaet.ftelde, om volgens zyn plan voortcegaen.
§. 15. Uic deze voorbeelden blykt, dat hy zich, zoo verre het verband der gefchiedenis eenigzins toeliec, bepaelc toe het geen Petrus zelve had gezien en gehoord van het woord des levens. Welke bedenking dienen kan, om de waerfchynlykheic ce bevescigen, dat hy fchreef onder het op-
zichc
(a) Markus XI, 2-19. Lukas VII, 19.35. (*) Vergelykt Mattheus X, 5. met XI, 1, 2. {e) Markus VI, 29, 30.



EUANGELleN. V. REB. AFD. II. *4$
zicht van dien Apostel, en om ten zelfden tyde de vraeg opcelosfen , waerom hy geen gewag maekt van de gebeurdtenisfen, in het eerfte en tweede Hoofdftuk van Mattheus vervat. Het behoorde niet tot zyn ontwerp, en het was onbeftaenbaer met de natuur van zyn werk, dezelve te. verhalen.
DERDE AFDEELING.
Foor welke luiden markus zyn Euangelie opftelde.
Markus fchreef zyn Euangelie voor een gemengde Gemeente van bekeerden uit Joden en Heidenen, met oplectendheit voor de omftandigheden van beide, en gaf het zelve niet uit in Ju* dea.
§. i.. Hy volgde Mattheus in verfcheidenè dh>> gen , waer in de Joden zeer veel belang hadden. De vonnisfen, door onzen Zaligmaker geveld over hunne bygelovige gebruiken, over de ydelheic hunner uicerlyke pligtsoefeningen, en de tegenftrydigheit hunner overleveringen met het woord van God, worden in 't breede verhaeld Op eene andere plaets (b). wordt het misbruik der
toe-
(a) Markus VII, 3-13. fb) -. X, 2-12.



224 REDEVOERINGEN OVER SE
toegevendheit,die de Mofaifche wet vergunde in hec ftuk der echtscheidingen, hervormd, en de natuur der Huwlyksvereeniginge aengetoond. En, daer het een
fefchil was, dat fterk onder hun betwist werd,welk ét eerfte en groote Gebod was, waer voor fommige de wet der offeranden, andere het bevel der befnydenisfe, of den Sabbath hielden Ca), werd 'er een duidelyke oplosfing dezer vrage voorgedragen ( b ). Hy vermeldt het geval van den Vygenboom (c) , die een zinnebeeld van hunnen zedelyken welland, en een voorfchetfe was der verwoestinge van hun ftad en ftaet, en der verwerpinge van de Natie. Hy ftaet ftil op de waerfchouwing tegen valfche Christusfen en derzelver bedrieglyke wonderwerken ; voor wier misleiding geene zoo fterk waren blootgefteld, dan de Joden, welke door fchicterende vertooningen ligtlyk in verzoeking konden geraken, om weder te vervallen tot de verwachting van eenen hier overwinnenden Mesfiah Cd). Hy fielt hun de groote misdaed voor oogen hunner Overften , in het zoeken van valfche getuigen tegen onzen Heere in hunnen Raed Ce), en in het ophitfen van het Volk, om Barabbas boven Hem te kiezen (ƒ).
Op deze onderwerpen, door Lukas of flechts ter loops of in 't geheel niet vermeld, ftaet Markus zoo wel ftil als Mattheus, ter waerfchouwinge der Joden. §. 2.
(a) Ziet grotius en whitby over Matthtus XXII, 36.
(b) Markus XII, 28-31.
(O XI, 12-14.
(d) XIII, 6, 21-23.
(eJ XIV, 55-59.
<ƒ) XV, u.



EUANOELlè'N. V. RED. AFD. III. 225
§. a. Maer dan blykc ook weder in veele voorbeelden, waer van wy reeds te voren eenige vermeld hebben (a), dat hy acht floeg op den ftaet van pas bekeerde Heidenen. Hy en Lukas geven, in het geval van den man, die met Legioenen van Demons bezeten was, des zelfs zeggen tot Christus irt deze woorden op : Wat hebbe ik met u te doen, Jefus, gy Zoon van den allerhoogsten god (b). In geen ander deel der Euangeliën vinden wy het woord Allerhoogsten, als een by woord by het woord god ; Zy worden afzonderlyk gebezigd als even krachtige bewoordingen, en Mattheus heeft in de gelyktydige plaets alleen, gy Zoon van God. Waerom dan worden ze vereenigd by Markus en Lukas? De man en zyne Vrienden waren Afgodendienaeren; en hy werd door een overheerfchend vermogen gedrongen , om den waeren god dus ronduit te belyden; even als de Pychonifche naderhand deed te Philippi, zeggende; Deze mannen zyn de dienstknechten van den allerhoogsten god Qc). En zy behouden de zelfde bewoordingen,
(a) Zie de vierde repevoering, Afd. V.
(b) Markus V, 7. Lukas VIII, 28. Vergelykt Matthtüs VIII, 29.
(c) Handelingen X, 17. Nog maer eens komt de naem van Aüerhoogsten God voor, te weten Hebreen VII, i.en is daer ontleend uit Genefis XIV, 18. waer Melchifedek genoemd worde de Priester van den allerhoogsten god, om te toonen, dat de God, welken hy diende, de Allerhoogste God was, en niet eene van de Goden der Volken. Om de zelfde reden zei Abraham aldaer vers 22. fprekende van eenen eed, welken hy gedaen had , tot den Koning van Sodom; ik hebbe .myne handlap geheven voor den heere den allerhoogsten god. En ik gelove, dat in het ganfche Oude Verbond de allerhoogste alleen in «liergelyke gevallen by den naem god gevoegd js, ten zy het
P «nis*



tZÓ REDEVOERINGEN OVER DB
gen, door dezen met de Demons bezetenen gebezigd , om den wille van hun , die weleer geloofd hadden in veele Goden en veele Heeren, en voor welke de enkele naem god niet zo zeker het eigenlyke en verheven denkbeeld , hier bedoeld , vertegenwoordigde.
§. 3. Het fchynt vry zeker, dat de man en zyne vrienden afgodendienaeren waren, zoo uit zyne eigene Woorden als uit die van onzen Zaligmaker, welk dikwyls het verbergen van zyne wonderwerken vorderde van die geene uit zyn eigen Natie, welke Hy genezen had t maer dezen man gebood, nae zyn huis te keéren, entetoonen, welke groote dingen God voor hem gedaen had; op dat de waere God, de God van Israël, verheerlykt wierd onder hun,die vreemdelingen van Hem waren.
Het voldeed aen het oogmerk van Marku3 en Lukas , een voorbeeld optegeven der bermharcigheit van Christus aen eenen Heiden; en het Karakter van dezen man, als zoodanig iemand, werd klaerder ten* toon gefield, door van hem alleen te fpreken. Om. welke reden zy geene melding doen van eenen anderen bezetenen, waerfchynlyk een Jood, ten zelfden tyde genezen.
Ook denke ik, dat het verhael, tot één geval bepaeld, duidelyker bewyst,dat de genezen kwael geene natuurlyke uitzinnigheit maer een waere bezetenheit met booze Geesten was. Terwyl de man alleen flond voor Christus, baden Hem alle de D<s. mént. Dus zegt de Euangelist; want dit zyn zyne woorden, verhalende het gebeurde, niec die van den • man,
snisfchien in één of twee plaetfen in 'de Pfalmen meer eeadkfekundig , dan een onderfsheidend, by woord is.



EÜANGÉLlëNi V: RED. AFD. Itï. 22f
ihan, zyne verbeeldingen uitende. Wie dan zyn alie deze daemons? Wy moeten denken, dat Markus wel een vreemde tael voerde, en alle grenzen van een leénfpreuk te buiten ging, indien hy van eenen enkelen armen maenzieken man als van eén aental dsemons gefproken had.
|. 4. Hy ontlast fomtyds de krachten nadruk der Leere van de belemmeringen van den letter. Want Christus was iri de Bedeeling onzer Verlosfinge ver.pligt , zynen dienst op aetde te bepalen tot hec Volk van Israël. Aen dezen deelde Hy zyne onderrichtingen medé, en, door hun, aen de rest van *c inenschdom. De Leer was beftemd voor alle Natiën, maer in fommige gevallen bekleed met eene tael, Welke in den eersten opflag betrekking had tot dit byzonder Volk; by welke gelegenheit het nu en dan gebeurt , dat Mattheus de eigenlyke woorden opgeeft, maer de twee andere Euangelisten, als fchryvende volgens een algemeener ontwerp, den volltrekt bedoelden zin. En van hier fomwyl een kleen verfchil in de uitdrukking tusfchen hem en deze; gelyk in het volgende voorbeeld Cd).
Mattheus XXII, 36-40. Markus XII, 28-31,
36. Welk is het groet 28. Welke is het eers« gebod in de wet ? Ie gebod van alle ?
m Jefus zei tot hemt 29. En Jefus antwoord¬
de hem:
het eerste van alle de" gé* boden is, hoort israel*
DB
(a) £iet twee Voorbeelden by'Lukas VI, 3i. en XI, 42* tn de zesd£ rei>evo£ring, Afdeeling I. g. 2.
P É



228
REDEVOERINGEN OVER DE
Gy zult Ikfliebben den Heere uwen God met geheel uw hart, en met geheel uw ziele, en met geheel uw ver/land.
38. Dit is het eersteen het groot gebod.
39; tn het twee de, dezen gelyk (is) gy zult u •wen naesten liefhebben als u zeiven.
40- Aen deze twee geboden hangt de gansche wet en de profeeten.
de heerronze godiseeh eenig heer.
3 0. en
Gy zult den Heere uwen God liefhebben uit geheel uw hart, en uit geheel uw ziel, en uit geheel uw ver (lande, en uit geheel uw kracht.
Dit is het eerste gebod.
31. En het tweede (dezen) gelyk (is) dit : gy zult uwen naesten liefhebben als u zeiven.
Daer
is geen ander gebod grooter dan deze.
By Mattheus loopt de vraeg over het groot gebod van eene byzondere wet, en het antwoord voldoet aen dezen ftaet des gefchils; maer by Markus worden beide onafhanglyk gemaekt van eenige byzondere overweging dezer wet, en algemeen gemaekt. De Schriftgeleerde vraegt: welke is het eerste gebod van alle? en onze Heere ftelt hem ten antwoord voor de twee voornaeme en onfcheidbaere gronden der algemeene wet van God.
Markus erinnert hun, die in het veelgodendom waren opgevoed, de éénheit der Godheit, door een uitvoeriger aenhaling der Godfpraek; en, door te toonen, onder wien ze oirfpronglyk gegeven werd, brengt hy den hoogmoedigen Romeinen, (want hy bracht zyn Euangelie in 't licht
in



EUANGELlëN. V. RED. AFD. III. 25?
in Italiën, zoo als aenftonds blyken zal) onder'c oog, dat de werktuigen, om deze eerste aller waerheden tot hun overtebrengen, beftonden in een Volk, 't welk zy veelal genegen waren te verachten ; maer waer tegen het, hoor o israel ! geroepen was, lang voor dac Romen be/lond.
Door deze lesfe tot nedrigheit inteboezemen , werkce hy meê met Paulus, die het nodig achtte, om de Kerk te Romen in 't byzonder aentebeve-
len om niet hooggevoelende te ZYN.
§. 5. De Schriftgeleerde, wiens vraeg dus beantwoord werd, gaf hier een wederantwoord op, waer van Markus alleen gewaegc:
32. En de Schriftgeleerde zei tot hem: Meester! gy hebt wel in der waerheit gezegd, dat 'er één eenig God is, en daer is geen ander dan hy.
33. En 'hem Ueftehebben uit geheel het hart, en uit geheet het verpand, en uit geheel de ziele, en uit geheel de kracht, en den naesten Ueftehebben als zich zeiven , is meer dan brandoffer en en jlachtofferen.
.34. En Jefus ziende, dat hy verflandlyk geantwoord had, zei tot hem: gy zyt niet verre van het Koningryke Gods.
De reden van den Schriftgeleerden, welke Christus goedkeurde, bracht de éénheit der Godheic weder onder 't oog. Ten zelfden tyde was ze voor den Jood een les, om niet te fteunen op de kracht zyner dierlyke flachcoffers, en een aenduiding voor den Heiden, dat het (lachten van deze óvercroffen werd door dien zuiveren en geesdyken Godsdienst, welken het Euangelie leeraerc.
P 3 *■ 6*



'23° REDEVOERINGEN OVER DE
§. 6. Dan in 't fiot des Euangeliums van Mafkus \vr>rdt meer openlyk te kennen gegeven, dat de waerneming van wettifche plegtigheden niet lan^ ger vereischt werd.
Mattheus geeft de woorden van onzen Hej» land tot zyne Apostelen dus op (tf):
Gaet heen , maekt discipelen by alle Natiën, hen doopende in den naem van den Vader, en den Zoon en den Heiligen Geest.
Hier is wel een frilzwygen nopens de befnydenis, als eene plegtigheit ter inwying in de Christen-kerk, maer geen duidelyk ontflag van de zelve; immers de (Joop kon wel de befnydenis niet affchaffen , maer by de zelve gevoegd worden, volgens het gebruik by de Joden, welke de eene en den anderen bedienden aen eenen aenkomelinc Van het Heidendom (b). Maer Markus, gefpro^ ken Y ebbende van hec bevel van Christus aen de Apostelen, om het Euangelie voor alle menfchen te prediken, voegt hier by (c). Hy die geloofde, en gedoopt is, zal behouden worden, 't welk, in een juist verband befchouwd, een belofte van behoudenis behelst zonder befnydenis of wettifche plegtigheden.
§.7. Markus beroepc zich in hec geheel flechcs tweemaelen, en maer ééns nopens Christus, «op de Profeeten van het Oude Verbond.
EERSf
(a) Matthus XXVIII, 19.
O) Grotius in Mattheus III, 6. en wütstein terzelfder plaetfe.
(.O Markus XVI, iS,



euangeliën. V. red. afd. III. Z^T
Eerst fprekende van Joannes den Doo¬
per, wiens zending, niet geftaefd wordende door wonderwerken, op het gezach der Voorzeggingen rustte, haek hy twee korte plaetfen aen uit Jsfaiah en Maleachi.
Ten tweede , beroept hy zich in het verhael der kruiciginge op het drie en vyftigste Hoofdftuk van jesai ah: en de Schrift werd vervuld, dis. zegt: En hy werd met de overtreders geteld Cbj. Hier was het wederom van groot nut, de Voorzeggingen te hulp te roepen, daer deze een antwoord opleverden , 't welk de eerste Christenen nimmer nalieten, den ongeloovigen Joden en Heidenen te gemoet te voeren, wanneer deze fmaelden op de fchandelykheit van hec kruis; daer die voorzegging bewees, dat God dit dus befaeld en voorfpeld had door zype Er of eet en ( c >
(a) Marhu I , 2, 3. (6) XV, 28.
O) Handelingen 11, 33- XVII, 3. XXVI, p. enz._ t»i
■rtUv vinvs éttvrvtht, ü pi f"»f»V* *(* *>■*"> "Sr" a"k^'f
•/«»>•<» x.tXvevy«.{»« *H< é'wfoftfv, >$ '°v™s ytW* Ha' ffafi Justinus martyr. Apol. I, p. ?8- Ed. ïhirlby. p. 88, ed. Paris. Ziet ook zyn Dial. cum Tryph. p. 334. & P- 317'» ed. Paris. Origines contra Celfum. L. 1, p. +r. Ed. Cantab. 1658. 4to. Tertulliani Apol. C. XXI, p. 20. Ed. Rigaltii. Paris 1675. Prsdixerat & ipfe, ita facturos. Paruin hoe, nili & prophetas retro. RuInart Ma Martyrum p. 493 fol. Ds Philea Martyre, Alexandrice Antiftite. Culcianus dicit: ,, eft „ Deus crucifixus?" „ Phileas respondit: " Prppter noftran» falutem crucifixus eft; & quide.m fciebat, quia crucifigendus erat. & contumelias pasfurus, & dedit femetiplum omniaipati propter nos, Etenim Sacra; Scripture fase de eo pr*dixerant,
P 4



2£a redevoeringen over de
Lukas heeft zorg gedragen, om ons de zelfde woorden van Jejaiah optegeven, tn hy werd met de overtreders geteld; maer als gebruikt door onzen Heiland zeiven, en dus ten bewyze van Gods befluit niet alleen, maer ook der voorkennisfe vat» Christus (a). In eigen perfoon, geloove ik, brengt deze geene voorzegging by, dan die van Jefaiah omtrent den Dooper.
De vervulling der Voorzeggingen is ongetwyfeld een bewys voor het menschom in 't algemeen. Maer de kracht van dit b<?wys, zoo verre het den Mesfiah betrof, beltaet in de trapswyze en langs hoe klaerdere belofte van hem in verfchillende eeuwen; de overeenkomst der verfcheidene fchaduwen en zinnebeelden met hem als het wezen zelve; de gelykaertigheit veeier voorbeeldingen aen hem als het tegenbeeld; de faemenloop van. ongelyke en zelfs tegenoverftaende Karakters, (als van vernedering en heerlykheit, dienstbaerheit en Koninglyke waerdigheit, dood en altoosduurendhen, menschlyk en Godlykheit,) in zyn Perioon, als zich vereenigende en overeenkomende met, en een licht byzettende aen, het geheel. En oflchoon men bewyzen kon bybrengen voor dit Ontwerp uit eenige byzondere plaetfen, deze nochtans waren allermeest gefchikt voor de zinken, welke of in de wet en de Profeeten en gefchiedenis des ouden Verbond's belezen, of vooringenomen waren met het denkbeeld, dat de bygebrachte plaetfen , volgens de doorgaende overlevering der Ouden en het oordeel der geleerdste uitleggers, betreklyk waren tgt den Mesfiah.
Hier-
(«) Lui» XXII, 3?.



EÜANGELlë,N. V. RED. AFD. III. 23$,
Hierom dan vermyden Markus en Lukas, wanneer zy in eigen perfoon fpreken, hec gebruik van dit "roote bewys. Zy verfchillen in die opzicht van Mattheus, welke [prak tot hun, die de wet kenden; en ik voege 'er by, ook van Joannes, die fchreef, coen de Christenen uic de Heidenen verder onderwezen werden in hec Koningryk der Hemelen; zv laten de zaek vooral rusten op het leven en de Leer, de wonderwerken en opftanding, van onzen Zaligmaker, als leverende een overtuigende blykbaerheit op , dac hy de Zoon van God was; eene blykbaerheit, in zich zelve voldoende voor welgeftelde zielen, 't zy dan geleerde of ongeleerde, en best gefc.hikt voor de aenkomehngen in de Kerken onder de Heidenen.
§ 8. Wy hebben nu tweeëriey foort van voorbeelden bygebracht, en geltaefd door vergelyking mee Maccheus aen den eenen, en mee Lukas aen den anderen kanc. Maer coc hec laeefte foorc moecen we nog brengen de verklaringen van 'c geen de loodfche gewooncen betrof, ce voren aengewezen (ö); en dan, denke ik, mogen we beduiten , dat Markus zyn Euangelie famenftelde met een gelyk doel als dat, 't welk zyn Vader in Christus, 't welk Petrus,had in zynen eerscen brief. De leeringen van dezen brief zyn, gelyk we te voren aenmerkcen ( b) ten deele rechcirreeks genche tot de geloovigen uit de Joden, en ten deele tot hun, die, in voorledene tyden, geen Folk waren,
maer
(a) Vierde redevoering, Afikeling I. bl. nfi-
/$) Tweede —- % 6 &
44» 45-
P 5 .



»34 REDEVOERINGEN OVER DE
maer nu het Volk van God waren geworden (a); te weten, tot de Heidenen.
VIERDE AFDEELING.
Markus gaf zyn Euangelie in V licht te Romen of in Italiën.
Dat zyn Euangelie niet in 't licht gegeven werd ki Judea, kan men afleiden uit de zelfde verklaringen van de Joodfche zaken, welke noodloos zouden geweest zyn in een Kerk, geheel beftaende uit die der befnydenisfe.
Daer zyn veele inwendige Kentekenen , ter bevestiginge van het getuigenis der Ouden, dat het allereerst verfcheen in Italiën of te Romen.
§. i. Onder deze mogen we rekenen verfcheidene Latynfche woorden. Immers , fchoon het Latyn ten dien tyde vry wat ingang kreeg in de overheerde Gewesten, zelfs der Grieken (£), •nochtans fchynt het gebruik van ZmxovXciTup voor 'een Scherpregter, Hoofdft, VI, 27. en - KunasqiM
voor
(a) i Petrus II, 10. • Grotius in LukdsXll, =;!?. 1 Korinthei; XVI, 17.
R a f h"e lii Annot. in iVav. Tejl. Vol I. p, A2<5, in Markus XV, 2°.



EüANOELlëN. V. RED. AFD. IV. 233
voor een Hoofdman over honderd, H. XV, 39 (a). noch toen, noch zelfs lang daerna ,by hun aengenomen te zyn. Mattheus, die niet af keerig is van Latynfche woorden, en een wacht of wachters niet minder dan driemaelen noemt Ko/gW/a (b), heeft nochtans in de plaets, welke met de evengemelde van Markus gelyk ftaet , 'h^vT^x^ voor eea Hoofdman over honderd (c), en dit zelfde woord is by andere Schryvers gebezigd, onder andere by pPephus en plutarchus. Zoo dat het bezwaarlyk vale, een goede reden te geven, waerom Markus deze woorden verkoos , dan door te onderftellen, dat hy het besc achcee, zich voor de Romeinen uittedrukken in hunne gewoone bewoordingen. Volgens grotius is 'cW, Ha! gy die den Tempel afbreekt (d), niecs anders dan hec Latynfche Fah.'en één voorbeeld daer van in een werk van aruianus (e), mogelykeen eeuw daerna opgefteld, kan niec bewyzen, dac dit jn de dagen van den Euangelisc ondec de Grieken gemeen aengenomen was, Maer, terwyl een gefchreven tnterje&ie van een dubbelzin'nigen nadruk is, behalven onder hun, die daer aen gewoon zyn , fchynt het wederom , dac hy, gebruik maekte van Vahl daer het gemeenzaem in lebruik was, en best verftaen.werd. Hy verklaert Hfofdfl XII, 42. <r»° Wee m3t6n Cof kkem
penningen] door *^*W, quadrans, een e&rtp.
(a) Polybius heeft het woord KfvM.g;*>», maer met een« verklaring van de betekenis. Raphelius , als boven.
(b) Mattheus XXVII, 65, 66. XXVIII, 11. (O XXVII, 54-
(d) Markus XV, 29.
(«) Raphelius, Vol. I, pag. 425. m Markus XV, £9,



236 REDEVOERINGEN OVER DE
AüTTToy was de naem van de kleenfte munt in het Grieksch, en quadrans in het Latyn. Daer nu zeer kleene koperen muntftukjes zelden gangbaer zyn in vreemde Landen, en de quadrans welligt alleen in gang was onder de Romeinen zelve, kon hy niet gevoeglyk zeggen , dat de arme weduw een quadrans in de Schatkist wierp, en daerom zegt hy, dat zy 'er twee Lepta inwierp, dat is ( voegt hy 'er by ) een Quadrans. Schoon nu wel deze laegfte munt der Romeinen meer waerdig was dan twee Lepta, de waerdeering was nochtans naeuwkeurig genoeg tot het oogmerk, om eenig denkbeeid te geven van de kleenheit haerer gifte. Maer voor welke menfchen gefchiedde deze verklaring der waerde ? De Grieken hadden niet nodig, dat men hun de waerde van een Lepton opgaf, en de berekening van des zelfs waerde byeea Quadrans kon dit voor niemand duidelyker maken, dan alleen voor de Romeinen. Profesfor ward haelt (in zyne LXII. Disfertation on the Sacred Scriptures.) een plaets by uit hec leven van Cicero door plutarchüs, waer gezégd wordt, fat de Romeinen hun allergeringste koperen munt/luk een quadrans noemden Ca), welke aenmerking noodloos geweest ware, zoo de Grieken in 't algemeen wisten, wat een Quadrans was.
§. a. Maer, hoe kwam Mattheus dan aen het gebruik van dit woord, daer we by hem lezen ( h ~) tot dat gy den uitersten Quadrans (of laetste penning) hetaeld zult hebben. Als een Tollenaer Was hy een dienaer van het Romeinfche Keizer-
'ryk
(a) Plutarchi vita Ctceronis , Vol. IV, p. 471. Ei. Sryan. (i) Mattheus V, 36.



EÜAHGELlëH. V. RED. AFD. IV. »3Z
Tvk (a\ Zyn ampt derhalven vorderde , dat hy rekening deed by de algemeene ontvangers in Ro" 2e munt; en, zoo wel Lepton als Quadrans, memen zynde, in zyne moedertael onbekend, zoo behoudt hy dat, waer aen hy meest gewoon geweest was. Hier uit leiden we ook wederom at, Tt het Grickfche Euangelie van hem'. zeiven was. Indien dit door een ander uit het Hebreeuwsch was overgezet, zou deze het woord gebruikt hebben dat by de Grieken best bekend was, en met Lukas hebben gezegd (b) tot dat gy den uitenten lhpton betaeld \ult hebben. Daerenboven; in het verhael van het lyden , wordt geesfelen genoemd ZT^v ( c > Indien nu Mattheus zyn Euangelie ÏSt^iwVta 't Hebreeuwsch, zou hy zyn eigen
(fl) De Steden van Decapolls behoorden tot het Gewest vaa Wn f tosephi Vita C. LXV.) en waren zeer ondereen geICdme de viervorstendommen van het gedacht van Hero£s fruNn Hill. Nat. Lib. V. (XVI.) Sommige dezer Sden hadden haer grondgebied aen beide zyden van het meir iTcen^eth, JóaJa Hippos, die aen J oostzyde gelegen waren; maer (zoo als josephus ons bencht (ra» C. jTyZ hadden gehuchten op de grenzen van Ttbenas en Scy th tolis welke twee fteden waren van de westzyde. De InLateSen derhalven van de Romeinfche tollen, oplettende op hunne e gen be "gen, en begunstigd door het Keizerryk, vorderden waerfchynlyk de belastingen in van allen handel omtrent he gehele meij en hadden hunne tolhuizen «™j«jv«fpreid. Mattheus behoorde tot een van deze naby Kaper. Sumi en het is niet onwaerfchynlyk , dat de Hoofdman MattteusVlll, 5- en Lukas Vil, a. vermeld ini eftad ge nlaetst was geworden, ter befcherminge van de 1 ollenaers en derM^ bedienden;'( fchoon deze ftad in het Viervorstendom lag van Philippus. Zie grotius over Mattheus IV, ia. )
(b) Lukas XII, *9-
(c) Mattheus XXVII, 26. .



&38 REDEVOERINGEN OVER DB
tael niet verbogen hebben nae hec Latyn, maer W" zou den fmaed, die Christus werd aengedaen uitgedrukc hebben, zoo als Christus dien voorzegd had, 't welk zekerlyk met een Hebreeuwsch woord gefchiedde, wanneer Hy zege: Zy zullen hem den Heidenen overleveren, om hem te befchempen, en te geesfelen, en te kruicigen (a). En Wie zou 'er om gedachc hebben, om in hec Lacyn te vallen, wanneer hy bezig was mee eene overzetting in hec Grieksch, indien deze eael hem een gepast woord opleverde? Maer u^tyovv wordt gebruikt voor geesfelen als een Romeinfche ilraffe, zo.» wel by ongewyde Schryvers als by de Euang-.listen (b)i zoo als ook by Joannes in de gelyktydige verhaeJeti, en by Markus, Lukas, ja zelfs by. Mattheus, in 'het opgeven der hier gemelde voorzegginge (r). Het komt dus vry zeker voor , dat o^aa^ niet voortkwam uit de hand van eenen Overzetter, maer onmiddelyk van Mattheus zeiven Cd); wiens ge-
meen-
(a ) Mattheus XX, 19.
(*) Zie raphelius over Lukas XVIII, 33.
O) Joannes XIX, ti Markus X, 34. Lukas XVIII, 9*; Mattheus XX, 10. 5
(d) De aenmerkingen, welke ik toevallig gemaekt hebbö over het Grieksch van het Euangelie van Mattheus, als een oirfpronglyk werk, hier en daer in dit boek verfprei'd zynde zal jk, voor het laefst daer vangewagende.de bedoelin» wac* mee, cn de plaets waer ik die hebbe voorgeiteld, hier kortlyk opgeven; de eerste is, een aenmerking van'Origenes op als een woord, door den Euangelist zeiven gefmeed. Reden. II. Afd. II, §. 3. bl. 42. De tweede eene waernemmg van Eufebius, nopens de overzetting van het Hebreeuwsch van het oude Verbond ter zelfde plaetfe De derde1 betreft Gergefa , als een oude naem van Gadara, die veel tvaerfehynlyker door Mattheus zeiven gebruikt is dan door eener!



ÈÜANÖELllr*. V. RED. AFD. ïV. Stjjjf
tneenfchap met de Romeinen hem gemeenzaem gemaekt had meteen woord, 't welk de Grieken nier' erkennen \ en die, niet zeer keurig zynde in eene vreemde tael,neigde, om het hier te gebruiken, liever dan Mas-i-j-eSV» 't welk hy te voren gebruikt had? opdat hy het bedryf van Pilatus verhalen mogt* zoo als Pilatus Zich had uitgedrukt.
g. 3, Ik keere weder tot Markus, die, Mattheus gevolgd zynde in het gebruik van ^a^>w<ra? (a) toen van het Pratorium fprak op eene wyze, die in het tegenwoordig onderwerp zeer te pas komt; en Je Krygsknechten leidden Hem weg in de zael, dat zV„ het Pretorium. 'aua>J en Pretorium, hier gebezigd, waren woorden van ééne betekenis in het Grieksch en Latyn (b) , en beduidden het Paleis van eea
Stad¬
ijen Overzetter. Redev. Ilf. Afd. V. %. 9. bi. 107. De vierde nekt een ander oud woord Chananeefche, 't welk een overzetter zou hebben vertolkt, gelyk Lukas doet, door Syro-phte* tiicijche. Redev. IV. Afd. I. §. 4. bl. 121. De drie volgende betreffen eenige kleene taelkundige zwarigheden, welke, indien het Grieksch van dit Euangelie gefchreven was na de uitgave van dat van Markus, ook naer het zelve zoudeuzynuit den weggeruimd. Redev. IV. Afd. I. § 6.W.Ï25. De kitfta zyn de twee, welke ik pas gemaekt hebbe. —By deze byzondere aenmerkingen moet ik nog voegen, dat het nut van een vroegtydig Euangelie aengedrongen is in Redev. III. Afd. VL bl. 110 -115. En indien Mattheus uit een inzien van dit nu'; met 'er daed al vroeg een Euangelie opftelde, moest dit zelfde nut hém aendryven, om het uittegeven , indien niet in het Grieksch alleen , altans zoo wel in het Grieksch als in 't Hebreeuwsch.
(a) Markus XV, 1(5.
(b) Huil Si ra (Ixa-lMlx Xéyovrli üti/\uq. AthenCBUS aptld
Crotium in Mattheus XXVI, 3. &. Aft. XXIII , 35- „ Vrx„ torium a praetore Romano, id est, imperatore nomen ïïs„ bet; fed, ut fieri folet, cspit proferri iatius ejus vocis ufus
n ^



»40 REDEVOERINGEN OVER D *
Stadhouder of aenzienlyk man- Daer het nu buiten twyfel zyn oogmerk is, wanneer hy H. VII, n. zegt: Corban, dat is, een gave, en VII, 34, Epphatha , dat is, wordt geopend, om de woorden Corban en Epphatha te vertalen , zoo is het ook even weinig twyfelachtig , wanneer hy 'ava^ en Pratorium op de zelfde wyze op elkander laet volgen, (op eenen trant, dikwyls door hem in verklaringen gebezigd (a),) dat hy ook den zin van 'avXij bedoelde aentewyzen Die verklaring derhalven was gefchikt voor de Latynen; anderzins zou hy hec omgekeerd, en in plaets van, Zy leidden hem weg in de 'aua>;, dat is, het Pretorium, gezegd hebben: Zy leidden hem weg in het Pratoriurn, dat is 'a^a^. Dus voorwaer zou de verklaring ingericht zyn geworden, wanneer Grieksch de heerfchende tael geweest was [ der geenen, voor wien
hy
„ ad omnes domos virorum illuftrium. " Vid. eundem ia fhüipp. 1, 13. Poli Synopf. in Mare. XV, 6.
(a) III, 17. Bexytpyes . . i iri visi 0f«vrï{. VII, II. Kepficti - - i hl Su^oi.
34. 'EfKpaS* - • i if) hmetxfttiTi.
XII, 42* -AeSTTii <5V« - i ifl Htï^XtTtlf.
XV, 16. 'E<ru tÏj «uA?4, • ér/ irgaiTVfitv.
42. n«f»c-jt£ii)j - q êri srgsr«Sj3«Tov. Parafceve, of de voorbereiding, was de gemeene naem onder de Joden voor vrydag. Markus nochtans verklaert dit woord , en 200 doet ook Lukas naer zyne gewoonte XXIII, 54. En die dag was de voorbereiding, en de sabbath kwam aen. Mattheus noemt den zeiven eenvouwig de Foorbereiding (XXVII, 62.) en zyne woorden: de dag, die op de voorbereiding volgde, tekenen den dag, op welken Christus gekruicigd was, welken hy te voren niet gemeld had, met meerder gepastheit, dan wanneer hy, den naem van dien dag achterlatende, ons verhaeld had, dat de volgende dag de Sabbathdag was.



