K Ë 1 Z E
KAAR.
SIBERIË.
II. D E E L»






R E I Z E
DOOR
R U S L A N D
NAAR
SIBERIË,
behelzende
BESCHOUWINGEN
VAN DE
2 EDEN, GEWOONTEN, REGEERING, KRY GS- EN BURGERSTAAT, GODSDIENST, KOOPHANDEL, NATUURLYKE HISTORIE, ENZ.
VAN HET
RUSSISC'H M. Y K;
OP BEVEL DES KONINGS VAN FRANKRYK CEDAAN DOOR DEN ABT
CHAPPE D'A U T E RO C H E.
TWEEDE DEEL.
MET KAARTEN EN KONSTPLAATEN,
Te AMSTERBA M, by W, VERMANDEL en J. W. SMIT,
M D C C X C.



WAARNEMINGEN GETROKKEN UIT HET TWEEDE STUK DES EERSTEN DEELS.
LaND-BESCHRYVING. ]3]
Tafel I. lengten en breedten van verscheiden plaatsen . in vrankryk enz. 237
Tafel II. lengten en breedten van verscheiden PLAATSEN in DüITSCHLAND enz. 238
Tafel III. lengten en breedten van eenige plaatsen in rusland. ^
Water-passing.
252
Tafel IV. hoogten van vele plaatsen tusschen Brest en Tobolsk boven de!oppervlakte van den oceaan te BrEST. d
Aanmerkingen over de TOmcinanmth van den grond in Rusland van Petersburg tot aan Tobolsk.
266
Mineraal-kunde.
284
Elektriciteit.
PLATEN DOOR DEN BINDER IN TE VOEGEN.
De Plaat , verbeeldende de Tartaren omstreeks kazan.
214
De plaat , verbeeldende de Wotiaksche vrouwen in Siberië, ^
VtER,



Bladz. £
VERHAAL
EENER REIZE
NAAR
SIBERIË.
Van d-e Dieren , zo tamme als wilde, vanDde Vogelen, Visschen en gekurvenen in Siberië.
^N&A&A&^g N Rusland eet al het volk zeer liegt, 1 %^%} ^ vooral van. Mciscou af tot aan To1 % * bolsk, gelyk men uit myn vorig ver2H*£%Sjs haal heeft kunnen vernemen. Ondertuflehen vindt men op weg , tusfchen die beide plaatfcn, al wat tot het levens onderhoud noodig is, brood en wyn uitgezonderd, in grooten overvloed. De rivieren zyn overvloedig van vifch voorzien , en de velden van allerhande foort van wild. Een boer eet zelden geflagt vlcefch, en nog minder wild ; die kosit fchynt hem vry onverfchiÜig te zyn ; zyn vcornaamfte voedfcl beftaat in vifch , dewyl by die II. Deel, A mes



2 £ E I Z E
met weinig moeite in groote menigte kan bekomen.- De vifch is zo gemeen, vooral in Siberië,' dat men , in plaats van die van de ViiTchers té koopen, veelmaals met dezelve overeenkomt voor het geen het net in eer.e of meer reizen zal opgeven ; men waagt dan den uitflag, doch kan altoos verzekerd zyn voor negen of tien Huivers vifch genoeg te zullen krygen , om een ganfeh huisgezin verfcheiden dagen lang te kunnen fpyzen. Wild kan men ook gemaklyk en voor weinig geld bekomen , maar de Ruiten maken het zeer flegt en met de uiterfte onzindelykheid toe. Op andere plaatfen vindt men lieden genoeg , die alleen voor 't vermaak van de tafel fchynen te leven; in Rusland gebruikt een vreemdeling geen voedfel, dan zo veel noodig is om het leven te behouden.
Patryzen zyn te Tobolsk en door geheel Rusland zeer gemeen, zo wel als Korhoenderen , Hazelhoenderen en Kwartels; maar al dit gevogelte heeft een' onaangenamen moerafllgen fmaak.Men ziet insgelyks in den omtrek van Tobolsk, en overal in het Noorder gedeelte van Siberië, ontelbare zwermen van watervogels , maar de meefte zyn , zo wel als de roofvogels , ook in de overige ftreken -van Europa bekend.
De nagenoemden zyn vogels, die ik uit de nabyheid van Tobolsk mede t'huis gebragt heb (i) :
De
CO [Wy zetten 'er de Franfchc benamingen van den Schrywr nevens , op dat de Kenners ons zouden kunnen verbeteren , imtien wy ons ergens vergist hsfabcnj



naar SIBERIË. 3
De Zee-paauw. QPaon de met:')
£>e Schol-ackfter. QUHuitrier ou la Pie de mer.~)
De Zwitfcrfche Kievit. (Le Vanneau Suijfe.)
De graauwe Kievit. QLe Vanneau gris.)
De Poel-fnep. QLa Barge brune.)
De Pluvier. QLa grande Barge grife.)
De Pyp-Eend. (Le Canard Siffleur.)
De Pyl (taart. QLe Canard a lenge queue?)
Het Toppertje of klein Bruinetje. QLe pei.it Morillon.)
De dubbele en enkele Taling. QLa grande Sarcelle
& la petite.) De gemeene wilde Eend.
De groote Zee-Meeuw. QLa grande Moueite cendrée.)
De Meeuw. (Z,<? Goiland.)
De Wulp. (Le grand Coutiis.)
De zwarte of Meir-Eend. QLa Macrettfe.)
De Duiker. QLe Plongeon.)
Alle deze vogels zyn uit verfcheiden andere werken genoeg bekend, waarom ik alleen van de twee laatfte zal fprceken , welke in fommige opzigten van die, waar van de Heer Brifibn in zyne Ornithologie een belchryving gegeven heeft , vcrfchillcn (2).
D e Siberifche Duiker fchynt de zelfde te zyn met dien, welken de Heer Brilïon onder de benaming van roodhalzigcn Duiker (3) befchreveri heeft. Ik zal hier de befchryving van dien AkaA 2 "de-
("2) Men vindt ook eenigen van deze Vogelen in de Ornithologie iJc M. Sr.leme in i?66. uitgegeven. (3J Plongéoh a gvrgc rouge, Tom. VI. paj. ï*ï« No. Ulr



4 R E I Z E
demifr overnemen, en het onderfcheid, welk ik tuffchen beiden heb bemerkt, in aanteekeningen 'er onder plaatfen.
De roodhalzige Duiker.
H y is een weinig grooter dan een tamme eend, zynde van 't uiterfte van de neb tot aan *t eind van den ftaart één voet elf duim en zes finiën lang, en tot aan de punt der klaauwen twee voet drie duim en zeven linien ; de langte der neb, van de punt tof aan «te hoeken van den bek, is twee duim en tien linien ; die van den ftaart één duim en tien linien ; zyn voet is twee duim agt linien'; de middelde der drié vóorfte klaauwen famen met den nagel drie duim eene linie, de buitenfte drie duim drie linien, de binnenfte twee duim en agt linien, en de agter- of fpoor-klaauw maar agt linien. Hy heeft drie voet agt linien vlugt; en' wanneer zyne vleugels toegevouwen zyn, reiken ze niet veel verder dan tot aan 't begin van den ftaart. Zyn hoofd is met kleine veertjes bedekt, die in 't midden bruin en op de randen afebgraauw zyn ; het overige gedeelte van 't hoofd is, zo wel als de hals van voren en aan beide zyden, tot op twee derden van deszeifs lengte , afchgraauw'; op het agterh'oofd , boven op den hals, en aan deszeifs zyden die digtst naar den romp fchieten , heeft hy kleine bruine veertjes aan beide zyden met een wit randje, 't welk de vertooning maakt als of de vogel met langwerpige bruine en witte vlakken ware geteekend: evenwel hebben de vederen van den hals, daar ze digtst by den rug zyn, geene witte randen , dan maar alleen flipjes van die
kleur



NAAR SIBERIË.
5
kleur op de randen.. De rug, de fruit en de boveuveêren van den flaart zyn fehittcrend bruin; de fehouderveêren zyn van de zeifde kleur, en daar onder fommige met kleine witte vlakjes geteekend. Op het onderfte gedeelte van den hals is een zeer fehoone kastanje bruine vlak (4) van vier duim lang, en onderaan omtrent agtien linien breed , hebbende de gedaante van een' gelykbcenigen driehoek, wiens punt naar de keel gekeerd is. Onder deze vlak is het onderfle gedeelte van den hals met kleine veertjes bedekt, die in 't midden bruin zyn en in hunnen ganfchen omtrek witte randjes hebben. De borst, de buik en de poten zyn fchoon wit ; op de zyden zyn bruine veeren , meeftendeels met witte randjes ; de vederen onder den ftaart zyn insgelyks bruin pn meest alle op 't einde wit gerand ; die de vleugelen van onder bekleeden zyn wit; doch fommige van de grootfte hebben aan den buitenkant een weinig afchgraauw ; de kleine boven op de vleugelen , en de groote dip 't verfte van den romp afzitten , zyn helder bruin ; de nriddelfoortige, en groote die naast aan den romp komen, zyn van de zeifde kleur en op de kanten met ettelyke kleine witte vlakjes gefpikkeld ; de vleugel beltar.t uit dertig donker bruine en bykans zwartagtige pennen, doch die een veel ligter kleur hebben, waar zy uit het vel komen , alleen evenwel maar aan den binnenkant; de twee die naast by *t lyf zitten , zyn met eenige witte A 3 fpik-
(4) I" tien Duiker, dien ik mede gebragt heb, is deze vlak ef dit fchild zeer fraai kaftanjebruin , doch niet langer da_a twee duim en zes linien; het onderfte gedeelte is vyftien en het bovenfte agt linien breed. Onder deze vlak is het onderfte gedeelte van den hals met kleine veertjes bedekt, die in 't midde.i bruin zyn en iu hunnen ganfchen omtrek witte randjes hebben : de borst, de buik en da poten zyn fchoon wit als zyde, even als die der Pronkvogels of Fuuten (Grébes).



I r e i z e
fpikkels op de randen aan 't einde afgezet; de eerde pen van den vleugel is zeer kort, en de tweede de langde van alle ; de ftaart is famengefteld uit twintig bruine pennen ; de middelfte zyn een weinig langer dan die op de zyden zitten , en deze verminderen trapsvvyzc in lengte tot op de beide uiterlle die ook de kortfte zyn , een fchikking die het einde van den Haart een ronde gedaante geeft ; de neb is zwart; de poten , de klaauwen en derzelver tuffehenvliezen met de na. els zyn zwartagtig; van binnen hellen de poten en klaauwen echter een weinig naar den roodagtigen kant. Men vindt dezen Duiker in de Noordfche Zeeën, en hy maakt zyn nest op kleine verhevenheden , die hy in de rivieren aantreft. Hy legt niet meêr dan twee eieren. Uit het Kabinet van den Beer de Réaumar.
Den anderen vogel heb ik in de Klafle der Mcir-Eenden geplaatst. Of deze foort reeds in 't koper gebragt zy, is my onbekend, doch zy heeft vry wat overéénkomst met die, waar van de Heer BrÜTon ons een befchryving heeft mede gedeeld (5) , gclyk' men uit de vergelyking van die befchryving met de rnyne zal kunnen vernemen. Ten , einde de overeenkomften tusfchen die beide vogels dies te beter te doeii kennen , heb ik my overal , waar dezelve hec toelieten , aan de befchryving van dien Heer gehouden,,
De
CO foify VI. pag. a;o. N®. 28.



naar SIBERIË.
De zwarte of Meir-Eend.
Deze is een weinig grooter dan een tamme Eend; hare langte is van de punt van de neb tot aan 't eind van den ftaart één voet agt duim en drie linien ; de neb houdt van de punt to: aan den hoek van den bek twee duim en drie linien ; de ftaart drie duim drie linien j de voet twee duim ; de buitenfte klaauw met den nagel drie duim , de middelde twee duim elf linien , de binnenfte twee duim twee linien, en de agter- of fpoor-klaauw tien linien. Hare vleugelen reiken, als ze toegevouwen zyn , tot aan 't midden van den ftaart, en zyn van 't gewrigt af tien duim lang; de kop, keelf, hals en borst zyn hoog zwart als gepolyst ftaal; de rug , de ftuit en de vederen boven op den ftaart zyn van de zelfde kleur, maar niet zo hoog of zo fchitterend ; de zyden en de buik zyn zwartagtig; de kleine' dekveêeren onder de vleugels zyn van de zelfde kleur; de groote zyn afchgraauw ; de kleine van onder de vleugelen, hebben , zo wel als de groote, de zelfde zwarte kleur met den rug ; de (chachten in de vleugelen hebben van buiten Biede de kleur van den rug; die naast aan 't lyf zitten zyn aan den binnenkant zwartagtig en de verfte zyn afchgraauw; naar mate zy nader by 't lyf komen worden zy korter. Onder naar 't beneden eind van den vleugel vindt men een dwerfche witte ftreep , beftaande uit twaalf pennen , die uit den midden-knokkel van den vleugel komen; wanneer de vleugelen toegevouwen zyn, beflaat het gedeelte van die witte ftreep , 't welk onbedekt blyft, in de lengte drie duim en in A 4 df,



s
R E I Z E
de breedte omtrent agt of negen linien. Deze witte pennen dienen tot dekfel voor de groote. De neb vormt een kleine zwarte verhevenheid, waar in de neus»a: ten zyn ; de lengte van het boven-deel van het eind tot aan de veèren is een duim en zes linien , en van elf linten tot aan de plaats waar de verhevenheid beg«it Co); de neb is een duim breed en heeft de kleur van zwavel; van de beide zyden der neusgaten komen twee zwarte ftreepen , die zich allengskens van elkander verwyderen , tot ze een rond Rak aantreffen, welk zich over de onderneb omkromt ; de neb is getand even als die der gemeene Eenden. Men vindt dezen Duiker in de moeraffen omftreeks Tobolsk in Siberië. Uh het Kabinet van Mevrouw, de Marqutfe cT^dlignj.
In den omtrek van Tobolsk ziet men ook Pelikanen , Zwanen en eenige Fuuten." De Zee paauwen verfchillen in 't oneindige ; men vindt 'er naauwlyks twee die elkander gelyken.
De rivieren en meiren van Siberië bevatten zo wel als die van Rusland, byWalIe de vis' fchen die men in Europa vindt,, Forellen, Snoek; Zeelt, Braaficms, Karden ; maar Paling, Kreeften, gemeene Zalm en Spiering is 'er zeer'zeM zaam. Men ziet allerleie foort van Steur, en de VVit-vifch is de gemeenfte van allen.
De rivieren in Siberië hebben daar boven een ■
me-
hêSJif VCrhCVe"hcM -t gehéél niet overeen me't
*" WtUa; ' Waar van d£ ?*C Briflbn melding maakt.



naak. SIBERIË. 5
menigte van andere viiTchen, die in Europa onbekend zyn. Hier onder behoort de Steriet, een vifch die zo groote overéénkomst met de Steur heeft, dat men 'er , om zo te fpreken , geen onderfcheid tuffchen merkt , dan alleen dat hy veel kleiner en lekkerer is. Hy is zo vet, dat men geen olie noodig heeft om hem te bakken. Het vet is geel, en wordt bewaard om 't in de keuken te gebruiken. De eieren van dezen vifch en van de Steur worden zeer zorgvuldig verzameld , en een poosje in olie met zout en cenige kruideryen, die't land opgeeft, gekookt; en deze eieren , dus toebereid , zyn bekend onder den naam van Kaviaar. Deze doet men in potten even als moftaard , én dezelve wordt in geen minder achting gehouden dan de Steriet zelve,
T e Tobolsk is deze vifch en de Steur zeer gemeen , en gevolglyk de Kaviaar ook ; maar in de overige gedeelten van 't Ryk is de Kaviaar en Steriet zeer duur. Voor een Steriet van twee voet lang geeft men te Tobolsk fomtyds niet boven een' ftuivcr of twaalf franfeh geld , en alle andere vifch is 'er , zo als in 't algemeen door ganfeh Rusland , zeer goed koop.
D e huisdieren, welke men te Tobolsk en langs den weg tot Petersburg toe aantreft, zyn Runderen, Paarden, ecnige Schapen, Honden, Hoenderen , Ganzen en een menigte van Eenden.
A 5 Het



10 R E I Z E
Het rundvee is yan een zeer kleine foort (7), en zo zyn ook de paarden ; maar deze laatfte kunnen ongemeen fnel loopen en zyn bykans niet te vermoeien; men laat dezelve posten van twintig mylen afleggen, zonder dat zy 'er eenigen hin, der van hebben.
Aan gindiche zyde van Tobolsk vindt men zo goed als geene ofien of paarden meêr; men reist 'er in fieden, die met honden zyn befpannen.
De wilde dieren zyn zwarte en witte Beeren, waar van de ecrfte zeer gemeen zyn , en de laatfte de ftranden van de Ys,zee. bewonen. In alle boiTchen vindt men gemeene Wolven, Lochfen of Lynxen , wilde Zwynen , Elanden , een foort van Herten , welke veel gelykenis hebben» met het Damhert , en Vollen , die hoewel alle van de zelfde foort, echter merkelyk in kleur onderfcheiden zyn. Sommige zyn volkomen wit, andere ros en hellende naar 't roode, andere weêr graauw met een zwarte ftreep over den rug, en de laatfce zyn zeer geacht; de zeldzaamftc en fchoonfte van allen zyn geheel zwart. De huid van een dezer laatfte dieren geldt fomtyds drie en vierhonderd roebels, of tweeduizend Franfche livres. Men vindt dezelve gemeenlyk in het Ooftelyke gedeelte van Siberië, langs den weg van Tobolsk naar Kamtïchatka , alwaar- men de Her-
• me-
a£ï^ f°°rt' men in de Vliraine aantreft, Is in tegendeel aeer groot.



KAAR SIBERIË. ix
melynen en Sabel-dieren ook meest aantreft. Dc fraaie Sabel-vellen zyn zeer duur ; een voering voor een mansperfoon kost vyf of zes, en fomtyds wel tot twintig duizend (8) livres. In Vrankryk heeft men veel op met de ftaarten van de Sabels; in Siberië maakt men van dit gedeelte van de huid het minfte werk , om dat deszeifs hair te wreed is ; ook hebben de fchoone Sabels zelden fraaie ftaarten ; zy zyn volmaakt zwart, pf hebben maar eenige weinige graauwe hairen; de rug wordt altoos het meest geacht, en daarpm fnyden de Kooplieden , die zich van fraai bont willen voorzien , alle de huiden uit elkander en naaien dc ruggen aan een, om de forteringe te maken; en dit is het bont, welk tot zulk een' hogen prys aankomt. De Sabel-vellen, ' welke dit land opgeeft , zyn niet alleen veel voller van hair dan die van andere plaatfen, maar hetzelve is ook langer en fyncr, en het bontwerk, welk 'er van gemaakt wordt , is veel ligter.
Noc wordt in Siberië gevonden , de Veelvraat , in de ftreek van Ilimsk, Otters, Beevers, lfatis, Rendieren, de Sayga, een foort van wilde geit, die zich, zo wel als de Otters en Beevers, voornamelyk in 't Zuiden van Siberië , waar de Irtyfch, de JeniiTea en de Oby haren oorfprong hebben , onthoudt. Deze laatfte beeftcn en de .Rendieren zyn menigvuldiger op Kamtfchatka ; in 't overige van Siberië vindt men ze alleen naar den Ooftelyken kant. De-
(8) Ik heb in Rusland nooit pelfen van dien prys gezien.



" R E I Z E
Deze Volken voegen zich met troepen famen pm op deze dieren te jagen, waar zy een begin mede maken op 't einde van den winter , van Lentemaand af tot in 't laatfte van Grasmaand, en zy nemen leeftocht met zich voor verfcheiden dagen. Men heeft my verzekerd , dat zy zich fomtyds van plankjes onder de voeten bedienen , gelyk ik hier voor verhaald heb , (9); doch dit gebruik is my in Siberië niet onder 't oog gekomen, en ik geloof ook niet dat het héél flerk wordt gevolgd. De kleine dieren vangen zy met ftrikken en netten , en de groote ia knelkuilen of vallen.
Zich zeiven Weeden zy met de allergemeenile pclfen , voornamelyk met fchapen-vachten , en verkoopen de andere om de fchattingen en' hunne Hceren te kunnen voldoen. Het bont van Jeniffeik is in hooger achting , dan wat van dc Oby of de Lena komt.
Ik ga hier'niet verder dan het opnoemen van alle deze dieren, om dat men een naauwkéurige befchryving van dezelve in de Natuurlyke Hiftom van de Heeren Euffon en Daubenton kan vinden,
Geddurende den winter zyn de Hazen en Patryzen wit , en de Eekhoorntjes graauw ; des zomers krygt elk dier zyn gewoone kleur we-
(9) I. Deel. Bladz. 102. del'j



naar SIBËRIE.
13
der; dc Patryzen wanneer ze ruien, en de viervoetige dieren als ze van hair veranderen. Hoewel nu dit land niet het eenige is , waar men deze vreemdigheid kan opmerken , trof dezelve my hier evenwel zo fterk, dat ik voornam na te gaan, of de o»rzaak daar van in dé lüchts-geileldheid, dan wel in de foort van deze dieren ware te zoeken. Op het uiterlykc kon ik tuffchen de Rufïïfche en Franfche hazen geen onderfcheid befpeuren , uitgenomen alleen dat de huid dér eerstgenoemden dikker met hair bezet is, en dat zy een foort van dons, even als dat der zwanen, onder de poten hebben, terwyl de poten der hazén , in onze gematigder ftrcken, van onder kaal zyn.
Indien de witte kleur van deze dieren in Rusland een uitwerkfel van de fcherpe koude ware, zouden zy die niet moeten aannemen, wanneer ze des winters in een ftove wierden bewaard. Te Tobolsk zynde bragt ik in den zomertyd een' haas op , met voornemen om dien mede te nemen en daar een proef op te doen, dan dit mislukte my, wyl de haas reeds dood was, eer ik nog die Stad verliet; maar op myne terug-reize uit Siberië door Moscou komende, had ik de eer de Juffrouwen Kamenski op te wachten , welker jongde een eekhoorntje had, dat in 't laatfte van Wynmaand reeds grys was , fchoon het altoos in een warme kagchel-kamer werd gehouden. Ik denk dit enkel geval niet genoegzaam om dé vraag uit te maken, doch het kan niet dan greo'-
te



naar SIBERI È." is
den geplaagd. Nadien ik hier van onkundig was j Helde ik in 't eerst geenerbande voorzorg in 'c werk, om my voor dit ongedierte te befchermen; ook had ik nimmer rust, 'door de jeukte die my derzelvcr ftckcn veroorzaakten, en myne handen, beenen en aangezigt zwollen dermate , dat ik verplicht was ettelyke dagen lang het bed te houden ; doch in 't vervolg kwam ik niet meêr buiten de deur, zonder my met laarzen, handfchoenen en een' fluier voor 't aangezigt gewapend te hebben, gelyk ik zag dat de Inboorlingen gewoon waren te doen. De fchildwachten gebruiken de zelfde voorzorgen; ik heb 'er onder gezien, die hunne ganfche tronie met teer hadden beftreken. Ondertuffchen was ik genoodzaakt zonder fluier te zyn, wanneer ik myne Sterrekundige waarnemingen deed , en daarom liet ik rondsom myn Obfervatorium zooden in brand fteken, ten einde dus een' fterken rook te verwekken , die dit gedierte verjoeg, en wanneer dan de tyd tot de waarneming gekomen was, liet ik het vuur bluffchen.
Dan zy zyn het niet alleen die de Inwoners van Tobolsk kwellen; de lucht is vol van muggen, die met geheele zwermen ftaag in 't ronde vliegen , en de menfehen ieder oogenblik op 't lyf vallen ; doch deze brengen meêr last daa wel hinder aan.
Men ziet in deze ftreken van tyd tot tyd
gau-



R. E I Z E
ganfche wolken van Sprinkhanen en Korenbouten (i) verfchynen. Men heeft my verzekerd dat ih 1749, 1750, en 1751. zulk een menigte Sprinkhanen in de Ukraine was , dat zy al het koren in den omtrek van Bielgorod vernielden, en dat al het kruid en de bladen der boomen het zelfde lot moeiten ondergaan; en op den a. van Hooimaand 1761. hadden wy te Tobolsk zulk een heirleger van Korenbouten , dat het gedruis , welk zy verwekten , my buiten myn vertrek deed treden , om de oorzaak daar van -te Vernemen. Uit myne waarnemingen befloot ik, dat dit gedierte een kolom uitmaakte, die zich van de rivier Irtyfch tot aan myn Obfervatorium uitiïrekte , eh gevolglyk omtrènt vyf honderd roeden (Tbz/èf) breed was, terwyl de hoogte niet boven de vyf roeden konde halen. Deze kolom begon zich ten agt uur 's morgens te vertoonen, en de togt duurde tot één uur na den middag ; zy volgde dén oever van de rivier van 't Noorden naar 't Zuiden. Deze Infekten vlogen met een onbedenkelyke vaart , waar van een naauwkcuriger denkbeeld willende vormen, veftigde ik inyh oog ftandvaftig op een' troep van dezelven, en liep zo hard als 't in myri vermogën was agter aan ; na verloop van negen of tien fekonden, gelyk een uurwerk, dat fekonden aanwees en welk ik in de hand had, my toonde , begon die troep my voor te komen , en toen mat ik den weg dien ik geloopen had, en1 bevond den-
zcl-



naar SIBERIË. 17
■zeiven negentien of twintig roeden te bedragen; ik herhaalde deze proeve verfcheiden malen, en verzekerde my zeiven, dat deze kolom van Gekurvenen in negen fekonden twintig roeden, en bygevolg in een uur agt duizend roeden (2), of drie en een halve myl, afleidé. Duurde nu de togt van die kolom vyf uuren, zo moest dezelve in de lengte ten minften een ruimte van zeventien mylen beflaan; en neemt men daar by in aanmerking , dat dezelve vyf honderd roeden breed en vyf hoog was, welk eene onbezeflyke menigte van diertjes moest dezelve dan niet bevatten! Van verre zoude men gezegd hebben, dat 'er een wolk kort langs den grond dreef. In 't eerst fchroomde men 'er by te komen , en als men zich in de kolom begaf, werd men ieder oogen* blik door de menigte van deze vliegen befprongen. Zy warén volkomen aan die , welke in Vrankryk bekend zyn i gelyk.
Uit al het gezegde heeft men kunnen opmaken , dat 'er in Siberië Wild en Vifch gevonden wordt, en dat het flacht-vleefch ook op fommige plaatfen gemeen is ; doch dat het koren in dit gewest bezwaarlyk tiert. Men is genoodzaakt hetzelve uit dc Ruffifche Provintiën in Europa derwaards te voeren ; de monopolie maakt het 'er duur , door de fchurkeryen die daar omtrent , niet tcgenftaande de waakzaamheid dér
JI. Deel. E Gou-
(2j [In 't Franfch (laat tagtig duizend , dat niet zyn kas. s^oo is reeds 4 mylen van 2000 Toifis.J



iS R E I Z E
Gouverneurs , worden gepleegd ; ook eet het Gemeen 'er niet dan zelden brood.
De Kuilen hebben in 't algemeen geen verHand van brood te bakken; in Siberië worden de zemelen niet uit het meel gezift ; het brood is nog gerezen nog gaar; als men 'cr een ftuk van tegen den wand fmyt, blyft hét'er als pleifter aan vast zitten ; het is zuur en zwart van kleur. Zo lang ik te Tobolsk was, at men, uitgenomen by den Aardsbiffchop , nergens ander brood. Hetzelve is zo flegt, dat het volk, welk ik by my had, 'er volftrekt niet van ecten wilde, voor dat al het tweebak, dat ik van Petersburg had medegebragt, en tot myne terug reis bewaren wilde , op was.
Dé Aardsbiffchop, diehetmèel laat builen, en 'er kleine broodjes, van bakken van twee of drié duim middelyns, had nu cn dan de goedheid my 'er een dozyn van te zenden ; dit was een zeef groot gefchenk. Hy zond 'er ook op gala-dagen van aan den Gouverneur , wanneer men het aan kleine plakjes fneed, en aan ieder der gaften zo een plakje uitdeelde.
W y n kent men te Tobolsk niet dan van hooren zeggen; die van Petersburg of Moscou naar Siberië gaan, nemen wel eens ettelyke fleffen mede , doch in 't algemeen is men weinig bezorgd om op deze togten wyn te hebben 3 door de
nood-.



naar SIBERIË. ig
noodzaaklykheid waar in men is , om zich van een menigte andere dingen, die tot het leven veel noodzaaklyker zyn , te voorzien. De dranken, die men te Tobolsk gebruikt, zyn dezelfden waar van op verfcheiden plaatfen van dit Werk gewag gemaakt is. Het gemeene volk drinkt Kwas, en de andere Inwoners , bier , mede , en dranken die van brandewyn gemaakt zym
De Kroon trekt een aanzienlyke inkomst uit den brandewyn, die door het ganfche Ryk alleen van koren wordt gemaakt. De brandewyn-ftookers leveren denzelven aan de Kroon tegen dertig roebels, of honderd en vyftig Franfche livres de ton f3) , en de Kroon verkoopt ze aan 't Gemeen voor negentig roebels , of vierhonderd en vyftig livres Franfche munt. Het maken van brandewyn is allen Ruffen op de hoogfte ftraffen verboden ; alleen is het den Adel geoorloofd zich daar van tot hun eigen gebruik te voorzien.
(j) De ton houdt vierhonderd en tagtjg Franfche fieflen , en men zeide my. dat vierentwintig van deze üVffen overgehaald zynde, omtrent twee- diergclyken met wyngeest uitleverden.
E i



23 R E I Z E
Over den voortgang der Konsten en Wetenschappen in Rusland, over den aart des Volks en over de opvoeding.
In 1689. heeft Peter ï. het Ryksbefticr in handen, en valt op de onderneming om zyn volk te verloflén uit de onkunde, waar in het federt meêr dan zeven eeuwen was gedompeld. Hy doorreist Europa, om zo in de Konften en Wctenfchappen, als omtrent alles wat zyn oogmerk bevorderen kunne , onderrichting te erlangen. Niets ontglipt hem in zyne togten; hy bezoekt de Geleerden, treedt in de werkhuizen der Konftenaren, onderzoekt het werk in den grond, oordeelt over de bekwaamheid van den Man', en neemt denzelven , zo hy die meêr dan gemeen vindt, in zynen dienst. ' De Vorften trachten als öm ftryd de oogmerken van dien grooten Man te onderfteuncn , en men ziet uit alle oorden van Europa ganfche volkplantingen van allerleie foort van Geleerden en Konftenaren naar Rusland vertrekken. Al wat by verloop van tyd in Europa ter bevordering van kundigheid was ingevoerd, wordt hier op eens tot ftand gebragt; de Edelen ontdoen zich van hunne afzienlyke baarden en ouderwetfeh gewaad; de vrouwen, welke te voren in hare huizen waren opgefioten, verfchynen op de AJJemblêcs, die men tot op dien tyd in Rusland niet had gekend. Het Hof wordt luifterryk.
Pe-



naar SIBERIË.
21
Peter I. fchynt een nieuw volk te hebben gefchapen; doch hy maakt geene verandering in 't Staatsbeftier ; zyne onderdanen zyn en blyven in de banden der flaverny, en die banden haalt hy zelfs nog fterker toe. Hy noodzaakt den gcheelcn Adel, zonder uitzondering van iemand, te dienen. Men kiest onder het Gemeen een' troep jonge flaven, en plaatst hen op de Akademien en Scholen ; dezen fchikt men tot de Letterkunde, genen tot de Wetenfchappen of Konften , zonder op hunne geneigdheid of bekwaamheden te letten. Peter bezoekt in eigen perfoon de Akademien en Werkhuizen , en vat telkens zelf de fchaaf en beitel op; maar hy rukt het penfeel uit de handen van den jongen Konftenaar , die bezig is Armida in de armen van Arnout af te malen, om hem de ftraf der batogen (4) te doen ondergaan,
D e Opvolgers van Peter I. volgen het zelfde bellek ; des niet te min wordt de Akademie der Wetenfchappen vermaard ; een Bernoulli , een Delifle, een Herman , een Euler houden 'er de achting ftaande, die zy elders hebben verworven; dc Konften doen 'er zich met eenigen luifter voor; dan naar mate de groote Mannen , die Rusland tot zich getrokken heeft, hetzelve verlsten , of door den dood worden weggerukt , verdwynen ook de Konften en de roem van de Akademie, De Vorften doen allen hun beft om hunnen Onderdanen bedreven Leermeefters te bezorgen, en B 3 de
C.4) Zie hier agter wegens de taffen , in 't begin.,



22 R E I Z E
dc bekwaamheden op te wekken en te begunftigen; met al dit echter, zoude men een'enkelen Rus kunnen opnoemen, die'in de Hirtorie der Wetenfchappen of Konften verdiende aangehaald te worden ?
Lieden van verdienfte , die uit andere landen naar Rusland getrokken worden, ontmoeten meeftal te weinig aanmoediging, dan dat zy mee den zelfden yver als in hun Vaderland zouden werken. Dc Akademie van Petersburg bezat in 1761. verfcheiden Vreemdelingen van dc eerfte klaffe, waar onder men de Heeren iEpinus, Lehman , Braunn, Muller (eertyds Secretaris van de Akademie, en tegenwoordig, gelyk ik by myne terugkomst in Vrankryk verftaan heb, Beftierdcr van een School te Moscou ,) Tauber, Stchlin , kan noemen. Men zag vonken van vernuft in wylen den Heer Lomanofow, een' geboren Rus, een' man die overal, behalven in Rusland, een Akademie zou hebben vereerd (5). De Heer Rumouski , nog te jong om zich een' naam te hebben kunnen maken, heeft vele natuurlvke bekwaamheden , en een' yver die onder de Ruilen piet gemeen is.
Niet tegenftaande dezen zwerm van Geleerde lieden, zoude men zeggen dat' defzelver vernuft als verdoofd worde zo dra zy den voet op
Rus-
(5) [Men heeft van hem eene H'ftorie van Rusland , van de yrcegfte tyden, tot op den dood van Jarcslaw I. in 1054.]



naar SIBERIË.
= 3
Rufiïfchen bodem zetten ; en dc naam der vermaarde mannen, waar van het Ryk in bezit is, fchynt gefchikt te zyn, om den voornaamften luifter van -deszeifs Akademien en Scholen uit te maken. Die de Jaarboeken der Wetenfchappen, onftrafbare getuigen van 't geen ik hier verhale, niet kunnen lezen, zullen uit den mond van honderden van Reizigers , die zich te Petersburg en te Moscou opgehouden hebben , hier omtrent overtuigd worden (6).
Deze ftaat der Konften en Wetenfchappen onderftelt het een of ander gebrek, waar van men de oorzaak of in mangel aan vernuft in dcn'-Landaart, of in de regcringswyze en luchtsgefteldbeid heeft te zoeken. Een Wysgeer (7), wiens naam by de laatfte nakomelingfchap zal geëerbiedigd worden , vertoont ons dc Noordfche Volken als hebbende de vafte deelen en vochten van een' grover aart , die meêr gefchikt zyn om rullige ligchamen dan vernuftige herffenen voort te brengen ; dan te gelyk befchryft hy ons die zelfde Volken als zeer dapper, eenvoudig, zonder wantrouwen of agterdocht, zonder list of doorflepenheid , hebbende weinig ondeugden , en vry veel deugden , groote oprechtheid en openhartigheid en weinig aandoening van het ligchaamlyB 4 ke
(6) [Het verflig van den Generaal Manflcin is niet gunftiger. Memoires Hifi. Pol. & Ml. de la Rujpe pag. 543- Siiiy.]
QO Montesquieu „ Liv. XIV. Chap. 2. waar hy handelt over 't onderfcheid tuflehen de menfehen met betrekking tot de lnchtsgefteldheid.



2.4 R E I Z E
ke van de min. In mynen togt door Rusland heb ik overal een volk aangetroffen, dat van het geen ik , naar de denkbeelden , welke die ver,maardeFiloioof my had ingeboezemd, verwachtte te vinden, hemelsbreedte verfchilde ;" gelyk de Lezer uit de voorgaande bladen reeds genoegzaam zal hebben opgemerkt. Ondertuffchen is 't waar , dat hy in dit zyn zeggen de Noordfche Volken , afgetrokken van de Regering waar onder zy leefden, heeft befchouwd ; en de wyze van beftier in Rusland heeft 'er de menfchen zo verbafterd , en zelfs die vermogens , welke het minst,van een' Vorst afhangen, zo ondergebragt, dat het zeer moeilyk werk wordt, het onderfcheiden karakter van dit volk te bepalen; en dit is de reden, waarom ik tot hier alleen maar verhaald heb wat my ontmoet is, zonder daar uit befJuiten te trekken.
Andere Filofofen hebben gedacht, dat de grondflag der verfcheidenheden, welke men mee betrekking tot het vernuft, de bekwaamheden en de hartstogten van onderfcheiden Volken heeft waargenomen, eeniglyk in de opvoeding en verfchillendc regoringswyze te zoeken zy ; en volgens die Helling zoude de goeddunkelyke oppermagt, welke de Vorftcn in Rusland oefenen, daar alle deze uitwerkfelen hebben veroorzaakt. Ik' heb daar te lande cënige aanmerkingen gemaakt, die ray toefchynen dit onderwerp eenig licht te gullen kunnen byzetten ; dan de toepaffing,
die



naar SIBERIË.
-5
die 'ér uit kan getrokken worden, vereifcht, dat ik mynen Lezer vooraf eenige waarheden en gevoelens , welke hem reeds van elders kunnen be'kend zyn, te binnen brenge (8).
D e menfch is , zo wel als de dieren en planten, een famenftelfel van vafte deelen, vochten en vloeiftoffen; de vezelen, en vaten maken de eerfte vafte deelen uit, en aan dezen zyn de anderen hunnen oorfprong vcrfchuldigd. De vochten, die men in 's menfehen ligchaam vindt, zyn de chyl, het bloed, en die welke uit dit laatfte geboren worden of uit deszeifs ontbinding voortkomen. Deze onderfcheiden zelfftandigheden maken het dierlyk werktuig van den menfch uit ; dan dit werktuig onderftelt een cerfte beweeg-oorzaak, die het aan den gang brenge en levend makc. Alle Natuur-onderzoekers en Ontleedkundigen ftellen deze beweeg-oorzaak in het hoofdftoflyk vuur , 't welk fommigen den naam geven van Algemeenen Geest, anderen van Vitriolifch zuur, van Phlogifticum , van Elektrikale ftoffe , enz. Deze algemeene vloeiftof is het, die het ganfeh Heelal doet levèn ; maar zy is zo fyn , dat zy op onze zintuigen niet kan werken, dan door middel van de lucht en andere vloeiftoffen van de tweede klaffe, welke onzen dampkring uitmaken, en eenige overeenkomst met dezelve hebben.
B 5 De
(8) Deze waarnemingen en gevoelens heb ik bykans ten ecnea male getrokken uit het I. Deel van de Qeuyres Phypohgiques van den Heer Le Gat. Ik hak dezen geleerden Natuurkundigen hier eens vooral aan.



naar SIBERIË. 27
geeften of zenuw-fap noemt. Dit zenuw-fap, of dierlyke vloeiftof, gelyk de Heer Le Cat gelieft te fpreken , is het voornaamfte werktuig van 't gevoel en van de vermogens van onze ziel; het werkt zo wel in de dieren als in de menfchen , en miffchien zelfs in de planten , met welke onze vorming en aanwas zo vele overeenkomst hebben. <
Dit zenuw-fap maakt in de herlTenen een foort van meir ; het rugge-merg is dc groote rivier die daar uit voortvloeit, en de zenuwen zyn zo vele kleiner rivieren of beekjes, die alle de deelen van het ligchaam bevochtigen en verlevendigen. De zenuwen heeft men aan te merken als vaten , of buizen , welker maakfel zodanig is, dat de wanden wcêr uit andere veel kleiner vaatjes beftaan, die aan het eene einde met de hersfenen gemeenfehap hebben , en aan het andere in het vel uitloopen, alwaar zy zich uitfprciden en de zenuw-tepeltjes vormen. Het zenuwsap in de zelfftandigheid der herffenen afgefchciden zynde, wordt door de vezelen van dat deel voortgedreven en onmiddelyk in de zenuwen overgegoten; het grover gedeelte, 't welk in de holligheid van de zenuw geftort is, wordt het beginfel der beweging, en het meêr gezuiverde gedeelte loopt door de kleine buisjes van de wanden of rokken der zenuwen onafgebroken voort, zonder door derzelver knoopen en menigvuldige vlechten geftuit te worden , en het is dit gedeelte ,
1 6 welk



32 R E I Z E
Zeeën , en ten Ooften tot aan de Irtvfch n ^ wyduitgeftrekte vlakte is famenjefttid verfcheiden andere vlakten , mengelteld ™ een byzondere Jn ^ onderfcheide ik 'er maar twee j de ^ e nabyheid vandeZee, ër^J^^. « tot op honderd en anderhalf honderd 1 kn , gelyk van Petersburg tot Taeh^ V' een'afftand van negentig mvlen iel " °P" duizend roeden (Toife ? nf • ?ï ^ tWCe" j V ^ '•' De raidde bare honoe van deze vlakte heb ik bepaald op eenendef tig roeden boven de oppervlakte van de Zee2 die der andere, welke het grootfte gedeel e' H den geheelen omtrek beflaat, op hondeSt vyf tig. Deze laatfte heb ik ter le>n^a ' V
vierhonderd mylen «ÏÏJSKff^ en daar, ge]yk in de iuWch.rt.TlJr wel andere vlakten tuffchen beiden li>gen ' wfer We omtrent tagdg ro£den ^gj w et
die hebben weinig uitgeftrektheid, en komen n genoeg by de andere twee, doordien ze n mate men het Noorden nadert, lage worden »ch , als men Zuidwaards oPIt In i verheffen. Pg tj aIlengskens
De bergjes en ryzende gronden bevinden zich voornamelyk op de grooter vlakte, die ik Op hTn derd en vyftig roeden heb bepaal . enhcd ar ^ ^ get^ haeze o ief
boven t waterpas der Zee is tweehonderd en —g roeden, en zeventig boven debatten
grond



naak SIBERIË. 33
grond waar op zy ftaan ; hare lengte is dikwyls van twintig mylen middellyns en fomtyds van meêr; men komt met een zagte ryzing, die men naauwlyks bemerkt, op derzelver top. Het bergagtig land bevat die keten , welke Rusland van Siberië affcheidt. Dit gebergte is het eenigfte dat men op deze uitgeftrekte oppervlakte * van omtrent zevenhonderd mylen in lengte en vyf honderd in breedte , vindt. Het ligt insgclyks op de tweede vlakte, welke honderd en vyftig roeden hooger is dan de oppervlakte van de zee. Ik heb uit een groot aantal van waarnemingen opgemaakt , dat de middelbare hoogte van deze bergen tweehonderd en negentig roeden bedraagt, cn gevolglyk zyn dezelve niet meêr dan honderd en veertig roeden boven de vlakte, waar op zy geplaatst zyn, verheven. Ettelyken zyn 'er echter in de nabyheid van Ekaterinburg en van Solikamskaïa , die een hoogte van drie honderd en negen, of vierhonderd en zeventig roeden hebben.
Uit het gezegde blykt, dat dit gedeelte van het RuffifchRyk, in 't algemeen gefproken, niets oplevert dan groote vlakten, die genoegzaam waterpas liggen. Men vindt hier zulke oneffenheden niet als in Vrankryk, waar dezelve geen' geringen invloed hebben op het onderfcheid , welk men in den aart van den grond der verfchillcnde geweften , en in de geftcldheid van de lucht, die derzelver Bewoners inademen , kan ontdekken. Deze oneffenheden maken het land in het Zuidc-"
II. Deel. 6 ly«



34
R È I 2 Ë
lyke gedeelte van dit Koningryk bcrgagtig ; éi' in de overige Provintiên met heuvelen en hoogten , van meêr of minder verhevenheid , als doorzaaid. Van hier is het, dat fchoon Vrankryk van 't Oöften tot het Weften niet meêr dan tweehonderd cn veertig , en van 't Zuiden naar *t Noorden dan tweehonderd vyfentwintig mylen tellen, kan, bykans alle deszeifs Provintiên echter, ten getale van agt en dertig,' verfchillende voortbrcngfelen uitleveren ; en dat men tuffchen derzelver Inwoners , door 't algemeen karakter des Volks heen ,• zeer merkelyke verfcheidenheden kan waarnemen. Al dc wereld weet het onderfcheid tuffchen de Bewoners van Gasconje, Normandië, Picardië , Bretagne, Champagne, en Berry, en kent de fpot-namen, die uit dien hoofde aan dezelvcn gegeven worden.
R ü s l a N d is in tegendeel byna overal even hoog; óbk vindt men tuffchen Petersburg en Tobolsk , fchoon omtrent zevenhonderd mylen (i) van den ander liggende, overal dezelfde aardgewaffen, een weinig koren en hennep; en van de poorten van de eene dezer Steden tot aan die van de andere (2), ziet men niet dan pyn- en fparre-boomen en eenige foortcn van wit hout.' Deze meêr dan gemeene eenvormigheid ftrekt zich tot de dieren en menfehen uit; de rivieren hebben dezelfde visfchen, uitgezonderd den Steriet, die, hoe men nader
(O Tc weten van 2232 7'oifis of 25 in een graad, overKazan. (s.j Als men den v/eg over Solikamskaïa neemt.



naar SIBERIË.
35
der by Petersburg komt, zeldzamer wordt. De boffchen worden door dezelfde beeften bewoond. Het is waar, dat zich in den omtrek van Tobolsk, waar de grond moeraffiger is, een grooter menigte watervogels onthouden , waar onder eenige zyn die in andere gedeelten van'tRyk niet gevonden worden , als mede dat men in de nabyheid van Moscou vruchtboomen aantreft; doch deze kleine uitzonderingen zyn van geen belang, ten aanzien van den algemeenen regel , die volkomen ftand houdt.
',
Wat de menfehen betreffe, kan men zeggen, dat die eene Provintie van 't Ryk doorreisd heeft* alle Ruffen kent. Zy hebben dezelfde ligchaamsgedaante, dezelfde hartstogten, denzefden draai yan geest, dezelfde zeden. Men bemerkt geen het minfte onderfcheid in hunne vermaken, hunne oeffeningen, hunne wyze van landbouwen, of hunne kieeding. Deze eenvormigheid ftrekt zich zelfs uit tot de huizen, die zy bewonen. Evenwelmoet ik, in fommige opzigten, van deze algemeene aanmerking de Wotiaken, de Czercmiffen, de Schuwafchi en dc Tartaren uitzonderen; deze Volken die kleine hoekjes van het Ruffich gebied, naar de Weftelyke grenzen van Siberië, bewonen, hebben hunne kleeding , cn fommigen ook hunnen Godsdienst en een gedeelte hunner zeden behouden ; dan in al wat van de luchtsgcfteldheid afhangt, zyn de natuurlyke oorzaken van zulk ceri C 2 • vér-



Sö R E I Z E
vermogen, dat zy alle die Vólken onder dc klaffe der Rullen hebben gefchaard (3).
Ik heb eenige verfcheidenheden befpeurd tusfchen het Volk, welk de verhevener plaatfen, en dat welke de vlakke landftreken bewoont; fommige van dezelve heb ik zelfs in 't verhaal van myne reize aangeteckend, fchoon ik toen op het gebruik , dat ik 'er ter dezer plaats van maken zoude, niet bedacht was. Op 't hooge land vond ik meêr levendigheid en vrolykheid dan in de lager {treken ; byzonderlyk zag ik dit onderfcheid te Makhneva (4) , en nog fterker te Ekaterinburg , waar van ik in 't vervolg zal fpreken. Allertreffendst loopt dit in 't oog , wanneer men de Inwoners van Moscou vergelykt met die van Petersburg ; doch zulk is, gelyk ik te voren (5) aanmerkte, grootendeels aan de Regering toe te fchryven. Met al dit zyn de verfcheidenheden tuffchen de Bewoners der hooger en lager geweften hier niet zo treffend, dan in andere gedeelten van Europa*
Ir* deze onafmetelyke vlakten hebben de rivieren maar weinig verval , zo dat het water, welk zo van den regen als van de gefmolten fneeuw voortkomt , niet fchiclyk kan afloopen. Dit veroorzaakt dat het land in 't algemeen zeer
wa-
(3) Even we! zyn de Wotiaken , van welken ik elders fprefcen zal, van een kleine gefhlte.
(4) Hier voor I. Deel Wadz. ï'17.
(5) {. Deel ulaciz. 324.



NAAR SIBERIË.
3?
waterig is; de bofdiaadje, die bykans overal dc oppervlakte yan den grond bedekt, helpt nog daar boven om den dampkring vochtiger te maken , en de zomer is altoos te kort, om aan de Zon tyd te geven tot opdrooging van het aardryk. Van daar die menigvuldige mocraüen , die men zelfs in 't hart van Rusland , op een' afltand van drie- of vierhonderd mylen van de zeeën , ontmoet.
D e winter fchynt byna het eenigfte jaargety te zyn , waar in de Inwoners een zuivere lucht kunnen inademen ; doch dan wordt de koude zo overmatig fterk , dat men zeggen zoude, dat de ganfche Natuur in eene altoosduurende werkeloosheid ware gedompeld. Alle de Inwoners zyn dan in hunne digt toegemaakte ftoven als opgefioten, en leven in een lucht, die door de uitwaasfemingen en dampen, welke de doorwaaffeming veroorzaakt, is bedorven. Zy brengen den ganfchen dag in een fmoorende hitte, in ledigheid, en meestal flapende door , zonder bykans eenigerhande ocffening by de hand te hebben (6), Deze levenswyze en luchtsgefteldhcid veroorzaken en onderhouden eene zo fterke ontbinding in het bloed van deze Volken, dat zy gedrongen zyn het ganfche jaar tweemaal ter week den toevlugc tot hunne baden te nemen , om zich door een gedwongen doorwaaffeming van de vochtigheid , die in hunne geftellen heerfcht, tc ontlaften.
C 3 Uit
(6) I. Deel bladz. 63, 69, 92.



3*
R E I Z E
üit dit gezegde kan men gemakkelyk opmaken, dat het zenuw-fap der Ruffen dik, traag en werkeloos moet zyn, en beter gefchikt om rustige geitellen , dan vernuftige koppen voort te brengen ; hunne innerlyke deelen kunnen geene genoegzame veerkracht noch trilling hebben ; en alle de gevoeligheid van hunne uiterlyke gevoeldeelen wordt, door geeffeling die zy onophoudelyk in de baden ontvangen , en de hitte die zy daar uitftaan , ten eenenmaal vernietigd (f). Doordien de zenuw-tepeltjes voor geene indrukfelen meêr vatbaar zyn, kunnen zy dezelve ook aan de innerlyke werktuigen niet mededeelen; en hier mede overeenkomftig heeft de Heer de Montesquieu aangemerkt , dat men een' Rus villen moet, om hem gevoel te geven (8). Het gebrek van vernuft onder de Ruffen fchynt dan aan den grond en de luchtsgefteldheid geweten te moeten worden.
Het zoude niet moeilyk zyn dit befluit nog met andere, niet minder gegronde bedenkingen, te ftaven; doch wyl dit Werk eigentlyk ingericht is om te verhalen wat is, en niet om de oorzaken der dingen na te fporen, zo gebiedt het ons deze uitweiding , die miffchien alreeds te lang 'is , hier by af te breken.
Het is alzo zeldzaam vcrbecldings-kracht onder
jf?5 I. Deel btadz. pos pi.
cy Uv. xiv. ciisp.



naar SIBERIË. 39
der de Ruflen aan te treffen als vernuft ; maar zy bezitten eene meêr dan gemeene gave tot nabootfen. Men maakt in Rusland een' Slotemaker, een' Metzelaar, een' Schrynwerker, enz. gelyk elders een' Soldaat. Ook vindt men onder alle Regimenten zo veel handwerkslieden, als 'er, kunnen te pas komen ; zo dat men niet noodig heeft dezelven , gelyk overal elders gefchiedt, uit dc werkhuizen te trekken. Men ziet maar naaide ligchaamsgeftaltc, en bepaalt daar op aan welke foort van werk men dezen of genen best zal zetten. Men geeft, by voorbeeld , aan een' Soldaateen flot tot een modél, met bevel om naar het zelve foortgelyken te vervaardigen , en hy doet zulks met de grootfte behendigheid ; doch men moet zorge dragen, dat het ftuk, welk men hem in handen geeft , volkomen goed zy , wyl hy het zeker met alle deszeifs, gebreken, fchoon die ook nog zo ligt mogten te verbeteren zyn, zoude namaken. En dit gaat eenparig door , ten aanzien van alle werklieden , welke konften of handwerken men ook nemen moge.
Deze zonderlinge gave der Ruflen is zo treffend , dat zy , zo dra men den voet binnen 't Ryk zet , in 't oog loopt ; en men bemerkt met weinig moeite, dat dit Volk dezelve in zulk een' uitmuntenden trap bezit, dat men 'er geheel andere menfehen uit zoude hebben kunnen maken, dan die waar uit het tegenwoordig beftaat.
C 4 V«



49 R E I z E
Ik heb elders gezegd, dat de Rullen van natuure vrolyk waren , en dac zy tot de 'famenleving gefchikt zyn en dezelve beminnen; en ziet men dit ook niet onder de Ruffen die buiten hun land reizen? Waarom is dit Volk dan zo verfchillcnd van het geen het, ten minnen in zekere opzigten, zoude kunnen zyn ? Óngetvvyffeld moet dé oploffing van deze vraag nergens anders dan in de opvoeding en in den vorm van Regering worden gezogt.
^ Onder een welgefchikt Staatsbeft'ier behoort de opvoeding der kinderen zo ingericht te zyn, dat zy de deugd en liefde tot het Vaderland inboezeme , en het welzyn van de Maatfchappye bevordert. ZuI!c een opvoeding is met de Staatkundige inzigten van een goede Regering ten haauwften verknocht; maar zy onderftelt, dat het belang van den Vorst het zelfde zy met dat van het Volk. In de onderlinge overeenkomst en naauwe verbintenis van deze beide belangen, vindt men de orde en eenftemmigheid cencr góede regering, en daar uit wordt de macht van den Vorst éri het geluk van dc Volken geboren. Waar dat plaats' heeft, ziet men de liefde tot het 'Vaderland opwellen; die liefde waar door geen Burger zich gelukkig fehat , dan voor zo verre hy zyn heil met het ganfche Volk moge deelen; de algemeene dankbaarheid ontwikkelt en voedt de zucht tot glorie , de moeder van die groote zielen , welke zich den eerbied xan het laatfte nageflagi mogen beloven,
G f, Q-



naar SIBERIË.
43
Overeenkomstig met het hier verhaalde, zoude ik nog een menigte andere dingen kunnen aanvoeren, waar van ik zelf ooggetuige ben geweest ; dan wyl dezelve voor fommige lieden , die nog tegenwoordig in Rusland leven, onaangenaam zoude zyn, verkies ik die agter te houden. De verderflyke invloed van 't willekeurig beftier verfpreidt zich door alle Konften en Handwerken | geen werkhuis is 'er, waar in men dit niet duidelyk befpeurt. Verfcheiden malen heb ik gezien , voornamelyk te Moscou , dat de Konftenaars met ketenen aan hunne werkbanken waren vastgefloten ; en met zulk werkvolk is het, dat de Ruflen zich verbeelden de Lyonfche ftoffen na te kunnen maken.
'.; i ii '3c:;A. '.. . i Peter L was overtuigd , en het ganfche Volk is het nog heden ten dage , dat dc Ruflen op geen' anderen trant beftierd kunnen worden. Het kan zyn , dat 'er by Peters komfte tot den troon, in fommige opzigten, reuenen voor zulk een gedrag geweest zyn; maar 't is wonderbaar, dat dit affchuwlyk vooroordeel voor altoos in dit Ryk geveftigd blyft.
De hoogmoed der Ruffen is ook geen geringe hinderpaal voor den aanwas der Konften en Wetenfchappen onder hen. Dit gebrek is eigenaar? tig in dezen landaart; geen ievensftand waar in men het niet duidelyk ziet doorftralen. Een leerling hcefc niet zo dra eenige vordering gemaakt,
of



44
R E I Z E
of hy ftek zich gelyk met zyn' Meefter, en het duurt niet lang, of hy denkt denzclven te overtreffen ; ook is de landaart in 't algemeen onkundig genoeg, om hem metter daad die verdienfte toe te kennen. Behalven de nadeelen nu, welke deze verkeerde inbeelding na zich fleept, ftrekt dit gedrag ook nog om de onaangenaamheden , die de Vreemdelingen , welke naar Rusland be* roepen worden om onderwys te geven , ondervinden , te vermeerderen; zo dat de bukenlandfche Konftenaars zich dikwerf gedrongen achten, de vorderingen hunner leerlingen wat te matigen, om zich zeiven dus dies te noodzakelyker te maken. De meeften nemen hunnen post met weerzin waar, en leggen zich minder toe, om bekwame lieden uit hunne fcholen te doen voortkomen, dan wel om een beurs te maken , die zy echter zelden in hun Vaderland medebrengen. Ik heb geen' éénen Vreemdeling in Rusland aangetroffen, of hy toonde, op 't herdenken van den tyd, dien hy onder zyne landsgenootcn gefleten had , be.T rouw van deze!ven te hebben verlaten.
De Adel, die tot den krygsdienst gefchikt is, zendt de kinderen naar dc Kadettcn-fchool (i), of voedt dczelven binnens huis op. De Gouverneurs, welken de opvoeding der kinderen toebetrouwd is, worden met zeer veel achting behandeld ; doch men is dikwerf genoodzaakt de jonge
CO Deze is een fooort van KweeUfchool, die tot de ouvoeiag van den jongen Adel is ineer>k*.



52 R E I Z E
welk in een diep ftilzwygen ftond te aanfchouwen , blootgefteld ; een der beulen neemt haar by beide handen , en zich omdraaiende hangt hy haar op zyn' rug, en ligt haar, door dien een weinig te krommen , ettelyke duimen hoog van den grond; dc andere beul vat hare tedere ledematen met zyne ruwe en agter den ploeg vereelde vingeren , en draait en fchikt haar , zonder ecnig inzigt te gebruiken, op den rug van zynen makker, om haar in die houding te krygen, welke tot deze ftraf best is gefchikt. Nu drukt hy met zyn grove hand haar hoofd ruwelyk naar beneden , om het haar voor over te doen houden ; en dan, even als een flachter die, een lam op de fiachtbank vaftbindt , fchynt hy haar te liefkozen, juist wanneer hy dc gunftige houding heeft getroffen. *ÉÊv e • a~ v-r -i-v-v rSm
Hierop nam deze beul een foort van een zweep, die zy knout noemen, en uit een' langen lederen riem, welke daar toe voordachtelyk vervaardigd wordt, beftaat. Straks treedt hy eenige fchreden agterwaards, en meet met een gevefligd oog den afftand dien hy heeft te nemen , en ■met een vaart terug fpringende , geeft hy haar met het uiterfte van de zweep een' /lag, die een' riem veis , van den hals af tot onder aan den rug, medeneemt. Al tribbelende zoekt hy voorts van nieuws een /randplaats, om haar een' tweeden flag, vlak naast den eerften, toe te brengen; en in weinig oogenblikken ligt hy het ganfche vel
aan



naar SIBERIË. 53
aan riemen , die meesc op haar hembd nedcrhingen , van den rug. Dit verricht zynde, rukte men haar onmiddelyk de tong uit den mond, en daar op werd zy ten eerflen naar Siberië in balüngfchap verzonden. Deze gebeurtenis is aan allen , die Rufland bezogt hebben, bekend (5).
D e ftraf van de gemeene knout brengt geene eerloosheid mede , dewyl iedereen , onder een willekeurige regering als deze, voor dezelve blooc ftaat, en dikwerf door enkele Hof-partyfchap en kuipery daar toe kan verwezen worden.
De Ruffen , die misdaden begaan hebben , welke tot de maatfehappy bctrcklyk zyn , worden tot de groote knout veroordeeld. Deze ftraf wordt doorgaans in dezelfde gelegenheden gebruikt , als in Vrankryk het rad. De groote knout is alleen maar in fommige opzigten van de gemeene knout onderfcheiden; men trekt den misdadigen over een katrol , 't welk aan een galg of dwarsbalk vaftgemaakt is , met een touw aan beide armen , die aan één gekneveld zyn , van den grond; men plaatst een' balk tuffchen zyne beenen, die insgelyks faamgebonden zyn, en dan zet men hem nog een' balk , op de wyze van een kruis, tegen 't weeke van 't lyf. Somtyds bindt men hem de handen wel agter den D 3 rug
Cs) Zy werd in 1752. door Peter III. uit hare ballingfchap te rug geroepen.