ÉUANGELlëN. V. RED. AFD. IV. 24I
hy fchreef]; hoedanig het was in alle de Oosterfche Gewesten van het Keizerryk en in Egypten.
Deze bewyzen zyn gewislyk beter i om te toonen, dat hy zyn Euangelie re R.omen opftelde, dan dat hy het opftelde in het Latyn, gelyk eenige weinige Schryvers hebben ftaende gehouden (a), beweerende , dat onze tegenwoordige Griekfche Tekst een overzetting is van den Latynfchen grondtekst, „ Immers welke overzetter (gelyk ür. „ mill met recht vraegt (£)) zou het Latynfche iy woord Spkuldtor (of Speculator (O) overge„'zet hebben door s^oiAa.™;?, 't welk zoo ge„ maklyk in eigenlyk Grieksch kon worden uit„ gedrukt? " De zelfde vraeg kan men ook doen omtrent een Centurion, welken hy, fchoon'er een gewettigde? naem voor was, Kiv-.v^iav noemt. En wy zouden konnen voorcgaen met vragen : Zou eenig Overzetter Ai-nrcv en Quadrans , 'aox>1 en Pretorium zoo geplaetst hebben, als ze nu ftaen? zou hy zyn eigen overzetting verklaren met de tael, waeruit hy vertaelde, en niet veel eer, wanneer het nodig was, de bewoordingen dier taele door zyne overzetting hebben opgehelderd ?
Het eerste gezach, 't welk men voor dit gevoelen te berde brengt, is dat van Paus Damafus, Uit het Leven van den H. Pecrus, in het Liber Pontificalis. Deze fchreef waerfchynlyk nooit de duistere plaets , welke men aenhaelt, noch zelfs
ee-
(a) baronius , bellarmïnl's , paghinüs , gaudentius &c. &iet glassii PhiloL Sacr. p. 148. Pe*E Simon.'s Hifi. Crit.iï.T.Tom.l. p. 93. Cornèlius a lapIde in Marc.p. 574-
(6) Millii Prolegomena p. 13- §• CXI.
(O Grotius & wolfius in Mare. VI, 27.
Q



24» redev o f. ringen over de
eenig gedeelte van dat Boek, maer flemde overeen met zynen Vriend Hiëronimus , welke in eenen brief aen hem (a) zegt: „ dat het Nieuwe „ Verbond buiten allen twyfel was opgefleld in het -,; Grieksch, het Euangelie van den Apostel Mat„ theus uitgezonderd. "
Markus houdt zich aen de Romeinfche verdeeling van den dag, in het verhael van des Heiland's voorzegging aen Petrus:
Hoofdfi. XIV, 30. Voorwaer ik zegge «, dat dezen dag, namelyk in dezen nacht (*) eer de haen tweemael gekraeid zal hebben, gy my driemael zult verlochenen.
De voorzegging gefchiedde voor middernacht, maer werd door Petrus vervuld een weinig na middernacht, waerfchynlyk tusfchen twee en drie uuren in den morgenftond. Deze waren in Judea gedeelten van een en den zelfden dag, maer niet te Romen, daer de nieuwe dag begon op middernacht, even als by ons. Markus voegt 'er daerom by, ter verklaringe der betekenis van dezen dag. namelyk in dezen nacht.
Ik zal nog één bewys ter bane brengen uit eene aencekening van grotius op de volgende plaets: 0
Maria) In Euangeliftas ad Damafum Prtefalio. (*) Ik hebbe hier de Engelfcbe vertaling van <r*V?«, 't welk de Latynen hodie , wy heden , vertalen , doch waer voor in 't Engelsch this day ftaet, om de volgende aenmerking ( ze zy dan gegrond of niet) moeten behouden.
Vbrtaeldjeü.



ETJANGELIeN. V. RED. AFD. IV. 243
Markus XV, 21. En zy dwongen eenen Simon van Cyrenen, die Qdaer) voorby ging, komende van den akker, den Vader van Alexander en Rufus, dat hy zyn kruis droeg.
„ Alexander en rufus waren in leven, toenMar„ kus dit verhael fchreef; en, zoo ik my niet be„ driege , waren zy te Romen , alwaer hy dit „ fchreef; zoe dat hy zich met recht beroept op hun „ getuigenis, daer zy anderen konden verzekeren van „ eene gebeurdtenis, welke zy hunnen Vader had„ den hooren verhalen. Rufus wordt door Pau„ lus gegroet onder de Christenen, die te Romen „ woonden, toen hy zynen brief aen de Romei„ nen fchreef; Romeinen XVI, 13.
By deze aentekening van grotius mogen wy nog voegen, dat Mattheus en Lukas, fchoon zy van Simon den Cyrener gewagen, niets zeggen van zyne zoonen. Het was derhalven niet enkel, om dat zy luiden van aenzien in de Kerk'waren, dat Markus zoo byzonder van hun fpreekt; want deze reden zou ten minfte by Lukas zoo wel plaets gehad hebben als by hem; maer om dat zy hun verblyf hadden in de Stad, waer in hy zyn Euangelie uitgaf.
Q 2 VYF-



244 REDEVOERINGEN OVER DE
VYFDE AFDEELING.
Wanneer markus zyn Euangelie in V licht gaf.
Daer het Euangelie van Markus opgegeven werd door petrus, en in 'c licht kwam in Italiën, mogen wy dan niec onderftellen , dac hy zelve daer kng genoeg geweesc is, om den ftaet der Roomfche Kerke te kennen, en, in Afiën wederkeerende, daer een Euangelie faemenftelde in vereeniging mee Petrus, 'c welk hy met zich nam nae Romen, en ten nutte der Kerke aldaer in 't licht gaf? Indien de geleerden niet willen hooren nae zoodanige onderftellmg, als niet zoo overeenftemmende met de vroegfte overlevering; welke is dan de vroegfte fchryfeyd, dien wy aen zyn Euangelie geven konnen ? in andere woorden: Wamieer konnen we met reden denken, dat Petrus éérst te Romen geweest zou zyn?Deze vraeg zou ras beancwoord wezen, zoo die gedaen wierd aen de hedendaegfche Kerk van Romen; wancdie houdcftaende, dachyderwaert kwam omtrent hec Jaer onzes Heeren XLII, en in hec eerfte of cweede Jaer der regeering van Claudius. Maer die is mee krachc onckend door geleerde Proceftancen, die hec blykbaer achcen, dac hy daer nooic geweest was, coen Paulus zynen brief aen de Romeinen fchreef, zynde volgens fommige ewaelf, maer volgens andere zescien jaeren laecer. Zy betwisten wyders, dat Petrus niet te Romen was, gedunrende de twee jaeren der gevangenis van den e-
ven-



EOANGELlëN. V. RED. AFD. V.
*45
vengemelden Apostel aldaer. Incusfchen is'er een tydverloop van drie of meer jaeren, in het eerste deel der regeeringe van Nero, tusfchen den fchryityd des briefs aen de Romeinen en den tyd van de eerste aenkomst van Paulus te Romen; waer omtrent deze redeneering ?een voldoening geeft., Wy mogen daerom de vraeg doen, welke Bisfcho^ pearson inbrengt tegen salmasius (a ): „ Wat belet ons te denken , ' dat tetrus te Romen geweest zou zyn binnen de eerfte vyf jaeren van Nero ? En wy konnen aenleiding krygen, om te denken, dat hy waerlyk derwaert ging, indien wy den ftaet der Kerke te Romen omtrenc dien tyd, en de omftandigheden van dat tydperk in aenmerking nemen. Immers Paulus, aen de Romeinen fchryvende, zegt: Romeinen I, iü lk verlange u te zien, op dat ik u eenige geeftlyke gave mogt mededeelen. Dit wordt verkiaerd van zoodanige gave, als alleen een Apostel kon mededeelen, en daer uit befluit men, dat 'er toen nog geen Apostel onder hun geweest was. Maer, indien dit befluit doorgaet, mogen wy 'er nog als een gepast gevolg by voegen, dac derhalven de tegenwoordigheic van eenen Apostel zeer noodig Was by deze toenemende Kerk in de Hoofdftad der werelt. En naerdien Paulus zelve, kort nadat hy een zoo groot verlangen betuigd had, om hen ce zien, gegrepen en in de gevangenis gezet werd zonder uitzicht op eene fpoedige Verlosfing, zoo kon Petrus zich in die omftandigheden krachtdadig geroepen achten , om de plaets van zynen broeder-Apostel te vervullen, en te voldoen aen
het
(a) Opera Pofihuma, Disfertatio de Serie & fuccesfione priïioram Romas Episcoporum. p. 63. 4-to Land: 1688.
Q 3



H4-6 REDEVOER. OVER DE EUANGELICN.
hec oogmerk , 't welk deze had, om de Kerk te Romen bezoeken en ce ftichcen. Die kan hy gedaen, een jaer of twee daer gebleven, over hec febryven van het Euangelie van Markus hec opzichc gehouden hebben , en nochcans vercrokken zyn voor de aenkomst van Paulus. Dr. cave plaetsc de eersce aenkomst van Paulus te Romen, wnnneer hy als gevangen derwaert gevoerd was, in hec jaer onzes Heeren LVII, (a); maer Bisi.chop pearson en andere in het jaer LXI (b\ Indien wy den eerscen volgen, mogen wy onderzeilen, dac Markus zyn Euangelie heefc uicgegeven omtrent het einde van hec jaer LVI, maer indien den Jaecscen, op het laetsc van hec jaer LX.
De vyf eersce jaeren van Nero, hec beroemde CHunquenmum Neronis, waer van Bisfchop pearson_ boven fpreekt, eindigde in October des jaers
( o ) Cave Hiftoria Litteraria. in Petro, (£) Annaks Faulini.
ZES,



ZESDE
REDEVOERING,
OVER
LUKAS.
EERSTE AFDEELING.
Lukas fchreef voor de bekeerden uit de Heidenen.
J)e derde Euangelist was Lukas; waer van wy de inwendige blyken hebben opgegeven, in hem te vergelyken met Mattheus en Markus.
De vergelyking tusfchen hern en Mattheus (a) gaf aenleiding, tot het aenwyzen van verfcheidene voorbeelden , waer uit blykt, dat hy fchreef met een byzonder oogmerk betreklyk rot de bekeerde Heidenen. Ik zal nu het zelfde ft.uk meer rechtftreeks overwegen.
$. i.
(«) In de vierde ridevoering, Afd. II. bladz. 128.enz,
Q 4



248 redevoeringen over de
§. 1. Laet ons , eerst, letten op de verklaringen van Schriftuurlijke of Joodfche zaken, welke den Heidenen nieuw waren, en die hy keuriglyk in het verhael van zyn Euangelie heefc ingevlochten.
Hoofdftuk I, vers 8 — 10, vinden wy een verhael van 't geen Zacharias , den Vader van joannes de Dooper, wedervoer, 't welk eenigermate eene befchryving is van den dagelykfchen dienst in den Tempel. De waerdigheit en bediening der Engelen zyn optemaken uic hec 19de, en in hec ssfte vers hebben wy een kort bericht van den Heiligen Geest.
De heilige geest zal op u komen, en de kracht
des allerhoogsten zal u ovcrfchaduwen. De daed van den Heiligen Geest vertoont hem als een perfoon, en de eemaem , hem toegefchreven', de kracht des allerhoogsten , is een kenmerk van Godlykheit (a~).
Wyders leerén wy vers 59, dat de befnydenis onder de Joden bediend, en de naem gegeven werd op den Hiten dag na de geboorte.
In Hoofdftuk II, vers 23. vinden wy de reden opgegeven van hec voorftel der eerstgeborene manlyke kinderen in den Tempel; en vers 41 , dat het Pafcha een jaérlyksch feest was, gehouden te Jerufalem.
liet derde Hoofdftuk beginc mee een bericht der Landvoogden van de verfcheidene Joodfche Landftreeken, ten tyde toen Joannes begon zynen diensc waertenemen , en befluit mee de gcflachclysc van Christus; welke, fchoon een b'loote naemlyst, den, nieuwbekeerden uic de Heidenen èen licht:'ontdek-'
te,
(a) Te. Lukas XXII, 64, Handelingen VIII, 10. en gr& Tiui op de iaetste plaeu.



EUANGELlëN VI. RED. AFD. I. 249
te, waeromtrenc hunne grootste Wyzen in het duistere waren; Want dezelve ontdekt
Eerst , dat God de omniddelyke Schepper^ was van den mensch; van wiens wording de verfchillende gezindten der Wysgeeren de ongerymdfte Hellingen hadden opgeworpen ( a );
Ten tweede, juist dat, 't welk Paulus te Athenen leeraerde, dat God alle volken der aerde Uit eenen bloede gemaekt had. Handelingen XVII, 26.
Ten derde , toont ons de zelve, door hoe veele' gedachten het menschdom reeds beftaen had; welke twee laetste ftukken even duister waren in de Gefchiedenisfen der' Grieken , als de eerste de oirfpronglyke wording van den mensch, was in hunne Godgeleerdheit (£). Wyders nodigden ze hen tot Christus, uit een bezef van het broederlyk verband tusfchen Hem en hun, als hebbende niet alleen de zelfde natuur, maer ook eenen gemeenen ftamyader. \ Eindelyk, wees de zelve 'hun den rang der geboorte aen van eenige doorluchtige mannen, in de volgende deelen van dit Euangelie vermeld , als Noach, Abraham, Ifaak, Jakob, en David.
De wyze van nafpooring in deze geflachtlyst is, gelyk een geleerd man heeft opgemerkt (c), die, ö wel-
(a) Campbell's Necesfity of Revelation. p. 320, 338.
(6) Censorinus de die natali C. XX. Si origo mundi in hominum notitiam venisfet inde exordium fumeremus. En wederom C. XXI. Primum tempus (ab hominum principio ad Cataclysmum priorem) five habuit initium five femper fuit, certe quot annorum fit, non poteft comprehendi.
(c) Genealogiam ducendi modus a Luca adhibitus gentibus magis notüs erat." Surenhusii K»ra>.^aV>,. p. 115. Dus wordt het geflacht van Leonidas, k.oning van Snarta, opgefpeurd tot Q_ 5 'Her'
«



250 redevoeringen over de
welke meest gebruiklyk was onder de Heidenen door van den man, wiensgeflachtlyst werd ODgegeven, opteklimmen tot het Hoofd van hec geflaciu
Wy mogen in 't voorbygaen aenmerken, dac déze waerfchynlyk de geflachtlyst was van de gezegende Maegd. Men heeft wel tegengeworpen „ dac het „ onder de Joden nooic bekend noch gewoon was „ de af komst der geflachcen ook langs de vrouwly„ ke lyn optehalen. " Maer die is een misflag. In het tweede Hoofdituk van het eerste boek derKrony. hen wordt Jair gerekend onder hec nakroost van Judah vers 22. Maer, terwyl de Groorvader van hair (vers ai.) getrouwd was met de Dochter van Ma~ chir, van een aenzienlyk huis in de Ham van Manasfe,\b. VII, i4;daerom wordt de zelfde Jair (SSümeri XXXII, 41.) genoemd de Zoon van Manasfe Zoo vinden we ook tzrall, 6). een zeker gedacht genoemd de Kinderen van Barzillai, om dac een van der zeiver Voorouders eene vrouw nam uit de dochteren van Barzillai de Gile'aditer.
En de Gefchiedfchryver josephus melde, in zyn eigen leven, zyn afkomsc uic hec Koninglyke bloed der Asmoneërs, door een vrouw, mee welke Matrkias, een zyner Voorouders, huwde (a) Zegt men , dat hy die Levensbefchryving niet gefchikt had voor de Joden maer voor de Heidenen , zoo was het ook met Lukas in zyn Euangelie. De Tegenwerping derhalven, indien al gegrond, zou van
geen gewigt zyn in dezen; daer noch Grieken, noch .omeinen zoodanigen itelregel hadden, ^neas
fpreekt
Hercules, herodotus L. VII. C. 204. Ziet ook JEntid. L, VII. ¥£1*47-49. ' (a) Leven van josephus , §. 1.



euangeliën. VI. red. afd.Ï-.
fpreekt in deJEneide van zich zeiven en Evander als kroost van de zelfde voorouders, en fielt een kracht in het bloedverwantfchap, 't welk hy aen wederzyden naer Vrouwlyke fïamlynen afleidt Qa~). Schoon nu dit een verdichtfel is, dit verdichtfel nochtans was zekerlyk gegrond op erkende beginfelen, volgens welke Alexander de Groote werd aengemerkt als een Macides, of afftammeling vaa Achilles, door zyne moeder Olympias (£).
In het vierde Hoofdftuk vinden we de gefchiedenis der Verzoekinge; en hier wordt de ilichter van het kwaed voorgefteld als een, die noch onaf hanglyk is, noch voorgeeft te zyn; vers 6. En de Duivel zei tot hem: lk zal u alle deze magt en de heerlyk? heit der zeiver (Koningryken) geven; want zy is my overgegeven , en ik geefze, wien ik ook wil, Deze leugenachtige pochery op zyn groot gezach is teffens een erkendtenis van eenen Hoogeren, van wien hy dit bezit had; en daer Lukas naderhand dikwyls gelegenheit heeft, om van den Satan te fpreken, fielt hy, door in vers 8. van hem
te
(a) Dardanus, Iliaccs primus pater urbis £f auBor, Eleüra, ut Graii perhibent, Atlantide cretus, Advehitnr Teucros: Eleüram maximus Atlas Edidit, athsreos huinero qui fujlinet orbes. Vobis Mercurius pater efi, quem candida Mam , Cyilena gelido concepttim vertice fudit. At Maiam, auditisJl quicquam credimus, Atlas, Idem Atlas generat, cceli quifidera tollit. Sic genus amborum fcindit fe fanguine ab uno. Hicfretus £f c.
JEn. L. 'VIII, v. 134» . '£) Plutarchus vita Alexandri in initio.



l$2 REDEVOERINGEN OVER DÉ
te gewagen, zyne Lezers in fiaet, om te begrypen, wien hy met dien naem bedoelde.
In het 15de vers van dit Hoofdftuk komt het woord Synagoge allereerst voor, en het verband toont, dat deze een plaets van Godsdienstige Vergadering was op den Sabbathdag, waer in de Heilige Schriften geleden en verklaerd werden voor het Volk.
Hier wordt onze gezegende Heiland eerst ingevoerd als een openbaer Leeraer; en de natuur zyner bedieninge en zyner genaderyke boodfchap aen het menschdom wordt ons terftond voorgefteld met de woorden van Jefaiah. De geest des Heeren (is) op my, daer om he°ft hy my gezalfd; hy heeft my gezonden, om den armen het Euangelie te verkondigen, om te genezen, die gebroken zyn van hart; om den gevangenen te prediken loslatinge, en den blinden het gezicht te geven; om de verftagenen henen te zenden in vryheit, om te prediken het aengenaeme jaer des Heeren.
Het Grieksch dezer plaetfe wyst de reden aen, waerom Hv genoemd werd Christus, en zyn Leer het tuangelie (ei)
in vers 33 wor t de Genezing van eenen bezetenen verhaeld. Ik hebbe te voren aengemerkt, om welke reden deze allereerst voorkomt onder de wonder» dadige Genezingen door onzen Zaligmaker (£). Om den wille der zelfde perfoonen wordt het woord Damony \ welk van eene onbepaelde betekenis onder
(a) Vers 18. Iv chkx EXFISE EïArrEAIZESQAI xt«X*h &c.
O) Zie de vierpe redevoering, Afdeeling V. 7- hiei oor bl. 176.



lUANGELlêN. VI. RED. AFD. I. 853
-der hun was, en zoo wel gebruikt werd voor een goeden als kwaeden Geest, bepaeld naer het Schriftuurlyk denkbeeld door het bynaemwoord onrein. ■ Terwyl het by de Joden nimmer in eenen anderen zin werd genomen, gebruikt Mattheus 'er dit woord niet by. De ziekte wordt teffens aengewezen met uitdruklyke kenmerken eener waere bezetenhei t; en om deze wonderdaed op verfcheidenerleië wyzen in 't licht te ftellen, en de Heidenfche werelt te overtuigen van de magt van Christus over de Daemons, zoo geeft Lukas meer voorbeelden van dit dan van eenig ander foort van Wonderwerken.
In het vyf de Hoofdftuk vers 17— 21. wordend Schriftgeleerden en Pharifeërs voor de eerstemael gemeld; en, om te toonen, wat de Joden meenden door Schriftgeleerden , worden zy vooraf Leeraers der wet genoemd (a) Straks daerna worden eenige kenmerken opgegeven van het algemeen Karakter der Pharifeërs. In vers 30 hebben wy een blyk van hunnen geestlyken hoogmoed, in de menfchen op een grooten afttand van zich aftehouden, welke zy voor min volmaekt hielden dan zich zeiven; en eene andere in vers 33, in de opgave van hun menigvuldig vasten. Hoofd. VI, vers 2, en 7. hebben wy voorbeelden. van hunne bygeloovige naeuwgezetheit met opzicht tot den Sabbatti. Andere voorbeelden van hunne gewoonten en leerftellingen worden als toevallig tepasgebracht , 't welk den Lezer voorbereidde tot de ftrenge berisping, welke zy van Christus ontvingen in het Xlde Hoofdltuk.
Lukas moge wat lang fchynen, voor zyn oogr merk, in van de Pharifeërs te fpreken, maer andere
Vol-
(a) Vergelykt vers 17. met vers 21.



254 RE Ï)E VOERINGEN OVER DE
Volken hadden ook hunne Pharifeërs, even als hy die befchreef; by wien liefde voor eer en rykdom , bygeloovige yver voor de plegcige met verzuim der zedelyke wet, ondeugd onder het gewaed van gefïrengheit, ingebeelde waen van wysheit of deugd, en verachting van anderen heerschten. Her was derhalven nuttig, dat de rampzalige gevolgen van deze geaertheden bekend wierden aen allen; en dat de bekeerden uit de Heidenen, bedenkende, hoe Christus in Judea was behandeld, geleerd wierden, zich niet te verwonderen, indien zyne Discipelen en Hemelfche leere geen beter onthael ontmoetten by menfchen van een gelykaertig Karakter onder hun.
De Sadduceërs worden maer éénmael genoemd; Hoofdft. XX, 27, en daer wordt van hunne gevoelens zoo veel gezegd, als nodig was.
Of fchoon de Gezindten der Pharifeërs en Sadduceërs berucht waren onder de Joden, andere Natiën wisten weinig van de zelve. Lukas was derhalven opzetlyk ftilzwygende ten hunnen aenzien, totdat hy gelegenheit had, om eenig licht te verfpreiden over hunne Karakters; gelyk we mogen afleiden uit het weglaten hunner naemen in eenen tekst, welke anderzins met Mattheus van naby evenaert.
Mattheus III, vers 7. Lukas III, vers 7.
Hy dan, ziende veele Hy zeide dan tot. de van de Pharifeërs en Sad- Schaeren, die uitkwamen, dueeërs tot zynen doop om van hem gedoopt te komen ,/prak tot hun (aj: worden:
Gy
(a) Dat is: niet alleen tot de Pharifeërs en Sadduceërs,
maer



EUANGELICN. VI. RED. AFD. I. 255
Gy adderen gebroed- Gy adderen gebroedfels, wie heeft u aenge- fels, wie heeft u aengewezen te vlieden van den wezen te vlieden van den toekomenden toorn ? enz. toekomenden toorn ? enz.
In Hoofdfi. IX, vinden wy by de Gedaente-verandering Mofes en Ehas, verfchynende in heerlykheit, en fprekende mee Christus; maer wy waren tevoren onderricht, dat Mofes de wetgever der Joden was, vers 14, en Elias hun groote Hervormer, Hoofdft. I, vers 14, en een Profeet H. IV, vers 24, 25.
In vers 52 en 53 van het zelfde Hoofdftuk hebben wy een voorbeeld van fterke vyandfehap tusfchen de Joden en Samaritaenen. Deze byzonderheit nopens het Volk van Paleftina bereidde de Vreemdelingen gelukkiglyk tot de gelykenis van den bermh-trtigen Samaritaen in het volgende Hoofdftuk , terwyl ze anderzins de volle kracht en fchoon* heit daer van niet gevoeld zouden hebben.
Ik achte het uit deze voorbeelden blykbaer, zonder anciere te herhalen, reeds te voren in acht genomen dat Lukas met gelyke zorgvuldigheit als gepastheit eene uitlegging heeft gegeven van zaken, die den Heidenen nieuw of twyfelachtig voorkwamen, terwyl hy Hechts fcheen voorttegaen in het beloop van zyn verhael.
§. 2:
maer ook tot de Schaere , vers 5 befchreven , als faemenvloeiende tot zynen doop. Lukas bevestigt deze verklaring van den Tekst by Mattheus. Zie Raphelius in loco p. 188.
(a") Zie Redevoering IV, Afdeelint^ H, over Lukas Vil, 28. XI, 44. XXI, XXII, 69. XXIV, 44, 45. enz.



256 redevoeringen OVÊRfi'e
§. 2. Hy fchynt, met een uitzicht op het zelfde foort van lezers, verfcheidene dingen te hebben övergejlagen:
( 1 ) eene heroepinge op de Mofaifche wet.
Mattheus VII, 1 z. Lukas VI, 31.
Alle (dingen) dan, die gy wilt, dat u de menfchen zouden doen, doet gy hen ook alzoo; want dat is
de wet en de profeeten.
Mattheus XXIII, 23.
Gy vertient de munte, én de dille , en het komyn, en gy laet na het zwaerste der wet ( namelyk ) het oordeel, ende bermhartigheit, en het geloove.
En gelyk gy wilt, dat U de menfchen doen zullen, doet gy hun ook desgelyks.
Lukas XI, 4*.
Gy vertient munte en ruite, en alle moeskruid, en gy gaet voorby
het oordeel, en de liefde Gods.
Zoo als deze gezegden by Mattheus ftaen, vinden wy de Joden. onderwezen en beoordeeld uit de wet; maer in Lukas rust de zake geheelenal op het gezach van Christus. Daer kon geen grooter worden bygebracht, en geen ander zoo gevoeglyk worden bygebracht voor de Heidenen , Zoo lang zy niet geleerd hadden, eene onderfcheiding te maken tusfchen de deelen der wet, waer van zy vry waren, en die, waer aen zy gehoorzaemheit waren verfchuldigd.
CO



EUANGELleN. VI. RED. AFD. I. 257
( 2) Een zinnebeeldige toefpeling op de gefchiedenis van het Oude Verbond.
Onze Heere had gewag gemaekt van het teken van den Erofeet Jonas; eerst, als een Voorfchadüwing van zyn eigen dood en opfianding ten derden dage, en TüN'rwtKDhals een waerfchouwingvoorde Joden, welke veroordeeld ftonden te worden door de bekeering der iNiniviten. Het teken van Jonas fcheen allergewigtigst, in het eersce oogpunt befchouwd; maer,om die .everftaen, moest men kennisfe hebben aen zyne gefchiedenis. Lukas derhal ven gewaegt het alleenlyk in den tweeden zin, als wanneer het verband zynes verhaels die verklaert. Lukas XI, 30. Vergelykt Mattheus XII, vers 40.
(3) Een omflandighsit voor hun van minder belang.
Mattheus enMarkus onderrichten ons,datonzeHeiland de voorfpelling der verwoestingen van Jerufalem en van denJoodfchenStaet uitfprak op denOlyfberg. En het is geen wonder, dat Mattheus de plaets aenwyst» waer Jefus zac, om diccooneel der coekomende dingen open te leggen; of dat Markus, de Affchry ver van Petrus, welke daer by tegenwoordig was, nog omftandiger is, en 'er by voegde : dac hy zat tegen over den Tempel. De vroegfte Joodfche geloovigen, door Godvruchc geleid nae de plaeefen, welke Chriseus bezochc had, zouden,aen deze plaetfe komende, de gedachten verlevendigen zyner onczachlyke Voorzegginge, onder hec zien van de ftad en van den glans en luister des Tempels, welke beide van den OlyfR berg



3$o REDEVOERINGEN OVER DE
berg gezien werden (>)• Maer voor vreemdelingen uit de Heidenen, welke niec wiscen, hoe de berg en ftad gelegen waren, en geen van beide ligdyk ftonden te bezoeken, was deze omftandigheic van met zoo veel gewigt; en bygevolg maekt Lukas daer ook geene melding van. Ziet Hoofdft. XXI, 7, 8 vergeleken met Mattheus XXIV, vers s, 4. en Markus XIII, 3,4. 3' 4
f4) De Voorzeggingen van het Oude Verbond, welke op Christus pasjen.
Dit is reeds aengetoond met opzicht tot Markus en Lukas in de voorgaende Redevoering, Afdeel. III. ü J
§• 3- Hy brengt veele dingen by, door de andere Euangelisten niec aengetekend, welke de Hesdenen aenmoedigden, om te luisteren nae het Euangelie, en, wanneer hunne gewetens daer door ontwaekt waren , zich tot God te bekeeren in nieuwigheic des levens mee een aengcnaem uitzicht op vergeving en aennemmg. , D% Ge,ykenis van den Tollenaer, biddende in den Tempel (£); die van het verlorene ftuk zil. vers (gevoegd by die van het verlorene Schaep, welke hy ook meer in 't breede voorftelt dan Mattheus (O); die van den verloren Zoon, na zyn
ver-
(«) Ex hoe loco Hierofolyma tota ocu/is objicitur, ut fiTh' i0™3' sdlficia> ambirus totus, & qusque ejusdem partes t >e ïcPf'Culariler 'WVWfci queant, pratfertim mom Monah, & Salomonis templum, ejusque area fpatiofa. Coaevici Itmerarium. p. 265.
(b) Lukas XVUI, ia.
(O XV, 8-jo.