£8 R E I Z E
van een vreemde Mogendheid , die met Rusland verbonden was, en aan welke de Keizerin Elizabeth de kroon te danken had, een fomme gelds tot een gefchenk ontvangen, en dit gefchenk was de voornaamfte misdaad van den Graaf. In zyn verhoor beleed hy ook dat geld ontvangen te hebben, doch toen zyne Rechters hem vraagden, hoe veel de fom bedragen had, gaf hy ten antwoord: 't is my uit bet geheugen gegaan, indien gy bet -verlangt te weten, de Keizerin Elizabeth zal het u nog kunnen zeggen, en de zaak was ook zo; want hy had aan de Keizerin bekend gemaakt, dat hem dat gefchenk, uit hoofde van de gunst, waar mede zy hem vereerde, werd aangeboden, en zy had hem verlof gegeven om hetzelve te mogen aanvaarden.
Mevrouw Leftock , die zo wel wist wat vonnis 'er vallen zoude , als zy van hare eigen , en haar mans onfchuld overtuigd was, verzogt geen meerder gunst van hare Rechters , dan .dat men haar mogt doen onthoofden en hare huid fparen, dat is te zeggen, dat men haar de knout niet mogt doen ondergaan. Dan , niet tegengaande al den liftigen handel van Beftuchef, kon de Keizerin Elizabeth nimmer overgehaald worden om toe te laten , dat deze Gevangenen tot de knout werden gedoemd; men verklaarde alle hunne goederen verbeurd , en zy werden naar Siberië in ballingfchap verzonden , en in onderfcheiden plaatfen opgefioten , zonder dat
hun



haar SIBERIË.
S9
hun vergund werd briefwiffeling met elkander te houden.
Mevrouw Leftock had tot haar gebruik niet meêr dan één kamer , en haar huisraad beftond uit eenige ftoelen , een tafel , een kagchel , en een bed zonder gordynen , beftaande uit een matras van ftroo en een deken; het geheele eerfte jaar had zy niet meêr dan tweemaal fchoone lakens. Zy werd door vier Soldaten bewaard , die nimmer uit haar oog weken, en zelfs des nachts in hare kamer bleven , waar zy, zelfs tot hare noodzaaklykfte verrichtingen , niet buiten mogt komen ; ter naauwer nood had zy eenige hembden , om zich van tyd tot tyd eens te kunnen verfchoonen. Leftock verhaalde openlyk by zyne terug-komst , dat zyne vrouw zich nog niet kon begrypen , hoe zy 'er niet onder ware bezweken , alwaar het enkel geweest ter oorzake vaa het ongedierte , dat een natuurlyk gevolg was van de onzindelykheid, waar in zy gedwongen was te leven. Zy fpeelde met de Soldaten in de kaart, op hoop van een Huiver vier vyf te winnen , en die naar goedvinden te kunnen befteden; een zaak die haar nog niet altoos toegelaten werd. Eens tegen den Officier van hare wacht misnoegen toonende , fpoog haar deze in 't aangezigt, en maakte haar vervolgens hare gevangenis nog «nverdraaglyker.
De Graaf was nog rampzaliger dan zyne
Vrouw



ó° R E I Z E
Vrouw , doordien zyn driftige aart hem onbekwaam maakte, om de geringfte tegenkanting geduldig te verdragen. Men gunde hem zelfs de vryheid niet van in zyn vertrek te mogen wandelen , dan onder het mits, dat hy niet te na by de venfters kwame.
De Keizerin Elizabeth had echter aan Leftok, zo wel als aan zyne Vrouw, twaalf Franfche livres des daags toegelegd , 't welk voor dit land ganfch niet gering is ; doch uit vrees dat zy dat geld gebruiken mogten tot het omkoopen hunner wachters , had men zorg gedragen , dat zy dat geld zeiven niet in handen kregen. De Officier van de wacht had het in bewaring, en was te gelyk belast, om hun al het noodige daar vooste bezorgen ; ondertuffchen kwam hy die bevelen zo wel na , dat hy hun aan alles gebrek liet lyden.
Na verloop van eenige jaren werd de Graaf wederom met zyne vrouw vereenigd; zy kregen toen verfcheiden vertrekken en een klein hofje tot hun gebruik. Mevrouw Leftock bearbeidde het hofje, droeg het water aan, maakte het bier, bakte het brood , wiefch het linnen , enz. De Officier van de wacht bezorgde hun ook nu en dan gezelfchap. Een van deszeifs goede vrienden , die bevel had een' troep knechten naar Siberië te geleiden , was begeerig Leftock te zien , en ftelde hem , na naauwcr kennis gemaakt



naai SIBERIË. 6i
maakt te hebben, voor om te fpelen. Dc Graaf won vierhonderd Franfche livres , een fom die voor dit paar bannelingen van geen gering belang was ; ftraks daarop wordt hun bericht, dat die penningen voor het volk , welk deze Officier onder zich had , gefchikt waren. Mevrouw Leftock werpt zich daar op voor de voeten van haren man , en fmeekt hem het geld aan den onvoorzigtigen krygsman weerom te geven; Lestock beurt haar op , en zendt de fom naar 't naafte Dorp, om onder de behoeftigen uitgedeeld te worden.
Naderhand, toen de Heer van Beftuchef ook in ballingfchap verzonden was, ondernam de Groot-Kancelier Graaf van Woronzof meêr dan eens de Keizerin Elizabeth te bewegen, om den Graaf van Leftock, van wiens onfchuld hy overtuigd was, te doen herroepen; doch de Vorftin wilde daar toe nimmer verftaan. Ondertuffchen gebruikte zy evenwel, 'twelk vreemd mag fchynen, de oplettendheid van bevel te geven , dat men hem van tyd tot tyd wyn zoude doen toekomen, waar van zy wist dat hy zeer veel hield.
NA een ballingfchap van veertien jaren, wordt Leftock eindelyk met zyne Vrouw door Peter III. herroepen. Hy komt in een Moujic (7) te Petersburg aan. Alle de Heeren van 't Hof en alle
Vreem-
(7) Een klecding van 't gemeene volk. , gcmeenlyk van fchapenv»cht gemaakt.



62 R E I Z £•
Vreemdelingen gaan , als om ftryd J hem bezoeken , en trachten hem zyne vorige onaangename dagen te doen vergeten. De betuigingen van vriendfchap, die hy ontving, waren oprecht,, wyl ieder wist dat hy onfchuldig was; de Keizerin Elizabeth had nooit een' onderdaan gehad, die •haar meêr aankleefde ; zyne ballingfchap zelve had zyne gevoelens voor haar niet kunnen uitwiffchen ; hy zeide openlyk, dat de Heer .van Beftuchef 'er de eenige oorzaak van geweest was, en dat de Keizerin 'er niet, dan op het herhaald en Iaftig aanzoek van dien Staatsdienaar, toe had befloten.
De Graaf van Leftock had , fchoon nu vier en zeventig jaren oud, nog al de onverfaagdheid behouden, die hy noodig had gehad om de Prinfes Elizabeth op den troon te plaatfen. Hy fchroomde niet overal het ganfche beloop , zo van die gebeurtenis., als van zynè baüingfchap, te verhalen ; alhoewel hy niet onbewust was , dat zulks den Ruffen ten uiterftën mishaagde, en dat hy zich telkens in^ gevaar ftelde , van weêr op nieuws te worden verbannen. Zyne vrienden waarfchuwden hem wel, doch te vergeefs. Op zekeren tyd de eer hebbende met Peter III. aan .tafel te zitten , fprak by denzelven in dezer voege aan: Zyne Majesteit, myne vyanden zullen niet in gebreke blyven om my, zo veel bun mo. ■gelyk is, te benadeelen ; dan ik vertrouw dat U M. een' gryzaard, dit maar weinig dagen meêr te leven
beeft ,



KAAR SIBERIË.
5g
beeft, in rust zal laten fuffen en Jlerven. Hy dichte al het goed op, welk men hem, toen hy vaftgezet werd , had ontnomen ; hetzelve was onder verfcheiden byzondere perfonen, gelyk zulks de gewoonte is, uitgedeeld; hy verklaarde rondelyk, dat hy 'er overal, waar hy 't vond, de hand op zoude leggen. Hy eifchte ook, dat men hem rekenfchap zoude geven van zyne juweelen , en van het geld dat de Officieren van zy> ne wacht, geduurende zyne ballingfchap, hadden ontvangen (8).
De Graaf van Munich , die de hoedanigheden van een' groot' Staatkundigen met die van een' groot' Generaal in zyn' perfoon vereenigde, hield een ganfch verfchillend gedrag ; hy beklaagde zich nooit , en van beide , zo Ruffen als Vreemdelingen, werd hem de hoogfte eerbied betoond.
De Generaal Munich was lang van geitalte; hoewel oud en zeer mager, had hy de innemendheid van zyne wezenstrekken in zyne wederwaardigheden niet verloren. Door zyne beleefdheid
en
<S) Ik heb uit den eigen mond van den Grave van Lestock , zo wat ik hier nopens zyne ballingrchap , als hier voor ten aanzien van de omwenteling , die de Keizerin Elizabeth op den troon bragt , heb verhaald. L Deel biadz. 187 en volg. [Men vergelykc 'er mede de Metnorien van den Baron van Manstein bladz. 44Ö. en 416. Franfche Uitg. Amft. 1771. Lestock overleed 12 Juny 1767.3



#4 R E I Z E
en de zagtaartigheid van zyn karakter won hy de harten van allen, die hem kenden (9).
Munich had , tóen hy gebannen werd, een dochter die , te jong om in zyn ongeluk te deelen , te Petersburg was gebleven. Deze- jonge juffer paardè , in den ouderdom van zeftien jaren , de fchoonft'e geftalte en' alle de bekoorlykheden fan hare jaren met de deugden, de zagtaartigheid, én het Verftand van haren vader. De Heer van WittenhofF, met een gevoelig hart ge^ boren , was voor zo vele aanloklykheden niet beftand; Hy was in de Ridderorde van den H. Alexander Newski, en het mangelde hem aan eerzucht niet. Hy begreep wel hoe gevaarlyk het ware, de dochter Van den gebannen Generaal Munich ten huwelyk te nemen ; dan hy was verliefd , en hem werd vergund zyn geluk te mogen voltooien. Hy had moeds genoeg om gelukkig te zyn, en elke dag geeft hem 'meêr en meêr reden, om zig over dien moed te verblyden.
Mevrouw van Wittenhof, die, haren Vader in twintig jaren niet gezien hebbende , denzelven niet verder kende dan uit het algemeen gerucht, 't welk deszeifs onheilen en deugden verbreidde , woonde te Riga , waar haar man de tweede in 't bewind was. Op de tyding dat haar
va-
(9) [-Zie een andere Schildery van hem in Manstein , bladz. 429- Hy ftierf den ïó. Oftober 1767. in den ouderdom van 84 jaren.]



n a A n SIBERIË. 65
vader was herroepen, vliegt zy ylings rnet haren man naar Petersburg, waar men toen, wegens de komst des Keizers tot den troon, van niets dan vreugdebedryven hoorde wagen; haar teder haft is onverduldig, doordien haar plicht haar noodzaakt dm voor eén ©ogenblik aan 't Hof te verfchynen, en den volgenden dag vertrekt zy met haar' Man en flaat den weg in naar Siberië. Munich had, geduurende zyne twintigjarige gevangenis,- nooit van zyne dochter hooren fpreken. Hy was uit Siberië vertrokken, zonder iets van haar noodlot, of van al wat in dien langen tyd gebeurd ware, te weten. Hy kwam in een' ouderdom van meèr dan tachtig jaren met zyne Vroüw té rug. Mevrouw van Wittenhof ontmoet haren vader in een gemeen kleed van fchapenvacbt. Deze kent zyne dochter aan hare vervoeringe, en ftort voor de eerfte reis tranen. Zyne Vrouw trachtte vruchteloos in de algemeene blydfchap te deelen ; de wederwaardigheden der ballingfchap hadden haar ten eenenmaale overmeefterd ; hare zintuigen , door rampfpocd ftomp geworden , waren niet meêr vatbaar voor eenigerhand vermaak. Ik heb verfcheiden reizen de eer gehad dit achtenswaardig huisgezin te zien. Deze ongelukkige moeder was , fchoon dc billyke achting die men voor haren man betoonde, haar eigen voorzigtigheid, en de eerbied van het ganfche volk haar nu had moeten gerust ftellen , noch geenszins van haren fchrik bekomen ; geene deur werd 'er geopend II. Deel. E rf



66 R E I Z E
of men kon de ongeruftheid duidelyfc op haar aangezigt lezen^
Alle bannelingen worden, gelyk ik reeds ge. zegd heb , niet opgefloten. In Siberië in een werkhuis gegaan zynde, om eenige dingen, die ik noodighad, onder myne oogen te doen vervaar, digen , zag ik een' perfoon binnen treden, dien » in 't eerst voor een' Ruflichen boer nam; hy had een doodfeh wezen, een'langen afzienlyken baard , zyn kleed hing aan lappen by het 'lyf kortom alles was een tafereel van de uiterfte clende. Zyn gezigt op my gevefïigd, en een zekere ongeruftheid, die ik in zyne buitengewoone wezenstrekken befpeurde, wekten myne verwondering op , en ik trad naar hem toe , om myne nieuwsgierigheid te voldoen; dan hoe groot was myne verbaasdheid , toen ik onder dit gewaad een' man van de eerfte kundigheid ontdekte 1 Hy onderhield my in 't Latyn over de Wetenfchappen , de Regering , het belang der" Europifche Mogendheden enz. Het was my gemakkelyk te zien, dat hy onder het getal der rampzalige ban. flelingen, die in dit land hun leven flyten , behoorde. Ik vervolgde myn gefprek met hem , tot dat ik cen' Ruffifchen fbldaat zag inkomen, die, my met dezen man famen ziende, verbleekte; ik wist genoeg in wat land ik my bevond, om ftraks den banneling met myne oogen een' wenkte geven, dat 'er onraad was; ook verftond hy die taal , hield op met fpreken zonder zich om
te



74 'R E I z E
Volken, van Petersburg af tot aan Tobolsk, zyn door Venus-ziekten aangetast; en men heeft my onderricht, dat dezelve tot in de Ooftelyke ge. weften van Siberië waren doorgedrongen ; eene waarheid die ook door den Heer Gmelin, in deszelfs reize door Siberië, wordt bevefrigd. „ Vol„ gens dien Reiziger is de Napelfehe ziekte aan „ alle de Inwoners van de ftreek van Argunsk, „ zo wel mannen als vrouwen , jongen als ou„ den, de kinderen zelfs niet uitgenomen , ge„ meen. Men kan 'er zonder yzing de uitwerkfelen niet van befchouwen, noch aan de droe« vige gevolgen , welke deze ziekte moet na „ zich lleepen, zonder medelyden denken. Het „ eenige gebruikelyk hulpmiddel is een afkook, „ fel van de fchors van den witten populier, „ met aluin, 't welk , de eigenfchap hebbende „ van het vergif tot in de binnenfte deelen te „ doen doordringen, den dood van een'menig„ te lyders verhaast ; en het valt moeilyk te „ befliffen, of de zulke, die het leven behouden, „ minder ongelukkig zyn. Het volk wordt lang„ zamerhand ten eenenmale uitgeroeid; en die, „ welke deze vervaarlyke kwaal nog niet heeft „ weggerukt , zyn onmagtig om te arbeiden , „ en tot die laagte gebragt , dat zy in een „ vruchtbaar en gezond land van gebrek moeten „ nerven (5)".
Be Heer Gmelin had weinig huizen in de
(5) Güsun n. Deel bladz. Co.



naar SIBERIË. 75
Stad Tomsk aangetroffen , waar in niet ten minften één perfoon door deze ziekte was aangetast. Hy kende geheele huisgezinnen , onder welke niemand 'er vry van was. Door de groote ontuchtigheid zo van de eene als andere kunne , en 't gebrek aan een hulpmiddel , 't welk van eenigen dienst is, heeft zy zich ten ftielften over deze ganfche landftreek verfpreid. De meefte kinderen worden 'er mede geboren (6). Het is bekend dat de vrucht haar voedfel ontvangt uit een zeker vocht, welk door de baarmoeder henezypt; wanneer nu dit vocht vergiftigd is, moet het kwaad tot het kind overgaan , fchoon hetzelve in zyn eerfte vorming daar al niet aan onderhevig mogt zyn geweest. Dit vergif is een bron van vele andere ongemakken, die in de befchaafde landen yan 't overige van Europa onbekend zyn , om dat de vaders en moeders, die het aangetast heeft, door de overvloedige gelegenheid welke zy 'er toe hebben , niet verzuimen zich daar van te laten genezen. Ook maakt de geringe zorg , die de Ruffen voor hunne kinderen in derzelver «ziekten dragen , de fterfte nog grooter.
De Kinderpokjes , de Venus-kvvalen en de fcheurbuik regten in het RufTifch Ryk zulk eene verwoefting aan , dat zy, zo de Regering 'er geen fpoedige voorziening in doet , het ganfche menfchelyk geflacht daar zullen uitroeien.
05) Zie L Deel bladz. 109.
De



76 R E I Z E
De kinderen , welken een gezond geftel té beurte valt, worden door hunne opvoedig buiten, gemeen rufttig (7). Men dompelt hen niet alleen in koud water , als men hun by wintertyd den doop toedient, zy worden ook , als zy uit de baden komen , aan de allerfcherpfte koude blootgefteld (8). Dan het duurt niet lang , dat hun die rustigheid byblyft; zy bederven hun geftel door het overmatig gebruik van brandewyn en vrouwen. Ik heb op myne reis weinig oude mannen aangetroffen ; ettelyken zag ik 'er van zestig en zeventig jaren , éénen maar van tachtig , en deze was een oud foldaat, dien men ter belooning van deszeifs dienften een hutje aan den weg gefchonken had , waar men wel eens ftil hield, om de paarden te doen ruften. Eenig en alleen in 't midden dezer woeftenyen, had hy nog vrouw noch brandewyn onder zyn bereik.
Deze volken weten nog van Wondheelcrs noch van Geneeshecren , noch in 't algemeen •van eenig hulpmiddel buiten de baden ; uitgezonderd voor een zekere volks-ziekte , die hier van tyd tot tyd heerfcht, en waar van ik in Europa nooit heb hoorcn fpreken. Deze kwaal kondigt zig aan door gezwellen ter groote van een Pomme d'Apis, en als zy drie dagen geduurd heeft, zyn alle middelen vruchteloos ; doch als men tydige voorzorg gebruikt, gaat de genezing
ge-
; (7) Zie I. Dtel blad?. 105 cn volg, (S; Zie I. Deel bladz. 83.



naak SIBERIË.
7?
gemaklyk. Het is genoeg tabak met ammoniakzout te kaauwen , en daar van een fmeerfel te maken , dat men op het gezwel ftrykt, na hetzelve op verfcheiden plaatfen tot in 't leven te hebben geprikt (9).
Het werken in de Mynen is ook eene def groote oorzaken van Ruslands ontvolking ; meêr dan honderd duizend menfehen worden daar toe gebruikt (1) i en ieder weet dat het menfchlyk gefiacht daar door wordt vernield. Dit werk is niet gefchikt dan voor zeer volkryke Staten, en is in Rusland nadeeliger, dan het by eenig volk zoude kunnen zyn. Daar by, als men de yzer- en koper-mynen uitzondert, geven de goud- zilver- en lood-mynen maar een fobere opkomst, zo dat de onkosten 'er naauwlyks mede kunnen worden goed gemaakt, 't Is waar dat hier door het geld, welk in Rusland zeer fchaars is, vermeerderd wordt (2); doch goud en zilver zyn alleen rykdommen uit
hoof-
(9) Ik bcgryp wel, dat aan *t verhaal van deze ziekte, en derzelver genezing, vry wat omftandigheden ontbreken; doch ik heb 'er geen bener bericht van kunnen bekomen , dan het geen ik hier mededeel, en ik heb gedacht best te zullen doen , met niet buiten myn dagregifter te gaan.
(1) Voltaire , Tom. I. pag. 52. £? 54-
(_ï) In Rusland is zeer weining geld , niet alleen door gebrek van munt-ftof, maar tevens om dat hét getal der roebels van jaar tot jaar kleiner wordt. Dit ftuk fcheen den aandacht van de Regering te verdienen, en men deed zyn best om 'er da oorzaak van na te fporen, wanneer bevonden werd, dat het aan de boeren en kooplieden, die den prys hunner waren en koopmanfehappen uit de Steden medenamen, tee te fchryven was ;
waut



78 R E I Z E
hoofde van overéénkomst , terwyl de. menigte van Inwoners, dc akkerbouw, en handwerken den waren rykdom van een' Staat en van een' Vorst uitmaken. Dat de magt van Spanje na: de uitdryving der Moren verzwakt is , heeft men alleen daar aan toe te fchryven , dat de Inwoners den landbouw hebben laten liggen , om goud in de Myncn van Peru te zoeken. De Volkplantingen, die van daar naar Amerika overgevoerd zyn, hebben ganfche geweften van dat Koningfyk byna' geheel van bewoners ontbloot.
Sedert de verovering van Siberië neemt Rusland van dag tot dag af in volkrykheid, door de menigte van Inwoners, die naar de woeftenyen van dat uitgebreid gewest worden verzonden. Siberië doet meêr nadeel aan dit Ryk, dan Pera immer aan Spanje gedaan heeft; de Ruffen verliezen een groot aantal van onderdanen zonder eenige vrucht , terwyl Spanje nog ten minïten fèhatten uit Amerika terug krygt.
Een
want die lieden hebben de gewoonte, wat zy hefbaren in de aarde te delven , om het dus voor de genen , van welken zy afhangen te beveiligen, en wyl de meeften fterven zonder hun geheim aan anderen te openbaren , is dit telkens zo veel geld voor den Staat verloren. Men heeft wel pogingen aangewend om dit misbruik te weeren ; docli vergeefs; zo lang het volk onder't jok der flaverny ligt,, zal en moet hetzelve befhan. [Deze Aanteekening is niet in de oorfpronkelyke Uitgave, maar in de kleine, te Amft. by Rey gedrukt. De zaak zeUe wordt beveiligd door den Heer van Manstein, Memoires &c. pa?. 53c, die tevens aanmerkt, dat alleen de hooge Interest van he"t geld daar te lande, van twaalf, vyftien , en zelfs twintig ten honderd , deszeifs fehaarsheid genoeg bewyst.J



naar SIBERIË. 79
Een myner vrienden, die zich langen tyd in Rusland opgehouden, en vry wat onderzoek omtrent den ftaat van hetzelve gedaan had, meende te mogen vast Hellen, dat het getal van de Inwoners in 't jaar 1760 op zestien of zeventien millioenen beliep. De Heer de Voltaire fchat hetzelve in 1747. op twintig millioenen, of op vier en twintig wanneer men 'er de Ukraine ,■ Siberië en de overheerde geweften byrekende (3); dan deze vermaarde Schryver verkleint die volkrykheid niet weinig op dezelfde bladzyde, wanneer hy onderfielt, dat hetRuffifch gebied bykans zo veel volks bevat als Vrankryk, daar al de wereld weet,' dat in dit Koningryk niet boven dc twintig millioenen zielen worden geteld. In de daad drukt zich ook de Heer de Voltaire , in zyn eerfie berekening, dezer voege uit : „ Rus», land bevatte in 1747. zes millioenen zeshonderd 3, en veertig duizend mans-perfonen , die het „ hoofdgeld betaalden. Kinderen en oude lieden „ zyn hier mede ondergerekend (4), doch geene ,, meisjes of vrouwen , noch ook de jongetjes, „ die van de eene optelling tot aan de andere 3, worden geboren. Vermenigvuldig het getal der „ koppen, die hoofdgeld opbrengen, maar drie„ malen , de vrouwen en meisjes 'er onder beii grypende, en de uitkomst zal bykans van twintig millioenen zyn". Zonder daar onder te
reCs) Tom. I. pag. 51. Suiy.
(4) Uit deze optelling blykt, dat a! wat mannelyk is het Hoofdgeld betalen moet. Volgens nieuwer Verordeningen zyn "allen, die nog geen tien jaren bereikt hebben, daar van bevryd.



8b R E I Z E
rekenen de Inwoners van die gewesten, in vfelke geen hoofdgeld geheven wordt, die de Heer de Voltaire op vier millioenen aanflaat.
D ë jóngens, die van de eene optelling tot aan de andere geboren worden , doet men in deze berekening mede inkomen , en men flaat geen' acht op het getal der genen, welke in dien tusfchentyd fterven ; een getal 't welk in Rusland dat der geboornen verre overtreft, wyl ik getoond heb, dat dit Ryk dagelyks in volkrykheid vermindert (5). Het blykt genoeg te zyn, om een naauwkeurig getal van de Inwoners in 1747; te hebben , dat mén het getal der opgetelde hoofden vefdubbele ; men zal dan het ronde getal van dertien millioenen hebben, en van zeventien, wanneer men 'er de Bewoners van die bewesten , welke geen hoofdgeld betalen ,■ byvoegt. 't Is waar dat.ik, in deze nieuwe berekening, het getal der beide kunnen onderftelle gelyk te ftaan, terwyl echter, velen van gevoelen zyn , dat 'er doorgaans meêr vrouwen en meisjes dan mannen én jongens worden gevonden (6) ; dan hier tegen onderftel ik ook , dat het getal der geboornen en geftorven, van de eene optelling tot aan de andere, even groot is , daar intuflcheny uit hoofde van al'het boven gezegde, niet kan getwyffeld worden , dat het getal der dooden dat
der
- c5) Zie bladz. 77 en 78.
(6) Anderen denken in tegendeel, dat het getal der mannen en jongens grooter is.



9Q R E I 2 E
pen (6), 'twelk op twee millioenen livres minder uitkomt. Sedert 1725. zyn ondertuflchen da Tolgeregtigheden merkclyk vermeerderd , door de. voorzorgen, die men tot het beletten van den iluikhandel heeft gebruikt.
Nog heb ik onderfteld dat het getal der Boeren, welke van de Kroon afhangen, en die 4Q kopeken meêr betalen dan de andere, op 360000 aankwam , daar de Heer Voltaire het evenwel voor 1725. veel hooger aanflaat. Ik heb in den opgegeven Staat, noch de Inkomften , welke uit de pelterycn, die men uit Siberië trekt, voortkomen , noch die welke de Apothekers-winkels aanbrengen, begrepen ; dan aan den anderen kant heb ik ook onderfteld , dat het getal der mans-perfonen , die het hoofd-geld opbrengen , nog , even als de Heer de Voltaire het in 179/ berekend had , 6 millioenen en 640000 koppen bedroeg , daar men echter in de Afdeeling, waar wy van de bevolking fprakcn , gezien heeft, dat dit getal federt niet weinig moet zyn verminderd. Men weet zelfs dit de reden te zyn, waarom 'er eene nieuwe Verordening werd voorgefiagen, volgens welke het hoofd-geld voor ieder hoofd met 40 kopeken zoude verhoogd worden;
±m'a' P1S' 59' ^ beSroo»*»S van den Heer van Manster ftemt iner mede vry wel overeen ; doch volgens de
hem' i ? 6 Ieei-Bl-'SCH!N° «eefr in handen gehad/en die hem gelooftvMnüg voorkwam , fcheelt 'er vry veel aan yt zyne Inleid, m het Ruf. Keizerryk §. 20.J



waar SIBERIË. 9t
den ; doch dit is nimmer tot ftand gekomen , en in de daad, fchoon de belastingen op den gcwoonen voet gelaten worden , is het volk nog niet altoos in ftaat om 'dezelve te betalen. De agterftanden , die van 1724. tot 1747- verloopen waren , en die de Keizerin Elizabeth aan hare onderdanen fchonk, bedroegen een fom van twee millioenen en 504000 roebels , of van twaalf millioenen en 770000 livres Franfch geld.
Ik heb op deze lyst ook de Inkomften geplaatst, welke uit den verkoop der Pot-afch en Weed-afch voortkomen; doch in Rusland heeft men my verzekerd, dat die handel, zo niet geheel, ten minlien voor het grootfte gedeelte gefiaakt was, uit hoofde van het nadeel, welk het Ryk leed, door 'c vernielen der boflchen, die best ter hand lagen om tot dit gebruik te ftrekken ; eene reden , welker gegrondheid van ieder gevoeld moet worden.
Het getal der boeren van de Kroon vermindert niet alleen door de algemeene ontvolking, die in 't Ryk plaats heeft, maar ook doordien het by de Ruffifche Vorften gebruikelyk is, hunne onderdanen te beloonen, door een zeker getal van boeren aan dezelven af te ftaan; een ftuk waar yan niemand onkundig kan zyn.
De Pelteryen uit Siberië brengen zulk een groote fom in geld niet aan, als men altoos gemeend



92 REI Z Ë "
meend heeft. Men brengt dezelve veertienhonderd, en zelfs tweeduizend mylen, ver naar de pakhuizen van Moscou en Petcrsburgf; doch dan gaan zy door zulk een menigte van handen, dat de fraaifte maar zelden die Steden bereiken. Hier komt by , dat daar de ftrekeri , waar de beste pelfen vallen , van dag tot dag door de kooplieden , die zich tot het dryven van dezen handel in Siberië neêrgezet hebben , als mede door het krygsvolk , dat men 'er heen zendt, meêr bezogt worden , deze volken hunne beste vellen verkoopen, in plaats van dezelve aan de Inzamelaars van deze belasting te geven; en dit hun gedrag is zeer eenvoudig en natuurlyk. Byzondere perfonen in Rusland krygen het grootfte gedeelte van het bont, dat zy gebruiken , door middel van kooplieden of van hunne goede vrienden , die in krygs-dienst zyn ; men heeft my j bovendien, verzekerd, dat een menigte pelfen aan de Kroon toebehoorende , by gebrek van vertier , in de pakhuizen te Moscou en in Siberië vergingen.
I k heb geene melding gemaakt van de Inkomften, die de Apotheken in de Schatkist brengen, om dat ik daar van in myne Aanteekeningen niets heb gevonden. De Kroon heeft zich het oprigten van Apotheken , en het uitdeden van hulpmiddelen door het ganfche Ryk , te gelyk met den winst ,daar uit voortkomende, voorbehouden ; zy geeft jaargelden aan de lieden -die
'er



n a a r SIBERIË. 92
'er in gebruikt worden, en betaalt al wat verdicht wordt, om dezelve in ftaat te houden ; mct één woord zy maakt alle de onkosten goed, en trekt 'er ook al het voordeel van. Hoewel de fom, die.de Kroon hier toe moet uitfehieten, zeer groot is, blyft het echter zeker , dat zy, na aftrek van alle onkosten, ten minften zo veel wint, als het geld bedraagt, welk het krygsvolk voor de geneesmiddelen wordt afgetrokken , en men heeft my zelfs verzekerd dat het voordeel verder ging; doch wyl de Apothekers met meêr zyn dan huurlingen, en dus nooit voor hun zeiven werken, ontbreekt hun de noodige yver, om zich tot den aanwas onzer kundigheden , in dezen tak van wetenfehap, te verledigen. Men ziet tevens uit den Staat der Inkomften, dat de Kroon verfcheiden takken van koophandel aan zich behouden heeft, terwyl al de wereld overéénkomt, dat zy, om denzelven te doen bloeien, zich met de befcherming en aanmoediging behoorde te vergenoegen. Deze misbruiken zyn met een wel ingericht ftaatsbeflier volftrekt niet te vereffenen , en houden blootelyk nog ftand , om dat het onmogclyk is alles gelykerhand op cen' beter voet tc brengen.
In dc meergemelde lyst of Staat is voor de Inkomften der op Zweden veroverde landfchappen maar iooooo roebels ■ of 500000 Franfche livres, gefield, daar dezelve ondertuffchen cen groote fom aan Zweden plagten op te brengen;
doch



9§ l R E I Z E
zonder ooit onder zeil geweest te zyn, en menig Officier heeft zynen leeftyd geëindigd , zonder Ooit een fchip te hebben beklommen. Hier komt by, dat de Ruffen veel te bang voor 't water zyn om immer goede zee-licdcn te worden; zy hebben geene matrozen welke dien naam verdienen , en zullen die ook niet krygen, zo lang zy 'hunnen koophandel niet met hunne eigen fchepen dry ven.
§. 5. Vak de Lasd-macTv
De Ruffifche Land-magt moet ondcrfcheiden worden in Veld- en in Regerings-troepcn, welke twee foortcn ten eencnmale van elkander verfchillen. De laatfte dienen alleen om langs de grenzen van Tartaryë , en in de onderfcheiden Geweften van het Ryk in bezetting te liggen. De groote uitgeftrektheid van hetzelve eifcht een talrykc menigte van troepen , zo om de verfchülende volken in gehoorzaamheid te houden , als óm Rusland voor de invallen der Tartaren te beveiligen. Ook trekken deze troepen nimmer te velde , waar toe zy ook van weinig dienst zouden zyn , wordende al te fiegÈ onderhouden en nog flegter géöcffcnd, om tegen krygs-volk, dat aan het oorlogen gewend is , in dé vvapcneh te durven verfchyuen. Met de veld-troepen is het ganfeh anders gelegen ; de meefte worden in goeden ftaat gehouden en by uitftek wel geócffend. Men legt dezelve in die Gewcflen van
't Ryk



n a a r SIBERIË. 99
't Ryk, welke in Europa of kort daar by gelegen zyn , als mede naar den kant der Tartaarfche grenzen , ten einde hen dies te gemaklyker by elkander te kunnen trekken , zo wanneer in deze of gene gedeelten van dèn Staat hulp vereifcht wordt, als wanneer men voorheeft eenige vyandelyke Mogenheid aan te vallen.
Volgens een tyst der troepen van het Rusfifch Ryk No. 2. bevind ik , dat de Krygs-magt een getal van 331500 koppen (1) beloopt; hoewel my uit de onderfcheiden lyften, welken rk in handen gehad heb , blykt , dat dit van tyd tot tyd aan eenige geringe veranderingen is onderworpen. Een regiment voetvolk beftond in 1750. uit 2298 koppen , en de regimenten ruitery en die der Provintiên waren töen nog zwakker in getal, dan volgens de lyst die ik hier heb medegedeeld. Het regiment Lyf-trawanten is niet meêr G 1 in
rVol-ens den Heer van Manstein pag. 559- befW deLand-magt by 't overlyden van Peter ï. uit twee regnnentenLyfwacluen, 50 regimenten Voetvolk , 3° «g.nienten D.a«onders , eenige Eskadrons Hutten , 67 regunenten tot Beletting, en zes van Militie, in alles ongeveer 200, oco koppen.
De Keizerin Anna vermeerderde de Lyncht-, r.gtfe Kujapfier-regimenten op , en vermeerderde de Militie met 14 regimenJen!tötTèveiliging van de linien in de Ukraine. Toen zy fitatf beliep de Landmagt 240, cco man. . _
Sedert de vermeerdering van de Keizcnn Elizabeth in 1747met 50 nieuwe batuillons, beftond dezelve mc =70,79' toppen, tuitende ligte troepen, als Roteken,
men zonder moeite 6o,coo man zou kunnen doen opaten Echte* kan Rusland , zo hy wil , niet meer dan no , o « hoogften 130 Duizend man , geregeld Krygsv^. te vtkk brengen.]



icö R e t z e
in wezen, zynde door Peter III. afgedankte Darl dez^kleine veranderingen kunnen niets uitmaken ^ met betrekking tot het algemeen beloop , welk altyd ten naaften by het zelfde is. Dus begroot ik de Ruffifche Krygsmagc in een rond getal op 330000 koppen.
Onder dit getal worden begrepen alle de handwerks-liedcn , welke in dienst der regimenten zyn, Smeden, Siotemakers, Timmerlieden,' enz.; als mede de knechten die by de bagaadje en 't gefchut behooren , en de knechten van alle de Officieren, die by 't leger zyn. Deze knechten worden Denfcbïk genoemd en zyn zeer talrykmen maakt 'er foldaten van, na dat zy een' zekeren tyd hebben gediend. Ook zyn hier mede geteld alle de foldaten, die tot het bewaren deigevangenen en misdadigen dienen; doch de ongeregelde troepen heb ik 'er niet onder begrepen. Deze beftaan uitKofakken, Zaporoviers (o) Kalmukken, Walakiers, en worden niet dan in oorlogstyd gebruikt; men betaalt hun geene foldy , al wat zy krygen beftaat uit het" geen zy met roovcn halen. In zich zclvcn befchouwd is dit volk niets minder dan ontzagchelyk , want meestal zyn zy van flegte paarden voorzien, en . , on-
00' [Een roofVügtige hoop volks , beter bekend onder de,. nna,n van lleidan-.akken. Zy beftaan uit Polakkeu, Ridl'n £
van den n '**' ™ uïld!0"^' »> de Eilanden
•.van den Dmcper , en een kleine (treek lands naar de Erin,
Sn def£ 0,,d:fbe!dc» tb0m» «»» Kakken het be j Tan dtu iieer van Manstejjj pag. 20-26.'!



naar SIBERIË. IQS
doch hy zelf werd geflagcn en genoodzaakt om vrede te verzoeken. Men kwam wederzyds over één , dat de Hoofden en cen gedeelte van 't krygsvolk zich, ongewapend, in een aan beide legers nabuurig gehugt zouden laten vinden. De Tfchukfchi kwamen de affpraak ftipteïyk na; ook verfchenen de Ruflen op dc beftemde plaats, en, zo het uiterlyk fcheen , zonder geweer , doch onder hunne kleederen hadden zy een foort van korte fabel, die het Ruffifch land-volk altoos op zyde draagt, verborgen. Al wat de Tfchukfchi hun voorfloegen , keurden zy goed , en lieren deze!ven zo veel brandewyn drinken, dat zy ten cerftcn dronken werden en in flaap vielen , gcduurende welken zy het grootfte gedeelte vermoordden. Dit verrigt hebbende, vielen de Rusfen ylings op het leger der Tfchukfchi , welke, hunnen Vorst en voornaamfte Hoofden door dit fchelmftuk verloren hebbende, aanflonds naar de gebergten op de vlugt llocgen. Dc Vorft der Tfchukfchi was Oom over een' jongen Prins, dien de Ruflen gevanglyk naar Tobolsk gevoerd hadden , en aan wien ik het verhaal van deze gebeurtenis fchuldig ben (4). Deze ongelukkige Prins, fchoon buiten (laverny, en fchoon hy door den Gouverneur werd onderhouden, leidde hier echter een zeer rampzalig leven , en zyn verlanger. , om zich in vryheid herfteld te zien , ging zo verre , dat hy my bidden liet, ik mogG'5 t*.
(4) Het zelve werd my ook door de IUifien , die ik tot tolfeeri gebruikte , beveiligd.



106 R E I Z E
te hem voor myn' bedienden aannemen en op dien voer. met my voeren (5). In 1761. waren de Ruffen nog bezig deze arme lieden te beoorlogen, in plaats van dezelve ongemoeid in hunne bevrozen gebergten te laten wonen.
De meefte andere volken , als de Kamtfchadalen , de Jakouti , de Tungufcn , zyn wel ondergcbragt , doch houden zich echter alcoos tegen de Ruffen op hunne hoede ; zo dat, wanneer deze laatften eenige krygs-bouwmeefters zenden wilden , om den loop van de rivier Amour op te nemen, en na te gaan of men daar op geene fchecpsvaart zou kunnen aanleggen, de volken, die langs deze rivier hunne woonplaats hebben, hen noodzaakten van hun voornemen af te zien.
D e Geweften ten Zuiden van Rusland worden door een groot aantal van Tartaarfche Horden heilagen, die de Ruflen noodzaken-op deze grenzen , van het meir Baikal af tot naar den kant van Poien toe , onophoudelyk groote benden krygsvolk op.de been te houden. Zelfs hebben de Ruflen daar op vele plaatfen , en dat wel- op geen' grooten afftand van elkander , linien en tokten doen opwerpen ; zo om het Ryk voor dc invallen der Tartaren te beveiligen, als om de zulken; die reeds ondergebragt zyn, in. gehoor-
zaanj-
00 Hy gaf my tot dit einde een géfchrift over, welk by, 01.1 bet my te doen verflaan , in 't laryri had laten Idjryven.



„aar SIBERIË. iö$
vë waven onder de regering van Galdan-Tcheren, hunnen Kan , zö magtig geworden , dac beide zo Chinezen als Ruflen hen begonnen te dugtcn. De dood van dezen Vorst , die in 1746. voorviel , ontftak onder zyne opvolgers een' binnënlandfchen oorlog , die den ondergang van 't ganfche volk na zich fleepte. De Chinezen willen het zelve eerst te verzwakken , door beurtelings dan dezen , dan genen der Mededingers de behulpzame hand te bieden ; en na een' tienjarigen oorlog overweldigden zy in I757. den nieuwen Kan , en verdelgden zyne onderdanen zo kragtdadig , dat het rampzalig overfchot , ten getale van twintig duizend huisgezinnen, naar de overzyde van de Wolga , onder de befcherming van Rusland , cen fchuilplaats ging zoeken (7).
Dit gedeelte van Afië wordt nog door Verfcheiden andere takken der Kalmukken bewoond, welke tot heden toe dezelfde onverfchrokkett dapperheid behouden hebben , die men ten tyde van Gengis-kan , en deszeifs opvolgers, in hun onderfcheidde. Het is met deze volken, dat die Vorften zo vele landen veroverd en de wet aan ganfeh Afië gezet hebben. De Mongalen , die zich tuflehen China en Siberië onthouden , zyft afftammelingen van dezelfde Tartaren , en niet minder door hun' moed bekend. De meeile liaan
on-
(?) Wy zullen deze merkwaardige gebeurtenis, waar uit men dit Volk beter kan leren kertnén , ' hier Ue'neclèn oriifhndiger verhalen



no R E I Z E
onder de Chinezen , en zyn zo wel tot den fcryg afgeregt , dat de Keizers van China den oo log voornamelyk met die volken voeren (8). Wanneer ook de laatfte Kan in Siberië , werwaards hy zyne wykplaats had genomen, geitorven was, hield de Keizer van China niet af, denzelven met zo veel aandrang weder op te eis-v fchen , dat de RulTen , na vry wat zwarigheid gemaakt te hebben , genoodzaakt waren het lyk van dien Vorft tot op de grenzen van 't Chineefche Ryk te brengen ; gevende de Chinezen voor , zich op dien voet van de waarheid van 't overlyden van dien Kan , voor wïen zy nog altoos bcdugt waren, te kunnen verzekeren.
De RufTifche volken, welke de Zuider-ftreken van Siberië bewonen , zyn wel tot onderwerping gebragt, doch niet zodanig, of men heeft 'er geduurig nieuwen opfhnd van te vrezen. Ik heb gelegenheid gehad , om my hier omtrent van de waarheid te verzekeren, dewyl ik in myne terug reis van Tobolsk naar Petersburg myir weg door deze geweften heb genomen.
Uit deze befchryving van den inwendigen Haat des Ryks , kan men zonder moeite opmaken , hoe noodzaaklyk het voor de Kroon zy, altoos een groote menigte krygs-volk op de been
te
(8) Deze Volleen behoort men wel te ónderfcheiden van de Chinezen , op welker krygsbenden , naar de getuigenis van verfcheiden Schryvers , weinig valt te roemen.



naai SIBERIË. in te hebben , zo om hare onderdanen in gehoorzaamheid te houden, als om de invallen der Tartaren te fluiten. Alle deze troepen famen genomen noemt men het Regerings-leger , welk op omtrent iccooo koppen beloopt (9), en nimmer tot cen ander, dan het genoemde, oogmerk wordt gebruikt. Schoon 'cr oorlog in andere gewesten ontfta, trekken deze benden nimmer te velde, niet alleen doordien het te veel gevaars in hebben zoude, de Provintiên en grenzen dus te ontblooten, maar ook om dat het ondoenlyk is dit volk, welk over een ftreek lands van by de 2000 mylen in de lengte, en ongeveer 5co in de breedte door 't Ryk verfpreid ligt, ipoedig genoeg in beweging te brengen cn by elkander te trekken. In fommige omftandigheden zoude het gebeuren kunnen , dat dezelve niet voor 't eindigen van den oorlog ter plaatfe kwamen, waar men 'er zich van had willen bedienen ; want by zomertyd zyn de wegen byna altoos onbruikbaar , en het ontbreekt°op verfcheiden plaatfen aan bruggen, zelfs op den weg van Petersburg naar Tobolsk, welke echter zeer veel wordt gebruikt. Hierom reist men niet dan des winters en met lieden; en hoewel ik op mynen togt maar drie perfoncn by my had , kon ik nog in alle dorpen zo veel paarden niet vinden , als ik tot het voortzetten myner reize noodig had. Deze plaatfelyke hindermflen en de uitgeftrektheid des Ryks zyn oorzaak, dat de Regerings-troepen tot geen ander gebruik
aan-
(9) Zie : den Staat onder No. a. Madz. 99-



aangewend kunnen worden. Wy hebben bóven bladz. 98. reeds gezegd , dat dezelve noch tot den oorlog afgeregt zyn , noch in goede krygstucht gehouden worden; ook zyn zy by de Ruflen weinig of niet geteld. Hunne foldy bedraagt niet veel boven de helft van 't geen het ander krygsvolk geniet; dat is te zeggen, ieder foldaat omtrent elf penningen, Franfch geld, des daags 5 doch alle maanden krygen zy , even gelyk de veld-troepen, twee fchepels meël en een fchepel gort, elk voor zyn hoofd. Deze hoop volks, van bykans 100000 man, kost het Ryk in geld niet meêr dan een millioen 160000 roebels ,& of vyf millioenen 800000 livres Franfche munt; uit hoofde dat de ingezetenen gehouden zyn dén leeftogt, die tot deszeifs beftaan verei'fcht wórdt, in natuur op te brengen. Deze fchatting j dié boven 't Hoofdgeld en andere belastingen, waar van boven gefproken is (r) , betaald wordt, ftelt Rusland in ftaat om zulk cen magt van krygsvolk te onderhouden; nademaal het volk den zelfden leeftogt ook aan de veld-troepen moet befchikken , van den Schryver van den Commisfaris af, tot op den Denfchik (of Bedienden van de Officieren) toe. Om deze reden worden ook de veld-troepen naar de vruchtbaarfte Provintiên, of naar zulke die geen Hoofdgeld opbrengen , in bezetting gezonden. Door zodanig een' bellier is het, dat het geheele krygswezen van 't RuffifchRyk, zo te water als te lande, fchoon
. mea
CO Zie Madz. 88 en 89.






ffP R E I 2 E
De Raad of Senaat heeft in tegendeel S9eaB wedden. •
9. Het Kollegie der Finantiën, dat de Inkomften van 't Ryk, uitgezonderd wat het Hoofdgeld en de Zoutwerken opbrengen , ontvangen moet Tegenwoordig is te Petersburg een Kantoor, welk de inkomften van de overheerde geweften onder zyn beftier heeft ; alle de overige kamers zyn te Moscou. Als ik van de Finantiën fpreek, begryp ik daar onder niet die menigte van bedienden , welke tot het inzamelen der opkomften , •van de zee- als land-tollen , van de belaftingen op de Zoutwerken enz. worden bebruikt ; want geene van dezen koften geld aan het Land , wyl zy van de Pagters , die Otkoupckikï geheten worden , hunne bezoldingen ontvangen.
10. Het Kantoor van Staat, 't welk de uitgave van 's Lands penningen regelt, en ordonnantiën flaat op het Kollegie van Finantiën. De Rente-kamers te Petersburg betalen niet dan op ordonnantiën van dit Kantoor. .
11. Ket Kollegie van .Herziening, dat de rekeningen van alle de andere Kollegien ontvang? en onderzoekt.
12. Het Kollegie van Koophandel. Deszeifs beftier gaat over de Mynen ? de Manufaktuuren , de Zee-tollen , de Haven-gelden ; en het
~ fee-



naar siberië. 121
fceflist alle gefchillen , die tuffchen kooplieden ontftaan.
13. Het Zout-kantoor, welk over de opkomftcn van de Zoutwerken opzigt heeft , en de penningen, die daar van aan de Keizerin komen moeten , ontvangt.
Ten aanzien van deze beide laatfte poften , heeft men in 't voorbygaan aan te merken , dat dezelve niet ten lafte van de Keizerlyke Schat-kist komep.
14. De verfchillende Kancelaryen, welke overal door dit groote Ryk verfpreid zyn; en alle de Gouverneurs en verder bedienden tot het krygswezen behoorende; mitsgaders een oneindige menigte van andere bedienden, die door het Hof worden te werk gcfteld.
tj1 ï deze waarnemingen komt het niet waarfchynlyk voor , dat Rusland met zulke matige inkomften , zo het daar uit alleen komen moeste (3) , in ftaat zoude zyn om de noodzaaklyke H 5 on-
C3) Het zal gemakkelyk vallen In 't vervolg dit onderwerp, verder op te hefderen, en ik zelf zoude het geduurende myn ver7 blyf in Rusland hebben kunnen doen, indien ik de fchets van c Ryksbettier in die orde gehad hadde, waar in ik die hier heb opgegeven ; dan eer men hand aan 't werk kon flaan was het noodig vooraf de werk-ftoffen op te zamelen en by één te brengen, en hier aan was reeds geen geringe arbeid vast. Voor t pverige is het zeker, dat de onkosten, die het Krygswezen bc-



123 R E I z E
onkosten van 't Ryksbeftier goed te maken, en te gelyk driemaal honderd en dertig duizend man op de been te houden ; dan hoe zeer ik ook van het tegendeel overtuigd ben , zal ik eens ónderftellen dat deze Mogendheid ryk genoeg is, om, byhet onderhoud van zulk een krygsmagt, alle de overige koften, welke het beftier van een zo wyd uitgeftrekt Ryk noodwendig na zich Heept, goed te maken ; zeker blyft het ondertuffchen dat Rusland al dit volk, zo Regeringsals Veld-troepen, in vredes tyd, niet aanhoudt, dan uit aanmerking dat dezelve dan maar weinig geld kosten, en dat de Onderdanen in foort niet alleen den noodigen leeftogt voor het volk opbrengen moeten , maar ook het voeder voor de paarden van de Ruitery, welker grootfte gedeelte ten dien einde in de vruchtbaarfte geweiten wordt gelegd. Dewyl nu alle deze voordeelen m tyd van oorlog geen plaats kunnen hebben , om dat het onmogelyk is den leeftogt en 't voeder , uit alle oorden van dit wydluftig gebied buiten 't land te doen vervoeren, en de mati^ inkomften van Rusland tot het goedmaken van
buitreffen zo wel als de wedden van fommige Kollegfën , uit de
roebet^ t ^ ^ 5 <* ™
roebe C*3 zeker een vry fobér inkomen, fchoon 'er niet anders
Rusla,5enin , ygSVOi,k ^ > m Zl"ks niet
Rusland, in al wat tot het maken van wapenen en andere krvgs-
behoeften en het onderhoud der zee-magt betrefflyk is, zo veel
voor mt heeft door den «hen fta.t der Onderdaan, u
hoofde van we ken een menigte handen tot kleinen prys künnfo
worden te werk gefield. "t^
(*) Zie bladz. 117.



«aar SIBERIË. m
buitengewoone onkoften niet toereikende zyn ; moet hier allerblykbaarst uit volgen, dat dit Ryk, met zyn eigen geld, geen leger buiten deszeifs eigen grondgebied kan onderhouden (4). Vit is een bekende waarheid voor'allen, die omtrent den toeftand van het Ruffifch Ryk eenige kundigheid hebben ; doch ik achtte het noodzakelyk de gronden , waarop dezelve fteunde , wat nader te ontvouwen.
Op de onderftelling dat Rusland , zo te wate* als te lande , driehonderd en dertigduizend man op de been heeft, moet men rekenen dat tweehonderd en tienduizend van dezelve het ligchaam der Veld-troepen uitmaken (5) 5 zeftienduizend van dezen behooren tot de Lyfwacht van de Keizerin , en het overige van 't leger beftaat uit honderd vier en negentigduizend koppen. Men gebruikt een groot aantal van dit volk om de Misdadigen te bewaren en naar de Mynen te brengen. Het getal der foldaten, welke dus van de Regimenten afgezonderd zyn, is aanmerkelyk, en dat der onvoltallige manfehap is het niet minder. In dc Aanteekeningen , die ik in handen heb gehad , begroot men het laatfte by ieder Regiment, beftaande uit 2637 man , op zevenhonderd. De volgende oorzaken loopen famen , om hetzelve a hier
(5) Zie den Staat No. 2. Sladz. §9.



124 R E I Z E
hier te lande zo buitenfporig te maken. Het Krygs-kollegie trekt een gedeelte van het voordeel , dat de onvoltallige manfehap aanbrengt. De Geweiten , daar geworven wordt , liggen verre verfpreid, en de onbruikbaarheid der wegen is oorzaak , dat men 't volk, niet dan met moeite, kan famenbrengen. Hier komt by, dat de Ruffen den grootlten weerzin tegen den d'ienst hebben , zo dat niet weinigen hun heil in de vlugt zoeken , en vele anderen van vermoeienis den geest geven, eer zy by hun Regiment aankomen , om 't welk te bereiken zy dikwerf zeven of agthonderd mylen, en fomtyds nog wel meêr, af te leggen hebben. Ik ben zelf oog-getuige geweest van den afkeer , dien dc Ruffen, in de bmnenlandfche ftreken , voor den krygsdiensc voeden. In myne terug reis van Tobolsk naar Petersburg volgde ik zulk een bende van nieuwgeworven manfehap op de hielen, en het gebeurde met zelden, dat, wanneer ik my in- de eene of andere Stad , waar vvy te gelyk aankwamen , zeven of agt dagen had opgehouden, terwyl dezelve den weg intuffchen vervolgde , ik haar reeds den dag naar myn vertrek wederom inhaalde (6). Ik fprak den Officier , een' Rus , die dit volk geleidde, en vernam uit hem , dat zo veel van hetzelve geduurende den togt verliep dat hy zich niet dorst vleien de helft bin-



naar SIBERIË. i*S
nen Petersburg te zullen leveren ; en zulks fchoon hy , ter verhoeding hier van , onder weegs geoeffende troepen had opgenomen. Op het aangezigt van elk foldaat was de wanhoop afgemaald , en men zoude , onkundig , de ganfche bende ligtelyk voor een' hoop misdadigen, welke naar de galeien gefleept werden , hebben genomen. Het kwaad gevolg , welk in dit verloop van volk voor 't Ryk fteekt , beftaat niet alleen daar in , dat het foldaten mist, maar ook daar in, dat deze gevlugte manfehap, waarvan niemand , uit vrees van in hegtcnis te raken , weêr te huis durft komen , famenrot , en het land door hare rooveryen verwoest. Wat ik hier verhaal , is niet van hooren zeggen , zynde ik zelf op myne terugkomst van Tobolsk genoodzaakt geweest eenig volk tot myn geleide mede te nemen, om met eenige geruftheid die gewesten te kunnen doortrekken (7).
Als men dus zevenhonderd man voor ieder Regiment rekent, zal men vinden, dat het ontbrekende getal over alle de Veld-troepen, die wy op tweehonderd en tienduizend aangeflagen hebben , vyfenzeventig duizend koppen ten minften beloopt; en wanneer men hier nevens de Lyfwacht van de Keizerin , welke zestien duizend man fterk is , en nooit van derzelver perfoon wykt, 'er aftrekt, behoudt men een leger van omtrent
hon-
Cr) By 't.Verflag niyner terug reize van Tobolsk naar Petersburg zal men hier van brecder gewaagd vinden.



126" R E I Z È
honderd en twintig duizend man. Dan van dit getal moet nog geen gering gedeelte worden afgetrokken , wegens al het volk , welk , fchoon het nimmer wapenen in de hand neemt, echter in Rusland onder het leger wordt begreepen. Hier toe behooren de Fourriers, Schryvers, Baardfcheerers, Smeden , Timmerlieden , de knechts van de Officieren en die by de pakkaadje of het gefchut geplaatst zyn , en verfcheiden andere bedienden (8). Al dit bytal van volk bedraagt voor ieder Regiment meêr dan driehonderd , en voor het geheele Veld-leger , famen genomen , meêr dan dertig duizend hoofden. Waar dan nog by in aanmerking genomen zynde het groot aantal van foldaten , die tot deze en gene oogmerken van de Regimenten afgezonden zyn , valt het gemaklyk te befiuiten, dat Rusland, niet tegenftaande het, zo te water als te lande, driehonderd en dertig duizend man in foldy heeft, niet in ftaat is een leger van meêr dan zeventig of tagtig duizend man geregelde troepen in het veld te brengen ; ja ik heb aan verfcheiden Officieren kennis gehad, die zich verzekerd hielden, dat zulk een leger, alleen het volk gerekend welk de wapenen voeren konde, nooit hoogcr dan op zestig duizend moest worden gefchat. Zeker is het , dat het krygswezen van Rusland , en te lande en ter zee, geduurende den laatften oorlog,
in
(8) Zie de Tafel, waar in de koften, die op een Regiment Ioopen , zyn opgegeven , bladz. 99.



fB° R E I z E
merking komt. Ondertuffchen was het aantal van Ruffen , welke in den laatften oorlog , zo door de wapenen als ziekten, omkwamen, zo groot, dat vele Officieren van dat leger , aan welke ik kennis gehad heb, overtuigd waren, dat hetzelve zich ieder jaar, om zo te fpreken, ten eenenmaal vernieuwde. De fterfte, die uit de ziekten, waar aan het volk onderhevig js , voortkomt, fchynt voornamelyk op de volgende oorzaak gegrond te zyn (2). Uit het geen wy wegens de gewoonten en de luch tsgefteldheid van dit Ryk gezegd hebben , heeft men kunnen zien, dat het geitel der Ruffen tweemaal ter weke het gebruik der heete baden van hun vordert; nu zyn wel de Generaals , en fommige andere Officieren, in ftaat om den noo^ digen toeftel tot dat einde mede te voeren, maar het is niet mogeiyk dat een geheel leger zich daar van bediene ; en, zo het al mogelvk ware, zoude het nog ganfeh niet raadzaam zyn'zulks aan al het volk te vergunnen, dewyl op dien voet het geheele leger tweemaal ter weke ongefchikt zou zyn om te kunnen vegten. Het gevolg hier van is niet bezwaarlyk op te maken, namelyk, dat de gemeenen van de baden , die tot derzelver gezondheid noodzaaklyk zyn , verftoken zynde, aan vele ziekten moeten onderhevig worden, en
dat
00 [De lieer van Manstein, die de veldtogten tegen de Turken tn Tartaren in den vorigen Turkfchen oorlog heeft bewoond en genoegzaam hetzelfde getuigt, nopens de aanmerkelyko fterfte der Ruffifche troepen als zy te velde zyn, rekent de ftrenge en byna geduurige Vaften der Griekfche Kerk onder de voorname oorzaken. Memoires pag. 221.]