EUANGELlëN. VI. RED. AFD. I. 2$$
verkwisting wederkeerende; Hec bezoek van Christus by Zacheus den Tollenaer (<*), en de vergiffenis van den boetvaerdigen Rover aen het kruis (b), zyn levendige betoogen en voorbeelden der weldadige goedertierenheit van God jegens boecvaerdige Zondaers.
En opdat 'er geen twyfel zou opryzen, of wel iemand anders, dan de verlorene fchaepen van Israëls huis, in deze dingen betrokken ware, zyn 'er andere meê vermengd, welke niet zoo eng bepaeld konnen worden. Hy verhaelt eene gelykenis tot lof van eenen bermharcigen Samaritaen (c); hy tekent aen, dat eene andere Samaritaen genezen werd van zyne melaetschheit, en geprezen' werd om zyn geloof en dankbaerheit (dj; en, wanneer zeker vlek van dit Volk zich barsen en onherbergzaem gedroeg, meldt hy ons, dat de yver der twee Apostelen, welke wenschten, dat het zelve door vuur uit den hemel verteerd wierd , beitraft , en hun gezegd werd: dat de zoon des menfchen niet kwam, om der menfchen leven te verderven, maer om hen te behouden (e).
Ook heefc hy eenige voorbeelden opgegeven van vriendlykheit en bermhartigheit, aen de Heidenen getoond. Onze Heiland zelve merkc, in de eersce openbaere redevoering, in die Euangelie vermeld, aen, dac 'er aen de weduwe van Sarepta, en aen JNadman den Syriër, beide uic de Heidenen, zoodanige gunscen bewezen werden, als nimmer in gefa) Lukas XIX, 5-
(b) XXIII, 40-43.
(O X, 33-
(d) XVII, 16.
CO r—- *x> 52-s6-



ZÓO REDEVOERINGEN OVER DE
lyke omfhmdigheden getoond waren jegens iemand' uit het Volk van Israël (a). En het gebed aen het Kruis: Vader! vergeef het hun, want zy weten met, wat zy doen, is door hem geplaetst tuslchen hec volvoeren der kruiciginge van onzen Heere en het verdeden zyner kleedinge, 't welk beide bedryven waren der Romemfche Krygsknechcen, tot welke derhalven die gebed zoo veel betrekking had als toe eenige zyner vervolgers (by.
$. 4. Men merke wyders op, hoe zorgvuldig en hoe dikwyls Lukas de pligten inprenc van hec gebed en de dankzegging.
De vermaning om altyd ce bidden (XVIIÏ 1 ~) worde herhaeld (XXI, 36.) Twee gelykenisfen, die den goeden uicflag coonen van vuurige en meenigvuidige gebeden (XI, 5, XVIII, 2) komen alleen m zyn Euangelie voor; en even zoo ook verfcheidene voorbeelden van Chriscus in dezenals by zynen doop (III, 21 ); eer hy zyne Apostelen verkoos (VI, ï2.); eer hy hun openlyk aen verklaerde, dat hy zou gedood worden en weder opftaen ten derden dage (IX, 18-22), en by zyn Gedaen ce - verandering (IX, 29). By welke gelegenheden Maccheus en Markus ons als een naeuurlyk gevolg laeen opmaken dat onze Heere zich in 'c gebed bezig hield; maer Lukas is omftandig omtrent des Heiland's Godsdienstige verrichcingen. ■
Daer zyn ook veele voorbeelden van bidden van zegenen, of verheerlyken van God, door hem alleen vermeld. Hier mee begint hy al vroeg,
en
(a) Lukas IV, 25-27. (ijl XXlii, 34,



EUANGELlëN. VI. RED. AFD. I. 2t>I
en hy eindigt ook met een voorbeeld van dit foort.
Zekerlyk de aengenomen vreemdeling had veel meer nodig, dat hem deze dingen geleerd en erinnerd wierden, dan de geborene Israëliër, opgevoed in den dienst des Tempels. Wanneer wy dan vinden, dat Lukas even eens te werk gaet, als Paulus deed omtrent de Heidenen, is het niet zonder reden te geloven, dat hy ook het zelfde foort van bekeerden meer onmiddelyk in 't oog had. Paulus, aen de Hebreen fchryvende, vermaent deze niet zoo zeer tot bidden en danken, als wel tot het opofferen dezer geestlyke offeranden langs eenen nieuwen en levendigen weg, door den Middelaer des Nieuwen Verbonds f>); maer hy pryst deze pligten ernstig, lyk aen by de Romeinen, Efezers, Philippers, Kolosfers en Thesfalonikers (b )>
§. 5. Om de zelfde reden fchynt Lukas meer bezorgd dan de andere Euangelisten, om rechtmatige denkbeelden inteprenten nopens de ziel en haeren itaet na den dood.
Wanneer hy in het VUIfte Hoofdfi. verhaelt, dat Christus de dochter van Jairus in het leven herflelde , voegt hy 'er by vers 55: haer geest keerde weder; waerop grotius aenmerkt, dat „zulks „ opzetlyk door Lukas gevoegd werd by het ver„ hael der andere Euangelisten, om aen te duiden, „ dat de menschlyke ziel niet is een zeker byzon„ der gedeelte van het lichaem, of iets, dat met ^ het zelve fterft, maer iets, dat op zich zelve
„ be-
(a) Hebreen X, 19-22. XIII, 10-15. O) Zie Romeinen XII, \i. Efezen. VI, 18. Phü'pp.lW, 6. KoksJ. IV, 2. 1 Thesfal. V, 17.
R 3



2ÓS REDEVOERINGEN OVER DR
„ beftaet, *t welk, na het afloopen van dit fterf„ lyk leven , niet in de zelfde plaets is met het „ lichaem; want dit leert hy, met te zeegen, „ dat zy weder keerde. "
Lukas XVI, vers 9. vinden we deze woorden van Christus:
Ik zegge ulieden , maekt u zeiven vrienden uit den onrechtvaerdigen Mammon, op dat, wanneer u ontbreken zal, zy u mogen omvangen in de eeuwige tabernakelen.
In dit en de volgende verzen is onze Heiland bezig, met zyne toehoorders te waerfchouwen tegen de liefde tot, en het misbruik der, rykdommen ; hierin geftoord zynde door de fpotrerny der Pharifeërs, wendde Hy zyn gefprek voor een poos tot hun, en, hen beiïraft hebbende over geveinsd, heit en valfche voorwendfels van heiligheic; over kleenachting der nieuwe en gunstryke Bedeeling des Hemels, om zondaers tot bekeering te brengen (welke begonnen was met de prediking van Joannes, en, getuigd zynde door de wee en Profeecen, eene volkomen vervulling moesc hebben); en over hec trekken van onbehoorlyke voordeden uit de iViofaifche Imcdlingen, waer voor zy zoo veel yver coonden, eer voldoeninge hunner luscen, vac Hy daerna hec vorige onderwerp weder op, en dringc die aen met een voorbeeld, 'c welk de Hechte gevolgen toonde der misbruikte rykdommen, en, byzondenyk omcrenc het evenaengehaelde jwj,aenwysc, wie de vrienden zyn , welke de geloovigen onevangen tn eeuwige tabernakelen (of woningen), en op welken cyd zy dus begunscigd zouden wor.
den;



EÜANGELlè'N.' VI. RED. AFD. I. a6j
den; te weten wanneer hun ontbreeken zou (of ■wanneer zy zouden te kortfchietenj dat is, zoo dra zy fHerven; want deze is de natuurlyke en duidelyk voorkomende zin der uitdrukkinge; die zin, welke ook opgehelderd wordt door hec geval van Lazarus.
De gefchiedenis van den ryken man en Lazarus is wel een gelykenis; maer daer is een groot onderfcheid cusfchen de fabelen van Mfopus, of zulke verdichtfelen als die van Jotham, en de Gelykenisfen van christus. Wy vinden in deze geene ingebeelde wezens ingevoerd, om een zedeles opceleveren, maer eene volmaekce en doorgaende overeenkomsc mee nacuur en leven. Op dien grond ruscen alle zyne andere gelykenisfen ; en, zoo lang men niet toonc, waerom deze alleen faemgelteld zou zyn volgens een min waerdig en deftig plan, moecenwygeloven , dac ze van den zelfden aert is met de overige , dat zy, alleen met zoo veele omkleedfels voorzien, als nodig was, om een leerzaem geheel te maken , gegrond is op de waere gefteldheic der dingen. Maer zoo wel de grond als hec geheele faemenftel zyn even denkbeeldig als de gefprekken der hoornen, die eenen Koning verkozen, indien hec niet waer is, dat de afgefcheidene zielen in heure verfchillende verblyfplaecfen vatbaer zyn voor geluk of elende.
Deze Leer wordt nog duidelyker gemaekt door het gebeurde met den boecvaerdigen Rover aen hec kruis (aj. Zyn verzoek aen Christus was: Heere, gedenk myner, als gy in uw Koningryk komt ,• en alles, wat hy verzocht, zou mildlyk vergund zyn,
in"
(a) Lukas XXIII, 40-43-
R 4



24 REDEVOERINGEN OVER DE
indien onze Zaligmaker geantwoord had : Voorwaer, ik zegge «. gy zuït met m hef zyn; maer hec antwoord is: Voorwaer, ik zeete l hjwn zult gy met my in het Paradys zyn (ai Wat kracht figt 'er toch in die heden , dan deze, dat de toezegging bekroond wordt met de verzeke' ring van onmiddelyke zegeningen?
Sommigen willen heden voegen by de voorgaende woorden, en lezen: loerwaer ik zegge u heden, gy zult met my in het Paradys zyn; maer grct.us merkt dit aen ale een zeer verkeerde verdring (b); en daer ligt eene moeilykheic in, welke ik nog nimmer zag opgeruimd , om hec woord eenige bctaemlyke kracht te gever , en den zin, met het zelve, eenigzins beter te maken, dan indien het weg ware. Behalven dit, men doet mer Lukas m een zaek van gewigt , fpreken met eene dubbelzinnigheit , welke, hy gemaklyk vermyd kon hebben, door het invoegen van het lidwoordje er* 't welk niet minder past agter xt'ï y» in het Grieksch, dat dat agter ik zegge, in onze tael (c) Dus gefchikt zou de zhf volkomen klaer zyn: fVaerlyk ik zegge u heden, dat gy met my m het Paradys zult zyn. Daer Lukas zulks
niet
•riÜ! Lafronirmoxoi'a«i. ?t '"n regno efclesti non gravaretur fui vel mem.msfe, paradifum eodie ft prsfliturum, omm non
vri!rptuI49poIJicetiir- tatian- 2ic
O) Pesfime fecerunt, qui hanc vocem aut cum xiy. con-
2 «yUnVnqü°r apI-te impr°bat Syrus' aut i^erpretati funt £ K e« poft re furreccionem. Gkotius in loco.
AffehrifiÏ! Gri'kSt11 Van Mmlmts VI' 5- Dae' ^ beste Af.chr.ften lezen; am» i&"o?> «.w, T;y ^ AlH



ËTJANGEMÊN. VI. RED. AFD. li 20$
niet gedaen heeft, befluite ik, dat hy de woorden zoo wilde faeingevoegd hebben, als waertoe der zeiver eerste voorkomen ons aenleiding geeft.
Heden, dan in deszelfs eigenaertig en natuurlyk verband gelaten zynde, zoo laet zich het zeggen van Christus verdeelen in twee vooritellen: Heden zal ik m V paradys zyn, en - hfden zult ook gy daer zyn. Maer indien de ingangen van het Paradys geopend Honden te worden voor de zalige ziel van Christus, zoo dra zy ontilagen zou zyn van het lichaem, maer gefloten voor die des boetvaardigen, om ongevoelig te blyven , tot dac de Iaetfte bazuin zal klinken; dan wordt heden hier genomen in eene verbazende ruimte, en in tweeërlei betekenisfen, waer van de eene zoo figuurlyk en zoo ongelyk is aen den anderen, dac die bezwaerlyk geloefd kan worden hier bedoeld te. zyn (a~).
Het zal ook den zin niet beter maken, wanneer men denkt, dat heden hier moet uitgebreid worden verre buiten deszelfs ftrikte becekenis mee opzichc coc Chriscus zeiven ; omdac ook Hy niet inging in hec Paradys, indien dit de Hemel is, dan
na
(a) J. alexander (Paraphrnfe on i KorinthenXV. &c. pag. a2.) geeft een denkbeeld op aengaende bet verzoek van den bóetvaerdigen manen des Heiland's antwoord, 't welk der overweginge van Schriftverklaerders overwaerdig is; hetonderftelt, dat de gekruicigde Rover verwachtte, dat Jefus nog van het kruis verlost worden, en bet tydlyk Ryk aenvaerden zou, 't welk Hy met genoegzaem alle Joden wachtte; en dan brengt des Heilands antwoord hem uit die doling; verklarende, dat ze beide dien dog zouden fterven, en overgaen tot den gelukftaet der vroome zielen naden dood. Zie LeerredenenvanCollegianten. Deel II, bladz. 226-232. in de aentekening.
Vertae.lper'.
R 5



266 REDEVOERINGEN OVER DE
na zyne opfianding. Zulks zal wel de twee uitleggingen van het woord nader byeen brengen; maer daer blyfc fteeds eene zoo groote ongelykheic en afftand tusfchen beide, op welken de man by geene mogelykheit kon denken, als hy hoorde, noch ook de genaderyke Spreker kon doelen, als hy fprak, van heden. Immers, gelyk iemand by eene andere gelegenheit heeft aengemerkt • „ daer is geen „ bedrieglyke redeneerwyze in de Godlyke belof„ ten. " O).
Dus mogt een eenvouwig bekeerling uit de Heidenen hier over redekavelen, die geene kennis had aen de onderfcheiding, welke de Ouden, eerst der Joodfche en daerna van de Christen-kerk, maekten tusfchen het Paradys en den Hemel (£); aen welke onderfcheiding Paulus eenige kracht byzct 2 Korinthen XII, 2, 4. wanneer hy zegt, dat hy werd opgetrokken in den derden hemel; en wederom, dat hy werd opgetrokken in het paradys (c). Hy werd opgetrokken in den derden Hemel, om daer het tooneel der hoogste gelukzaligheit te befchouwen, 't welk de rechtvaerdigen wachten na de Opfianding; en hy werd opgetrokken in het Paradys, op dat zyn ziel zich verheugen zou in het bezef der naderbyzynde vertroostingen.
Deze is de uitlegging van grotius, en de zelve komt zeer gegrond voor; want Paulus fpreekt duidelyk van twee gezichten by verrukking, en
van
(a) Dean joung's. Sermons Vol. I, p. 438. (6) Zie de geleerde en uitmuntende aentekcning van grotius , over dit vers van Lukas.
(c) Aut unoKaXityiii ftsydxxt la^otx'emi fiwut, , S]s i^.
Xïfita, hkfySu Methodius apud thotiwn. Zie LAitDNEt's Credib. Vol. V, p. 269.



EÜANGELIÖN. VI. RED. AFD. ï. 9.6j
van twee plaetfen, werwaert hy in de zelve werd heengevoerd. Daer nu de Hemel het verblyf zal zyn der gezaligden na de opltanding, volgens de leer van het Nieuwe Verbond, wanneer konnen zy dan in het Paradys zyn, gelyk we uit deze plaets van Lukas leeren, dat ze eenmael zullen zyn, dan in den middelftaet tusfchen dood en oordeel?
Dan, hoe wy ook de plaets hunner ruste noemen, Lukas toont elders, dat zy gode leven (XX, 38.) 't welk noodzaeklyk het denkbeeld van onmiddelyk en daedlyk leven influit, gelyk blykt uit de uitdrukking van Paulus, Romeinen VI, 10, en dat zy een zekere mate van heerlykheit bezitten; Immers by de Gedaente verandering op den berg verfcheenen Mofes en Elias beide in heerlykheit^); Mofes, die geftorven en begraven was (&_), zoo wel als hlias, welke werd opgevoerd.
Van dien aert dan is de Leere, welke Lukas zorgvuldiglyk poogt inteprenten nopens den ftaet der ziele na den dood; een Leer, hooglyk nodig voor de zulken , wier gemoederen bezet waren met de fabelen hunner dichters, of belemmerd door de twyfelingen hunner Wysgeeren.
(a) Lukas IX, 31.
Qb~) Deuteronium XXXIV, 5, 6.
TWEE-



'ö«8
REDEVOERINGEN OVER DE
TWEEDE AFDEELING.
Waer lukas zyn Euangelie in V licht gaf.
§. i. Het blykt, dat Lukas zyn Euangelie gefchikt had voor de Heidenen; en het Karakter van dien Schryver, zoo min als de natuur van zyn werk , Jaet ons toe te denken , dat hy dit uitgaf in Judea , alwaer reeds te voren een Apostel een Euangelie gefchreven had, Daer zyn, behalven de ophelderingen van 't geen den ïoden eigen was, reeds aengewezen, nog verfcheidene tekenen voor het tegendeel.
Mattheus, van het Pafcha fprekende, zegt: Gy weet, dat na twee dagen het pascha is (a), deze was de gewoone fpreektrant voor Judea. Maer Lukas zegt: Het Feest nu der ongehevelde brooden kwam naby, '/ welk genoemd wordt het
PASCHA (bj.
Hy verhaelt, dat Christus henen ging en verbleef OP den berg, welke de berg der olyven wordt geheten (c). Hy, gelyk Ook josephus (d),
mogt zich zoo uitdrukken onder de Grieken en
Ro-
(a) Mattheus XXVI, 2. (6) Lukas XXU, I.
„(O XXI, 37-
(d) Joodfche Oorlogen, B. V. H. II, f. 3.



ÉUANSELlëN. VI. keb. afd. II. 30*£
Romeinen, maer zulks te doen in Judea, daer d© Olyfberg zoo lang vermaerd was geweest, zou byna even vreemd hebben geklonken, als dat men daer gefproken had van de stad , die jerusalem genoemd woedt. Wederom, hy noemt Arimathca, daer Jofeph woonde, die om het kyk van Jefus verzocht, een stad der joden ( o ); En dit houde ik voor een blykbaer teken , dat hy niet fchreef binnen hec Joodfche grondgebied ; wanneer hy of eenen meer onderfcheidenden naem gebruikt zou hebben, welke de ftreek aen wees, waer toe ArimatheabQhoorde, of geenen bynaem in 't geheel.
§. 2. Eenige weinige der Ouden onderftellen, dat hy gefchreven heeft te Alexandriën inEgypten.Maer dit gevoelen flrookt niet wel met den trant, op welken hy des Heilands woorden tot Petrus voordraegc (b): De Haen zal dezen dag niet kraeiën, voor dat gy driemael zult verlochenen, dat gy my kent. Terwyl middernachc inviel tusfchen de voorzegging en de vervulling, werden dus de woorden op den eenen dag gefproken, en op den anderen vervuld, volgens de Egyptifche verdeeling der dagen, welke de zelfde was met de Romeinfche (c). Had hy dan in Egypten gefchreven, zoo zou hy waerfchynlyk den zin der woorden : dezen dag, bepaeld hebben, gelyk Markus deed, fchryvende ce Romen. Dezen dag, namelyk in dezen nacht, eer de haen tweemael kroelt, zult gy my driemael verlochenen (d).
We-
(a) Lukas XXUl, 51.
O) xxii, 34- ...
(c) Sacerdotes Romani , & qui diem diffiniere civilem, item .E^ypcn & Hipparchus, a media nodte in mediaal. Pijnig. HÏfi- Nat. L. II. C. LXX1X, Ed. Hardouin.
Cd) Markus XIV, 3«.



ifo REDEVOERINGEN OVER DE
Wederom, zegt hy (a): En deze dag was d& Voorbereiding, en de sabbath kwam aen. Op een plaets, daer een nieuwe dag begint met zonne-ondergang, bepalen deze woorden zeer naeuwkeuriglyk den bedoelden tyd van den avond; maer daer de zelve een aenvang neemt met middernacht, was de befchryving niet ten volle klaer genoeg, om den ongeleerden Lezer dit denkbeeld opteleveren. In zoodanige plaets derhalven was 'er de zelfde reden als te voren, om Markus te volgen, die in ronde woorden zegt ( b ): wanneer de avond gekomen was.
$. 3. De duchtigfte getuigenisfen pleiten voor Achajen. De lezer beoordeele, of de volgende waernemingen van eenig gewigt zyn voor dit gevoelen.
Lukas voegt geene vreemde woorden tusfchen beide gelyk de andere Euangelisten, dan alleen de Eigennaemen. Mattheus en Markus noemen de fchatting, die aen de Romeinen betaeld werd Kijv90c, 't welk ook de eigenlyke naem was; Lukas nochtans bezigt daer voor een Grieksch woord (papc (cj. In hec verhael, dat de Krygsknechten Simon den Cyrener drongen, om het kruis te dragen ,zeggen zy met veel gepastheit/Aj^agéwwa-i (dj. Hy heeft de zelfde gelegenheit, om dus te fpreken, maer doet dit niet, daer dit woord door de Afiër Grieken van de Perfiërs overgenomen was; en, fchoon hec al veriraen moge worden, het was
mis-
(a) Lukas XXIII, 54.
(b) MarkusXV, 42.'
(O Vergelykt Mattheus XXII, 17. Markus XII, 14 Jifet Lukas XX , 22.
(«O * XXVII, 32. XV, 31
— XXIII, 26".



euangeliën. VI. red. afd. II. S?I
misfchien niec aengenomen in Achajen (a). Rabbi» zoo gemeen in de andere Euangeliën, wordt nergens in het zyne gevonden. De uitroep van hosanna » omcrent Christus (bj, en zyn aenfpraek aen zynen Hemelfchen Vader aen het kruis: Eli, Eli, lama Sabachthani (c) zyn door hem weggelaten. By Maccheus en Markus lezen wy: Wanneer zy geko~ men waren aen eene plaetfe , genoemd golgotha , dat is te zeggen; hoofdschedelplaetse. Maer hy iaec Golgotha weg, en brengc den zin daer van over in een Eigennaem, KganV, 'c welk wy, het Latyn volgende, overzetcen: Wanneer zy gekomen waren aen eene plaetfe ,welke calvarkïn genoemd wordt (d). Zyn omzichcigheic in deze voorbeelden mag met veel waerfchynlykheit worden toegeëigend aen eene zucht, om, buiten noodzake, geenen aenitoot te geven aen de kieschheic der Grieken, welke deze woorden voor basterd-tael hielden.
§. 4, Hy geeft het Grieksch den voorrang boven hec Hebreeuwsch en Latyn, wanneer hy gelegenheit heeft, om dit byeentevoegen, Hoofdfi. XXIII, 38. En daer werd ook een opfchrift boven hem gefchreven in Griekfche, Latynfche, en Hebreeuwfche letteren. Die fchynt wel een foort van voorrang uit beleefdheic, wanc Joannes noemt eerst het Hebreeuwsch.
Alle de Euangelisten gewagen van dit opfchrift, maer elk van hun meteenig onderfcheid, uitgezonderd
(fl) Zie HEEODOTUS- L. VIII, C 98. ( b ) Vergeiykt Mattheus XXI, 9. Markus XI, 9 met Luk® XIX, 38.
(C) XXVII, 46. XV, 34.
(d) Lukas XXIII, 33 met Mattheus XXVII, 32-
Markus XV, 22. Jmnn. XIX, 17.



2?2 redevoeringen over de
derd in de laetste woorden: de Koning der Joden; 't welk onlangs door een geleerden ó'chryver bygebracht is als „ een gebrek aen naeuwkeurigheit en ,, flipte acnkleving der waerheit. (a). Deze befchuldifing, fchoon van weinig gewigt, zou juist zyn,indien de grond, op welken hy de zelve bouwt, zeker was; te weten, dat het opfchrift, inde drie taelen , eene zelfde fchikking had. Maer... indien deze eens in elke tael verfchilde? — Deze onderftelling even zoo aenneemlyk zynde als het tegendeel, zoo zy het my vergund, op de waerfchynlykheit daer van een weinig uitteweiden.
Wy mogen redelyker wyze onderftellen, dat Mattheus het liebreeuwfche is gevolgd:
Deze is Jesus een koning der joden.
en Joannes het Griekfche:
Jesus dr nazarener, de koning der joden.
Vraegt men, waerom de Nazarener in het Hebreeuwsch wierd weggelaten ? zoo leiden wy de reden hier van af uit de gemoedsgefteldheit van Pilatus, en konnen 'er dus misfchien rekenfchap van geven: Hy kan onderricht zyn, dat jesus in het Hebreeuwsch een Verlosfer betekende (b); en daer het meer de gedaente had van zoodanigen bynaem of algemeen naemwoord, wanneer het alleen Hond, verkoos hy
miSf^a) Dr. middleton.
(b) Pearson on the Crced, Art. II. aen het begin.



EU ANGELlë N VI. RED. AFD. II. 273
misfchien, door hec weg lacen van denbynaem de Nazarener, den zin zoo dubbelzinnig ce maken, dac men hec dus kon opvaccen:
Deze is
Ëen verlosser de koning der joden.
Pilatus, welke op dien dag zoo min over de Joden als mee zich zeiven ce vrede was, zochcdoor hec opfchrift, 'c welk van zyn vinding was, der Nacie fchande aencedoen; en ftelde hun dus een gedenkwaerdige waerheic voor, mee even zoo veel inzichc echcer, om die ce verklaren, als Kajaphas had in te voorfpellen, dac Jefus flerven zou voor het volk (0). Daer die dubbelzinnigheic in hec Grieksch geen ftreek hield, kan hier de Nazarener ingevoegd zyn, wederom coc fmaed voor de Joden, door hunnen Koning afkomscig ce noemen van een ftad, waer voor zy de uicersee verachcing hadden (b).
Laec ons nu hec oog flaen op hec Latyn. Hec is niet verre gezochc,ce onderftellen ,dacPilacus zich weinig bekreunde aen Hebreeuwfche naemen, of veel zwarigheic maekte in eene ongepasce fpreek- of fchryfwyze in die cael. Men hield hec voor een wezenlyk vereifchce der waerdigheic van eene Romeinfche Overheic, geduurende den tyd van hec gemeenebesc, niec dan Lacyn te fpreken by openbaere gelegenheden (c). Van dien fmaek had Keizer Tiberius
nog
(a) Joannes XI, 49-51.
(b) — i, 46,
(c) Valekius maximus, L- II, C. ft. J. a.



274 redevoeringen over de
nog zoo veel overgehouden, dat hy, in eene redevoering voor den Raed, zich verfchoonde wegens het gebruik van een Grieksch woord, en, wanneer zy eens een Raedsbefluit zouden opftellen, raedde hy hun, een ander Grieksch woord daer uit wegtenemen, 't welk 'er in geplaetst was( a). En, fchoon de Grooten in 't algemeen toen meer infchiklyk waren geworden voor de Grieken, zy bleven echter ftaen op dit punt van eer met opzicht tot andere Volken, wier taelen zy voor woest hieiden , zonder zich eenige moeite te willen geven, om de zelve magtig te worden. Pilatus, 't is waer, vraegcwel, volgens het verhael van Mattheus, by gelegenheit der Verhooringe van onzen Zaligmaker; Wien wilt gy, dat ik u zal los laten, Barabbas, of Jefus. die genoemd wordt Christus ? en wederom : wat zal ik doen met Jefus, die genoemd wordt Christus? (b). Maerikdenke, dat dit verhaeld is, zoo als de tolk, door wien hy fprak , dit uit het Hebreeuwsch aen hun voordroeg (c). Want, indien de andere Euangelisten zyne woorden juist hebben opgegeven , gebruikte hy niet eens den naem van jesus, maer fprak van hem alleen by omfchryving: Wilt gy, dat z'£ « den koning der joden los late (et)? wat wilt gy dan, dat ik doen zal met hem , dien gy den koning der joden noemt (ej? Dus fprak hy met de Overften der Joden, en daerna bepaelde hy ook een La-
tynsch
(a) Suetoniüs in Tiberio, C. 71. De twee woorden waren Monopoiie en Emblema.
(è) Mattheus XXVII, 17, 22.
(c) Zie woLfius in Mattheus XXVlI, 2.
(d) Markus XV, 9. Joannes XV111, 39. CO Markus-XV, 12.



EUANGELlè'N. VI. RED. AFD. II. $75
tynsch opfchrift zonder inmengfel van vreemde woor^ den, zoo als Markus dit aentekenc O).
De koning der joden.
waer in hy gevolgd wordt door Lukas; alleen haek hy de woorden: Deze is, hier van boven by, als betreklyk coc al wac 'er onder ftond (£):
Deze is De koning der joden.
Hec kan wel zyn, dac men een becer berichc kan geven van de drieërleië vormen van hec opfchrift ; maer ik meene, mee grond ce konnen verzekeren, dac 'er veranderingen in waren, en dac hec koresee in 'c Lacyn was.
§. 5. Om tot Lukas wedertekeeren; De aenmerking, dac hy geene vreemde woorden inmengc* is niec zonder uitzonderingen. Hy heefc de woorden: Amen, Mammon en Gehenna; maer hec was noodzaeklyk, deze ce behouden.
Amen is een woord, waer mee onze Zaligmaker zyne plegcige becuigingen begon, op eenen cranc, den Zoohe van God voegende. De Heiligen gebruiken het in het gebed, of in beaminge van het woord van God; maer geen Profeec of Aposcel zei immers Amen, ik zegge u lieden; Die gebruik van Amen is overgelaten voor God en Chriscus alleen, want hec is de tael van Hem, die iets verzekert by zich
Zeiia) Markus XV, 26. (b) Lukas XXÜI, 38.



276" redevoeringen over d'e
zeiven [ of op eigen gezach. ] Het moest daerorn behouden worden in deze plaetfen, terwyl de Grieken geen woord hadden, dat de byzondere plegtigheit in zich bevattede (a).
Mammon of mammöna,gelyk Lukas fchryft, worde driemaelen gevonden in het XVI Hoofdftuk, binnen den omtrek van vyf verzen. Men zou wel haest denken, dat hy een woord, 't welk zoo hard klonk in de ooren der Grieken, zoo vaek herhaelde, om dat hy wenschte, dat de onaengenaeme klank een te grooter afkeer zou verwekken voor de zaek zelve. Dan, 't zy hy het met dat oogmerk herhaelde of niet, hy had goede reden om het te bezigen. Immers, offchoon Mammon alleen rykdommen betekent, in deze reden nochtans: Gy kunt God niet dienen en den Mammon, wordt het tot een perfoon's naem gemaekt, en tegen God overgeteld; in welk geval het verkieslyker was dan het Griekfche woord Plutus; om dat Plutus niet alleen de rykdommen, maer ook den God der rykdommen betekende,
(0) T» 'Apiv pnsfïm qiridem a fanclis ufurpatur quum optant, fed non quum aflèverant. Nemo unquain Prophetarum aut Apostolorura dixit: Amen, dico vobis. Soli Deo Christoque hoe ïejinquitur, quia ejus est, qui per feiplum asfeverat. L.de tjieu in poli Synofijts, over Mattheus V, 18 De geleerde tt. fuxler (Miscel. Theel. L. I, C. 2.) poogt te bewyzen, dat *Afe« niets meer betekent dan 'axvS&s of a*i. Deze woorden mogen fomtyds tot het zelfde einde dienen, maer zyne bewyzen maken de aenmerking van de dieu geenzins krachtloos. Onze gezegende Heer beveelt, in de Leerreden op den berg, het gebruik van N«/ aen zyne navolgers, maer gebruikt in de* zelfde redevoering zelve U^Y. Vergelykt Mattheus V, 37 met vers 18, en 26. En wy mogen uit het bericht van Mattheus billyk befluiteii, dat het Hebreeuwfche woord , gelyk ftaends met N«<, in vers 37. in kracht van 'A/*i> verilhilde.