N A A R SIBERIË. 131
dat een groote menigte daar onder moet bezwyfcen • te meêr dit, doordien hunne Hospitalen in zulken bedroefden ftaat zyn , dat zy den naam daar van niet verdienen te dragen. In Petersburg en Mofcou mangelt het aan Genees- en Heel' meefters ; hoe zoude men dezelve in het leger kunnen verwachten?
D e Officieren zyn in 't algemeen maar weinig in de oorlogs-kunst bedreven. Deze wetenfehap is van grooten omvang , en beftaat uit zo vele deelen , dat zy een menigte van kundigheden , uit welker famenvoeging zy moet geboren worden , onderftelt. Naauwlyks vindt men in Rusland eenige weinige lieden , welke bekwaamheid genoeg hebben , om hen in die takken , welke Vooraf dienen geweten tc worden , te onderwyzen (3).
Van de Krygs-ftelkunde hebben de Ruffen bykans geen denkbeeld. Xenophon , Herodotus , Polybius , zyn hun zelfs by naam niet bekend , en wat zy van de beroemde Veld-heeren, welke deze eeuw voortgebragt heeft , weten, beftaat meêr in de berichten die het Gerugt van derzelver overwinningen tot hen heeft overgevoerd, dan dat zy de verrigtingen van die groote mannen met eenige naauwkeurighcid zouden kennen. De ganfche Ruffifche Krygs-ftelkunde beI 2 ftaat
Cs) Zie de Afdeeling over de Konften en Wetenfchappen in Rusland.



J3~ R E I Z E
ftaat daar in, dat zy hun leger halve-maans- of ruits-wyze, in de vorm van een galg, of ook wel eens in een' drie-hoek fcharen ; en dan maken zy van de voordeden, welke de gelegenheid van den grond hun aanbiedt , by zulke voorvallen nog maar zelden behoorlyk gebruik , uit hoofde dat zy meêftentyds van die voordeden onkundig zyn. Schoon hunne meefte veld-troeoen volko* men wél afgeregt zyn , hebben zy echter geen verftand van de optogt een's legers in behoorlyke orde te fchikkcn. De pakkaadje en verdér Jegcr-trein , die van onnoemelyken omfiag is, plaatfen zy tuffchen de eerfte en tweede linie , en fomtyds alles door elkander; een gedeelte van het leger geleidt de leger-wagens; de meefte foldaten laden op dezelve hun geweêr ; kort om, daar heerfcht in den optogt van een Rufiifch leger zodanige wanorde , dat men denzelven eerder voor dc verhuizing van een ganfch volk zoude nemen. Het gebruik van kleine benden, of verfpieders , voor uit te zenden , is bv de Ruften luttel bekend , en hunne ligte troepen , welke voor de veiligheid van den optogt waken , de verdagte plaatfen doorfnuffelen, en op kondfchap uitgaan moeften, bemoeien zich minder met deze wezenlyke ftukken , dan met de plaatfen, die zy doortrekken, uit te pionderen en te verwocften (4).
tó Men heeft my nogcbans verzekerd, dat "de Generaal Tot-
iorW et Pb°re" ?™ W3S' °P 'C ™ ^
00 ,og een gedeelte van de ongeregelde troepen onder faTOtoM



naa& SIBERIË.
133
Zie hier de gevolgen. Dc Marfchalk Apraxin werd in 1757, terwyl hy in optogt was, overrompeld. De Generaal Fermer, in 1758. by Kuftrin gelegerd liggende, kreeg het berigt van de aannadering des Konings van Pruiflen niet tydig genoeg, om den overtogt van den Oder aan dien Vorft te kunnen bctwiften. Sokikoff werd in 't jaar 1759.» in Silene trekkende , insgelyks verrast; de voorde Regimenten van zyn leger zich in de plaats , die hun was aangewezen, willende nederflaan , werden ftraks door den vyand op 't lyf gevallen, en zulks op een tyd-ftip, dat de Generaal bezig was zich met de jagt te vermaken. MiiTchien moet ook hier in de reden gezogt worden, waarom dc Rusfen , fchoon naar den kant van Silefië ftaande, evenwel alle jaren hunne winterlegering by de Weiffel kozen , op een' afftand van meêr dan ' tagtig mylen van het Pruiffifche leger.
De Officieren zyn tevens onkundig in 't verdeden der Magazynen, en over 't geheel omtrent al wat den leeftogt betreft. Aan de foldaten wordt meel en gort uitgedeeld; by ieder twaalf man behoort een wagen, en elk moet voor zich zeiven zorgen om een' oven te vervaardigen en zyn brood te bakken. Vermoeienis en flofheid veroorzaaken dus dat het volk veelmaals zeer liegt eet. Men voege al dit famen , en men zal de reden befpeuren , waarom de krygsverrigtingen hunner legers met zo veel traagheid worden voortgezet.
1 3 Ik



134
R E I Z E
I k heb hier nopens dit ftuk niets te blade geflagen, dat my niet, zo door alle de Ruffifche Officieren, die ik des aangaande onderhouden heb, als door Vreemdelingen, welke zich in derzelver legers onthouden hadden, is beveiligd. Wat ander befluit zal men 'er uit trekken, dan dat het ligchaam der Officieren zeer liegt in de krygskunst is onderlegd?
Een Ruffich foldaat, niet uit verkiezing maar door dwang den krygsdienst omhelsd hebbende, wordt met geenerhande beginfel van eerzugt of dapperheid bezield; de vrees voor ftraf, de liefde tot het leven, en de brandewyn, zyn echter in zekere omftandigheden in ftaat, om .hem een foort van oorlogsmoed in te boezemen.
De Artillery der Ruffen wordt treffelyk bediend en is altoos zeer talryk. De Ruitery beftaat grootendeels uit Regimenten Dragonders en Huffaren ; buiten die hebben zy niet meêr dan zes Regimenten paarden. Deze Ruitery is te ligt, om voor ander gewoon paarde-volk te kunnen beftand zyn; het gcwigt der laatften alleen is genoeg om dezelve over hoop te werpen. De paarden, die in't land zelf vallen, zyn fterk en onvermoeid en daarby zeer fnel in 't loopen ; doch te gelyk vallen zy zo klein, dat het gewigt deiRuiters hen doet bezwyken. Als een veld-togt (2ttelyke maanden geduurt heeft , ftaat een groot gedeelte van de Ruitery zonder paarden. Evenwel



naar SIBERIË. 135
wel heeft men my verzekerd , dat Rusland fomwylen paarden uit het Holfteinfche trok ; en dit kan zeer wel gefchieden, nadien de gelegenheid van dit Ryk daar toe niet minder, dan die van andere Europifche Mogendheden , is gefchikt ; doch het is, wegens de bekrompenheid der inkomften , onmogelyk deze bykomende onkoften goed te maken. Algemeen wordt van alle de Ruitery van Europa de Ruffifche voor de flegtfte gehouden ; dan van het Voet-volk kan men het zelfde niet zeggen. Men fchreef, honderd jaren geleden, dat hetzelve treflyk vogt , mits graften of ftorm-palen voor zig hebbende, waar agter het den vyand konde afwagten; maar lafhartig op de vlugt floeg , zo dra 'er in open veld moest gevogten worden. Opmerkelyk is het, dat dit alles nog met de zelfde juistheid ten huldigen dage op de Ruffifche Voet-knegten kan worden toegepast, niet tegenftaande zy thans onder veel beter krygstugt gebragt zyn. Wanneer de Ruffen ruimbaan zien om te kunnen ontvlugten, denken zy ook op niets dan zich te bergen; dan zo dra zy ingefloten en gedrongen zyn hun leven te verdedigen , worden zy ontzagchelyk. Een Rus vegt nimmer uit roemzugt, maar voor zyn leven.
D e veld-togten in den laatften oorlog fchynen deze denkbeelden te bekrachtigen. Dc Koning van Pruiffen , naar den kant van Silefië , over de honderd mylen van de Ooftelyke grenzen zyI 4 ner



I3ö R E I Z E
ner Staten, aan de ontzaglyke Duitfche legers het hoofd moetende bieden, heeft nooit gelegenheid gehad om een' onafgebroken veld-togt tegen de Ru Oen te doen. Geene dan kleine legers in dat gedeelte van zyn Ryk tegen hen kunnende ftellen , liet hy hen telkens zo lang voorttrekken, tot dat zy hem te na op de handen kwamen , fjoeg als dan fchielyk tegen hen op weg, met oogmerk om hen ten eenenmaal te vernielen , zyn volk gelastende geene krygs-gevangenen te maken; dan deze groote Vorst en zyne Veldheeren hebben de Ruffen altoos bevogten in omftandigheden, waar in geen gereede weg tot vlieden voor dezelve open was ; zy werden of tegen hunnen legertrein overhoop geworpen, of in een moeras, of tegen een rivier gedreven, waar zy moeiten fluiten. Deze zyn juist de gelegenheden, waar in de Ruffen , die blootelyk tot behoud van 't leven ftryden, meest te vreezen zyn; zy zullen geen' voet voor uit zetten om den vyand aan te vallen, maar, wordt de vlugt hun afgefneden, en wil men meefter van 't fiag-veld zyn , daar is geen ander middel dan hen tot den laatften man af te maken (5).
W A N-
Cp Het RufuTcJi leger fiond in 't jaar i;58. in Lyfland, en trok, ten getale van honderd en twintig duizend man, of, volgens anderen , yan zestig duizend werkelyke krygs-knegten op PruiiTen aan. De Generaal Lehwald trok hetzelve, aan't hoofd van dertigduizend man, in 't Pruifïich Lithauwen tegemoet. De Generaal Apraxin werd berigt , dat hy eerlang ftond aangetast te worden ; docii geen geloof aan deze kon'dfchap flaande, vervolgde hy zynen wog. Ldiwaid taftte hem ook 2net.de daad in: dazen



naar SIBERIË. 137
Wanneer men de veld-togten der Ruffen, welke gedurende den laatften oorlog zo veel gerugt hebben gemaakt , wat van nader by befchouwt, ftaat men verwonderd te zien, dat zy nooit andere geweften ingenomen hebben , dan I 5 die
Zen optogt aan, en het Ruffifch leger fchlkte zich niet dan met haast in na-ord , na dat de eerfte vyandelyke kanonfchoten op Ïetzelve Ïaren gelost. Ook ging den ^ aanval alles naar wenfch ; zy wierpen het RumTch lege» ov Lp en dreven hetzelve tor aan den leger-trem te rug ; dan S wanorde, waar uit men deszeifs volftrekte nederhag.verwacht zoude hebben , was juist wat de Ruflen beh 18ld en l.en zelfs de overwinning deed behalen. De foldaten , zicli door t menigvuldige leger-wagens ingelloten en » hunne vlugt verhinderd ziende , voegden zich wederom famen en floeVgCn oP hunne beurt den verwinnaar terug. Lehwaldmoe in wanorde aftrekken, en , wat aanmerkelyker is , het ze «pralend Rufllch leger keerde ftraks den zeilden weg t^rug, om zyne winter-legerïng in .Koerland te gaan nemen. Wen wil dat Apraxin toen op raad des Graven van Beftuchef te ru* weck Zeker is 't, dat die Generaal in Wintermaand van i/5,. te Narva in heStenis gezet en door den Generaal Fermer opgevoed werd , en dat de Graaf van 'Beftuchef in Lentemaand des° j-nrs I&K in ongenade verviel. Reeds in Louwmaand van i7-,8. brak de Ceneraal Fermer zyne winter-legenng op. Ken kolom van zyne troepen trok, onder het bevel van den Generaal Romauzow , aan op Koningsberg,, cen Stad in net Hertoglyk PruiiTen gelegen. Op de aanna.lenng der Rullen verliet de Pruiffifche bezetting de Stad en de Vefhng van Pilhu, na het «efchut, welk niet konde medegevoerd warden, te hebben vernield ; waarop de eeritgenoemden zo de Stad als fterkte op den 21. van Louwmaand bezetreden. Ganfbn Pnuflen U« toen voor de Rulfcn open , en zy hadden geen' anderen vyand dan dc ftrenghcid van het jaargnyde te duchten. Het ontruimen van deze land.lreek , welke anders zo wel gefchikt is o'm cen' vyand den grond van ftap tot ftap te betwiften, gar genoegzaam te kennen, dat geheel PruiiTen van volk ftond ontbloot te worden , en dat des Konings beftek medebragt , zyne magt in eenen kleinen omtrek byéén te trekken.
Op d<m -1. vas Sprokkelmaand maakten de Ruflen zich meetor van Marienwerder en alle de plaatfen die langs den We,i.el-
itroüm



i4<5 R E I Z E
een land bezigtigen, waar eensftoots ganfche volken zouden uitberften, en, als eercyds de Scythen en Hunnen , ons klein Europa overftroomen en vermeefteren. In plaats van zulke volken vond ik woeftenyen en moeraffen.
Om de magt van Rusland tebegrooten, moet men dezelve niet berekenen , gelyk de meefte Schryvers gedaan hebben, volgens de uitgeftrektheid van deszeifs Staten ; men heeft, in tegendeel , eene juift omgekeerde evenredigheid in acht te nemen, en dan vindt men het Ryk zwak te zyn , naar mate van de oppervlakte die het beflaat. Zo ais thans de zaken ftaan , kan dit Ryk, wegens fchaarsheid aan volk en geld, geen leger buiten de grenzen zenden, welks overwinningen zelve niet ten hoogften nadeelig zyn voor den Staat; de legers verfmelten daar bykans ten eenenmale, niet tegenftaande de onderftand van Bondgenooten middel geve , om de troepen te onderhouden. De Officieren verteeren , wegens de foberheid van hunne foldy, een gedeelte hunner eigen inkomften buiten 's lands; terwyl ieder weet dat de Ruffen altoos de grootfte voorzorge gebruiken , om geene munt te doen uitvoeren, als hebbende zy de ongelegenheden, welke daar voor hun aan vast zyn , ondervonden. Ook zyn alle Ruffen het hier in eens, dat de laatfte oorlog allerverderflykst geweest zy voor hun Ryk.
. Een Keizer van Rusland behoorde voor alle
din-



naar SIBERIË. 147
dingen alle ontwerpen en overleggingen, welke ter nitbreiding van zyn Ryk zouden mogen gefchikt zyn , van de hand te wyzen; zelfs zoude hy beter doen , niet hetzelve in naauwer grenzen te befluiten, en zyne onderdanen nader by elkander te brengen. Groot zoude dit voordeel zyn , indien hy , het ganfche Noorder-deel van Siberië aan de beeren overlatende, het volk uit deze bevrozen ftreken naar de woeftenyen in het Zuiden van dit gewest overbragt ; doordien deze woeftenyen , het zy men de vruchtbaarheid van den grond , het zy men de luchtsgefteldheid in aanmerking neme , uitftekend gefchikt zyn om bewoond te worden. Het eenigfte , dat hier in te duchten ftaat, is de nabyheid der Tartaren, welke op dien voet de Oorlogskonst van de Ruffen zouden kunnen leeren, even als deze laatften dezelve geleerd hebben van dc Zweden. Wat hier van zy, Rusland zoude zeker, wannert het volk op eën gedrongen was, niet genoodzaakt zyn , zelfs in vredes-tyd, zo een verfchriklyke krygs-» magt op de been te houden , welke de ontvolking des Ryks bevordert , cn de fchatkist bezwaart , zonder deszeifs wezenlyk vermogen te vergrooten; daar, in tegendeel, deze fchikking deszeifs magt moest doen aanwaflen, wyl dan alle de troepen ter verdediging van 't land konden worden gebruikt ; en is men tegenwoordig in Rusland bezig met de onderdanen tot een vry volk te hervormen , het zal geen geringe zwarigheid in hebben, deze vryheid met de zugt der K 2 Vor*






INHOUD van het II. DEEL.
Van de dieren , zo tamme als wilde , vogelen , visschen en gekurvenen in siberië. BI. i
Voortgang der konsten en wetenschappen
in Rusland , aart 'des volks en opvoeding. 19
Wetten , straf-oeffening en ballingschap.
47
VoLKRYKHEID, koophandel, inkomsten, zeeen land-magt des RÜSSISCHEN ryks. 69
Tafel I. vervattende den staat der inkomsten. 89
Tafel II. behelzende den staat dek land-
magt. 99
Tafel III. begrooting der jaarlyksche kossten van een voltallig regiment. 113
Staats - omwenteling onder de Kalmukken zongoren in i757: hun godsdienst en fabêl-historie van sommige hunner afgoden. 149
TERUG-reize van tobolsk naar petersburg. l3l
WAAR-



H fi E I Z E
te twyffelingen verwekken , ten aanzien van dé meening der zulken , die de witte kleur van de hazen en patryzen in dit Ryk aan den fterken vorst , welken deze dieren moeten doorftaan , toefchryven. Het blykt dat dezelve van een andere foort zyn, dan die we in onze geweften aantreffen.
Men is nog zeer weinig onderricht omtrent de Gekurvenen van Siberië en Rusland, en niet tegenftaande de moeite die ik my gegeven heb, om kundigheden op dit ftuk te verkrygen, ben ik maar zeer fiegt in ftaat om die der Natuurkundigen ten dezen opzigte te vermeerderen. De menigte van voorwerpen , die ik op myne reis had gade te flaan , liet my , alleen zynde en my niet lang in 't land kunnende ophouden niet toe zelf deze diertjes te gaan opzamelen; en ik vleide my wel in de plaatfen , waar/ ik ftil was, hulp te zullen vinden, door belooningen , aan allen die 'er my brengen zouden, te beloven , doch heb nimmer een enkel ftuk doordien weg gekregen. Ondertuffchen kan ik in 't algemeen zeggen, dat de meefte Gekurvenen in Rusland van die foorten zyn , welke in de moeraffen en vyvers worden geboren. Zy vcrfchynen in Siberië doorgaans in Hooimaand.
D e Coulins zyn, vooral te Tobolsk, in zulk een groote menigte, dat 'er de Inwoners, zelfs in 't binnenfte hunner huizen, elendig door wor^
den



2(3 r e i Z e
De vloeiftof van 't Heelal, of deze algemec ne geeft, is dan de onmiddelyke oorzaak van de beweging der vochten en vloeiftoffen, die tot ons werktuiglyk geftel behooren , en deze vloeiftof. fen brengen in den menfch de veerkracht en de trillingen der vaten voort, en helpen het ganfche dierlyk werktuig aan den gang.
De vloeiftof van 't Heelal ademen wy in met de lucht, en dezelve is vcreenigd met het voedfel welk wy'nuttigen, naar mate van de overeenkomst , die zy met hetzelve heeft , of liever met de lucht, welke daar in is opgefloten. De werktuigen en ' vochten , die tot de verduwing gefchikt zyn, maken een uittrekfel uit dit voedfel, en doen de chyl geboren worden, waar in de algemeene vloeiftof wederom een andere gedaante aanneemt. De chyl is het eerfte vocht, en de oorfprong van alle de anderen; gevolglyk moeten deze laatften een gedeelte der hoedanigheden van het eerfte behouden. De chyl, in de werktuigen die tot den omloop verordend zyn overgaande , verandert in bloed , welk , wanneer het in de longen zyn' behoorlyken trap van volmaaktheid ontvangen heeft, uit het hart door de groote flagader naar alle de deelen van hetligchaam wordt voortgeftuwd, en wel inzonderheid rechtftreeks naar de herflenen, alwaar het door de fynfte vaatjes gekleinsd en van zyne groffte deelen gezuiverd , in die zuivere en koftelyke zelfftandigheid verandert, die men dierlyke
gees-



2» R E I Z E
welk het gevoel ten werktuig verftrekt. Dit zenuw-fap, dat in fynheid het licht niet toegeeft, brengt in één oogenblik alle de indrukfelen, waar medewet aangedaan wordt, naar de herflénen over. Met één woord, het is van dit zcnuw-geftel en zenuw-fap, waar van onze zinlyke aandoeningen, onze denkbeelden, ons verftand, geeft en alle de vermogens der ziel, die in ons denkt , afhangen.
Uit het geen omtrent den oorfprong van het zenuw-fap gezegd is, blykt dat het een uktrekfel is uit ons met de algemeene vloeiftof vereenigd voedfel; waar uit volgen moet, dat het zekere overeenkomst heeft met ons voedfel, en, om zo te fpreken, met den grond, even gelyk de vloeiftof die aan de planten het leven geeft.
De algemeene geest is wel overal dezelfde, doch werkt op onze deelen niet dan met behulp' van de lucht en andere grover vloeiftoffen van onzen dampkring ; zo dat deszeifs werking en vlugheid van die tweede oorzaken afhanglyk zyn. En is dit niet juist wat men in mistig en ftormagtig weder ondervindt? Sommige menfohen kunnen door de ongemakken, die zich dan by hen doen gevoelen, zulk weder voorzeggen, en de gezondfte lieden zyn log enftomp; het ganfche werktuig verftapt, om dat de werking der algemeene vloeiftof belemmerd zynde, die der vloeiftoffen , welke onze vafte deelen in bewegin* brengen en de dierlyke huishouding uitmaken,
iii



NAAR SIBERIË.
»9
in denzelfden graad belemmerd moeten worden; zo dat indien 'er een luchtftreek was , in welke deze natuurlyke oorzaken beftendig, of ten naasten by in dezelfde mate, bleven aanhouden, is het zeker dat de Inwoners altoos op dezelfde wyze moeften aangedaan zyn , en dat men maar zelden vernuft onder hen zoude aantreffen.
Dan nadien de dampkring een' zo grooten invloed heeft op het geftel, en gevolglyk op de vermogens der menfehen, zo moeten deszeifs uitwerkfelen ook zekere evenredige overeenkomst hebben met de verfchillende hoogte van den grond, dien de menfehen bewonen , de zaak afgetrokken befchouwd zynde van de andere plaatfelyke oorzaken 4 welke uitzonderingen van deze algemeene Natuurwet kunnen te weeg brengem Dit gevoelen is overal aangenomen met betrekking toe de gewaffen. Men oordeelt in vele gevallen over de hoogte van den grond, uit de kundigheid welke men van de planten heeft, die 'er groeien; en de hoogte van den grond kennende, weet men ook welke planten men daar met vrucht zoude kunnen zoeken. Dit ftuk behoort onder het getal der bekende waarheden, want de planten heeft men naauwkeuriger waargenomen dan de menfehen ; miffchien ligt de reden hier van in de verandering van woonplaats en de vermenging der Volken , waar door dezelve hunne oerfpronglyke karakters verloren hebben en nu niet meêr zo gemaklyk doorgrond kunnen worden ; eene
aan-



30 R E 1 Z E
aanmerking die wy van den Heer Rouffeau hebben ontleend.
De dampkring beftaat uit verfcheiden vloeiftoffen , dampen en uitwaaffemingen, die van dc oppervlakte der aarde naar boven ftygen. Wanneer men zich den dampkring als in beddingen verdeeld voorftelt, zullen de benedenfte de groffte deelen bevatten, en naar mate men hooger komt, zal de lucht zuiverer en veerkrachtiger worden , en zal de werking van de algemeene vloeiftof in de zelfde evenredigheid vermeerderen.
Volgens deze, hoewel algemeene, begrippen , is men gedrongen om den invloed van de luchtsgefteldheid op de Volken met den Heer de Montesquieu te erkennen ; fchoon het wel zyn kan, dat derzelver uitwerkfelen door dien grooten Man wat te verre zyn getrokken.
Insgelyks moet men uit het voorgaande befluiten, dat het noodzaaklyk is de hoogte van 'den grond , waar op de menfehen wonen , in aanmerking te nemen , wanneer men derzelver karakter met de luchcsgefteldheid wil vergelyken.
Rusland is, zo te zeggen, van Petersburg tot aan Tobolsk niet anders dan ééne groote vlakte, die op 75. graden lengte door een keten van bergen, welke van't Zuiden naar't Noorden ftrekt, wordt doorfneden. Op verfcheiden plaatfen van
de-



naar SIBERIË. 31
deze vlakte vindt men wel verhevenheden of ryzende gronden, gelyk teMoscou, Cacy, en bergjes of hoogten op andere, gelyk op den weg van Petersburg naar Moscou ; doch derzelver hoogte heeft weinig te beduiden. Ik heb de opzigtelyke verhevenheid van deze vlakte tuffchen Petersburg en Moscou, ter lengte van bykans zevenhonderd mylen , opgenomen , en het zelfde gedaan omtrent het gebergte, op twee ondefcheiden plaatfen , die ten naaften by zestig mylen van elkander lagen; door welke watcrpaffing ik de hoogte der plaatfen, alwaar ik op reis waarnemingen gedaan heb, met naauwkeurigheid heb kunnen beftemmen ; en dit gevoegd by de Geographie en andere kundigheden, die ik ten aanzien van dit gewest verzameld heb, heeft my in ftaat gefield , om de verhevenheid van den grond iu Rusland , tuffchen Petersburg en Tobolsk, met eene juistheid op te geven , die tot het voorwerp , welk ik hier bedoele , meêr dan voldoende is (9);
Ik befchouw de Landftreek tuffchen Petersburg en Moscou als een groote vlakte, van omtrent zevenhonderd mylen van 't Weften naar 't Ooftcn , en vyf honderd van 't Zuiden naar 't Noorden; zich uitflrckkende ten Weften tot aan de Oostzee , ten Noorden tot aan de Yszee , ten Zuiden tot aan de Zwarte en Kaspifche
Zeeën,
C°0 [Wy zullen 'er, beneden, een kort verflag van invoegen.j



naar SIBERIË. 41
Gloriezugt en liefde toe het Vaderland zyn in Rusland onbekend; het willekeurig beftier verdooft geest, vermogens, en alle foorten van edele gevoelens. Niemand durft 'er zyne gedachten den vryen teugel vieren, en de ziel, verwaarloosd en als verbeest, verliest zelfs het vermogen van te denken. De vrees is, om zo te fpreken , de eenige dryfveer s die het ganfche Volk bezielt.
Ik heb in hunne fcholen den jongen Wiskunftenaar, metEuclides in de hand, gezien, en een blok aan den hals (9). Ik heb Meeftcrs gezien, die de geest-vermogens der leerlingen beftierden, even of zy bezig geweest waren met het drillen van een regiment.
Een vermaard Konftenaar , die zich van buiten in Rusland neêrgezet , cn daar het opzigt over eene der fcholen gekregen had , verhaalde my , dat hy onder de jongelingen , die zyner zorge toevertrouwd waren , eens óénen van uitmuntende vermogens had aangetroffen. Begccrig om hier van een' man te maken , die zyn onderwys eer konde aandoen , bad hy deze jonge plant met de grootfte zorgvuldigheid gekoefterd, en zag van dag tot dag de vorderingen van zynen leerling met groot genoegen aan ; dan het duurde niet lang of alle vordering hield ten eenenC 5 ma-
fo) Van deze ftraf heb ik hier voor i. Deel bladz. 63. geSjjjjöken.



42 R E I Z E
male met denzelven op ; en wanneer de Meefier hem , na alle zagte middelen tot aanmoediging vergeefs beproefd te hebben, eindelyk op de vriendelykfle wyze afvraagde , wat hem een' weêrzin voor zyn werk had doen opvatten ; „ Ik „ ben een flaaf van den Heer * * *, was zyn ant„ woord, zo dra ik genoeg gevorderd ben, zal „ hy my opeiflchen om tot zynent te werken j „ daar komende word ik mishandeld , en dus „ wil ik liever even als myne makkers leven."
Ik heb verfcheiden lieden aangetroffen , die. overtuigd waren dat de Ruffen onbekwaam zyn, om groote vordering ergens in te maken. Waf my belangt, ik oordeel dat begrip volftrekt ongegrond. Die lieden zyn door foortgelyke Haaltjes, als dac van dezen evengcmelden jongen flaaf, ia die misvatting gebragt; doch zulke Haaltjes geven ten min Hen in tegendeel nog een zeer gezond oordeel te kennen.
D e Regering heeft wel , om een gedeelte van deze ongemakken voor te komen, bevolen, dat zulken , die zich meêr dan gemeen in de fcholen kweten, niet langer flayen van hunne Heeren zyn , maar aan den Staat toebehooren zouden; doch het gevolg hier van is, dat de Heeren hunne flavcn niet meer naar de fcholen zenden , of zo zy dat al doen, middel weten te vinden om hen evenwel voor zich te behouden 5 en in allen gevalle.zyn cn blyven zy flayen.
O-



naar SIBERIË. 45
ge lieden in de handen van te onkundige Meefters te Hellen. Deze Meefters, die meestal naar Rusland gevloeid zyn om hunne fortuin te zoeken, en daar in kwalyk zyn gedaagd , hebben zelden de noodige bekwaamheden, om hunne leerlingen een gepafte opvoeding te geven; en de Vaders, zeiven, onkundig en door hunnen flaaffchen ftaat te zeer verlaagd,1 zyn nog minder gefchikt, om tot de opvoeding hunner kinderen mede te werken, derzelver hart te vormen, en hun rechtfehapen gevoelens in te boezemen. De willekeurige Regering brengt fteeds de gevaarlykheid voor oogen, van zich op al zulke zaken toe te leggen , welke argwaan zouden kunnen verwekken.
Uit al het gene onder deze Afdeeling gezegd is, kan men zonder moeite befluiten, dat de geringe voortgang , dien de Ruffen in de Konften en Wetenfchappen gemaakt hebben , aan de Regcringswyze en opvoeding moet worden toegefchreven , en dat dit Volk , hoe zeer ook in 't algemeen van vernuft en verbeeldingskracht ontbloot , echter, indien het maar vryheid genieten mogt, voor merkelyke verbeteringen in vele opzigten zoude vatbaar zyn. Maar zouden die verbeteringen wel zeer verre gaan V Ik kan 'er niets van zeggen. Indien men den Heer Rouffeau van Geneve gelooven wil, was het miffchien te wenfchen, dat dit Volk nooit tot eenige befchaafdheid ware gekomen. Wat 'er van zy , dc Regering van dc Kcizerinne Katharina febynt een
om-



46 R E I Z E
omwenteling in dé algemeene denkenswyze van het Volk te voorfpellen. Overtuigd dat een man, die de Philofophie en fraaie letteren met een groote kundigheid in de verheven Wiskunde gepaard heeft, in ftaat is om, door hare Volken te onderwyzen j haar het middel om dezelven beter te beitieren gemaklyker te maken, biedt zy dien Geleerden eene wykplaats aan by den troon, te gelyk met de gelegenheid om geduurig eene Vorftinne te naderen, die de Wetenfchappen niet blootelyk eert, maar ook zelve beoeffent. Zy trekt tot zich den kondigen Euler, die door zyne wiskundige werken een' onfterflyken naam heeft verkregen.' Deze Geleerde Man gaat de Ruffen andermaal onderwyzen.' Welke vorderingen kan men onder de Regering van Katharina daar van niet verwachten ? Deze Vorftin heeft alle de noodige maatregels genomen , om den goeden uitflag der waarnemingen nopens de aanftaande verfchyning van Venus in de Zon te verzekeren (2) ; verfcheiden van hare onderdanen zyn gelast, om zich te dien einde naar verfchillende oorden van haar uitgeftrekt gebied te begeven. Zy is bezig het ganfche Volk te herfchep • pen. Peter de Groote fmeedde reeds dit voornemen , bragt het beftek in orde , en begon aan de uitvoering te werken ; doch de roem van hier de laatfte hand aan gelegd te hebben, fchynt voor de Keizerinne Katharina bewaard.
Van
'C2) Op den 3. van Wiedenund i~6<).



naar SIBERIË., 4?
Van de Wetten, Straf-oeffenin» cen en Ballingschap.
Een der eerfte vernuften van Europa leert ons in zyne Hiftorie van Rusland (3), dat Peter L in 1722. het nieuwe Wet-boek voltooide, welk in 1718. begonnen en onder de Keizerin Elizabeth tot meerder volkomenheid is gebragt: Peter I. verbood aan alle Rechters , op ftraffe des doods, daar van af te wyken, en hun byzonder gevoelen in plaats van de algemeene wet te doen gelden. Dit verfchrikkend bevelfchrift werd in alle Gerechts-plaatfen des Ryks aangeplakt, en is het noch heden ten dage; Hy had, op de zelfde ftraffe, allen Rechteren verboden eenig geld voor 't fpannen van de bank te vorderen, en aan alle lieden die in bediening waren , eenigerhande gefchenken te aanvaarden. Moens de la Croix, Kamerheer, en deszeifs zuster , Mevrouw de Balc, Staatdame van de Keizerinne Katharina, overtuigd zynde van gefchenken aangenomen te hebben , werd de broeder veroordeeld om 't hoofd te verliezen, en de zuster , fchoon cen gunftelinge van de Keizerinne; om elf flagen met de knout te ontvangen. De twee zoons van deze Dame, welker een Kamerheer en de andere Pagie was, werden van hunne
(3) m. DE VOLTAIRE, Tom. II. Chttp. Ii- *« ^.222.



48 R E I Z E
ne bedieningen ontzet , en in de hoedanigheid van enkele Soldaten naar het Leger in Perfië gezonden (4).
Deze ftrengheid is federt het overlyden van Peter I. vry wat afgefleten; In alle de Provintiên , die ik doorreisd heb , zyn Gerichtsbanken , welke men Kancelaryen noemt; alle Gerechtsbanken , die tot burgcrlyke of lyf-ftraffelyke zaken betrekking hebben, zyn onderhoorig aan den Raad of het Gerechts-hof. Ik heb opgemerkt dat het Recht in alle de afgelegen Kancelaryen bykans openbaar verkogt, en de behoeftige, fchoon onfchuldig, meest altoos aan den fchuldigen ryken werd opgeofferd.
Sedert de komst van de Keizerinne Elizabeth tot den Ruflifchen troon, zyn 'er geene andere ftraffen in gebruik gebleven , dan die der' batogen en die van de knour.
■ De ftraf der batogen wordt in Rusland meêr aangemerkt als een enkele kaftyding wegens het verbreken der goede tucht, dan wel als een eigenlyk gezegde ftraf. Een Officier oeffent die omtrent zyne Soldaten, de Adel omtrent de huisbedienden , en allen , wien eenig gezag toebetrouwd is, omtrent de genen die onder hen ftaan.
Op myne terugreis van Tobolsk naar Petersburg
CO m' DE VOLTAJRE , peg. ü.??.



naar SIBERIË.
49
burg heb ik gelegenheid gehad ooggetuige van deze ilrafoeffening te zyn. Een jamraerlyk gekerm op de plaats hoorende , begaf ik my naar 't venfter, en zag twee Ruffifche flaven, die een meisje van vertien of vyfticn jaren by de armen voorttrokken. Zy was lang en wel gemaakt, en ik befloot uit haar' opfchik, dat zy aan een voornaam huisgezin moest toebehooren. Hare oogen, op een' der bywezenden geflagen, fmeekten denzelven genade af; hare fchoonheid was, dacht my , alleen genoeg om haar die te doen verwerven, zonder dat dezelve nog aanlokkelyker behoefde gemaakt te worden , door de tranen die zy vergoot; dan dies niet te min fleepten haar dc Ruffen tot in 't midden van de plaats, en in een oogenblik zag men haar tot aan het middellyf naakt ontkleed De flaven wierpen haar vervolgens voor over op den grond, en knielden by haar neder; een van de twee kareis knelde haar hoofd tuffchen zyne knieën , en de anSere deed het zelfde omtrent het ander einde van haar ligchaam; men bragt hun toen roeden, waar mede zy den rug van 't arme meisje zo lang geeffelden , tot 'er geroepen werd, 't is genoeg. Toen richtte men haar wederom op; zy was ganfchelyk onkenbaar, haar aangezigt en haar geheele ligchaam waren met bloed en flyk overdekt. Uit deze harde behandeling befloot ik , dat dit jonge meisje een misdaad van vry wat belang moest uitgevoerd hebben. Eenige dagen daar na werd ik gewaar, dat het een kamenier was , en dat de man van II. Deel. D ha-



50 R EI Z E
hare Meefters haar dus had doen ftraffén , orri dat zy in fommige dingen, die haar post mede. bragten , wat onachtzaam was geweest. In een ander land zou men haar miffchien, zo haar Meeftcres een kwade luim had gehad, buiten de deur gezet hebben ; maar de RufTen houden ftaande, dat zy, om zich van de getrouwheid hunner huisbedienden te kunnen verzekeren , genoodzaakt zyn dezelven op dien voet te behandelen ; dan het ware gevolg van dit gedrag is, dat deze rampzalige flaven, die hunne Heeren niet anders dan als kleine Dwingelanden befchouwen kunnen, dezelven in een onophoudelyk mistrouwen doen leven, welk zo verre gaat, dat de Rullen, in'tmidden van hunne huisgezinnen, altoos op hunne hoede zyn. tegen de genen die hen naderen.
Wat de ftraf van.de knout betreffe , ik heb die zelf niet gezien, maar met een' vreemd' Heer die my begeleidde, om het merkwaardigfte binnen Petersburg te befchouwen, de Stad doorwandelende , bleven wy op de plaats ftiiftaan, waar Mevrouw Lapouchin de knout had ontvangen. Deze vreemdeling was 'er in perfoon tegenwoordig geweest, eh had het nog zo levendig voor oogen , dat hy het my van ftuk tot ftuk op de plaats zelve befchreef. Ik zal die Verhaal hier invoegen, zo als ik het uit zynen mond heb, en in myn Dagregifter aangetekend vinde.
A l wie ooit te Petersburg geweest is , weet
dat



naa* SIBERIË. sr
dat Mevrouw Lapouchin aan het Hof van de Keizerin Elizabeth voor eene der eerfte fchoonheden te boek ftond ; «y had naauwen omgang met een' vreemden Ambaffadeur , die hcimelyk een famenzweering bewerkte, en in deze onderhandeling ingewikkeld, werd zy door de Keizerin Elizabeth veroordeeld tot de knout. Zy verfcheen op de ftraf-plaats in een foort van nachgewaad , 't welk een' nieuwen luifter aan hare fchoonheid gaf. De zoetaartighcid van hare wezenstrekken en hare levendigheid zouden haar eer van eenige onbedachtzaamheid , dan van de fchaduw eener misdaad hebben doen verdenken. Ondertuffchen hebben allen , die ik 'er over onderhouden heb , my verzekerd , dat zy fat der daad fchuldig was. Jong , beminnelyk , en nog zo onlangs aan een Hof, welk zy verfierde, gezogt en geliefkoosd , ziet zy nu, in plaats van' een menigte van aanbidders , die hare fchoonheid haar verzekerde , niets rondfom zich dan beulen. Zy flaat hare oogen op dezelven met een verbaasdheid , die twyffelen doet of zy wel volkomen overtuigd zy , dat die toebereidfelen voor haar zyn ingericht ; een der beulen rukt haar een foort van manteltje af, dat haren boezem bedekte; de fchaamte doet haar eenige treden rugwaards deinzen ; zy verbleekt, en ftorc eencn vloed van tranen ; hare kleederen verdwynen , en binnen weinig oogenbükken ziet zy zich naakt tot op den middel, aan dc nieuwsgierigheid van een' ontelbaren toevloed van volk , D 2 welk



54 R E I Z E
rug vast; in dat geval worden de armen, door 't ophalen , uit het fchouderblad ontwricht.
De beulen kunnen deze ftraf, door de manier waar op zy dezelve ter uitvoer brengen, verligten of verzwaren ; zy zyn zo behendig , dat zy een' lyder, die ter dood veroordeeld is, met één of meerder zweepftagen , naar goedvinden , doen fterven.
Voor den tyd van de Keizerinne Elizabeth was , behalven de knout , ook het rad in gebruik ; fomtyds werden de misdadigers door de zydc geinpaleerd, of by de ribben aan een' haak opgehangen. In deze laatfte geftaite konden die elendigen verfcheiden dagen leven , zo wel als de vrouwen, die, om 't vermoorden van hare mannen , levendig tot aan de fchouders werden begraven. De onthoofding was een ftraf, die het Volk en de Adel met elkander gemeen hadden.
Het Ruffich Ryk geeft ons een treffend voorbeeld aan de hand, dat noch de dood der boosdoeners , noch de wreedheid der ftrafoeffeningen , ftrekken kunnen om de menfehen beter te maken.
De Keizerin Elizabeth heeft , gelyk ik te voren aanmerkte , alle deze ftraffen afgefchaft, uitgezonderd die van de knout ; en deze wordt zelfs maar zelden meêr omtrent de misdadigers geoefFend, In plaats van dezelve ftelde zy, voor
den



naar SIBERIË.
55
den Adel de verbanning en verbeurdverklaring der goederen, en voor het Gemeen de veroordeeling tot 's lands werk. Ik heb verfcheiden lieden aangetroffen , die het gedrag dier Vorftin ten dezen opzigte misprezen,, en deze ftraflèn als al te zagt aanmerkten; een gevoelen, welk, met betrekking tot zekere misdaden, wel eenigén grond kan hebben, terwyl het echter zeker fchynt, dat die lieden niet recht onderricht waren, op welken voet de verbanning in Rusland gefchiedt.
Alle misdadigers , welke tot 's lands werk veroordeeld zyn, worden op de zelfde wyze behandeld ; de gevangenifien , waar in men hen opfluit, ftaan binnen een ruim plein, welk met palen van . vyftig of zestig voeten hoog . is omheind ; als het weder gunftig is , kunnen zy zig binnen den omtrek der heining van de open lucht bedienen, en by kwaad weder blyven zy in hunne kerkers. Allen hebben zy de beenen met een keten gefloten. Hun onderhoud kost zeer weinig; al wat zy doorgaans krygen is water en brood, of eenig ander voedfel in de plaats van brood, naar gelegenheid van de plaatfen. Een zeker getal foldaten is beftend om hen te bewaren , en naar dc mynen of ander lands werk te brengen, waar zy een allerhardfte behandeling moeten ondergaan. Deze ftraf heeft in vele gevallen geene evenredigheid tot de misdaden ; ook maakt dezelve op dit flaaffche volk op verre na zo veel indruk niet , als men 'er van zoude mo,D 4 gen



a E I Z E
gen verwachten. Onder een vry en befchaafd volk zoude dezelve ganfch andere uitwerkfelen hebben. Zulk een onophoudelyke ftrafoeffening zoude dikwerf meêr fcbrik baren dan de doodftraf zelve, welke fommige boosdoeners zelfs niet anders anmerken , dan als de eindpaal van hun verdriet; eene zielsgefteldheid waar aan men de onverfchrokkenheid , met welke fommigen het fchavot beklommen hebben, toe mag fchryven Onderwylen ben ik van gedachten , dat het zeer onvoorzigtig zyn zoude deze misdadigers altoos, gelyk men in Rusland doet , aan het oog van het ganfche volk bloot te ftellen. De gewoonte van geduurig zulke rampzalige voorwerpen te aan. Ichouwen, verdooft ten laatften de gevoeligheid der ziel , welke voor de menfehlykheid van zulk een onfehatbare waardy is , dat men geene middelen genoeg kan by de hand vatten , om dezelve onder Volken, waar zy ftand grypt, te koefteren , en waar zy onbekend is, geboren te doen worden. Ik ben overtuigd, dat het hatelyk fchouwfpel van zo vele ongelukkigen , als men in de meefte Steden van dit Ryk in ketenen aantreft, niet weinig hebbe toegebragt, om de Ruften die ruwe ongevoeligheid te doen aannemen, welke ik in het karakter van dit volk heb waargenomen.
Het bgnsiflement is niet van denzelfden aart voor allen , die daar toe veroordeeld worden ; lommjgeu fluit men op, en anderen genieten een'
ze-



MAAR SIBERIË.
57
zekeren graad van vryheid. De Graaf van Lestock werd, na der Keizerinne Elizabeth de kroon op 'c hoofd gezet te hebben , met zyne vrouw in ballingfchap verzonden; hy werd eerst in verzekering genomen en in de Fortreffe te Petersburg opgefloten. Zyne vrouw was geboortig uit Lyfland, en uit een zeer voornaam huis gefproten ; voor haar huwlyk was zy Staatjuffer van de Keizerin geweest, doch had, fchoon aan 't Hof, die edelmoedige fierheid , welke de vryheid , die de Provintie van Lyfland, door Peter L veroverd , geniet , inboezemt , geenszins afgelegd. Toen men haar aanzeide dat zy gevangen was , rukte zy de diamanten , het horologie en verdere koftbaarheden af, en wierp dezelve voor de voeten van de genen, die haar in bewaring namen, hun toevoegende, datzy haar nu voeren konden , werwaards het hunne bevelen medebragten. Zy werd met haar' man in dezelfde Fortres geplaatst, doch in een ander vertrek; en alle hunne goederen werden verzegeld, tot dat het vonnis van de geheime Kancelary zoude uitgefproken zyn (6). Deze doorluchtige Gevangenen, zich aan dit hatelyk Gerechts-hof, waar van alle de Leden, en voornamelyk de eerfte Staatsdienaar Graaf van Beftuchef, hunnegeflagenvyandenwaren, overgeven ziende , befeften wel dac hun verderf onvermydelyk ware, en wendden dieshalven ook weinig moeite aan om zich te verdedigen. Lestock had D 5 van
(65 [Dit Gerechts-hof is , volgens don Schryver van de Antidote , niet meer in wezen. Zie I. Deel bladz. 201.]



KAAR SIBERIË. 67
te keeren , en ging een oogenblik daar na weg» Hoe zeer myne begeerte zich daar ook toe ftrekte , oordeelde ik het echter niet raadzaam hem te volgen. Ik deed eenige dagen daarna alle pogingen om hem weêr te vinden, en bezogt alle plaatfen, waar ik vermoeden konde hem te zullen aantreffen; doch vergeefs. Ik heb hem nimmer wederom gezien , en ik ftel vast dat men hem zal hebben opgefloten , ten minften voor een' bepaalden tyd.
NAar Siberië verbannen te zyn heeft na genoeg dezelfde uitwerking , als of men van een befmettelyke ziekte ware aangetast ; de ongelukkige , hoewel hy in 't midden zyner medemenfeheh leeft, wordt van al de wereld ontweken , en niemand durft eenigerhande verkeering met hem' hebben ; doch de vrees voor 't willekeurig Hof heeft hier meêr deel in, dan.defchuldj die men in die ongelukkigen ondcrftelt. 1
D e minft rampzalige bannelingen zyn die , welken vergund wordt by andere Ruffen in dienst te treden ; zy hebben ten minften het genoegen van met menfehen te leven. Ik heb 'er aangetroffen , die zeer wel met hun lot te vrede waren ; zy woonden by Kooplieden, welke inzigt met deze ongelukkigen gebruikten. Een dezer bannelingen bra'gt my eens een klein flesje vol van een zeker vogt , welk hy my zeide allerleie ziekten onfeilbaar te genezen. Men zal wel E 2 wil-



6? R E I Z E
willen gelooven', dat ilc hetzelve voor zyns vbh len eifch van hem kogt.
I n de Werken van Reizigers , die voor my dit land bezogt hadden , heb ik gelezen , dat men de bannelingen in Siberië met de jagt van die dieren, aan welke.de Ruflen hun fraai pelswerk verfchuldigd zyn, bezig hield. Ik heb dat gebruik niet gezien ; doch 't was my onmogelyfe alles te zien. Daar by zyn de Ruffen in 't algemeen zo wantrouwend , dat zy, zelfs wanneer men hun naar dingen /vraagt, die in 't geheel tot de Regering geene betrekking hebben , al* toos ten antwoord geven ,• Dat weet God en de Keizerin.
Vak



naar SIBERIË. 69
Van de Volkrykheid, den Koofhandel, de Inkomsten, en de Zee- en Land-magt des Russisch en Ryks.
g. 1. Van de Volkrykheid.
Geen Staat kan magtig genoemd worden, dan naar mate van deszeifs bevolking, en in menig land is dit een ftuk, waar mede de Regering zich het minst bemoeit. Het bederf der zeden, de weelde en de elende der volken, zyn . de voornaamfte hinderpalen die den aanwas des volks beletten; want het is bekend, dat ongeoorloofde vermengingen niet veel toebrengen tot de vermeerdering van ons geflacht. De weelde vermeerdert , te gelyk met onze behoeften, de vrees van door een talryk huisgezin te zullen worden overladen , en een uiterfte armoede is in ftaat, zelfs den trek tot de voortbrenging van zyns gelyken in den menfche te verdooven.
- In dc Noordelyke landen is, behalvcn deze, de luchtsgefteldhcid nog een andere hinderpaal voor de bevolking. Het vaderland der Lappen en der Samojeden , en het ganfche Noorderdeel van 't Ruffich Ryk , heeft van alle tyden in volkrykheid afgenomen , en moet altoos zo doen ,• uit hoofde van de onvruchtbaarheid der Ë 3 ten*



:° R e i z e
laqderyen en van den flechten kost, waar mede deze volken genoodzaakt zyn zich te behelpen Hunne fpyzen zyn bykans van alle voedend fap ontbloot, en de ganfche Natuur ligt in deze iTreken in een onafgebroken werkeloosheid , zo dat men 'er ter naauwer nood eenige beginfelen van leven i o ntdekt. Uit juift tegengeftelde oorzaken zyn de woeftenyen van het Zuidelyke ae. deelte van Siberië, en van geheel Rusland, in vorige tyden zeer volkryk geweest , als liggende onder een gematigder luchtitreek. De uittogten der Hunnen en Schyten kunnen ten betooge van deze waarheid flrekken.
Volgens het gevoelen der meefte Filofofen werkt het geitel in de Noordelyke luchtftreken minder dan in de Zuidelyke, en zyn de Noordfche volken ook niet zo fterk op het min-vermaak gezet. Het gevoel der liefde is kuifch en wettig onder dezen, en bykans altoos misdadig onder de bewoners van de Zuidelyke landen.
De waarnemingen, die ik in Rusland gedaan heb, zyn ten eenenmale ftrydig met dat gevoelen ; zy maken de Ruffen een uitzondering van dien algemeenen regel, en de zedelyke oorzaken fchynen ook de oploffing van die fchynbare ftry* digheid aan de hand te geven. Doordien de vrouwen altoos in eenzaamheid en ledigheid haren tyd ïlyten , moeten de geringfte hartstogfen groote uitwerkfelcn veroorzaken. Onder het
ge-



naar siberië. 71
gemeene volk liggen mannen , wyven , en kinderen , zonder eenige fchaamce , door elkander te flapen (i) ; van daar is het dat, de geitellen ' door de tegenwoordigheid der voorwerpen aangezet wordende, de beide kunnen zich al yroegtydig aan de ontucht gewennen. Hoewel de baden deeigenfchap hebben, van voor het oogenblik,. dat men ze gebruikt, te verflappen (2), maakt echter de geeffeling , die zy daar ondergaan, de vochten werkzamer , de werktuigen veerkrachtiger, en zet de hartstogten aan. Deze byzondere oorzaken moeten noodwendig aan de uitwerkfelen , die uit de luchtsgefteldheid voortvloeien, groote veranderingen toebrengen.
Dat gedeelte van Rusland, welk ik doorreisd heb, is het best bevolkt; het houdt den middelweg , tuffchen de bevrozen ftrekcn van het Noorden , en de gematigder geweften van het Zuiden. Deze laatfte zyn woest geworden door de uittogten van de volken eensdeels, die dezelve bewoonden , en andersdeels door de vernielingen , die Gengis-kan en deszeifs opvolgers in hunne veroveringen daar hebben aangeregt. Gevolglyk moet de weg , dien ik gevolgd ben ,\de gevoeglyfcfte fchynen, om ons een naauwkeurig denkbeeld omtrent de bevolking van dit Ryk te geven.
Ik kwam geduurende myne reis nooit in een E 4 huist
(o t Deel bladz. 104 en He. Ca) L Qctl bladz. 86.



72 * E I Z E
huis , of ik vraagde hoe oud de man en vrouw . fWCSt Waren> tocnzy trouwden; hoe veel kinderen zy gehad hadden ; op welke wyze zy die opvoedden; aan welke ziekten dezelve onderworpen waren , en voorts al wat ik tot het bereiken myner oogmerken dagt te kunnen dienen. :
' Met al dc verfcheidenheid , die noodzaaklyk m een zo groote menigte van hyzondere gevallen moest plaats hebben, denk ik te mogen zeggen, dat men de kinderen doorgaans met hun agttiende, dikwyls ook veel later, en in fommige gevallen met hun vyftiende of zestiende jaar uittrouwt. De vrouwen kramen tot aan de vyftig jaren , doch dat is zeldzaam ; zy zyn my vruchtbarer voorgekomen , dan ik zou gedagt nebben, dewyl de meefle aan de witte vloed onderhevMgzyn, en dit ongemak overal elders aan de voorttecling nadeelig is. Dit volk heeft weinig behoeften, en is dus voor den last van een talryk gezin weinig beducht; ik heb 'er vrouwen aangetroffen, die agttien kinderen hadden ter we reld gebragt; doch dit is een vruchtbaarheid, die in de klaffe der zeldzaamheden moet worden geplaatst. OndernnTchen hadden 'er die vrouwen ■ uit zo groot een getal, niet boven twee Of drie in 't leven behouden. Verfcheiden byzondere oorzaken loopen 'er famen, om deze wyduitgeftrekte landuYeken van dag tot dag meerder van volk te ontblooteö.
De



naar SIBERIË. 73
De kinderziekte fleept byna de helft van de kinderen weg (3; ; het blykt dat dezelve door Europa tot hier is voortgedrongen. Verfcheiden lieden hebben my de byzonderheid beveftigd, dat de zwervende Tartaren, welke het Zuiden van Siberië bewonen, deze wreede kwaal bykans niet kennen. De affchrik, dien zy'er voorhebben, is zo groot, dat zy, wanneer iemand onder hen 5er van wordt aangetast, dcnzelven alleen in een tent laten en van den noodigen leeftogt voorzien , terwyl zy elders een legerplaats gaan zoeken. De Tartaren, die in Siberië doordringen, worden 'er, om zo te fpreken, terftond van aangetast ; velen fterven 'er aan, en zulken, die dep ouderdom van vyf en dertig jaren bereikt hebben, komen 'er byna nooit van op. Hoe vreemder al dit my voorkwam, hoe meerder voorzorg ik gebruikte om my van de waarheid te verzekeren; ondertuffchen kan ik 'er echter geen fterker bewys van bybrengen, dan de getuigenis van verfcheiden kundige lieden, die ik 'er over heb geraadpleegd , en die geene beweegreden konden hebben om my te misleiden.
De Venus-kwalen zyn door het ganfche Rusfifch Ryk en het Noorder-Tartaryë meêr dan ergens elders verfpreid (4). De Sodomy is onder de man-licden in Rusland zeer gemeen. Alle de E 5 VolCi) [Zie" hier voren de Aanteek. uit den Heer Soulozer. ï. peel bladz. 109.] C4) Zie aldaar.



naar SIBERIË. 8r,
der kinderen verre te boven ga. Wy mogen dan befluiten i dat het getal der Inwoners van 't ganfche Ruffifch Ryk voor den jare 1747. op zeventien millioenen moet worden gerekend. Het blykt dat de vermaarde Schryver , dien ik hiér heb aangehaald , dezelfde aanmerkingen heeft gemaakt. Als men onderftelt dat Rusland bykans zo vele Inwoners bevat als Vrankryk , valt het ha deze onderfcheiden berekeningen gemaklyk te befluiten , dat dit getal in 't eerstgemelde Ryk in 1760. minder dan zeventien millioenen bedragen moest, allen zo vrouws- als mans-perfonen , zo die het hoofd-geld niet als al bètaalden, daar onder begrepen. Wat onderftelling men ook maken moge , zal men het getal der Inwoners in 1760. ■nimmer op negentien millioenen kunnen aanflaan, zonder de bevolking des Ryks boven alle waaffchynlykheid te vergrooten (7).
II. Deel. F §. 2.
(7) [Volgens de begrooting van den Heer van Manstein' zou men echter ongeveer iS Millioenen en 400000 mogen Hellen , namelyk :
Mans-perfonen van vier tot zestig jaren , die hoofdgeld betalen, volgens de telling van 1744611 1745 7■> Millioen: Vrouwen , kleine kinderen , en gryzaards - - 8, Millioen: De Adel , zo mannen , vrouwen als kinderen - - ö, 500000 Commifen * Tol- en Kancelary-bedienden met hunne huisgezinnen °» 200000
De Geeftelykheid , met derzelver gezin - - o, 3000015 Lyflafid, Ingcmerlarïd, Finland - - - - 0,600000 De Kofakken van de Ukrainc , den Don , en de
Jaïck, en de Heidenfche Natiën in Siberië - - 1 > Sbooob iiemoires &c. pag. 526.]



82 R E I Z Ê
§. 2. Van den Koophandel.
Peter t. liet geene middelen onbeproefd i om den koophandel van zyn Ryk uit te breiden; hy floot een verbond te dien einde met de Chinezen , met de Perlianen, en met verfcheiden Mogenheden van Europa. Tobolsk ,■ de Hoofdftad van Siberië, was het middelpunt van den handel met China , welke door middel van Karavanen gedreven werd, die van Moscou kwamen en drie jaren met dezen togt heên en weer toebragten. De trouwloosheid , zo der Ruffifche als Chineefche Kooplieden, maakte dat deze handel, al in den beginne, flappclyk werd voortgezet, en de verfchillen , die van tyd tot tyd tuffchen de beide Mogenheden ontftonden , deden denzelven ten eenenmaal te niet loopen. Deze verfchillen waren een gevolg der omwenteling, welke, naden dood van Galdan-Tcheren in 1746, onder de Zongorifche of Dfongaren-Kalmukken in den jare 1757. voorviel. Galdan-Tcheren was Kan van de Tartaren, die een gedeelte van het Zuiclelyk GrootTartaryë, tuffchen China en Siberië, naar den kant waar de Irtyfch haren öorfprohg ontvangt, gelegen, bewonen (8). Dit ganfche volk werd door de Chinezen uitgeroeid, en de genen die derzelver woede ontfnapten, vloden naar deWolga, en be gaven zich onder de befcherming van 't Rusfifch Ryk.
De
(8) Van dit aanmerkenïwaardig voorval zal ik elders /preken.



jj a a r SIBERIË. 83
De Ruffen hebben altoos hun best gedaan, om hunne grenzen naar den kant van 't Zuiden uit te breiden ; in .1761. ondernamen zy zich van een gedeelte der landftreek, welke door de Zenrrorifche Kalmukken verlaten was , meefter te maken, en ik heb zelf de kleine toerusting, die te Tobolsk tot dit oogmerk vervaardigd werd , gezien ; doch na myne terugkomst in Vrankryk hoorde'ik, dat de Chinezen hen genoodzaakt hadden die onderneming te ftaken. Het voornaamfte doel der Ruffen was, het gebergte in hunne magt te krygen , waar zy goud-mynen hoopten te vinden.
D e Koophandel der Ruffen met de Perfianen is van geen'beter uitflag geweeft. DeEngelfchen hadden een Maatfchappy opgeregt, om dien handel te dryven over de Kaspifche zee; doch de Ruffen vatteden hier over misnoegen op, en eifchten dat 'er niet dan Ruffifche bootsgezellen toe gebruikt, en de fchepen door Ruffifche onderdanen gebouwd wierden. De onlusten, die in Perfië ontftonden, bragten dezen koophandel den laatften flag toe. Eenige Armeniërs en Boucharifche Tartaren brengen nog wel Lapis Lazuli, ongewerkte zyde, en eenige zyden ftoffen naar Rusland, en voeren 'er bont cn rus-leer wederom uit ; doch deze handel heeft, zo wel als die met de Turken gedreven wordt, maar zeer weinig om 't lyf. Deze laatfte is m handen van de Kofakken uit de Ukraine , welke de rivier den Don in fchuken afzakken tot aan F 2 dc



H R E I z E
de Stad Azof, waar zy koffy en Turkfche floffen tegen bont en kaviaar verruilen.
De meefte kanalen, die men, om den koophandel gemakiyk te maken, aangelegd heeft, zyn onvoltooid gebleven, en de andere geven zo veel nut niet, als men 'er van had verwacht. De eenigfte, welke verdienen gemeld te worden, zyn het kanaal van Ladoga en dat van Wisnei-Woloczok. Door middel van dezelven kan men van Petersburg te water tot aan de Kaspifche zee komen; maar hier gaat dit ongemak mede verzeld, dat de fchepen, de heen en terug-reis famen genomen , twee jaren op weg zyn , welk dralen veroorzaakt wordt door dat zy tegen den ftroom moeten opvaren, en te gelyk de reden is, waarom men 'er tot dit oogmerk bykans geen gebruik van maakt.
Het kanaal van Wisnei-Woioczok vereenigt de Wolga met de rivier Mfta , welke zich in het meir Urnen werpt, waar uit de rivier Wolchow voortvloeit, die door middel van het kanaal van Ladoga gemeenfebap heeft met Petersburg. Dit laatst-genoemde kanaal is voor die Stad van het ukerfte belang ,• om den noodigen leeftogt derwaards te voeren. Nadien het bed van 't meir Ladoga (9) uit een zeer ligt zand beftaat, worden 'er door de ftormwinden banken
verCs) OT Oz-larfozskoc.



naar SIBERIË.
8s
veroorzaakt, die het onmogelyk maken het zeive te bevaren.
. Uit al het gezegde kan men befluiten , dat de koophandel, die over land gedreven wordt, in Rusland zeer weinig om 't lyf heeft. De overmatige uitgeftrektheid , en de woeftenyen die men heeft door te reizen, maken denzei ven bykans onuitvoerlyk. Lieden van kundigheid, welke Petersburg en Moscou bezogt hebben, zyn alle deze zaken wel bekend. De Heer de Voltaire (i) geeft het zelfde denkbeeld van dezen handel , en door in 't binnenfte van het Ryk in te dringen ,• ben ik van de gegrondheid der zake overtuigd geworden. De vroeger Reizigers zyn in dit ftuk misleid , doordien toen het ganfche Volk zich met dit voorwerp, als met iets nieuws en 't welk groote voordeden beloofde , bezig hield.
D e handel, dien de Ruffen ter zee met Europa dryven , is hun in tegendeel zeer voordeelig ; dewyl de uitvoer altoos merkelyk door den invoer wordt overtroffen O). In 1749. werd de uitvoer der onderfcheiden koopwaren , die uit de Ruffifche havens gingen , op drie millioenen Roebels , of vyftien Millioenen Franfeh geld, F 3 be-
. (1) Tom. II. pag. au,
(4) [En alle binnenlandfche handel, volgens 's lands wetten., den Vreemden verboden is , moetende alle Koopwaren door Ruffen alleen van en na de Zee-havens worden. af- en aangsvoerd. Manstein pag. 532.]



96 R E I Z E
begroot ; terwyl men den invoer "op twee. millioenen en negenhonderd-duizend roebels , of veertien millioenen en vyfhonderd duizend livres fchattede (3). Het getal der fchepen , die te Petersburg, de voornaamfte haven van Rusland, aankwamen , was in 1744. van tweehonderd en zedig ; in 1745. van tweehonderd ; in 1759, van tweehonderd twee en vyftig ; en in 1751. van tweehonderd en negentig ; zo dat men zeggen kan, dat daar , het eene jaar door 't ander,, tweehonderd en vyftig fchepen ankeren.
De Ruffen handelen met Zweden, Denemarken , Lubek, Hamburg, Engeland, Hollanden Vrankryk , doch meêr dan de helft van dezen handel wordt door de Engelfchen gedaan. Onder de andere volken zyn het de Hollanders, die de meefte fchepen naar Rusland zenden. Franfche fchepen ziet men in de havens van dit Ryk weinig , doordien de Franfchen door tuffchenkomst yan andere volken aldaar handelen, 't welk hun, zo wel als den Ruffen, al het voordeel van een* rechtftreekfchen koophandel doet milTen.
D e Ruffen hebben weinig kundigheid in 't ftuk van handeldryven , en daar boven hangen de kooplieden veel te fterk van de. Kroon en yan
de
Ci') [ï« de iaren 1740 en 174:toen de Baron van Mengden liet opper bellier der Commercie in banden had, was , zo men Wil, de balans ten voordeele der Ruflen 300, 000 roebels , buiten de To}-geregt!gheden. Dezelve pag. 535.]



NAAR SIBERIË. 8?
de Groeten af. Zy hebben noch geld noch erediet genoeg, om een' uitgebreiden handel te ondernemen. De voornaamfte Ruffifche kooplieden zyn eigenlyk niet meêr dan Commiffionnairen van Vreemden; en daar by gaan verfcheiden takken van handel alleen voor rekening van dc Kroon (4) , hebbende zich de Vorften de monopoliën voorbehouden, die zy aan dezen en genen der Grooten afftaan. Dit gezegde is genoeg, om de nadeelen van zulk een beftier aan den dag te leggen, en te doen bemerken, dat de koophandel van Rusland op een' veel voordeeliger voet zou^ de kunnen worden gebragt.
Uitvoer van Russische Koopwaren.
Vellen van Sabels, van zwarte en witte Voffen, enz. Hermelynen, Tygers, zwarte en witte Beeren , Wolven gemeene Marters, wilde Katten , witte Hazen, Beevers, Lochfen, Juchten, Talk, Honig, Pot-afch, Rhabarber, Teer, Lyn-olie , Vifch-lym , Kaviaar, gezouten Vifch, Harst, Vlas, Hennep, Garen, Wol, Matten , Zcil-doek , Masten , Yzer , Koper.
Invoer van Koopwaren uit Vrank-
ryk binnen rusland.
De Franfchen zenden naar Rusland gouden, zilveren en zyden Stoffen, Vlas, Kattoen, en verfcheiden foorten van Lakenen en Stoffen zo voor mannen ais F 4 vrou-
(4) Ziet de afdecling over de inkomften van Rusland.



as
R E I Z e
vrouwen, Kouflen, Laarzen, Schoenen, Hoeden pm men, Beurzen, Knoopén ; allerhande foorten van Snuiftery en Galantery-waren, Handfchoenen , Horofogies Spelden, Brillen , Kammen, Gordels, Neusdoeken* eu cen menigte andere dingen van dien aart; Wyn Bran'' dewyn, Azyn, Olie; allerleie foorten van Kr'uideryen , Porcelein , Kaas , Haring , Ansjovis , Suiker Kaarten Papier, Glazen, Spiegels, Tabaks-pypen! Wafch-kaarien? Tabak, enz. ' 37
| 3- Van de Inkomsten der Kroon.
De Inkomften van het Ruffifch Ryk zyn federc den tyd van Peter I, merkelyk vermeerderd; en hoewel zy, naar de onhandigheden van zaken, dan grooter dan kleiner zyn, kan het onderftaa'np verhaal, welk ik uk, opgemaakte Staten van s Lands Inkomften , my door een' goed' vriend medegedeeld , getrokken heb , een genoegzaam' denkbeeld daar yap geven.
Ieder hoofd, welk in de opfchrvving komt, betaalt aan de Schatkist voor hoofdgeld 70 kopeken of Franfche ftuivers, en alle de boeren, die aan de Keizerinne toebehooren, geven nog 40 kopeken daar boven. De Heer de Voltaire berekent .het getal der mans-perfonen , die 't hoofdgeld, opbragten in i747. , óp 6 mi]iioenen en .040, 000 (5); dus, wanneer men het zelfde ge: tal van Inwoners nog heden in Rusland onderftek,
(5) Voltaire , Tom. ï, p\eg. 55l



Bladz. 89
TAFEL I. Staat der Inkomften van Rusland.
Kocbels. Livres.
Hoofdgeld, 6640000 mansperfonen , tot 70 Kopeken ieder hoofd - 4648000, 23240000 Boeren van de Domeinen 360000, tot 40 Kopeken boven 't gewoone
hoofdgeld - - - - 144000, 720000
De huizen, daar bier en brandewyn getapt wordt, brengen jaarlyks op 2000000, 10000000 Zee- en Land-tollen, en de Tol-huizen van Petersburg, Archangel,
Wyburg, Nerva, Revel en Riga - - 3150000, 15750000
Yzcr en Koper van de Mynen tot het Domein behoorende - - 240000,- iooococ
Pot- en Weed-afch - - - 70000, 350000
Rhabarber - - - - - ' - - 3COO0, isccoo
Teer en Traan - - ... 180000, occooo
De Zout-keten - ... 1400000, 7000000
Gezegeld Papier en 't Zegel - - - - - 200000, iooooco
De belafting op de Baden - - - ... 14000, 70000
De Handel in Zeildoek (O ' - - - - 1 ioooo, 550000
Opkomst van de Munt - - 250000, 1250000
van de Posteryen .... - 330000, 1650000
De handel in Tabak - ... _ - 76000, 380000
De regtcn op den Koren-handel - - - iócooc, 800000
De Zweedfche Win-geweften - - ioccco. 500000
De Perfifche Win-ge weiten .... 300000, 1500000
Totaal 13, 40000c, 67010000
Cl) Met uitfluiting aan een' Particulier afgeftaan, die daar voor deze Som aan de Kroon betaalt.






„Ut SIBERIË. $9
is het gemaklyk te bepalen, hoeveel dit hoofdgeld bedraagt. De andere Inkomften van de Kroon, welke in den Staat No. r. opgegeven zyn , heb ik uit de Staten van 's Lands Inkomften, die my ter handen gekomen zyn, getrokken. Deze door my gevormde Staat kan wel aan eenige tegenfpraak onderworpen zyn , want het verloop van tyd en omftandigheden moet daar in noodzakelyk verfcheiden veranderingen te wege bréngen ; maar zo de Inkomften in fommige opzigten minder worden , vermeerderen zy weer in andere, en in den ftaat, waar in Rusland zich tegenwoordig bevindt, ftaan dezelve, over 't geheel genomen, altoos ten naaften by op denzclfden voet. Ik heb geoordeeld eiken tak van Inkomften zo te moeten opgeven, als ik het in de papieren, die my onder 't oog kwamen , heb gevonden , zonder daar in eenige verbetering te maken , uitgezonderd in het getal der mans-perfonen, die het hoofdgeld betalen , welke onder de vrouwen waren vermengd. Volgens deze lyst blykt my, dat de Inkomften' van Rusland voor het jaar 1767. in gelde moeten begroot worden op een rond getal van 13 millioenen en 400000 roebels, of 67 millioenen Franfche munt.' De Heer de Voltaire bevond , uit een' Staat der Ryks-Inkomftcn voor den jare 1725., dat, wanneer men de fchattingen der Tartaien, met alle de belastingen en alle de regten, die in geld betaald worden, famenrekende, het geheel , buiten de fchattingen die in foort inkomen , op 13 millioenen roebels zoude bclooF 5 Pcn



54 R E I z E
doch zy betalen thans geen hoofd geld, en deze matige inkomst fpruit uit de Domeinen der Ruffifche Vorften, welke door de giften, die zy aan verfcheiden byzondere perfonen gedaan hebben, dezelve vry wat hebben verminderd.
De moeite die ik my gegeven heb' , om de Inkomften van het Ruffifch Ryk ftukswyze en in haren aart te doen kennen, geeft een denkbeeld zo Van den tegenwoordigen rykdom van dit volk, als van het inwendig vermogen des lands , met betrekking tot het toekomende. De aanmerkingen , welke ik ten aanzien van de Inkomften dezer Mogendheid gemaakt heb, fchynen te bevestigen, dat men dezelve in gelde op 13 millioenen én 40CO00 roebels, of 67 millioenen Franfch' geld, moge begrooten. Ik heb verfcheiden lieden aangetroffen, die in de zaken van Rusland zeer kundig waren ; fommigen fchatteden de Inkomften van 't Ryk op 15 millioenen roebels, en anderen op 13 , en zelfs daar onder ,- doch deze laatften trokken van de rekening af al 't geen werkelyk niet inkwam.
§. 4- Van de Zee-'mact.
Voor Peter I. had men in Rusland niet dan fchuiten of andere kleine vaartuigen , waar van men zich,op de Wolga en den Don bediende; doch tegenwoordig ziet men fcheeps-timmerwer-
ven'



naar SIBERIË. 95
ven te Archangel, te Kroonftad, te Petersburg, en te Re vel, en een groot getal van inboorlingen wordt 'er tot den fcheeps-bouw gebruikt. Uit den Staat der Zee-magt van 1756, ftraks te melden , vergeleken met dien, welken de Heer van Strahlenberg daar van in 1730. gegeven heeft (7), blykt dat dezelve federt dien tyd heeft afgeno.' men; nogthans worden 'er in de onderfcheiden havens van 't Ryk byna alle jaren eenige fchepen aangebouwd ; maar om redenen , die men in 't vervolg zien zal, moeten ook weêr andere in de' zelfde evenredigheid worden gefloopt. De Oorlogfchepen liggen te Revel en te Kroonftad en de kleine vaartuigen te Petersburg ; doch deze havens zyn niet goed. De haven van Kroonftad heeft, volgens den Heer van Strahlenberg drie groote ongemakken (8). „ De zee heeft voor de , haven geen behoorlyke breedte, en is ook niet „ genoegzaam veilig, uit hoofde van de menig„ te rotfen en verborgen zand-banken , die de „ haven omringen , zo dat de fchepen 'er niet „ dan by gelegenheid van zekere gunftige win„ den kunnen uitkomen. In de tweede plaats „ blyft het ys 'er te lang zitten , waar van de zee niet voor het einde van Bloei-maand wordt ,, bevryd. Ten derden verrotten de fchepen in „ deze havens zeer fpoedig , doordien zy 'er „ altoos in zoet' water liggen , (men heeft
my
GO Hy fchreef in 1730. Tom. II. pag. 115 & ^Z('?0 Strahlenberg, Tom. II. pag. 12,7. Deze ongemakken " worden door allen, die te Petersburg geweest zyn, beveiligd.



96 R E I Z E
„ my verzekerd dat zy het niet boven tien ja„ ren konden houden.) De haven van Revel is „ al te veel aan de ftormen blootgefteld, en de „ fchepen liggen 'er niet veilig, dewyl eens drie „ van de voornamfte op eenen dag in de haven „ zelve zyn vergaan".
Ten tyde van Peter I. werden vele fchepen van Dennen- of Mast-boomcn-hout gemaakt; tegenwoordig zyn de voornaamfte (tukken ten minften van Eikenhout, waar uit de meefte fchepen zelfs geheel en al beftaan. Dit hout valt in den omtrek van Kazan (9) , een Stad die , als men den loop der rivieren , waar over hetzelve vervoerd moet worden , in acht neemt, over de vierhonderd mylen van Petersburg is afgelegen. In dit overvoeren heeft men de Wolga, ter lengte van tweehonderd en zestig mylen, op te varen; een zaak die het bekomen der werkftoffen, welke tot den fcheeps-bouw noodig zyn, zeer moeilyk maakt. Dit is ook de oorzaak, waarom 'er nog heden nu en dan wat Mast-boomcn-hout toe' wordt gebruikt, daar het anders by al de wereld uitgemaakt is, dat hetzelve nergens goed toe is dan alleen tot Scheeps-masten. In Rusland behoorde men het, uit hoofde van het zoete water , welk in de voornaamfte havens van 't Ryk gevonden wordt , en de fchepen in korten tyd
doet
aSIL!ïm ver*ekerd d« ook' iéts, doch weinig, van /ïrchangel kwam. °'



kaak SIBERIË. 97
doet rotten , minder dan ergens elders te gebruiken.
Volgens de Lyften van de Ruffifche Zeemagt, die my onder 't oog gevallen zyn, bevind ik dat dezelve in 1756. beftond uit 22 fchepen van linie , waar onder één van 110, de overige yan 99 tot 54. ftukken gefchut , gedeekelyk in flegten ftaat; 6 Fregatten van 32 ftukken, 2 Bombardeer-galjoots, 2 Pakket-boten, 2 Branders en 99 galeiem
Volgens den Heer van Strahlenberg beftond dezelve in 1730. op de Ooft.zee in 36 fchepen van linie, 12 Fregatten, 9 kleine Fregatten, en 240 Galeien.
Als het Scheeps-volk van de Schepen en Galeien voltallig is, beloopt het getal der Officieren, fol daten en matrozen 20239. en dat der Bedienden van de Admiraliteit en der Werklieden in de onderfcheiden havens van 't Ryk 9879; doch daar fcheelt vry wat aan de voltalligheid der foldaten en matrozen.
De Officieren hebben weinig kundigheid omtrent de gronden van de zee-vaart , en met de praktyk is het nog flegter gefteld, want zy komen zeer zelden ter zee. De fchepen vergaan in de havens midden in 't ys en 't zoete water. Menig fchip is voor uitgediend verklaard ,
II. Deel. G zon-



Bladz. 99
TAFEL II. Staat der Ruffifche Land-magt , de Regimenten voltallig zynde.
Lyfvvacht van de Keizerin, die nooit te velde trekt:
Lyf-Kompagnie - - - - 300
Lyf-Kurafliers - - - 846
Gardes te paard - - - - I223
fRegiment Preobragenski - 3245
Gardes te voet' Semenowski - - 2436
L Ifmaelpwskt - - 2456
Regiment van den Groot-Vorst - - - 846 Koften volgens No. 3.
5 Regimenten Voetknechten van 846 man - - 5076 Roebels. Livres.
In 't geheel - - 16408 - - 251682, 1258410
Veld-troepen. Voetvolk.
46 Regimenten , voorheen fomtyds 52. Ieder regiment 3 battaillons. Elk battaillon 12 Kompagnien Fufiliers en 2Granadiers, famen 2128. Met
de Officiers enz. 2637 - - I2i, 302_ « - 1887216, 9436o8o
NB: Alle regimenten zyn zo talryk niet.
Veld-troepen. Paarden. 4 Regimenten Granadiers te paard van 2489 man 9956
4 Kuraffiers van 1350 man - - 54°o
26 Dragonders Van 1350 man - 35100
6 Haüaren, door elkander - - 12860
633^6 - - 1677880, 8389400
Ingenieurs en Artillery. t Ingenieurs, enz. - - - - 75o Mineurs - - - - " 210
Artillery en Bombardiers - toooo
10960 - 300000, 1500000
Regerings-troepcn. Voetvolk. 20 Regimenten in de Zweedfche Win-geweflen van
1344 man - - . - - 26880
32 verdeeld in Rusland, Siberië enz.
als een van 1992 , drie van 664, de andere van
1328 man — - - - - 41168 20 verdeeld in de Ukraine van 1077
man - - - - - 2I540
1 In de linien van de Ukraine - - I_24?
90836 ]
Regerings-troepen. Paarden. j 4 Regimenten Dragonders van 1056 man - 4224 y _ 116US5, 5305775
3 — van 1220 man - - - 3660 —- ~ '
1 Eskadron te Moskou ... 546
Totaal der Land-magt' - - - 3H252 kost - 5277933, 26389665 De Zee-raagt, voltallig, als boven - - 20239 - - 120C0002_6ccoooo_ Totaal der Krygs-magt en kollen van onderhoud 331491 - - 6477933> 3238966o






naar SIBERIË. lor
onderhonden gecnerhande foort van krygs-tucht; zy worden het alleen uit hoofde van hunne rooveryen, ftroopendc en vcrwoeftende al het land, welk in hunnen weg komt , en bedryvende 'er daar boven nog de yffelykfte wreedheden.
D e Rullen trekken uit deze troepen maar weinig voordeden in het bewaren van hunne Legcrplaatfen ; daar tegen worden dezelve, door het verteeren van den leeftogt en het paarde-voeder, dikwyls voor het leger zeer gevaarlyk, want altoos hebben zy een grect aantal van lofi'e paarden by zich , om den gemaakten buit daar mede te kunnen vervoeren. In de lyften van de Ruffifche Krygsmagt , die- ik in handen gehad heb , beloopen deze troepen fomtyds een getal van 30 en 40 duizend man, en fomtyds nog grooter ; zo dat, indien men dezelve mede onder de Krygsmagt van 't Ryk' wil trekken , deze uit omftreeks 360000 koppen zoude beftaan.
- W anneer ik dit ontzagchelyk getal van troe, pen met de afnemende bevolking en matige inkomften van het Ryk vergeleek, begreep ik niet, hoe die dingen met mogelykhcid konden gepaard gaan ; dan ik heb de lyften van de Krygsmagt, met de namen en de fterkte der regimenten zelf in handen gehad, en volgens die ftukken lydt het geen twyffel , of het beloop is , in een rond getal , van 330000 koppen , zonder de onregelmatige troepen 'er onder te begrypen; ook heeft G 3 de



102 R £ I Z E
de Heer de Voltaire het voor 't jaar 1725. ten naaften by op den zelfden voet berekend (3). Doch, mag men billyk vragen, waar in beftaat de kunftgreep der Ruffifche Regering, die haar in ftaat ftelt zulk een aanzienlyke magt op de been te houden ? Is dezelve voor den Vorst volftrekt noodzakelyk ? Is het niet , uit hoofde der afnemende bevolking zyner landen, zyn belang dezelve , zo veel mogelyk, te verkleinen ? En zo hy , zelfs in vredenstyd , genoodzaakt is dezelve op dien voet te laten , is dat een wezenlyk blyk van zyn vermogen ? Het onderzoek van deze ónderfcheiden punten heeft my van zo veel belang voor 't menfchdom, voor Europa, en misfchien voor 't Ruffifch Ryk zelf, toegefchenen 9 dat ik alle moeite aangewend heb, om daaromtrent eenige opheldering te kunnen geven.
O m met orde hier in voort te gaan , is het noodzakelyk Rusland in deszeifs betrekking , zó tot Europa , als tot zyne Aiiatifche nabuuren te befchouwen, en tevens op de uitgeftrektheid van het Ryk te letten. De tocftand van Rusland' in zyne ftaatkundige betrekkingen met Europa is ten overvloede bekend; omtrent die, welke het' met de aangrenzende Tartaren heeft, ontbreekt het ook aan fchryvers niet; doch het zy de toeHand dier ónderfcheiden Mogendheden eenige verandering ondergaan hebbe , dan of zy op
den
O) Hy berekent de Krygsmagt, zo te water als te lande, op een getal van 33950q. Tom. J. pag. 59.



naar SIBERIË. 103
den zelfden voet gebleven zy , ik kan hier niet voorby dien weder onder 'c oog te brengen , 't welk dies te minder overbodig moet fchyncn, doordien al wat door vorige Reizigers des aangaande te berde gebragt is, daar uit nog meê* en meêr beveiliging zal erlangen.
Naar mate men zich van Petersburg vcrwydert , en Kamtfchatka nadert, is het volk minder onder gehoorzaamheid , cn dat niet alleen uit hoofde van de bezwaarlykheid van volk en leeftogt naar die Ooftelykc ftreken van 't Ryk te voeren , maar ook doordien al wat derwaareks gezonden wordt , te ver buiten des Vorftcn bereik raakt; 't welk ten gevolge heeft, dat met alleen het Krygsvolk , maar ook de Gouverneurs en alle de Bedienden , van wat naam ook, het aan hun tocbetrouwde gezag misbruiken. Die volken ftaan onophoudelyk in gereedheid , om een' opftand te beginnen; een ongemak, welk aan wyduitgcftrekte heerfchappyen altoos is verknogt. Men vindt in Siberië zelfs Volken , welke Rusland , federt het veroveren van die landftreek , nog nooit onder 't jok heeft kunnen brengen. Onder dezen telt men de Tfchukfchi , wier nabuuren dejoukagiri, zo wel als de Koriaki, cenigzins onderworpen zyn gemaakt. Alle deze volken bewonen den uiterflen hoek van 't Noord-ooftelyke gedeelte van Siberië, en fchoon zy voor het Pvuflifch Ryk van weinig nut kunnen zyn, is deze Mogendheid echter onophoudelyk in de wecrs G 4 om<



J04 R E I z E
om dezelve te beoorlogen en onder hare gehoorzaamheid te brengen. De Tfchukfchi zyn de ontembaarfte en verwoedfte vyanden der Ruffen, en hebben , niet tegenflaande het voordeel , welk krygstucht en buskruid aan dezen geven mogte, nog altoos hunne onafhanglykheid bewaard. Del wy! de Ruffen echter geduurig verfche troepen tegen hen aanvoerden , zouden zy'na verloop van tyd eindelyk onder het jok hebben moeten bukken , of uitgeroeid zyn ; indien hunne buuren dc Joukagiri hen niet gëwaarfchuwd hadden, dat dit ovcrmydelyk gebeuren moest, indien zy geen middel vonden , om zich tegen het fchietgeweer der Ruffen, met andere wapenen dan pylen, te verzetten. Dezelve gaven hun den raad van , zo dra zy hunne ' vyanden ontmoetten , ziéh op het gefchut te werpen en daar van meefter te maken, 'twelk, zeiden zy, gcmaklyk te doen was, wyl de Ruffen nooit in grooten getale by elkander werden gevonden. Ook bewaarheedde de uitkomst het geen de Joukagiri hadden voorfpeld. Ettelyke jaren voor myne komfte te Tobolsk , was een bende Ruffifch krygsvolk tegen de Tfchukfchi in aantogt; de Generaal zond eenige manfehap met wat gefchut voor uit; deze troepen werden op het oogenblik, dat zy 'er minst op bedagt waren , befprongen en in de pan gehakt , zo dat ter naauwer nood ecnigé foldaten ontkwamen , die de tyding aan hun Opperhoofd konden gaan brengen. Deze haaftte ïich om dit volk hun voordcel betaald te zetten,
dqch



kaar SIBERIË. 107
zaamheid te houden. De mcefle dezer Tartaren leiden een zwervend leven , generen zich mee rooven , en hebben, van ondenkelyke tyden af, de gewoonte gehad de Ruflen in dit gedeelte des Ryks te ontruften. Niet tegenftaande de liniën en forten , kunnen zy, wat fterk in getale zynde , gemaklyk tot op 't Ruffifch grond-gebied doordringen , wanneer zy de dorpen uitplonderen ; terwyl men bezig is het naast bygelegen krygsvolk by één te brengen , en zo dra dat begint op hen af te komen, trekken zy met hun' gemaakten buit weêr te rug. Dit is de reden , waarom men de woeftcnyen van het Zuidelyke gedeelte van Rusland als de fterkfte verfchansfingen mag aanmerken, die tegen deze volken kunnen worden opgeworpen ; want wyl daar geene dorpen zyn , valt 'er ook voor hun niets te rooven. Binnen in het hart van 't land durven de meeften zich niet wagen , uit vrees voor de menigte van 't krygsvolk, welk dc Ruffen, die met de overigen in vrede trachten te leven , op deze grenzen geplaatst houden.
Onoertusschen vegten de Ruflen tegen deze Tartaren met groot voordeel, wyl de meeften geen beter wapenen hebben dan pylen. Zelfs zyn 'er onder deze volken, welke, fchoon moed en oorlogszugt de grondflag van hun karakter uitmaakt , echter van fchietgeweer in 't geheel geen befef hebben. Een voorval , welk my , federt myne terugkomst te Parys, door den Ridder



io§ R E ' I 2 E
der de Saint-Pierre medegedeeld is, kan hier vaq ten bewyze ftrekken , en te gelyk doen zien , met wat fiag van nabuuren de Ruflen te doen hebben. Een groote troep Van deze Tartaren naderde , yoor eenige jaren , de linien van Siberië i zo dra de Bevelhebber van eep der Rusfifche Sterkten dit vernam , liet hy dezelven , als niet wetende wat hun voornemen was, aanzeggen , dat zy hadden te rug te trekken , of dat hy anderszins vuur op hen zoude doen geven ; waar op de Tartaren , na onderlinge beraadflaging gehouden te hebben , hem lieten verzoeken, dat hy dat vuuren eens mogt doen werkHeUig maken, Dit gefchiedde; men liet het grof gefchut fpelen, en dit kostte verfcheiden Tartaren het leven. De anderen begaven zich een weinig te rug, en deden, na zich op nieuw beraden te hebben , den Ecyelhebber andermaal verzoeken om te laten vuuren ; hier op verwyderden zy zich nog wat van de vefting, en trokken niet volkomen af , voor dat men hen ten derdenmale uit het gefchut begon te begroeten, Dit Haaltje onderftelt een volk , welk voor de* Ruffen gevaarlyk zou kunnen worden , jndjen het in de oorlpgskonst vyare onderwezen.
De voorgevallen Staats-omwentelirig onder de Zongorifche (6) Kalmukken , kan ons insgelyks cen denkbeeld van deze volken geven. Dezelve
" CO Anderen fchryven Zunjorifche, ook wel Dlbngarifchc.



Jladz. 113
t a f E l iii.
Staat of Begrooting der jaarlykfche koften, van cen voltallig Regiment van drie Bataillons; beftaandc uit 12 Kompagnien Fufiliers en 2 Kompagnien Granadiers; daar onder begrepen de Rations , die in gelde betaald worden.
Soldyvanl . I I i i '.
elk Officier Jaarlyldthé Ratron Duo i„ geide Getal Soldy en , Dtto ra
o i,„n„„ des voor zes tegen oo der OfH- voeder in Eranicn geld.
en Soldaat, konen. I • ,
maands maan- Kopeken Iciers gelde, ra c
RANG Getil ' ,. den in 't het Radon knechts laar.
uu voor medi- , J Jaar
c amen ten ingefloten.
Oppek-bevbihebbers. Roeb. Ko~ üoeb. "Ko- Rocb.Ko. Roeb. Ko. Livr. Sous.
Kolonel - - ' - 1 585 c 585 c l7 102 9t 80 6 676 80 3384 o
1 Luitenant Kolonel _ - - 1 351 o 351 0 11 66 59 40 4 4>o 4° 2050 o
Major - - ' - - 1 286 20 286 20 11 66 59 4© 4 345 40 1727 o
Aides-Majors - - - ( 2 175 50 351 o 16 96 86 4c 4 437 40 2187 o Ü7£ hunner heeft een Kompagnie. Onder-bevelhebbers
EnGeMEENEN. o</t
Kwartier-meelter - - 1 117 o 117 0 4 24 21 60 1 138 60 693 o
Adjudanten - - - li 7 o 234 o .8 43 43 20' 2 277 201 !386 o
Equipagie-meefter - - 1 58 50 58 50 2 12 10 80 1 69 30 346 ic
Auditeur - - - 1 «ï 90 8, 90 3 1» 16 2°i 1 98 id 490 10
Korumiffaris - - - 1 81 90 81 90 4 24 21 6o l 103 50 517 10
Veld-preêker - - - I 64 35 .64 35 3 18 16 20 o 80 55 402 15
Chirurgyn - - - 1 l75 50 175- 5° 3 18 16 20 o ,91 70 958 10
Meefter-Schryver - - 1 49 o 49 o 2 12 10 80 o 59 8o( 299 o
Onder-Chirurgyns - - 2 117 o 234 o o o o o o 234 o- 1,70 o
Tamboer-Major - - , 6 57 6 S7 o o o o o 6 57 32 l?
Prevoost - - - 1- 7 57 7 57 o o o o o 7 57 37 17!
SchryvervandenKommifTaris. 1 24 49 24 49 1 6 5 4° ■ 0 29 Sg\ 149 9
Schryver van den Leeftogt 1 24 49 24 49 1 ö 5 40 o 29 89 149 9
Kapel-meefter ... 1 42 1 42 i' o 6 o o o 42 l 210 i
Muzikanten en Zangers - 6 6 57 39 42 o o o o o 39 42 197 2
Onder-Prevoost - . 2 6 57 13 J4 o o o o o 13 14 65 14,
Kapiteins - - ^ l7S 50 2106 o 5 3óo 324 o o 2430 o 12150 o|
Luitenants - - ' 16 "7 0 l8?2 0 4 384 345 60 16 2217 60 11088 o
Sous-Luitenants - . 30 81 90 2457 o 3 54o 486 o 30 2943 o i47i5 o
Vaandrigs ... 12 8t 90 9«2 80 3 2l6 194 40 12 1177 20 5886 o
[Sergeanten - - . 32j 9 81 313 92 o o o o o 313 92 1569 12
Kapitein d'armes - . 16 9 4§ 151 68 0 o o o o 151 68 7S8
Vaan-dragers ... ój 9 10 54 63 0 o o c o 54 63 273 3|
Fourriers - - - i4j 9 10 127 47 o o 00 o 127 47 637. 7,
1 Korporaals - 64 7 57 4S4 80 o o 00 o 484 80 2424 0
Kompagnie-Schryver . . 14 7 57 ICÖ 5I 0 0 0 c 0 106 5 530 S
Barbiers - - - 14 6 57 9/ 981 o o o c o 91 98 459 18
Tamboers . . . 40 4 7 1Ö2 80 0 o o c■ o 162 8c 814 0
Pypers . _ . 4 6 57 26 28J o o 00' "O 26 28 ijl 8
Granadiers en Fufiliers .2128 6 5713980 96( o o o o: o 13980 9 69904 16
Vreemde Sloteraaker - . > 59 10 59 10 o o o o o 59 10 295 |
Slotemakers - - - 2 6 57 13 14' o o o oj o 13 M 65 »4
Vreemde Smid - - 1 59 10 59 10 o o o oj o 59 »o 295 M
I Smeden ... 5 6 5? 32 85j o o o o! o 32 85 164 5
I Timmerlieden - - '4 6 57 91 98: o o o oj o 9' 98j 459 >8
Knechts tot de bagaadje - 7M 7 2 498 42, o 00 oj o 498 4-: 2492 4
Denfchiks of Officiers-knechts 106 j 6 30 667 80 0 0 o oj o óc7 8oj 3339 |J
I Artillery-knechts - - j 6\ 7 2| 42 I2; o o o oj o 42 !2' 210 I
li In 't geheel - - U6373069 18I27209 92 101 2016 1814 40, 106 29024 32i45i3^ o



naai SIBERIË. 113
men het op 330000 koppen fchattcn moge, evenwel niet meêr kost dan ongeveer 6 millioenen 400000 roebels , of 32 millioenen 300000 livres Franfch geld.
O m de onkoften, die op het krygsvolk loopen, beter te kunnen bepalen, heb ik die van één Regi,ment, zo als ik dezelve in een'Staat van de krygskoften aangetroffen heb, hier nevens onder No.3. opgegeven. Uit het navolgende zal men kunnen overtuigd worden, dat de middelen, waar van ik my bediend heb , voldoende zyn, om dit ftuk met zo veel naaüwkeurigheid, als ik tot het trekken der voorgenomen gevolgen noodig heb, uit te maken.
Onder de koften, in dezen Staat vermeld, worden noch die der Hospitalen begrepen, noch die der genees-middelen, welke laatfte de Kroon ook geen geld koften.
Mek- ziet 'er uit , dat een foldaat niet meêr dan 32 livres en 17 Huivers, Franfch geld, in 't jaar heeft, of een'Huiver en tien penningen omtrent 's daags , behalven de twee fchepels meel en één fchepel gort alle maand , zo als ik boven aanmerkte ; doch dit laatfte gaat de Kroon niet aan, wyl de onderdanen die dingen in natuur moeten Opbrengen. Boven dit betaalt de Kroon de kleeding der foldaten , en al wat noodig is om dezelve van hoofd tot voeten uit te ruflen, 't welk op een fom van omtrent 12 roebels, of 60 FranII. Deel. H febe



ii4 £ E I Z E
fche livres komt te ïtaan. Deze fom wordt afgetrokken van het jaarlykfche beloop der leeninge van ieder foldaat , welke eigenlyk 10 roebels 98 kopeken, of 54 livres 18 ftuiver Franfch geld,., is, doch waar van hy niet meêr in handen krygf dan 6 roebels 57 kopeken ; ondertuffchen beloopen altoos de onkoften in gelde voor ieder fóldaat op 10 roebels 98 kopeken, dat is op 4 roebels 41 kopeken meêr, dan ik in den hier nevens ftaanden Staat heb onderfteld , zo dat men de koften van een Regiment 10293 roebels, of 51465 livres Franfche munt, omtrent hooger moet aanfiaan ; en dus zal de geheele uitgave voor een Regiment te begrooten zyn op 39317 roebels , of, in Franfch geld , op 196585 livres.
Deze opgave gezien hebbende, kan men, met behulp van den Staat onder No. 2. bladz. 99, gemaklyk een voldoend denkbeeld krygen van het geen de Ruffifche land-magt moet koften. Zie hier de berekening, die ik 'er van heb gemaakt.
Zes en veertig Regimenten Voet-volk, famen .121302 koppen fterk , ieder Regiment tegen 39317 roebels, koften 1887216roebels, 0^436080 ' livres Franfch geld.
Een Regiment Ruitery fcoft 2630 roebels, of omtrent een twaalfde deel meêr, dan een Regiment Voet-volk; 't welk ongetwyfeld zeer gering moet fchynen, ten zy men in acht neme,
dat



kai> SIBERIË. VS
dat de onderdanen zo wel het voeder voor de paarden, als den lyftogt voor=de manfchap, in natuur moeten opbrengen , en dat de aankoop der marden, wyl 'er geene dan die in 't land vallen genomen worden , Ook maar weinig bedraagt. Een Regiment Ruitery komt by gevolg m geld» ftaan op 4*947 roebels, of 2o9735 H*W Franfch geld ; en de 40 Regimenten, famen 63316 man uitmakende , koften een fom van 1677880 roebels i of , op Franfch geld gerekend , 8389400 livres.
De Lyfwacbt van de Keizerin beftaat uit 16408 man , en is dieshalven byna zo fterk als zes Regimenten Voet-volk of Ruitery. Het is bekend dat de Regimenten Lyfwachten altyd veel meer koften dan andere; doch echter zal ik maar onderftellen dat die op den zelfden voet met de Ruitery betaald worden, en dus op 4i947 roebels komen te ftaan; en dan kost de Lyfwacht van de Keizenn , zo groot als zes Regimenten, jaarlyks nog 251682 roebels, of 1258410 livres Franfche munt. Dit is het minfte , waarop men deze onkoften kan beorootcn , want het onderhoud van dit volk komt niet alleen veel hooger aan , dan dat van al het ander , maar de meeften van deze Regimenten trekken daar by nog dubbele foldy. Dan nadien myn oogmerk hier eigcnlyk is te onderzoeken , of Rusland vermogend genoeg zy , cm zulk een talryke krygsmagt op de been te houden , moet ik het beloop der koften liever wat II 2 te



ïiö" R E I Z E •
te klein dan te groot nemen ; want zo men van dezen grondregel een weinig afweek, zoude het zo uitkomen., dat het voornaamfte gedeelte van 's Ryks inkomften blootelyfc tot onderhoud van •het krygswezen werden vereifcht.
Als men de Ingenieurs, Mineurs, Artillerisftcn en Bombardiers famen neemt , krygt men een ligchaam van 10960 koppen, of zo veel als' Vier Regimenten Voet-volk ; waar op dan dezelfde rekening gemaakt zynde , als Op de Lyfwacht van de Keizerin, zo moeten dezelve 167788 roebels koften. Ondertuffchen vind ik in den meêrgemelden Staat een forhme van 300000 roebels , of 1500000 livres Franfch geld, welke ik onderftellen zal de ware te zyn. Deze berekeningen dan alle famen getrokken, zullen dc kosten der gezamenlykc Zee- en Land-magt, gerekend op 331463 koppen, voor zo verre dezelve in geld betaald worden, bedragen 6477933. roebels of 3238966J livres, zo als wy onder No. 2. bladz. 99. hebben opgegeven.'
Volgens de lyften, die ik in handen gehad heb, bcloopen de onkoften van het Hof in geld kwal'yk twee millioenen roebels , daar onder begrepen het onderhoud van de Kadetten-fchool , van de Akademien en van de Afgezanten aan de vreemde Hoven; dus dat deze ónderfcheiden punten van uitgave, met die van het krygswezen, niet hooger loopen'dan op omtrent 8 millioeneji.cn
400000



naar SIBERIË. 117
400000 roebels , ■ of 42 millioenen Franfch geld; en , naar dc onderftclling , die- wy hier voor (bladz. 94.) gemaakc hebben , dat de Inkomften van 't Ryk 13 millioenen 400000 roebels bedragen , blyven 'er dan nog 5 millioenen roebels , of 15 millioenen Franfch geld, omtrent over, om de andere onkoften goed te maken , die geen geringe fqmrne bcloopen. Doch by gebrek van genoegzame berigten, ben ik buiten mogclykheid gcfteld van deze bykomende onkoften naauwkeurig op te geven; de aanwyzing echter der voorwerpen , hier toe bctreklyk , zal voldoende zyn om 'er ons een denkbeeld van te geven, en ter zelfder tyd een nieuw licht over al het hier voor gezegde verfpreiden,
1. Onder de boven opgenoemde onkoften der troepen zyn de wedden van de Generaals niet begrepen. Die van een' Veld-marfchalk bcloopE 8140 roebels , of 40600 livres Franfche munt , en die der overigen naar evenredigheid minder, Ook zyn daar de belooningen niet by gerekend, welke men den krygsHcden toelegt, het zy dat hun een penfioen , het zy een zeker aantal Boeren van dc Kroon, .worde gegeven; welk laatfte dikwerf gefchiedt , fchoon men 'er wel op moge aanmerken , dat deze manier van beloonen voor den Staat het koftbaarst uitkomt , wyl die Boeren , eens vervreemd, nimmer weêr in handen van de Kroon geraken , daar de penfioenen in tegendeel met het leven van de trekkers eindigen.
Hg 2, DÉ



n8 R Ë I Z E
2. De wapenen en verdere krygs-behoeften s welke ontwyfelbaar merkelyke fommen wegflepen ; ondertuffchen vallen deze onkoften niet zo zwaar als in andere landen , nadien het arbeidsloon onder een volk, dat uit flaven beftaat, op geringen prys is.
3. Het onderhoud van de openbare Gebouwen , van het Hof, en eene menigte buitengewoone onkoften, betrekkelyk tot de Hof-houding en den perfoon van de Vorftin.
4. D e Staats-dienaren van de Keizerin , 'de Groot-Kancelier , de Vice-Kancelier , de GrootMeefter van 't Keizerlyk huis , de Groot-Schatbewaarder en de Opper-Stalmeefter.
5. De Krygs-Raad , betraande uit vier VeldMarfchalken , twee Generaals van de Artillery, en twaalf Lieutenant- Generaals. Dezen Raad is het onderhoud van 't leger toebetrouwd, als mede de bevordering van de Officieren, tot op den rang van Overfte-Lieutenant. Dezelve heeft onder zich de Artillerys-Kancelary, het Krygs-commiffariaat , de Krygskas , de Knncelary voor de kleeding , en die voor de mond-behoeften van 't volk , de Reken-Kancelary , en het Kantoor van 't Krygs-kollegie te Moscou,
6. Het Admirah'teits-kollegie , welk het beftier over alle zaken heeft die de Zee-magt betref-



naar SIBERIË. 119
treffen. Hetzelve heeft ook het opzigt over alle de boffchen en het hout langs de groote rivieren. Onder dit Kollegie ftaan : 1. De Kommisfaris-Generaal van de Zee-magt , wiens werk is voor de betaling van al wat daar toe betrekking heeft , als van den leeftogt en van de kaffe, te zorgen. 2. Het Uitruftings-kantoor , ingerigt tot het in orde houden der Magazynen , en 't aanfehaffen van al wat tot de uitrufting der fchepen noodig is, te voorzien. 3- Het Kantoor tot den aanbouw van fchepen en 't bezorgen van al wat daar toe wordt vereifcht. 4- Het Kantoor van de Artillery en de Zce-magt.
7. Het Kollegie tot de buitenlandfche zaken, welks werk in het afdoen der geheime zaken beftaat , en in het betalen van de Gezanten aan de vreemde Hoven , van de wedden en buitengewoone belooningen die aan dezelve, of aan Officieren of andere perfonen, worden gegeven. Dit Kollegie regelt ook alle buitenlapdfche zaken, en heeft een Kantoor te Moscou , 't welk het geld voor hetzelve moet ontvangen en overz inden.
8. Twee Gerechts-hoven, één te Petersburg en één te Moscou , welke de afdoeninge van Rechtszaken in handen hebben. Peter I. beval dat dezelve geene Gerichts-gelden zouden trekken , en leide zo aan de Rechters als Geheimfchryvers uit 's Lands fchat-kist wedden toe (2).
H 4 De
(2) Voltairb , Tom. 11. fai. 223.



naar SIBERIË. I27
in den luifterrykften ftaat was; daar men al het volk, zo veel mogelyk, uit het diepfte van'tRyk had getrokken, om een talryk leger naar Duitfchland te kunnen zenden ; met dit al zal men by onderzoek bevinden , dat het Ruffifche leger, in alle de veld-togten federt den jare 1757 tot 1761, doorgaans niet fterker geweeft is dan honderd duizend man , daar onder begrepen de ongeregelde troepen , waar van ik gefproken heb , de Ambachts-lieden , de knechts, en voorts alle de verdere bedienden, welke de Ruffen gewoon zyn onder hunne troepen te tellen (9). Het getal
van
(9) Het leger van den Marfchalk Apraxin verfcheen in liet begin van den Veldtogt van 1757 met ongemeenen luifter te velde. Hetzelve beftond , wanneer men alle de ongeregelde troepen en al het verder volk , welk geene wapenen voert, 'er onder rekent, uit honderd en twintig duizend koppen. Men ftelle nu het beloop der onvoltallige en van de Regimenten afgezonden manfehap zo gering , als met eenigen grond gefchieden kan; nog is en blyft het buiten tegenfpaak, dat de geregelde troepen op verre na geen tagtig duizend hebben kunnen
befo*den aanvang Van den jare 1758 gaf de Keizerin bevel tot het aanwerven van tagtig duizend man (*). Op den derden van Lente-maand des zelfden jaars telde de Generaal Fermer, in het le-er onder zyn bevel, zestig duizend koppen, of daar omtrent C*"). de ongeregelde troepen, de knechts, het handwerksvolk enz. daar weêr onder begreepen. Hy verwachtte toen nog eenbe nieuwe manfehap , onder geleide van den Heer Browne, welke zich ook niet verre van Kuftria met zyne troepen vereenigde. .
De Generaal Butturlin kreeg, in 't voorfte van Wyn-maand , bevel van de Keizerin, om een ligchaam van veertig duizend man by één te brengen, en met dezen begaf by zich den 20.
(*) GaactteteFmncedu 18. Mars i?5& Artide de Pitersiourg, (**-)PMJ.ld%'il. Mars 1758. Artkls de Dantzick, pag. 14a.



I3S R E I 2 E
van deze laatfien beliep op meêr dan vyfcien duizend , en dat der ongeregelde troepen was nog grooter ; zo dat het geregelde krygsvolk nooit meêr, en dikmaals wel vry minder, dan zestig duizend man heeft bedragen. Dat hetzelve, volgens myne berekeningen, fterker uitkomt, wordt daar door veroorzaakt, dat ik dé Ruffifche krygsmagt in 't geheel, by onderftelling, op drie honderd en dertig duizend man begroot heb, terwyl dezelve, in 't jaar 1760, niet meêr dan twee honderd vier en tagtig duizend koppen konde halen,
naar
van die zelfde maand op weg (*). En toen deze verfche troepen zich met die van den Generaal Fermer, welke zo door ziekten als door het treffen van den 25. van Oogft-maand merkelyk gefmolten waren, hadden famengevoegd, kon het Ruffifd, leger met over de zeventig duizend , regelmatige manfchan halen. ^' In het volgende jaar zoude het leger van den Generaal Fermer uit honderd duizend man beftaan , wanneer het de vo-frerkin* die reeds met den aanvang van Louw-maand was op weg eefla' gen, en met min dan twintig bataillons knepen, en twee en dertig kompagnien Granadiers bedroeg , zoude hebben ontvan gen (**) Men befeft, na al wat hier voor gezegd is, tinelyk dat ook dit faamgcvoegde leger niet fterkex heeft kunnen zyn ' dan omtrent zeventig duizend man, gefchikt om de wapenen te voeren. 1 '
De Marfchalk Soltikoff bad in 't jaar 1769. een leger onder zyn bevel van honderd drie en twintig duizend Ruffen Cf) ■ dan na dien en de ongeregelde troepen, benevens de omloop'van ''ton gewapend volk, en de ontbrekende manfehap hier onder moet-, begrepen worden, zal men het overfchot, de geregelde troe.en namelyk, wederom, even als in de andere jaren, op zesti- of zeventig duizend koppen mogen (chawen. Het leger van Bun turlm , in 1761 , was niet zo fterk.
CO Gazelle de Francs du 20. Octobre 1758. Article de Péterslourg , peg. 573.
C *) IMd. du 3. Mars 1759. Anicie dj Pétersbourg , Pag. 07 CD Oa. du l4.>;„ i76o. Article de Dantzick „pag. 277.



NAAR SIBERIË. 1*29
naar luid van den Staat , dien de Ruffen zelve daar van op den zestienden van Lentemaand des zelfden jaars (i>3 en gevolglyk op een' tyd, waar in zy de meefte troepen op de been hadden, in 't licht gaven.
Hoe aanzienlyk een Ruffifch leger met den aanvang een's veldtogts ook moge voor den dag komen , wel dra doen het de ziekten merkelyk verminderen. Deze vermindering moet vreemd fchynen, doordien 't bekend is , dat de Ruffifche foldaten meeftendeel veel harder en ruftiger zyn, dan die van andere landen, en dat zy zelfs, zonder letfel daar van te hebben, zich met een bos ftroo of een plank tot een legerftede behelpen. Het is te gelyk waar dat de Ruffen niet uit het leger wegloopen, het zy dat hun daar toe de gelegenheid worde afgefneden, het zy uit een godsdienftig beginfel , het zy dat zy dom genoeg zyn om zelfs hunne ketenen te beminnen, het zy dat zy , uit onkunde van andere talen , geen waar heên weten , of eindelyk om dat zy het geluk nergens , dan in 't midden van Ruslands ys, wanen te huisveften. 't Is waar dat in 't jaar 1761. van 't Regiment van Azof alleen , binnen weinig dagen, honderd man verliep; dan zulke gevallen zyn zo zeldzaam , dat het verloopen van Ruffifche foldaten, als zy te velde zyn, niet in aanII. Deel. I mef-
- (i) Gazeitc de Frame du 19. 'Jvril i?6o. Arlkle dc Pèlershourg, pag. 181. Het is zelfs wsarfchynlyk, «lat de ongeregelde troepen in dezen Staat van 't Krygswezen zyn begrepen.



138 * E I Z E
die de Koning van PruiiTen onverdedigd had laten liggen, om dat zy te verre van zyn leger aflagen , en hy in dat gedeelte zyner Staten niet dan geringe legertjes tegen hen konde aanvoeren.
Den
ftroom liggen. Hun leger was den 3. van Lentemaand over de zestig duizend koppen fterk (*). Den 18. daar aan volgende trok hetzelve , zonder van de PruiiTen ontrust te worden , over die rivier, en vervolgde zynen weg naar den Oder, terwyl de Konm-r van Pruiffén eenen inval deed in Moravië , meer dan honderd mylen verre van dat gedeelte van het Pruilfifche, welk do Ru!T-n hadden ingenomen. Onderwyl dat de Generaal Fermer den Oder naderde, en op Kuftrin aantoog, was de Generaal Browne met een ander aanzienlyk aantal troepen in beweging, om d*o<- Pofen die z;Ifde piaats te bereiken. De Generaal Fermer was bezig Kuftrin te belegeren, en had reeds de verfterjdng van den Genet raai Browne by zich gekregen, toen hem des avonds op den 24. van Oogftmaand berigt werd, dat de Koning van PruiiTen met dertig (anderen willen veertig) duizend man op hem afkwam, en dat dezelve zich gereed maakte om den Oder over te trekken en hem flag te leveren ; ftraks zond hy den Overfte Cliomoutow met eenig volk dervvaards , om den overtogt te belemmeren, Haakte de blokkering en begaf zich naar Zorndorff Cr). De Konin», aan de andere zyde van de rivier en agter den rug van 't Ruffifch Wer gekomen zynde, gaf last tot den aanval en verbood krijsgevangenen te nemen ; voornamejyk muntte hy het op den regter vleugel, die in de zyde kon worden aangetast, doch dezelve°had aner zich een ontoeganglyk moeras. Na een al!erhardnekki"st <rc At of liever't aanregten van een bloed-bad, werd deze seheele vleugel m wanorde gebragt en tegen het moeras gedreven, waar zy met verder kunnende wyken, moest ftaan blyven; en'de nadee' hgheid dezer ftand.plaats was juist het gene , dat het Ruffifch leser voor een volftrckce nederlaag bewaarde. De dag liep naar 't einde , de nacht gaf gelegenheid om het , langs de kanten van 't moeras verftrooide, volk weêr by één te brengen, en de gehVen vleugel voegde zich op den 26. 's morgens wederom by't overise van het leger; waarop die dag met vuuren uit het grof gefchut
C ) Gazettt de Ftance du 3. Mars 1758- a PJrtkh de Dantzick , pcge 142.
Ct) Daar is 'er, die ftaande houden, dat hy, op den aftogt »ynae , aangetaft werd.



NAAR SIBERIË. 139
Den Generaal Fermer de Stad Kuftrin , die een zeer voordeelige poft was, belegerd houdende, viel de Koning van PruiiTen denzelven met een klein leger op 't lyf. De Ruflen fchreven zich de zege toe j de Koning zakte ook in de daad met
zyn
werd doorgebragt. Van wederzyde werden vreugde-vuuren, wenens de overwinning, die elke zich zelve toeeigende, ontdoken. De Koning van PruiiTen trok over Kuftrin te rug, en de Gencraa Fermer ging zich den V. by Grofs-Kamin nederflaan, waar hy den Generaal Romanzow met deszeifs onderhorige manfehap inwachtte. Niet tegenftaande deze nieuwe verfterkmg, brak Fermer de belegering van Kuftrin op, verliet het Brandenburgfche, en zakte tot in het Pruiffifche af.
In irw. was het geheele Ruffifche leger op den 5. van Bloeimaand over de Weiffel getogen. Den eO. van Vredemaand-nam de Generaal Soltikoffhet bevel daar van uit handen van den Generaal Fermer over, en-op den !3. van Hooimaand befloeg hetzelve twee verfterkte legerplaatfen langs de rivier Warta. Het Pruiffifch leger, welk door den Grave van Dohna geleid werd, was, in vergelyking met dat derRuDTen, zo zwak, dat het ziel! genoodzaakt vond naar den kant van Breslau te deinzen. De Graaf werd door de Ruffen op de hielen gevolgd, en week op den ,8 daar aan volgende , uit gebrek aan noodwendigen lceltogt, naar CroiTen. De Generaal Wedel ontving hier op last om t «èleide van't Pruiffifch leger op zich te nemen , em werd den 13. van dc zelfde maand niet ver van Zulichau door Soltikotl gellagen. Wedel voerde in zynen aftogt alle de magazyncn mede, en de Ruffen trokken voort om zich, volgens onderling gemaakt bellek met den Gencraa! Laudohn te vereenigen. Hunne ligte troepen maakten zich meefter van Frankfort, waar het ganfche leser over den Oder moest, om by dat van Laudohn te komen, «•elk, mede tot dit oogmerk, met verhaafte fclireden naar dien zelfden kant af kwam zakken. De Koning van Prmffen plaatrte 7ich tuffchen de beide legers, doch kon die vereemging met beletten. Hy trok dan op den 11. van Oogflmaand tuffchen Lebui en Kuftrin over den Oder, en ftelde zich by Rofcke en Frauendort in flag-erde. De Generaal Laudohn was te Frankfort over die rivier getogen, en de beide vereenigde legers, die den flag voorzien, hadden zich ook van hunnen kant daar toe bereid. Het Ruffifch leger was galgs-wyze gefchaard. De regter vleugel ftond evenwydig met den Oder, en de üinker liep regt op denzelven



140 • R E I Z E
zyn volk, dat fterk gefmoltcn was, af; dan de Generaal Fermer, na dat Romanzow zich den dag daar aan volgende nog met zyne onderhoorige manfehap by hem gevoegt had, brak de belegering op, en trok wederom in het Pruiffifche te rug.
Sol-
aan. De Generaal Laudohn ftond met zyn volk tuffchen den rëgter vleugel en den Oder, in dier voege dat hv, desnoods, beide vleugels konde onderfteunen. Den 12. , 's moreens omtrent drie uur, raakte het Pruiffifch heir in beweging, enfeheen zyne voornaamfte maat tegen den regeer vleugel der Ruflen te wenden. In deze gefteldheid had het vereenigd leger, buiten een brug over den Oder, geeaen weg ten afrogt open. Ondtrtuffchen deed de Koning een' grooten fchiet-fchans tegen hunnen flinker vleugel opwerpen , zorgvuldige voorziening doende dat daar van niets wierde ontdekt. Hy had ter zeifder piaatfe een aanzicnlvk getal boomen doen nederiakken. -
De Koning trachtte den aandacht der wanden op Imnnen regter vleugel te doen veftigen ; waarop hy ftraks den Schans Het óntblooten en met alle magt op den flinker aanviel , dien het hem ook gelukte over hoop te werpen. Hy bêraagtigde derdg ftukken sefchut, welke hy tegen de Ruflen wendde. De troepen van. den H^er van Schouwalow, die een gedeelte van dezen vleugel uitmaakten, werden in de pan gehakt, en wat'er van overbleef verfpreidde zich vervolgens over 't overige van 't leger Ete Ruffen floegen aan alle kanten op de vlugt, en de Koning van 1 nullen zoude een volmaakte zege behaald hebben, indien de Generaal Laudohn niet met zyne manfehap ware toegcfeboren en den verwarden ftaat der zaken hadde herfteld. Deze (W met zyne ruitery die van den Koning, hernam niet aileen het gelclrat, welk de Roflbn hadden moeten a-tcrlaten, maar veroverde daar by nog dat der PruiiTen, met een gedeelte van derzeiver veld-tuig , en bëllifte dus dc ovewinning, die volkomen Was, De Rullen trokken echter hier uit geenerhande voordeel rog onc.crnamen iets verder, zo lang die veld-togt duurde ; nimmer Kon de Baron van Laudohn hen overhalen om in zyne oogmerken te treden, fchoon hy fchikking gemaakt had om den Konmg' ™e,ns ,e«er zwakker was dan het vereentade Ooftenrykfche en Ruffifche, verder te gaan aantallen. De Ruflen verlieten silene , togen naar 't Pruiffifche te rug , en befloegen hunne win ter-legen ng langs de WeitTel. Hoewel het Ruflifch leger in 1760. honderd duizend koppen
fterk



naar' SIBERIË. 141
Soltikoff behaalde twee overwinningen, eene op den Generaal Wedel, die met een gering getal troepen het ganfche Ruffifche leger 't hoofd te bieden had , en eene tweede op den Koning van Pruiffen zeiven, welke de Ruffen , met den Generaal Laudohn vereenigd , by Frankfort aantaftte. Des niet tegenftaande veroverde hy nooit een enkele voetbreedte lands; hy trok zelfs, wat meer is , naar het Pruiffifche te rug, zonder cen belegering gewaagd , of den Koning te hebben durven agtervolgen. Butturlin , die na hem 't bevel voerde , was , fchoon met den Generaal Laudohn, een' der eerfte Veld-heeren van de Keizerin-Koningin , vereenigd , nimmer zo ver tc brengen , dat hy dien Vorst aantaftte ; in tegendeel
fterk was, beftond al wat liet in dien veld-togt uitrigtte in een' aanloop op Berlyn. De troepen , welke tot dit oogmerk afgezonden waren, voegden zich by eenig volk dat door den Generaal Lafcy geleid werd. Deze vereenigde benden ligtten eenige fchattingen , en trokken daar mede wederom af. In 1761. voegde zich het zelfde leger, onder bevel van den Generaal Butturlin, by dat van den Baron van Laudohn, die vergeeffch den Ruffifchen Veldheer poogde over te halen, om den Koning van Pruiffen in deszelfs verfchanfte legerplaats flag te leveren. Het gevolg was, dat die Vorst zich hoe langer hoe mcèr verfterkte , en het ten laatften onmogelyk maakte hem aan te taften. De Graaf van Butturlin liet een bende Ruffen, onder 't bevel van den Grave van Czernichew, by 't leger van Laudohn , en begaf zich op 't einde van Herfftmaand met zyne overige troepen agtcr uit naar Pomeren , om de verovering van Kolberg te begunftigen. De Generaal Romanzow had die Stad reeds federt den 25. van Oogftmaand belegerd, en op fommige dagen waren'er tot twee duizend bomben en kogels op dezelve gelost. Hier by bepaalt zich de geheelc kundigheid der Ruflen om cana plaats te bemagtigen ; men heeft gevolglyk niets meêr te doen d m een gedeelte van een Stad op tè offeren , om dezelve onoverwinnelyk voor hun te maken.