EUANGELIËN. VI. RED. AFD. II. 277
de, en dus fchynen zou het denkbeeld te ftayen, dat 'er een zoodanig wezen beftond.
Gehknna is een ander Hebreeuwsch woord, 't welk éénmael in zyn Euangelie wordt gevonden: Hoofdft. XII, 5. Maer Tartarus , de Griekfche naem der helle, was verknocht met zoo veele harsfenfchimmige verdichtfelen, dat het daerom onvoeglyk was, dit te gebruiken by bekeerden uit het Heidendom.
§. 6. Ik meene, dat wy een voorbeeld van deze omzichtigheit in dit ft.uk aentreffen in de gefchiedenis der ^Gedaente- verandering. Mattheus en Markus zeggen, dat onze Heere werd Hervormd ,Mtri/Aop0d^; maer Lukas, dat de gedaente van zyn gelaet veranderde (aj. Drukte hy zich niet dus verfchillende uit mee bun, op dat hy het letterlyk gebruik vermyden mogt van eene fpreekwyze, welke gebezigd werd in zoo veele verdichtfelen omtrent Gedaente veranderingen ( of Herfcheppingen ); welke zy niet alleen vertelden maer ook geloofden, indien anders de berisping juist is, welke plinius hun toe voegt: „ Dat de ligtgeloovigheit der Grieken verbazende „ was. " (is)? Deze fpreekt daer wel byzonderlyk van de Arcadiërs, welke een gedeelte van Achajen bewoonden. Indien deze aenmerking doorgaer, waren de Achajers'dQ voornaeme voorwerpen, waervoor Lukas zoo veel omzichtigheit gebruikte.
§. 7. Op dezen grondflag nu zyner zorgvuldige vermydinge van het gebruiken van Hebreeuwfche
woor-
(a) Vergelykt Mattheus XVII, 2. Markus IX, 2. met Lulas IX, 29.
(fc) Mirum eft, quo proced.it Gra;ca credulitas. Nat..ffljl, L. VIII, C. 34.
S 3



*?S REDEVOERINGEN OVER DE
woorden, (daer die gebruik gevoeglyk vermvd kon worden, en niec noodzaeklyk was), is de vraeg gemaklyk ce beancwoorden, welke Grieken hy niec wilde ftooren, of die van Achajen, of die vzn Alexandriën? Alexandria was gefticht door Alexander den Grooten, en bevolkc mee eene volkpiancing van Macedoniers, vermengd mee inboorlingen, mee Periiiche Egyptenaeren, en mee Hebreen. Zyne Jandgenoocen fpraken noch de cael van Attica, noch die van Achajen. Zy brachcen een verfchilJenden roonval in fpraek mee zich, die waerfchynlyk den grond lag coc hec geen nu Hellenifthch genoemd worde (a), hun nakroosc werd, in wezenscrekken , houding, en uiefpraek, Egyptenaeren (<?). Daer was derhal ven om eren c een Volk van dien aerc geene zoodanige zorgvuldigheic nodig, als die vereischc werd in onverfchilligc zaken omcrenc de inwoonders van Griekenland, die „ eenen kinderachcigen eegenzin hadden in elke „ vreemde cael, en even zeer ingenomen waren „ mee hunne eigene. — Zy werden misleid door „ de te groote kieschheic hunner ooren, en kon-
" l feunc7°°Td verdraSen, dac hun woesc of „ onbeichaefd voorkwam. " (c)
§■ 8.
(<0 Qüint. curtius L. VI. C. IX, & N. SS. m. P1TISCr
cHIsmnTligeJ°°^eelden Hdle'listi^e tael in de Remark) •ƒ CHihHuu. „,; the Moumentum Adülitanum. p 86.Not 16 Ge-
£nt°l f6. B°WY£R'S PrefaCt t0 hi>' •» ^New Tefla-
{b; Zie luciani n*.r« ï p.o3r. Ed P1r f 161,
«ngehaeld door Mr. bryakt , ObjèZtfons and In^ie)
(O BtTAMTs Analyfis af Antient Mythologie. Val. I.p.ióp.



EUANGELlëN. VI. RED. AFD. II. 279
§. 8. De Ouden zeggen van Lukas: „ dat hy „ hec Euangelie leerde (en befchreef) 't welk „ Paulus predikte; " en taelkundigen merken aen, dac 'er dikwyls een groote overeenkomsr is in hunne fpreekwyzen, waer van hec verhael der Inftellino-e van des Heeren Avondmael dikwyls een voorbedde worde bygebracht,. Paulus brengc een zeggen by, als in de Schrift gebruikc, 1 Timotheus V, 18. De arbeider is zynes loom waerdig. 'c Welk wy nergens mee juisc deze woorden oncmoecen, dan Lukas X, vers 7. De zelfde uicdrukking, welke wy daer vinden in hec volgende 8ftew., eet het geene ulieden voorgezet wordt, komt ook voor in [den iften brief aen de Korinchers (X, 27. j eet , al wat ulieden voor gefield wordt. Grotius brengt nog een ander voorbeeld van overeenkomst by uit Lukas XXI, -34, vergeleken met iThefal. V, 3. en fommige woorden, welke by Paulus en Lukas byzonder gemeenzaem zyn, komen nooit, of niet in den zelfden zin, voor by andere Schryvers van het Nieuwe Verbond^
In den aenvang immers van hec Euangelie van Lukas oncmoecen wy alcans twee zoodanige woorden, TrstgttKoAouSs», in den zin van volkomen verflaén, en «mgta in dien van by monde te onderwyzen (af), (ó).
(a) Men vergelyke Lukas 1,3. met 1 Timotheus IV, 6. en 2 Timotheus III, 10, nopens het eerfte woord; doch in den Grondtekst; want in onze Nederlandfche Overzetting wordt 'er een verfchiltende betekenis aen gegeven, doch omtrent bet tweede woord bevestigt ook onze vertaling de aenmerking des Schryvers, in Lukas I, 4, vergeleken met 1 Korinthen XIV, 19. en Galaten VI, 6. Vertaelder.
(&) nA».fo<J>o?é«, een ander woord van Paulus en Lukas , heeft waerfchynlyk de zelfde betekenis in Lukas I, 1. en % Timotheus IV, it*J
S 4



2oO
REDEVOERINGEN OVER DB
Ik vermoede, dat het boven aengehaelde <retuigems der Ouden hem aengaende gegeven werdTl eenen hoogeren zin, dan alleen da? hy den fpreek-
kennif1163 TT\ ; name,/k' dat hy de
kennis , welke hy had van de Euangeliegefchie-
tT f°°u WeI 318 Leeri»gen, allereerst lehaeld had uit de bronnen der Veriichtinge, aen Paulus
erlan2etUvangTllen 5 ^°d^ eW ^raeht
erlangt van de wyze, waer op hy in zyne voorreden van zich zeiven fpreekt, waer van vvy terftond nader zullen gewag maken. 1
DERDE AFDEELING.
Nadere overweging van het bewys voor den rang der Euangeliën.
$. i. Dus het bewys voor den rang der drie Euangeliën nu volledig opgegeven hebbende, zoo Jaet wegen "°g **** "* V°llen befla§nader over-
wv?„vlCERDEffEV0EEINGl Afd^g V- trokken wy uit de vergelykmgen en redeneeringen in drievo-
Xftl'T dk heMt: ^dev%endetuZzienCat £v"r8^\£<™g<«'*ï *e»e* ge^en Qaj. Schoon nu dit befluit, door de blyken
hun-
(«) Zie hier voor Bladz. 107 en ioj.



EUANGELlêN. VI. red. afd. III. ü8l
dunner groote overeenkomst , op echte gronden rustte, zoo verre die toen reeds waren bygebracht, de reeks der volgende vergelykingen leverde, nieur we voorbeelden dezer overeenkomste op; en, door het byzondere oogmerk van ieder Euangelie natefpooren, werden • wy van gronden voorzien, om reden te geven van de geringe verfcheidenheden; die in 'c algemeen zoodanige zyn, als waertoe de Euangelist werd opgeleid door den aert van zyn plan, offchoon hy fchreef met een ander Euangelie voor zich,en ten doel had het zelve te volgen. Dus werden de voorafgaende gronden gefterkt door de hulp van voorbeelden in gelykheit, en het gevolg tegen de uitzonderingen verdedigd door de verfcheidenheit, welke in fommige te vinden is. Daer nu het byzondere van ftyl en fchryfwyze, zoo wel als het oogmerk, zichtbaer is in het algemeene beloop van ieder der Euangeliën, is het ber fluit, getrokken uit der zeiver volkomen overeenkomst in byzondere plaetfen, te meer beflisfende.
Ter bepalinge van den rang dezer Schriften bevestigden wy drie Hellingen in de Zesde Afdeeling der derde redevoeringe (ö), en uit deze werd vooral, doch niet eeniglyk, afgeleid in de lfte Afdeeïmg van de vierde redevoering , dat „ Mattheus een Euangelie uitgaf vóór Markus en „ Lukas. " (£).
Dit drongen wy wyders aen, met te toonen;
Eerst,
(a) Zie Bladz. 109 enz.
(b) — ~- 116 enz.
S 5



S82 redevoeringen over de
Eerst, uit op zich zeiven ftaende aenmerkingen, die op geene voorafgaende Onderftelling fteunden, dat „ hy zeer vroeg gefchreven heeft
Ten tweede, uit meer rechtftreekfche blyken, dan tot nu gegeven waren, dat „ hy fchreef voor êe Hebreen in Judea (b).
Vervolgens kwam de rang van Markus en Lukas in overweging; en, fchoon het blykt, dat Markus zyn Euangelie niet zeer fpoedig uitgaf (c), toonden wy nochtans, dat hy Lukas vóórgegaen ïs (<Q, voornaemlyk door vergelyking van deze beide, met betrekking tot de klaerheit en de gegevene Verklaring; op deze beide lettende, mogten wy redelykerwyze befluiten, dat hy, in wien deze volmaektheden van een verhael volkomenst waren, de Iaetfte Schryver was.
En wy mogen deze zaek voor geftaefd houden in het eerfte deel dezer zesde redkvoertnge, door andere voorbeelden van de groote oplettendheit, welke Lukas toont ter ophelderinge van byzondere Joodfche zaken of fpreekwyzen.
Eenige der gebeurdtenisfen, waerop de drie Hellingen in de zesde afdeeling der derde redevoeringe pasfen, zyn verder aengedrongen in plaetfen, die de vierde redevoering volgen, en zetten kracht by aen de voorgaende bewyzen; dat
Mat-
(a) Vierde redevoering, Afdeeling 111. bladz. 149 enz.
(*) ■ V. 167 enz.
(O Zie Markus XVI, 20. Vierde redevoering , Afdeeling IV. g. 7. bladz. 166.
(ö) Vyfde bedevoering, Af deeling l. bladz. 190 enz.



E» ANfiELlëN. VI. RED. AFD. III. 283
Mattheus de eerfie was der Euangelisten. Want in de vyfde redevoering wordt in de derde afdeeling bewezen, dat Markus niet enkel voor de Hebreen gefchreven heeft; -— in de eerfte afdeeling der zesde rkdevoeringe, dat Lukas byzonder voor de Heidenen fchreef; en in de beide zelfde Redevoeringen , dat de een en ander zyn Euangelie uitgaf op eenigen afftand van Judea; Ook is by herhaling met voorbeelden getoond, dat zy zich zoo uitdrukken, dat ze den zin dier Leeringen of Geboden uitbreiden, welke door den letter van Mattheus fchynen bepaeld te zyn tot het huis van Israël.
Schoon al, in het behandelen der verfcheidene onderwerpen dezer Redevoeringen, eejjige bewyzen ter nedergefteld rnogten zyn, welke op zich zelve van geringe waerde fchynen, alles by eengezameld, nochtans, zal, met de hulp, welke zy weerkeerig aen elkander geven , een bewys uitmaken , 't welk het tot eene zedelyke zekerheit doet opklimmen, dat de rang der Euangeliën, en het wezenlyke , hier, re berde gebracht, waerheit is.
§. 2. Het Christelyk geloof werd trapswyze voortgeplant eerst in eene zuiver Joodfche, toen in eene gemengde, Kerk van Joden en Heidenen , en vervolgens ook in byzondere Gemeenten uic de Heidenen. En daer is veel grond, om te vermoeden, dat de Euangeliën van tyd tot tyd op elkander volgden, naer gelang zy van noden waren in die Gemeenten , coc wier gebruik zy meer onmiddelyk gefchikc waren. Maer Mactheus fchreef voor de eerfte, Markus voor de cweede, en Lukas voor de derde Stichting der Christen-kerk. Deze befchouwingen en ontdekkingen leveren ons dan zoodanige orde
op,



284 redevoeringen over de
op, als waer in de Euangeliën van overlang alomme geplaetst zyn, en welke ik getracht hebbe te naven.
Wy zullen nu nog eenige tegenwerpingen in aenmerking nemen, welke een groot deel onzer redeneeringe van naby betreffen.
VIERDE AFDEELING. Aenmerkingen op de Voorreden van Lukas.
§. r. De zulke der hedendaegfche Geleerden, welke beweeren, dat de Euangeliën van Mattheus en Markus niet in wezen, of niet aen Lukas bekend, waren, toen hy fchreef, flellen groote kracht in dè Voorreden voor zyn Euangelie, welke zy voor beflisfchende houden in hun voordeel. Zy befluiten dit daer uit, dat Lukas geen melding maekt van Mattheus en Markus , naerdien hy niet onderfteld kan worden, of te fpreken van flechts twee Euangelisten als van veelen; of deze te bevatten onder het getal der veelen, waervan hy met zoo weinig goedkeuring , zoo niet met eenige berisping, fpreekt Maer, zeggen zy, had hy de Euangeliën in gefchil gelezen, hy zou 'er niet alleen melding, maer wel byzonder en met lof melding, van gemaekt hebben. °
Sommigen houden wyders ftaende, dat hy zelve geen Euangelie zou gefchreven hebben, waren die
van



EUANGELlëN. VI. RED. AFD. IV. 285
van Mattheus en Lukas toen reeds in 't licht en ia zyne handen geweest (a).
Men ziet ligclyk, dat deze redeenering, over 'c geen Lukas, in die of deze omftandigheden, zou gezegd of gedaen hebben, enkel rust op vermoeden, en dac daer in voor coegeflaen gehouden wordt, 'c geen moet bewezen worden.
§. 2. Maer laet ons zyn eigen woorden hoorea en overwegen:
Lukas I, vers 1 — 4. Naerdemael veele ter hand genomen hebben, om in orde te {lellen een verhael van de dingen, welke onder ons volkomenzekerheit hebben.
2. Gelyk ons overgeleverd hebben die van den beginne zelve aenfchouwers en dienaers des woord's geweest zyn;
3. Zoo heeft het ook my goedgedacht, hebbende alles van voren aen naerflïglyk onderzocht, vervolgens aen u te jchryven , voortreflyke Theophile !
4. Op dat gy meugt kennen de zekerheit der dingen , daer van gy onderwezen zyt.
Hier zyn eenige uitdrukkingen, van wier betekenis, fchoon niet zeer moeilyk, hec niec ongepasr zal zyn, een korce verklaring ce geven.
Vers. 1. "Ter hand genomen hebben, om in „ orde te flellen. " n.TSixdgwe.v dvma^rt&xi. Belt waeme uideggers hebben gecoond (£)> dac deze
fpreek-
(«) Zie lardner's Supplement Vol. I, p. 85.
(t) Grotius, casaubonus , alexander morus ; zie woleius over deze plaets; als ook raphelius, en fabricii Bibliotheca Graca, Lib. IV, CV. §. IV*,



286 REDEVOERINGEN OVER DE
fpreekwyze van de zelfde betekenis is, als of 'er eenvouwig gezegd was: opgefteld hebben, en even zoowel past op werken, die lof, als die berisping, verdienen. Origenes, wel is waer, vermoedt, dat hier eenige berisping in ligt opgefloten-, maer de wyze, waerop hy fpreekt, {trekt ten bevvyze, dat hy dit twyfelachcig ftelde (a).
Vers z. „ Gelyk ons overgeleverd hebben. " k«6u\ rruqUofetv. Sicut tradïderunt. Vulgata. Dit kan zoo wel betekenen, 't geen de Aposcelen in gejchrifte, als 'c geen ze by monde hadden overgegeven ; want n*$«JW/s behelst beide. , Hec Worde dus gebruikc van Paulus, ilhesfal. II, 15, en by verfcheidene Griekfche Kerkgefchiedfchryvers (b). De zelfde ruime betekenis heefc ook Traditio in Lacynfche Schryvers (c). Overeenkomftig hier meê omfchryfe ook grotius deze woorden in een korte aencekening op de zelve dus: ,, Door den mond der andere Apostelen, of „ door het Schryven van Mattheus. "
, M Dis van den beginne aenfehouwers
» (oog getuigen) waren. " Van den beginne
heefc-
, («) TAXA i"t $ r« 'EnEXElPHSAN XiXtfittt, 1xu Karr,yt-
XH's X*g!e-fi»t®- 'Mcstoh iwi rit xtxygetcpit ras tvay ytXtm. Inleiding op Lukas uit een M. S. uitgegeven door Mi. simon, in lardner's Credibil. Vol. III, p. 318.
(*) Zie verfcheidene voorbeelden hiervan verzameld door suicerus op het woord n«f«i5W/5 Vol. II, p. 577.
(O Scias nos ab Evangelicis & Apostolicis Traditionibut
non recedere. Cyprtani Epijï. IV. Ed. Feil. . Illorum
autem (Scil. Sacrorum Scriptorum) Traaitio, quia vera eft, quadrat undiqtie, ac fibi tota confentit, & ideo perfuadet, quia conftanti ratione fuiFulta eft. Lactaktii Inftitut. L. V,



euangeliën. VI. red. afd. IV. 28?
heefc hier den zelfden zin als Joannes XV,^ 27. „ Gy zyt van den beginne met my geweest. " en becekenc, van hec begin der openbaere bedieninge en predikinge van Christus. ; #
Fers 3. 55 Van eerst af aen ", ' Avahv. Die wysc een vroeger cydperk aen, beginnende vóór de komst van Jefus in hec vleesch.
„ Voortreflyke (in 'c Engelsch most
„ excellent) " K^A/g-c?. Deze cycel werd coen gegeven aen luiden van rang of in hooge bediening. Van waer men waerfchynlyk heeft afgeleid , dac' Theophilus coen was, of ce voren geweesc was, een/Lid der Overheic, en derhalven een bekeerde Heiden.
Fers. 4. „ Waer in gy onderwezen zyt. * Hec Griekfche woord KaT^as zege eigenlyk, by monde onderwezen ce worden (aj.
§. 3. Die voorafgegaen zynde, merke ik wyders aen:
Dac Lukas in zyne Inleiding fpreekt van twee foorcen van menfchen, die een berichc gaven van hec leven en de Leer van Christus. De eerste in waerdigheit zyn de oog getuigen en bedienaers des woords, te wecen, de cwaelf Aposcelen, welke aen andere overleverden, 'c geen zy zelve gezien en gehoord hadden. Maer deze overlevering kon, volgens de uir^efcrekte becekenis van hec woord n«g««/w*« zoo wel gefchreven zyn als mondeling. -Zy kan dus hec Euangelie van Maccheus influicen, en ik voeg 'er by, ook dac van Markus, als een werk van Aposcolisch gezach , en opgegeven door Petrus.
De
(a) Fabricius in de aengehaelde plaets. Sltcerus op hec woord k»tïx'« No, 1,2,



288 redevoeringen over de
De tweede en mindere in rang, hier gemeld, beftond uit zulken, die Lukas vóórgegaen waren, met in fchrifc te ik-lien 't geen zy geleerd hadden van de Apostelen. En, offchoon die uitleggers het wel mogten hebben , die meenen , dat hy te kennen geeft, dat deze veele Schryvers niet wel flaegden in in hunne onderneming, zoo kan daer uit nog geen gevolg getrokken worden in het nadeel van Mattheus en Markus; want het eerfte vers zyner Inleidingehad tot dezen geene betrekking , gelyk , zoo op den grond van deze als van eene andere verklaring, gereedlyk zal worden toegeftaen. Zy komen in een ander licht voor, als Schryvers van een hoogeren rang. Evenwel Lukas fchynt deze Schryvers, welke hy van de Apostelen onderfcheidt, niet te berispen maer aentepryzen. Hy gewaegt van hun, als hebbende die dingen verhandeld, welke allerzekerst onder ons zyn: Even als zy ons overleverden, die van den beginne ooggetuigen en bedienaers van het woord waren. Wat kon hy meer zeggen tot lof hunner getrouwheit? Hy fielt zich zeiven ook eenigzins in eenen rang met deze, en verdedigt zyne onderneming met hun voorbeeld, zeggende zoo heeft het ook my goedgedacht (a). Had hy gedacht, dat zy verkeerdlyk gedaen hadden, zou hy veel eer gezegd hebben: Daerom heeft het my goedgedacht, dit onderwerp, te behandelen.
§. 4. Daer was nochtans, buiten twyfel dit wezenlyk onderfcheid tusfchen hem en deze, dat zy niet fchreeven uit kracht eener byzondere roepinge,
maer
O) Quorum laudatiffimo exemplo incitatus ipfe quoque voluerit hoe aggredi. iaekicius als boven. Zie ook lichttoot in zyne Harmonie.



ËUANGELlë». VI. RED. AFD. IV. toSf
maer uic gemeene beweegredenen van Godvrucht eri yver voor de zaek van Chriscus. Lukas zelve wysc nog een ander verfchil van hun mee hem aen ; wanc hy fpreekc van hun , als verhalende , Wac zy van de ooggecuigen gehoord hadden. Maer hy zege van zich zeiven: dat hy volkomen kunde had van alle dingen ook van eerst af aen (aj; en misfchien zyn we wel niec verre van zyn odgmerk, wanneer wy onderftellen, dac deze verandering van fpreekcranc aen de hand geeft, dat hy,fchoon hy ook gemeenzaem verkeerd had met de ooggetuigen, en, in hec opftellen van zyn Euangelie, niec had nagelacen, zich te bedienen van de hulp der Euangeliën van Maccheus en Markus, nochcans zyn volkomen kunde voor al ce danken had aen Paulus, welke zyne kennis der Euangeliegefchiedenisfe en Leere ontving door onmiddelyke openbaring uic den Hemel.
§. 5. Daer hec zoo mee de zake gelegen was, mee welk een inzichc dan, of in hoedanig licht, kon Lukas afzonderlyke en byzondere melding maken van Mactheus en Markus?
Hy kon deze niec in 'c byzonder noemen, als' gezach gevende aen de waerheic van zyn Euangelie; wam, behalven dac hy in het zelve verfchei-
[de*
(a) Ik heb hiervoor (bladz. 279 aent. O)) reeds te kennen gegeven, dat de vertaling- van den Schryver in de woorden van het derde vers niet ftrookt met onze Nederlandfche Overzetting; men 'ziet hier ligtlyk, waerom ik de Iaetfte hier niet kdn behouden; Cn het is even zoo gelegeh met de plaetfen uit de brieven van Timotheus, daer ter vefgëlykinge bygebracht; die teffens des Schryver's vertaling kracht byzetten.
T



lpo REDEVOERINGEN OVER DE
dene dingen vermeldde, welke hy van hun niet kon vernemen, hy zou ook hier door de gronden van zyn gezach bekort niet uitgebreid of verfterkt hebben; daer dit reeds lteunde op de bovennatuurlyk verkregene kennis van Paulus, gepaerd met het getuigenis van de ooggetuigen in 't algemeen.
Hy kon hun voorbeeld niet bybrengen ais een verdediging zyner onderneminge. Immers, fielt eens den naem van Petrus voor dien van Markus, en overweegt dan, waer op dit bewys zou uitloopen. ,, Terwyl Mattheus en Petrus, ooggetuigen en die„ naers des woord's, Gefchiedverhaelen van Chris„ tus faemgefteld hebben, dacht hec my, die noch „ ooggetuigen noch rechtftreekfche dienaer des ,, woords was, ook goed, hec zelfde te doen. " Dit zien wy, dat geheel niec fluit. De verdediging dan, welke hy uic hec voorbeeld van anderen uic zedigheic zochc ce crekkcn, rusc op eenen anderen voet.
Hec was hier de plaets niet, een lofreden te maken op hunne Euangeliën; immers uic deze lofreden zou nacuurlyk deze vraeg zyn voorcgefproten: Waerom fchreef hy dan na htm? welke vraeg hem verpligt zou hebben coc een zoo volledig en onderfcheiden berichc van zyn oogmerk, als geheel niec ftrookte mee de opzetlyk becrachce korcheit zyner Inleidinge, misfchien ook niec met het Karakter van een door Godlyke Ingeving gedreven Schryver. Ook was het een zoo kiefche taek, de gebreken van een ander Euangelie aentewyzen, en te toonen, opwac wyze hy die gebrek vervulde, dac hec veel becer voegde, dat de Lezer zulks zelve ontdekte, dan dat de Euangelisc« zich daer verder over uitliet, dan hy gedaen heeft.
Daer



EUANGELIËN. VI. RED. AFD. IV. 2QÏ
Daer was dan geen noodzake, noch eenige gepafte gelegenheit, om in deze voorreden melding te doen van Mattheus en Markus.
Maer, deze bedenkingen al eens ter zyde gezet, zal uit het niet noemen van deze Euangelisten volgen, dat hy niets wisc van hunne Euangeliën? — Wy konnen niet cwyfelen, of hy had eenige der brieven van Paulus gezien, welke aen verfcheidene Gemeenten gezonden waren vóór zyn komst te Romen. Nochtans, fchoon deze Brieven onder eenen bovennatuurlyken invloed gefchreven waren, en der zeiver Schryver het voornaeme, en byna het eenige, onderwerp is van de Iaetfte. helft zynes boeks de Handelingen der Apostelen, maekt 'er Lukas niec alleen geene uitdruklyke melding maer zelfs geen het minfte gewag van, dat zy gefchreven waren.
Waerom is zyn ftilzwygen in het eene geval meer een bewys dan in hec andere? of ook zyn ftilzwygen nopens de cwee , meer dan dac van Joannes nopens de drie, vorige Euangeliën, welke men coeftaec, dat door Joannes gezien zyn? deze evenwel betuigt nergens uitdruklyk, maer geeft alleen, als van terzydenj, te kennen, dat hy die gezien heeft; en dit heeft Lukas even duidelyk gedaen mee opzicht tot het Euangelie van Mattheus en Markus, door de wyze , waerop zyn Euangelie is faemgefteld. Vorderen wy van hem een gecuigenis der waerheit van die beide, hoe kon hy fterker geven, dan door altoos mee hunne verhaelen in Vwezenlyke overeenceftemmen, en dikwyls hunne woorden nacefchryven ? . §. 6. Laecs ons nu overwegen, welk een ancwoord ons deze zelfde Voorreden opleverc op de tegenwerping, dac Lukas zelve geen Euangelie ger fchreven zou hebben, indien hy de twee andere gezien had.
T a Hy



202 REDEVOERINGEN OVER DE
Hy bepaelt twee cydpunten, waer van een Euangeliegefchiedenis eenen aenvang nemen kon. Het eene is van het begin des woerds, of van des Hei* land's openbaeren dienst; het andere van eerst af aen, dat is, van die voorbereidende gebeurdtenisfen af, welke betrekking hadden tot des Heiland's komst in het vleesch. De veele Schryvers, waer van hy vers i. gewaegt , hadden hunne berichten alleen begonnen van het eerstgemelde en dus van een laeter tydperk , gelyk blykt uit het 2de vers, Hec ftilzwygen dan van andere, en de volkomen kunde, welke hy bezat van de dingen, welke tot hec vroegere tydpunt behoorden, worden opgegeven als eene reden, waerom hec hem goeddachc, ook een Euangelie ce fchryven.
Een tweede reden kan werden afgeleid uic de wyze, waerop Theophilus en andere een gedeelce hunner Euangeliekennis verkregen hadden; dezelve was hun alleen meêgedeeld door de prediking des woords. Maer die gedeelce was van te veel gewigt, om alleen aen hec geheugen of de mondelinge overlevering te worden toebetrouwd, als waerdoor ligtlyk fommige dingen konden verloren of veranderd , en de orde van andere verward kon worden. Daerom vond Lukas goed, die in gefchrifc te ftellen, en wel in een geregeld en doorgaend verhael; op dat Theophilus, en zy, die in den zelfden toeltand waren, een duurzaem en aeneengefchakeld gezichc mogcen hebben van de gebeurdcenisfenen leeringen, welke zy by gedeelcen en by verfchillende gelegenheden gehoord hadden.
Nog eene andere reden is gelegen in de Opdracht van zyn werk aen eenen der bekeerde Heidenen, als wonende, dac hy fchreef ter hunner onderrichtinge.
§• 7-



EUANGELlëïU. VI. RED. AFD. IV. 293
§. 7. Op den grond dezer redenen fchync de welvoeglykheic van een derde euangelie zeker te uaen.
De eerfie reden toont, dat, naerdien Markus, in gelykheit met de veele Schryvers, waer van Lukas gewaegt, zyn verhael was begonnen met het laegere tydperk (den aenvang van des Heiland's openbaeren dienst), derhalven een ander Schryver, welke de vereischte bekwaemheden bezat, het onderwerp met nut en om wyze redenen op nieuws behandelen mogt naer een uitgebreider plan.
De Tweede verdedigt het fchryven na Mattheus, die niet alles had aengetekend, wat verdiende bekend te zyn. En, daer het onmogelyk was, dat deze dit zou gedaen hebben in een zoo kort begrip , was het by uit Hek nuttig voor de Kerk, zonder dat het iecs te kort deed aen de voorcreflykheic van zynen arbeid, dat het onderwerp nog eens nader doorgeloopen wierd op eenen-trant, welke veele gewigtige byzonderheden behelsde, die hy had achtergelaten , en waer van fommige dat vroegere tydperk betroffen, waer meê zyn Euangelie begon.
Moer in deze verdediging behoort de derde reden , begrepen in de opdracht aen Theophilus , mede in aenmerking genomen te worden. Mattheus had zyn Euangelie opgefteld met een rechtftreekfch oogmerk tot hun . die het zelve allereerst van noden hadden. Maer wanneer de Heidenen tot de Kerk toevloeiden, was het van groot nut, dat 'er een ander gefchreven wierd met een even zoodanigen uitzicht op de Heidenen, als hy had voor de Joden. Een gefchrift van dien aert ra,oesr, Theophilus natuurlyk verlangen, en wel, verlangen'behoudens de grootfte achting en] eerbied T 3 voor



594 REDÉVOÊRINGEN OVER Dg
voor Mattheus. Met gelyke achting voor dezen kon Lukas voldoen aen die begeerte van zynen oen. zienlyken Kweekling, en een werK uitgeven, waer voor deze niet alleen maer ook alle de Gemeenten uit de Heidenen hem dankbaer zouden wezen; terwyl de andere Euangeliën geenzins min ftichdyk voor hun wierden door een nieuw getuigenis voor derzelver waerheit.
Nu mogen we dan, zoo ik meene, veilig befluicen , dat niets van het gezegde of aengeduide in de Voorreden van Lukas aenloopt tegen de bewyzen, (waer mee we hebben zoeken aentetoonen), dat hy op Mattheus en Markus volgde, en bekend was met hunne Euangeliën.
§. 8. De levensbefchryvingen van Christus, waerop hy het oog heeft', met welk een Godvruchtig oogmerk ondernomen , of hoe getrouw opgefteld, werden verduifterd door den glans der vier Euangeliën, en moeiten weldra by deze verdwynen. Doch in het verlies daer van, gelyk Df. lichtfoot aenmerkt (a), ging geen een der regelmatig-gewyde Schriften, maer alleen het werk van menfchen, verloren. Welke naemen zy gedragen hebben', fchynt tans onmogelyk te beflisfchen ; maer, indien ik te recht verklaerd hebbe, 't geen Lukas van hun zegt, is het zeker, dac zy geenzins geweest zyn onder die verdichte Euangeliën, welke, naderhand, aen de Apostelen en Apostolifché mannen werden toegekend, hoedanige 'er verfcheidene geweest zyn. .De gedenktekenen en ftukken, welke van deze nog in wezen zyn, zyn blyken
der
(a) Hameny of the four Gefrh. Part. 1, Vol I, p. 392. fol.



EUANGELlëN. VI. RED. AFD. IV. 295
der zorgvuldigheic en waekzaemheic der Chrisrenkerke, in dac geene uit den Kanon der gewyde Boeken ce houden, 'c welk daer coe niec behoorde. En de naemen, welke zy aennamen, dienen ter oncdekkinge der middelen , welke in 'c werk gefield zyn door de valschheit, in tegenflelling van die der waerheit. Markus en Lukas gaven Euangeliën uic op hunne eigene naemen, (niet op die van Petrus en Paulus),' want zy wiflen , dac de waerheic voor hunne werken fpreken , en dezelve den geloovigen zou aenpryzen. Maer deze Verdichcers zochcen aen hunne fabelen gezach bycezeccen, door dezelve roecefchryven aen Pecrus,Thomas, Andreas, of andere eerwaerdige naemen van hec hoogsc gezach in de Kerk.
T 4 ZE-



ZEVENDE
REDEVOERING,
OVER DEN
HEILIGEN JOANNES.
EERSTE AFDEELING. Het oogmerk des Euangeliums van Joannes.
De Iaetfte Euangelist was Joannes, welke de yorige Euangeliën gezien, en aen der zeiver waerheit getuigenis gegeven heeft, door het zyne optel ellen met een blykbaere erkendtenis en onderftellmg van deze. Immers hy fchreef geene rechtftreekfche Gefchiedenis van den openbaeren dienst des Heeren, maer een byvoegfel tot de echte verhaelen , van den zeiven reeds in 't licht gegeven. In zyn Euangelie wordt onderfteld, dat deze bekend waren, en zonder dit zou het zyne in yeele plaetfen onvolkomen en duifter geweest zyn.
Hier van kan. de volgende plaets ten voorbedde pienen:
fianr.



REDEVOER. OVER DE EUANGELIËN. 29J
Joannes IV, 43, 44-
En na twee dagen ging hy van daer, en ging
henen nae Galilea. Want Jefus heeft zelve getuigd, dat een Profeet
in zyn eigen Vaderland geen eere heeft,
Hy had in den aenvang van die Hoofdftuk gszegd, dat onze Heiland Judea verliet , en weder vertrok nae Galilea; en verhaeld hebbende, wat er gebeurde, op zyne reize derwaert door Samanën, voegt hy 'er de aengehaelde woorden by. Zonder onderrichting, van elders dan uit deze plaets zelve, zouden we ligtlvk belluiten, dat geen gedeelte van Galilea, maer veel eer Judea, het Vaderland van Jefus was; en darde Euangelisc, herhalende, 't geen by te voren vers 1 — 3. gezegd had, een weinig nader zocht te verklaren, waerom onze Zaligmaker dat Gewest verliet. Maer zulks is zyn oogmerk niet. Christus was wel geboren te Betlehem in Juda, maer Nazareth, daer zyne bloecverwamen woonden, en daer Hy was opgevoed, worut alomme aengemerkt als zyn Vaderland O). E)ic was het, 't welk hy verliet, vertrekkende nae Kapernaum, wanneer hy zynen openbaeren dienst begon (b~). Hierop wordt de aenmerking: ,, dat een Profeet geen eere heeft in zyn eigen Vaderland " in de andere Euangeliën toegepast, en hier op ziet ze ook in dac van Joannes (c). Hy onderftclt, dat
W
(a) Mattheus XIII, 54- Markus VI, 1. Lukas IV,
*3. 24-
(_&) Mataheus IV, 12, l|,
(t) Zie de plaetfen in («J aengehaeld.
T5



REDEVOERINGEN OVER DE
zyne Lezers deze dingen wisten, of gelegenheit hadden, om die te weten, uit de andere Euangelisten, werwaert hy hen ftilzwygende henen wyst; herhalende alleen zoo veel, als genoeg was, om de eerfte overeenkomst van zyn Euangelie met de hunne te doen opmerken.
Joannes geeft geen bericht van de omftandigheden der geboorte van Christus, van zyn Geboorteplaets, van zynen doop, verzoeking in de woeftyne, en gedaente - verandering op den berg; van zyne Lesfen, Gelykenisfen , Voorzeggingen, en wonderwerken, welke de andere Euangelisten verhaeld hebben, één alleen uitgezonderd (a). Hy zegt weinig van het leven en de lotgevallen van Joannes den Dooper. Hy maekt geen gewag van de roeping of het uitzenden der Apostelen, noch geeft eenige lyst hunner naemen , of verhael der Inftellinge van des Heeren Avondmael. Het was noodzaeklyk voor zyne Lezers, eenige van deze dingen te weten, en ftichtlyk, dat ze die alle wisten. Waerom dan heeft hy deze en andere gewigtige gebeurdtenisfen weggelaten, of alleen daer op gezinfpeeld? — De reden Sis duidelyk. Daer waren hiervan echte berichten in 't licht gegeven, en in de handen der geloovigen, toen hy fchreef. Zyn gedrag dan in dit geval is een onbetwhibaere blyk, dat hy de voorgaende Euangeliën niet alleen gezien, maer als echte en getrouwe Gefchiedverhaelen goedgekeurd , en zyn eigen ten deele opgefteld heeft tot een aenhangfel ter vervullinge van deze.
§. 2.
(a) Het wonder van het verzadigen der vyfduizend in de ■woellynen H. VI, i-14.



EUANGELlëN. 'VIL RED. AFD. I. 29$
§. 2. Die evenwel was, gelyk ik reeds gezegd hebbe, Hechts een bykomend gedeelte van zyn oogmerk ; hy had nog een verhevener doel in het oog. Het was noodzaeklyk geworden, te ftryden voor het geloof, den Heiligen eenmael overgeleverd; en hy was waerfchynlyk de eenig overgeblevene van het geheiligde gezelfchap der Apostelen, om dit werk te ondernemen met het gezach van eenen door den Geest gedrevenen Schryver ( a ).
Hy ftaefde derhalven de Godheit van het woord, het almagtige en eeuwige woord, waerdoor alles gemaekt werd, en zonder het welk niets is gemaekt , dat gemaekt is (b) ; het Woord, dat vleesch geworden is en onder ons gewoond heeft; 't welk God in de werelt zond, op dac de werelt door hem behouden moge worden ( c), Ja Joannes leert door zyn ganfche Euangelie niet alleen de weldadige uitgeltrekcheic, maer ook hec noodzaeklyke eer onzer gelukzaligheit, van de bedieningen , welke de Zoon van God bekleedde, als de oirzaek der behoudenis, door ons te voeden met het brood des levens in zyne hemelfche onderwyzingen (d) , en door, aen het kruis, zyn leven te geven voor het leven der werelt (e); als de weg, de waerheit, en het leven,
zoii-
(0) Is cum effet in Afia, & jam turn hasreticorum femina pullularent , Cerinthi , Ëbionis , & casterdJrun) qiii neïant Christum in carne venisfe; quos & ipfe in F.piltola faa Antichristos vocat, & Apoftolus Paulus frequenter percutit, coaftus est ab omnibus pcene tune Afia: episcopis & multarum ecclefiarum legationibus, de divinltate Salvatoris aldus -fcribere. HiEKONimi Praam, in Comment.fuper Mattheum.
(b) I, 1- 14-
(c) iii, 17-
(d) VI, 26-33- ' . {e) aldaer vets si.



gOO REDEVOERINGEN OVER DB
zonder wien niemand komt tot den Vader Ca)als de zender van den Heiligen Geest, om de a! postelen te onderwyzen en te verlichten f>), om de geloovigen te heiligen (c), om in hen te wonen (4), en eeuwig by hun te blyven als de levendmakende Oirzaek der opftandinge (ƒ) wiens ftemme alle, die in hunne graven zyn, zullen hooren en uitgaen (g), en als de fchenker van het eeuwige leven aen zoo veele, als hem zullen hooren en gehoorzamen (A).
Joannes heeft de juiste lyn der waerheit afgetekend , waerlangs de nedrige en Godvruchtige Christen veilig wandelen kan, zonder te letten op de by wegen der dolinge, welke in aental geen einde hebben. Maer, naerdien een Leere, wanneer der zeker waere meening weerfproken wordt, dikwyls geftaefd kan worden door eene befchouvvin^ der leeritelhngen, waer tegen de zelve is aentre* kant, zoo zal het voor fommigen van nut zyn, te onderzoeken, welke die harsfenfchimmen van Óosterfche Godgeleerdhcit waren, waer tegen dit Euangelie meer onmiddelyk was ingericht. De zoodani^en konnen raedplegen met irenjeus (r), en met de hedendaegfche geleerden, welke eenig bericht van die Godgeleerdheic gegeven (k), of de zelve
(a) XIV, 6. (fc) aldaer vers ?6, 17. (O VII, 38, 39(d) XIV, 17. («) aldaer vers 16. (ƒ) XI, 25. (g) V, 28, 29. (k) X, 27, 28. (O L. III, C. XI.
(*) Mos*£i« Hist. Ëcck L. I. Part. II. C. I. de rebus
Chris-



EÜANGELlëN. VII. RED. AFD. I. 30j
Ve aengemerkt hebben als wederlegd door den Apostel (a).
TWEEDE AFDÈELING.
Wanneer Joannes zyn Euangelie in V licht gaf.
De Hedendaegfche Schryvers zyn zeer oneens in gevoelen nopens den tyd, in welken Joannes zyn Euangelie uitgaf. Veele denken, dat hy zulks deed in zyne Iaetfte levensdagen, andere vóór de verwoesting van Jerufalem.
§. i. Zoo verre ik kan gewaer worden, is de volgende plaets de eenige inwendige blyk voor den vroegften fchryftyd, welke eenige opmerking verdient.
Joannes V, vers z. Daer is te Jerufalem aen de Schaepen(markt) (h) een badwater, hetwelk
itt
Christianorum ante Conftantinum, Site. I, $e&. IX &c. ——— Differtat. ad Historiam Ecclefiajiicam pertinente* Vol. 1. Diff. III.
p. 221.
(a) Vide bulli Judicium Ecclef. Cathol. C. II. Waterland's Importance of the Doctrine of the Holy Trinity, en de Schry* Vers, welke hy aenhaelt. p. 250 &c. Michaelis Introduttory Letlurcs. p. 240. Dr. owen Obfervations p. 87 &c.
(i) Dus leest men in de Engelfihe Vertaling, in plaets ¥«n Schaeps- (poort) by de onze.
Vektaeldsr.



§©s rêbevoeringen over de
in het Hebreeuwsch toegememd wordt Bethesda, hebbende vyf zaelen ( of galleryën. )
Uic deze woorden beweert men, dac Jerufalem nog in wezen was, toen de zelve werden gefchreven. Maer men kan hier op ancwoorden, dac deze uitdrukking gepasc was , op welken tyd ook Joannes moge gefchreven hebben, indien Bethesda was overgebleven; en daer is grooce waerfchynlykheit, dac die de algemeene verwoescinge omkomen . is.
Immers , wanneer Titus Vespafianus bevel gaf, dat. de Stad verwoest zou worden, liet hy echter eenige dingen in ftaec blyven ten nucce der Bezectinge, welke daer verblyf zou moeten houden (V); en dan was het zeer nacuurlyk , dat hy deze badplaetfe, met zaelen of galleryën voorzien, waer men zich in de koele fchaduw kon afzonderen, overliet, om zyne krygsknechcen niec ce beroven van een gezonde en hun zeer aengenaeme verFrisfcbing; terwyl ■ hy op zulke plaecfen zoo veel achtfloeg , dac hy korc daerna te Romen voortreflyke baden ftichtte ten algemeene gebruike (b \ Daer nu hec voorftel van Joannes zeer wel kan aengemerkt worden, als enkel ziende op Bethesda (V), zyn wy geenzins zeker, dat het verdere betrekking' of eenig doel had op den ftaet van Jerufalem.
Het
(a) Josei-hus Joodfche Oorlogen B. VII. H. i. 5. r.
(ij Amphiteairo ucdicato, Töermisque juxta celenter extruftis. Suetonius in vita Titi Vespafiani. C. VII.
(e) Hasselquist noemt dat geene, 't welk-men nu aenwyst als Bethesda, „ een oude vierkante en wel eer prachtige Badpiaets en Waterkom", p. .j34. Maundrell fpreekt twy leiachtig van dit vervallen gebouw, p. 107.



SUANGELlëN. VII. RED. AFD. II. 303
Het bewys dan uit deze plaets fchynt niet beilisfchende, en zoo is hec ook met eenige bewyzen, welke voor den laeteren fchryftyd worden bygebracht.
§. 2. Men beweert, dat Joannes na de verwoescing van Jerufalem fchreef, omdac hy geen gewag maekc van de voorzeggingen, welke daer toe becreklyk waren. Maer die bewys zal allen zoodanigen zeer onzeker voorkomen , welke overwegen, hoe zeldzaem hy creedc in de voetftappen der andere Euangelisten. Het kan zyn, dat hy deze voorzeg, gingen enkel naliet, op dat hy niet fchynen moge te profeteeren, nadat de vervulling daer was. Maer hy kan het ook gedaen hebben volgens den regei , welken hy in de meefte gevallen in acht neemt, om namelyk overteflaen, 't geen reeds was aengetekend.
Men zegt wyders, dat hy de Joodfche gewoonte niet volgt in het berekenen der uuren van den dag, zoo als de andere Euangelisten gedaen hebben, maer die aenneemt, welke by de Romeinen plaets had , om dat hy fchreef, toen de Joodfche Volkftaet ten einde en de geheele Natie verftrooid was. Maer aen welke zyde wy deze bewysreden ook befchouwen, wy zullen de zelve gebreklyk vintien. Markus en Lukas rekenen wel de uuren naer de Joodfche wyze; maer indien zy fchreeven in landen, daer de zelfde gewoonte plaets had, dan is dit geen bewys, dat zy die volgden, om dat ze Joodsch was. Aen den anderen kant, indien Joannes van hun in dit geval verfchilt, kan hy niet overeeenflemmen met de Romeinen, want de Romeinfche en de Joodfche uuren waren juist de zelfde (a). §. 3.
to> Schoon ze verfchilden in de dagen, zoo als inde
iact-



304 REDEVOERINGEN OVER DE
§. 3. Met dit alles echter, denke ik, dat wy uit verfcheidene omftandigheden mogen befluiten, dat hy vry wat laeter fchreef dan een der andere Euangelisten, en wel na de verwoesting van Jerufalem.
Zyn Euangelie onderdek ( zoo als wy reeds aenroerkten^) het aenwezen der andere, en moet niet alleen onderftellen, dat deze in wezen, maer ook dat 'zy rondsom in de Kerk verfpreid en wel bekend waren, 't welk ten dien tyde op verre na zoo fthielyk niet kan gefchieden als tegenwoordig.
§. 4. Hy is niet zo© fpaerzaem als Markus en Lukas, in zich te beroepen op de wet en de Profeeten , maer brengc zelve verfcheidene plaetfen by met zyn eigene woorden. In het XUde Hoofd/luk alleen haelt hy Zachariah éénmael en Jefaiah tweemaelen aen; en in de Gefchiedenis van het Lyden hoofdft. XIX past hy de wet en de Pfalmen en de Profeeten op Christus toe. Dit verfchil tusfchen Euangelisten , die ten grooten deele voor het zelfde foort van Lezers fchreeven, geeft veel grond om te denken, dat het Euangelie van Joannes dat van Markus en Lukas eerst volgde na een zoo groot verloop van tyd, dat de bekeerden uit de Heidenen intusfchen meer bekend waren geworden met de Schriften van het Oude Verbond, en beter in ftaet waren, om de kracht der daeruit getrokkene redeneeringen te gevoelen.
$. 5-
Iaetfte Redevoering nader blyken zal. Ik merke dit alleen aen, op dat men niet denke.dat dit ftrydt met het geen onze Schryver omtrent het verfchil tusfchen Joden en Romeinen gezegd heeft, bladz. 242 enz.
VfiRTAELDiR.



EUANGELlëf». VIL RED. AFD, II. 305
§. 5. Hy maekt gewag van drie Paeschfeesten, fen fpreekt, zoo dra hy daer van gewaegt, van elk der zelve als het Pafcha der Joden (a).
Dit fchynt hy wel te zeggen, om het te onderfeheiden van het Christen Pafcha; maer, is dit zoo, zoo moet het ook gezegd wezen, toen het Iaetfte van genoegzaem aenzien geworden was, om tegen het andere te worden overgefteld ; 't welk waerfchynlyk was in het laetst van het leven van Joannes; De vroegfte geloovigen vierden g?duuriglyk den dood en de opftanding van onzen Zaligmaker. D: jaerlykfcbe Gedenkdag daer van kwam allengskens in achting, en nam by trappen toe in aenzien; en wel, als een Feest van Christelyke Godsdienstigheit, maer niet van Apostolisch gezach (£). Anderzins zou 'er, waerfchynlyk, een meerdere eenparigheit geweest zyrf in den tyd der vieringe.
§. 6. Wanneer Mattheus fpreekt van het oveffteeken van hetGalileefche meir, noemt hy dit: nat de andere zyde te gaen (c). 'e»; t<J 7rép«c; en zoö doet ook Markus, ééne plaets alleen uitgezond derd (d); maer Joannes zegt: nae de andere zyde der zee (e). Van waer dit verfchil in ftyl met zyne Galileër broeders?-was het, omdat het verloop van jaeren en de langduurende afwezendheit van zyn Geboorte-land hem aenleiding gaven, om juister te zyn in het gebruik van eene fpreekwyze, waeraen Mattheus
O) Joannes II, 13- VI, 4. XI, 55. (6) Suicerus in verba narz* II, 2, 3. p. 613. (e) Mattheus Vlll, 18, 28. XlV, 22. XVI, 5- Mar* kits IV, 35. V, ar. VI, 45* VIII * 13. (<0 Markus V, i. O) Joannes VI, l, 17•
V



*OC> redevoeringen over db
theus gewoon , en die nog zeer gemeenzaam was by Petrus , toen het Euangelie van Markus werd-
opgeheld?
Zy noemen dit meir de zee van galilea ; hy de zee van tiberias. Bygevolg fchreef hy in eenen tyd , toen de nieuwe naem de overhand gekregen had boven den ouden (a), en toen de Iaetfte in onbruik geraekte, of reeds was geraekt Immers hy verklaert den ouden naem Hoofdfi. VI. Na deze dingen ging Jefus over de zee van galilea , welke is de zee van tiberias.
- §. 7. In het Iaetfte Hoofdftuk, vers 18, vermeldt hy eene voorzegging van onzen Heiland aengaende Petrus: Voorwaer, voorwaer, zegge ik u, toen gy jonger waert, gorddet gy u zeiven, en wandelde t alwaer gy wildet, maer wanneer gy zult oud geworden zyn, zoo zult gy uwe handen uitftrekken, en een ander zal u gorden, en brengen, waer gy niet wilt. Welke woorden duidlyk voorfpelden, dat Petrus den dood zou ondergaen als een navolger van Christus, maer zy. bepaelden niet met zekerheit, hoedanige dood dit zyn zou. Joannes nochtans fchynt in het volgende vers te fpreken van den Dood van Petrus, en van de natuur van dien dood, als wel bekend by hun, aen wien hy de voorzegging verhaelt. Dit zei hy, betekenende, mei hoedanigen dood hy God verheerlyken zou.
Dit
(a) Joannes VI, 1. XXI, 1.
(b) Joseph'js noemt dit het meir van tiberias. Joojifchf Oorlogen IV, 8. j. 2. III, f. 5, maer gemeenlyk het meir van cennesareth. Zie de eerjle Leerreden luer voor bladz. 14* in de aent. ( d J.



' ÊUANGELlè'N. VII. RED. AFD. II. go?
Die wordt algemeen aengenomen als een bewys, dat het Euangelie van Joannes in 't licht gegeven werd na den dood van Petrus. Uit het geen 'er volgt mogen wy, meene ik, afleiden, dat het werd uitgegeven na de verwoesting van Jerufalem. ' Immers Joannes gaet terftond voort met het verhael van eene korte faemenfpraek tusfchen onzen Heere en Petrus aengaende hem zeiven, en van den zin, in welken die by de broederen werd opgevat: vers 21-23.
• Als Petrus dezen (Joannes namelyk) zag, zei hy tot Jefus: Heere! maer wat (zal) deze? Jefus zei tot hem: Indien ik wil, dat hy blyve tot dat ik kome, wat gaet het u aen? volg gy my. Dit woord dan ging uit onder de broederen, dat deze discipel niet zou fier ven.
Maer hierop merkt de Euangelist aen : Jefus had tot hem niet gezegd, dat hy niet fterven^ zou; maer, indien ik wil, dat hy blyve, tot dat ik kome, 'Wat gaet het u' aen? en door'alleen te ontkennen, dat Jefus gezegd had: dat hy niet zou fier ven, ftaet hy teffens' toe, dat hem een belofte gedaen was, dat hy zou leven, tot dat Christus komen zou.
• Maer wat is nu 'dit komen van Christus? en Waerom verklaerde joannes, welke geftorven is gelyk andere menfchen, niet te gelyk, waerop dit zag, óp dat hy de valfche vermoedens der broederen te krachtiger fluiten'mogt? Ik zie maer ééne reden, Waerom hy niet uitvoeriger is, en die is deze: hy fchreef zyn Euarigëlie op eenen tyd, toen het algemeen begrepen werd onder de broederen, dat hy-'lang genoeg geleefd had, om die komst van Christus te zien, Waerop de belofte doelde. Hy, die hierna zal komen, om den Godloozen te ver-
V 2 tee-



,308 redevoeringen over de
teeren door den glans zyner verfchyninge, was reeds gekomen uic de wolken des hemels. De heerlykhek van zyn perfoon was onzichtbaer gebleven, maer de krachc zyner cegenwoordighek was gevoeld in zyne oordeelen. De verwoescing van Jerufalem en den Joodfchen Volkftaec was een zoo duidelyke verklaring der belofte, dac Joannes leven zou tot de komst van Christus, dac 'er geene andere nodig was.
8. Laec ons, op dezen grond , die my als goed en vast voorkomt, een ander verhael van Joannes overwegen, gegeven in hec Xlde Hoofdftuk vers 47-50, aengaende de raedplegingen der Joodfche Overften. In een onderling overleg aengaende Christus zeiden zy; wat zullen wy doen? want deze man doet veele tekenen. Indien wy hem alzoo laten (geworden), zy zullen alle in hem gelooven, en de Romeinen zullen komen , en wegnemen heide onze plaets en volk. De uitflag der raedpleginge wast dat het nut was , dat hy flierf. 'Tgeen zy zoo nuttig oordeelden , voerden ze ook wel fpoedi°- uic. Evenwel kwamen de Romeinen, en namen weg beide hun plaets en volk, ja der zeiver val was groot én verfchriklyk. Naderhand gaf Joannes die bericht van hunne raedplegingen en overleggingen in het licht; eerst, om het menschdom de zichtbaere hand en billyke wraek des Hemels te doen kennen over een volk, 't welk zich vereenigd had met de onrechtvaerdige Scaetkunde hunner Overften, en verraders en moordenaers geworden waren van den Rechcvaerdigen. Ten andere, om de ongelukkige overgeblevene uic deze onheilen ce roepen: op dat het overblyffel, bevreesd zynde geworden , Gode de eere geven mogt door des zelfs bekeering.
Mat-



ÏUANGELlëN VII. RED. AFD. II. 309
Mattheus had al vroeg getoond, dat zy zich zeiven en hunne kinderen verantwoordlyk gemaekt hadden voor hec bloed van Christus; en nu brengc Joannes hun in gedachten, dat dit van hunne handen geëischt was.
Deze omftandigheden zyn met elkander van veel kracht aen de zyde der genen, welke den laeteren fchryftyd van het Euangelie van Joannes ftaende houden.
§. 9. Wat de plaetfe aengaet, waer het uitgegeven wierd; Indien het bewezen kan worden, dat Joannes de uuren rekende, zoo als wy doen; dac eenige der zeven Gemeenten (in Afiën) het zelfde deeden; en dat, zoo het fchynt, het gebruik dier uur-rekeninge byzonder eigen was aen dat kleene gedeelce van het Romeinfche Keizerryk , — zoo zullen wy een inwendig, en welligt opzedyk gegeven merkteken hebben, dat hy zyn Euangelie ergens opftelde binnen den omtrek dezer Gemeenten, en ons redelykerwyze mogen houden aen hec gezach der Ouden, dac hy hec opftelde te Efezen.
Zyne uuren zullen we naderhand overwegen. Ik zal deze Redevoering befluiten mee eenige weinige bedenkingen nopens een voornaem deel van het hoofdonderwerp dezes werks.
V 3 DER-



3IO REDEVOERINGEN OVER DE
DERDE AFDEELING.
Elke laetere Euangelist bevestigt de echtheit der voorgaende Euangeliën. het gezach en getuigenis van Markus en Lukas worden niet verzwakt, uit hoofde dat zy het Euangelie van Mattheus gezien hebben.
§. i. De laetere Euangelisten gebruikten een verflandig en zeker middel, om de waerheit en echtheit van elk voorgaend Euangelie te verzekeren mee het gezach van het volgende (a). Men onderftelle by voorbeeld, dat Petrus verzocht is geworden, of zelve begeerig was, om in het Euangelie van Markus der Kerke zyn getuigenis te laten voor de echtheit van dat van Mattheus. Hoe was zulks best uittevoeren? — Hy kon 'er melding van gedaen hebben, gelyk hy doet van de brieven van Paulus (b) met betuigingen van achting; noemende het het Euangelie van onzen geliefden broeder Mattheus ; door welke of diergelyke woorden hy ongetwyfeld getuigenis zou gegeven hebben aen des zelfs waerheit. Maer, indien 'er eens een gefchil ontfïond, niet, of
Mat-
(a) Zie het Slot van Dr. owen's Obfervatims onthe Four Gospels.
(b) 2Petrus III, 15.



EÜANGELlëM. VII. RED. AFD. HL 311
Mattheus een waer Euangelie had opgefteld, maer welk dat echte Euangelie van Mattheus was, zoo zou een zoodanig getuigenis zulks niet meer beflisIchen, dan het plaetfen der brieven van Paulus on-' der de andere gewyde Schriften beflisfchen kan, of de brief aen de Hebreen van Paulus was. Indien 'er dan naderhand een Euangelie verfcheen onder den naem van het Euangelie volgens de Hebreeuwen (ö), 't welk by misverltand genomen wierd, gelyk het in der daed genomen is, voor het echte Euangelie van Mattheus; hoe kon Petrus der Kerke een beteren toetsfteen byzetten, waerdoor zy de vervalfching mogt ontdekken, dan door zoo veel van dat echte Euangelie in zyn eigen intelyven?
Wederom , indien Lukas verfcheidene plaetfen van Markus overfchreef, hebben wy het getuigenis van Lukas niet alleen, maer ook van zynen vriend en meelter Paulus, voor de waerheit van dat Euangelie.
Eindelyk zettede Joannes aen de drie voorgaende Euangeliën gezach by, door een tegenoverftaend middel; te weten, door achter te laten niet door te
her*
(a) Het Euangelie der Ebioniten, 't welk in het hoofdzaeklyke het zelfde is met dat der Nazarenen, werd door hun zei; ven genoemd het Euangelie volgens de Hebreeuwen. Het wasten deele een faemenmengfel van Mattheus en Lukas; en 't geea van den eerften ontleend was, was duidelyk vertaeld uit het Grieksch. Nochtans begon omtrent het midden der vierdé Eeuw een gevoelen de overhand te krygen, dat dit het echte Hebreeuwfche Euangelie van Mattheus was. Ziet twell's 's Critical Examination, Reply, p. 110-127. Second Vindication, p. 19, 68. JóneJ 's New Method, Vol. I, Part. IL C. XXV, p. 331.
■ , V 4 •



3Ii redevoeringen over de
herhalen , 'c geen zy hadden aengetekend. Waer van reè s genoeg gezegd is.
Wat aengaet bét hui. gelie van Joannes, indien het zoo laet gefchreven is, als veele, en ik denke met waerfcnynlykheic, meenen, zoo had de Kerk van Christus toen reeds een gevestigd beftaen verkregen, en daer had een semaklyker en zekerder onderhandeling over en weder plaets tusfchen de van elk in Ier verre afzynde Leden. Misfchien was ook geene Stad beter gelegen dan Efezen, om eenig bericht te verfpreiden onder het gros der plaetfen, waer eenige Christenen gevonden werden. Een ftad, zoo veel bezocht, ftrekte tot een band tusfchen de twee groote deelen der Christenkerke in Europa, en in Afia. Hier erkent men in 't algemeen, dat Joannes zyn Euangelie opftelde; en dit was een te zeer bekende zaek, om het getuigenis van eenen anderen Apostel te behoeven.
§. 2. Ik zal de vryheit nemen, om hier nog iets bytevoegen ter beantwoordinge der tegenwerpingen van zulke , die meenen , dat wy de geloofWaerdigheit der Euangelie - Gefchiedenis verzwakken., en het gezach van Markus en Lukas verminderen, door te onderftellen, dat zy gefchreven hebben met kennis aen het Euangelie van Mattheus. Dat dan de zaek zonder vooroordeel onderzocht worde!
Het fcuangèjie moet waer zyn, indien dat van Matheus een echt verhael daervan behelst. Om ons hier van te overtuigen, worden twee zaken vereischt; Berst , dat hy een getrouw getuigen was van V geen hy gehoord en gezien had. Ten andere , dat het verhael, 't welk zynen naem draegt, zyn vernael is.
Hei



EUANGELlëN. VII. red. afd. III. 313
Het eerste; dat Mattheus noch zelve bedrogen kan geweest zyn, noch ons wilde bedriegen, maer getrouw verhaelde, 't geen hy wist, dat gebeurd was, wordt geilaefd met alle die bewyzen, welke de geloofwaerdigheit en het gezach der andere Apostelen bevestigen , en die zekerlyk niet te minder zyn, fchoon men coeftaet, dat Markus en Lukas zyn Euangelie gezien en goedgekeurd hebben.
Het andere, dat het Euangelie, 't welk zynennaem draegt, zyn Euangelie is, hebben wy zoo even getoond, dat krachtig bevestigd wordt door de Schriften dezer Euangelisten Immers , indien wy eenige weinige regels daer van, welke wy vinden in Clemens Romanus en andere Apostolifche Kerkvaders , met recht voor een bewys houden van deszelfs echtheit, zoo moeten wy met alle reden die veele plaetfen, welke we hier ontmoeten in de Schriften van Markus en Lukas, voor een bewys houden van nog grooter gewigt.
Ook wordt hun eigen geloofwaerdigheit niet verminderd, maer in zeker opzicht te voordeeliger ontdekt door hec gebruik, 't welk zy maken van Mattheus.
Het gezach hunner kunde vermindert niets; want, door zyn verhael uittebreiden , gelyk ze dikwyls doen, als zy de zelfde zaek verhalen , toonen zy, dac zy zelfs de kunde dier dingen, welke zy ten deele met zyne woorden verhalen, niec aen hem verfchuldigd zyn, maer zelve van hec onderwerp ten volle meester waren, en fchreeven met een voorafgaend en volledig denkbeeld daervan.
Maer hec gezach hunner geloofwaerdigheic vertoom zich in nog O-erker licht. Op fommige plaetfen fchynen zy van hem te verfchillen j en, fchoon dit V 5 ver-



314 REDEVOER. OVER DE EUANGELIeN.
verfchil alleen in fchyn is, zy moeten toch wel begrepen hebben, dat deze fchyn een middel kon aen de hand geven, en vaek gegeven heeft, tot hairkloveryën en vitteryën tegen de Euangelie - Gefchiedenis, welke een kleene voorraed zelfs van menschlyke voorzichtigheit hen zou hebben doen vermyden in het nafchryven van eenen Apostel, indien zy by zich zeiven niet verzekerd geweest waren van de zekerheit der gebeurdtenisfen, welke zy verhalen. Het is de waerheit alleen, welke deze onbefchroomde eenvouwigheit bezit, en haer getuigenis geeft zonder konst of fchroomachtige omzichtigheit.
AGT-



A G T S T E
REDEVOERING i
EERSTE DEEL.
over de wyze, waer op joannes de uuren telt.
EERSTE AFDEELING.
Drie voorbeelden overwogen, van de wyze, waer op Joannes van de uuren Jpreekt.
J)e Ouden waren gewoon, den dag te verdeelen in cwaelf uuren, en even zoo veele voor den nacht te rekenen. Het eer,ste uur van den dag was één uur na den opgang der zonne, ën hec twaelfde was, wanneer zy onderging. Dit was ook de gewoonce in Judea, en naer de zelve fchikken zich de andere Euangelisten. Maer Joannes fchynt de uuren gerekend te hebben, zöó als wy doen, van middernacht tot den middag, en wederom van den middag toe middernacht; en hy meldt meermaelen het uur van den dag dan eeni-



310" REDEVOERINGEN OVER DE
ge andere Euangelist; als ware het, niet oogmerk om zynen Lezeren gelegenheit te geven tot op* merking van dit onderfcheid tusfchen hem en de andere, door gelyklbortige plaetfen met elkander te vergelyken. Wy zullen de verfcheidene voorbeelden by brengen en overwegen in dien rang, als zy in zyn Euangelie voorkomen;
Hoofdft. I, 38 —4i.
38. En Jefus 'zich omkeerende , en ziende hen volgen, zei tot hun:
39. IVat zoekt gy? en zy zeiden tot hem: Rabbi ( t welk is te zeggen, overgezet zyr.de, Meester) waer woont gy?
40. Hy zei tot hun: komt en ziet. Zy kwamen en zagen, waer hy woonde, en bleven dien dag by hem. En het was (liever het was nu Qa)) omtrent het tiende uur.
41. Andreas de broeder van Simon Petrus was een van de twee, die het van Joannes gehoord hadden, en hem gevolgd waren.
Indien de hier bedoelde tyd die was, welken wy zouden mogen noemen het tiende uur by de Joden (ter onderlcheidinge, niet van de Grieken en Romeinen, want deze ftonden hier in met de Joden gelyk, maer van de hedendaegfche gewoonte ), dan was dit omtrent vier uuren in den namiddag of twee uuren vóór dat de dag i„ Judea eindigde, waer mee noch de woorden noch de omftandig-
he-
(a) V ^ J, i< «wr». Hara autm em - ^cjm9 WtCATA. Gr tl ettit emirons la dixieme heure. Beausobre.