»43
S. E I Z E
deel hield hy zich altoos ïchuil, uit vrees van zelf aangetast te worden , en vlood zelfs naar 't Hertogdom Pruiffen. Eindelyk Romanzow veroverde Kolberg in Wintermaand des jaars 1761, na een belegering van bykans vier maanden.
Uit al wat wy omtrent dit ftuk hier hebben aangevoerd blykt, dat de Ruffen, om zo te fpreken, niets veroverd hebben dan zulke geweften, die de Pruiffen in 't begin van den oorlog hadden ontruimd , en dat niet alleen de Officieren weinig kundigheid bezitten, maar dat ook de troepen ganfch niet uitmunten , wanneer 't op aanvallen aankomt; hoewel dezelve, als gezegd is, ontzagchelyk worden, als zy verweerender wyze ftryden en geen' gereeden weg tot wyken open hebben.
Het is een ftuk, waar aan niemand twyffelen kan , dat het in ftand houden van de krygs* magt niet weinig toebrengt , om een land in volkrykheid te doen afnemen , en dat het getal van 't krygsvolk in een' welgeregelden Staat altoos naar het getal van de Inwoners behoort geëvenredigd te zyn ; wyl een volk , dit evenwigt uit het oog verloren zynde , zich, ook zonder eenige van buiten aankomende oorzaken , zelf langzamerhand zoude uitroeien. Heeft Vrankryk in tyd van oorlog fomtyds tot driemaal honderd duizend man op de been , dit getal wordt in vredes-tyd ftraks merkelyk verminderd , behalven dat men een ligchaam van meêr dan zeven
en



naar SIBERIË. 143
cn dertig duizend man vreemde troepen, die in deszeifs foldy ftaan , daar onder kan tellen ; en niet tegenftaande de voorzigtigheid van dit beftier, is het zeker dat de volkrykheid in dit Koningryk , zo zy al niet moge afnemen , althans in geenen ftaat van aanwas is.
Rusland, fchoon flegtcr bevolkt dan Vrankryk , is uit hoofde der uitgebreidheid van het Ryk, wil het in ftaat zyn vyftig duizend man of daar omtrent in 't veld te brengen, zelfs in vredes-tyd , genoodzaakt een krygsmagt van by de drie honderd duizend , of ten minften van twee honderd en vyftig duizend man op de been te houden. Men befeft ligtelyk, welk een' nadeeligen invloed zulk een aanzienlyk getal troepen op de volkrykheid hebben moet, in een land , waar, gelyk wy dat onderwerp behandelende deden zien, zo vele andere oorzaken van ontvolking famenloopen, dat de ganfehd ondergang van het volk daar door fchynt gedreigd te worden.
A l wat wy tot hier toe op dit onderwerp gezegd hebben, komt kortelyk hier op uit.
Het krygswezen van Rusland zo Veld- als Regerings- troepen, zo Zee- als Landmagt, beloopt famen een getal van drie honderd en dertig duizend koppen.
Rusland kan met eene inkomfte van vyf en
zes-



144 R E I Z E
zestig tot zeventig millioenen, Franfch geld, zulk een ontzagchelyk aantal troepen in zyne Staten op de been houden , en dat de foldy in geld zeer gering is, en men dezelve in bezetting zendt naar de vrugtbaarfte gewesten, welke hun den noodigen leeftogt in natuur leveren.
Rusland is, met zulk een talrykekrygsmagt, niet in ftaat een grooter leger dan van zeventig duizend man, geregelde troepen en weerbare manfehap , in het veld te brengen , terwyl tevens het Ryk wordt ontvolkt. En nadien deze Mogendheid, wegens hare zwakke inkomften, geene buitengewoone onkoften kan goedmaken , is zy daarby onmagtig om dat leger , op haar eigen beurs , buiten 's lands te onderhouden , wyl zy dan van haar voornaamfte voordeel, den leeftogt dien de Onderdanen opbrengen , is verftoken.
D e Ruffifche Zee-magt is zwak , niet alleen uit hoofde van het klein getal der fchepen, maar ook doordien de Officieren den dienst even weinig verftaan, als de Officieren te lande; waar nog bykomt, dat de Ruffen geene matrozen hebben, en ook nooit hebben zullen , zo lang zy hunnen koophandel met eigen fchepen verwaarlozen te dryven.
D e Ruffifche Artillery is in zeer goeden ftaat. De Ruitery is de fiegtfte van Europa.
Het



naar SIBERIË. 145
Het voetvolk maakt de befte troepen uit, en is voor 't grootfte gedeelte onder de volmaaktfte krygstugt ; het is in 't geheel niet gefchikt tot aanvallen , middelmatig om zich in 't open veld te verdedigen , maar ontzagchclyk zo dra het zich gedekt vindt , en vooral wanneer het geencn gereedcn weg open ziet tot vlugten.
De Krygs-bouwmeeftcrs hebben weinig kundigheid , op verre na niet genoeg om een belegering naar behooren te beftieren; zy weten eene Stad te bombarderen, en dat is 't al.
I k heb geoordeeld dat het van nut kondc zyn, dit, op waarheid gegrond, in Europa te verfpreiden , om het vooroordeel, dat men ten aanzien van 't Ruffifch Ryk opgevat heeft, wegtenemen. In allen gevalle fttekt het om ééne misvatting, die onder het menfehdom hcerfchte, te doen ophouden. De Inwoners van Lubck, en van Hamburg fidderden, blootelyk op 't hooren noemen der Rusfen. Polen en Duitfchland , welke ik heb doorgereisd , merken Rusland aan als eene der meest te duchten Mogendheden van Europa. De Ruflen zelve waren ten aanzien van hun Ryk in dit denkbeeld, vooral Peter III.; en terwyl ik dit fchryve , is het grootfte gedeelte van Parys en van Vrankryk in den zelfden waan. Men fchreef my uit de genoemde Stad , toen ik my gereed maakte om van Petersburg myne reis naar Siberië voort te zetten, ik mogt toch met naauwe oplettendheid II. Deel. K cen



148 R E I Z E
Vorfrcn tot uitbreiding hun's gebieds te parenEen Ruffifch Alleenheerfcher kan , uit hoofde van de voiftrekte befchikking, die hy over goed en bloed zyner onderdanen oeffent , een talryk leger in dienst houden, door dien hy 't in zyne hand heeft, om zo de foldaten als het werkvolk , dat aan dingen, die tot het krygswezen betreklyk zyn, arbeidt, met een fober onderhoud af te zetten; doch dit moet noodwendig ophouden, zo dra die onderdanen in hunne natuurlyke vryheid zullen zyn herfteld.
Uit alle deze waarnemingen heb ik moeten befluiten , dat vele lieden een al te hoog denkbeeld van Rusland voeden , terwyl ik ook anderen aangetroffen heb, welke in het tegengeftelde uiterfte waren gevallen. Het is eene Mogendheid, welke altoos zal te duchten zyn voor hare nabuuren , de Noordfche volken.
Staats-



NAAR SIBERIË.
149
staats-om wenteling onder de Kalmukken-Zong oren in
1757-
Hun Godsdienst en Fabel-historie van sommige hunner AFgoden.
Niet zonder reden ftaat men verwonderd over de geringheid onzer kundigheden, ten aanzien der Tartaarfche volken , welke het Zuiden van Siberië bewonen, en over de gebrekkigheid der Kaarten , waar in die landen worden vertoond. De Ruffen zouden ons , door hunne nabuurigheid met deze volken , die kundigheden kunnen bezorgen; ik weet zelfs dat het hun, tot bevordering van het een en ander , geenszins aan bekwame ja uitmuntende werk-ftoffe ontbreekt ; vreemd is het derhalven, dat daar hun zulk een gemaklyke weg openftaat, om roem in te leggen met hunne medemenfehen te ondcrwyzen, zy echter deze voordeden overlaten aan Vreemdelingen , welken de wectlust van tyd tot tyd uit alle hoeken van Europa naar deze ftreken heeft gelokt. Groote gebeurtcniffen vallen daar voor, van welke wy niet zo veel als hebben hooren fpreken; de Staats-omwenteling onder de Kalmukken-Zongoren ftrekt hier van tot een doorflaand bewys. Deze Natie , welke een uitgewerktheid K 3 van



159
R E I Z E
van land befioeg, grooter danVrankryk (6), werd in 1757. na een' tienjarigen kryg door de Chiner zen uitgeroeid. Geduurende al dien tyd, en zelfs nog in 1761., wist niemand iets van die zaak, uitgezonderd het Ruffifch Hof; en in Siberië reizende , alzo onkundig daar omtrent als ganfch Europa, was het alleen uit den mond van eenige Kalmukken , welke de woede der Chinezen ontfnapt waren, en van cttelyke Ruffen, die daar woonden, dat ik 'er eenig berigt van heb gekregen.
Toen ik van Tobolsk wederom te Petersburg gekomen was, deelde ik dit mede aan de Buitenlanders , met welke ik de eer had bekend te zyn (7) ; en eenigen tyd daar na zag men 'er een. verhaal van in de Ruffifche taal in 't licht komen (8).
Deze Kalmukken, welke zich gedeeltelyk in Siberië en langs de Wolga neêrgezet hebben , zullen hunne zeden en Godsdienst in die landftreken vestigen, en wie weet, of niet fommige hunner in de aarde bedolven Afgoden , voor onze nakomelingen, de eenigfte, de veel al zo duiftcre, gedenkteekenen van deze gebeurtenis zullen
uit-
(<5) [Nader aangewezen in de Aanteek: op Abulcasi Hifi. fieneaL des Tatars pag. 80, 81.]
(7; Den 1. van Slagtmaand iföi. Naderhand deelde ik het ook mede te Parys aan den Uitgever yan de Mélanges interejTants, flte 'er een uittreki'cl van in dit fraaie werk geplaatst heeft,
f$ 14- van Wintermaand 1762.



naar SIBERIË. ISJ
uitmaken ; nadien een gedeelte dezer Afgoden, naar het vervallen en waggelend Koninglyk Obfervatorium te Parys overgebragt , ieder oogenblik gevaar loopen onder deszeifs puinhoopen te worden begraven , en dus in volgende dagen eens kunnen weêrgevonden worden , onder de droevige overblyffelen van een gebouw, dat tot hier toe de verwondering van alle Kenners door ganfeh Europa heeft weggedragen. Om deze reden heb ik het niet onnut geacht deze gefchiedenis hier , ten dienfte van 't nageflacht, te gelyk met dc kundigheden, welke ik omtrent den Godsdienst der Kalmukken en de fabel - hiftorie van hunne Goden verzameld heb , te boeken ; mogende men op het geen ik verhaal volkomen ftaat maken, dewyl ik alle feiten, die my niet genoegzaam bewezen fchenen, om een plaats in dit Werk te verdienen, zorgvuldig heb agtergelaten.
D e Kalmukken of Eluths zyn verdeeld in drie hoofdtakken , de Kalmukken-Zongoren, de Kalmukken-Koskoten en de Kalmukken-Torgauten (9), Dc Kalmukken-Zongoren, waar van wy te fprcken hebben, befloegen een ftreek lands ten Zuiden van Siberië van de 90. graden lengte tot dc 120. en van den vyf en dertigften graad breedte K 4 tot
C) [Of Sel5* zy van ant1eren genoemd worden, Kalmacki Dfongari, Kalmacki Kofchoti, en Kalmacki Torgauti. Kalmacks ofKalmucks is cen fchimpnaam hun van de Mahometaanfche Tartaren gegeven , en van de Ruffen overgenomen.]



Ia2 R E I Z E
tot omtrent aan den agt en veertigften, daar onder begrepen verfcheiden nabuurige geweften, en het Klein-Bucharye , welk in 1683. door de Kalmukken werd veroverd.
De Kalmukken-Zongoren ftonden onder de volftrekte hecrfchappy van eenen Kan, onder den naam van Kontaifch bekend. Deze is altoos aangemerkt als de groote Kan van alle de Kalmukken ; en fchoon de andere takken van deze Natie hunne afzonderlyke Kans hadden, waren dezelve evenwel in fommige opzigten van den grooten Kan afhanglyk , en onderfteunden hem in oorlogs-tyd met hunne troepen.
Alle deze volken wonen onder tenten , en zyn verdeeld in Horden of Stammen , onder 't bewind van een Opperhoofd, Taiska onder hen genoemd.
De Kan der Kalmukken-Zongoren hield zyn vcrblyf by de rivier IK, zich uitftortende in een Meir, dat in de Kalmukfche taal den naam draagt van Bal-Kach-nour (1).
De magt van deze Natie fteeg onder de regering van Tfagan.Araptan-chon-taidji (2) , en
van
CO Sommige Schryvers noemen het ftaicai-nor; [Palcati Nor, in de Kaart van den II. d'An-villeJ het ligt op de lengte van zeven en negentig en op de breedte van zes en veertig graden.
(?) [Be;er bekend onder den naam van Tze-vang-raptan.
Meer



naar SIBERIË. 153
van deszeifs zoon Galdan-Tcheren, toe zulk een hoogte, dat zy geducht werd, beide van de Rusfen en de Chinezen. Deze Kans hadden geduurende de oorlogen , die zy veertig jaren lang, met veel voorfpoeds, tegen de Chinezen , de Tangouten, de Ruflen en verfcheiden andere nabuurige volken, voerden, legers van by de 150 duizend koppen onder hun bevel.
Zy veroverden klein Bucharye, waar van Erken de Hoofdftad is (3).
DEKontaifch Tfagan-Araptan baande zich een' weg door 't midden van uitgeftrektc wilderniffen, en overrompelde de Tangouten (4) , eene natie tuffchen China en Indien gelegen. Ook wendde hy de wapenen tegen de Kalmukken Chochout genaamd , afhangelingen van de Tangouten , die digt by het Meir Ko-kou-nour , of 't blaauwe Meir, hun vcrblyf houden. En na Thibet met de vcrblyfplaats van den Dalaï-Lama te hebben K 5 uk"
Mecr van hem , by de Vaders Gerbilt.on en Regis in du Halde Tom. IV. pag,. 49- en 577- c" de la BozcharU,
voor den Atlas van China. Holl. Uitg.]
(3) Behalven Iérkéen of Erken zyn de voerrnaamfte Steden: Kachkar of Kashgar , Ontch of Oatshou , Outfehi-Ferman , Al'cou, Koten of Kouta, Choton of Kerea. Waar deze laatft* plaats gelegen is weet ik niet. [Yergliien, Haficar ol Kashgar, Outchou, Outchi, Acfoti, Hotom of Kotan , volgens gemelde Kaart, waar in geene plaats, maar een berg met den naam van Kiriam voorkomt.]
(4) [Dat is , geheel Thibet met de onmeetlyke vlakten en woeftynen ten N. en W. van hetzelve, volgens Vader Régis,]



ï§4 R E I Z E
uitgeplonderd , keerde hy met een' onnoemely* ken buit naar zyne Staten te rug,
Zyn opvolger was Galdan-Tcheren , die in 1746 overlydende, deszeifs zoon Tfebek-Dorjou, oud 17 jaren, tot het gebied benoemde; doch de voornaamfte Grooten, aan welken deze jonge Vorst onaangenaam was,, ontzetteden hem van het bewind , ftaken hem de oogen uit, en zonden hem naar Klein-Bucharye, waar hy werd vermoord. De Kalmukken-Zongoren verkoren eenigen tyd daar pa Lama-Darja , een' man van dertig jaren, ook een' zoon van Galdan-Tcheren, maar uit een bywyf geboren, 't welk, volgens 's lands gebruik, zyne verkiezing onwettig maakte. Daar leefde, boven dién, nog een wettig erfgenaam, bekend onder den naam van den Noyon (Trinfe) Debatchi ; deze was , als het naast aan Galdan-Tcheren beftaande, beregtigd tot den troon; dan de party van Lama-Darja was zo fterk, dat de Noyon Dcbatchi, wel verre van eenige poogingen aan te wenden om dien te beklimmen, zich met den Noyon Amour-Saman en een menigte van Kalmukken by de Kirfi-Kozakken ging verfchuilen.
De Noyon Debatchi had echter ook een party onder de Kalmukken; deze trachtte hy, geduurende zyn verblyf onder de Kirfi-Kozakken, aan zyne belangens verbonden te houden , en met behulp van dezelve en van den Noyon AmourSaman, een' Vorst van eenen ondernemenden en
on-



NAAR SIBERIË.
onverfchrokken aart, waagde hy zich een' weg tot den troon te banen. Hy trok met dc Kalmukken , die hem gevolgd waren , en met cen bende van Kirfi-Kozakken naar zyne Staten, overviel den Kontaifch onder begunftiging van den nacht, verfloeg deszeifs leger , en deed zich in plaats van Lama-Darja , die in den fiag omgekomen was , tot Kan uitroepen. Eenige Noyons waren ondertuffchen onwillig om den nieuwen Kan te erkennen, en verworven zich eenen aanzienlyken aanhang. Amour-Saman, federt de verkiezing van den Noyon Debatchi, tot wiens verheffing hy zelf zich zo veel moeite gegeven had, misnoegen tegen denzelven opgevat hebbende , voegde zich aan de zyde van de weêrfpannelingen; welke onder zulk een Opperhoofd zich wel ontzagchelyk maakten, maar wier geluk echter niet evenaarde aan hunnen moed. De Noyon Debatchi leverde flag aan Amour-Saman , verftrooide ten ecnenmale deszeifs leger, en noodzaakte hem de wyk naar China te nemen.
D e Chinezen , by wicn de magt der Kalmukken-Zongoren niet weinig opzigt baarde, vatte» den gretig de gelegenheid op, om deze Natie, door het voeden van een' inlandfchcn kryg , te verzwakken. Amour-Saman werd met alle teekenen van eerbewyzing ontvangen ; door den Chineefchen Bokdoi-Chan (5) voor Tfin-wang (een Prins
van
00 [Een eer-titel door den Keizer Cang Ui , Groot-vader yan den tegenwoordigen Vorst, aangenomen.]



156 R £ I Z E
van den eerften rang) erkend , en aan 't hoofd van een Chineefch leger tegen de Kalmukken gezonden. De Kan Debatchi ontmoette hem, en een veldfJag volgde , waar in deze laatfte werd verwonnen en op de vlugt gedreven. Amour-Saman vervolgde zynen vyand, agterhaalde hem, maakte hem gevangen in de Stad Tourfan (6), van v/aar de Chinezen hem naar Peking voerden.
Het Chineefche Hof had, by het geven van den gemelden onderftand aan Amour-Saman, beloofd hem tot den Kalmukfchen troon te zullen helpen; dan op het volvoeren dezer belofte werd luttel gedagt. Men ontving zeifs den Kan Debatchi te Peking met zo vele beleefdheid , dat hy eer voor cen Bondgenoot dan een vyand des Ryks fcheen gehouden te worden. Van toen af begreep Amour-Saman, dat de Chineefche Staatkunde geen ander doelwit had, dan het verdelgen zyner Natie. Door deze bedenking aangezet , verwekt hy heimelyk een' opftand onder de Kalmukken en Mohgalen, welke een gedeelte van het Chineefche leger uitmaakten; ftèk zich aan hun hoofd ; valt onverhoeds op een bende Chinezen, die niets diergelyks verwachtte; hakt dezelve ganfchelyk in de pan, en neemt de wyk naar 't land der Kalmukken , terwyl hy door 't overige van 't leger wordt nagejaagd. Hierop
neemt
(6) De Stad Tourfan of Turfan ligt naar den kant van de Noorder grenzen van Klein-Bucharyc. De veldflag, waar van wy hier gewagen , viel voor in 1754.



n a a ft SIBERIË.
15?
neemt hy den titel aan van Kontaifch, en maakt < zich gereed om zyn recht te doen gelden. Een gedeelte des volks erkend hem, terwyl het overige getrouw 'blyft aan den Kan Dcbatchi , die inmiddels altoos te Peking gevangen wordt gehouden. Verfcheiden Mongalifche Horden werpen openlyk het Chineefche juk van hare fchouders; en al wat men ziet gebeuren, fchynt een' bloedigen oorlog te voorfpcllen. De Keizer van China zendt een ontzagchelyk leger tegen de Kalmukken ; herftelt die van deze Natie, welke by de nederlaag van den Kan Debatchi gevangen genomen waren, in vryheid , en overlaadt hen met zo vele weldaden, dat zy zich met de Chineefche troepen vereenigen; vast vertrouwende, dat zy voor niemand hun zwaard trekken, dan voor hun Opperhoofd Debatchi , welken de Keizer nog als te voren by zich hield, om zich van de getrouwheid der Kalmukken te verzekeren.
Op het aannaderen van de Chineefche krygsmagt keerden de meefte oproerige Mongalifche Horden weêr onder de vorige gehoorzaamheid, en hunne Opperhoofden werden in hechtenis genomen , naar Peking gezonden, en daar met de dood geftraft. De Zongorifche Prinfcn, die zich in het Chineefche leger bevonden , wiften het grootfte gedeelte van Amour-Samans troepen van zyne zyde af te troonen , waar van 't gevolg was, dat hy gefiagen werd, en genoodzaakt by dezelfde Kirfi-Kozakken , by welke hy te voren
Dc-



158 R E I Z E
Debatchi verzeld had, andermaal een wykplaata te zoeken.
Dit volk , dat geen beftaan buiten roof en plondering heeft , ziende dat de KalmukkenZongoren , door deze inlandfche oorlogen, uitgeput en buiten ftaat van wederftand gebragt waren , vielen met alle magt in derzelver land, en boeien , dood en verwoefting verzelden overal hunne fchreden. Van een' anderen kant kwamen de Chinezen , en gingen op dezelfde wyze te werk , fchoon onder voorwendfel van de Kalmukken byftand te komen bieden ; zo dat deze rampzalige Natie, zich van alle zyden aangetast ziende , befloot haar vaderland aan hare vyanden ten proöie te laten, en ten getale van twintig duizend huisgezinnen, naar den kant van Siberië , de vlugt te nemen , die zich vervolgens langs de oevers van de Wolga gingen neder zetten , onder de befcherming van Rusland, waar van de meeften onderdanen werden.
Amour-Saman , onder de Kirfi-Kozakken niet in zekerheid zynde, begaf zich naar de grenzen van Siberië , en hield zich daar in wilderniffen en bykans ontoeganglyke gebergten op; dan zich overal door de Chinezen agtervolgd ziende , vlood hy in 1757. naar Siberië en overleed te Tobolsk.
De Chinezen waren niet zo dra het verblyf
van



naar. .SIBERIË.
hS9
van Amour-Saman in Siberië ontwaar geworden, of zy eifchten dat men hun dien Vorst zoude overgeven , of, volgens het Ruffifch verhaal , dat men hem voor altoos in hechtenis zoude zetten. Na zynen dood kwam men over één , om het lyk tot op de grenzen van Siberië te doen vervoeren , werwaards de Chinezen een en andermaal gemagtigden afzonden , om hetzelve in oogenfebyn te nemen.
B y myn vertrek uit Tobolsk liet ik daar nog twee Kalmukfche Gezanten , welke al voor de regering van Amour-Saman naar Petersburg wajen afgevaardigd , om te bewerken dat de fterkten , die de Ruffen langs de Irtyfch gebouwd hadden , geflegt mogten worden ; en welke hunnen last volvoerd hebbende , en te Tobolsk te rug gekomen, vernamen dat hunne Natie federt hun vertrek was uitgeroeid.
Volgens het meêrgenoemde verhaal der Rusfen kwam Amour-Saman niet in Siberië, maar alleen op de grenzen van dit gewest , waar hy ftraks door de kinderziekte werd aangetast , en overleed (7). Hy was gevolgd geweest door zyne
[Na cen' geruiraen tyd in de woefiynen herom gezworven, en zicli in fp.elonken verborgen te hebben , wordt 'er gezegd in een' merkwaardigen brief van Vader Aniiot, den i. van Lentemaand 1769. uit Peking gefchreven , en door den Hr. de Guignes medegedeeld in het Journal dei Sgav. Aoüt 1771. Ed. d'Amft. , alwaar deze »Prins Amourfana en zyn Me.le-dinger Dabori Taouatfi genoemd wordt. Na de vlugt van Ammrfcna
wier-



iób R E I Z E
ne Gemalinne Bitst, die men in 1761. te Petersburg heeft gezien. Deze , zynde een dochter van Galdan-Tcheren, was eerst getrouwd geweest met Jchidangin , oudften broeder van AmourSaman , en had van denzelven een' zoon genaamd Pountfouk.
Men weet inmiddels niet, waarom Amour-Samans langduurig verblyf te Tobolsk in het Rusfifch verhaal wordt verzwegen ; hy is daar een zeer langen tyd op het landgoed van den Aardsbiffchop opgefloten geweest.
Ik heb in myn verblyf daar te lande een gedeelte der Afgoden van die Kalmukken by elkander verzameld, en de Gezanten, waar van ikftraks gewaagde, hebben my gediend om agter de Fabel-hiftorie van dezelve te raken ; zo dat ik my in ftaat bevinde de kundigheden, welke wy
omwierpen de Groote en Kleine Hotchom zich tot wettige Opvolgers op, vergaderden de verwonnen en verftrooide benden , boden dapperen wederftand aan de Chinezen, tot dat zy, na verfcheiden veldflagen en belegeringen , uit geheel klein Bucharve verdreven , met de wapenen in de vuist als helden fnetlveiden. Het hoofd van den Grooten Hotchom werd in triomf naar Peking gevoerd , en op een der poorten van 't Kcizerlyk Paleis ten toon gefteld ; het voormaais magtig Ryk der Eluths tot een aanhangfel van eene der Chineefche Provintiên gemaakt , tot dat men zal goedvinden hetzelve »ls een afzonderlyke Provintie te doen regeren. Dus werd eindelyk door den tegenwoordigen Keizer Kibn-long het gewigtig ontwerp voltooid , waar aan deszeifs voorzaten , federt zy van kleine Prinsjes der Ooftelyke Mongalen zich op den troon van China hebben weten te plaatfen , geduurende eene eeuw onophoudelyk gearbeid hadden.]



naar SIBERIË. 161
omtrent den Godsdienst van dit volk hadden, eenigermate te vermeerderen. Myne berigten des aangaande durf ik, myns oordeels, geruftelyk als echt opgeven ; want by myne terugkomst tc Petersburg vond ik daar een' Lama of Kalmukfchen Priefter , die by het Kollegie tot de buitenlandfche zaken voor Tolk diende, en de Groot-Kancelier ,' dc Heer van Woronzof, bezorgde my gelegenheid, om by dezen Tolk de waarheid, van het geen ik te Tobolsk nopens der Kalmukken Godsdienst en de Fabel-hiftorie van hunne Goden opgedaan had, te vernemen. De onderhandeling, die ik met denzelven had , gefchiedde ten huize en in tegenwoordigheid van den Grave van Woronzof, als mede in. 't by wezen van den Grave de Merci, Ambaffadeur der Keizerin Koningin, en van den Baron de Bretcuil , Minifter Plenipotentiaris van den Koning van Vrankryk. Deze kundige Staatsdienaren waren allen verlangende, om nieuwe kundigheden nopens dit onderwerp tc verkrygen.
Door het gene ik uit dezen Tolk trok, vond ik alle de berigten van de Kalmukfche Gezanten volkomen beveftigd. Ik had te Tobolsk met deze lieden kennis gemaakt, met oogmerk om onderrigting van hun te bekomen , zonder eenig vermoeden dat daar in iets kwaads fteken konde ; waar by kwam dat zy zeer vriendelyke menfehen waren , en, fchoon hunne Tartaarfche fierheid nog in 't midden van hun ongeluk behouden hebbende, de genegenheid, die ik toonde om nader
II. Deel. L ken-



1(53 R E I Z E
kennis met hun te maken, met geen minder yver beantwoordden. Dan de Heer Gouverneur, dit ontwaar geworden zynde, begreep het anders, en verbood den Tolk, dien zy by zich hadden, op de zwaarfte ftraffen , zich tot het houden onzer gefprekken te laten gebruiken. Onze gemeenzaamheid duurde niet boven de zeven of agt dagen , en na dien tyd heb ik nooit gelegenheid gehad hen wcêr te aanfchouwen.
D e Godsdienst der Kalmukken-Zongoren is dezelve met dien van Thibet, welks Opper-priefter de Dalaï-Lama is. Deze Godsdienst heeft zich zeer verre uitgebreid, en is in Indië, Tartaryë en China doorgedrongen ; hoewel dezelve, naar de verfchillende belangen der Vorften en der Lamas of Priefters , in deze ónderfcheiden gewesten eenige veranderingen heeft moeten ondergaan. De Fabel-hiftorie der Afgoden , die ik medegebragt heb , zal aan dit gewigtig onderwerp eenige opheldering kunnen toebrengen; maar ten dien einde oordeelen wy 't noodig een kort berigt omtrent dezen Godsdienst, welke met die der Secte Van Fo onder de Chinezen voor dezelfde moet gehouden worden, te laten voorafgaan.
„De Dalaï-Lama is het levende beeld vaa „ den God, dien de Chinezen Fo en de Lamas „La noemen (8). Fo was een Vorst die 1026
« ja-
(8) Ik heb dit getrokken uit de Hiflöire General: des Voveges £e M. FAbbiPrivót, To;;>. t'/J. Tof in de HolIanoTche Uitgave firn. IX. fag. ^S.)



naar SIBERIË. 163
Sj jaren voor Chriftus geboren werd , en in een 3, gedeelte van Indië , 't welk döor fommigen 3, Chang-tyen-cho geheten is, regeerde. Hy gaf 3, voor een God te zyn, die een menfchelyk lig,, chaam had aangenomen ; en toen hy fticrf, 3, verzekerden zyne Leerlingen, dat hy maar al3, leen voor eenen tyd verdweenen was, en wel 3, dra wederom te voorfchyn zoude komen, ge,, lyk zy ook niet miften zyne nieuwe verfchy,, ning , op den zelfden dag die door den God „ Fó voorfpeld was , ópenlyk aan te kondigen. 3, Deze overlevering, welke van eeuw tot eeuw
voortgegaan is , heeft dies te meerder vaftig3, heid gekregen , doordien men dezelve by de ,, oude fchryvers dezer Natie beveftigd vindt, 33 en nog onafgebroken gearbeid wordt, om dit
onkundig volk door een reeks van bedriege3, ryen daar in te beveftigen.
,, De Dalaï-Lama of Lama-E&Iaï wordt hief ,, te lande gehouden voor den God Fo, menfch
geworden. Men noemt hem ook eeuwigen Va,, der , en fchryft hem alle de eigenfehappen „ van de Godheid toe, Gevolglyk moet hy ook ,, onfterfelyk zyn; een waan, dien dc Lamas of „ Priefters weten op te houden , door uit al„ le de kinderen van 't land één uit te kip,-, pen, welk eenigszins naar den Grooten Lama „ gelykt, en het zelve in 't binnenfte van zyn „ Paleis op te voeden , om by overlyden van „ dien Lama ftraks dc plaats te kunnen verL 2 - vut-



iö4 R E l Z £
»» vullen (9). Dit bedrog is zeer gemakiyk on* „ der dit volk te fpelen, doordien de Groote La„ ma nooit in 't openbaar verfcbynt, en het ook „ niet aan ieder geoorloofd is hem te genaken; „ immers heeft nog geen reiziger het daar toe is kunnen brengen".
Groeber (i) verhaalt op de getuigenis der Inwoners van Barantola , „ dat, de Groote La„ ma op een foort van een bed , 't welk zeer „ koftbaar is , zit, in een der binnenfte vertrek„ ken van zyn Paleis, rykelyk met goud en zü„ ver verfierd , en met een groot aantal Jampen ,, verlicht. Als zyne ■ aanbidders hem naderen , »> werpen zy zich neder , buigen het hoofd tot j", op den grond, en kuilen hem met de uite-rfte „ eerbiedigheid de voeten. Zyn aangezigt is al„ toos bedekt, en wordt van niemand, dan die „ in 't geheim zyn , aanfchouwd.
„De Groote Lama onvangt niet alleen deze „ Godsdienftige eerbewyzing van zyne onderda,, nen , maar ook van een menigte vreemdelin„ gen , die daar toe zeer verre rei2cn onderne„ men. De Kans en de andere Vorften komen „ mede om hem te aanbidden en hulde te doen,
'3j en
(9) [°e weinige wKarfciivnlykiieid van deze en andere vertellingen is door den oordeei-kundigen Scliryver der Wysgeerige Bcfeicgejingen oy;r Amerika, onlangs by den Drukker dezes uitgekomen , üangetoond 11. Deel VI. Afd.]
CO OU. Tvm. VU. pag. 123. & Sidy. (Ilollandfche Druk T»m. IX. pag. 130. SS Suiy.~)



naar SIBERIË. ï6s
„ en worden op geene andere wyze van hem be3, handeld, dan de geringfte hunner onderdanen. 3, De eenige gunst, waar mede hy zyne aanbids, ders verwaardigt, is het leggen van zyne hand 3, op hun hoofd, en daar mede houden zy zich van alle hunne zonden gereinigd.
„De Groote Lama wordt in zulk een' diepen „eerbied, vooral in Thibet, gehouden, dat de „ Grooten des lands zich , naar 't fchryven van „ Grueber, met veel yver voorzien van eenige „ ftukjes van zyne uitwerpfelen, welk zy, op de 3, wyze van Reliquiën, om hunne halzen dragen. „ De Mongols, of Mongalen, zyn, volgens de „ getuigenis van Gerbillon, in het zelfde vooroor„ deel; en allen, die in den Lama gclooven, zyn 3, overtuigd dat men voor alle ligchamelyke on„ gemakken bewaard is, als men maar iets van „ deze fraaiheden heeft om den hals hangen, en „ iets van zyne pis onder het voedfel mengt , „ dat men gebruikt. Deze kostbare uitwerpfelen „ brengen den Lamas geene geringe inkomften „ aan , door het gene daar van aan de menigte ,, volkeren, die dezelve komen koop en, wordt „ geflcten.
„De uitgeftrektheid van den Godsdienst des ,, Grooten Lamas heeft hem genoodzaakt Stede3, houders te hebben 3 om zyn' perfoon te ver-
beelden , welke Kutuktus of Koutoukta gej, noemd worden, en wier getal nooit twee hour L 3 „ derd



166 R E I Z E
„ dcrd overtreft. Zy worden aangemerkt als klef„ ne Goden , doch die van den Dalaï-Lama af„ hanglyk zyn; ondertuffchen hebben zich echter „ verfcheiden onder hen onafhanglyk gemaakt,
door zich het vermogen van den Dalaï-Lama „ mede toe te eigenen; en zelfs is deze afzonde„ ring door fommige welberaden Vorften begun-
ftigd, om deze zo uitgebreide magt dus, doende
te fplitfen.
„De Lamas of Priefters ftaan onder den Kou„ toukta, derwyze dat men in Thibet, tof on-
derhoud der tucht, eene Kerk-regeringe heeft, '„ welke met die van de Roomfche Kerk in vele „ opzigten overéénkomt. Men vindt 'er verfchei„ den rangen, welke aan die onzer Aardsbiffchop„ pen, Biffchoppen en Priefteren beantwoorden. „ Ook ziet mep 'er Abten en Abtdiffen, Prioren, „ Provincialen , en andere Opperften in de zelf„ de graden , ter beftiering van de ge-ordende „ Geeftclykheid. De Lamas of Priefters, welke
het ganfche Ryk door het opzigt over de Tem„ pels hebben , worden getrokken uit het Kolle„ gie der Leerlingen; die blootelyk Lamas zyn,
doen dienst in de Tempels en Klooftcrs in hoe,, danigheid van Mede-hulpen. Het getal der laat„ ften is ongelooflyk groot, en de onkunde der 3, meeften verregaande.
Bentink verhaalt, dat aan den voet van SJ den berg Putöla, waar de Dalaï-Lama zyn ver-
» blyf



NAAR SIBERIË.
167
blyf houdt, meêr dan twintig duizend Lamas wo,, nen. Deze Lamas omringen den berg balvemaans „ wyze en op verfchillenden afftand, na dat hun „ rang of waardigheid hen min of meerder waar-
dig maken hunnen Opper-priefter te naderen.
De Groote Lama , zelfs na dat Thibet aan 3, hem gefchonken was , van het beftier aller „ tydelyke zaken afziende, kiest een' Onder-Ko„ ning, die op zynen naam en gezag zyne Staten ,, moet regeren. Dezelve is bekend onder de 3, benoeming van Tipa, anderen fchryven Deva, 3, en houdt zyn verblyf te Tonker , de Hoofd,, ftad van Thibet, niet verre van den berg Pu-
tola gelegen.
D e Vaders Jefuiten Grueber en Defideri heb3, ben , zo wel als de Vader Kapucyn Horatio ,, de la Penna, een groote gelykvormighcid tus„ fchen onzen uitwendigen Godsdienst en dien van Thibet gevonden.
„ Sommigen van deze Zendelingen hebben „ zich verbeeld, dat de Chriftclyke Godsdienst 3, ten tyde der Apoflelen in deze ftreken gepre„ dikt was , cn dat daar van voctftappen in
de oude boeken der Lamas zyn overgebleven. ,, Hunne gillingen fteunen op verfcheiden gron,, den. 1. Op de kleeding der Lamas , welke 3, naar die der Apoflelen gelykt. 2. Op de on3, dergefchiktheid van hunne Geeftelyken , die L 4 „ es-



168 R E I Z E
„ eenige overeenkomst heeft met onze Kerkely? M ke regering. 3. Op eene tastbare gelykvor„ migheid tuffchen hunne Godsdienst-plechtighe„ den en die van de Roornfche Kérk. 4. Op hun „ begrip van eene menfehwoording. 5. Op de „ ftelregels hunner zedekunde.
Geebillon merkt met verwondering aan, „ dat het Wy-water, het gezang in den Kerkss dienst cn flet bidden voor de dooden by de „ Lamas in gebruik is; dat hunne kleeding naar * die gelyk» 3 waar mede de Apoflelen afgebeeld j, worden ; dat zy myters dragen even als onze „ Biffchoppen ; dat eindelyk hun Groote Lama „ onder hen den zelfden rang bekleedt, als in de „ Roornfche Kerk de Paus. Grueber gaat verder, „ en verzekert , dat , fchoon zy nooit eenigen „ omgang met Europeërs gehad hebben , hun „ Godsdienst echter in alle wezenlyke punten „ met den Roomfchen overéénftemt. Zy ver„ richten een offerhande met brood en wyn; zy. „ geven een laatfte Olyfel; de huwlyken worden ■si onder hen ingezegend; zy doen gebeden voor i\ dekranken; zy hebben Ommegangen; zy eerii biedigen de overblyffels van hunne Heiligen, „ of liever van hunne Afgoden; zy hebben man,s nen- en vrouwen-kloofters ; zy zingen in de „ Tempels even als de Chriften-Monniken ; zy „ onderhouden verfcheiden vaftcn in 't jaar ; zy tuchtigen hunne ligchamen met gecffels; hun„ ne Biffchopen-worden ingewyd; zy laten Zen-
„ de-



naar SIBERIË. 16$
„ delingen afgaan, welke in de uiterfte armoede ■■ leven, en tot in China toe bloots voets reizen.
lk verhaal niets, zegt Grueber, dan het geen „ myne eigen oogen hebben gezien.
„ Horatio de la Penna getuigt van zynen „ kant, dat de Thibetaanfche Godsdienst als een „ beeltenis is van den Roomfchen. Men gelooft i3 'er in een' eenigen God en een Drieëenheid, „ fchoon dit geloof met vele dwalingen vermengd „ is; men erkent 'er een Paradys, een Hel, een Vagevuur , te gelyk met een mengeling van „ allerleie verdichtfelen. Men deelt 'er aalmoes„ fen uit, en doet gebeden en offerhanden voor „ de dooden. Men telt 'er een groot getal „ Klooftcrs, cn daar in niet minder dan dertig duizend Monniken, die zich tot armoede, kuifch„ heid , gehoorzaamheid , en door verfcheiden „ andere geloften verbinden. Zy hebben Biegt„ vaders , die door de Opperften verkoren worden, en van den Lama, als van een' Biffchop, „ hunne magt ontvangen moeten; zonder 't welk „ zy noch tot het hooren der biegte , noch „ tot het opleggen van boete bevoegd zyn. De „ vorm hunner Kerk-regering verfchilt ooi; niet „ van de Roornfche ; want zy hebben mindere „ Lamas , die door den Grooten Lama aange„ fteld worden , en , elk in zyn afzonderlyk „ Stift, het gezag van Biffchoppen oeffenen; en ' dan nog ondergefchikte Lamas, welke men te3, gen de Priefters en Monniken kan overftcllcn.
L 5 VocS



i'/o R E I Z E.
„ Voeg hier by, zegt de zelfde fchryver, dat „ het wy-water, het kruis, de rozen-krans, en ,, meêr andere dingen der Chriftenen , ook on„ hen in gebruik zyn.
„ Sommige Zendelingen , Regis by voor,, beeld , tellen met al dit de Thibetanen onder ,, de Afgoden-dienaars; terwyl anderen ons trach„ ten te doen gelooven, dat de Godsdienst dezer „ volken voormaals de Chriftelyke geweest zv, " weIke > bY verloop van tyd , ongelukkiglyk „ zoude zyn verbafterd. Andrada wil , dat zy „ nog heden cen , fchoon verward en wanfcha,, pen , denkbeeld van de Verborgenheden der „ Chriftenen voeden".
Niet tegenftaande de bygebragte overéénkomftigheden tuffchen den Thibetaanfchen en Chriftelyken Godsdienst, befluit de Abt Prévöt (2) , dat de meening der genen, die den eerften voor een verbaftering van den laatften houden , niets dan een loffe en kwalyk gegronde gilling is (3).
De
C2) Liever de Samenfteller van de Alg. Hift. der Reizen, wiens woorden de Abt heeft vertaald. (Rem. de VEdit. Holl.) '
C3) [Deze goede Vaders waren niet onwillig te galooven, dat liet Evangelie in deze landen door de Apottèlen zeiven is verkondigd geworden; het is dus niet vreemd, dat zy wat meer overeenkomst tuffchen eenige Inftellingen der Lamas , en die van hunne Kerk, gezien hebben, dan 'er werkelyk was. La Croze, Bayer, en andere Geleerden van den eerften rang, dagten dat men in Thibet deze en gene gebruiken van de Neftoriaanfche Zendelingen konde overbehouden hebben. Dit zou beter lyken , inzonderheid zo de berugte Paap Jan geen ander geweest zy dan de Katholikos der Neftorianen, en deze juist dezelf-



naar SIBERIË. 171
De kundigheden, welke ik omtrent den Godsdienst van Thibet, die mifichien door de Kalmukken-Zongoren bedorven is, heb opgezameld, onderftcllen dat deze volken een verward denkbeeld van den Chriftelyken hebben gehad. Het berigt , dat ik 'er hier van voorheb mede te
dee-
zelfde als dc Dalaï-Lama, gelyk de nieuwe Gefchied-fchryver van Siberië ons vertelt, (Fisciier, Sihirifche Gefchkhte, Emleit.
§ 42 Petersb. 1769.) die echter niet de ccr£le is' we,ke deZe gelukkige ontdekking gedaan heeft. Een geleerd Franfchman was hem daar in overlang voorgekomen (Recuett ie Voy. au Nori Tom X. pag. 103.) Wy vermeten ons niet met den Schryver der Wssgeerigé Bcfpiegelmge» enz. te zeggen , dat de Neftorianen nimmer verder geweest zyn dan Karamit en Mozal, Qm Mcfopotamië) alwaar hunne Patriarchen derzelver zetel geveftigd hadden , uit vrèes dat men ons cen reeks getuigeniffen van Syrifche Schryvers uit de BMotheca Orientalis van Assemani mon te gemoet voeren. Maar wat, zo 'er reeds vele eeuwenvoor de Neftorianen en voor der Chriftenen tydrekening een Dalaï-Lama in Thibet geweest zy, en de Lamifche Godsdienst van alle anderen de minfte veranderingen ondergaan hebbc ? £elyk dezelfde vernuftige Schryver (II. Deil, zesde Afd.~) beweerd, of moeten we zeggen bewezen? heeft. Indedaad, de plaats uit Strabo naflaande hebben we juist niet klaarlyk kunnen zien , dat de Oppcr-Priefter der Geten , op den berg Kogceon , noodwendig een Kutuktus van den Dalaï-Lama te Laffa hebbe moeten zyn; doch dit belet niet, dac reeds 1340 jaren voor de geboorte van Chriftus een Prasrinmo als Groote Lama aldaar geregeerd hebbe, agtcrvolgens de echte Gederikftukkcn in Thibet verzameld, in welke, ongetwyffeld , de geboorte van den God La uit de Maagd Lamogiiiupral , twee duizend jaren voor onze tydrekening , insgelyks geboekt ftaat. liet fpyt ons alleen dat de zeer kundige Schryver, ons ongelcerden en halfgelee'rden zo belezen onderftcllende als hy zelf is , niet heeft a?n"ewezen, waar we die echte Gedenkftukken m oeften zoeken. Dan wat 'er van de oudheid van den Lamifchcn Godsdienst zy weini«e waarfchynlvkheid heeft het ,. dat dezelve van de Chriftenen iets ontleend hebbe. Uit zekere plegtige gebruiken valt niets te befluiten , dewyl men foortgelykc m andere Godsdienften van het Ooften aantreft; en van het lcerftellige heelt men geene dan zeer gebrekkige kennis.]



ï?2 R E I Z E
deelen , zal blootelyk beftaan uit het geen de Gezanten en de Lama, waar van ik gemeld heb, my verhaalden.
De Kalmukken-Zongoren Hellen het aanwezen van Godheden van drieërleien rang. Die van den eerften zyn uit de wateren gekomen, en hebben die van den tweeden, de Sterren, de Zon, de Maan en de Planeeten , gefchapen. De Godheden van den tweeden rang fchiepen de menfehen, planten, bloemen en fteenen ; en de Goden van den eerften rang vergoodden , by verloop van tyd , zulken uit het menfehdom , die de deugd beminden.
In het begin was de aarde geheel met water overdekt. Een fterke wind, die uit de vier hoeken der wereld opftak, veroorzaakte een zo groote beweging , dat alles het onderfte boven raakte. Tagtig bergen werden 'er toen opgeworpen, waar van veertig zich boven de oppervlakte des waters verheften en een klein vast land uitmaakten. Eenigen tyd hier na verfchenen 'er zeven Goden , die met vleugelen voorzien waren en ginds en herwaards over dit land henen vlogen. Vier van deze Goden deden hun behoef; hunne uitwerpfelen waren honig ; twee anderen , daar van genuttigd hebbende, werden van 't vermogen beroofd om met de anderen weêr ten Hemel op te varen, en moeften op de Aarde blyven;, welke vervolgens door hen werd bevolkt.
De



naar SIBERIË. 173
De Goden van den eerften rang zyn duizend an getal; zy moeten elk op zyn beurt regeren, en van zes hunner, wier namen ik opgeven zal, is het ryk reeds geëindigd. Zy zyn:
1. Sandgi-namzic, 't welk betekent, goede opziener.
2. Zougdor , dat is , langhairige.
3. Tamdgetgob , dat is, barmhartige.
4. Korwa-dgiguedan, die de wereld verwoest door de zielen naar 't Paradys te voeren.
5. Serïoüpe , de Schepper van 't goud.
6. Ostroune, Befchermer der wereld.
7. Chaque-dcumeni is de gene die tegenwoordig aan de beurt is ; hy draagt den naam van cen voornaam huis , dat in Indië regeert.
f. Maidiry , dat is , de Bezorger , in de Tangoutfche taal Dgamba.
Deze laatfte moet Cbaque-dgumeni opvolgen; doch voor dat zyn ryk begint, zal het einde der wereld invallen, en hy is het welke deze gebeurtenis den menfehen moet aankondigen.
D e Antichrist zal verfchyncn in 't midden der zeven zonnen , die al wat op den aardbodem is zullen verbranden. Een overvloedige regen zal het vuur uitbluffchen, en Maidiry zal ten hemel varen, om daar bezit van het opperbewind tc nemen.



ï?4
R E I Z E
men. De bewoners der vorige wereld, zo vele *er de deugd behartigd hebben, zullen dan in 't Paradys komen ; terwyl de Aarde wederom bevolkt zal worden uit de Helle. Die de meefte zonden gepleegd hebben , zullen aanvanglyk de ligchamen der veragtelykfte gekurvenen bezielen, en na derzelver dood in die van andere en meêr volmaakte dieren overgaan, tot dat zy,, na veelvuldige verhuizingen, wederom tot den ftaat van menfehen geraken.
In 't Paradys zal men geen ligchamen hebben, doch echter 't genot van alle mogelyke vermaken , welke dan naar den aart der zielen zullen zyn gefchikt. Ondertuiïchen kan niemand in 't Paradys komen dan op 't einde van elke wereld; maar de menfehen, die in heiligheid geleefd hebben , komen by hun overlyden in een groote plaats voor het Paradys gelegen, van waar zy, in afwagting der opftanding, dc Goden aanfehouwen.
Deze volken ftellen een Helle, in welke de felfte pynigingen moeten verduurd worden; men laakt 'er uit op 't einde van ieder wereld , om de nieuwe weêr te gaan bevolken , gelyk reeds gezegd is, en men genaakt het Paradys niet, dan na de deugd , terwyl men op de aarde was, te hebben betracht.
D e minst fchuldige verdoemden zitten op een metalen paard , dat door een vuur in deszeifs
bin-



naar SIBERIË, 175
bïnnenfte geftookt wordende , altoos gloeiend heet is. Wanneer een verdoemde door dorst geperst wordt , heeft hy 't vermogen van zich naar een kanaal of rivier te begeven ; dan zo dra hy meent te drinken , komen 'er meffen en fabels uit te voorfchyn, die hem zulks beletten. De Hel ftaat onder het beftier van Duivelen.
D e Antichrist zal geboren worden uit een maagd , een dochter des Konings van Japan, en uit den God der Helle , Herlick-han.
I. Herlick-han beteekent Duivel, Satan, Koning. Hy is wreed en boosaartig ; hy is de rechter der menfehen. De Kalmukken gelooven, dat de ander Godheden te veel goedheid hebben, om de fchuldigen tc veroordeelen ; en uit dien hoofde doen zy menigvuldige offerhanden aan Herlick-han , om hem tot barmhartigheid te bewegen. Hy heeft by zich zestien rechters, agt uit de Godheden van de mannelyke, en een gelyk getal uit die van de vrouwelyke kunne.
II. Jamandaga , volgens de Kalmukfche Gezanten , en Macha-alla, naar. 't berigt van den Priefter, is een Godheid van den tweeden rang. De Kalmukken hebben voor denzelven den uiterften eerbied.
III. Amid-aba, desgelyks van den tweeden rang, wordt voor de Godin der bloemen gehouden,



l76
R E I Z E
den, welke zy, enkel door haren wil, in menfehen kan herfcheppen. Zy wordt afgebeeld met lieden, die een foort van zegeteekenen voeren, op hare zyde; en deze moet men zich verbeelden toe die gene te behooren , aan welke zy 't leven heeft gefchonken.
IV. Nahon-Douraky. Deze Godheid is een vrouw, bekend onder den naam van Godinne der Zagtmoedigheid.
V. Tabounisorton is een Godheid van den tweeden rang, die twee en vyftig malen is opgewekt , en daarom ook door twee en vyftig gelykvormige figuuren wordt afgebeeld.
VI. Nagumsana. Een God van den tweeden rang; de troofter der bedroefden. Hy had, een menfch zynde , zo vele wederwaardigheden ondervonden , en dezelve met zo groote ftandvaftigheid doorgeftaan , dat hy waardig gekeurd wierd vergood tc worden. Voor zyn' dood begaf hy zich naar een woeftyne , om daar als een kluizenaar te leven.
VII. Boursa. Het afbeeldfel dezer Godheid is van leem. Zy heeft het vermogen van de fchoonheid te bewaren en van de Venus-ziekten te genezen. In het laatfte geval wordt zy tot een poeder gemaakt en in de fpyze gemengd. Zy vertrouwen op deze Godheid zo vaftelyk ,
dat



naar SIBERIË. 177
dat de meêrgemelde Kalmukken, deze ziekte tot vrucht van hun gezandfchap uit Petersburg mede gebragt hebbende, my lieten verzoeken , een weinig van het beeldje, welk ik bekomen had , te mogen affchrapen , waar in ik hun ook genoegen gaf; en fchoon dit poeder hen in den zelfden ftaat liet, in welken het hen gevonden had, bleven zy des niet te min even fterk van deszeifs vermogen overtuigd ; gelyk trouwens in andere landen insgelyks , omtrent dusdanige hulpmiddelen , gebeurt.
D e Lamas of Priefters genieten alleen het voorrecht om deze Afgoden , waar voor zy groot geld maken , te verkoopen. Het leem daar toe nemen zy van den berg Putola, waar de Groote Lama zyn' zetel houdt ; en geen ander leem heeft deze wonderdoende kracht.
Abourza-Soubourgan is de plaats des Tempels genaamd, waar het beeld, dat zy aanbidden , gevonden wordt. Het ftaat in 't agterfte van een foort van Tabernakel.
VIII. Aioüschi. Een God van den tweeden rang , die aangebeden wordt om lang te leven, en om weêr jong tc worden.
IX. Oïschirbanv is een God van den derden rang. Hy werd van den Hemel afgezonden,om de booze Geeften , die de Zon en de Maan
II. De er.. M »«



i?8 R E I Z E
in haren loop gefluit hadden, te beflryden. Verwinnaar hieuw hy dezelve het hoofd af, en maakte 'er een foort van krans van, die aan zyne ooren vastgehegt is, en hem tot onder den buik neder hangt. Van den mond dezes Afgods tot aan het aarsgat gaat een rechte pyp , van welke de Lamas of Priefters gebruik maken, om het heilig brood den zieken toe te dienen. Otfchirbany zit op den mond des lyders, wanneer men in den, zynen de gewyde pil legt, die door de pyp vallende , in den mond van den laatften nederkomt.
X. Maidiry. Een God van den eerften rang. Hy verbeeldt den Antichrist, die, volgens hunnen Godsdienst , een menfehelyke gedaante zal aannemen en in den fchoot eener maagd, de dochter des Konings van Japan , ontvangen worden. Zyn Ryks-zetel zal te Jerufalem geveftigd zyn. Hy zal alle nabuurige Vorften den oorlog aandoen , en fchrik en verwoefting overal verfprciden ; doch maar zeer korten tyd regeren. De wereld zal door vuur vergaan , en de Aardkloot wederom van nieuws bevolkt worden.
XI. Zoünkaba , de God der Dieven, van den derden rang. Volgens overlevering, bewoonde hy de aarde te zelfden tyde met Scakmoyny. Zounkaba was een groot roover , terwyl Scakmoyny, in tegendeel, het flelen voor een misdaad rekende. Beide predikten zy een zedeleer die met hun gedrag ftrookre, en gevoiglyk rechtsreeks



naar SIBERIË. 179
Itreeks tegen elkander over ftond. Zounkaba , deze verfchillen begeerende te eindigen , deed den voorflag aan Scakmoyny , om de Goden te fmeeken, dat dezelve dit punt mogten ophelderen , door een blom voor dien van hun beiden te doen opkomen , wiens begrip hun meest behaagde. Dit gefchiedde, en de bloem werd voor Zounkaba gevonden; doch de meefte Kalmukken willen, dat dezelve voor Scakmoyny was opgekomen , maar dat Zounkaba hem die, terwyl deszelfs oogen op den hemel geveftigd waren, had ontnomen.
XII. Tarni-Nèconizan-Bourchan, of, volgens de KalmukfcheGezanten, Neduberouzekschy. Deze Afgod is van den eerften rang, én wordt voor de Befcherm-God der kinderen gehouden. Hem worden düizend oogen en cen gelyk getal van armen toegefchreven.
XIII. Nangilma. Van deze Godheid beb ik geen omftandig berigt; zy fchynt my dezelfde toe met Tarni-Negonizan-Bourchatf, öf de Manippe van Thibet.
Ik heb uit Siberië beelteniffen van alle deze byzonderc Afgoden medegebragt, welke de Rusfen van de Kalmukken, ten tyde van de groote Staats-omkeering in 1757 , gekregen hadden. Eenige zyn gcfchilderd , andere van metaal of leem. Kundige Kalmukken, en een hunner La* M 2 mas,



180 - R E I Z E
mas , aan welke ik dezelve vertoonde , herkenden ze terftond, en willen my ftraks de namen en fabel-hiftorie op te geven. Afiffchien zon een naauwkeurige vergelyking dezer afbeeldingen met foortgelyke , uit andere afgelegen geweften tot ons gebragt , min of meer licht kunnen geven nopens den Godsdienst der Thibetanen.
Xe-



naak SIBERIË. 181
Terug-reize van Tobolsk naar Petersburg.
De fchikkingen, te Parys op myne reize gemaakt , lieten niet toe, dat ik my, na de waarneming van Venus, lang te Tobolsk ophield. Ik bereidde my dan in 't laatst van Oogftmaand tot den togt, wanneer ik door een byna geduurige bloedfpuwing aangetast werd , die my dermate afmatte , dat ik naauwlyks gaan kon en genoodzaakt was my mar myn Obfervatorium te doen leiden. Deze ongefteldheid verhaaftte nog myn vertrek uit een land, waar, buiten de badftoovcn , geene hulpmiddelen bekend zyn ; en het proefje, welk ik te Solikamskaïa van de baden genomen had, behoedde my voor de verzoeking om daar van andermaal gebruik te maken. Ik had, 't is waar, een zeer welvoorziene Apotheek by my, met een uitvoerig berigt wegens .de kracht der geneesmiddelen , daar in bevat; doch eens een' Rus van een geringe ongefteldheid willende afhelpen, had ik my zo wel gekweten , dat de gifte niet veel grooter moest geweest zyn, om hem miffchien naar dc andere wereld te zenden , en dit had my doen befluiten , eens vooral de handen van de Geneeskunst af te houden.
Inmiddels echter maakten verfcheiden omHandigheden, myn vertrek bezwaarlyk. Myn M'3 knegt



182 R E I Z E
t knegp had zich te Tobolsk , door al te galant te zyn, een gcvaarlyke ziekte op den hals gehaald , welke hem buiten ftaat ftelde my ergens in behulpzaam te zyn; daar by had hem, zo°wel als myn' Horologiemaker, de vrees beklemd, dat wy alle op deze reis zouden om hals raken, dewyl 'er een gerugt liep, dat de weg over Ekaterinburg , dien ik nemen wilde , door roovers bezet was, welke niet ophielden moord op moord te plegen.
Ik verkoos nu dien weg te nemen , om dus gelegenheid te hebben , van de Mynen te Ekaterinburg re bezigtigen , en de verfcheiden volken, die deZuider grenzen van Siberië bewonen, van nader by te leeren kennen. Deze oogmerken fchenen my zo gevvigtig, dat ik allen raad, om my hier af te brengen, ten eencnmaal verwierp.
De Gouverneur had de beleefdheid my vier foldaten aan te bieden , om my tot Petersburg te geleiden ; waar voor ik in 't eerst bedankte, nit de bedenking, dat, naar mate myn gevolg grootcr wierd , de omflag en moeilykheid der reize ook moeften vermeerderen ; dan de neêrflagtigheid van alle myne reisgenooten deed my vervolgens befluiten, van de goedheid van den Heer van Soimanof gebruik te maken, en 't geleide, betraande uit een' Sergeant en drie welgewapende Granadiers , aan te nemen. Ik kogt ook wapenen en krygsbehoeften voor al myn
volk ,



naar SIBERIË. 183
volk , en boven dit alles, zette men my nog een Spingole by. Ik had een' grooten wagen laten maken, om alle myne inftrumenten, myn verder reistuig , als mede de eetwaren en 't keuken-gereedfchap daar op te pakken; en daar by had ik twee rytuigen, bekend onder den naam van Dor. tneufes. De foldaten verdeelde ik over de rytuigen , en had 'er een' met de Spingole op 't myne. Deze fchikking, en dc vertooning van krygstoerusting , bragt de gemoederen tot bedaren. Ik vertrok den 28. van Oogftmaand , tot groote blydfchap van 't gemeen te Tobolsk, welk zich verzekerd hield, dat de rivier delrtyfch voor myn vertrek niet weêr binnen hare oevers zoude keeren. Ik kon niet zonder veel aandoening van den Aardsbiffchop en de Heeren van Soimanof en Pouskin myn affcheid nemen.
Schoon het jaargetyde reeds zo ver verloopen was, fcheen de Oogft nog in lang niet op handen te zyn ; de grootfte hitte was voorby; de Infekten , zo verveelend in deze gewesten , waren reeds verdwenen ; alles fcheen een tot reizen gefchikt faizoen aan te duiden; ook week myne ongefteldheid in de eerfte dagen van myn' togt, Dan met alle deze voordeden geviel my de r'eize op ver na zo wel niet , als ik my had verbeeld ; de geduurige regen , die het fmelten van de fneeuw opgevolgd was, maakte den weg tuffchen Tobolsk en het gebergte ten uitcrften moeilyk, zynde den grond, ter lengte van meêr M 4 daQ