EUANGELlêN. VIII. RED. I. DEEL. AFD. I. %lf
heden van het verhael overeenftemmen. Want de woorden, zy bleeven dien dag by hem, fchynen intefluiten , dac zy een goed gedeelte van den dag by hem doorbrachcen. Ook verhaelt Joannes nog verfcheidene byzonderheden , welke dien dag volgden , als 't ware, om te kennen te geven, dat hy den tyd niet op de Joodfche wyze bepaelde. Immers Andreas, door onzen Heiland in zyne woning genodigd , kwam en verkeerde lang genoeg met hem, om overtuigd re worden, dat hy de Mesfiah was. Daerop ging hy uit , om zynen broeder Petrus te zoeken , en, dezen gevonden hebbende, keerde hy mee hem naer des Heiland's» woning te rugge. Na dit alles fchynt hy, verheugd over de gelukkige ontdekking, welke hy gedaen had, henen gegaen te zyn, om andere zyner bekenden te zoeken, en ook deze ingeleid te hebben; zoo als we befluiten mogen uit vers 42, alwaer gezegd wordt: Hy vond eerst zynen broeder Simon; immers dit fluit in zich, dat hy na dezen ook andere gevonden en derwaerc gebracht heeft. Ten bewyze nu, dat al het hier verhaelde op eenen en den zelfden dag gebeurde, zegt Joannes een weinig laeter, vers 44. den volgenden dag ging Jefus henen nae Galilea enz.; en, terwyl 'er met deze dingen eenige uuren moeten verlopen wezen, is het redelykst, dat we door dit tiende uur moeten verflaen tien uuren in den morgen, (of na middernacht.)
Hoofdftuk IV, 6, 7. Jefus dan, vermoeid zynde van de reize , zat alzoo neder nevens de fontein. ( Het was omtrent het zesde uur. ) Daer kwam een Vrouw uit Samaria, om water te putten.
Het



Jl8 REDEVOERINGEN OVER ÖE'
Het zesde uur was, volgens de Joodfche rekening, middag. Maer het is niet zeer waerfchynlyk dat deze de bedoelde tyd was. Onder de Oofterfche Volken, die flipt en onverzetlyk waren in hunne gewoonten, hadden de vrouwen heure vaftetyden, om water te gaen putten; en dit deeden zy, niet op het heetfte van den dag, maer in den koelen morgenof avond - ftond. Dat de morgenftond een heurer hiertoe bepaelde tyden was, kan men afleiden uit l Samuel IX, u, 12. Als zy opklommen door den opgang der Stad, zoo vonden zy maegden, die uitgingen, om water te putten; en zy zeiden tot haer: ts de Ziender hierï Toen antwoordden zy hun en zeiden: ziet, hy is voor uw aengezicht, haest u nu, want hy is heden in de ftad gekomen, dewyl het volk heden eene offerande heeffop de hoogte '.-
Het was zekerlyk in den morgenftond, toen Saul en zyn. dienaer, by hun intrede der ftad van Samuel deze maegden ontmoetten ; want Samuel was pas vóór hun daer gekomen, en de offerande was no°niet begonnen,welke met de daermee verzeldeplegtigheit een groot deel van den dag zou wegnemen. En ten deele om deze reden, ten deele uit Gastvryheit, en niet, om dat zyne gaften te laet in de ftad kwamen, wilde Samuel dien dag niets byzondersmet hun verrichten , maer firelde hy zulks uit tot den volgenden morgenftond
/ \ jp r Dat
(.a) m Lux cum pnmum ttrris Je craflina reddet Auxüio ligtos dimittam, opibuique juvobo, ■Interen j'acra hec, quando hoe ventflis- amici, Ahmua, qua differre nefas, celebrate faventes Nobiicum. JEneide L. VUL ro,
Virgiltcs bsfchryft het- feest, als beginnende in den-voormiddag, en auurende tot den avonditond.



ÊUANGELlëN. VIII. RED. I. DEEL. AFD. I. 31$
" Dat het andere hier toe by de vrouwen gefchikte tydperk des avonds was , blykt uit Genefis XIV ii. En hy deed de hemelen nederknielen buiten de ftad, by eenen waterput, des avondtyds, ten tyde als de putfters kwamen O).
Waerfchynlykst kwam. deze vrouw van Samaria, om water te putten, in den avondftond; daer 'er te voren gezegd wordt, datjefus vermoeid was van zyne reize. Na een kort gefprek met hem, liet de vrouw haer watervat agter, en keerde fchielyk nae de Had; daer de Inwoonders van Sychar op ftraec gekomen waren, om zich in de koele avondlucht te verfrisfchen, en hunne avondgefprekken te houden. Der zei ver nieuwsgierigheit wordt gaende gemaekt, om den wonderlyken Vreemdeling te zien, van welken zy hun bericht gaf. Men verzelde haer nae. de fontein, fprak met hem, en fmeekte hem, om by hun te vertoeven, te weten, om dien nacht in hun? ne ftad zyn intrek te nemen; 't welk Jefus deed, en hy bleef daer twee dagen; zoo ik gisfe , tot den tweeden morgenftond na zyne aenkomst,, wanner hy •vertrok nae Galilea,
Hoofdftuk IV, 52, 53. Zoo vroeg hy dan van hun het uur, in V welk liet beter . met hem geworden v>'as; en zy zeiden tot hem; Gisteren ten zeven uuren verliet hem de koorts. De vader bekende dan, dat dit. op hu..zelfde uur
(was)
fa) In de OdyfJ'ea L. VII, vs. 19. wordt Ulysfes ontmoet door. Minerva, onder de gedaente eener Phaarifche maegd.als de zonne onderging. Zy. wordt befchreven als dragende een waterkruik; vermoedlyk om dat de msegden op dien.tyd van den dag waterhaelden,.; Zoo dat die .zelfde gewoonte ook plaets had. in oud Griekenland.



g2Ö REDEVOERINGEN OVER DE
(w), in het welke Jefus tot hem gezegd had* uw Zoon leeft;
De ligging van Kana, daer onze Heere was, en van Kapernaum , van waer de Edelman tot hem kwam, zoo dra deze zyn aenkomst in Galilea had vernomen, iseenigzins onzeker. Aerdrykskundigen plaetfen deze (leden omtrent een dagreizens van elkander ; maer Zy fchynen. nader by elkander geweest te zyn. Kapernaum ligc in de kaerten naby ten noorde van Tiberias, en een weinig nader aen Kanat 'twelk ten Noordwe.'te van bei ie lag; josephüs nochtans ging, zoo 't my voorkomt, in éénen nacht van Kana meTiberias met tweehonderd gewapende mannen (a )
De Edelman nu, die onzen Heiland verzocht aftekomen en zynen Zoon te genezen, welke hy zeide, dat hy in doods nood gelaten had, hoopte nog, dat 'er tyd genoeg zou zyn voor Christus, om met hem nae Kapernaum te gaen , eer hy den geest gaf (&). Christus beantwoordde zyn verzoek, met te zeggen: Gae gy henen, uw Zoon leeft. Dit gefprek nu viel voor ten zeven uuren. De vraeg is, was dit ten een uure in den namiddag, en in dien zin op het zevende uur der Joden; of, volgens onzen
fpreek-
(a) Leven van josepöus, Hoofdfi:. XVII.
(fbS Volgens de Kaert van den Ecrw. Heere bachiene in den Gorinchemfchen Bybel lag Kapernaum ten Noordoofte van Kam, naby vyf uuren gaens, en Kana ten Wefte van Tiberias omtrent drie uuren. Schoon dit merklyk met de opgave van onzen Schryver verfchilt, bevestigt het echter de waerfchynlykheit, dat Joannes bedoeld heeft, zeven uuren des avonds; doch de afftand dezer plaetfen fchynt zeer onzeker.
Vektaelper.



ÈüANGELlëN. VIII. RED. I. DEEL. AFD, I. 3<ii
fpreektrant, des avonds ten zeven uuren? Indieti het eerfte, dan fchooten 'er nog zoo veele uuren over van den helderen dag, dat de Vaderlyke genegenheic, aengezet door de hope, om den fterVenden zoon in gezondheit herfteld te vinden * waerfchynlyk den tederlievenden vader zou gedreven hebben , om terftond nae huis te keerem Of indien al ouderdom of zwakhek dezen onbekwaem maekte, om zich zoo te fpoeden^, dan zoü voorwaer het huisgezin, een zoo fchielyke eh wonderbaere verandering in den zoon bemerkende, in plaets van te toeven tot den volgenden dag, terftond iemand afgezonden hebben, om het heuchlyk nieuws, met allen fpoed, dien nacht nae Kana te brengen. Maer noch het eene, noch het andere gefchiedde. De Edelman vertrekt van Kana -, en zyne dienaers van Kapernaum, den volgenden morgen, enzy ontmoeten elkander op den weg; wanneer hy allereerst de waerheit van des Heiland's belofte gewaer werd. Het is derhalven waerfchynlyksc i dat het zeven uuren des avonds was, toen Chr'stus hem met die belofte liet henen gaen. In dit geval moet Joannes veel eer de meening dan de nette woorden der dienaeren hebben opgegeven, wanneer hy hen doet zeggen: gisteren ten zeven uuren verliet hem de keorts. Maer zoodanig iets vindt men by de getrouwde Gefchiedfchryvers, en is ook niet zonder voorbeeld in de Euangeliën (a).
(a) Vergelykt Markus XIV, 30. met Mattheus XXVÏ, 34.. en zie de aentekeningtn van crotius op Lukas II, 12. en Matilteüs XXVI, i&.
TWÊÊ



312 REDEVOERINGEN OVER DE
TWEEDE AFDEELING. Het vierde voorbeeld overwogen.
Hoofdft. XIX, 13, 14. Als Pilatus dan dit woord hoorde, bracht hy Jefus uit, en zat neder op den Rechterftoel, in de plaetfe genoemd Lithostrothos (het plaveifelj en in V Hebreeuwsch Galt* batha. En het was de Foorbereiding des Pafcha,
en omtrent het zesde uur;
Sommigen hebben beweerd, dat de eigenlyfre Lezing dezer plaetfe is het derde uur. Maer alle goede Handfchriften hebben het zesde uur (a). En het is naeuwlyks te begrypen, dat een lezing, zoo ftrydig met de denkbeelden der meelle Overfchryvers , zoo vroeg plaets gekregen zou hebben in de affchrifcen, en zoo alomme verfpreid zou zyn , ware zy de echte niet. Ook behoeven wy 'er niet mee verlegen te wezen. Men ftae toe, dat het, in overeenkomst met de vorige voorbeelden, betekent ten zes uuren in den morgen naer onzen fpreektrant , en het zal zeer wel ftrooken in de plaets, waer dit voorkomt, 't welk het-derde uur niet zou doen. Wy hebben flechts een bchoorlyke verdeeling te maken der gebeurdtenisfen van dezen morgenftond volgens de tydperken, welke de Euangelisten ons aenwyzen.
De
(3) Zie mill en wststeih ter derer plaetfe.



EÜANeELlêN, VIH.RÈD. t ÓIEL. AfD.lt.
De nacht werd verdeeld of in twaelf uuren, of in vier gèlyke waéhtffei den. Van de Iaetfte verdeeling vind n wv verfcheidene fpooren in de tuangeliën (a). Mattheus, Markus en Joannes wyzen den derden wachtflond aen door het Haenengekraei, en noemen d n vierden f^éffi den morgenftond, Zoo als ook Markus doet op eene andere plaets ( b), in dert avond, of ter middernacht, of mei het haenengekraei, of in den (*$■>£ ) morgenftond. Het zal van nut zyn, de uitdrukkingen var} het Haenengekraei en van proi te behouden.
'ndien de Geleerden óvereenflemden omtrent het jaer van het iyden onzes Zaligmakers, zouden wy met wac meer naeuwk< urigheit konnen rekenen, Maer het is in ons oogmerk genoeg, dat het Joodfche Pafcha nimmer was vóór den evennachtstyd (of de geiyke lengte der dagen en nachten) in de Lente, en dat dus de zon op den dag der kruicigir.g omtrent zes uuren opgi.g; 'c welk dan den dèrdeti wachtftond, of het haenengekraei, van middernacht gerekend, deed beftaen uit drie uuren, en den vierden wachtitond, of Proi, welke met den op» gang der zonne eindigde, uit nog drie uuren daerna,
Laet ons dan nu onderzoeken, welke gebeurdtenisfen^ volgens de Eüangelifche berichten , voöfviHen binnen het Haenengekraei; en wat deZe bepalen tot hec begin van de froi ( of morgenftond ) 5 op dac Wy daeruit zien, hoe veel tyd 'er overfchoot* en hoe het gefield was, voordat wy komen tot dat tydpunt, 't welk Joannes noemt omtrent het zesde mr. *
O) Mattheus XIV, a|. XXÏV, 43. Markus VI, 4&
X' . 38 ^b) Markus Zlll, 35*
X 9



384 REDEVOERINGEN OVER DE
Het is waerfchynlyk, dat onze Heiland vóór éétï uur in den morgenftond (of des nachts) gebracht werd in het paleis van Kajaphas, waer de Overften en Ouderlingen vergaderd waren; uitgezonderd die, welke het gevangennemen by woonden, en nu als in zegeprael wederkeerden met hunnen gevangenen (#). De byeenkomst of Vergadering was dan volledig. Hy werd eerst voor de zelve ondervraegd nopens zyne leere; en, wanneer hy zich daeromtrent beriep op zyne toehoorders, werden de getuigen ingeroepen, die reeds gereed by de hand en voorbereid waren tot het geen zy moesten zeggen; want de Overften zochten niet nae de perfoonen, maer nae de getuigenisfen van deze menfchen. Wanneer nu hun getuigenis niet voldeed aen het oogmerk, om hem ten dood te vonnisfen, raedpleegde de Vergadering onder elkander, hoe ze zou voortgaan, en befloot, dat hem door den Hoogepriefter plegtiglyk zou worden afgevraegd: of hy de Christus ware. Terwyl dit in gefchil was, was hy in de buiten- of beneden zael (£) daer de Dienaers oppasten, zynde gelast, om buiten de Raedzael te gaen. Terwyl hy nu aen de eene zyde der zael, of benedenkamer, in bewaring ftond, hoorde hy, dat Petrus, die zich by de Dienaeren aen een anderen kant van dit vertrek bevond, hem ten derdenmaele verlochende. Daerop werd Jefus weder in de Raedzael gebracht, en toen plegtiglyk ondervraegd: of hy de Christus was; en, even plegtiglyk verklarende , dat hy die was, werd hy door het eenftemmige vonnis van den Raed doodfchuldig ver-
klaerd;
. (a) Zie Lukas XXII, ga,
(i) ?{» » tï «i/aï Mataheus XXVI, 69. 'tt »*. Markus XIV, 66.



EUANGELlêN. VIII. RED. I. DEEL. AfD. II. 325
klaerd; en, nog eens buiten hunne tegenwoordigheic gezonden zynde , werd hy overgegeven aen den moedwil der Bedienden en Dienaeren. Men hield toen een kort overleg onder malkanderen, waerin fpoedig befloten werd, om hem zonder tydverzuim nae het Pretorium (of Rechthuis) te voeren, op dat Pilatus het door hun gevelde vonnis mogt bekrachtigen en ter uitvoer brengen.
In deze opgave wordt onderfteld, eerst, dat onze Zaligmaker in de buitenzael was, toen Petrus hem ten derden maele verlochende; en ten andere, dat de vraeg, of hy de Christus was, hem niet gedaen wierd op verfchillende tyden of plaetfen. Het eerste zal volgen uit de beveiliging van het Iaetfte, 't welk zeer blykbaer voorkomt, in weerwil van 't verfchil, dat daeromtrent by de Schryvers van Overeen/lemmingen (of harmonieën) plaets heeft.
Mattheus en Markus verhalen, dat de Hoogepriefter, zoodra hy den Heiland gevraegd had: Zyt gy de Christus? en zyn antwoord had ontvangen , zvne kleederen fcheurde, en, zich tot den Raed keerende, zei: Wat hebben wy nog meer getuigen van noden? gy hebt zyne Godslastering gehoord; wat dunkt ulieden? waerop zy alle hem veroordeelden, als des doods fchuldig. Nu is het ten uiterfte onwaerfchynlyk, dat zy, daer zy hem zoo weinig geneigd vonden, om zich te verantwoorden, den goeden uuflag hunner zake in de waegfchael gefteld zouden hebben, om zich het zelfde antwoord ten tweeden maele van hem te verzorgen voor de zelfde Rechters: waerom toch? om weder tot het zelfde befluit te komen? (veel liever zegt dan de Hoogepriefter ) wat hebben wy neg getuigen van noden?
X 3 Pe



$»5 RE5IY0IRINCIN OVER BE
De vraeg derhal ven: Zyt gy de Christus? werd tnaer éénmael gedaen; en de Vergadering, waer in de zelve gedaen werd, bleef, zonder vaneen-, tefcheiden, daer, waer zy eerst ce faemen kwam. dat is, in hec paleis van den Hoogenpriefler, Want Joannes, die zeer naeuwkeurig is in het befchry« ven der voorvallen van dezen morgenftond, zeg? nitdruklvk : Zy dan leidden Jefus van Kajaphas vae hct rechthuis (XVl 1, 28); alwaer, van Kajaphas, zoo veel zegt als, van het huis van Kajaphas; even als Markus V, 35 van de overfle der Synagoge te recht vercaeld is , van het huis des. Overften der Synagoge. Wy konnen ook uit Mattheus en Markus afleiden, dac de optocht nae hec rechthuis rechtftreeks gefchiedde van het huis var» Kajaphas. Maer hoe zullen wy dit dan overeenbrengen met Lukas? die in de volgende woorden fchynt te fpreken (1) van een laeter cyd. ( )Zuo fommige denken, ook van een andere plaets, waer in de Raedvergaderingen gehouden werden,- etj (3) van een verichillende wyze van ondervragen;
Lukas XXII, 675 — 71. En als het dag geworden was, vergaderden de Oudetlingen des Volks, en de üverpriefiers, en de Schriftgeleerden, en brachten hem in hunnen Raed.
§7 Zeggende^ zyt gy de Christus? zeg het ons. En hy zei tot hun: Indien ik V u zegge, gy zult het niet gelooven.
68. tn indien ik ook vrage, gy zult my niet antwoorden, of loslaten.
60. Van nu aen zal de Zoon des menfchen gezeten z^jn aen de rechter (hand) der kracht Gods,
7®*



HÜANOELlëN. VIII. red. I. DEEL. AFD. II. 327
70. En zy zeiden alle: zyt gy dan de Zoon van God? en hy zei tot hun: Gy zegt het, dat ik het ben.
71. En zy zeiden: wat hebben wy nog getuigenisfe van noden? want wy zelve hebben 't uit zynen monde gehoord.
Een letcerlyke overzetting van het eerfte gedeelce van dit verhael zal veel helpen, om deze zwarigheit ten grootendeele opteruimen; En als de dag naderde, waren de Ouderlingen des Volks, en de Overprieflers, en de Schriftgeleerden vergaderd, en leidden hem in hunnen Raed.
Ik denke, dac 'er geen twyfel aen is, of, u,e %/uiioci iyimo, kan gevoeglyk vercaeld worden: als de dag naderde, fof komende was.) De voornaeme vraeg is , hoe verre Lukas die denkbeeld van den komenden dag te rug ftrekc? En die kan bepaeld worden door den zin eener gelykaercige uic* drukkinge ytto/xhus <Tt «>ép*« , zoo als die voorkomt op eene andere plaetfe, welke in onze (Engelfcke even als in de Nederlandfche) overzetting dus luide: En als het dag wierd, ging hy uit, en trok nae eene woefle plaetfe (a) Markus zege by de zelfde gelegenheit;' En 's morgens vroeg, als het nog diep in den nacht was, opgeftaen zynde ging hy uit, en ging henen in een woefle plaetfe t b). De cwee plaecfen, mee elkander verge'leken., toöncn duidelyk , in welke ruimte Lukas fpreekt van het komen van den dag. Mee de zelfde ruimte, begrype ik, gebruikt hy ook de woorden :
(al Lukas IV, 42<b) Markus I, 35.
X 4



REDEVOERINGEN OVER DE
den: Handelingen XII, 18. En zoo ras ah het dag werd (a) 'ytnuine Jt >-Vfp*c, was 'er geene kleene beroerte onder de krygsknechten, wat toch van Petrus geworden ware (b). Petrus was in bewaring van zestien krygsknechten, waervan 'er geduunglyk twee aen hem vast geketend waren; welke elkander op de beurt aflosfende, zoo hadden elke twee drie uuren in de vierentwintig. De verlosiing van Petrus kan niet wel vroeger of heter geweest zyn, dan in eenig deel van den derde krygswacht-irond. Waerfchynlyk was het kort na middernacht, wanneer de ringel, die hem verloste, de krygsknechten in een diepen flaep bracht oi hield, door een wonderdadig vermogen. Maer die vermogen, niet langer werkende, dan de zaek. vereischtte , werden zy natuurlyk wakker, by de volgende verandering der wacht, en bemerkten, C,ar de gevangene weg was, 't welk geen kleene beroerte onder hun verwekte. De verandering van de wacht was r-n drie uuren in den morgen, wanneer de vierde krygswacht - ftond begon. Deze is derhal ven de tyd, dien Lukas aenwyst door y*tMém A r:üip*c, zoo ras het dag was; en, wanneer hy in den Tekst, welken wy nu hehben opgegeven, zegt, w'f iyi,lTBf bonnen <jeze woorden, die in zoodanige vorm ftaen, als meermaelen gebruikt wordt, om het onvolkomene uittedrukken, pngetwvfeld zoo wel van het begin als van eenig ander deel der vierde nachtwake verfhen worden.
(a) en fi). Onze Nederduitfche Vertaling heeft: als het dag was geworden, en op het Iaetfte van 't vers: wat toch fen Petrus mogte gefchied zyn. Men begrypt ligtlyk, waeropi $ hier van alwyke. ■
V|KTAELPM.



ÏUANGELI6N. VIII. RED. T. DEEL. AFD. II.
den Wanneer de zon opgegaen was, zegt hy: de da* is vervuld (ten volle aengekomen). (Immers dit Iaetfte fchynt de meening van s^ahpouZ*i t„V tt*i?*v. Handel. II, i.) maer van hec midden tusfchen middernacht en zonnenopgang at tot aen zonnenopgang toe fpreekt hy van den dag als komende. >•
Wederom; hy zegt niet, dat de Ouderlingen en de Overpriefters toen vergaderden, maer hy bericht ons, dat zy vergaderd waren. Daer hy de valfche getuigenisfen en voorafgaende ondervragingen was voorbygegaen, had hy te voren geene gelegenheit gehad , om van hun byeenkomen te fpreken. Maer , toen hy kwam aen dat deel der Genchcshandeling, 't welk hy voorhad te verhalen, toen was het gepast, dac hy zyne lezers verwittigde, hoe de zaek ftond; en dat de belydenis van onzen Heere voor den Raed, en hun befluit ingevolge zyne belydenis, beide voorgevallen waren in de volle Vergadering der foodfche Ouderlingen en Overften Om deze reden meldt hy hier, dat zy vergaderd waren. Maer noch in deze plaets noch elders maekt hy eenig gewag van het huis van Kajaphas, werwaert hy te voren verhaelde, dat onze Heere gevangen was heengevoerd.
De zwarigheit, die 'er nu nog overblyft, is niet zeer groot; dat geene, 't welk Mattheus voorftelt als de vraeg van den Hoogenpriefter alleen: lk bezweere u by den levenden God, dat gy ons zegt: of gy zyt de Christus, de Zoon van God; geeft Lukas op als de vraeg der Vergaderinge in 't algemeen; Toen zeiden zy allen: Zyt gy dan de Zoon van God? Indien de Hoogepriefter de vraeg deed met toeftemming en op het goedvinden zyner Medeleden, was de zelve in waerheit de vraeg van X 5 den



33© REDEVOERINGEN OVER DE
den geheelen Raed, en Lukas mogt 'er met recht, als zoodanig van fpreken. Intusfchen kan men toeftaen, dac hun greetige zuchc, om hem te vonnisfen, hen aendreef, om de vraeg van den Hoogenpriefter ce herhalen, en dac onze Heere, den eerften ten volle beahcwoord hebbende, echcer toe» gevend genoeg was, om dezelfde verklaring nog eens te herhalen tegen de andere; zulks kan als zeer waerfchynlyk worden aengenomen. Ik houde alleen ftaende, dac Lukas niec bedoek aenteduiden, dac de Raed voor een poos gefcheiden is, of dat deze plegtige en rechcftreeksch beflisfchende vraag op verfchillende cyden is gedaen. Maer, indien Christus by deze gelegenheic in hunnen Raed gebrachc wierd, is hec klaer, dac hy «enigen tyd in de andere zael of voorzael geweesc moet zyn. In welke plaets men ligtlyk begrypen kan, dat hy de derde verlochening hoorde, zich nae Petrus wendde, en hem aenzag.
Ik hebbe reeds aengemerkc, dac de woorden van Lukas, als de dag aenkwam, aenleiding geven , om ce denken, dac die brengen van den Heiland in hunnen Raed gefchied is, zo ras de Proi (of morgenftond) begon. En zoo vroeg fchync dit ook geweest te zyn volgens Mattheus en Markus , welke dit terftond faemenfchakelen mee hec einde van den val van Pecrus, en die wederom mee hec tweede kraeiën van den Haen, 't welk met nadruk was hec haenengekraei, en de fcheiding cusfehen den derden en vierden nacheftond. Zy fpreken, 'c is waer, van hec natuurlyk (of eigenlyk) kraeiën, niec in den (als 't ware) burgerlyken zin van hec haenengekraei. Maer, waerom zullen wy denken, dac deze niec naby ce faemenliepen? plinius, van deze vogels fprekende, zegt: dat zy, by den vierden
wacht-



KUANOetlëN. VIII. RED. I. DEFl.. AFD. II. 33*
wachtflond de menfchen tot den arbeid en de zorgen roepen (af Andere onder de Ouden, welke de deelen optellen , waer in het perk tusfchen middernacht en den vollen dag verdeeld was, en de overige noemen n-er de veranderingen der duifterms hy verfchillende graeden van licht, bepalen twee dezer deelen door het kraetën en het zwr<en der haenen (b) Zy waren derhuiven, altans m die zukielyke luchtftreeken, een geregelde tydwyzer voor een zekeren tyd, en het vermoeden heelt vry wat grond, dat het natuurlyk (of; eigeniyk) en het burgerlyk Haenengekraei in het geval, 't welk we nu befchouwen , gelyktydig was Was het dan nu omtrent den !<.vennucnts tyd der Lente, zoo was ook het Haenengekraei ten drie uuren in den morgen.
Onze Zaligmaker werd derhalven tn hunnen Kaett gebracht ten drie uuren des morgens, en ras üae.na doodfchuldig verklaerd. Toen volgde, 't geen we dus verhaeld vinden: tn terftond des morgens vroeg
(in
(a~) Cum fole eunt cubitum, quartaque caftreniï vigüia ad curas laboremque reyocant. Nee fo\.ojcum incauöS patiuntur obrepere, diemque venientem nui.ciant cantu. L. X. C XXlV
(b ) Primum tempes diei dicitur medls noftis inclinatio; deinde gallicinium,- inde conticuum , cum & galti cont.cefcu. t, & homines etiam tum quielcwnt; deinde duucu-lum, ld e t,cum incpit dies dignofci, inde mane, cum dies clarus at. «ACROan Satumal. L. i. C III. Ed Var. aen 'Ê enidp. -
Noxintempefta, ideft, media; gailicinium quo galhcantant} conticinium, poft canturn gallorum filentium; aurora vel erepufculum matutinum. tempus quod ante folem eft. Serv.us in Mneid. 111. v. 587- Zie ook censorinus C XXIV . ,n alle welke Schryvers onderfteld wordt, dat het baenen^kraei zeer geregeld was, en dat het eindigde cemgeu tyd Vóór het begiu van den uchtendftond.



33» REDEVOERINGEN OVER D B
(in de proi) hielden de Overpriefters faemen raed met de Ouderlingen en Schriftgeleerden en den geheelen Raed, en Jefus gebonden hebbende, brachten zy (hem) henen, en gaven (hem) aen Pilatus over (a). Deze woorden van Markus onderirellen, dat zy met fpoed befluit namen en te werk gingen; en dit geeft ook Lukas te kennen, zeg. gende (b): En zy zeiden, wat hebben wy nog getuigemsfe van noden? want wy zelve hebben V uit zynen mond gehoord. En de geheele meenigte van hun ftond op en leidde hem tot Pilatus Waerfchynlyk waren zy aen het Rechthuis (of Pretorium) vóór vier uuren in den morgenftond; wanneer, fchoon het daglicht nog niet daer was, de volle maen echter lichrs genoeg verfchafte.
Hier werd onze Heiland befchuldigd over het aennemen der waerdigheit van eenen Koning tot fchendinge van het gezag des Keizers (cj Op deze befchuldiging vond de Heere goed, niet te antwoorden , dan alleen toen Pilatus hem in 'c Rechthuis vroeg: of hy de Koning der loden was (d)? Toen verklaerde hy, dat hy een Koning was, maer dat zyn Koningryk niet was van deze werelt. Waerop Pilatus uitging, en betuigde dat hy geenfchuld in hem vond. Terftond .daarna' gehoord hebbende, dat de man een Galileër was \e) liet hy het verhoor dezer zake over aen den Vier voFst van Galilea. Maer Herodes zond hem weldra te rug met een verachtlyk getuigenis van zyn
onfchuld.
(a) Markus XV. vers i.
(*) Lukas XXII, 71. en XXIII, 1.
(«) Lukas XXIII, 2.
(«0 Joannes XVIII, 33,
(O lukas XXIII, 6.



EUANGELlëN. VIII. RED. I. DEEL. AFD. II. 33g
©nfchuld. Zyne vervolgers keerden met hem te rug; teo-en wien Pilatus aenmerkte, dat ook Herodes 'geen vrees of vermoeden tegen hem had doen blyken, en dat hy zelve geen fchuld in hem vond. En nu wetende, misfchien uit eenig onderzoek, c welk hy gedaan had, terwyl zy by Herodes en dus afwezig waren, dat de Overpriefters en Ouderlingen hem uit nyd overgeleverd hadden O), keerde hy z.ch tot het Volk, 't welk op het jaerlyksch voorrecht wachtte, dat hun een gevangene los gelaten wierd, welken zy begeerden. Aan dezen dan biedt hy het ontflag van Jefus aen; maer dit aenbod gaf geen genoegen; toen bepaelde hy hen tot de keuze van Jefus of Barabbas, op dac hunne keuze naer zynen wensch mogt vallen. Op aenhitfen van hunne Hoofden verkozen zy Barabbas, die bekend ftond als fchuldig aen oproer, waer over zy onzen Heere befchuldigden. Met dit alles nochtans fchynt hy hun de vryheit te geven, om ook Jefus te behouden, door te vragen: wat wilt gy dan, dat ik zal doen met hem, dien gy de Koning der Joden noemt O)? Maer, in plaets van om zyn leven te verzoeken, roepen zy om zyne kruiciging met zoo fterk en luid gefchreeuw, dat Pilatus, om hunne woede te ftillen, bevel geeft, dat hy door de Krygsknechten in het Rechthuis gegeesfeld zou worden (O; e° toe«* bracht hy hem weder uit, en ftelde hem aen hun ten toon; latende wederom eene verklaring voorafgaen van zyn onfchuld, en verwachtende, dat een zoodanig fchouwfpel, als hun nu was voor oogen ° gefteld,
(a) Mattheus XXVII, 18.
(_b) Markus XV, 12.
(ó Joannes XIX, 1 -13-



}§4 «ÏBÏVOERIKOÏIf OVtft Dt
gefteld, het medelyden in hunne gemoederen zou gaende maken, roept hy, ziet den mensch !
Maer dit proefje bloeds diende alleen , om hunnen bloeddorst aentezetten. Het gefchreeuw krmctg hem, kruicighém, werd herhaeld; en men bracht eene nieuwe befchuldiging tegen hem in, -dat hy zich zeiyen tot den Zoon van God gemaekt had, P.huus, hier over ontzet, ging weder in het Rechthuis, en vroeg hem, van waer hv was. Onze Zaligmaker, niet-verkiezende, om den'R^ch-
,err' uWiT al,Ctn Re,eSen was aen zyne fchuld of onlchuld , door openbaring zyner waerdigheit intenemen, gaf geen antwoord op deze vraeg, maer lprak eenige weinige woorden overeen ander onderwerp met eene zoo Godly ke bezadigdheit van gemoed, dar Pilatus re meer gelegenheit zocht, om hem los te hun. De Joodfche Overften, vergramd over dit ge. rag van den Landvoogd, lieten meer of min blyken, oat zy hem zouden aenkiagen bv zynen jaluerfchen en ergdenkenden Meefler, als warë hy geen vriend van den Keizer, indien hv dezen man los Mett Hy derhalven plaedle zich op den Reen teritoel, om het vonnis te velien, waerna zy verlangden, doch bleef nog fteeds wyfelende. eer hy het uitfprak. en dit was omtrlmt het zesde
tUR.
Ik meene alle de hoofdgebeurdtënisfen opgegeven te hebben, welke de Kuangelifche verhaelen vorderen, dat wy bmnen dit tydperk befluiten, beginnen» de by de eerfte verfchyning van Christus voor Pilatus, en bevattende, naar onze rekening, twee -en een half uur. ten genoegzaeme tyd; wanneer men overweegt, dat fommige dingen natuurlyk medebrachten, en dat andere voiderden, dat 'er fpoed gemaekt wierd.
Jndieg



EUANGËLlè'N. VIII. RED. I. DEEL. AFD. II. 335
Indien Kajaphas al niet terftond iemand nae Hetodes en Pilatus zond, toen onze Heere eerst als gevangene'in zyn huis gebracht was, zal hy toch zekerlyk eenige boden aen hun gezonden hebben, zoo dra hy in den Raed veroordeeld was; — aenHerodes, op dac deze op zvne hoede zyn en toezien zou voor Zyne Galileër onderdanen, die in groot getal op het Feest kwamen, ten einde deze geen beroerce verwekten cerbegunftigingevan Christus f»; — en aen Pilatus , die hun eenige Krygsknechten fchynt geleend te hebben, om hem gevangen ce nemen, om dien ce doen wecen, dac zy bezig waren, mee den gevangenen toe hem ce brengen f> >
Daer onze Zaligmaker in de ftad het Pafcha hield, blykt het uit zyn laeefte vercrek van daer, -dac de poorcen dien nacht opengelacen werden (O- Terwyl 'er nu een verbazende toevloed was eener muitzieke Natie nae Jerufalem en de daer byliggende vlekken, was 'er grooce noodzake coc waekzaemheic by de Landvoogden, zelfs- al viel 'er niecs byzonders voor. Hec kan derhalven niet vreemd fchynen, dat Pilatus, en . ook na hem Herodes, by zoodanige gelegenheit als deze, vroeg opftonden, en dus by de hand waren, om de Joodfche Overften by hun eerfte aenkomst re ontvangen. De eerste mael bleeven zy maer korten tyd by . Pilatus; want, zoo ras deze vernam, dat Jefus tot het rechtsgebied van Herodes behoorde, zond hy hem tot Herodes, die zelve ook
ten
(a) Magis enim metuebant Galüeos tanquam ipfius Jefu po pulares. Grotius in Mattheus XXVI, 5. ( b) Wolfius in Mattheus XXVI, 47. (O Vergelykt Markus XIV, 13 met vers 26,



g3t> REDEVOERINGEN OVËR DE
ten dien tyde te Jerufalem was (a). Het is zeef waerfchynlyk, dat zy beide (gelyk ook de Hoogeprieller) naby den Tempel hunnen intrek hadden. De Viervorst van Galilea had zyn gewoon verblyf op zyn eigen grondgebied, en de Stadhouder van Judea te Csefarea. Zy kwamen Hechts toevallig te Jerufalem; en by zoodanige tyden konden zy, met al het gevolg van beide, zonder elkander in den weg te zyn, ontvangen worden in het trotsch Gebouw door Herodes den Grooten opgericht (£j; want dit beftond uit twee afzonderlyke ruime Gebouwen; waer van hy het eene Caefaréum en het andere Agrippéum noemde; en Jofephus noemt dit Gedicht op zekere plaets niec een paleis, maer paleizen (c). Dit gebouw, zoo wel als de burgt van Antonia, die een paleis en vefting teffens was, ftond naby den tempel, en had gemeenfchap met den zeiven. Terwyl 'er dus weinig tyd verloren ging in van de eene plaets nae de andere te gaen, kan de eerfte verhooring by Pilatus nevens het voorgevallene by Herodes zeer wel binnen zoodanigen tydperk begrepen zyn, dat onze Heiland weder te rug gezonden kan wezen nae Pilatus, omtrent vyf uuren des morgens, wanneer het reeds helder dag was.
Daer was aen den eenen kant groote drift, en aen den anderen kant noodzaeklykheit, om een fpoedig einde van de zaek te maken. De Joodfche Overften , welke tot hier toe met hunne aenhangers en
af*
(a) Lukas XXIII, 6, 7.
(i) Josephus Joodfche Oorlogen; B. I. H. XXI. J. 1. (e) „ B> y> H iy j 4 t(4



SÜANGELlëN. VIII. RED. 1. DEEL. AFD. II. ^2?
afhangelingen den Rechtbank omringden, waren beducht voor allen uitflel, eri voor de Veranderlykheit der meenigte, en drongen daerom met een vuurigé drift op fpoed aen, terwyl hun de ómflandighedert gunftig waren. Het bewys der aengevoerde misdaed rnstce enkel op hec gezach der befchuldigers: Indien deze geen kwaeddoender ware, wy zouden hem uniei overgeLverd hebben (tf). En fchoon Pilatus Jefus tweemaelen binnen in het Rechthuis ondervroeg, hy deed dit in haesc, en, als 't ware, niet den klank van hun gefchreeuw in zyne ooreri. Hy' kende den oproerigen geest dér Natie , als zuchtende onder een vreemd juk, en betrouwende öp hun groot getal by de Paescrfeeften (£) Een oproer begonnen zynde zou met den toevloed van Volk aenwasfchen (c). Het was dan noodig, de zaek fpoedig aftedoen, het zy hy hen door toegevendheit te vréde flelde, of door gewéld wegdreef; 't welk laetile hy toen vooral poogde të vermyderi.
Indien het uur in gefchil niet was ten zes tiüren iri den morgenftond, dan is het geweest ap den middag. Maer zal deze fchikking flrookén, ik zegge niet" met de andere Euangelisten, maer oVer 't geheel met Joannes zei ven ? Hy verhaelt ons (d), dat Pilatus uitkwam, en den Joden gehoor gaf in den morgenftond (in den Proi.) Indien nu de zaek begon, eer de zonne op was, en nog niet ten einde was meè den middag , hoe zullen dan het verloop Van tyd
en;
(a) j'oatmes XVÏIÏ, 30. . . . , . _ (fc) iAahisa y«ê ê» t«7j ivt>xUn korZi r««-/s Anrilil. }&~ SEPhus Bell Jud. Lib. I, C iV, J. 3(c) Mattheus XXVII, 24. {d) Joannes XVIII, 28.
Y



338 REDEVOERINGEN OVER DE
en de reeks van omftandigheden overeenftemmen? moet niec de laetlte onvermydlyk worden uitgerekt, om niec ce korc ce fehiecen in het eerfte? Joannes is de volledigfte en byzonderile van de vier Euangeliscen, uitgezonderd alleen, dac hy geen gewag maekc van Herodes in hec verhael van alles, wac onzen Zaligmaker in die tydperk wedervoer. Maer hec beloop zyns verhael's levert geen denkbeeld op van zoo veel tyd, welke inderdaed ook om andere redenen tegen de waerfchynlykheit aenloopt. Wy vinden de zelfde perfoonen te faemvergaderd en in werking, de zelfde zaek al verder en verder vooregaende, een zaek, niec vercraegd noch opgehouden door getuigenisfen , maer doorgezet met de blooce krachc van ftellige verzekeringen met zoo veel geweld aengedrongen van den kant der Vervolgers, dat al de vertraging van het vonnis, welke 'er plaets had, alleen veroirzaekc werd door des Rechter's weerzin in hem overteleveren. Maer , naerdien het blykt, dat deze Rechter veel eer hunne aenvallen op hem ontweek, dan dat hy hen wederftond met de ftandvaftigheit van een man van geweten, kan men zich dan verbeelden, dat hy, in een zoo hachlyk tydgewricht, en van alle kanten befprongen door hun doldriftig en oproerig aendringen, toe den middag toe zou gefammeld hebben? De waerfchynlykheit vordert, dat wy den duur van dezen cegenftand veel nader by den Proi (of morgenftond) bepalen.
Dan is de tyd, welken wy toeftaen voor het voornaemfte zyner pogingen, om onzen Heere te behouden, evenredig mee de gebeurdtenisfen, in den zeiven vervat, en best gepast aen den aert van den dag, en het gedrag der in dit geval twistende partyën. Men rekene den tyd , van hunne wederkomst van Herodes ten vyf uuren af,
op



EUAHGELlêtf. VIII. RED. I.DEEL» AFD. II. 339
op omtrent anderhalf uur; want de woorden, omtrent het zesde uur, bepalen ons niec zo ftrikc, óf we mogen 'er wel twintig of dertig minuuten bydoen. Het is genoeg, dat Pilatus op den Rechteritoel zat, indien niec nee een zes uuren, alcans niec meer dan een half uur daer over.
Wy zyn hec ganfche beloop van zaken, 'c welk we hier voor ons hebben, van het begin van den Prol (of morgenftond), gevolgd, en coc die befluit gebrachc. Wy zullen 'er nu nog eens coe komen langs eenen anderen weg; ce wecen, door van een bepaeld perk, 'c welk volgde, cerug te keeren naednt, 'c welk wy pogen te vinden, en een waerfchynlyke berekening te maken van den vereischt'en afltand tusfchen deze.
Dit bepaelde perk is het uur der kruiciginge, ons door Markus opgegeven (0); wiens naeuwkeurigheit met opzicht toe de tyden, wanneer de bovennatuurlyke duifternis begon en eindigde, door de getuigenisfen van Matcheus en Lukas bevestigd, geen plaecs overlaec, om ce rwy'elen aen zyne naeuwkeurigheic omtrenc den cyd der kruiciginge, fchoon hy alleen daer van fpreekc. Het was dan het derde uur, of ten negen uuren des morgens; laet ons nu overwegen: — Eerst, hoe veel tyd de optocht van het Rechrhuis nae den berg Kalvariën en de kruicigingvan onzen Heere zelve wegnamen ; - Ten andere, hoe veel cyd hy, vóór dac deze opeochc begon, in het Rechthuis wierd opgehouden, na dac Pilacus hem overgeleverd had, om gekruicigd ce worden; — En ten derde, hoe lang het vonnis des doods nog achterbleef, na dat Pilatus op den Rechterftoel was gaen zitcen.
CO
f e) Markus XV, 25.
Y 3-



34<5 REDEVOERINGEN OVER DE
CO De berg Kalvariën was naby de ftad; maer de optocht derwaerc moet zeer Jangzaem geweest zyn. By de Paeschmaeltyd van den vorigen avond fchynt Christus zich zeiven de verkwikking geweigerd te hebben van den Beker, dien hy aen zyne Leerlingen gaf (V); en zyn lichaem was verzwakt door zyne benaeuwdheit in het Hof, en door 't geen hyfederd geleden had, vooral ook door de pyn en 'c verlies van bloed, toen hy gegeesfeld werd. Hy zelve droeg zyn kruis tot aen de poort der ftad; en, fchoon het daer op Simon de Cyrener gelegd werd, hy moest verder gaen en eene kleene hoogte opklimmen. Voor dezen optocht, en voor de toebereidfelen tot, en het volvoeren van, de kruiciging zelve, mogen wy wel een volkomen uur ftellen.
(O Eer hy weggeleid wierd, moeflen ook, op dat de ftrafoefeningen te gelyk volvoerd mogten worden, de twee rovers, zoo al niet nog meer gevangenen, te recht gefteld worden. Immers in gevallen, waer van geen beroeping plaets kon hebben op den Keizer of den Romeinfchen Raed, werd het vonnis van den Rechter onmiddelyk gevolgd
door
O) Lukas XXII, i6-r8. Van het Pafcha zegt hy' R zal daer niet meer van eeten, tot dat het vervuld zal zyn in het Koningryk van God; maer van den drinkbeker: Neetnt dezen en deelt hem onder ulieden. Want ik zegs,e ulieden ik zal niet' drinken van de vrucht des wyn loks, tot dat het Koninmk van Gorf zal komen. ö J
(i) „ De berg Kalvariën , een rotfige heuvel, was noch „hoog noeh breed." sandy's Travels p.124. „ De berg Kalvariën. „welke is eene kleene hoogte, of heuvel, op de grootere ge„ bergten van Moriah. " Maükdrell 's Journey to Jerufalem



SUANGELleN VUL UED. I. DEEL. AFD. H. 34 I
door de ftraf van den misdadigen O ). Derhalven waren deze niet door Pilatus ondervraegd op eenen voorgaenden dag, of ook in dezen morgenftond, wanneer het verhoor van onzen Heiland reeds zoo vroeg begonnen was. Waerfchynlyk waren zy, terwyl zyn zaek nog was hangende, uit de gevangenis nae die zael gebracht, daer de Krygsknechten de wacht hielden, op dat zy gereed by de hand mogten zyn. In deze plaets kan de boetvaerdige Rover. het gedrag van Jefus opmerkende, terwyl hy gegeesfeld en door de Romeinfche krygsknechten befpot werd, dat bezef gevormd hebben van deszelfs onfchuld , zachtmoedigheit, en grootheit, 't welk hem bereidde tot die blyk van volkomen geloof, welke hy aen 't kruis vertoonde. Dit foort van menfchen fchen, veroordeeld zynde, werd, volgens de Romeinfche gewoonte, in het Rechthuis gegeesfeld, eer zy weggevoerd wierden ter kruiciginge. Mogen we voor den tyd, welke befteed werd in het verhooren, vonnisfen, en geesfelen van deze, wanneer we hierby eenen korten voorafgaenden rusttyd onderftellen, welken Pilatus wel van noden had, om zyne niet weinig beroerde en ontrustte ziel tot bedaren te brengen, het andere uur niet wel ten volle uit rekenen? Intusfchen werd Christusbewaekt door de krygsknechten, in wier handen hy ten zeven uuren, of wat vroeger, was overgegeven.
Cs)
O) Modestinus in L. Cmflitut. XVI. de appellationibus. Conftitutiones , qua: de recipiendis nee non appellationibus laquuntur, ut nihil novi fiat, locum non habeat in eorum perfona, quos damnatos flatim puniri interest; ut funt infignes lattones, vel feditionum concitatores, vel duces facTaonum. Jpud crenxum in Fascic. Tom. III, p. 610.
Y 3



342 REDEVOERINGEN OVER DE
(3) Wanneer Pilatus zich op den Rechterfloel geplaetst had, om hec doodvonnis over Christus te vellen, ontving hy eene boodfchap van zyne huisvrouw (a); en, nog cwyfelende, hield hy de zaek den Joden nog weder eens voor oogen, verklaerde wederom des Heilands onfchuld en zyn eigen weerzin in hem ce veroordeelen (b): Wanneer nu Pilatus zag, dat hy niet vorderde, maer veel meer (dat 'er) oproer wierd, nam hy water, en wiesch de handen voor de fchaere, zeggende: Ik hen onfchuldig van het bloed dezes rechtvaerdigen gylieden meugt toezien. tn al het volk antwoordende zei: zyn bloed (kome) over ons en onze kinderen (c). Waeiop hy een befluic nam, dac het zou gefchieden, zoo als zy eischten (d). Wanneer men voor ieder dezer byzonder.ieden een weinig tyds toeilaet, zal ons dit brengen toe binnen een half uur over zes uuren. Hier ontmoeten dan de berekeningen elkander, 't zy wy van de Proi (of morgenftond) beginnen, of ceruggaen van het derde uur (of ten negen uuren des morgens;) door de eene en andere rekening blykt, dac Pilatus op den Rechcericoel zac cusfehen zes en zeven uuren in den uebtend.
Het rechtftreekfche voorwerp van dit onderzoek Z^u die wydloopige nafpooring welligc niet van noden gehad hebben, waer in het ons vervoerd heeft; maer indien dezelve dienen kan, om eenig licht by
te-
(a) Mattheus XXVI, 19. J\shy op den RechtefJIoel zat, Jteeft zyne huisvrouw tot hem gezonden, zeggende: heb toch ni# ie doen met dezen rechtvaerdigen, &c.
(i ) ibid. vers 23.
) Mattheus XXV11, 24, 25 JMas XXlll, 24.



EUANSELlëN. VIII- red. I. deel. afd. II. 343
tezetten aen een gedeelte van het lyden onzes geze°-enden Verlosfer's, zal 'er by den Christen - lezer geen verdediging nodig zyn; deze toch zal dit gefchil nopens de uuren voornaemlyk van gewigt achten om deszelfs veiband mee die alleraentnerklykfte en gewigtiglte Gefchiedenis.
Ik vertrouwe, dat de uitkomst van dit onderzoek deze zyn zal: dat geen tyd zoo wel overeenllemt met het zesde uur van Joannes, en het gebeurde omtrent dit uur, als zes uuren in den morgen. En dan wordt het allerwaerfchynlykst, dat hy in alle de gevallen, daer hy het uur noemt, gerekend heeft, 200 als wy heden doen.
DERDE AFDEELING.
Joannes begint den dag, zoo als de Ro* meinen deeden; maer zyne uuren zyn *eene Romeinfche maer Afiatifche.
Dr. Clarke O), en federd hem onze Schryvers in'talgemeen, welke ftaende houden, dat Joannes de uuren op den nu gemelden trant rekende, merken dit aen als de Romeinfche gewoonte. Zulks is hun toesreftemd door hunnen geleerden Tegenfchryver 0 Dr.
<«) Clarke's uitbreiding, aentek. op Markus XV, 25. Y 4



§44 REDEVOERINGEN OVER DE
Pr. Lardner (ö) , en dus was het ook al te voren genoemd door Monfrs. toinard en le clerc. Den voornaemen oirfprong dezer misvattinge zal ik elders aentoonen. Maer een misvatting is het on/ getwyfeld. Wy vinden de zelfde wyze van het berekenen der uuren, welke by de Joden in gebruik was, in de werken van alle de Romeinen, in rytn en onrym, in gefchiedkundige en wysgeerige ftukken , zoo wel als in Redevoeringen voor het Volk en in gemeenzaeme brieven.
Evenwel joannes komt in zoo verre met hun overeen, dat hy den eenen dag van den anderen fcheidt met middeunacht, waerin hy van de gewoonte der Joden verfchilt, die den dag deeden eindigen en beginnen met zonnen-ondergang. En deze oraftandigheit maekt het te meer waerfchynlyk, dat hy in zyne uuren van hunne rekening is afgeweken. °
De aenvang van zynen dag is opgemerkt en aengedrongen door wylen Dr. benson Cb) uit de Volgende plaets;
Joannes XX, iq, A/s het dan avond was op dkn zelfden eersten dag der weeke,enals de deuren gefloten waren, daer de Discipelen vergaderd waren, om de vreze der Joden kwam. Jefus en ftond in V midden, en zei tot hun: vrede zy ulieden.
Pe-
(a) Remarkson Dr. ward's Disfertations, p. 30-43 ?,endix *Ncfi V % "fa ^ * Christim Mi&m*



EUANGELlëN. VIII. red. I. deel. afd. III. 345
Deze verfchyning van Christus, welke Joannes zegt, dat was op den eersten dag der weke, dac is, op den avond van den dag der Opftandinge, vielvoor terftond na de wederkomsc der cwee Discipelen, welke nae Emmaus geweesc waren, zoo als blykt uic Lukas XXIV, 13 — 36. — Op welken tyd van den avond dan keerden deze te rug? Hier van hangc de geheele zaek af. — Dr. lardner ineenc, dat hec was voor zonnenondergang; in welk geval hierin geen bewys zou liggen , dac de burgerlyke dag by Joannes laecer eindigde dan die der Joden; wanc hec was buicen gefchil nog de eerfie dag der weeke, zoolang de zon niec was ondergegaen, hec zy de cweede dag begon mee den avond of eer middernachc. Maer Dr. benson houdc hec voor zoo klaer, dac de cwee Discipelen niet van Emmaus by de Apostelen te rug kwamen, voor dat de zonne onder was, dat hyhet als algemeen toegeftaen aenmerkc. En zekerlyk, de waerfchynlykheit is veel grooter aen deze dan aen de andere zyde. Wanc, eer zy Emmaus bereikcen, begonnen zy aentehouden by onzen Heiland, (die onder den fchyn van vreemdeling mee hun wandelde.) dac hy by hun blyven zou; om dat, gelyk zy zeggen, het hy den avond was, en de dag was gedaeld (of verre verlopen) (a). Ik weet wel , dat de gewyde Schryvers onder den avond fomtyds een groot deel van den namiddag begrypen (b j, maer ware dit
het
(a) Lukas XXIV, 29.
(fc) Het woord, waermeê de Euangelisten een vry groote ruimte van tyd vóór, zoo wel als na, zonnen ondergang uitdrukken, is 'O^U. En dit is ook het woord, 't welk Joannes in het van hem aengehaelde vers bezigt; maer dat van Lufcas is "EcTip*; waer door hy, zoo by het anders hier geY 5 bruikt,



346" REDEVOERINGEN OVER BB
het oogmerk van Lukas geweest, dan zou hy de woorden in eene andere vorm gefchikt hebben; Immers wie zou, wanneer de namiddag begon, zeggen: het is by den namiddag, en niet liever: het is namiddag? Gewis niemand, die op eenen gepasten trant wilde fpreken. Om den zin van het woord avond te bepalen, wordt 'er by gevoegd: de dag ,, is gedaeld, of de dag is verre verhopen"; niet: de dag begint te dalen, gelyk hy zegt op eene andere plaets, wanneer nochtans ,, de dag verre ver„ kopen was", zoo als uit het verhael van Markus omtrent het zelfde tydperk blykt (0). Het liep dan fterk nae zonnenondergang, toen zy in het vlek inkwamen: „ En hy ging in , om by hun te ver„ toeven." Daer was een maekyd bereid, waer zy aenzaten, en, wanneer hy zich aen hun bekend gemaekt had en verdweenen was, hadden zy zeven m een halve (Engelfche) mylen te gaen, om weder nae Jerufalem te keeren. Ieder onpartydige oordeele dan, of het waerfchynlyk zy, dat ?y dit alles, gedaen, weder by de Apostelen gekomen zyn, en dezen alles, wat hun bejegend was, verhaeld hebben, ■eer de zonne was ondergegaen. Aen den anderen kanc is 'er groote waerfchynlykheit, dat de Apostelen
fcruikt, gelyk in de twee andere plaetfen, daer hy het nog eens bezigt (Handelingen IV, 3. en XXVIII, 3.) den tyd moet bedoelen , welke begint met zonnenondergang; en dit is ook de juiste betekenis van het woord. Ziet macrobii Satur-
tial L. I , C. III. ad finem. "he-nep* fttt yaf Uit i ,uirx 2i<riv reü r,Xitu apa. HlMJERLUS in W£tstein in Mattheus XXVIII, t Vol. I. p. 544.
(a) Vergelykt de hier voorkomende uitdrukking met Hoofdft. IX, 12. en die wederom met Markus VI, 35. ia den Grondtekst.



EUANOELleN. VIII. RED. I. DEEL. AFD. III. 347
len zelve, welke zy vergaderd vonden, niet byeenkwamen, voor dat het donkere van den avond hun fatnenkomen minder onder opmerking deed val-, len, daerzy in vreze waren voor 't gevaer, om door de joden overvallen te worden (a) Maer, indien zy vergaderden, en de twee Discipelen wederkeerden , na zonnenondergang, zoo gebeurde de verfchyning van Christus aen hun op den tweeden dag der weeke volgens de Joodfche tydrekenmg, en Joannes, welke die op den eerfien plaetst, moet een verfthillende wyze van dagrekening gevolgd zyn.^
Maer wat gaf hem aenleiding, om dus van mm te verfchillen? betrof deze vraeg alleen een verfehillend beginnen van den dag, zoo zouden wy mogen antwoorden, dat hy de Romeinfche verdeeling volgde. Maer hoe zullen wy reden geven voor zyne uuren, welke zoo min Romemsch als Joodsch zyn? Ik zal deze moeilyke vraeg, zoo goed my mogelyk is, beantwoorden.
Ik denke dan , dat hy deze uuren gevonden heeft in de Landltreek van kleen Afiën , welke de z^ven Chriscen- gemeenten behelsde; in welk Gewest de Geleerden by opvolging een denkbeeld daervan gekregen konnen hebben door de Starrekundigen, welke te Miletus gebloeid hadden (by, En deze hervorming in de uuren kan in fomrnige dier Steden plaets gekregen hebben in den tyd van Jlexander den Grooten, wanneer de Grieken van Afiën hun iaer bepaelden volgens de Macedoniër*.
Het
(a) Uit vreze der Joden.'] Caufa redditur, cur ccetus hafeuerint noüurnes, & cur claufis januis. Grotius in loco.
(&) Thales, Anaximander, en Anaximenes waren vmMuttui.



34-8 REDEVOERINGEN OVER DE
Het zy nu Efezen een van deze Steden ware of niet Joannes kan de Christenen aldaer hebben aeneemoedigd, om die rekening aencenemen; daer een verfchillend begin van den dag in fommige plegtige verrichtingen eenig gering onderfcheid zou Te weeg brengen tusfchen hen en de Joden, en dus de bekeerde uit de Joden op een zachte wyze zou overvoeren van oude tot nieuwe dingen. Ook zou dit eene kleene ftrydigheit wegnemen in de viering van het Paeschfeest. Indien zy hunnen dag nevens de Joden begonnen met zonnenondergang, zoo zou hun vastendag van Paesfchen, geduurende den tyd, dat onze Zaligmaker in het graf lag, te fpoedig eindigen, en de Feestviering der Opltandinge zou eerder begonnen zyn dan hec uur, waerop de Heiland verrees. Maer indien zy den middernacht tot de fcheiding maekten der twee dagen , dan moest de Feestviering natuurlyk beginnen op den volgenden morgen; en de Opfianding werd gevoeglyk en eigenlyk herdacht op hec uur, wanneer dezelve gebeurd was Qa). °
AT.Dez,er Gemeenten van Afiën kleefden toe op de Niceefche Kerkvergadering den regel aen, om het
Paesch-
O) Deze is zekerlyk eene dier aenmerkingen, hoedanbe in een werk van dezen aert onvermydlyk zyn, die niét fterk beflisfchen, noch aen ieder even bondig zullen voorkomen • evenwel krygt de zelve nog te meerder kracht, wanneer men aenmerk? dat de Jaerlykfche Vaftendagtergedacbtenisfe van des Heiland s dood voor deneerften vaftentydder Christenen gehouden wordt die m of omtrent de tyden der Apostelen , en zeer waerfchynlyk by het lever, van Joannes, al begonnen was. Zie mosheims Kerkl. Gejchieden. iile Eeuw Deel II, IV Hoofdftuk. bl. 178 van het eerfte Deel der Nederduitfche uitgave.
Vertaelpek.