1*4 R E I z E
dan honderd mylen, zo moeraffig , dat ik genoodzaakt was een' der fo'daten voor uit te laten gaan, om de ergfte plaatfen met takkeboffchen op te vullen. Ik ondervond wel dra, welke onaangenaamheden het medebrengt, in deze ftreken des zomers , en vooral met groote rycuigen, te "reizen. Die, waar van de Inboorlingen zich bedienen, zyn zeer klein en ligt (4). Myn groote wagen , al het reistuig en de mondbehoeften ophebbende , was te zwaar om niet zeer ligtelyk in den modder te gaan vast zitten , en werd 'er niet dan met veel moeite, fchoon met een fpan van twaalf paarden , uitgehaald.
Van den 28. tot den 30. van Oogftmaand doorreisde ik een gedeelte van het vlakke land tusfchen Tobolsk en het gebergte (Poyas Zemnoi) begrepen. De menigte van eenden was hier overal zo groot, dat ik 'er, zonder van den weg af te gaan , genoeg voor my en voor al myn volkkon fchieten ; een omtïandigheid welke ons tot geen geringe verkwikking ftrektc , aangezien wy bykans niets by ons hadden, dan gezouten kost. Men is op deze togten gewoon, hoenders, ganzen en tamme eenden, in kooien mede te nemen, en de Aardsbiffchop , de Heer van Soimanof en' de Heer Pouskin hadden my een genoegzame hoeveelheid van dit gevogelte bezorgd; ook had ik dezelve op de rytuigen een plaats gegeven; maar deomflag, dien zy veroorzaakten, verveelde my
der-
(A) Zy noemen dezelve Qtibict.



naar siberië. ï85
dermate, dat ik, weinig uuren na myn vertrek, een gedeelte van dezelve liet dooden en aan de overigen hunne vryheid fchonk.
De eerfte dagen myner reize waren, niet tegenftaande de flegte wegen, vry genoeglyk; het faizoen was voordeelig; ik trof van tyd tot tyd dorpen aan, waar wy konden fptyzen; ook ftrekte ons de oever van deze of gene rivier wel eens tot rustplaats. Myn meefte ongemak bcftond , in geen ander brood te hebben , dan 't geen men daar in 't land bakte, waar aan ik my nimmer had kunnen gewennen.
Op den 31. kwam ik te Tarnen , een kleine ftad , gedeeltelyk op een'berg ftaande, die ten. Zuiden aan den oever van de rivier ligt. Derzelver gelegenheid is niet minder vermakelyk , dan die van Tobolsk ; doch zy is liegt bevolkt. De Heer Ivan Afananfcoifk , die 'er Waiwodc van was, ontving my met alle mogelyke beleefdheid , en bcfchonk my met thee en zuikcr; verfcheiden der Ingezetenen kwamen my zien , en deden my ook eenige gefchenken ; welker aangenaamheid echter vry wat gematigd werd door 't verhaal , dat des daags te voren vier ftruikroovers , drie mylen van de ftad af, waren opgeligt , en dat ganfche troepen van dit volk , beftaande meest uit deferteurs van 't nieuwsgeworven volk, en vlugtelingen uit de Mynen van Ekaterinburg, zich langs den weg, dien wy hadM 5 dcn



I8Ö
R E I Z E
den te nemen , ophielden , en niet alleen de reizigers aantaftten , maar zelfs niet fchroomden kleine Dorpjes te plonderen. Dit nieuws bragt myn volk wederom in geen geringe verflagenheid, en deed my ook zeiven met meêr omzigtigheid te werk gaan. Ik zag alle de wapenen na , en verzuimde niet weêr nieuwen voorraad van brandewyn op te doen , om den moed van myn legertje voor zinken te bewaren. Méérmalen fchonk ik tot dit oogmerk zelf eens in 't rond, en dewyl ik nu volkomen in vorige gezondheid herfteld was , ging alles in een vrolyke luim voort ; ja dikwerf fcheen elk zo wel gemoed , als of ons geenerhande ontmoetingen zoude hebben kunnen deeren. Ik had agt wel gewapende mannen by my , en de Spingole , met fchroot geladen, ftond voor op myn rytuig; zo dat my niets te vreezen ftond , dan onverhoeds te wor* den overvallen, om 't welk te voorkomen ik alle de wagens voorzag met flambouwen , die ik te Tobolsk had laten maken , en die des avonds werden ontftoken.
T e n drie uuren 's morgens bereikte ik op den eerften van Herfftmaand den oever van de rivier Pifzma, regt over het Gehucht Kila. Deze ftroom is veertig roeden breed. Ik wilde denzelven over een hout-vlot , dat voor een brug diende (5), overtrekken; doch het vlot was van
zo
00 De meefte bruggen in Siberië zyn zulke vlotten , met de einden aan den oever vast gemaakt.



naar SIBERIË. 187
zo geringen tegenftand, dat de voorfte paarden van den grooten wagen 'er zo dra niet op kwamen , of zy zakten tot aan de borst door hetzelve heên, en verfcheiden half verrotte touwen braken in ftukken. Myn eerfte zorg was de trek» zeelen te laten doorfnyden; en fchoon 't zich ieder oogenblik liet aanzien , als of de brug met de paarden door den ftroom ftond weggevoerd te worden, kregen wy dezelve, na veel arbeiden, nog gelukkig weer aan land. Een der foldaten zwom over de rivier, om in 't Gehucht Kila hulp te zoeken. Dit Gehucht, uit vyf of zes huizen beftaandc, was , drie dagen geleden , door een bende der ftruikroovers , van welke boven gewaagd is, aangetast, en drie van de boeren hadden daar by het leven ingefchoten ; terwyl zy echter de booswigten, na twee derzelve gedood te hebben , genoodzaakt hadden de wyk te nemen. Den foldaat twee boeren, alle die hy had kunnen krygen , mede gebragt hebbende , floegen wy gezamenlyk handen aan 't werk , en tegen zeven uur was de brug zo ver herftcld , dat ik 'er myne rytuigen, hoewel één voor één, over konde krygen.
Des avonds ten elf uur kwam ik te Kuiarowskaïa, waar ik my ophield om myne rytuigen , welke zeer veel geleden hadden , te laten herilellen; doch niemand hier vindende die tot dit werk in ftaat was, vond ik my gedrongen om een' wagenmaker, uit een nabuurig dorp, door een'
fob



188 R E I Z E
foldaat te laten halen ; want een' boer daar heên te krygen was onmogelyk, zo zeer had de fchrik voor de ftruikroovers alle de gemoederen bevangen. Het verhaal van derzelver euveldaden van mond tot mond overgaande, had, met de vrees gepaard, hun getal merkelyk vergroot, en hunne onverzaagdheid , als nergens voor ftilftaande, doen befchouwen. Ik fleet het overige van den nacht met myn tuig onder myne oogen te laten herftellen , en begaf my 's morgens ten zes uur weer op weg.
De grond was , naar mate wy het gebergte naderden, meêr en meêr beteeld, en te Wolkava kon men' naauwlyks meêr eenige moeraffen befpeuren. De aarde was, even als langs den geheelen weg van Tobolsk af, zwart, doch tevens vader, en fcheen in den omtrek van dit gehucht een' ryken Oogst van rogge, gerst en haver te beloven; maar men was 'er bedugt, dat de koude het koren zoude beletten ryp te worden. Ik bevond my nu ter breedte van zes en vyftig graden en vyftig minuten, en ongeveer honderd en twintig mylen ver van Tobolsk. Deze ganfche vlakte was, om zo te fpreken, niet anders dan één aanééngefchakeld broekland , een' uitnemenden weide-grond uitmakende, zyndenergens bebouwd, uitgezonderd in 'dc nabyheid van Pokrowskaïa en Turnen, waar ik voornamelyk zeer goede rogge, haver, en ook eenige gerst zag. Deze onmeetbare vlakte is allerovervloedigst met gras heilagen;



naar SIBERIE. i8£
gen; men vond maar nu en dan een klein bofch hier en ginds verfpreid, bykans ten eenenmale uit wit hout beftaande , zo dat ik , voor wy Wolkava bereikten , maar zeer zelden een van dennen aantrof. In dit Gehucht was ik gedrongen geweest my op te houden , om myne rytuigen wederom in orde te doen brengen. De nacht was zo fchoon i dat ik in 't midden van een plein deed Uil houden; doch, niet tegenftaande wy een groot vuur ontftaken , kon men zich voor de fcherpte der koude niet befchutten ; en fchoon wy eerst den derden van Herfftmaand hadden, was de aarde reeds met yzel bedekt. Des morgens ten elf uur begaf ik my weêr op weg, en zag naby Kofulina, voor 't eerst federt myn vertrek van Tobolsk , weêr fteenen , ten teeken dat wy op 't punt waren van in 't gebergte te komen ; gelyk ook, zo dra wy dat Gehucht agter ons hadden, gebeurde. Hier werd de weg verfchrikkelyk, en de nacht maakte dien zo gevaarlyk , dat wy , fchoon brandende toortfen by ons hebbende , den meeften tyd te voet gingen; tot dat ik eindelyk, op den vierden van Herfftmaand, 's morgens ten één uur Ekaterinburg bereikte.
Al myn volk was nu dermate vermoeid, dat elk zich , zonder op 't ontpakken van 't cen of ander te denken , in een rytuig nederleide , en het overfchot van den nacht doorbragt met flapen. Wat my betreft , ik liet myn matras op den vloer van een klein kamertje fpreiden, welk
men



193 S. E I Z E
men my aanwees, en te kennen gaf dooi den Kommandant van de Stad tot myn verblyf gefchikt te zyn , met aanduiding dat ik my niet vleien moest een beter te zullen bekomen. Ondertuffchen was dit vertrekje zo.klein, dat het my , als voorgenomen hebbende eenige dagen hier ftil te blyven, onmooglyk was daar zo lang te huisveften. Deze fchikking was vreemder, nadien ik den Kommandant van myn voornemen had laten verwittigen, door een' foldaat, dien ik altoos met de Bevelen van de Keizerin, welke ik hem toebetrouwde, vooruit zond- De inhoud der Bevelen was, dat men my zo veel onderftand en gemak moest toebrengen , als ik zoude kunnen verlangen; ook was dit de eerfte plaats, waar ik my over de uitvoering derzelve had te beklagen. Ik ftond vroeg in den morgen weêr op , met oogmerk om, alvorens eenige bezoeken af te leggen , van 's lands gebruikelykheden onderrigt te bekomen. Vervolgens een* foldaat naar den Kommandant gezonden hebbende om belet te laten vragen, kreeg ik tot befcheid, dat hy dien dag niet konde te huis wezen, 't welk ik in 't geheel niet verwacht had, en my ook niet weinig verlegen maakte. Ik had aan de voornaamfte Ingezetenen van de Stad brieven mede; doch het pafte niet dat ik hen eerder ging zien dan den Kommandant ; en aan den anderen kant was 't ook myne zaak niet, af te wachten of ik dezen op een' volgenden dag in beter luim mogt vinden. Ik befloot dan aan deszeifs huis te gaan, om my
van



naar SIBERIË. Ifjt
van den plicht, welken ik hem verfchuldigd tekende, te kwyten, en leide daarna myne verder bezoeken af, in 't vafte voornemen van aanftonds weêr op reis te gaan, indien ik daar op den zelfden trant 'als by den Kommandant wierd ontvangen ; dan het tegendeel gebeurde; men ontving my met zo vele beleefdheid, als ik zoude hebben mogen wenfchen , en ik keerde wel voldaan wederom naar huis. Het was nu twee uur na den middag; ik, noch iemand van de mynen, had federt den vorigen morgen om elf uur iets genuttigd ; en al onze voorraad beftond in twee gebraden eenden , welke voor agt monden niet ver konden ftrekken, zo dat ik bedagt moest zyn om eetwaren in de Stad te laten koopen. Dan terwyl ik bezig was hier toe de noodige fchikking te maken , werd my van alle de lieden , aan wier huizen ik geweest was, het een of ander gezonden. In een oogenblik bevond ik my, in myn vertrekje van tien voet vierkant, in 't gezelfchap van verfcheiden ganzen, eenden, hoenders, en van twee fchapen, die niet ophielden te blaten. Het geraas van al dit gedierte door elkander was zo groot, dat ik genoodzaakt was buiten 't huis te gaan , om te hooren aan wie ik alle die gefchenken had te danken.
Een van de foldaten nam ftraks een fchaap met zich naar 't huis van een oude vrouw in de buurt, en het leed weinig meer dan een uur, of
het



ïi>2 R E I Z E
het was niet alleen geflagt 'en gekookt, maar ook bykans geheel opgegeten.
Na den maaltyd ging ik de lieden , die my zo wel voorzien hadden , bedanken , en 't onthaal, 't welk ik op nieuws van dezelve genoot, was zodanig, dat het alle de nadeelige denkbeelden , die ik ten aanzien der Ingezetenen van deze Stad by myne aankomst had opgevat, ten eenenmale aitwifchte. Myn Heer en Mevrouw Am* bacher overlaadden my met beleefdheden. De Heer Artibacher, eerfte Raad van de Kancelary,was vrolyk , kundig , en van zeer aangenamen omgang, fchoon hy, uit hoofde eener onpaflykheid , het bed houden moest. Zyne Gemalin , 50 jaren , of daar omtrent oud , had alle de overblyffels van hare vorige fchoonheid nog niet verloren. Men las de deugd in haar wezen en houding , tevens met eene achtbaarheid , waar uit men den eerbied , met welken zy door de ganfche Stad behandeld werd , konde vernemen. Deze Dame was een groote voorftandfter der vreemdelingen, en liet nimmer een gelegenheid , om dezelven van dienst te zyn, voorby flippen./ Zy deed my door myn' Tolk, in tegenwoordigheid van haar' man en van 't gcheele gezelfchap j zeggen, dat zy, zo lang ik teEkatcrinburg bleef, my wilde' voor moeder dienen en 't beftel van myne huishouding op zich nemen ; voor welke blyk van goedheid ik zo gevoelig was, dat ik, zo als ik tiaderhand gewaar werd, 'er geen woord
op



NAAR SIBERIË. 193
op antwoordde ; dan myne houding en myn ftilzwygen zelf gaf haar myne erkentenis genoegzaam te kennen. Haar man , die een weinig FranfcH fprak, herriep my uit deze foort van verrukking, door 'my verfcheiden vragen nopens het oogmerk myner reize voor te ftellen. Ons gefprek liep , onder anderen, over de bergen in de Maan waargenomen, over Jupiter, enz. waar van de vrouw hier en daar iets verftaan hebbende , deed zy my door haar' man voorftellen , of ik geen kans zou zien haar die door myne Kykers te toonen ? Men zal wel gelooven, dat zy voldaan was over myn antwoord. Straks kreeg ik een befiek in 't hoofd hoe dit uit te voeren, en daar mede geheel ingenomen, nam ik zonder dralen myn affcheid.
Myne kamer was zo klein en tevens in zo fiegtè orde, dat ik 'er met geene mogelykheid iemand ontvangen kon, waarom ik geene poogingen tot het bekomen van een andere onbeproefd liet. Ik had een' brief van den Baron van Strogonof aan de lieden, die zyne zaken hier te lande waarnamen , met bevel van my allen noodigen byftand te bewyzen, en vernam, na eenig navragen, dat een van dezelve zich in de Stad bevond. Dezen liet ik verzoeken om tot mynent te komen, gelyk hy ook deed; doch den brief gelezen hebbende, zcide hy denzelven niet van zyn' Heer te komen, maar van een' nabeftaanden , die den zelfden naam voerde. Des niet te min bood hy my zyn' dienst aan 4 onder verzekering van zich byzonder by II. Deel. N W



194 R E I Z E
zyn' Mecfter tc zullen veraangenamen , indien by gelukkig genoeg wezen mogt, om my ergens in te kunnen helpen. Ik moet, tot lof van het huis der Strogonofs , niet verzwygen, dat ik overal, waar ik goederen hun toebehoorende aandeed, reden had over het gedrag van de Rentmeefters zeer vernoegd te zyn. De liefde tot de Vreemdelingen is in dit voorname huis erfelyk; de Heer van Strahlenberg , en allen die na hem deze ftrefcen doorreisden, hebben het zelfde ondervonden (ö).
Ik verzogt den Rentmeefter van den Heer van Strogonof, my de middelen, ter bekoming van een ruimer en gemakiyker verblyfplaats , aan de hand te willen geven ; ook bezorgde hy 'er my een , reeds den dag daar aan volgende , en na myn vertrek vernam ik eerst, dat hy my zyn eigen had geruimd. Ik betrok deze mvne nieuwe woning nog den zelfden dag, en maakte 'er een klein Obfervatorium ; want ik had voorgenomen hier eenige Sterrekundige waarnemingen te doen, ten einde my van de ligging dezer Stad te verzekeren.
Den volgenden dag leiden de Ingezetenen van de Stad gezamenlyk een bezoek by my af, en boden my een wacht aan; welke ik hun evenwel, fchoon zeer gevoelig voor dit verfch bewys van
ge-
Cf> De Raadsheer Baron van Strogonof heeft een fraaie verzameling m de Natuurlyke Hiftorie.



n a a r SIBERIË. m
genegenheid , ernftig verzegt my niet te willen zenden; want ik had genoeg aan 't volk dat by mv was, en had ondervonden dat zulk een vertooning van grootheid veelal haren last rykelyk medebrengt.
Zo dra ik in myn nieuw vertrek op ftel was, maakte ik my gereed om Mevrouw Artibacher en eenige andere lieden uit de Stad , welke ik er gaarne by wilde hebben, te ontvangen. De jonge Graaf van Woronzof, die my op allerhande wyze dienst gedaan heeft, had my een'brief aan een' zvner Bedienden,- een vierendeel uurs buiten Ekaterinburg wonende , mede gegeven. Deze man was zeer verpligtend, had vry veel verftand, en fprak daar boven redelyk wel Franfch. Ik verzegt hem , hy mogt my tegen den avond daaraan volgende een' maaltyd voor veertig perfonen doen gereed maken , zo goed als dezelve maar eenigszins was te krygen; onder beding echter, dat niemand, buiten zyne vrouw, daarvan iets zoude weten. Men haalde van verfcheiden plaatfen eetwaren by elkander, en alles werd buiten '« huis bezorgd , zo dat 'er niemand, twee uur voor men ging aanzitten, iets van vermoedde.
De lucht was federt eenige dagen volmaakt helder, en begunftigde myn voornemen. Ik ging des avonds naar 't huis van myn Heer Artibacher, en verzogt hem en zyne Gemalin , des anderen 'daags de Maan en Jupker te willen komen zien, N i w



J9<5 R E I Z E
welke tegen zeven uur zigtbaar zouden wezen ; en daar by deed ik Mevrouw beloven, dat zy alle hare vriendinnen , en alle lieden van de Stad die van hare kennis waren, mede zoude brengen. Met deze wyze van doen had ik voor haar te doen begrypèn , dat deze kleine feest voor haar ingerigt was ; ondertuffchen zag ik gaarne , dat de voornaamfte lieden uit de Stad 'er by* tegenwoordig waren , doch wilde 'er zelf geene verzoeken.
Te Ëkatcrinburg wonen zeer vele vreemdelingen , voornamelyk Duitfchers; en dit maakt dat de zeden en gewoonten hier minder met die van Rusland overéénkomen, dan in andere plaatfen van Siberië , waar het, uit hoofde van de gebondenheid der vrouwen , niet mogelyk zoude geweest zyn een onthaal als dit te volvoeren.
Mevrouw Artibacher liet zich, ten gezetten tyde, met een talryk gezelfchap , alleen van" vrouwen, by my vinden. Ik bragt haar ter plaats waar ik een' verrekyker had gereed gezet, en zulks op een' goeden afiland van het huis, om dus daar alles, donder dat het iemand merkte , in orde te kunnen doen brengen. Het duurde niet lang eer de Heeren hier- by ons kwamen. Nadien ik vernomen had, dat by alle gelegenheden als deze , Muzykanten vereifcht werden , was ik bedacht geweest 'er eenigen tc doen halen. Zo dra alles in gereedheid gebragt was, kwam men my
waar-



naar SIBERIË. 197 waarfchuwen, en toen verzegt ik Mevrouw Artibacher met haar gezelfchap om binnen te komen en zich tc ruften; dit werd aangenomen, en de muzyk begon zich by onze komst te laten hooren. Het ganfche gezelfchap trad m 't vertrek, waar de maaltyd gereed ftond,, en ik kon zecr wel in de aangezigtcn lezen, dat het geheim volkomen was bewaard; ik had niemand verzogt buiten Mevrouw Artibacher , en dieshalvcn verliet ik deze, om tc voorkomen dat iemand van de andere aanwezenden wegginge. Dan de zwarigheid lag hier in, dat het getal myner gaften vry grooter was , dan ik my voorgefteld had, en dat men dus alle geene plaats kon vinden om aan tc zitten- waarom ik aan de Heeren voorftelde, wy mogten , gelyk in Europa wel gcbruiklyk is, de vrouwen alleen laten aanzitten, en zeiven op de been blyven om haar te dienen. Hoe vreemd deze voorflag ook in Siberië , waar de vrouwen , in tegendeel , den mannen moeten ten dienfte ftaan, klinken mogte, werd dezelve nogthans aangenomen; waar toe de Heer Cléopet, een Rus, een man van geest en aangenamen omgang , my niet weinig behulpzaam was. Hier op deelde Ik ferviëtten uit onder de mannen, en my tot Mevrouw Artibacher keerende, zeidc ik, dat wyl zy de goedheid wilde hebben om my voor moeder te verftrekken , het dan nu ook hare zaak was zich als vrouw van 't huis tc gedragen. Zy antwoordde iets in 't Ruffifch , 't welk ik niet vcrftond, doch ik was niet weinig verwonderd ftraks N 3 een



J98 R E I z E
cen gedeelte van 't gezelfchap, voornamelyk de jonge lieden, die my anders zeer vrolyk gefchenen hadden , te zien vertrekken ; en myn best willende doen om dit te verhinderen , werd ik daar in te rug gehouden door myn' Tolk, die my te kennen gaf, dat dit een gevolg was van Mevrouw Artibachers antwoord : „ Al wie bevoegd is te blyvcn, kan zich maar aan tafel zetten". OndertulTchen verminderde het gezelfchap hier door zo merkelyk, dat zo wel mannen als vrouwen een plaats konden krygen , en 'er evenwel nog verfcheiden open moeiten blyven.
D e maaltyd liep zeer vrolyk af; alle plichtplegingen hadden wy 'er van verbannen. Mevrouw Artibacher bragt al toe wat mogelyk was, om de gaften te vermaken ; het zelfde deden ook de Heer Cléopet en zyne Gemalin. Deze laatfte was jong , levendig , en een liefhebfter van vrolykheid. Na den eeten floeg ik voor te danfen, en hoewel fommige Ruffen, van den ouden tyd zeker , hunne vrouwen halen deden , en men die moest laten vertrekken, vermaakte men zich zeer wel daar mede , tot 's morgens ten vier uuren wanneer ieder , zo 't my voorkwam, zeer wel voldaan zyn affcheid nam.
Dit klein onthaal viel van veel meêr dienst voor my uit, dan ik zoude' hebben kunnen verjangen. Alle de gaften waren 'er zo mede ingenomen geweest, dat de Stad my 's anderen daags
de



naar SIBEME. 199 de Staatfy-koets , met zes paarden bcfpannen , toezond, om my daar van, zo lang ik te Ekaterinburg vertoefde, te bedienen. De Gouverneur kwam een bezoek by my afleggen, en deed, door zyne opvolgende beleefdheid, alle de redenen van misnoegen, die ik te voren mogt gehad heboen, ia vergetelheid begraven. Ik ging de voornaamfte lieden uit de Stad bedanken, en verzogt.zulken, die over de Mynen opzigt hadden, my gelegenheid te willen geven van dezelve te bezien; ayade dit juist de reden , waarom ik den weg over Ekaterinburg verkoren, en voorgenomen had my daar eenige dagen op te houden Myn Heer Cléopet , die een van de voornaamfte opzigters Was "af my zeer hooge gedagten van dc Goudmynen&, door my ettelyke Haaltjes van den erts te laten zien, die zeer ryk waren. Deze Mynen waren maar weinig mylen van de otad afgelegen • de dag daar aan volgende werd tot cen toetje' derwaards beftemd , en wy vertrokken •s morgens zeer vroeg , verzeld van verfcheiden rytuigen, en daar by nog van ettelyke heden te paard De gehcele voormiddag verliep met het bezien van de Mynen. Tegen twee uur bragt mv de Heer Cléopet in een klein huisje, waar hy cen zeer kostbare tafel had doen aanrechten. Toen de maaltyd naar 't einde liep , werden alle de jonge meisjes uit het Dorp by elkander gehaald en binnen gebragt ; zy hadden elk haar Zondags-pak aan , en zongen zo lang wy aan tafel bleven zitten, waar na men begon te dan, N 4 ien'



200 « E I Z E
fèn Ziende dat dit wat ftaperig voort ging, vante ik een van deze boerinnetjes by de hand en fprong er mede in 't rond; doeh ftraks deed men my begrypen, dat het in RusJand voor de hoogfte onvoeglykheid gerekend werd met een flavfn te danfen. Beter middel om dezen mifflag uit te wrffehen was 'er niet, dan denzelven met het geheele gezelfchap te deelen ; ik deed myn best om d,t te bewerken, en na eenige woorden en wederwoorden bragt ik 't zo ver, dat al wat beeren had, heeren en dames, boeren en boerinnen, famen aan 't danfen raakte, gelyk men in diergelykc onhandigheden overal elders zoude heb, ben gedaan. Ieder een was 'er zo wel mede in zyn fchik, dat het baal duurde tot men" Vavonds weer ging eeten.
Hunne Muzyk-inftrumenten beftaan in de BaJalaïca en de Viool.. De balalaïca is een foort van guitarre ; die 'er op fpeelde was een Rus. De viool is maar een ftuk hout, op cen ruwe manier uitgehold , en heeft niet' meêr dan drie paardshairen fnaren; in plaats van harst bedienen zy zich van een ftuk denne-bast , dat met een touwtje aan de viool hrngt. Evenwel zag ik een' Tartaar, die een volkomener viool had. De Rusfifchê danfen fchenen my niets gemeens te hebben met andere Europifche, uitgezonderd met de Höögduitfche. 'Somtyds danfen de Ruften een dozyn te gelyk , en fomtyds maar een man en vrouw alleen. Hunne "danfen zyn meeftendeels,
wat



naar" SIBERIË. 201
wat men danfen van Karakter noemt, en fchenen my meest van oude herkomst te zyn , en geen verband te hebben met den flaaffchen ftaat, waar in de vrouwen door de mannen worden gehouden.
In de danfen van Karakter geeft een minnaar zyne liefde met een wulpfche houding en gebaarden aan zyne meeftereffe te kennen. Deze beantwoordt, en maakt dezelve nog kittelender dooide aanlokkelykheden, die aan hare kunne eigen zyn ; aanlokkelykheden die nog meerder uitwerking hebben , doordien hare werkelooze levensw-yze aan al wat zy doen een zekere kwyning indrukt , die tot het verwonen van tedere hartstogten uitnemend is gefchikt. By wylen zet het meisje hare beide handen in de zyden , en flaat twee groote zwarte oogen over dwars op haren minnaar, terwyl zy haar hoofd en ganfche ligchaam naar den anderen kant doet overhellen , fchynende als of zy hem door deze trotfche houding wide afwyzen. Hier op komt de jongman, als fmeekende, met gebogen hoofde en de handen op de borst, haar naderen, en neemt dus de houding aan van onderwerping en droefheid.
Dan welke overéénkomst de Ruffifche danfen ook met de Hoogduitfche, ten opzigte van hunne levendigheid of kracht van beteekenis hebben mogen, zyn zy in andere betrekkingen zeer van dezelve ónderfcheiden. De Hoogduitfche danfen zyn, over 't geheel genomen, zeer lugtig en vroN 5 !yk3



202 R E I z E
]yk , en gaan doorgaans met een menigte van fprongen verzeld ; in de Ruffifche houdt men zich, in tegendeel, altoos by den grond; dezelve fchilderen 't verlangen meêr dan 't genot, zy zyntederer, en van nadrukiyker uitbeelding.
Een Ruffifche dans is fomwylen een Pantomime , die al zeer loffe en geoeffende leden vordert Jonge lieden alleen zyn 'er toe gefchikt, en deze weten 'er zich met een wonderbare behendigheid van te kwyten. Zy draaien zich oP één been, op de hurken zittende, in 't rond, richten zich fluks weêr op, om deze of gene grillige en groteske houding aan te nemen, en veranderen die ieder oogenblik, terwyl zy dan voor, dan agter uit gaan, en dan het vertrek eens rond loopen. Zy danfen veelmalen alleen ; ook wel met een vrouw, die bykans in 't geheel geene beweging maakt.
Wy hadden , toen wy uit Ekaterinburg gingen , niet voorzien , dat deze vrolykheid ons den ganfchen dag in die eene plaats zoude ophouden , en ik had den Heer Cléopet verzogt my ook in de andere Mynen te willen brengen. Hier toe was de tyd verloopen; men befloot dieshalven zulks den volgenden dag werkheilig te maken , en dien nacht in dit Gehucht te blyven flapen. Men fpreidde matraflen, die met vry wat moeite by elkander gekregen werden , op den vloer, in de kamer waar wy gegeten hadden; hier
op



NAAK SIBERIË. 20%
op fliepen fommigen, terwyl anderen voor zich een plaats zogten in de rytuigen. OnderruiTchen, in plaats dat al deze wanorde en dit leven iemand zoude verveeld hebben, gaven dezelve in tegen» deel aanleiding, om 't gezelfchap op nieuw te vermaken. Den volgenden dag keerden wy te rug naar de Stad , waar ik op myne beurt door de voornaamfte Ingezetenen werd onthaald. Ik hield 'er my nog eenige dagen op , met oogmerk om nog eenige Stcrrekundige waarnemingen te doen, en ook de Mynen dies te beter te leeren kennen.
Ekaterinbu.ro is een kleine Stad, ^1723. door Peter I. geftigt , en behoorende onder het Gouvernement van Tobolsk. Zy is het middelpunt van alle dc Mynen en Gieteryen in Siberië, en heeft ook, om zo te fpreken, geene Inwoners, welke niet meêr of min betrekking hebben op de Myn-werken. De Ingezetenen beftaan meest uit Duitfchers. Door dien de zeden 'er, meêr dan elders , met die men in Europa gewoon is overéénkomen, is 'er de famenleving genoeglyker dan in eenige Siberifche Stad.
Ekaterinburg heeft een' Kommandant, wiens gezag zich alleen uitftrekt over't krygsvolk. Alle andere zaken moeten voor de Kancelary gebragt worden , welke ook het algemeen beftier heeft over de Mynen , niet alleen die daar omtrent gelegen zyn , maar ook over die van Solikamskaïa, Kazan en Orenburg ; het zy dezelve
aan



2Q4 & E I 2 E
aan de Kroon of aan byzondere perfonen toebehooren. De Kancelary heeft de zelfde magt en hoedanigheden met een' Gouverneur, en ftaat onmiddelyk onder het Keizerlyk Kollegie der Mynen te Petersburg. De Mynen van Colivan en Nerezinsk hebben ieder haar afzonderlyk rechtsgebied, en behooren niet onder de Kancelary.
De Kancelary van Ekaterinburg heeft vyf rechtsgebieden onder zich, welke den naam van Kantoren dragen. Het werk van ieder Kantoor gaat over de rechtsoeffening, de fchattingen, 't bewerken van de Mynen, derzelver opkomften, en 't bellieren der Domein-goederen van de Kroon. De Keizerin heeft binnen deze Stad cen Manufaktuur tot het bearbeiden van marmer- en porphier-fteen. Ook polyst men hier Kornalynen , fardonix-fteenen en een bruin kriftal, uit de omliggende Mynen gehaald. Al dit gefchiedt door middel van verfcheiden werktuigen, die door 't water gaan.
D e bezetting beftaat uit drie of vier honderd man. Men heeft hier een Zicken-huis, een Apotheek, en verfcheiden huizen voor de tollen en tot het verkoopen van brandewyn. De Amptenaren , welke over deze laatfte het beftier hebben, maken een rechtsgebied uit, dat het Kommiffariaat geheten wordt , en ondergefchikt is aan de Kancelary.
Pe-



naar SIBERIË. 205
Peter L had bevel gegeven tot het oprichten van een fchool, waar de jeugd in de Latynfche , Hoogduitfche en Italiaanfche talen , als mede in de Mathefis en Teekenkunde, zoude onderwezen worden. Ik vond 'er noch meefters noch leerlingen; de Geeftelyken verftonden zelfs geen Latyn. Al wat van deze inftelling te vinden is, beftaat in eencn Schoolmeefter, wiens jaarwedde honderd roebels, of vyf honderd Franfche livres , beloopt. Deze Schoolmeefter was cen van de lieden, die my terftond by myne aankomst met een bezoek vereerden. Schoon een man van zestig jaar , was hy zo vrolyk ep levendig van geest, dat ik 'er van verfteld ftond. Hy trachtte verfcheiden malen met my in gefprek te raken; maar dewyl ik geen Ruffifch verftond , en daar by zeer bezet was met het ontvangen van al 't gezelfchap, wds 't my onmogelyk hem toen daar in genoegen te geven ; doch wanneer ik van 't bezigtigen der Mynen te rug keerde , kwam hy andermaal by my , en gaf my 'te kennen dat hy de kleinzoon was van een' Franfchen Vlugteling. Zyn groot-vader, Mouiffet genaamd, kapitein in de Franfche Lyfwachten, had zich, ten tyde der herroeping van 't Edikt van Nantes , naar Rusland begeven. Den volgenden dag ging ik hem in zyn klein hutje bezoeken. Hy was getrouwd en had vier of vyf kinderen. De goede man was als in verrukking met-het geluk van een' Franfchman onder zyn dak te hebben ; hy kende onze natie en zeden niet verder, dan uit het geen hy
van



166 R E I Z E
van zyne voorouders had hooren verhalen, welke 'er, zo hy zeide, nimmer zonder fchreien van konden fpreken ; ook kon hy zich zeiven niet wèêrhouden eenige tranen te Horten. Ik was zeer over zyne gevoeligheid aangedaan. Hy vertelde my al wat hy ondergaan had , om het fober beftaan , waar toe hy geraakt was , te bekomen. Toen het gefprek op de herroeping van 't Edikt van Nantes te vallen kwam , borst hy met veel hevigheid uit, dat dit het bedryf van Vader la Chaife was, en dat de Jefuiten Vrankryk in den grond zouden helpen. Juist was men in dezen tyd bezig dezelve uit dat Ryk te verdryven , en ik zoude hem geen grooter genoegen hebben kunnen geven , dan met hem hier van te onderrichten ; doch reeds in 1759. myn vaderland verlaten hebbende , was 't my onmogelyk deze gebeurtenis te kunnen voorzien. Hy had van. zyne voorouders , te gelyk met hunnen haat tegen de Jefuiten , eenige kundigheid in 't land-meten en teekenen overgeërfd ; behalven dat hy de jeugd onderwees, gebruikte men hem ook tot het afteekenen der Mynen. Ik had in dezen Franfchman zo veel genoegen , cn was zo aangedaan over zyne omftandigheden, dat het my by myn vertrek niet weinig deernis gaf, hem niét mede te kunnen nemen. OndertulTchen moet ik zeggen, dat hy zeer vergenoegd met zyn' ftaat leefde , en zeer in achting was onder de Ruffen. Hy bezat een' kleinen tuin , dien hy zelf bearbeidde en die hem allerhande groente opleverde.
Hy



naar SIBERIË. 207
Hy bood my wat van dezelve aan , onder verzekering dat. ik die vergeeffch elders zoude zoeken ; ook was ik hier in niet weigerig, te min, nadien ik, geduurende myn verblyf in Siberië, geene groenten had gegeten*
N a nog ettelyke dagen te Ekaterinburg doorgebragt , en aan de verfcheiden oogmerken van dit verblyf voldaan te hebben , vertrok ik den 50. van daar. Ik had een lange keten van bergen over te trekken , 't welk nieuwe fchikkingen vereifchte ; want nadien myn groote wagen met geene mogelykheid tegen die hoogten zöude op te krygen geweest zyn , moest ik dien affchaffen en zeven kleiner in de plaats nemen. De Ruffen noemen dezelve Quibiks , en gebruiken nimmer andere tot het verbrengen van hunne goederen. Zy zyn zeer klein , en gevolglyk kunnen zy maar weinig beladen worden, 't welk een noodwendig vereifchte is in een land als dit, waar de wegen zo kwaad zyn * dat 'er anders niet door te komen zoude wezen. Dat nu deze verfchikking, welke ik niet had voorzien, my geen' geruimen tyd langer te Ekaterinburg ophield , had ik in geene geringe mate aan den Grave van Woronzof te danken; de Rentmeefter van dezen Heer, en de Kancelary-raad Cléopet, bragten zeer veel toe , om my alles gemaklyk te maken,
Den eerflen dag reisde ik vry voorfpoedig'; doch naar mate ik Verder in 't gebergte raakte
ver-



208 R E I Z E
verergerde de weg ; waar nog by kwam , dat ik 24 of 25 paarden noodig had , en 'er overal zo veel niet kon bekomen.
In het doorreizen van dit gebergte treft men verfcheiden Sterkten aan. Die van Grobowa ligt in deszeifs midden , en de laatfte die men ontmoet, Aftchitzkaïa genaamd, is in de vlakte gelegen. Deze fterkten zyn niet meêr dan houten torens , omringd met paliffaden , en gebouwd met oogmerk om de Baskirs, die Rusland met zo veel moeite onder 't juk gebragt heeft, in gehoorzaamheid te houden. Dit volk meende , tot op dien tyd , onder de befcberming van deze Mogendheid te leven, en niet als onderdanen van dezelve aangemerkt te zullen worden.
A l s men het gebergte agter den rug heeft, vind men het land zeer vlak ; ik zag hier en daar wel een heuveltje , doch van geen meêr belang dan men in alle vlakten aantreft. Het geboomte lag altemaal aan kleine bofchjes ginds en hier verfpreid. Al wat ik zag was wit hout, voornamelyk Berk.
Op den 23. bereikte ik de Smitzen van Souxon, en hield 'er ftil, met oogmerk om 'er eenig bericht van de daar omtrent liggende kooer-mynen te bekomen, welke ik wist een voornaam voorwerp van nieuwsgierigheid te zyn ; onderwylen, den Bewindhebber onbekend zynde , vleide ik
my



naar SIBERIË. 209
ffly in geenen deelc met het onthaal , welk ik daar ftond te ontmoeten , of met de gelegenheid van myn' weetlust te zullen kunnen boeten; en daarom liet ik de rytuigen ook maar blootelyk op een plein ftü houden , zonder de paarden te doen omfpannen. De Bewindhebber, alhoewel vry beleefd , veroorloofde my niet dan met moeite de Smitzen en verdere dingen, welke tot dit Werk behoorden, te bezigtigen; dan een van de werk-lieden, die my te Solikamskaïa gezien had, en wist dat de Heer Dimidof, wien deze nieuwe Manufaktuur mede toebehoorde, bevelen had gegeven, ten einde my daar wel te doen ontvangen, gaf zulks aan zyn' Meefter te kennen; en 't gevolg hier van was, dat deze, terwyl ik my bezig hield den erts , die in een open plaats aan hoepen opgeftapeld was, onder 't oog tc nemen, by my kwam, en zich over de door hem gemaakte zwarigheden verontfchuldigde , en my vervolgens op nieuws overal begeleidde, waar iets van belang was te zien. Wat meêr was , toen ik myn affcheid meende te nemen, vond ik, dat hy myne rytuigen tot zynent.had doen brengen, en tevens een' trcflyken maaltyd voor my gereed gemaakt. 'Deze Bewindhebber was niet alleen zeer kundig in zyn bedryf , maar ook omtrent de gefteldheid des lands , invoege, dat hy my * zo ten aanzien van de Mynen , als van de Aardryks-befchrwing , niet wéinig licht byzettc. M den eeten bragt hy mv in een kamer , waar h? zulke ftukken erts , welke byzondere aandaent II. Deel. O ver-



2ro R E I z E
verdienden , had byéén gezameld. Deze verzameling beftond uit ftukken hout, die door een ontbinding .van koper gemetallifeerd waren , en zelfs op een' afftand befchouwd, door de daar in heerfchende verfcheidenheid van kleuren , een ongemeen treffend gezigt gaven , terwyl zy, van nader by bezien, de oplettendheid nog fterker naar zich trokken, door de verfcheiden foorten van kryftalliferingen, welke zich daar in hadden gevormd. Ik kon my zo weinig inhouden het overbodig vermaak, welk my deze vertoo™g gaf, te doen blyken , dat dc Rus, dit bemerxende , in de verbeelding raakte van een' ichat m dit vertrek te hebben opgefloten. Ik zogt ettelyke ftukken van dit hout voor mv uit en zorgde wel de fiegtften niet te nemen;'doch bemerkende dat hy, die eerst vermaak fcheen te icheppen in my te helpen uitzoeken , over deze myne fchikking ganfch niet vergenoegd was, liet ik dezelve liggen en vergenoegde my met eenige kleine brokjes ; middelerwvl hem radende , om noch zyn eigen , noch zyns Meefters rykdom, naar de grootte van deze verzameling af te meten' als zynde dezelve wel zeer opmerkelyk voor een* liefhebber van de Natuurlyke Hiftorie, maar van zeer geringe aangelegenheid, wanneer men niets m aanmerking nam dan de innerlyke waardy.
I lK vertrok zeer voldaan over al de beleefdheid van den Bewindhebber dezer Gietery , en kwam den 24. 's morgens om vier uur te Tiko-
nos-



naar SIBERIË. 211
noska , waar het zo veel werk in had paarden te krygen, dat ik niet voor negen uur weêr konde op weg raken. Uit dit Dorp komende, ontdekte ik bykans aanftonds een nieuwe keten van bergen , die zich ongevoelig voor my verheften. Dc ruimte tuffchen dit en het vorige gebergte wordt door een groote vlakte, waar men hier en daar een verhevenheid vindt, heilagen. Het land was alleen op fommige plaatfen beteeld , en dat nog wel alleen met gerst; ik, ten minften , zag 'er geen ander koren.
D e weg werd erger naar mate ik verder in dit gebergte kwam, 't welk my in alle opzigten ónderfcheiden toefcheen van het vorige , waar de bergen fomtyds een langwerpige gedaante hadden en zeer fchuins opliepen, daar dezelve, in tegendeel , hier , fchoon ganfeh niet hoog , zo fteÜ waren, dat men 'er niet dan met de uiterfte moeite konde op komen. De grond zelf was van een' verfchillenden aart; want tuffchen Tobolsk en dit «ebergtc vond men overal een zwarte en vette aarde, die, zo dra wy het zelve genaakten, voor een geele en veel vafter verwiftèld werd.
Eenige mylen van Birna fcheelde het weinigj . of de roekeloosheid van myn' voerman had my 'c leven gekost. In plaats van by 't afdalen van kleine bergjes omzigtigheid te gebruiken, gelyk men elders gewoon is, zetten de Ruff.fchc koetziers het dan op een' galop; jagen met dezelfde
O 2



212 R E I Z E
fnelheiü over de fmalle brug tuffchen beiden en bereiken met een vaart den top van een' volgenden heuvel ; wanneer 't nu gebeurt dat zy den overtogt niet volmaakt wel treffen , moet het rytuig aan fpanen vliegen, zonder dat 'er eenig middel zy om zulks te voorkomen, dewyl 't in die öogenblikken onmogelyk is de paarden op te houden. De rivier Tourka overgetogen zynde , liep onze weg over een bergje, van 't welk wy, bykans zo dra het beklommen was, ook weêr moeften afdalen. Dc afweg liep kronkelagtig en langs den kant van een diepe fteilte ; des niet tegenflaande holde myn voerman met zulk een' vaart naar beneden, dat hy in een kromte niet fchielyk genoeg wendende , de paarden uit het fpoor raakten, en op 't punt ftonden van met wagen en al van de fteilte te tuimelen. Tot alle geluk raakte één paard te vallen , en ik fprong ylings van 't rytuig om de anderen by den toom te grypen; waar op men ook aanftonds tot hulp kwam toefchieten, zo dat dit geen verder kwaad gevolg had , dan alleen voor den voerman. Een gedeelte van zyne makkers fleepten hem, zonder dat ik het merkte, in het bofch, waar zy hem voor over op den grond gelegd hebbende zo verwoedelyk met ftokflagen onthaalden, dat ik, op 't hooren van zyn fchreeuwen , bevreesd wierd , dat hy niet levend van onder hunne handen zoude komen, en toefchoot om hem te redden. Ik deed hem een glas brandewyn geven, en een oogenblik daar na was hy weêr even vrolyk als te voren , klom op den
bok



NAAR SIBERIË. 213
bok en zong een deuntje , zonder meer aan 't voorgevallen te denken; zelfs, niet tcgenftaande dit en myn uitdruklyk verbod , om anders dan zagt naar beneden te ryden , was hy telkens in verzoeking om de bergen op cen galop af te jagen, 't welk my noopte een' ftok by my in den wagen te nemen, dien ik hem op ieder afweg op den fchouder leide , om hem tc waarfchouwen van myn bevel niet te overtreden.
Eindelyk bereikte ikBirna, een Dorp welk bewoond wordt door Tartaren, waar van verfcheiden my een werst van daar te gemoct kwamen, en met- hunne gebaarden de uiterfte vriendlykheid te kennen gaven. De oprechtheid en vreedzaamheid , die in hunne wezens doorftraalde, beletteden my ook de minfte agterdogt te voeden, zo dat ik hen zonder eenige ongeruftheid volgde. Voor myn rytuig gaande, geleidden zy my naar de woning des Opperften van hun Dorp , welke in de allervolmaakfte achting leefde, cn, zonder dat 'er eenige verkiezing plaats had gehad , blootelyk door zyne deugd cn verdienden het recht had gekregen om over hen tc gebieden. Zy hadden my een foort van middagmaal doen bereiden , beftaande uit honig , boter en eenige moes-kruiden. Zo morffig als de huizen in Siberië waren , zo zinlyk vond ik die hier ; fchoon zy voor 't overige mceftal den zelfden levenstrant volgen, uitgezonderd dat zy den Mahome, taanfehen Godsdienst zyn toegedaan.
O 3 Hos»



2i4 R E I z E
Hunne kleeding heeft eenige overeenkomst met diê der Rnffen. De Tartaren dragen een wolen onder-kleed dat zy met een' gordel vast maken , en daar over een' wyden en langen rok dien zy los laten hangen ; zy gaan aIt00s . laarsd; hun hoofd is gefchoven , uitgezonderd een gedeelte van 't agterhoofd, welk zy met een lederen ondermutsje bedekken , en dan hebben zy een muts op met een' rand van een of an der vel geboord. Deze kleeding ftaat hun bvzonder wel ; daar by zyn zy groot, ruftig en wel gemaakt. Hunne wezenstrekken zyn zagt aartig , doch des niet te min leest men daar in de krygs-haftigheid en onafhanglykheid van een volk, welk tot op den huldigen dag zyne aloude voorrechten heeft weten te bewaren. Zy leve ren aan Rusland, in tyd van oorlog, een zeker getal van manfehap , welke dat Ryk zeJf moet onderhouden.
De Weeding der Tartaarfche vrouwen vèrfchilc weimg van die der mannen ; dezelve is korter en de gordel gaat over den bovenften rok. Haar kapfel beftaat in een muts, die veel al de gedaante heeft fvan een zuiker-brood, en met kopeken en kleine ftukjes glas bedekt is ; en aan deze muts is een groote lakenfche lap vast, die tot over den middel, langs den rug nederhangt. Zy dragen laarzen, zo wel als 't manvolk, en zonder het kapfel zoude men haar, met den eerften op. fja| j pok ligtelyk yoor mannen nemen. Weinige
din-









NAAR 5 I ï E R I E. 215
dingen uitgenomen, deelen zy het werk met hare egtgenooten , van welke zy met zagtheid en op een' voet van onderlinge geiykheid worden behandeld. De gehuwde vrouwen fchcnen my in de volkomenftc vryheid te leven; in tegendeel worden de dochters zeer naauw in den band gehouden ; en echter verzekerde men my daf deze , niet tegenftaapde der ouderen waakzaamheid, den toom wel eens witten af te ftryken, en dan ook niec verzuimden van de kortfeondige vryheid goed gebruik te maken. In Siberië heeft juist het tegendeel plaats ; de vrouwen leven afgezonderd, en de meisjes in zeer groote vryheid, welke zy, gelyk wy gezien hebben, zich ook ten nutte maken. Ga waar gy wik in deze gewesten, overal is men met de jonge meisjes verlegen. De kleeding-wyze der Ruflen is hier in van de Tartaarfche ónderfcheiden, dat zy in plaats van het lang onder-kleed maar cen foort van kamizooltje dragen, en veel al hun hembd over de broek los laten hangen ; terwyl hun boven-kleed beftaat in een foort van lofle kiel, die zy met een' gordel vast maken. Ook dragen zy geene laarzen, maar rollen hunne beencn in een lap laken, die zy aan 't beneden-eind met een' band omwinden; en hunne fchoenen zyn gemaakt van de bast van hoornen Het volk heeft in Rusland overal den baard nog "behouden, en deszeifs hoofd-dekfel beftaat in een muts.
Indien men een vergelyking wilde maken O 4 Wil



116 R E I Z E
tuffchen de mannen-kleeding der Ruffen , en die der Tartaren , zoude men de voorkeuze in alle opzigten moeten geven aan de laatfte , die een deftig aanzien heeft, terwyl de Ruffifche by uitftek lomp is; doch ten aanzien van. het vrouwïyk gewaad zoude men het zelfde oordeel niet vellen kunnen; dat der Tartaarfche vrouwen is doorgaans kostbarer , maar veeltyds ftaat het minder wel. De Ruffifche vrouwen dragen binnenshuis, over het hembd, een kieed dat haar tot op de enkels hangt en van voren geknoopt wordt. Als zy uitgaan, trekken zy nog een ander kleed hier over, en fomtyds komt hier nog een mantel by. Haar kapfel gelykt op niets beter dan oP een foort van hoed, en is gemeenlyk met kopeken en glaswerk verfïerd. De jonge dochters klecden zich op den zelfden trant als de vrouwen, alleen met dit onderfcheid, dat zy altoos in 't hair gekapt zyn, en niet anders op 't hoofd hebben dan een lint,'dat rondsom 't hoofd gaat.
By myn vertrek van Birna namen de Tartaren, uit aanmerking van de bergen die wy ftonden te' ontmoeten, een dubbel getal van paarden, zonder eenige meerder belooning daar voor, of ook iets voor de verteering , die ik by hen gemaakt had , te willen aannemen.
Een weinig buiten dit Dorp werd de weg alJer-yffelykst. De bergen waren wel ganfeh niet' hcoó, doch zo fteii en zo glad geworden door den
re-



naar SIBERIË. 217
regen, dat men, niet tegenftaande de voerlieden hunne uiterfte poogingen aanwendden , en de meefte paarden voor één rytuig gefpannen werden , de grootfte moeite had om dezelve te beklimmen, fchoon ik met alle de mynen 'er te voet by ging. Men befeft ligtelyk , hoe zeer dit cn menfehen en paarden moest afmatten , wanneer men in aanmerking neemt, dat elke byzondere wagen de een na den anderen op die zelfde wyze moest naar boven gewerkt worden , en dat de eene hoogte niet zo dra beklommen was, of men had weêr een volgende voor de voeten. Nadien myn rytuig het ligfte van allen was , befloot ik voor uit te trekken , en de overigen uit het eerfte Gehucht waar ik aankwam hulp toe te zenden; doch dit mislukte, want men kon my niet verder brengen dan een vierendeel myls van de plaats, daar ik de anderen had gelaten.
I k bevond my nu op den oever van een beek Tourka geheten, in een laagte die rondsom met bergen omringd was; myn Horologie-maker en Tolk volgden my kort op de hielen; doch de andere wagens verwagtte ik hier twee uur lang vergeeffch, en zond toen aan dezelve eenige Tartaren, met een gedeelte van de paarden die ik by my had, te gemoet , waarop zy ten één uur na middernagt verfehencn. De flambouwen, welke ik aan de voerlieden had gegeven, en die zy ontftoken hadden, deden hen van verre ónderfcheiden; en daar op trokken de Tartaren, die by my gebleven waren, hun ook O 5 tc"



2iS R É I Z E
tegen, en ftaken, om hen te lichcen, van afftand tot afftand eenige fparre-boomen , die langs den weg ftonden, in brand. Deze boomen, fchoon zeer hoog , ftonden in een oogenblik in lichte laaie vlam , en gaven , behalven 't nut dat zy deden, een niet min fraaie dan zeldzame vertooning, gelykende naar zo vele vuurwerken, op de toppen en op het hangen van deze bergen ontltoken. Ik liet alle de rytuigen rondsom een vuur plaatfen, en agter dezelve bond men de paarden aan ftaken vast. Hier op liet ik brandcwvn rond ichenken aan alle deze lieden, welke, zo wel als ik zelf, met zeer goeden eetlust tot het doen van hun avondmaal gingen nederzitten. Na een uur ruitens ging men aan 't herftellen van de wagens , terwyl ik my by het vuur op een beerenhuid nederleide; ik flicp weinig, ftond ettelyke uuren daar na weêr op, en terwyl men bezig was alles tot het vertrek in gereedheid te brengen, ging ik wat wandelen door het gebergte. Van 't begin van hetzelve af had ik langs mvn' weg niet anders aangetroffen dan berken-boomen, maar fcdert zes wersten van de plaats waar ik nu vernagc had, vond ik overal dennen, even als in 't eerfte gebergte; met dit onderfcheid echter, dat het geboomte hier|vecl dikker en zeer hoog was, en^in alle opzigten uitnemend fcheen te tieren; invoege dat deze beide gebergten, beide ten aanzien van grond en voortbrengfelen, ten eenenmale van aart fchynen ónderfcheiden ; want in plaats van een' zwarten vond ik hier een' geelagtigen grond.
Ik



n aa r SIBERIË. 219
I k vertrok ten zeven uuren, ontmoette ftraks een' zeer hoogen en fteilen berg , dien wy niet dan met veel moeite konden beklimmen, dewyl de regen, die 'er viel, den weg zo onbruikbaar maakte, dat wy zelfs te voet veel werk hadden om 'er tegen op te komen, 't Was omtrent middag toen wy eindelyk het post-huis van Piffc bereik.. , een Gehucht op den oever van een kleine rivier van den zelfden naam, en niet ver van 'c einde van dit gebergte gelegen. Ik vond nog overal dennen en een' geelagtigen grond. De dennen of mast-boomen hadden drie tot vyf voeten middel-lyns, en waren by de tagtig voeten hoog. Het bofch was zeer digt , door de menigte van ruigte en heefter-gewaffen die 'er groeide ; daar de grond in 't eerfte gebergte, vooral in de nabyheid van Ekaterinburg , in tegendeel bloot was, en men daar niet dan lage, kromme en liegt tierende dennen aantrof.
Van den aanvang van dit gebergte af had ik nog geen bouwland aangetroffen ; ik zag het in den omtrek van Piffe , waar het bofch begint op te houden. Het koren, maar korts gezaaid, was nu reeds over de twee duim hoog, en dus verder dan by Tobolsk in 't begin van Hooimaand, My in dit Gehucht niet langer hebbende opgehouden, dan noodig was om friffche paarden te bekomen, bereikte ik ten drie uur na den middag de kleine StadOffa, liggende op den oever van de Karna, in 't midden van een zeer openc en bykans ten ec-
nen-



220 R E I Z E
nenmale bebouwde vlakte. Een gedeelte van dezelve, middelmatig verfterkt, ftaat op een hoog, te. Van hier vertrekkende, volgde ik den oever van de gemelde rivier, en .raakte twee mylen verder wederom in het bofch, ,welk ik aan gindfchen kant van de Stad, ten naaften by op een' gelyken afftand, had verlaten. De regen had den weg zodanig bedorven, dat ik, fchoon den ganfchen nagt by toorts-licht voortgereisd hebbende, niet voor een uur in den morgenftond te Cracova aankwam, m welk Gehucht geene paarden te krygen waren' weshalven ik befloot 'er den nacht door te brengen. Men maakte midden op de ftraat een groot ' vuur, om 't welk ai myn volk op ftroo ging !ig gen flapen, terwyl ik, ten zelfden einde, myn matras m het naafle huis had laten brengen. Ik werd al zeer vroeg weêr wakker en begaf my ftraks voor de deur, waar ik al myn volk in zulken diepen flaap vond , dat ik niet van my verkrygen kon hen in hun geluk te ftooren , maar hen, tot het licht was, vredig liet rusten; my onderwyl bezig houdende met het vuur, dat bykans uitgegaan was , wederom aan 'c branden te helpen , en met het nazien van de rytuigenTen agt uur begaf ik my weêr op weg , en kwam ten twaalf uur op den oever van de Karna Deze rivier , die wy met een roei-fchuit overftaken, fcheen my meêr dan honderd roeden breed te zyn; wy bragten met vier riemen agttien minuten door met overvaren, en men verzekerde my dat zy dertig tot veertig voeten diep was. De
over-



naar S I B E R T E. 221
óvertogt heeft vry wat gevaars in , uit hoofde der kleinte van de pont, waar men genoodzaakt is groote rytuigen dwars op zetten, in diervocoe dat, inval men niet met dc uiterfte voerzigtigheid te werk ging om dezelve voor glyden tc bewaren , de fchuit met de geringfte beweging zoude moeten omflaan. Ik hoopte, nu de Karna agter myn' rug was, beter weg en een meêr bewoonde landftreek te zullen ontmoeten. Het had nu reeds tweemaal gevrozen, zo dat het in den ogtendftond zeer koud was ; ieder morgen was de aarde met ryp bedekt, en bladen cn vruchten begonnen af te vallen en lagen overal in dc wegen ; alles ftrekte om den aannaderenden rouw der Natuur' aan te kondigen ; het treurig groen der denne-boomen was 't eenigfte dat zich nog vertoonde. In deze omftandigheden was ik nog vier of vyf honderd mylen ver van Petersburg, en dus in de vrees van op weg door den winter te zullen overvallen worden ; 't welk de reden was, dat ik my nergens lang durfde ophouden.
Na het ontmoeten van verfcheiden toevallen, in een van welke twee foldaten gekwetst waren, kwam ik den 28. in het Gehucht Sowialova, welk door Wotiaken wordt bewoond. De byzonderheid van dit Volk en deszeifs kleeding deed my befluiten, hier een gedeelte van den dag te blyven. Sommige Schryvers tellen de Wotiaken onder de Tartaren; doch ik heb geen overeenkomst
tus-



222 R E I z E
tuffchen die beide Natiën kunnen befpeuren. De Wotiaken, zo mannen als vrouwen, zyn'door gaans niet meêr dan vier voet en eenige duimen lang, en van een zwak en teder geftel. Het <*e waad der mannen verfchilt niet van het Ruffifche ; maar dat der vrouwen heeft geen gelyke Pis met iets, dat ik in Siberië heb aangetroffen" Zy dragen, even als de mannen, een grof linnen hembd, met een fpleet op de borst, die met ga ren of wol van verfcheiden kleuren is beboordj en dan hebben zy aan de regter zvde van het hembd nog een klein drie-kantig borduurfeltje, Haar kleed, van wol gemaakt, heeft veel gelykheid met dat der Jefuiten , wanneer die in 'c Kollegie zyn ; de mouwen van dit bovenkleed zyn in 't midden opgefneden om 'er de hand door te fteken , en het onderfte gedeelte laten zy gemeenlyk hangen. Dit kleed wordt van voren alleen met een kondig geborduurden gordel vast gemaakt , en hangt neder tot op het been Zy dragen grove Jakenfche kouflen en voetzooien op zyn Ruffifch. Haar kapfei is inzonderheid vreemd; zy omwinden eerst haar hoofd met een' groven doek; hier boven op binden zy met twee koorden een foort van helm, van boom-bast gemaakt, en van voren met een lap ftof en kopeken verfierd ; en over dit ding komt wederom een neusdoek, met garen en wol van velerhande kleuren geborduurd en met franjes omzet. Dit kapfei maakt haar bykans een voet hooger. Hare toen zyn in twee ftrengen gevlogten, die op
de



kaar SIBERIË. 223
de borst nederhangen, met een' halsband van het zelfde maakfel , als die by de Tartaren in gebruik is. Een van myn byzynde volk , dit wat naauwkeuriger willende opnemen , opende het hembd van een dezer vrouwen , in diervoege dat haar boezem geheel en al bloot lag ; en fchoon dit in 't openbaar gefchiedde, wel verre van het kwalyk te nemen , lachte zy over zyne nieuwsgierigheid»
De Heer vart Strahlenberg is van gedagte, dat dit volk voor het oudfte van Siberië moet gehouden worden (7). Het is, jaren herwaards, van de Chriften belydenis , doch zo onkundig , dat het van dezen Godsdienst geen het minfte denkbeeld heeft. De Ruffen zonden te gelyk Priefters en foldaten om hetzelve tc bekeeren. Hier te Sowialova zag ik een' Ruffifchen Zendeling , die gelast was deze lieden te onderwyzen en te doopen , en die, fchoon hy in de land-taai onkundig was , noghtans niet mifte hen Chriftenen te maken. Ook hadden zy, gelyk natuurlyk was, alle de bygeloovigheden van hunnen ouden Godsdienst behouden.
Myn verlangen te kennen gegeven hebbendes om een vrouwen-klceding te koopen, bragt men 'er my eene, welke ik voor vyf en twintig Franfche livres bekwam. Dan dit was niet zo dra onder het volk rugtbaar geworden, of het rotte
te
(7) Tom. II. pag. 155.