EUANGELIËN. VIII. RED. I. DEEL. AFD. III. 345»
Paeschfeest te vieren op de volle maen der Lente, in wat gedeelte der week die ook inviel. In welk ftuk zy verfchilden van de algemeene gewoonte der Christenwerelt. Zy beriepen zich in dezen daerop, dat zy de inftelling van Joannes volgden; en, daer deze omftandighek wel bevestigd is , ftrekte zy ten bewyze, dat hy niet onoplettende was op bepalingen van dien aert f>).
Dat een zoodanige wyze van telling der uuren, als wy bewezen hebben, dat Joannes volgt, in een gedeelte van klein Afiën plaets had, is, meen ik, blykbaer uit den vermaerden Brief der Gemeente van Smyrna, nopens den marteldood van haeren Bisfchop Polycarpus, gefchreven omtrent het midden der tweede eeuwe, en gericht aen de Gemeente van Philadelphia (b). In dezen brief verhalen zy, dat hy leed op den tweeden dag der maend Xanthicus (den zöften Maert, volgens de bepaling van Usher en Pearfon (Y),) omtrent het agtste uur. De omftandigheden van het verhaal toonen, dat dit agtfle uur geen ander kan geweest zyn dan agt uuren des morgens. Hy was uit de Stad geweken eerst nae het eene toen nae een ander dorp, werwaert hem een bende te paerd werd nagezonden, om hem te grypen. Deze bende vertrok uit Smyrna tusfchen drie en vier uuren in den namiddag, en kwam in de plaets, daer de Bisfchop zich ophield,
„ om-
(a) Eusebius L. V, C. XXIV. irenjei fragmenta aen het einde zyner werken, p. 464, edit. Grabe.
(b) Men zie een bericht hier van in Aertsbisfchop wake's Preliminary Disceurfe to the Translation of the Apostolical Fathers. p. 59. en euinart's AQa Martyrum. p. s8. fol.
(c) Ushf.r de anno Macedon. C. III. Pearson de prim. Rema Episcopis Disf. C. XVIII.



35© REDEVOERINGEN OVER BB
„ omtrent het vallen van den avond". Daer het bydeft evennachtscyd der lente was, gisfe ik, dat dit omtrent zeven uuren was (#). Derhalven hadden zy drie en een half uur op weg geweest. Z >o lang hebben zy ook welligt in het dorp vertoefd; want, als Zy nae hem gezocht hadden, werden zy onthaeld in het huis, daer zy hem vonden, en gunden hem twee uuren voor zyne Godsdienftige afzonderingen. Toen zetteden zy hem op eenen Ezel, en trokken te rug. Indien wy nu onderftellen, dat zy met eenen zeer ouden man , op eenen Ezel zittende, tweemael zoo langzaem gereisd hebben als te voren, zyn zy in de Stad gekomen, toen het dag was geworden, tusfchen vyf en zes uuren des morgens. Naby Smyrna komende, kwam de Hoofdamptenaer hun te gemoete, en bracht hem terftond voor den Landvoogd , in een opene plaets, daer een groote meenigte was faemgevloeid , in verwachting op zyne komst, en reikhalzende nae zynen ondergang. Het gefprek tusfchen hem en den Landvoogd duurde niet lang Hy gaf zynen naem op, beleed zyn geloof, en zyn befluit, om dit nooit te verzaken; en toen befloot men terftond, dat hy levende verbrand zou worden: „ 't welk (zegt de brief) met grooteren „ fpoed volvoerd dan uirgefproken werd. " Het agtste uür derhalven, wanneer hy leed, kan niet twee uuren na den middag, maer moet ten agt uuren 's morgens geweest zyn.
Wy behoeven ons niet te verwonderen, dat wy het volk zoo vroeg op de openbaere plaets vergaderd vinden. Deze was de gewoone tyd orn fchouwfpelen en vertooningen te beginnen in die
hec*
(a) Hora ipfius ca:na! egresfi funt. Ruinart.



UANOELlë N. VIII. RED. I.DEEL. AFD. III. 35 J
heere gewesten. Herodes Agrippa was op den fchouwburg te Caifarea, zoodra het dag was (tf), en deed eene Redevoering, wanneer de zon opging, wier ftraelen, op zyn Koninglyk gewaed, geheel met zilver overdekt, te rug kaetfende, zoo fchitterden, dat het de aenfchouwers verbylterde en verbaesde, ja dat Codslasterlyk geroep verwekte, waer van zoo wel Lukas (b) als Jofephus melding maekt. Philo Judceus heeft nog een ander voorbeeld der vroege faemenkomst van het volk op den fchouwburg; wanc, de vervolging der Joden door de Alexandriërs verhalende, zegt hy: „ dat de „ fchouwfpelen , welke men van vrokg in düN „ morghn tot het derde of vierde uur toe vertoonde, „ be'ftonden in Joden, gegeesfeld, opgehangen, ge-j pynigd, gevonnisd, en ten dood gebracht in het „ midden der Galleryën van den fchouwburg" (c). De woorden van Philo geven te kennen, dat het vierde uur zeer laet was, om die wreede vermaken te doen duuren, en dat dezelve doorgaens vóór dien tyd plaets ruimden voor meer vrolyke verlustigingen.
Omtrent vierentagtig jaeren na den marteldood van Volycarpus, onderging Pionius den zelfden dood te Smyrna (d). Hy leed, volgens de gefchiedenis van zyn Marceiaerfchap , op den vierden voor den Idus van Maert volgens den Roomfchen Tydwyzer, maer ep den i iden der zevende maend volgens dien van Afiën, op het tiende, uur. Daer de Romeinfche
Overga) Josefhus. Oudheden. B. XIX, C. VIII, $. 2. (2>) Handelingen XII, 22.
(O Philo in Flaccum. Vol. II, p S'9- Edit. Mangey.
(d) Ruinart A&a Martyrum, p. 137. fol Pimius leei ©p het zelfde uur, waerop Fruüuojus Bisfchop van Tarragon .werdgemarteld, ib. p. 219.



35* REDEVOER. OVER BE EUANGELIcw.
Overheden 's morgens, dikwyls zeer vroeg, in *t gericht zaten, en hec vonnisaen Pionius zonder vertoe» ven w.rd uitgevoerd, is het niec ce denken, dac zyn dood verfchoven wierd coc vier uuren in den namiddag ; hec was dan coen tien uuren des morgens; en dit leverc een cweede bewys op, dac de Inwoonders van Smyrna rekenden gelyk wy. Verfchilden zy en eenige weinige andere fteden van Afiën hierin van de overige, die was een byzonderheic ten goede, en dus niet zoo vreemd, als die der burgers van Neurenberg, welke met alle de Duicfchers rondsom hen verfchillen ten nadeele («), want hunne klokken wyzen de uuren aen naer de wyze der Ouden (b).
Het is geen wonder, dat zy, dienaeuwlyks eenig denkbeeld hadden van andere uuren dan zoodar ige, als waeraen men gewoon was in Italiën en Griekenland en even zoo ook in dat land, waerin Joannes was opgevoed, voor zeker hielden, dac hy dezelve overal had behouden, en daerom deze kentekenen over 't hoofd zagen eener andere uurtellinge, en verfchillende berekening der dagen.
(a) Keysleu's Travel's Letter. XCII, aen 't begin.
(i) Nog vreemder is't verfchil van de klokken te Bafil, die altoos een uur vooruit zyn. Ziet coxe's brieven over Zwftferland, 4ofte brief bladz. 343.
AGT-



A G T S T E
REDEVOERING,
TWEEDE DEEL.
CB UUREN VAN DE ROMEINEN EN EENIGE ANDERE VOLKEN OVERWOGEN.
zal waer'ichyntyk bedenklyk vóórkomen , ot' zoo veele geleerde mannen, als in de gedachten zyn, dat die wyze, waerop wy de uuren tellen , ook by de Romeinen plaets had, hier ih gedoold konnen hebben. Ik Zal dan toonen, hoe het hier meê gelegen zy; en indien iemand mogt denken, dat ik zulks meer dan noodig was bewyze, zoo Zal myn verdediging zyn, dat bet my noódzaeklyk fchynt, een volledige blykbaerheit overteftellen tegen de gevoelens van groote Mannen; en dat ik ''zulks niet doe^ voor de zoodanigen, welke in dit onderwerp ervaren zyn, maer voor de zulkcn, die 'er niet op gedacht hebben.
De Romeinen noemen den tyd tusfchen het op en ondergaen der zonne den natuurlyken dag. en den tyd van vierentwintig uuren den burgerlykendag (fl). De burgerlyke dag begon en eindigde
mee
(0) Naturafls dies eft tempus ab oriente foie ad folis occafumj cujus contrarium. tempus eft nox, ab occafu folis usqus £ ad



354 redevoeringen over dr
met middernacht, en dit gebruik was oirfpronglyk v.\z hunne oudé Rechtsgeleerdheit en Godsdienstplegtigheden , lang vóór dat zy eenig denkbeeld van uuren hadden (a). Volgens Varro (£) was de eerfie Zonnewyzer, die men te Komen zag, derwaert gebracht van Catana in Siciliën,zheen gedeelte van den buit uit deze Stad in den eerftenPunifchen Oorlog. De zelve werd door een onbedreven hand op de Markt (Forum') geplaetst, doch beantwoordde niet naeuwkeurig aen de breedte der plaetfe ; nochtans was deze de eenige regelmaet der uuren, geduurende negen en negentig jaeren, waerna alles in een betere orde gefchikt werd. Dus dan leerden zy de verdeeling der uuren, welke zy federd altyd volgden, naer eenen Zonnewyzer 'van Griekfche famenftelling. Maer de Grieken verdeelden den natuurlyken dag in cwaelf uuren, 't welk zy, zoo als herodotus ons bericht ( c ) , van de Babiloniërs geleerd hadden. In gevolge hier van waren de Zonnewy zers op den toren van Androni~ cus Cyrrhestes zoo faemengefteld, dat de lang/ie zoo vel als de kortjle dagen waren verdeeld in twaelf
gf-
ad exortum. Civilis autem dies vocatur tempus, quod fit uno cceli circumaéhi, quo dies verus & nox continetur. Censorikus de die natali, C. XXIII; vide etiam flinhjm. Hifi. L. II. C. LXXlX, Hardouin.
Aldus, en andere Hedendaegfche Schryvers keeren deza woorden om, en noemen de geheele vierentwintig uuren den natuurlyken dag. Aldus in Pallad. Lib. de Re Rujiica. Parif. I5S3- P- 504-
(a) Censorinus C. XXIII, macrob. Saturnal. l. II C. III.
(6) Plikii Bijit Nat, l. vilj
C. LX.
it) Herodotus l. II. C. CIX.



EUANGELlël*. VIII. RED. II. DEEL. 355
gelyke uuren (a), én hec blykt, dat deze geteld werden van den opgang der zonne.
Zoodanige waren de uuren van Polybius in deri tyd van hec Roomsch Gemeenebesc (b); van Plutarehus en andere Griekfche Schryvers onder de" Keizers ( c); en zoodanige bleeven zy re Conlcan* tinopolen, wanneer het Westersch Keizerryk niec meer in wezen was. In de zevende eeuw Helde een der Griekfche Keizers, Conftantinus Pogonatus, zóo als hy gemeenlyk genoemd wordt, een boek op over den Landbouw, waerin hy, den loop der maen befchryvende, duidlyk dag en nachc ieder in twaelf uuren verdeelt (d), Naer deze uuren moet het oude Epigramma verklaerd worden, 't welk ons zegt: dat zes uuren genoeg zyn voor den arbeid; maer de naestvolgende, door de letteren aengewezen, zeggen tot de menfchen: leeft, zh©i. Wanc de letter z was het teken van hec zevende, h van hec agtfte, 0 van hec negende, en 1 van het tiende uur, en dus van de vier uuren, die op den middag volgen:
'E% ufzu fM>%Jtoii ixetywTxTcti' ai J% flvr dvTotc, Tf*f*f*»fi fwtvvpivcti, ZH@I Xiycvvi fiqoTeïs (e).
De
(a) Antiquities of Athens by stuaet and keVett. C. III, pi. X, XI.
(6) Polybii Lib. I. omtrent het midden , daer hy de intrede van Hannibal den Rhodiër befchryft in LHybznm. ïlt«
ft T«T«£Td» apat.
(e) Zie byzonderlyk Vita Sylla, p. 87, 97. ed. Êrydn. {d) Geoponic. Lib. I. C. VII. p. 10. ed. Needham. Cantaii J704-
{ey Epigram. Cm, Lib. I, p. 169- Baftl. 1549, fo!, Z »



556" REDEVOERINGEN OVER Dfc
De Romeinen derhalven, als navolgers der Grïe*; ken, verdeelden den natuurlyken dag in twaelf uuren, en rekenden die op dezelfde wyze. De uuren van eenen zelfden dag waren aen elkander gelyk, maer ongelyk aen de uuren van eenen anderen dag, die merkïyk vroeger of laeter in t jaer kwam ; en de uuren van eenen zomerfchen dag waren dus veel langer dan in den winter (a). Wy mogen aen deze dan wel den naem geven van ongelyke uuren, om die te onderfcheiden van de hedendaegfche, die al* tyd van dezelfde lengte zyn.
Men vindt hier beneden een voorraed van verfcheidene voorbeelden uit Schryvers, welke in verfchillende eeuwen van hec Romeinfche Keizerryk leefden, en verfchillende onderwerpen behandeld hebben, om te toonen, niet, dac dit eene zekere wyze, maer dac die alleen de eenige wyze was, wacrop de cydperken van den dag by hun verdeeld wierden
Zoo»
(a) Hora nee tefliva eft, nee tibi tnta perit*
Martial. L. XÏI. Ep: I.
Ueec enirtt ad infmitam atatem nonfunt brumalis unius in* ftar hora.
Ceksorinvs. C XVI.
(fc) Si te grata quies £? primam fomnus in horam, Deleüut.
Horatius. L. I. Ep. XVII, vs. 5.
— • ante secundam
Aoscius oralat, Jibi adejfes ad Fitteal cras.
idem. L. II. Sat. VI, vs. 34.
Du*



EUANGELlëN. VIII. RED. II. DEEL. 357
Zoodanig dan, als uic de hier onder bygebrachte voorbeelden blykc, was de verdeeling van den dag
in
Dus ook Cicero :
Ut ad tabulam Sextiam fibi adfint hora Secunda.
Oiat. pro P. Qtiintio. §. 6.
Hora fecunda cakeos pofcit.
Plinii, Epijl. L. III. Ep. I.
In oppido Pijlorienji prope horam diëi tertiam JpeBantibut multis afmus tribunali ujcenjo audiibatur deftinatius rugiens.
AmMIANUS marcel!.. L. XXVII, C. III.
Exercet rnucos tertia caufidicos. Martial. L. IV, Ep. VIII. Men zie dit geheele Epigramma ter ontdckkinge van den Roineinfchen dag en de uuren.
l%fe (Ccejar') hora circiter diëi q_uarta cum primis navibus Briltanniam attigit.
De heil. Gall. L. IV. C. XXIII.
Inde ubi quarta fitim cteli collegerit hora.
ViRGiLii Georg. III, vs. 327.
Stertimus, indomitum quod defpumare Falemum Sufficiat, quinta dum linea tangitur umbra.
Persius, Sat. III, vs. 4.
'Tune horas requirenti pro quinta, quam metuebat, fextë ex indujiria nunciata eft.
Suetonius In Domitiano. C. XVI.
Z 3 Cum



S5§ REDEVOERINGEN OVER DE
in uuren, welke algemeen, en van het eerfte tot het Iaetfte by de Romeinen in kracht gebleven is;
en
Cum in Berenice, quam primam pofuimus, ipfo die folJlitii sexta hora umbra in totum abfumautnr.
Plihii Hifi. Nat. L. VI. C. XXXIV.
Pltniüs fpreekt bier van eene plaets onder den Kreeftkring, waer de zon, op den dag van den zomer-zonnenftaud, op het zesde uur, of des middags, in het Zenithoïvlak boven zynde, geene fchaduw maekt.
Hora quafi septIma cunÏÏatus e/i adprandium furgeret.
Suetonius in C. Caligula. L. LVIII.
Het prandium was een maeltyd gemeenlyk op den middaegc houden , dien de zelfde Schryver in het Uvsn van Augufius, C- {.XXVIII. noemt cibum meridianum.
A'nte horam octavam in publico neminem nifi cegrum hvar ri pajjus eft.
.ffiuus spartan. in Adrïano Ccefare. Hifi. Aug. Script. Vol. I, p. 196.
Nona fubmijjiem rotat hora Solem, Fartibus vixdum tribus evolutis, Ojtarta devexo fuperefi in axe Fortio lucis.
Aurel. prüdektii Cathemerinón Lib. Hymn. VIII. p. 34. ed. Elzevir. '
T)e Ouden verdeelden den nacht in vier deelen, en den dag in even zoo veele (censorinus. C. XXIII.) Ten aenzien yan deze verdeeling zegt ïrudentius , dat met het negende uur drie deelen van den dag verlopen waren, en nog een vierde overfchoot. De-tydperken van dit en van het zesde uur zyn %qq bepaeld, dat zy de andere konden aenwyzen, zoomen 861} deze nog kon twyfeler»



iüANGELlè'N. VIIï. RED. II. DEEL. 358
en de Schryvers, welke zich verbeelden, dac deze met de hedendaegfche wyze van verdeeling overeen-
kwa-
Cum hora diei decima fsre ad Saxa Rubra vmiffet, delituic in quadam cauponula, ö*e.
Ciceronis Philippic. II, g, 31.
Id orkbatur circa undecimam horam diei.
Augustus cssar , apud plinius. Hifi. Nat. L. II, C. XXIII.
Augustus fpreekt hier van de Komeet, welke gezien werd na den dood van julius cesar, Suetonius en seneca geven het zelfde bericht van den tyd der verfchyninge.
Exoriens circa undecimam horam.
Suetonius in Julio C. LXXXVIII.
Qui poft necem Divi Jiüii Ludis Veneris genetricis circa undecimam horam diei emerfit.
6'eneca Nat. Qucefi. L. VII, C, 17.
O Rex, düodecima hora cedificare incipis. *Q. Bccirt^iu S'ahnartit apen iitóiïöu.eit *eX>>-
Plutarchus Vit. M. Crajjii. V. III, p. 270. ed. Bryan.
Deze zyn de woorden van marcus crassus tegen Koning Deiotarus, die in zeer hoogen ouderdom een ftad bouwde.
Het Uvaelfde uur komt zelden voor, 0111 dat dit tydfiip in 't algemeen deszelfs ouden en natuurlyken naem behield van zonnenondergang. De overeenkomst toch der Romeinfche met do hedendaegfche uuren , op dsn evennachtstyd, wanneer die volkomen was, was op dezen trant als deze fchetfe, waerin de oude uuren boven ftaen.
Ópg.
der , 2»nne 1, !•> 5, 4, 6, 7, 8. 9, 10, ti,u of zonnenotvlergang.. VI, VII, VIII, IX, X, XI, XII, 1,11,111, IV, V, Vi hedendaegicii; uuren,
Z 4 Daer



g6o REDEVOERINGEN OVÈR DE
Kwamen, fchynen in dezen misflag vervallen te zyn»' door te fchielyk te befluiten, dat de Rompinen hunne uuren begonnen te rekenen van het begin van hunnen burgerlykcn dag, 't welk was met middernacht. Middernacht was by hun niet hei twaelfde maer het zesde uur van den nacht,' gelyk duidelyk blykt uit eenige gezegden van al lus g-lliis ( Noftes Attica Lib. III. C. 11 ) en macuobius (Saturnal L. I. C III.) Diem, quem Romani civlem appellaverint, a sex i a noclis hora orirï Ln deze woorden toonen teffens, hoe de uuren van den nacht geteld werden, 't welk anders uit een reeks van andere voorbeelden gemaklvk te bewyzen ware.
Wy vinden wel gelyke uuren vermeid, en in byzomlere gevallen gebruikt by hunné Schryvers; maer het gebruik van deze was niet meer Romeinscn, dan Grieksch of Egyptisch, en hield alleen Itand, wanneer
Daer het zesde utir aftyd op middag was, gaet deze fchetfe ten dien aenzien altoos door, en der zdver echtbeit Kan dus bewezen worden : Palladius, (de re ruftica) geeft den Landman een uurtafel en leer: hem dezelve in ieder maend des pers onderfcheiden by de lengte der febaduw, vtroirzaekt door zekeren rechtopftatnden fpil Deze fchaduw neemt af van het eerfte tot het zesde uur. wanneer zy kortst is, eu daerna neemt ze weder roe. By het eerfte uur in den morgen en het elfde in den namiddag is ze akyd gelyk. Maer her elfde uur was etii uur vóór zonnenondergang, zoo als blykt uit de gelykenis der arbeiders by Mattheus XX, 9-12. Het eerfte derhalven was «en uur na den opgang der zonne. En wanneer plinius beveelt, dat de appelen in de herfst niet geplukt moeten worden tmte horam primam, Hifi. Nat. L. XV, C XVIII, bedoelt hy daer meê, dat zy eerst een uur van de zon befchenen moeten vorder. - Mogelyk was al dit bewys niet zeer noodzaeklyk; Intusk e hel. t het ons aeH bewyzen, waervan we nogverdet georuu konnen maken.



EUANGELlêN. VIII. RED. II. DEEL. 361
neer ongelyke uuren niec konden voldoen aen het oogmerk, gelyk in Scatrekundige berekeningen, en in de vergeiyking van de lengte der dagen in verfchillende jaergecyden en luehcftreeken. By deze gelegenheit, en ook alleen by deze, oncmoecen wy dezelve in eenige plaecfen van plinius , w.dke dezelve daer onderfcheidc, gelyk ook de Grieken doen, by den naem van evennachts-uuren. By dezelftie gelegenheit vinden wy dien naem in hec Kalendarium ruflicum Romantim (a). Maer in hec cekenen van den cyd van den dag komen de Romeinfche Schryvers over den Landbouw overeen mee hunne Landgenooten , zoo als wy gezien hebben by
PALLADIUS.
De
(a) Dit Kalendarium werd uitgegeven in de werken van gcu.tz'us, Vol. 1. Thejaurus Rei Antfquar. p, 205. Ook is het te vinden in het VliJfte Vel, van cf.mvn Antiq. Roman. Het was géfchikt naer de middagslyn van Romen, en plaetst den tarwenoogst omtrent het midden van Augustus, welke nu veel vioeg-r afloopt. Dit begunstigt de Helling van eenen geleerden en fchranJeren Schryver, die denkt, dat de jaergetyden zachrer zyn, dan ze waren ten tyde der Romeinen. Ziet Au lnveftigat'oti of the D fference tetween the prefent Temperature of the Air in Italy and fome other Cowntries . and wint it was feventeen Cev.turies ago. ( 'Een najpooring van het verfchil tusfchen de tegenwoordige Luchtgefiel heit in Italiin en eenige andere landen by het geen ze was vóór zeventien eeuwen. ) Door daines barrington, F. R. S. Philof. Transatlions, Vol. LVIli, p. 58.
Palladius zegt wel onder July L VIII, Tit. I. Nunc locis temperatis tritici meffis expletur. Evenwel denke ik, dat de tarwenoogst in oud italiën Jaeter was, (wat ook de oirzaek wezen moge.) dan die hedendaegfeh is; en twee graeden ten minfte benoorden Romen is de tarwen oogst, iuif temperatis, nu voorby met het einde van Juny» j
z 5 ^



%6t REDEVOERINGEN OVER DE .
De Romeinen ftonden niet op zich zeiven, in het beginnen van den dag en van de uuren op onderfcheidene tyden. In Egypten begon de dag met middernacht, maer de uuren in den morgenftond. Het uurwerk, door Ctefibius uitgevonden, was zoo faemgefteld, dat men de uuren verlengen en verkorten kon. (\a). Daer van daen kwamen de tópat Huipuia.), uuren, die met het jaergetyde veranderen, ptolomeus, de Starrekundige, wyst den tyd van het zelfde verfchynfel zoo wel by deze als by gelyke uuren aen, om zich te fchikken naer het gebruik in zyn Vaderland Qb). En, om dat het volk bezwaerlyk begrypen kon, dat een dag meer of minder dan twaelf uuren kon hebben , dcet achilles tatitjs eenige moeite, om hun dit te verklaren, en te toonen, dat dezelfde dag twaelf uuren van de eene, en vyftien van de andere foort kon hebben Qcj. Ctesibitjs, ptolomeus, achilles tatius en andere Schryvers, welke dezelfde wyze van rekenen houden, waren van Alexandriën. En de eigenlyke Egyptenaeren zoo wel als de Grieken van die Stad moeten onkundig geweest zyn in het gebruik van gelyke uuren, anders zouden de inwoonders dezelve wel begrepen, en de opheldering niet nodig gehad hebben, die door Tatius gegeven wordt.
De uuren waren in de Romeinfche Wingewesten van Africa en Spanje dezelfde als te Romen. Tertullianus, een inwoonder van Karthago, fpreekt
van
(0) Het is befchreven door vitruvius L. IX, ad finem.
(1) Ptolomjei MsyaXn 2«»t«|iS. L/VII. C. III
. (c) Ifagoge ad Arati Ph&nom. C. XXV. in het Uranolnfium van dioïys. ïjetavius, p. 149.



EUANGELlè*N. VIII. RED. II. DEEL. 363
van het derde, zesde, en negende uur, utinfignsêres in rebus humanis, qune diem diftinguunt, qua publice refonant (aj. Ter verklaringe dezer woorden haelt RiGALTius by die plaets een gezegde by van varro (de Ling. Lat. Lib. V.) welke ons zegt: dat een Amptenaer, Accenjus genoemd, gewoon was, op last van den Stadvoogd, het derde uur, den middag, en het negende uur openlyk uitteroepen.
Wanneer fructuosus, Bisfchop van Tarragon, en zyne twee Diakenen Eulogius en Augurius in Spanje weggeleid werden, om op de Schouwplaets verbrand te worden, boden hunne vrienden hun een beker aen met wyn, door fpeceryën geurig gemaekt, welke Fru&uofus weigerde, zeggende: het was nog de tyd niet, om zyn vasten te {laken; want, zegt de befchryver van zynen Martelel >od: het was omtrent het vierde uur van den dag, of tien uuren des morgens (£). Dit gebeurde in het Jaer 259.
Wandelbertus, een Benediélyner Monnik van Prumta , een Kloofter in het Land van Trier, gaf, omtrent het midden der negende eeuwe, een Gedicht uit over de wyze, om een Zonnewyzer toeteftellen (c), waerin hy, juist overeenkomftig met Palladius, ons zegt, op welke uuren van den Voor- en namiddag de fchaduwen overeenftemmen,
en
(a) Dejejuniis, C. X, p. 349. ed. Rigaltii. 7.1e ook ct3prianus de Oxatione Dominica, pag. 154. ed Feil.
(£>) Ruinart Aiïa Martyrum, p. 220. fol.
(c) Gedrukt by Pithoeus te Geneven 1596, in een boek •getyteld: Epigrammata £ƒ Poëmata vetera.



364 REDEVOERINGEN OVER DE
en dat alleen de fchaduw van het zesde uur geene heeft, die daer mee evenaert:
Menje omni prima undecima; conjungitur horde \ Einc umbris decimam netHit curjuque fecunda; Tertia, mox nonam punCiis complcclitur isdem, Oécava; pariter pracedens quarta coharet. Quintam jubjequitur numero poft feptima jufta. Hola fuas tantum menjuras sexta retentat.
Het is zeer klaer, dar hy hier de Romeinfche of ongelyke uuren voorftelt; en wy mogen befluiten, dat hy de zoodanige befchryft, als in gebruik waren by de volken rondsom zyne woonplaets, de Franken, Cermaenen en Vlaemfchen. Het volk van ons Eiland kwam waerfchynlyk overeen met die van hec vaste land. Onze Landsman bkda ftond weleer bekend voor de maker van het Gedicht.
Ik geloove inderdaed, dat deze uuren, eenige eeuwen geleden, algemeen in zwang gingen in het Westerfche Keizenyk. Zy houden nog ftand in de Kerkboeken der Latynfche Kerke (a), welke bevelen, dat de Mis by fommige gelegenheden gelezen zal worden poft primam diei\ by andere hora tertia, of hora fexta, ai' poft nonam.
Maer voor 'c overige heefc het volk van Rome» en van Italiën in 't algemeen de fchikking der uuren veranderd, waer van wy een bewys vinden in eene plaets, welke ik aengehaeld vinde uic een
Bre-
(3) MiJJale Romanum; De hora celebrandi Mijfam, R. XV.



' EOANGKLlëN. VIII. RED. II. DBEL:
Brevet van Paus Alexander den Vyfden, van he* jaer 1409. (<3). „ Annis fingulis in vigilia fefti„ vitatis refurre&ionis Dominica:, hora diei vigesïu, ma tertia vel circa, una miiTa folemnicer de„ cantari confueverit." De wyze, waerop hier de uuren gerekend worden, werd onder hun ingevoerd, zoo men zegt, in de dertiende eeuw O); en daer by zyn ze tot höden gebleven. Zy houden niet op met twaelf, maer tellen voort tot vierfntwintïg uuren; en doen deri dag eindigen Omtrent een halfuur, na dat de zonne ondergegaen is. Deze rekening vermydt de "ongelykheit der Romeinfche uuren, maer maekt geen bepaelden middag,die in geduurige Verandering vroeger of laeter komen moet. Te Romen is het negentiende uur het uur van den middag in 't midden van den winter, maer het zestiende midden in den zomer; en tusfchen de beide zonneftanden, (of den langden en kortften da°-, zooals wy fpreken) is ieder minuut van hetio", 17 en 18de uur op deszelfs beurt het bepaelde punt van den middag Met recht derhalven mogen wy de voorkeur geven aen de fchikking, by ons en andere Natiën aengenomen, als die de voordeden der oudfte en laetere Roomfche en ltaliaenfche wyzen van uurtelling vereenigt, zonder in derzelver zwarigheden te deelen. Wy hebben met de Italiaenen gelyke uuren, en teffens den middag altyd op een bepaeld uur, gelyk de oude Romeinen.
Maer
(a) Zie onder MiJJa vespertina in carfentIer's Appendix U dfu Tresnes Gloffary.
(i) Thefaurus facrerum rituum Roms 173S. Tom.II.parsI, C. 4. Not. 1. p. ai j.



£0*6' BEDEVOER. OVER DE E UANCELIeN.
; Maer of deze meer wysgeenge trant van rekening uit eenig deel van Afiën overgebracht zy nae dl Westlyke en Noordlyke Landen van Europa, dan of, daer de meerdere breedte ook de ongelykheit <ier zomer- en winter - uuren naer het oude plan deed toenemen, dit ongemak de Noordlyke Volken aen• dreef, om op een beter plan te denken; en wanneer en waer deze nieuwe fiyl van uurtelling eerst w^erd ingevoerd; — deze naefpooringen laten wv voor den Geleerden en Weetgierigen over