224
& E I Z E
te famen , en wilde het kleed te rug eiiïchen, befchouwende deze verkoop als een heilig-fchennis, waar van hun dorp het fiagt-offer zyn zoude ; nadien hun Godsdienst medebragt, dat de vrouwen met hare kleederen wierden begraven» ' Men bragt de- vrouw, die my het kleed verkogt had, te voorfchyn ; zy ontkende het ftuk niet, maar ontfehuldigde zich daar mede, dat het gewaad tot het lyf van wylen hare moeder behoord had , die nog in leven was geweest, toen zy tot Chriftenen gemaakt werden, wanneer de Keizerin had doen verbieden de lyken met dc kleederen te begraven. De vrouw werd hier op wel onfchuldig verklaard , doch echter wilden de Wotiaken my noodzaken het kleed te rug te geven , gelyk ik zoude hebben moeten doen, indien ik my niet van de foldaten bediend had, om hen van my af te weeren.
De vrouwen onder de Wotiaken zyn , in 't gemeen gefproken , zeer lelyk en' raüfffiger dan onder eenige Noordfche natie , uitgezonderd alleen , indien ik 't verhaal der Ruflen , die daar gereisd hadden, gelooven mag, de vrouwen der Samojedcn. Deze dragen nimmer een hembd ; haar kleed wordt uit de huid van rendieren gcgemaakf!,, en heeft de gedaante van een' zak 3 hare koufïen zyn - van de zelfde ftoffe , en fomtyds dragen zy voetzooien op zyn Ruffifch.
Het werd vry laat eer ik van hier wederom
op



^WotïaïlscheTiioweh in Siberië,






naar SIBERIË.
125
op weg geraakte ; en na verfcheiden gehuchten < door Wotiaken en Tartaren bewoond , doorgetogen te zyn , kwam ik den 29. 's avonds ten agt uur aan de rivier Wiatka , welke men met een brug , die op twee fchuiten lag en met riemen voortging , moest overftekcm Deze rivier is , fchoon niet zo breed als de Karna , veel fterker van ftroom , en dermate gevaarlyk , dat de fchuite-voerder ons , uit vrees voor dc daar in zynde rotfen , wegens den fterken wind niet wilde ondernemen over te zetten; weshalven ik befloot den volgenden dag op dezen oever af te wagten. Men ontftak dan een groot vuur, waar by ik van takken van boomen een foort van tent deed oprigten ; en na eerst gegeten te hebben , leide ik my op een beeren-huid ter rust. Omtrent middernagt ftyf van koude ontwakende , bevond ik my geheel overdekt met fneeuw, en wist in den eerften opflag niet, of ik myne oogen gelooveri mogt , dan of ik droomde ondertuffehen bleef de fneeuw den ganfchen nacht aanhouden,- cn des morgens lag dezelve meêr dan een half voet dik op den grond. In twaalf minuten tyds raakte ik met dedryvende brug aan de overzyde van het water, waar de menigvuldige fneeuw de wegen zo Onbruikbaar gemaakt had* dat het de grootfte moeitti koftte het niet ver van daar liggende Gehucht Scynd te bereiken, fchoon al het volk, tot verligting der paarden, dien weg tc voet afleide. Ik was nu zeer verlegen te weten, op welke wyze ik myne reize van hier had voort te zetten , en II. Deel. P brags



225 R E I Z E
bragt een gedeelte van den morgen door met te overleggen, of ik fleden nemen, dan wagen zoude myne rytuigen te behouden. Het laatfte was vol gevaars ; maar aan den anderen kant verzekerde men my ook , dat ik in de nabyheid van Kazan geene fneeuw meêr vinden , en dus genoodzaakt zyn zoude de fleden weêr te laten varen.
Ik floegdan, alhoewel het fterk fneeuwde, met myne rytuigen oP weg, verdubbelende het getal van paarden , welk.nu twee en veertig beliep. Deze dieren liet ik rykelyk haver voederen, en onder de voerlieden brandewyn rondfehenken , door welke voorzorge ik nog dien zelfden dag des avonds om tien uur, niet tegenftaande de ysfelyke _ wegen , te Sicchi aankwam. Ik trok inmiddels door verfcheiden Dorpen, bewoond door Tartaren , wier klecding-wyze in fommige opzigten van die der Tartaren in Siberië is ónderfcheiden; ook zyn deze volken meêr befchaafd, hoewel zy hunne eenvoudigheid en zuiverheid van zeden bewaard hebben.
D e fneeuw verminderde naar gelang wy nader by Kazan kwamen , en te Wifocogora zag men dezelve niet meêr. Een uitgeflrekte weide-grond, waar het gras op nieuw was opgefchoten , was voor my een vertooning van 't eerfte lente-groen; op ieder voetftap werd de landouwe vermaaklyker en de lucht helderer; de ryp had de boomen
nog



naar SIBERIË. '227
ho<* niet van hunne bladeren beroofd. In dc buurfchap van Kazan zag ik eiken, voor dc eerfte maal federt ik my in Rusland had opgehouden , en gaarden vol vrugtboomen verwiiïclden de bevrozen ftreken van Siberië, en dc wocstenven waar niets groeide dan dennen, en die bykans niet bewoond werden dan door dieren, waar van de meeften in Europa onbekend zyn. Myn •weg liep over heuvelen, bcflagen met bofchjes, welker fchaduwe my nu vermaak gaf, terwyl ik dezelve korte dagen te voren zoude hebben zoeken te vermyden. Ryke Dorpen waren hier getuigen van de vruchtbaarheid des lands; men zag 'er konftig aangelegde tuinen, die nog met bloemen waren voorzien. Al wat my omringde fcheen my de grooter nabyheid myns Vaderlands aan te kondigen, een omftandigheid van welker aangenaamheid men geen denkbeeld vormen kan , alvorens dezelve te hebben gemist.
I k kwam te Kazan op den eerften van Wynmaand. Èen Tartaarfch Prins , die 'er Gouverneur was, had veel goedheid voor my, en zelfs bevelen gegeven om een verblyf voor my gereed te maken ; dan dit was onnodig uit hoofde van de beleefdheid van den Heer Werofkin, een' Rus , met wien ik de eer had gehad tc Petersburg kennis te maken , en die het zelfde ten zynen huize had laten doen, waar hcên meö my ook geleidde.
Pa D ? *



225 R E I Z E
Den volgenden dag, ging ik een bezoek doen by den Gouverneur. Na eenige plicht-plegingen, welke ik niet verftond, gingen wy aan een tafel zitten, welke met een fraai tapyt overdekt was, en met vier groote pypen en een porceleinen kom met Chineefche tabak werd voorzien. Ik rookte een poosje en zag toen verfcheiden fterke dranken , zo als 't land opgeeft, als meede eenige confituren en vruchten op tafel verfcbynen. Onder de laatfte was een water-meloen'!, die my zo geurig en lekker voorkwam, dat ik niet anders proefde. Deze vrucht is te Kazan zeer gemeen , en veroorzaakt, fchoon al onmatig gebruikt, geene ongefteïdheid. Ik keurde dezelve zo verre boven al wat my immer in die foort was voorgekomen, dat ik 'er zaad van mede naar Vrankryk nam , waar het echter niet gelukte.
De Aardsbiffchop liet my op zyn buitengoed, niet ver buiten de Stad gelegen , noodigen , en had de goedheid verfcheiden rytuigen te zenden, om my en myn gezelfchap daar te brengen. In hem trof ik cen' Kerk-voogd aan, die in de Wetenfchappen , de Gefchiedeniffen en de fraaie Letteren wel was bedreven, en uit dien hoofde ook door ganfch Rusland met veel eerbied werd behandeld. Onder alle de Geeftelyken , weke ik in deze uitgebreide geweften ontmoet heb , was hy de eenigfte , die niet verwonderd fcheen te ftaan , dat men , om den loop van Venus over
de



naar SIBERIË. 229
de zonne-fchyf waar te nemen, een reis van Parys naar Tobolsk ondernam.
Te Kazan hield ik my verfcheiden dagen ops en maakte 'er eenige fterrekundige waarnemingen, om de ligging van de Stad met naauwkeurigheid te bepalen. Schoon haar Koophandel meestal is tot niet geloopen, heeft zy nog eenige overblyffelen van haar' ouden luifter behouden. De huizen zyn wel voor 't grootfte gedeelte van hout, doch zeer wel gebouwd. De Adel heeft zich hier famen begeven en leeft 'er gezellig. Al wat tot onderhoud des levens noodzaaklyk of nuttig is, kan men hier overvloedig bekomen ; wild , vifch en vruchten zelfs niet uitgezonderd. Ook heeft men 'er wittebrood , welk men in Siberië alzo weinig als ananaffen behoeft te zoeken. Wyn alleen is te Kazan zeldzaam ; dan de Inwoners verftaan de kunst om uit verfcheiden vruchten een' drank te perfen , die, wat de kleur en fmaak betreft, wel weinig van opregten wyn verfchilt, maar ondertuffchen, wegens den brandewyn , welke altoos de grondflag daar van uitmaakt, zeer nadeelig is voor de gezondheid.
Tüsschen de zeden hier ter plaats en in Siberië is geen minder onderfcheid , dan tuffchen de luchtsgefteldheid. De vrouwen deelen hier, zo wel als te Moscou en Petersburg , in 't gezellig leven; men vindt haar mede aanzitten en op zich nemen de gaften te onthalen en tc vermaken.
P 3 De



233 R E I Z E
De Tartaren maken onder de Inwoners van Kazan geen gering gedeelte uit, en zyn niet alleen voor geenerhande vervolging blootgefteld , maar worden 'er zelfs met zonderlinge oplettendheid behandeld, 't welk hen ook van hunnen kant zeer gehegt doet zyn aan de Kroon. Deze Tartaren hebben de zuiverheid hunner zeden nog bewaard; zy zyn braaf en eerlyk , en zitten meest alle in vry goede omfhndigheden. Hunne kleeding is veel koscbarer dan die der Tartaren , van welke ik te voren gewaagde ; en die der vrouwen is 'er zelfs in eenige opzigten mede verfchillende , voornameiyk met betrekking tot het hulfel, dat ik nooit in de gedaante van een zuiker-brood onder haar heb aangetroffen. Zy kappen zich veelal op den zelfden trant als de Ruffifche vrouwen; uitgezonderd dat zy de hairen doorvlegten met paarlen en edele gefteenten , waar van zy ook tooifels op de mouwen van hare kleederen zetten , en andere om den hals dragen en op den boezem laten neder hangen.
De Stad is zeer uitgeftrekt en wel bevolkt. De Heer van Schouwalof, een der grootfte voorftanders van geleerdheid in Rusland , had by de Keizerin Elifabcth weten te bewerken , dat hier een Gymnafiuin of School tot onderwys der jeugd wierde opgerigt. Het bellier van dezelve werd opgedragen aan den Heer Werofkin , een' Rus van afkomst , die agt Leeraren onder zich had, twee in de Franfche taal, twee in de Hoog-duit-
fche,



haar SIBERIË. 231
fche, even zo veel in de Latynfche, één in de Ruffifche , en één die het fchermen en danfen onderwees. De wedde dezer Leeraren bedroeg niet meêr dan honderd en vyftig roebels , of zeven honderd en vyftig Franfche livres; doch, fober als dit uitkwam , wist de Heer Werofkin door zynen yver en waakzaamheid uit te werken, dat alle de oeffeningen met zeer gewenfehten uit* flag wierden voortgezet. Deze man had vele kundigheden , en bezat tevens de groote konst, om zo de lieden , welke hem ondergefchikt waren , als de jonge lieden , wier opvoeding hem was toevertrouwd, naar zyn' zin te leiden. Hy was, wat maar al te zeldzaam gevonden wordt, een man die geboren fcheen voor de plaats, die hy bekleedde; doch welke hem, ter kwader uurc voor deze opkomende fchool , niet langen tyd daar na , wederom werd ontnomen. Zyne ongemeene verdienften maakten hem allen, die, in het zelfde perk ftrydende, alleen zyne mededingers moeiten geweest zyn , tot vyanden. Nyd en jaloersheid waren overal op zyne hielen. Vier honderd mylen afftands van de Hoofd-ftad konden hem voor onophoudelyke onaangenaamheden niet beveiligen; en de Hagen, die men hem toebragt, troffen te wiffer , doordien hy , zich in Kazan met niet anders bezig houdende, dan om zyn Vaderland dienst te doen, niet zien konde van welken kant dezelve kwamen , en dus buiten ftaat was die af te keeren. Nyd en jaloersheid zyn zelfs in landen , waar de wetenfchappen meest P 4 bloei-



222 R E I Z E
bloeien, de gevaarlykfte geeffels van geleerde lieden ; doch onder een onkundig volk zyn zy oneindig meêr te duchten. In een verlichte maatfchappy keeren de pylcn , in derzelver gif gedoopt, eindelyk tegen de genen, van wier handen zy voortkomen, en behalen uitmuntende verdienften, vroeg of laat, den verfchuldigden eere-krans; doch waar de onkunde heerfcht, zyn de weinige kundigen juist de genen, die het fterkfte belang hebben , oni een' man van overtreffende gaven den voet dwers te zetten , en zy de eenigfleo zynde , wier gevoelens de domme menigte kan opvolgen , mist het niet dat hunne booze oogmerken met den begeerden uitflag worden bekroond. Zo lang de Heer van Schouwalof, een gunfteling van de Keizerin Eiizabeth , zyn gezag behield , vond de Heer Werofkin in "dezen een' befeberrner; doch dat gezag met de dood van die Vqrftjn een einde nemende, maakte de nimmer fluimerende wangunst hem wel ras haar flagtoffer , en men heeft het nog voor een geluk te rekenen , indien hy , met het verlies van zyn ampt, niet tevens het getal der rampzalige bannelingen in Siberië heeft moeten vergrooten.
T e Kazan zynde deed ik overal in dén omtrek Onderzoek naar de berugte plant, Borameïz genaamd , waar van de Abt Lambert in zyne Burgeriyke en Mvuaüyke Hijicrie gewag maakt. Volgens dezen Schryver gelykt dezelve in allen deele uaar een lam, en heeft cen zeer fyne vacht, wel-
ke



NAAK SIBERIË.
ke de vrouwen tot hoofd-dekfel gebruiken. Zy heeft een weinig bloed en vleefch , doch geene hoornen, maar pluimtjes van wol, die naar hoornen zweemen. Zy leeft en voedt zich, zo lang ter kruiden onder haar bereik groeien ; en wanneer deze verdorren, volgt de dood van dit plantdier te gelyk.
Men verbeelde zich niet, dat de Abt Lambert deze buitenfporigheden heeft willen opdifl'chen voor waarheden , van welke hy zelve overtuigd was ; ongetwyfFeld heeft hy dezelve blootelyk bygebragt , om de Reizigers tot het onderzoek te leiden, wat toch de oorfprong van een zo belagchelyk vcrdichtfel moge geweest zyn. Wat my betreft, ik konde met alle aangewende moeite deze plant niet bekomen (8) , en dezelve is te Kazan onbekend. Men vindt haar in 's Konings tuin , en fommige fchryvers plaatfen dezelve in de klalTe der moffen ; dan zy heeft geenerhande overéénkomst met het verdichtfel, ons door den Abt Lambert opgegeven.
Ik verliet Kazan des avondsom vier uur, en bereikte den oever van de Wolga om zeven uur en agttien minuten. Deze rivier fcheen my hier ter P 5 plaat-
(8) [De beroemde K^mpfer is niet beter gedaagd. Dr. Bf.ll beeft in der daad de plant gezien, aan welke men in 't RumTcli den naam gaf van Tartarsky Barashka, of Tarterfch Lam, zon, der iets wonderbaars te zien. Reizen. I. Deel. bladz. 64. Leid. 1769. Zie wyders , nopens deze fabel , Bomare op 't woord Sdytiefch La;n. JU. Deel. bladz. 504. van de Holl. Verr.J



3S4 R E I Z E
plaatfe ongeveer twee honderd roeden breed te zyn , en men verzekerde my dat zy tien roeden, of zestig voeten, diepte had. Het weder was ftil, en dus ook het water van dezen ftroom , dien men een' der fchoonften van Europa mag noemen. Zes roeiers bragten my met een fchuit in zeventien minuten aan de overzyde. Te Tobolsk en Kazan had men my verhaald , dat op de Wolga een meenigte van die foort van eenden gevonden werden, welke men in 't Franfch Pirates de mer, Fous of Gekken noemt , en dat men zich zelfs vermaakte met 'er jagt op te maken en 'er op te fchieten , even als op eenden ; doch fchoon ik een' weg van honderd mylen langs hare oevers moest afleggen , heb ik geen' enkelen van deze water-vogels aangetroffen. Op den agtften van de zelfde maand kwam ik te Kuzmodemiansk , na alvorens nog het land van een andere natie te hebben doortogen. De Schuwafchi , dus wordt dit volk genaamd, verfchillen in hunne kieedingwyze weinig van de RufTen; zy zyn Chriftenen, doch, niet min onkundig dan de Wotiaken, hebben zy , even als deze , alle hunne vorige bygeloovigheden behouden.
Te Kuzmodemiansk raakte ik weêr op den zelfden weg, dien ik in myne reize naar Tobolsk had gevolgd. Naar mate ik Petersburg naderde , 't welk Noordelyker aan ligt, deed zich de vorst meer en meer gevoelen, waar door de hinderpalen vermeerderden om met rytuigen op wielen



naak SIBERIË. 333
ien te reizen. Sommige rivieren waren zelfs reeds toegevrozen. Echter bereikte ik die Stad eindelyk op den eerften van Slagtmaand des jaar 1761., en fleet 'er den winter by den Baron van Breteuil, die my op nieuws met heufchheid overlaadde. In 't voorjaar , zo dra de zee open was , ging ik fcheep naar Vrankryk , waar ik in Oogftmaand van 1762., na een afwezigheid van omtrent twee jaren , te rug kwam.
Waar.









Bladz. 237
• -TAFEL 1.
Van de lengten cn breedten van eenige plaatfen in Vrankryk enz.
NAMEN y«fcb» der Lengten. I Breedten. I „ Middag-cirkels.
DER, ° l_
! PLAATSEN. Uur. Min. Sek. Gr. Min. Selc. Gr. Min. Sek.
Abbeville - - - °* 2 1 W. 19 24 o 50* 7 1
Altorf - - o* 35 25 O. 28 45 o 49 >7 3»
Angers - , . - O* 11 35 W. 17 o o 47* 28 8
Avranehes . . o* 14 51 W. 16 11 o 48* 41 18
Auxerre - - °* 4 57 0. 21 8 o 47* 47 54
Bafel - - 0 21 o O. 25 9 o 47 35 o
Befancon - - °* '4 50 °' 23 39 0 47* 13 45
B.tfch . o* 20 25 O. 25 o o 49* 2 28
Bourdeaux . - O* 11 39 W. 16 59 o 44* 5° 18
Brest - - o* 27 23 W. 13 3 o 48* 23 o
Caen - o* 10 47 W. 17 12, o 49* 11 10
Chalon-fur-Marne - - °* 8 9 O. 21 56 o 48* 57 12
Chartres - - - °* 3 24 W. 19 3 o 48* 26 49
Cherbourg • - - - °* »« 53 W. 15 50 o 49* 38 26
Coutances - - - °* J5 10 VV. 16 7 o 49* 2 50
Dyon -.. o* 10 50 O. 23 36 o 47* 19 22
Do! en Bretagne - - °* 16 25 W. 15 48 o 48* 33 9
Evreux - - - °* 4 45 W. 18 43 o 49* 1 24
Frankfort aan de Main (O 0 35 o O. 26 9 o 50* 6 o
Granville - - - °* 15 48 W. 15 57 o 48* 5° 11
ngolftadt (a) - - °* 36 10 °- I 28 $7 O 48* 47 °
Landau ... o* 23 10 O. f 25 42 o 49* " 40
Mentz - - 0 24 o o.i 25 54 o 49 54 o
Meaux - - °* 2 10 O. 20 27 o 48* 57 37
Metz - O* 15 24 O. I 23 45 o 49* 7 5
Munich C3) - - °* 37 13 O. ' zg 12 o 48* 9 55
Nancy - - O* 15 26 O. j 23 46 o 48* 41 28
Nantes - o* 15 35 W. ifj o o 47* 13 17
Noyon ... o* 2 43 O. j 20 35 o 49* 34 37
Orleans ... O* 1 43 W. 19 28 o 47* 54 4
Parys . - - o* o o 19 53 45 48* 50 10
Sennes - - - o* 16 8 W. 15 S2 o 48* 6 45
Rheims o* 6 52 O. 2I 37 0 49* 14 36
rtouaan - - °* 4 59 W. 18 39 o 49* 26 43
Ryfiel ... o* 2 57 O. 20 38 o 50* 37 50
Saint-Malo ... o* 17 29 W. f~ 32 0 48* 38 59
Saint-Omer - - o* o 20 W. 79 49 0 50* 44 46
Saint-Paul-de-Léon - °* 25 21 W. j3 ^ , 0 48* 40 55
Séez - - - o* 8 41 W. i7 44 0 48* 36 21
Senlis - - - O* 1 o O. 20 Q Q 49* 12 23
Sens - - - o* 3 48 O. 20 51 o 48* 11 56
SoilTons - o* 3 58 O. 20 53 o 49* 22 32
Straatsburg - - - o* 21 45 O. 25 20 o 48* 34 35
Toul ... o* 14 r5 O. 23 28 o 48* 40 27
Tours °* 6 35 W. j8 is 0 47* 23 44
Troijes °* 7 O O. ai 39 . o 48* 18 2
I Verdun ... O* 12 11 O. 22 57 o 49* 9 18
| Verfailles - - - O* O 51 W. jg 4I 0 48* 48 18
CO Voyage de M. CaJJini en Memagne pag. 22. (2) Ibid. pag. 139. C3) Md.



NAAR SIBERIË. 337
WAARNEMINGEN
BETREFFENDE DE
LAND-BESCHRYVING,
Water-passing, Mineraalkunde en Elektriciteit, getrokken uit het tweede Stuk des eersten Deels.
Land-beschrïving.
In myne Voorreden heb ik reeds te kennen gegeven, dat men tot het jaar 1761., de ligging van maar weinige plaatfen , tuffchen Straatsburg en Tobolsk , volgens derzelver ware lengte en breedte bcftemd had. Sedert heeft de Heer Casfini de Thury (1) hier in merkelyke verbeteringen gemaakt; doch hy gaat niet verder dan tot Weenen in Ooftenryk. Ik heb my meest met Rusland , als zynde minst bekend, bezig gehouden , en myn' Geographifchen arbeid enkel bepaald tot de reis-route , om dat het voor een' Partikulier niet mogelyk is , een volledige kaart van "dit
wyd-
(O fayagc cn Attcmasne.



238 R E I Z E
wyd-uitgeftrekt Ryk te vervaardigen. Zo verre myn arbeid gaat, heb ik getracht naauwkeurig te zyn, te meer om dat de Ruilifche Atlas, in 't jaar 1745. uitgegeven , ten hoogften gebrekkig is in de aanwyzing der plaatfen.
Die Atlas echter, onvolkomen als hy is , doet aan de Uitgevers veel eer , en zou alleen genoeg zyn om den naam van Peter den P0" te vereeuwigen. Voor de regering van dezen Vorst, mogt men zich, op hals-ftraf, niet onderwinden dit Land te Ieeren kennen , maar van dien tyd af heeft de Akademie van Petersburg aanmerkclyken voorraad byeen gezameld , ter verbeteringe der Land-befchryving van Rusland , en kundige Lieden werken reeds federt vele jaren om die ftukken in orde te fchikken, van welken arbeid het Gemeen, ongetwyffeld,- eerlang de vrucht zal zien.
Ik oordeel het niet ondienftig, in de nevensgaande Tafel I. de lengte en breedte van verfcheiden plaatfen in Vrankryk en aangrenzende landen aan te wyzen. De meeflen zou men elders kun1 nen vinden (2); maar de befte kaarten en boeken zyn juist niet in ieders handen.
De lengten en breedten met een fterretje geteekend , zyn door bekende Aflronomisten met groote netheid waargenomen. Die met een kruisje
CO [By voorbeeld in de Inl. tot de Alg. Geogr. van den lieer Struyck bladz. 145.]



Bladz. 238
TAFEL II. Van de lengten en breedten van eenige plaatfen in Duitfchland enz.
NAMEN Verfchil der Lengten. Breedten.
D E R Middag-cirkels.
PLAATSEN. "üu7 Min. Sek. Gr. Min. Sek. Gr. Min. Sek.
AgTh - - - I 1 ïï 1p~ 37 47 o 47 42 o
Breslau ... o 59 15, 34 42 o 51 3
Cafchau ... 1 4 30 38 32 o 48 27 o
Dillingen - - - c* 31 38 27 49 ° 48 30 o
Grats o 52 44 33 5 o 47 17 o
Lints o 4ö 30 31 31 0 48* 16 o
Neuftat - - - o 56 58 34 9 o 47 58 o
Neurenberg - - - o* 34 56 23 38 o 49f 26 o
OfTen - - - - it 9 52 37 22 o 47T 28 o
Olmuts - - 1 o 49 35 6 o 49 43
PaiTau - - o* 42 50 30 37 o 48 30 o
Pest - It 9 55 27 25 o 471 29 o
Polling CO - - - °* 35 o 23 39 o 47* 48 8
Presburg 1 o 33 35 2 o 48 8
j Regensburg - - - o 38 25 29 30 ° 49 2
Saltzburg o 41 3° 3^ 17 0 47 S4 °
! StoelweilTenburg - - 1 5 10 36 12 o 47 J3
Tyrnau - - 1* o 55 35 * o 48* 23 30
Vilna - - ' - 1 ^ 33 25 43 IS o 54 24 o
I Uhn - - - o 30 25 27 3c o 48 23 o
Weenen - o* 56 10 33 57 o 48* 12 32
(O Voyagc de Af. Catftni en AUemagnt pag. 140.






haar'SIBERIE. 239
je zyn niet volkomen zo zeker. De ongeteekende rusten op de begrooting der Reizigers.
De tweede kolom bevat het verfchil der Middags-lynen , tuffchen het Obfervatorium van Parys en de plaatfen van de eerfte kolom , in tyd , of uuren, minuten en fekonden. De lengten zyn gerekend van het Eiland Ferro, en de lengte van Parys gefteld op 19 graden, 53 minuten, 45 fekonden , volgens de laatfte waarnemingen van de Akademie. (of 20° , <ï! , 34" ten Ooften van den eerften Middags-cirkel, als men dien trekt door de West-kust van het Eiland Ferro , wanneer men i°, 9' ■> 32//, heeft af te trekken, in^ dien men met de Neêrlandfche Aard-befchry vers de lengte wil rekenen van de Piek van Teneriffe.) ,(3)
Ik heb langs de geheele reis-route den afftand der plaatfen, die ik doorgetrokken ben, van de eene tot de andere opgenomen. Die der Hoofdlieden is als volgt, in mylen van 2282 roeden (Toifes') of 25 in een graad ,
j-Brest — 127
1 Straatsburg 120
_ Weenen — — qo8
van Parys tot < T,r r ,
: i Warfchau ■ 467
I Petersburg 762;
L Tobolsk over Kazan - — 1447
van Brest tot Tobolsk 1574
Als
(3) [Lulofs Inleid, tot de Befcli. des Aardkl. bladz. 6or.]



243
R E I Z E
Als men van Wefterftaedten te land naar Weenen gaat, in plaats van over Ulm langs den Donau, is de weg 15 mylen, van 2000 roeden, korter.
Ook heeft men 77 dergelyke mylen minder, wanneer men over Kazan den weg neemt naar Kuzmodemiansk, in plaats van over Solikamskaïa naar Turnen , alwaar beide wegen weder vereenigen.
De Duitfche myl reken ik op 3804 roeden , nemende 15 mylen voor een graad, en den middelbaren graad van den Meridiaan voor 5706a Toifes van het Chatelet te Parys.
D e Ruffen , gelyk men weet , rekenen met Werften. Een Werst maakt 500 Sagenen , en een Sagene 3 Arfchinen. De Franfche voet, door den Heer de Mairan naar Petersburg overgezonden , en in 1738. door de Heeren Delifie en Winsheim , op order van de Regering, met de Ruffifche maat vergeleken zynde , werd de Arfchine bepaald op 26 duimen 6T35 linien van een' Paryfchen Konings-voet; de Sagene op 6 voet, 7 duim , 6t9ö linie ; de Werst op 552 Toifes , 3 voet, i\ duim. 1031 Werften'zyn gelyk aan één graad van den Meridiaan, gerekend, als boven, op 57060 Toifes. [De Regering heeft 104 Werften voor een graad vastgefteld. De Werst in gebruik, was dezelfde als de Griekfchc myl van
\ By-



naar SIBERIË. 241
*t Byzantynfch Keizerryk, volgens D'Anville (4), namelyk van 90 ongeveer op een graad.]
De Kaarten van Polen zyn ten uiterften gebrekkig. Men kent in dit geheele Ryk niet een enkele plaats, welker lengte en breedte volgens wiskonftige gronden is uitgemaakt; ook liet my de tyd niet toe , om des aangaande iets met de vereifchte naauwkeurigheid te verrichten. De tegenwoordige Koning Stanillaus Poniatowski , een kenner cn voorftander der wetenfchappen , nam reeds by den aanvang zyner regeringe het bcfluit, om een kaart van het geheele land te laten vervaardigen j waar toe de Marquis de Montalembert, van dc Akademie der Wetenfchappen te Parys, zyn opzigt beloofde. Dus hebbenwe reden om metter tyd iets beters te hopen, te meer om dat men reeds federt verfcheiden jaren werkt aan de Aftronomifche waarnemingen , hier toe noodig. [By aldien maar de tegenwoordige onluften dë uitvoering van dit ontwerp niet beletten.]
Men vindt in de Gedenkfchriften van de Akademie te Petersburg (5) de waarnemingen van den Heer Kracheninnikow, in 't jaar., 1750. in de Provintiên van Lyf- en Estland gedaan, waar uit de Heer Grifchow de ware ligging van Riga, Revel, Narva en het Eiland Ago heeft opgemaakt. Die
II. Deel. Q zelf-
(4) {Traité des mefures Itineraires. Paris 17ö0.}
(5) Tom. VIII. voor de jaren 1760. en 1761.



242 R E I Z E
zelfde Gedenkfchriften behelzen mede eenige Sterfekundige waarnemingen van den Heer Delisle, naar welke de Heer Grifchow de lengte en breedte der plaatfen in Rusland, alwaar zy gedaan zyn, bepaald heeft. De meefte dier bepalingen onderftellen, dat de ligging van Kazan naauwkeurig zy getroffen. Ik heb in myne terugkomst van Tobolsk gelegenheid gehad deze laatfte netter te beftemmen, naar welke de andere, uit die van Kazan berekend , evenredig moeten verbeterd worden. Men kan in de bygevoegde beknopte tafel de voornaamfte uitkomften zien.
Als men deze lengten en breedten vergelykt met die van de befte kaarten van Rusland , zal men fomtyds een' misflag van één en een halven graad ten aanzien der lengte, en van een halven graad ten aanzien der breedte , befpeuren. De kaarten van den RuiTifchen Atlas zyn in dit opzigt niet beter.
Het geen ik wyders op dezen reis-tocht, met betrekking tot dc Aardryks-kunde, heb waargenomen , komt kortel'yk hier op uit.
Na dat men het Schwartze Wald, zig evenwydig uitftrekkende met het Vogefifch Gebergte , doorgetrokken is, komt men in het Wirtembergfche. Dit land , alhoewel vlak, wordt doorfneden van een menigte niet zeer verheven heuvels. De bergen langs den Donau beginnen omftreeks
Dim,



Bladz. 242
TAFEL III. Lengten en breedten van eenige plaatfen in Rusland.
NAMEN Verfchil der Lengten. Breedten. Middags-cirkels.
DER 0
PLAATSEN. Uur. Min. Sek. Gr. Min. Sek. Gr. Min. Sek.
Kazan - - 7 38~ 66 48 15 55* 47 22
Ekaterinburg - - 3 55 o 78 4o 45 56* 51 42
Eiland Ago - - it 1» 20 39 28 45 58* SÖ o
Moskou - - - 2* 20 53 55 7 0 55* 45 46
Nerva 0 0 00 o o 59* 23 27
Novo Ufolie 3t 36 52 74 6 45 59* 23 54
Revel 1 27 50 41 5i 15 59* 26 22
Riga it 25 15 4i 12 30 56* 56 24
Saigatka 3t 24 38 71 3 15 56* 43 IS
Petersburg - - - I* 5* o 47 53 45 59* 56 o
Sarapul 3t 22 38 7° 33 15 56* 26 45
Tobolsk --- 4* 24 18 85 58 15 58* 12 22
Veretia 3T 37 1 74 9 8 59* 22 41
Ust-Ykskoi 3 18 38 69 33 15 I 55* Si 50






kaar SIBERIË. 243
Ülm , op den afftand van etlyke mylen. Eerst zyn het flegts heuvels, die elkander meer en meer naderen en hooger worden , naar mate men digter by Weenen komt. Het bed van den Donau is fomtyds zeer naauw , tuffchen deze twee ketenen van bergen ter weêrzyde; op andere plaatfen wyken zy verfcheiden mylen van elkander, en maken tuffchen beiden groote kommen of holten.
Van den top dezer bergen ontdekt men die van Bohemen ten Noorden, en die van Tirol ten Zuiden. Deze laatsfte zyn een tak van de groote reeks, die van de kant van de zee van Gallicië voortkomende , een gedeelte van den Aardkloot van 't Weften naar 5t Oosten doorfnydt, en uit Spanje door Vrankryk en Zwitferland fchietende, zig uitftrekt tot aan China.
DE inboorlingen des lands gaven my te verftaan , dat de bergen langs den Donau lager zyn dan die van Bohemen, en dat die van Tirol hooger zyn, dan alle andere in Duitfchland. Ik ben langs het Karpatifch Gebergte gekomen , welk eenige mylen van ons af lag. Het neemt zynert aanvang ten Ooften van Weenen, en fcheen my hooger dan de bergen aan den Donau. In eenige kaarten worden deze bergen verward met andere ten Westen van de Oder , die men had moeten ónderfcheiden. Deze laatfte verfpreiden langs den weg door Polen flegts kleine heuveltjes of hoogten , die allengs wat verhevener worden, als men Q 2 de



244
R E I Z E
de bergen van Bohemen nadeft, waar van ik gis daü zy een tak zyn. Te Weenen werd ik onderregt dat de keten, die zig ten Noorden van Stoel-Weisfenburg naar 't Ooften van Gratz uitftrekt , en zig met die van den Donau vereenigt, genoegzaam dezelfde hoogte heeft, als die welke men langs deze rivier ziet.
M e N vindt naby Brünn eenige bergjes , die by Friedeck, alwaar men maar etlyke mylen van 't Karpatifch Gebergte af is , wat hooger worden. Deze bergjes houden aan langs den weg naar Kfakau , maar worden kleiner , hoe verder men Van de Karpaks afwykt. De weg van Krakau tot aan Grodno is een zeer ruime Vlakte , daar men nieuwe bergjes aantreft, welke hooger en menigvuldiger worden tot aan Kowno. By myn vertrek van Ollita in Lithauwen van den weg geraakt zynde , kwam ik over Gniezno , of Gnefen , Ponorei en Podftrava , en had de grootfte moeite om dit zeer bergagtig gedeelte van het Groot-Hertogdom door te trekken; alhoewel die bergen , wegens hunne geringe verhevenheid , flegts als hoogten kunnen aangemerkt worden. Het overige gedeelte van Polen is niet anders dan eene enkele vlakte tot aan Riga.
Het zelfde kan men zeggen van den weg van Petersburg tot aan Moskou , ter lengte van 200 mylen , uitgezonderd dat men te Waldai , ten zuiden van den reis-weg, eenige bergen, of liever
klei-



naar SIBERIË.
2-1.5
kleine verhevenheden ziet. De weg tot aan Moskou is meest overal belegd met ftukken van fparreof denne-boomen, van 3, 4 of vyf duim middellyns , zonder met eenige aarde bedekt te zyn; hier en daar ook met takke-boffen, die men nevens elkander legt , waar over men dan vier of vyf duimen aarde brengt. Als de weg niet meer deugt , maakt men een' anderen , ter zyde van den ouden. Deze manier van de wegen aan tc leggen en te onderhouden , vernielt een groote menigte van hout; men ziet ook van tyd tot tyd geene andere dan Denne-bofchjcs langs den weg. Voor 't overige is deze weg fchoon en aangenaam , het land beteeld, voornamciyk digt naar Moskou toe, en de bruggen worden wél onderhouden ; maar als men verder komt deugen de wegen niet. Van Petersburg tot Waldai is de grond niet meer dan 45 roeden (Toifes') boven de zee verheven; van daar ryst dezelve fchielyk tot omtrent 200 roeden. Moskou legt in een groote vlakte, welker hoogte van 259 Toifis is , boven 't waterpas der zee.
Wolodimer ftaat op een' heuvel van omtrent 30 roeden boven de rivier Kliazma, die 'er nevens ftroomt, en ongeveer zo breed is als dc Seine, met moeraffige oevers, gelyk de geheele vlakte tot Murom.
Het land tuffchen deze beide Steden is meest onbebouwd ; zand en Denne-boffchcn die meest Q 3 $



24<5 B. E I Z E
al zeer fiegt groeien , is al wat men hier aan? treft. Voor 't overige heeft Wolodimer een' Aards-biflchop.
Murom is een kleine Stad, gedeeltelyk op een' berg gelegen , die zig omtrent 20 roeden boven de Ocka verheft. Deze rivier is 4 roeden diep , en 100 breed.
De Wolga is een van de fchoonfte bekende rivieren, hebbende aan de zuid-zyde een'heuvel van Niz-Nowogorod af tot aan Kuzmodemiansk. Al de grond ten zuiden der rivier is 50 roeden, of daar omtrent , boven derzelver oppervlakte verheven, en volmaakt wel beteeld tot aan Kazan. Men heeft 'er weinig hout, en is fomwylen genoodzaakt hetzelve tien mylen ver te gaan halen; aan de noord-zyde , daar tegen , ziet men niets dan onmeetlykc boffchen.
K a z a H is, van Moskou af gerekend, de la3gfte oord langs dezen geheelen reis-weg ; Noordwaards aan trekkende , wordt de grond terftond ryziger, en de aangenaamheid der landouwe wykt eerlang voor de Denne-boffchen. De landftreek, voortaan weinig bebouwd , vertoont een vlakte tot aan de rivier Karna, die men overfteekt om tot Cracova te komen, alwaar het gebergte aanvang neemt.
Voos dat men te Kazan komt, vindt men te
Ku-



naar SIBERIË. 247
Kuzmodemiansk een' anderen weg , die insgelyks naar Siberië gaat, langs welken ik op myne heenreis naar Tobolsk gekomen ben. Hier was het land meest onbebouwd, uitgezonderd in den omtrek van Chlinow , en men zag byna niets dan digte Denne-boiïchen tot aan Solikamskaïa , aan den oever van de Kama , alwaar de reeks van bergen begint, die onder den naam van Poïasr zemnoi bekend zyn.
Ik ben tc dezer plaatfe, toen ik naar Tobolsk ging, dit Gebergte doorgetrokken, en nog eens 60 mylen zuidelyker , toen ik op myne te rugreis den weg over Ekaterinburg , Offa en Cracova nam. In die twee tochten heb ik deze bergen afgeteekend, derzelver hoogten met den Barometer genomen , en de afftanden met myn zak-uurwerk, dat fekonden wees, bepaald.
D1e reeks of keten van bergen is te Solikamskaïa 40 mylen breed. Verder op worden deze bergen al geduurig hooger , tot omtrent halver wegen of naar 't midden van de keten, van waar zy onmidlyk beginnen af te nemen, makende dus een foort van ezels-rug , hoog in 't midden met afloopende kanten. Zy zyn hoogst te Jaiwa en naby Kiria; namelyk ter eerst-gcmelde plaats 376 roeden (Toifes) boven 't waterpas der zee, en by Kiria 440 roeden. Dewyl nu de rivier Kama 187 roeden boven de zee is , volgt hier uit dat deze bergen niet zeer verheven zyn , ten aanzien van q 4 den



24» R E I Z E
den grond, waar op zy ftaan; doch zy Ioopen fteil af. Op derzelver kruin heeft men fomtyds vlakten van verfcheiden mylen.
Op myne terugreize van Tobolsk naar Petersburg hield ik den weg bver Ekaterinburg. De keten begint vier mylen van deze plaats, wordt hooger naar mate men aan 't midden komt , en eindigt by 't Fort Bifertzkaia. De lengte is ongeveer van 40 mylen ; deze bergen fchenen my niet zo hoog; naar 't midden hadden zy maar 250 roeden. De berg van Klcnouskaia is van 309 roeden. Als men deze ry of keten door is, heeft men een vlakte van 20 mylen, waar na men aan een andere ry bergen komt , die allengs hooger worden tot aan 't midden, en als dan afnemen, eindigende aan den oever van de Kama. Deze tweede ry heeft niet meer dan 30 roeden ongeveer in de breedte, en de hoogfte bergen van dezelve zyn van 212 en van 287 roeden , en dus kwalyk 150roeden verheven boven den grond, op welken zy liggen , zynde de oppervlakte van de li vier by Offa 153 roeden boven die der zee.
De keten van bergen, die men Poïas noemt, wordt op alle kaarten aangewezen , maar in geene vindt men de tweede keten, welke men doortrekt , als men naar Offa gaat , en die op den Oofrelyken oever van de Kama vervolgt. Dewyl ik my eenige dagen te Solikamskaïa en te Ekateïinburg heb opgehouden, heb ik gelegenheid gehad



naar SIBERIË. 249
had om de ophelderingen , die ik verlangen konde , nopens deze landftreek te bekomen; welke tuffchen beide deze Steden tamelyk wel bekend is , zo ter oorzake van de Mynen , als van de lieden die geduurig heên en weêr trekken. Buiten dat had ik eenige byzondere grond-teekeningen , nevens welke ik alle de aanmerkingen opteekendc, die ik zelf maakte, of van elders magtig werd , nopens de plaatfen welke ik zelf niet konde in oogfchyn nemen. Alle deze bergen zyn met Denne- of Sparre-boomen bedekt. De tweede keten of ry heb ik alleen , in 't doortrekken , van Orda af tot aan Offa gezien. Zy is geheel en al ónderfcheiden van die van Ekaterinburg ; echter ben ik niet volkomen zeker , dat zy voortgaat langs den Oofteiyken oever der Kama j gelyk ik onderftcl. De Poïas bergen zyn een vervolg van het Rhymnifche Gebergte, waar van deze tweede of nieuwe keten my insgelyks een tak fchynt, die zig omftreeks Kongour met de Poïas vcrecnigt. De grond van myne giffing is deze.
D e keten , welke ik doorgetrokken ben, van Orda tot aan Offa, vervolgt naar 't Zuiden. Dit konde ik ónderfcheiden in 't voortreizen , na dat ik de Kama over was, cn komt over een met het berigt van de genen, die ik deswegen ondervraagde ; maar nopens de eigenlyke rigting yan het gedeelte dat zich naar Menzelinsk uitftrekt, konde ik niets met zekerheid vernemen, Het komt
Q 5 my



350
R E I Z E
my echter waarfchynlyk voor, dat men uit den loop der Kama aangaande de rigting dezer bergen veilig mag befluiten. Men ziet uit de kaarten , dat deze rivier aanvankelyk van 't Weften naar 't Ooften vloeit, vervolgens, door de ontmoeting van de Poïas by Solikamskaïa, genoodzaakt wordt een' regten hoek te maken, en zich zuidwaards rigt, houdende ftecds haren loop nevens den buitenkant dezer bergen , die haar, by Offa gekomen , weder een nieuwe bogt doen nemen ; cn 't is waarfchynlyk, dat verder benedenwaarts cen dergclyke bogting van 't Gebergte haar weder naar H Weften doet keeren , alwaar zy in de Wolga vak. Deze keten bergen agter zich latende, verT toont zich de verdere landftreek tot aan Tobolsk als een aanhoudende vlakte vol moeraffen.
I k zal deze afdeeling befluiten , met eenige aanmerkingen wegens de grcns-fcheiding van Europa en Afia. Eenige Landbefchryvers hebben daar toe, met den Heer Gmelin, de Oby verkoren ; doch die ftelling is van de meeften niet gevolgd, en kan niet aangenomen worden, zonder ingebeelde liniën dwars door groote woeftynen te trekken; men heeft zich, om die reden, liever aan de fcheiding , door 't gebergte Poïas aangewezen, willen houden. Deze bepaling echr ter vordert desgelyks ingebeelde liniën, op verfcheiden plaatfen ; het zy om dat men de ftrek* king dezer bergen niet volkomen kent, het zy om dat dezelye geen aaneenvolgende reeks maken



naak SIBERIË.
251
ken van de Ys-zee af tot aan het Kaukafifch Gebergte , waar van zy een tak fchynen te zyn. Hoe het zy, deze grenzen zyn op fommige plaatfen nog wat onzeker. Het zou ondertuflchen niet oneigen zyn , zich te dezen aanzien te houden aan den loop der grooter en kleiner rivieren, die langs de aan elkander volgende bergen ftroomen, zo als de Baron van Strahlenberg die bepaald heeft. Te weten, als men begint van den mond van den Don in de Zwartc-zce , en deze rivier volgt tot op den 49. graad breedte , trekt men een linie van flegts 10 mylen in de lengte op dc Wolga by Tzaricin , alwaar die rivier een' bykans regten hoek maakt. Vervolgens kan de Ooftelyke oever van de Wolga tot grens-fcheiding dienen , tot aan de uitmonding van de Kama , die men dan moest volgen tot aan den mond van de Koiwa. Deze rivier zou men dan tot fchciding moeten nemen tot aan haren oorfprong, en regtftreeks Noordwaards aan gaande vindt men , vyf mylen van daar, de rivier Petfora , die tot aan de Ys-zee loopt en zich in dezelve ontlast. Deze grens-fcheiding, door de Natuur zelve bepaald , neemt alle onzekerheid weg , en ftrekt zich bykans overal langs de keten van bergen , welke Afia van Europa fcheiden.
Wa-



253
R E I Z E
Water-passing.
Tpv e Natuurlyke HiftöWe van onzen Aardkloot, JL/ gelyk in de Voorreden van dit Werk met een woord is aangemerkt, zou geen gering licht ontvangen , indien men genoegzame waarnemingen had , nopens de hoogte der verfchillendc lagen of beddingen , waar uit deszeifs korst beftaat , met betrekking tot een gemeen Waterpas of hoogte-punt; nopens de helling, welke zy in de bergen volgen; de rigting of ftreek dier helling; de ligging der metalen , mineralen en andere' bergftoffen ; de verhevenheid der bergen en rivieren, cn derzelver verval enz. Dit nu beoogt de Water-pafling.
Tot hier toe heeft men in het water-paffen byna geen ander gebruik van den barometer gemaakt , dan alleen om dc vcrfchi'lende hoogten der bergen te bepalen ; ongetwyffeld wegens de zwarigheden , die uit de geduurige veranderingen van den damp-kring geboren worden. Men kan, inderdaad, in weinige uuren de hoogte van een' berg vinden , en het is even gemaklyk op te merken , of de damp-kring in dien tuffchen-tyd eenige verandering ondergaan heeft, als zich daar naar te fchikken in de berekening. Wil men , daar tegen , zich van den barometer bedienen, om ien' grond van eenige uitgeftrektheid te waterpaffen , alles fchynt zich te vereenigen om de
be-



naar SIBERIË. 253
bewerking onzeker of valfch te maken. In Europa ryst en daalt dat werktuig ongeveer twee duimen , gevolglyk zyn de berekeningen , die men 'er uit afleidt, aan gelyken misdag onderhevig in dit wereld-deel, als men waarnemingen , ter zelfder tyd op verre van elkander gelegen plaatfen gedaan , vergelykt; maar in kleine afftandcn kan men zich op de naauwkeurigheid der uitkomften verlaten , om dat de veranderingen van den damp-kring gemeenlyk eenparig zyh, over zekere uitgeftrektheid lands. Allcenlyk dient men vooraf de barometers te vergelyken, en in de proefnemingen acht te flaan op het klein verfchil, welk doorgaans in de ónderfcheiden werktuigen van deze foort plaats heeft. Uit de waarnemingen, tc Parys en tc Perpignan op een' zelfden tyd gedaan , is werkelyk gebleken, dat de veranderingen in den damp-kring byna dezelfde geweest zyn in beide plaatfen (1). Ook wordt de gemaakte onderftelling beveftigd , door vergelyking der waarnemingen te Parys en op den Goud-berg in Auvergne (2), te Genua (3), in Spanje, Italië en Engeland gedaan (4). Myne eigen waarnemingen te Bïtfch , en die van anderen te Parys en te Brcst , op éénen tyd gedaan, komen daar in wederom over een; dus ik meen te mogen aannemen , dat de veranderingen van den damp-kring gemeenlyk eenparig zyn in een tuffchen-wydte van
150
CO Cassini FoI. de PAcademie 1740.
(2) Maraldj Fel. de PAcad. 1705. peg' 219.
(3} Fo!. de Accid. 17&3.
(4) Fol. de PAcad. 1703.



2$4
R E I Z E
150 mylen ongeveer ; gevolglyk dat nlen in een' afftand, die niet grooter is, de opzjgtelyke hoogte van twee plaatfen kan bepalen, uit de waarnemingen met den barometer ter zelfder tyd gedaan, mids dat men een groot getal waarnemingen met elkander vergelyke ; want in vele gelegenheden is deze wys van werken ganfch niet vry van te misleiden. Onweêrs-buijen, Orkanen, en andere verfcbynfelen van dezen aart, kunnen bepaaldelyk in één gewest plaats hebben, zonder in andere , fchoon niet ver afgelegen , eenige merkelyke verandering te veroorzaken.
I n groote af/landen zyn de veranderingen van den damp-kring zo verfchillend, dat men in zekere gevallen mifflagen kan begaan van meer dan 260 roeden, by aldien men enkel waarnemingen, op zeer verre van den ander gelegen plaatfen met den barometer gedaan, onderling vergelyke; dan dit kan men voorkomen, als men in 't reizen zyne waarnemingen over de rivieren en bergen vermenigvuldigt , en een net dag-regifter' houdt van de andere plaatfelyke omftandigheden; inzonderheid zo men de grond-teekeningen van het land , welk men doortrekt , onder 't oog heeft. Men weet alsdan in welke gevallen de gcfteldheid van den damp-kring aan veranderingen is onderhevig geweest , en men kan die gade flaan in 't opmaken van 't bcfiuit. De waarnemingen over de rivieren ftrekken om derzelver verval te begrootcn.
De



kaar SIBERIË.
-55
De Heeren Mariotte, Cafiini, Maraldi, Bouguer , en vele andere Natuurkundigen hebben regels vaft-gefteld van de verdikking en van de uitzetting der lucht. Deze regels, alhoewel van elkander veel verfchillende, ftemmen tamelyk wél met het geen men in kleine hoogten van 200 roeden , of daar omtrent, waarneemt; maar ten aanzien van groote hoogten, gaan zy niet door.
Als men de hoogte van een' berg van 2000 roeden volgens den regel van Mariotte berekent, zal men omtrent 300 roeden te min krygen (5), en ten naaften by een gelyk getal van roeden te veel (6) , als men den regel van Maraldi volgt. Die van Caflini geeft een midden-getal tuffchen de beide vorigen, en zyne onderftelling is, dat de uitzetting der lucht gefchiedt in de omgekeerde reden van de vierkanten der gewigten , waar meede zy gedrukt wordt.
D e Heer Bouguer was van gedagte , dat de zwaarte der boven-lucht, naar mate men hooger klimt boven de oppervlakte der zee, vermindert in Geometrifchcn voortgang, terwyl de hoogten vermeerderen in Arithmetifchen voortgang. Dcwyl nu de Tafelen der Logarithmen niets anders zyn, dan een reeks van getallen in arithmetifchen voortgang , die beantwoorden aan andere getallen in geometrifchen voortgang , onderftelt hy,
dat
C5) Cassini Vol. de TAcad. 1705. pag. 61. C<5) Cassini Vol. de VAcad. 1733. pag. 40.



256
R E I Z E
dat de getallen de hoogten van den barometer aanduiden, en deLogarichmen de hoogten van dó lucht. Deze regel wordt bekragtigd door alle de waarnemingen , die hy op de Cordelieres gedaan heeft, mids f5 van de hoogten aftrekkende (7). Hy meent echter, dat deze regel alleen doorgaat, in de tuffchenwydte tuffchen 600 Toifes hoogte en 2500 (8).
I n het water-paffen tuffchen Parys en Tobolsk heb ik nooit gelegenheid gehad groote hoogten te meeten. In alle gevallen bevond ik, dat de regel van de verdikking der lucht, door Maraldi uit de ondervinding opgemaakt, naauwkeurig myne waarnemingen uitdrukte, mids ik voor eiken barometer , dien ik gebruikte , de hoeveelheid luchts bepaalde , die de Kwik op ééne linie aan ftrand deed ftil ftaan, Zy die nopens dit ftuk proeven genomen hebben, teekenen meest allen' verfchillende uitkomften aan, gelyk blykt uit het geen volgt.
Volgens Mariotte komt ééne linie kwik aan ftrand overeen met - 10 Toifes 3 Voeten.
Maraldi - - 10 - - -
Caffini - - - 10 5 —
De la Hire - - 12
Picard - - - 14 1
De-
■'CO [Men z'e dit duidelvker by den Heer Lulofs pag. 438.] (8) Figure dc la Tem pag. 39. en Vol. dc VAcad. 1753. pag. 5=9-



naar SIBERIË. 257
Deze enkele fchets is genoeg öm te doen zien, welke misdagen men begaan zoude, indien men zich van Tafels , naar deze waarnemingen berekend, wilde bedienen. De reden van dit verfchil fchryft men toe aan de lagen van dampen j die in zekere gedeelten van den Damp-kring kunnen plaats hebben, en deszeifs zwaarte voor een' tyd vermeerderen ; aan de ligging der plaatfen, alwaar men deze proeven doet, en aan de werkelyke veerkracht der lucht j die van den een' tot den anderen tyd verfchilt. Deze natuurlyke oorzaken doen waarfchynlyk veel tot de verfchillende uitkomften , boven aangegeven , nopens de hoeveelheid luchts 3 overeenkomende met ééne linie kwik aan ftrand. Ik geloof echter, dat de voornaamfte oorzaak moet gezogt worden in de barometers , waar mede men de waarnemingen doet. Als deze met dezelfde omzigtigheid , en van evengroote middelyn gemaakt, en met dezelfde kwik gevuld worden , ftemmen zy altyd volkomen over een in hoogte, en in ryzen en dalen ; maar deze evengelykheid houdt op, als zy in maakfel verfchillen. Om my hier van door de ondervinding te verzekeren , vervaardigde ik 'er vyf te Bitfeh in 't jaar 1753 ; de pypen waren van een cn ech halven tot drie duimen middellyns; zy verfchilden, daar boven, alle van elkander , deels ten aanzien van de manier, op welke ik de kwik deed kooken , deels ten aanzien van het glas , of de kwik zelve , die min of meer gezuiverd was. Door een reeks van waarneminII. Deel. R &cö



35 S
E I Z E
gen bevond ik, dat deze barometers byna nooit overeenftemden in hoogte , noch in 't klimmen en dalen. Men kan ook het byfter groot verfchil, tuffchen de opgave van Picard en die van andere Natuur-kundigcn , aan geene andere oorzaak toefchryven, dan aan het maakfel van zyn' barometer.
De Heer Du Hamel heeft een' grooten barometer, die maar een halve linie ryst, als andere een linie ryzen. De kwik , waar mede hy gevuld is, heeft niet gekookt, en men gist dat dit verfchil in 't ryzen komt van een laag of kring luchts , die aan de binnen-zyde van de pyp kleeft.
Men verhelpt alle deze ongemakken , met voor eiken barometer te bepalen, hoe veel luchts aan de ftrand der zee gelyk is aan ééne linie kwik in de pyp. Die hoeveelheid kan in alle niet net evengroot zyn, als men aanneemt, dat zelfs wél gemaakte barometers iets kunnen verfchillen in 'c ryzen en zakken. Als dit verfchil merkelyk is, zullen de misflagen, daar uit geboren, naar evenredigheid groot zyn; ftel, by voorbeeld, dat de kwik twee liniën ryze in eenen barometer , en ééne linie in dien van Du Hamel, 't gevolg zal zyn , dat men denzelfden gtond met deze twee barometers waterpaffende, de hoogte van dezelfde voorwerpen bykans eens zo groot zal vinden met den tweeden barometer als met den eerften,
in-



naar SIBERIË. 259
indien men onderftelt dat ééne linie in beide barometers ftaat tegen eene gelyke hoeveelheid van lucht ; maar dit verfchil in 't ryzen belet niet dezelfde hoogten te bekomen , als men door proef-nemingen heeft opgemaakt, welke hoeveelheid van lucht overeenftemt met ééne linie in ieder barometer. Om die reden heb ik voor eiken barometer, waar van ik my bediende, een Tafel gemaakt, die aanwyst hoe veel luchts tegen elke linie kwik ftaat, naar mate men boven de oppervlakte der zee klimt.
De wyze , die ik in dezen gevolgd heb , is eenvoudig. Ik klim met een' barometer op den top van een' berg, ftekende een ftok of baak op elke plaats , waar de kwik ééne linie zakt, en na iny door herhaalde bewerkingen verzekerd te hebben , dat de Dampkring geene verandering ondergaan heeft, bepaal ik met cen Waterpas de hoogte van elke ftand-plaats ; en de hoogte van de eene met betrekking tot de oppervlakte der zee weetende, weet ik insgelyks de hoeveelheid van lucht, die aan ééne linie op ditzelfde hoogte-punt beantwoordt. Men kan zelfs volftaan met den barometer aan den voet en op den top van den berg waar te nemen, als men den regel van Casfini of Maraldi, wegens de verdikking der lucht, als bewezen aanneemt. Ik heb bevonden dat die van Maraldi net overeen kwam met myne waarnemingen ; echter moet ik hier by aanmerken, dat R 2 die



26o R E I Z E
die waarnemingen gedaan zyn op plaatfen , niet hoog boven de oppervlakte der zee verheven.
Om zig eenig denkbeeld te maken wegens de verfchillende verhevenheid der gronden, in zulk een aanmerkelyke tuffchen-ruimte , als die tusfchen Parys of Brest en Tobolsk, kan men het oog flaan op nevensgaande Tafel , waar in de hoogten van fommige voorname plaatfen boven de zee worden aangewezen , zo als dezelve uic veelvuldige waarnemingen zyn opgemaakt (9).
TAFEL IV.
Behelzende de hoogten van vele plaatfen tusfchen Brest en Tobolsk, boven de oppervlakte van den Oceaan te Brest.
ToiT. Voet. Duim. Brest, Oppervlakte der zee 000 Brest, de Stad - - - 18 o o Belle-Isle - - . 41 4 o Berg | myl van Dinant > - 55 2 o Dinant - - . 27 3 4 Dol . - . 055
Avranches - - - 37 5 o Berg 1 myl van Pontfarci - 134 o o
Ca-
(9) Deze korte tafel is getrokken uit eene veel uitvoeriger, zynde de LVfte van de Afdeeling over de Water-pafHng , in welke Afdeeling de Waarnemingen , en daar uit afgeleide berekeningen,, in 't brecde worden voorgelleld.



NAAR SIBERIË. 261
Toif. Voet. Duim.
Caën, Rivier d'Orne - 1 4 5
Marché Neuf - - 75 1 0
Mantes, Riv. de Seine - 12 2 7
Saint-Germain op den berg - 60 o 5
Parys, by de Pont-Royal - 21 1 7
Parys, Zaal van 't Obfervatorium 45 3 5
Denainvilliers - 85 5 7
Meaux, Riv. de Seine - 32 5 7
Chalons, Riv. de Marne - - j6 2 3
Bar-le-Duc, Riv. d'Orne - - 70 1 o
Toul, Riv. de Moefel - 105 o o
Bitfch , Rivier - - - 155 5 o
Straatsburg, de Rhyn - - So o o
Berg van Donon - - - 524 2 o
Berg Sainte Marie - - 447 o o
De Kesfelberg - - - 219 o o
De Grebentenberg - - 230 o o
Ulm, de Donau - - 189 4 o
Regensburg, de Donau - - 154 3 o
Weenen, de Donau - - 80 o o
Obfervatorium der Jefuiten - 107 o o
Brünn - - - 108 o 8
Warfchau , de Weiffel - - 98 o o f
Grodno, Rivier Niemen - - 120 o of Derpt - - - 18 o o t Nerva - - - ij o o f Petersburg, de Neva - - 17 4 3 Jachelbiza - - 44 4 0 Torjofc - - - 189 o o R 3 Twer,
Het t duidt aan, dat de waarneming niet volkomen zeker is,



2(52 R E I Z E
Toif. Voet.DuL Twcr, de Wolga - - 178 3 ï Gorodnia - j.85 1 0
Moskou, Rivier Moskoua - - 269 o o Wolodimer - 230 o o
Rivier Kliasrna - . 2Q2 2
Muron - . . 158 o o
Rivier Ocka - . . 152 1 o Rivier Tioffa - - - 158 1 o Kusmodemiansk - . . 120 o o De Wolga - - . in 3 9 Kazan , de Wolga - - 96 4 8 Scynd, Rivier Wiatka - . 128 o o Ofïh, Rivier Kama - - 1 *2 5 o Top van den berg naby de Riv. Tourka 287 1 o Rivier Tourka - - . 210 5 o Orda - - - - 175 1 o Bilimbaeuskoi, Rivier Ozaufova 252 511 Platte Berg - - - 269 1 o Ekaterinburg , Rivier Ifet - 220 o 1 Turnen , op den Berg - - 146 2 o
Rivier Tura - - - 110 3 o Berozoviar , Rivier Tobol T - 89 5 4 Rivier Irtyfch te Tobolsk - 68, 4 10
Tobolsk op den Berg - - 97 1 1
Sojikamskaïa, Rivier Kama - - 187 1 6
Jaiwa, Rivier - . . 375 5 o
Sicchcma, Rivier - 26o 2 o
Top van den Berg - . . 340 2 o
Rostcfs - - . . 404 o o '
Begin van 't Gebergte - . 440 2 o
Top,



naar SIBERIË. 263
Toif.Voet.Dui. Top van den Berg - - - 471 2 o Melechina - - - - 262 5 o Werkhotourie, Rivier Tura - - 160 o o Makhneva - - - - 211 3 o
Men zal ligtelyk begrypen , dat ik met de breuken , of voeten en duimen, niet wil te kennen geven , dat het werk tot die uiterfte nauwkeurigheid te brengen zy; maar alleen dat de berekeningen dusdanige uitkomften geven.
Het verval der voornaamfte rivieren, tuffchen Petersburg en Tobolsk , is volgens myne waarnemingen :
[Van Kazan tot Nisz-Nowogorod op 100 mylen van 2000 Toifes, verval in de
„,.1 Vo.Du. 10de
De Wolga j mvi * deel.
1, 10, %
Van Kazan tot de Kaspifche zee op 363 mylen, verval in de myl - 1, 7, o
fVan Muron tot deszeifs I mond op 35 mylen, verJ val in de myl - 4, 2, ó De Ocka<
De mond is 127 Toifes 3 Voet 6 Duim boven den Oceaan.
R 4 Van



R E I Z E
f Van Boinkova tot den mond
I opic8my].,midde!b.verv. 6, o, <ï
j De mond is 145 Toif. 1 V.
[ o D. boven den Oceaan.
f Van Offa tot den mond op
J 185 mylen, verval in de myl r, 11 2 De Kama, de mond £ 9i tq.^ ^ y>
[ 1 D. boven den Oceaan.
fVan Bilimbaeuskoi tot den
| mond op 83 mylen , verDeCzausova< val in de myl - - 6, 7, 4
j De mond is 161 Toif. 2 V.
(_ 7 D. boven den Oceaan.
fVan Belojarskaia tot den'
I mond op 78 mylen, midDe Pyszma^' delbaar verval - - 5, 9, 9,
j De mond is 103 Toif. 1 V.
[_ 10 D. boven den Oceaan.
fVan Werkhotourie tot den
I mond op 115mylen, mid-
P« TüRA^ ddbaal. vervaj . . 3j 7) Q
j De mond is 89 Toif. 5 V. L 4 D. boven den Oceaan.
f VanBerozoviar tot den mond
| op 45 mylen , verval in
DeToboiX <le myl - - 2, 9, 7
j De mond is 68 Toif. 4 V.
(_ 10 D. boven den Oceaan.
rVan Tobolsk tot den mond De Irtïsch i , ,
L op 260 mylen - - 1, 7, o
Ds



NAAR SIBERIË. 265
De kennis van het verval der rivieren heeft my voornamelyk gediend , om de hoogte van vele plaatfen boven het waterpas der Zee te vinden. Den Natuur- en Wiskundigen zou die zelfde kennis in andere gevallen te ftade komen, waren de waarnemingen omtrent dit ftuk menigvuldidiger. Het ontbrak my op reis aan gelegenheid, om ten aanzien van alle de rivieren, die ik ontmoette , behoorlyke proeven te doen. In die van Rusland is, gelyk men ziet, het verfchil in 't verval , en gevolglyk ook in dc fnelheid der ftroomen, zeer aanmerkelyk; geene nogtans der boven aangegevene te vergelyken by de Neva , welker verval, zo men op de waarnemingen aandurft, van Petersburg tot Kroonftad , ongeveer van negen voeten in de korte myl van 2000 Toifes moet zyn. Hier tegen is, volgens myne bepaling
f Van de Pont-Royal tot den mond
De seine<! op82mylenvan 2000Toifes, vo.Du.im.
L middelbaar verval in de myl 1, 6, 8
fVanülm totLintz, op 103 my-
I len, middelb. verval in de myl 4, 4/5 De Donau j ' j ' ■
' Van Lintz tot Weenen opj7my-
|_ len, middelb. verval in de myl 3, 8&
Beneden Belgrado is het verval zeer gering, gelyk ik door kundige lieden verzekerd ben.
fVan Warfchau tot de Zee, De Weissel^ op 140 mylen, in ronde voet.
^ getallen: verval in de myl 400 R 5 Aan-



366 R E I Z E
Aanmerkingen over de verhevenheid van den crond in Rusland, van Petersburg tot aan Tobolsk in Siberië.
Ik heb in het Verhaal myner reize deze aanmerkingen beloofd (ij. Eerst na dien tyd viel my in handen het vernuftig Werk van den Heer De Mairan , over de algemeene oorzaak van de koude in den winter, en van de warmte in den zomer. Dit verpligt my een weinig breedvoeriger te zyn, dan ik eerst voor had, en om des te beter verftaan te worden , een gedeelte te herhalen van het geen ik reeds te voren heb bygebragt.
Rusland is, om zo te fpreken, van Petersburg tot aan Tobolsk , niet anders dan een zeer groote en uitgeftrekte vlakte , die op den 75, graad lengte, van 't Zuiden naar 't Noorden, door cen reeks bergen doorfneden wordt. Op verfcheiden plaatfen heeft men eenige verheven gronden , gelyk te Moskou , Caccy , en naar den oorfprong van de Kama. Ik ben deze vlakte van 't Weften naar 't Ooften ter lengte van ongeveer 700 mylen doorgetrokken. Van 't Zuiden naar 't Noorden ftrekt dezelve zig 400 mylen uit (2),
heb-
CO n. Deel bladz. 31.
CO [Boven bladz. ji. ftaat 500 mylen, en zo is 't van Tobolsk tot dc Zwarte Zee, volgens de Kaart, 25 mylen voor ees graad gerekend.J



NAAR SIBERIË. 267
hebbende ten Weften de Ooft-zee, ten Ooften de Irtyfch , ten Noorden de Ys-zee, en ten Zuiden de Zee van Afof en de Kaspifche Zee.
Als men 'toog op een Landkaart Haat, befpeurt men dat de landen ten Zuiden en Noorden van den weg, dien ik gekomen ben, gelegen, meest alle lager zyn, nademaal de meefte rivieren haren oorfprong hebben naby dezen reis-weg. Eenige dezer rivieren ontlaften zich in de zeeën ten Zuiden, andere in de Ys-zee; die van 't Ooften alle in de Irtyfch, gelyk die van 't Weften in de zeeën , welke van dien kant de grenzen van Rusland maken.
D e uiterfte einden van dit gedeelte des Ryks, ten Weften en Ooften , zyn Petersburg en To1bolsk, de eerfte 18 Toifes boven de oppervlakte der zee, de tweede 68. Ten Noorden cn Zub den maakt het ftrand der zee de uit-einden.
Volgens myne water-paiïing van dit gedeelte van Rusland, is de grootfte hoogte van het land tuffchen Petersburg en Jachelbiza, omtrent honderd mylen van elkander gelegen, flegts van 45 Toifes, en de kleinfte van 18, gevolglyk de middelbare hoogte dezer vlakte 31 Toifes, 't welk maar 14 Toifes van de beide uit-einden verfchilt. Uit de Landbefchryving en uit de kundigheden, die ik daar te lande verzameld heb, komt my voor, dat dit eerfte Vlak zich min of meer uitftrekt langs de zee ten Noorden,



368
R E I Z E
den, en ten Zuiden op eenige plaatfen. Gemeenlyk vindt men geene bergen in deze ftreken, uitgezonderd in het zuidelyk gedeelte van Rusland.
D e afftand van Jachelbiza tot Óffa is van ongeveer 400 mylen. Deze geheele uitgeftrektheid moet als een tweede Vlak worden aangemerkt, Vaar in men hier en ginds bergjes, hoogten, of vlakke verhevenheden aantreft, gelyk te Moskou, Caccy en naar den oorfprong van de Kama. Deze vlakke verhevenheden of ryzende gronden hebben fomtyds 30 en 40 mylen in de middellyn. Die van Moskou is 269 Toifes hoog , boven de zee , die van Caccy 215. De middelbare hoogte zal derhalven , in ronde getallen , 240 Toifes bedragen (3). De verheven vlakke grond, waar uit de Kama haren oorfprong heeft, is ten minfte 240 Toifes boven de zee, gelyk men uit het verval dier rivier veilig mag befluiten. (4). De
hoog-
(3) Ik had te voren deze hoogte gefteld op 220 Toifes (bladz. 32. II. Deel.) Deze verandering heeft aanleiding gegeven tot eenige andere, die echter niets doen ten aanzien der gevolgen, welke ik 'er in 't begin uit afgeleid heb.
(4) Dat verval is, tuffchen Solikamskaïa en Offa,
volgens myne berekening, in de myl - - - 2 V. 610D.
Stellende het verval even groot van Solikamskaïa tot den oorfprong der Kama , welke omtrent 130 mylen hooger op ligt, zo krygenwe voor 't geheele verval van den oorfprong tor Solikamskaïa - - 55 Toifes.
De rivier is ter laast-gemglde plaats, boven de zee 187 IVifes.
Dit geeft ons voor de hoogte van de plaats alwaar zy ontfpringi ^ To-,j-^
Die plaats is juist niet de hoogfte van het Vlak ; en 't ver- • val der rivier moet ook wat grooter zyn nader aan den oorfprong. Men mag gevolglyk voor de hoogte van het Vlak boven zee wil iets meer rekenen dan 240 Toifes.



naar SIBERIË. 269
hoogfte plaats van het overige gedeelte der Vlakte is de oppervlakte der Kliazma te Wolodimeri welke ik op 202 Toifes gefchat heb; en de laagfte plaats , zynde de oppervlakte der Wolga, op 96 Toifes. De middelbare hoogte , derhalven , van dit tweede Vlak komt uit op 149, of in ronde getallen 150 Toifes, boven de zee, en dit geeft aan deze platte verhevenheden 90 Toifes hoogte boven dit tweede Vlak.
D e midddelbare hoogte van dit tweede Vlak is nauwkeurig, want de hoogfte en laagfte plaatfen van den reis-weg , gemelde verhevenheden daar onder niet begrepen, zyn Soudogda, hoog boven de zee 120 Toifes, en Czebaskfar 107 Toifes, welke twee hoogten van de middelbare hoogte maar 40 Toifes verfchillen; terwyl alle de andere plaatfen, ten naaften by, 150 Toifes verheven zyn.
Eenige mylen van Offa komt men in de keten of reeks van bergen , onder den naam van Poïas of 't Ripheefch gebergte bekend , die zich naar 't Zuiden in tween deelt, wordende door een groote vlakte gefcheiden. De laagfte plaats is Tikonoska, waar van de hoogte berekend is op 168 Toifes, en die van Sabarca, de hoogfte, op 228 Teifes. Hier uit hebbenwe 198 Toifes voor de middelbare hoogte van het derde Grond-vlak. De verdeeling van den grond in Rusland fchynt my netter , als ik dit derde Grond-vlak aanneem, waar op alle de bergen als op een gemeen voct-
ftufc



2?o R E I Z E
ftuk ruften ; in plaats van deze vlakte enkel als een verhevenheid of ryzenden grond te befchouwen, gelyk ik eerst gedaan heb.
I k ben deze keten of reeks bergen te Solikamskaïa , omtrent 60 mylen verder Noordwaards , doorgetrokken. Men moet de oppervlakte van de Kama te Solikamskaïa , en die van de Tura te Werkhotourie , aanmerken als de beide plaatfen, die de hoogte van het derde Grond-vlak naar 't Noorden beftemmen. De eerfte is van 187 Toifes, en de tweede van i6o. Hier uit bekomen we voor de middelbare hoogte van dit derde Grondvlak 173 Toifes, en die naar 't Zuiden heb ik begroot op 198. Het midden van deze twee berekeningen nemende , zullenwe 185 Toifes boven de zee hebben, voor de ware middelbare hoogte van dit derde Grond-vlak.
De hoogfte berg van de eerfte keten is van 287 Toifes. Deze hoogte vergelykende met dié van het derde Grond-vlak, gcfteld op 185 Toifes, vindenwe de middelbare hoogte van de eerfte keten, berekend op 236 Toifes, 51 Toifes verheven te zyn boven dit derde Grond-vlak, en de grootfte hoogte 102 Toifes boven hetzelve. Den hoogften berg van de tweede keten heeft men ten Weften van Klenouskaia, namèlyk van 309 Toifes. Deze hoogte met die van het derde Grond-vlak vergelykende , komt voor de middelbare hoogte van deze tweede keten, berekend op 247 Toifes,
62



naar SIBERIË. 371
62 Toifes boven het derde Grond-vlak, en voor de grootfte hoogte 124 Toifes boven hetzelve.
D e hoogfte berg op den weg van Solikamskaïa is die, welke ten Ooften van Kyria ligt, zynde 471 Toifes boven de oppervlakte der zee. Als men dit vergelykt met de hoogte van het derde Grond-vlak, gefteld op 185 Toifes, zal de middelbare hoogte van de keten , welke is van 328 Toifes boven de zee, uitkomen op 143 Toifes boven het derde Grond-vlak, en de hoogfte verhevenheid van deze keten zal zyn van 286 boven hetzelve.
Deze dingen famenvoegende, heeft men de volgende uitkomst:
Middelbare hoogte van de eerfte keten boven de oppervlakte der zee 236 Toifes
Middelbare hoogte van dc tweede keten 247
Middelbare hoogte van de keten te Solikamskaïa .-. 328
Komt voor de middelbare hoogte van de keten (in ronde getallenj - - 270
De middelbare hoogte van het derde Grondvlak gefteld zynde op 185 Toifes, blykt de middelbare hoogte van de keten 85 Toifes verheven te zyn boven hetzelve , en de hoogfte berg 286 Toifes.
Van deze keten bergen tot aan de Irtyfch,
heeft .



272 R E I Z E
heeft men nog omtrent 120 mylen. De hoogde grond in deze ttifichen-wydte is aan den voet van 't gebergte, wordende de hoogte van tyd tot tyd minder , tot aan de Irtyfch; zo dat deze grond eene helling of fchuinte maakt , welker hoogfte punt is Wcrkhotourie op den weg naar 't Noorden ,■ en Belojarskaïa op dien naar 't Zuiden,, Werkhotourie is 160 Toifes boven de zee , en Belojarskaïa 189. Gevolglyk komt de middelbare hoogte van de grootfte hoogte op 175 Toifes, Dewyl nu de oppervlakte van de Irtyfch te Tobolsk het laagfte punt, en de hoogte van die oppervlakte aldaar is van 68 Toifes, heeft men voor de helling of 't verval van den grond, van 't gebergte tot aan Tobolsk, 107 Toifes, in een'afftand of lengte van ongeveer 120 mylen*
Dit gedeelte van Siberië vormt een nieuw, maar hellend Grond-vlak , terwyl alle de andere evenwydig zyn met den gezigt-einder. De hoek van dit Grond-vlak met den gezigt-einder is te Tobolsk van twee en een' halven graad omtrent. Het wordt hooger ,. hoe verder men naar 't Zuiden gaat, en lager naar mate men Noordel yker komt.
Uit alle deze byzondere opgaven kan men de volgende korte fchets trekken.
Rusland beftaat, van Petersburg tot aan Tobolsk, liggende 700 mylen van elkander, uit
vier



naar SIBERIË. 273
vier Grond-vlakken , alle evenwydig met den Gezigt-einder (5), het laatfte alleen uitgezonderd.
Het eerfte ftrekt zich van Petersburg tot Jachelbiza , ter lengte van 100 mylen, en ligt 31 Toifes, boven 't ftrand der zee te Brest verheven. In dit eerfte Vlak heeft men geene bergen;
Het tweede gaat van Jachelbiza tot Offa, makende eene lengte van ongeveer 400 mylen. De hoogte boven de zee is 150 Toifes, en boven het eerfte Grond-vlak 119. Hier vindt men bergjes en platte ryzende gronden, van 30 tot 40 mylen middellyns, en 240 Toifes middelbare hoogte boven de zee; dat is, 90 Toifes ten aanzien van het tweede Grond-vlak, op welk zy liggen.
Van Offa tot Ekaterinburg heeft men omtrent 90 mylen, makende een derde Grond-vlak, hoog boven de zee 185 Toifes, en boven het tweede Vlak 35 Toifes. Over dit derde, loopt de keten van het Poi'as Gebergte , 270 Toifes boven de zee verheven, 85 boven het Vlak zelve, en de hoogfte berg 286 Tuifes uitftekende.
Het vierde vormt een hellend Vlak, van 't gebergte tot aan de Irtyfch, in dier voege, dat II. Deel. S de
(5) Men onderfrelt dat ieder Grond-vlak in 't byzondcr een eenparige kromte heelt , betraande uit kleine Grond-vJakkm evenwydig met den zigtbarcu Gezigt-einder, die zicli omtrent twee mylen ver tmfttekt.



274 R E I Z E
de hoek van fchuinte te Tobolsk twee en een' halven graad bedraagt. Aan den voet van 't Gebergte is de hoogte van 175 Toifes, en te Tobolsk , de laagfte plaats van dit gedeelte van Rusland, van 68 Toifes; weshalven men voor de helling of 't verval , in 120 mylen ongeveer , 107 Toifes mag ftellen. Dit Grond-vlak verheft zig vervolgens naar 't Zuiden,- en loopt af naar zee ten Noorden.
Deze verdeeling ftenït in eenige opzigten over een met het denkbeeld , welk andere Reizigers voor my van den grond van Rusland hebben gegeven. Zy hebben allen opgemerkt, dat de grond hooger wierd, naar mate men digtcr by de Poïas bergen kwam, maar tevens onderfteld , dat dit éven eens plaats hadde ten Ooften dezer bergen; en aan deze ónderfcheiden Grond-vlakken een groote hoogte gevende , hebben zy ons deze landftreek als het verhevenfte gedeelte van geheel Europa afgebeeld. Volgens myne water-pafling4 zyn niet alleen deze ónderfcheiden Vlakken flegts middelmatig verheven, maar ook loopt de grond af , ten Ooften van de Poïas, in een lengte van Ï20 mylen , in plaats van te ryzen ; zo dat de grond te Tobolsk maar 68 Toifes boven de zee verheven zy, 't welk zeer veel verfchilt van 't geen vorige Reizigers hebben opgegeven. Ondertuffchen is hun gezag, en dat van de Natuurkundigen, die derzelver gevoelen gevolgd zyn, van zo veel aanzien , dat ik oordeel nog eenige verde-



kaar SIBERIË.
275
dere aanmerkingen te moeten voegen, by de ge^ ne die ik reeds heb bygebragt.
Alhoewel de Reis-befchryvers geene waar* nemingen, ten grondflag van hun gevoelen, had* den opgegeven , was nogthans het vooroordeel zo fterk doorgedrongen , door de overeenftemming hunner Verhalen te dezen opzigte, dat ik my volkomen verzekerd hield van de verbazende verhevenheid van den grond in dit gedeelte van Rusland ; weshalven ik , de uitkomften myner waarnemingen , toen ik dezelve in orde bragt, geheel ftrydig vindende , dit verfchil aan myne waarnemingen tocfchreef, en de oogen floot voor alles dat in derzelver voordeel fprak. De dooling was voor my een oorzaak van vermaak, de waarheid liet zich vergeefs hooren, ik was doof voor hare ftem ; doch zy behield het vermogen van my zo veel verdriets en weêrzins in dezen arbeid van meer dan twee maanden te doen ondervinden , dat ik van de uitgave van dit gedeelte myner Reize, en van den Pyrometer voor altoos, befloot af >p van etly-
ke maanden nam ik echter bel weifc weder by de hand , cn hield my oeniglyk aan de waaraemingen. Eene ccrltc berekening, in 't ruwe gemaakt , deed niy door de eenparigheid der uitkomften , die ik kreeg > befcflfen, 'dat ik op dert regcen weg was. Allengs liet ik een vooroordeel varen, dat door alle myne waarnemingen weder8 a fprö-



2-Ó" R E I Z E
fproken werd , en floeg alleen acht op de ondervinding.
Ys brand Ides fchac de hoogte der bergen van Werkhotourie op 5000 Toifes. Ik heb den hoogften van allen, dien van Kyria namelyk, gerekend op 471 Toifes boven de oppervlakte der zee , en met opzigt tot den grond, waar op hy gelegen is, flegts op 286 Toifes. Dit befluit, op naauwkeurige waarnemingen gegrond, lydt geene tegenfpraak.
De Heer Gmelin brengt waarnemingen by} den 4. van Wintermaand 1742. met den barometer te Kyria en te Werkhotourie gedaan (6), maar vergenoegt zich met enkel de waarnemingen op te geven, zonder 'er eenig gevolg uit te trekken. Volgens zyne aanteekeningen ftond de barometer te Werkhotourie 17 linien hooger dan te Kyria , 't welk uitkomt op -269 Toifes (7).
Het
(6) „ Eer wy Werkhotourie verlieten , wilden wy met den „ barometer de hoogte nemen van de nabuurige bergen , Oural ,, of Rypheefch gebergte genaamd, in het dorp Kyria, liggende ,, ten Weften van 't gebergte, maar niet op den top. De Heer „ Muller bevond dat de barometer dei 4 van Wintermaand » 0742) van agt uuren 's morgens, tot twee uur 's namiddags
ftil ftond op 26 duimen en 2c honderdfte gedee'ten. Diea „ zelfden dag, ftond hy op dezelfde uuren te Werkhotourie op „ 27 dénnen en 63 honderdfte. (Paryfche maat.) R'ixc door „ Siïeriê IV. Deer.
(7) Hoogte van den Barometer te Werkhotourie - 27 d. £*3 Te Kyria - . - . . 26 , 2ö
Opzigtelyke hoogte tufichen 'Werkhotourie en Kyria 1 , 37
Stel-



NAAR SIBERIË.
277
Het Gehucht Kyria ligt in een vlakte, die een deel maakt van den berg ten Ooften van hetzelve. De hoogte van den berg op den top heb ik op 471 Toifes boven zee berekend. Ik heb niet te Kyria, maar in de vlakte naby dit Gehucht, alwaar ik eenigen tyd ftil hield , den barometer waargenomen. De plaats, waar ik was, is 280 Toifes 2 voet hooger dan Werkhotourie ; terwyl de waarnemingen van den Heer Gmelin, volgens myne berekening, alleen 269, of 11 Toifes minder uitbrengen (8). Vólgens hem ftaat de kwik te Werkhotourie 17 liniën hooger ; naar myne waarneming moet het 18^ liniën bedragen. Dit gering verfchil kan veroorzaakt zyn door het verfchil in de barometers zelve ; door de ligging van de plaats , die niet volmaakt dezelfde was; ook kan 'er dc luchts-gcfteldheid wat toe gedaan hebben.
Maar het is van minder belang zyne cn myne aanteekening over een te brengen , dan uit S 3 die
Stellende voor de middelbare hoogte van den barometer te Werkhotourie 27, o, 6, vindt men dat 1 Duim 37 honderdften, of 17 liniën, gelyk zyn aan 269 Toifes. [Te welen, volgens de xx. Tafel door den Schryver, in deze afdeeling van 't pórfpronkelyk Werk , medegedeeld.]
(8) Hoogte van dit gedeelte der vlakte boven
de zee - - - - 440 Toif. 2 V. Hoogte van Werkhotourie - - - 10° 0
Opzigtelyke hoogte - 280 , 2 ,
En de verbeterde hoogten van den barometer , met opzigte tot de oppervlakte der zee, mede vergeleken zyride, komt het uit , dat de barometer te Werkhotourie 18 liniën 4 twaalfde hooger blyft ftil ftaan , dan te dezer plaats in de vlakte.



3?S . R E I Z E
die van den Heer Gmelin zeiven te doen zien s dat dit gebergte niet zeer hoog is (o). Men zal in *t vervolg, uit dezelfde waarneming, zien, dat de grond , ten Ooften van hetzelve, mede zeer laag is; en heeft de Heer Gmelin van dit gewest willen fpreken , als hy fchreef (i) : „ dac >er ,, groote Vlakten in Siberië zyn , (vaftos ibi ex. „ tare campos) die niet minder boven het overige „ gedeelte des Aardkloots verheven , noch min„ der verre af zyn van deszeifs middelpunt, dan „ vry hooge bergen in andere landftreken (mon„ mm non exiguas molis)" zo heeft hy niet de waarnemingen met den barometer, maar veel eer het begrip der Reizigers , die hem voorgegaan zyn, m dit ftuk gevolgd.
De Baron van Strahlenberg heeft zich mede duideiyk voor de groote hoogte van dit gewest verklaard , cn geeft ons in dit geval een nieuw bewys , hoe gevaarlyk het zy , in dingen van dezen aart, naar begrooting te werk te gaan, zonder proefnemingen voor zich te hebben. In andere opzigten hebben wy hem vele wetens-waar-
di-
C9) Men zal my mogclyk voorhouden, dat ik geen' acht heb geilagen op de verbeteringen, welke de luciits-gefleldheid vordert. D;ze gelegenheid is de eenige, waar in die verbetering van eenig aanbelang is. In myne waarnemingen , in den zomer Gedaan, zou dit een verfchil van a of 3 Toifes, en fomtyds van 6 of 7 „ebben kunnen maken; maar hier wordt het grooter, verre eenter dat dit gebergte daar door hooger zou worden T-vordt het m tegendeel lager. De hoogte van Kyria zou IOz wet of 17 .odes minder bedragen, en Werkhotourie 7 Toifes.
CO fo een pkus door den Heer de Mairan aangetrokken.



naar SIBERIË. 279
dige kundigheden nopens Siberië te danken. Zyne woorden zyn deze : „ De Noordelyke landen „ van Afia, zyn zeer veel hooger dan die van „ Europa , even eens als een tafel , in verge" lyking van den vloer, waar op dezelve ftaat; H want als men van 't Weften en uit Rusland komende, Oostwaards aan trekt, door *t Riphee" fche en Rhymnifche gebergte, om naar Siberië [, te gaan , loopt de reisweg fteeds meer op„ waards dan nederwaards (2) ", Uit dit verflag, en dat van den Heer Gmelin, befluit de Heer dc Mairan met reden, dat zomen fteeds eerder opklimt dan daalt, als men van 't Riphecfch gebergte naar 't Ooften trekt van die keten bergen, welke Europa van Afia fcheidt, hoe weinig aanzienlyk ook anderzins hunne hoogte zyn moge , het nogthans niet wel anders zyn kan, of de groote Vlakten van Siberië moeten ten minften zo verheven zyn als tamelyk groote bergen.
Myne waarnemingen zyn volftrekt ftrydig , met het geen hier wordt ter neêr gefteld , cn bewyzen dat van 't Rypheefche gebergte Oostwaards aan den grond meer en meer afloopt, tot aan de Irtyfch; en dit is zelfs, buiten alle myne waarnemingen , wel te bewyzen. Men fla flegts het oog op een kaart van dit Gewest, en men zal terftond zien , dat een menigte rivieren in 't Rypheefch gebergte ontfpringen , OostS 4 waards
(a) Mem. de VAcc.d. Roy. des Sc. 1765, getrokken uit: Be, fchryving van Rusland Tom. I. pag. 32*. van de Franfche Vert.



e8o r e i z e
waards aanloopen , en in de Irtyfch vallen, en gevolglyk , dat men ter lengte van léó mylen geduurig afzakt. Uit naauwkeurige waarnemingen heb ik het verval dezer rivieren, van 't gebergte af tot aan Tobolsk , opgemaakt, en bevonden van 107 Tvijh; de hoogte van de Irtyfch te Tobolsk 68 Tvifis boven de zee , en 47 boven de oppervlakte der Seine te Parys.
De Heer de Mairan brengt een andere plaats by (3) uit Cellarius, waar in deze geleerde Aardrykskundige verzekert, dat het Rvpheefch s ebergte akyd met fneeuw bedekt is. Dit zcu no? geen bewys zyn , dat de bergen in deze Ncordfche landftreken een groote hoogte hebben; maar buiten dat ontken ik het ftuk. Ik ben dit gebenjte te Ekaterinburg in Oogftmaand doorgetrokken , "en vond geene fneeuw. In de bergen 'van Solikamskaïa, fchoon hooger en Noordelyker dan die van Ekaterinburg, verdwynt de fneeuw in 't laatst van Bloeimaand ; en zo de verzekering van CeNarius gegrond was , moeften Gmeiin , Strahlenberg , Muller, en zo vele andere reizigers, die daar tc lande geweest zyn, de zaak hebben opgemerkt.
Uit al het gezegde blykt onlochenbaar, dat dit land niet zo verheven ligt, als men gedacht heeft. Men kan dit, daar beven , met andere bewys-redenen fterken, die alleen genoeg zouden zyn om het ftuk te beiliflen.
, , r . Ar,*
C-J; w de aan«eL-aalda Memorie pag. 256.



naar SIBERIË. 281
Alle Natuur-kundigen weten, dat de veranderingen van den barometer minder worden, naar mate men hooger in den damp-kring komt; zo dat in groote hoogten enkele waarnemingen van die werktuig, vergeleken met deszeifs middelbare hoogte aan ftrand, volftaan kunnen om de hoogte van zulke plaatfen te bepalen. Indien men onderftelt , dat deze landftreek flegts een halve myl boven de oppervlakte der zee verheven zy, in plaats van twee en een halve myl met Ysbrand ldes , dan moet de kwik in den barometer zes duim lager zakken op deze bergen , dan aan 't ftrand der zee; en de middelbare hoogte van de kwik in de pyp zou op 22 duim uitkomen, zonder ooit tot 23 te klimmen. Nu heb ik in de plaats, die van alle Reizigers erkend wordt voor de hoogfte in deze keten bergen, de hoogte van den barometer waargenomen 25 duimen, 11& liniën , namelyk op den top van den berg te Kyria, den 4. van Grasmaand ten agt uuren des ogtends; en de Heer Gmelin , op een plaats die wat lager was, 26 duimen 5 liniën. De kwik, derhalven, blyft in 't gebergte alhier om endc by 4 duim boven de ftraks gemelde middelbare hoogte van 22 duimen Ril ftaan , en toont dat deze bergen 400 Toifes, of daar omtrent, hoog zyn, in plaats van 2500 , gelyk Ysbrand ldes wil.
Alle myne waarnemingen, in Rusland gedaan , op dezelfde wyze nagaande , vinde ik dat dit Land lager is, dan men meende, dewyl dc S ^ kwik



282 R E I Z E
kwik overal zeer hoog ftond. Duurende myn verblyf te Tobolsk, van den 23 van Grasmaand, tot den 28 van Oogstmaand , ftond dezelve den 28. van Grasmaand op 28 duimen ioé liniën, ten naaften by overeenkomende met het geen men te Parys waarneemt ; en nooit lager , dan den 24. van Zomermaand , op 27 duimen 6 liniën. De ondervinding fpreekt hier zo klaar, dat men geen' fchyn van reden kan inbrengen, ten bewyze dat deze landftreek hooger ligt, dan ik gefteld heb. Het is derhalven zeker , dat alle Reizigers zich in die ftuk bedrogen hebben ; en even zeker, dat men afzakt in plaats van op te klimmen, als men van 't gebergte Oostwaards aan voortreist, gelyk ook dat het land , Oost-v aards van het gebergte gelegen, wel verre van zo hoog te zyn als tamelyk groote bergen, in tegendeel lager is, dan de meefte middelmatig hooge vlakten in Europa ; dewyl de Irtyfch te Tobolsk , 120 mylen yan de bergen, maar 68 Toifes hoogte heeft boven de oppervlakte der zee.
Ik heb met deze aanmerkingen alleen voorgehad tc doen zien, dat het gedeelte van Rusland, welk ik doorgereisd heb , zo hoog niet is , als men meende, zonder eenig oogmerk om de vernuftige gedagtcn van den Heer de Mairan , nopens de oorzaken van de koude in den winter, en van de warmte in den zomer, te willen betwiften. In de Afdeeling over de luchts-gefteldheid heb ik getoond, dat Siberië ten Ooften van
To-



naar Sl-BERIE, 283
Tobolsk niet zo zeer verheven is, dat men de ongelooflyke koude , die men daar ondervindt, aan dc hoogte van den grond zou kunnen toefchryven ; dus men genoodzaakt is byzondere en plaatflyke oorzaken te onderftellen. Die, welke ik heb aangegeven, laten zich met de gedagten van den Heer de Mairan gemaklyk vlyen.
Mi-



284 R E I Z E
MlNE RA AL-K U ND E.
Xn 't Jaar 1758. las ik aan de Akademie der X Wetenfchappen te Parys een omftandig Gefch'rift voor , rakende de Elzas en het Vogefifch gebergte, waai- van ik hier in weinige woorden een korte fchets zal mededeelen.
Het Vogefifch gebergte fchiet bykans loódregt tegen die groote reeks bergen , ' welke van 't Noorden van de zee in Gallicië afkomende 3 door Spanje, Vrankryk en Zwifferland loopt, en zich van het Weften naar 't Ooften over een gedeelte van den Aardkloot tot aan China uitftrekt. Men mag hetzelve aanmerken als een tak van deze groote reeks, die van 't Zuiden naar 't Noorden gaande , Lotharingen van de Elzas fchcidt, een gedeelte van de Palts doorgaat, en beneden Pingen eindigt. Het ftrekt zich ten Weften van den Rh'yn , van welke rivier het doorgaans agt mylen af is , uitgezonderd op die plaatfen , alwaar het infpringende hoeken maakt.
Z o men nu 't gebergte van het Schwartze-Wald aan den Oost-kant van die rivier, en omtrent even verre van dezelve gelegen, befchouwt, zal men zien dat hetzelve insgelyks aan de groote reeks of keten ftoot, en na een gedeelte van Zwaben en de Palts doorgegaan te zyn , insgelyks te Pingen eindigt. Dus ligt dc Elzas en een gedeelte
van



naar SIBERIË. 285
van de Palts gehcelyk tuffchen deze twee ryen van bergen als ingefloten , makende de grond • tuffchen beiden een vlakte van omtrent zeventig mylen van 't Zuiden naar 't Noorden, en zestien van 't Ooften naar 't Weften.
Als men cen lyn onderftelt, die van 't Zuiden naar 't Noorden midden over 't Vogefifch gebergte gaat, vindt men dat de hoogfte bergen onder dezé lyn komen, en dat zy vervolgens aan weêrskanten meer en meer afnemen, naar mate zy verder afwyken van die lyn , en naar den kant_ van de Elzas en Lotharingen nader aan de vlakte komen. Men bemerkt tevens , dat de grond aan denLctharingfchen kant ongevoelig hooger wordt, naar mate men de bergen nadert, en dat deze, aan dc zyde naar de Elzas, byna loodregt ftaan.
D E bergen, onder de gemelde lyn , zyn van verfchillende hoogte. Men onderfcheidt 'er vier voorname, die zig kegels-wyze of in de gedaante van een zuiker-brood 600 Toifes ongeveer boven de zee verheffen; als de Berg Belch, Balon, die van St. Odilia en de Franckenberg (ij. Deze vier bergen liggen in een ry, omtrent even ver van elkander, en worden door andere van allerhande gedaante aan den ander gehegt. Dan deze laatfte
heb-
(i) [Onze Schryver heeft de Bon-homme tegen over, en zeven mylen van Schlctflad ; de Donon waar uit de Saar ontfpringt; dc Pigeontüer of Duivckot, naby Weiffenburg , en de Tonnesb'erg by Falckenltein.J



286
R E I Z E
hebben flegts een hoogte van 300 of 400 Toifes 3liggende onder dezelfde lyn als de vorige.
De andere bergen ter weêrzyden , zo na de Èlzas als Lotharingen , worden kleiner , zynde weinig meer dan 200 Toifes hoog boven zee; met dit onderfcheid, dat die naar de zyde van de Elzas fteiler zyn, dan die naar de zyde van Lotharingen. Onder deze zyn 'er nog die veel lager zyn , en op zyn best maar jo of 60 Toifes boven de vlakte uitfteken, en dit zyn de eenige die beteeld worden. De andere zyn met bofch beflageri, en fchynen ook daar toe alleen gefchikt; het zy wegens den rotsachtigen grond , het zy wegens derzelver fteilte. De beste boffchen heeft men aan den voet, om dat de regen een gedeelte van de aarde van derzelver kruin medevoert. Op de kruin ziet men maar hier en ginds eenige hoornen, die weinig tier hebben, en meest al klompen van naakte rotfen. Somtyds ftaan onder deze klompen groepen van andere rotfen, van 40 tot 50 voet hoog , waar van eenige boven broeder zyn dan onder, en door hare onregelmatige gedaante , vervaarlyke grootte , en ftcile kanten, een yslyke vertooning maken. Naar 't uiterlyk aanzien zyn deze bergen van binnen op verre na niet van gelyken aart. Dc meefte , en de hoogfte doorgaans, zyn niet dan rots, zelden in beddingen ef lagen. Meest al beftaat de geheele berg uit een enkele rots, van den top tot aan den voet , zonder dat zich een eenige horizontale
laag



naar SIBERIË. 287
laag vertoone. Men vindr in deze bergen koper-, lood- en zilver-groeven , zo als te Geromany en St. Marie. Alle fchenen zy my, van hier tot aan Walsbron , van graniet en levendige rots , óf quartz uit één ftuk, waar in men nooit fchelpen aantreft.
De bergen van de tweede foort, die, gelyk ik gezegd heb, van de middelfte ry of keten af te rekenen, fteeds afnemen zo naar de Elzas als Lotharingen, volgen geen* vasten regel in hunne famenftellinge , dan alleen dat zy meest alle in horizontale lagen zyn. De meefte beftaan uit beddingen van rots, die in fommige plaatfen op zand liggen , in andere liggen de beddingen van zand op de rots. Behalven dat heeft men 'er agaat, fchelpen , pot-aarde. Andere beftaan alleen uit zand-fteenen van middelmatige hardheid, die in beddingen van twee voet dikte op elkander liggen , doorgaans van het bovenfte van den berg tot aan den voet. De meeste in 'c Graaffchap Bitfch zyn van dezen aart. Schelpen vindt men in dezelve niet, maar alleen eenige verfteende aardgewaflen. Deze laatst gemelde bergen bevatten gemeenlyk yzer-erts , dat men Rots-erts noemt, loopende met aderen in den zand-fteen, waar van wy gefproken hebben. Het blykt, dat de rots gedeeltelyk geformeerd is door het zand , waar in het yzer gemineralifeerd was. De erts, voor 't overige , levert niet veel uit. Men vindt ze overal in 't Graaffchap Bitfch , over cen opper-



238 R E I Z E
pervlakte van meer dan dertig mylen in 't vierkant.
De bergen die de Elzas bepalen , en ongeveer 240 Toifes boven de vlakte verheven liggen, zyn voor een gedeelte even eens van verfchillenden aart. Vele beftaan enkel nit Podding-fteenen , of Engelfche Kei-fteen , gelyk die van Prés, Vangenmille, Neuweiler en daar-omftreeks. Alhoewel men in de laatst-genoemde weinig fchelpen aantreft , bemerkt men echter dat zy hunnen oorfprong aan de zee-wateren fchuldig zyn, die dit gewest bedekt hebben.
De fchelpen zyn in de vlakten van de Elzas en Lotharingen even zo gemeen, als zy zeldzaam zyn in de Vogefifche bergen. Men vindt in deze landftreken vele Gapers , Bontemantels, Posthoorntjes (2), moffelen, oefters, etitroquss (3) es andere meer.
Alle deze fchelpen liggen verfpreid in dc Elzas , welks gronds veel lager is op dezelfde Pools-hoogte , dan de grond van Lotharingen en Wurtemberg , zo dat deze Provintic een kor» maakt, van welke de Rhyn de laagfte plaats is; waar uit men mag afleiden , dat deze vlakte nog lang met zee-water is bedekt gebleven , na dat
het-
(2) Chama: , Pectines , Corrm Ammonis. (SJ [Rolletjes van op één geftipelde Troehites, volgens Boinare, op 't woord Pahücr marin.]



naar SIBERIË. 389
hetzelve Lotharingen en Wurtemberg had verlaten. Men heeft in deze Vlakte van den Elzas een menigte yzer-mynen van verfchillende foort, gelyk by Mulhaufen , Altorf, Utweiller , Meltzenheim, Saar-Louis, een zeer ryke naar den kant van Vaudrevange , en elders meer»
Neemt men thans de hoogte dezer Mynen in aanmerking, ten aanzien van de oppervlakte der Zee, dah is Vangenmille de laagfte plaats, zynde 95 Toifes boven dezelve verheven, en Bitfch, 156 Toifes , de hoogfte ; Hellende Saar-Louis , S. Avod , Vangenmille en Walsbron tot grenzen van den omtrek, binnen welken de Mynen liggen. Vast gaat het, dat in de ftreek lands, tuffchen deze plaatfen begrepen , makende Oost en West 20, en Zuid en Noord 14, of 280 vierkante mylen, yzer-erts gevonden wordt van 95 Toifes boven zee, tot 156 , 't welk 125 Toifes geeft voor de middelbare hoogte.
De Mynen van St. Marie zyn naar 't midden Van de reeks bergen , en leveren voornamelyk zilver ,. koper en lood. Die van St. Nikolaas is de diepfte , en had in 't jaar 1758; een diepte5 van 606 voeten. De hoogfte plaats of ingang van de Myn is 286 Toifes boven zee , en de laagfte 185, zo dat men tot de oppervlakte van dc Vlak-te op verre na niet gevorderd was , nademaal Chatenoi, aan den voet der bergen gelegen , maai* 112 Toifes hoog is boven het ftrand. II. Deel. T D?,



2qo R E I Z E
De ftreek om ülm is kalkachtig ; men heeft 'er een menigte fchelpen, voornamelyk een halve myl van de Stad, langs den weg naar Straatsburg. In 't afgaan van een bergje zamelde ik Zee-paddcftoelcn, Madreporen, Gapers, Bontemantels, Pofthoorntjes enz. De celletjes dezer laatften zyn dikwils gekriftallifeerd , en het kriftal van een kalkachtige ftoffe. De Stad ligt in een ruime vlakte aan den Donau , die hier 190 Toifes boven de zee is , en het even-gemelde bergje ongeveer 50; weshalven men mag ftellen, dat de laag van Kalkaarde in deze ftreek 190 Toifes boven de zee is, en gaat tot 240 Toifes.
Tusschen Donawert en Lintz , den Donau volgende, zyn de bergen vol graniet, gelyk mede veel quartz en mica. De graniet van Donawert is redelyk hard, grof gekorreld en van een leikleur. De omtrek van Lintz gefcft veel graniet en kalk-fteenen , waar in men fomtyds gekriftal-, lifeerd Spath ziet. De kalk-fteenen zyn onder aan de bergen ; de graniet, van verfchillende foorten, hooger, gelyk mede het zwarte, roode en grauwe marmer, en de jaspis, van kleur trekkende naar de Seringe-bloem.
Donawert heeft 176 Toifes, en Lintz 115 hoogte boven de zee, en deze merke ik aan als de laagfte plaatfen , waar ik de gemelde ftoffen tuffchen beide Steden heb aangetroffen; vermoedelyk echter heeft men dezelve tot aan den top
de-



NAAR SIBERIË. 291
dezer bergen , ten minften de graniet. Immers ik heb die befpeurd op hoogten van 300 Toijes boden de zee. Van daar tot Weenen heeft men genoegzaam dezelfde ftoffen. Deze Hoofdftad hgt 80 Toifes boven de zee, en is gevolglyk de laagfte plaats, daar men graniet aantreft; ülm, welk ik op 189 Toifes ftel, daar tegen de hoogfte, als men alleen de ftoffen, die aan den voet der bergen liggen , in aanmerking neemt.
Van de Delf-ftoffcn in Polen heeft de Heer Guettard (4) een naauwkeurig verflag gegeven. Hy verdeelt den grond van dit Ryk in vier riemen of ftreken lands , die zich door het zout , het metaal, den mergel en het zand laten ónderfcheiden. Myn reis-weg liep genoegzaam alleen door het zandachtig gedeelte, welks hoogfte plaats, te Malagoszcz, ik op 153 Toifes boven het ftrand der zee gefchat heb. De zand-grond ftrekt zich vervolgens uit tot aan den oever der zee, en byna door geheel Rusland , tot aan de bergen die Siberië van hetzelve fcheiden. Vermids ik in het Verhaal myner reize reeds eenig denkbeeld heb «egeven van de gefteldheid der boven-gronden , in dit Land , zal ik my hier alleen bepalen tot eenige aanmerkingen nopens het gedeelte van t Ripheefch gebergte , tuffchen Solikamskaïa en Ekaterinburg begrepen, 't welk ik met byzondcre vlyt heb onderzogt.
£ Voofi-
(O Mem. * TAccd. 1762 , «7$&



292 £ E I Z E
• Vooraf zal ik alleen met een woord zeggen, dat men aan de Ocka , aan de Wolga, ten zuiden van Kazan, en in 't gebergte Poïas, verfcheiden foorten van gyps vindt, die alle eenige opmerkelyke byzonderheden hebben , voornamelyk de Mica , waar van men zich hier te lande in plaats van glas bedient.
Men vindt deze foort van Gyps hier en ginds in Rusland, byzonderlyk in Siberië, alwaar men 'er glas-ramen van maakt. Deze Mica is fomtyds twee en een half voet in 't vierkant, en gemeenlyk vyf of zes duimen. Dezelve is een derde van een linie dik , en doorfchynend genoeg om 'er door te kunnen lezen; de kleur is helder bruin trekkende naar 't geele.
Zy knarst, als men ze met de punt van een mes of ander werktuig fchraapt, en is zo taai, dat men ze dikwils heên en weêr moet buigen, om ze te doen breken. Zy beftaat uit een menigte van bladen , waar van men 'er ten eerften zes of zeven met groot, gemak over de geheele lengte kan affcheiden , en ieder blad wordt daar door buigzamer en doorfchynender. De oppervlakten zyn zeer glanzig, en zo glad als gefiepen glas. Elk blad laat zich dan wederom gemaklyk in drie fplitfen , en wordt hier door zo doorfchynend , dat de kleur der voorwerpen maar weinig verandert, en zo buigzaam, dat het zich om den vinger laat rollen als papier , en ftraks
daar



naar SIBERIË. 293
daar aan zyn gewoone gedaante weder aanneemt. Zo men een dezer bladen nog verder verdeelt , krygt men niets dan fchilfers, die op het minfte geblaas weg vliegen.
Deze Mica wederftaat de zuuren en het vuur, waar in het niet knapt, maar alleen cen geraas maakt als boter , die in een pannetje begint te fmelten , welk geraas fchynt voort te komen van de bladen, die van een fcheiden. Dc dikte , te voren van een derde linië , wordt nu van yier liniën, en men onderfcheidt een dertig ftuks bladen , meer of min van den ander gefpleten , die met den vinger te faam gedrukt, zich flraks weder in vorigen ftaat herftellen»
Na in 't vuur gegloeid te zyn, blyft zy nog buigzaam, en neemt een witte zilver-kleur aari. De doorfchynendheid gaat weg, als men de dikte tot op een derde van een linië vermindert, en tot twintig bladen gefpleten, wordt zy half-doorfchynend , latende zich wyders in een menigte grooter of kleiner bladen fcheiden, die veel gelykenis hebben met het blad-zilver , waar van de vergulders gebruik maken.
Als men de Mica lang in 't hol van de hand wryft, fcheidt dezelve in fyne fchilfertjes , die aan 't vel kleven.
Betreffende de Mynen of Erts-groeven T 3 vaa



294 R E I Z E
van dit Land, het meefte gedeelte des jaars met ys en fneeuw bedekt, de Ruffen verbeelden ons hetzelve als een ander Peru , overvloeiende van goud, zilver en edel-gefteentens. Alhoewel men dit veih'g als een grootfpraak mag aanmerken, is het echter zeker, dat men Goud- en Zilver-mynen vindt in de bevrozen gronden van Siberië , zo wel als in het brandend aardryk onder de ver. zengde luchtftreek ; met dit onderfchcid , dat deze Mynen , ten minften die van 't gebergte Poïas , nooit worden aangetroffen in 't hart dier vervaarlyke blokken van rotfen , welker famenfchakeling ketens van bergen vormt van een onmeeteiyke uitgeftrektheid. Die van Siberië liggen in de vlakten op de laage bergen , op één of twee voeten diepte, 't welk, gevoegd by derzelver uitgeftrektheid en fchikking, den Natuurbefchouwer een nieuwe en ongewoone vertooning yerfchaft. De koper- en yzer-mynen zyn niet minder opmerkens-waardig. De laatfte zyn alle in ftukken of klompen , zonder eenigen vaften regel ten aanzien der ligging te volgen (5).
In alle de byzondere Ertzen dezer Yzer-mynen is het yzer gemineralifeerd door de zwavel, en verbonden met een aarde, die tot glas overgaat, dikwyls met pot-aarde, maar nooit met kalk-aarde, zo veel ik heb kunnen merken. Ik heb my hier yan in Siberië verzekerd , in de groeven
waar
£5} [De Schryver geeft vervolgens een uitvoerige befchryving
^an velerhande Yzer-mynen,]



NAAR SIBERIË. W
waar in ik geweest ben, en een naauwkeurig onderzoek , by myne terugkomst te Parys, heeft my daar in beveiligd.
Geene dezer byzondere Yzer-ertzcn, ten getale van een en zestig, van verfchillcnde plaatfen genomen , is in groeven , maar alle in ftukken of klompen , hier en daar verfpreid. Eene foort alleen wordt door den zeil-fteen aangetrokken ; alle de andere moeten eerst geroost worden , en laten zich dan min of meer aannekken. De erts, alhoewel niet in aderen, maar in fchyn zonder orde verftrooid, houdt nogchans zekeren regel. De foorten, die in den omtrek van Ekaterinburg vallen, hebben veel overeenkomst met* den Bloedfteen, en zyn de rykftc. Die van Bilimbaeuskoi hebben meer overeenkomst met de rots-erts ; ook fchynen eenige in brandende bergen aan het vuur bloot geftaan te hebben.
De Mynen zyn hier genoegzaam alle in de laage bergen , er* naby de beeken. Gemeenlyk heeft men de erts reeds op drie voet onder de oppervlakte , gaande weinig dieper dan tot 24 of 30 voeten, cn dikwyls minder. Het onderfte gedeelte der Mynen is met de oppervlakte deirivieren gelyk , waar uit men de hoogte van elke Myn in 't byzonder boven de zee wel zou kunnen opmaken; doch 't zal ons genoeg zyn, door middel van 't hoogfte en laagfte punt, de midT 4 del-



390 R E I Z E
delbare hoogte van de yzer-bedding in 't algemeen te bepalen.
De hoogfte plaats, alwaar men yzer-erts vindt, as aan de rivier Czaufova , agtien mylen ten zuiden van Bilimbaeuskoi , ter hoogte van -72 Toifes boyen het oppervlak der zee (6).
Den mond van de rivier Koswa mag men aanmerken als de laagfte plaats, daar yzer-erts -evonden wordt. De mond dier rivier is 184 Toifes boven de zee (7).
Het gaat derhalven vast, dat de hoogfte yzermynen , in 't Ripheefch of Poïas Gebergte, 272 Toifes boven de zee verheven zyn, en de laagfte J84, 'c welk voor de middelbare hoogte der bekende yzer-mynen geeft 228 Toifes ; terwyl de hoogfte gemeten bergen zig ter hoogte van 471 Toifes verheffen , andere tot 309 , en de middelbare hoogte dezer bergen op 290 kan gefteld worden , en de grond of vlakte , waar op zy ftaan , op 159 Toifes,
Voe-
- (6) Bilimbaeuskoi ligt hoog 252 Totfis 5 voet 11 duim. 'tVer Val van d9 Czaufova 6 voet 7& duim in de mvl, of na genoeg ^Toifes in de 18 mylen , of 272 voor de geheele hoogte.
vE? n K03Ta V3lt in de Kama 26 myhn verre van Solikamskaïa. Deze plaats ligt 187 Toifes boven zee • \ verval der Kama 1 voet HfVduim in de myl. Dus 184 Toifes voor de Jioogte van den mond der Koswa. [Dit is niet al te naauwkeung. Volgens deze opgave komt 181. In de Afdeeling over de W«er-paffing No. CCCII. heeft hy 173 Toifes 3 voet , (tellende 3.2 mylen voor den afltand , en 2 voet 6£ duim, voor 't ver*, f al der Kama in de myl, boven Offa.]



„aar SIBERIË. 197
Volgens deze berekening liggen de yzermynen 70 Toifes ongeveer boven den vlakken grond, of in de laage bergen, 't welk met de plaatfelyke omftandigheden volmaakt overeenftemt ; zelden vindt men dezelve in de hooge bergen en in 't midden van de keten.
Alle deze foorten van erts worden in de open lucht gecalcineerd, voor dat zy in dc fmeltovens geftort worden. Men legt dezelve in drooge plaatfen op hout-myten, aan hoopen van twee voet dik. De erts-klompjes hebben gemeenlyk maar drie of omtrent vier duimen middelyns.
De ónderfcheiden erts-foorten geven yzer van verfchillende hoedanigheid, zagt, wreed, brofch. Die wreed en brofch yzer geven zyn doorgaans de rykfte, gelyk de Zeilfteen-erts, en het meerendeel omftreeks Ekaterinburg, alwaar de meefte foorten tot de klaffe der Bloedfteenen behooren; doch men voegt verfcheiden foorten famen, mengende de zagte en taaie, met de ryke, wreede en brofphe.
Het yzer, dat uit deze mengeling komt, is volmaakt goed, en beter, voor fommige werken, dan dat van Zweden en Spanje; het is zagt, fmydig , en behoudt echter een zekere Hevigheid , die men in 'tSpaanfch yzer niet heeft; het is taai', zo wel koud als heet; als men 'er met de fcherpe punt van een' hamer op Haat, maakt men 'er een T 5 dufc



398 IR E I Z E
duk of del in , even als in lood. Koud zynde laar. hec zig bezwaarlyk breken. Hen is zo fyn van korrel , dat men die met het bloote oog naauwlyks kan ónderfcheiden , gelykende naar ftaal in de doorbraak, en daar door tot het fynfte werk bekwaam. Ik nam eens een ftaaf van 15 voet lang, drie duim breed en zeven liniën dik, ftak dezelve tuffchen twee takken van een' boom, en wond ze vervolgens met gemak om den boom heên. Even gemaklyk weder regt gebogen zynde , konde ik noch fpleet noch fcheur in de bogten bemerken. De ftalen , die ik 'er van medegebragt heb, deden onze werklieden over de goede hoedanigheid van die yzer verbaasd ftaan. Het is in Vrankryk niet heel zeer bekend, hoewel het voor ons, zo wel als voor de Ruffen, van dienst zou zyn , dat het daar beter bekend ware.
Men gebruikt tot de 100 Pud, of 3300 pond Franfch gewigt, een maat houts-koolen , hoog drie , lang drie, en breed twee arfchinen, dat is tc zeggen, hoog zes voet zeven duim, evenzo veel lang, en breed vyf voet vyf duim , zynde de arfchine gelyk aan 2 voet 2 duim 6^ linië, Konings voet , Paryfche maat.
Eenige Smelteryen brengen aan de eigenaars 4000 roebels op, of 20000 livres Franfch geld, na aftrek van de koften, en 2000, roebels tot betaling van de werklieden en andere onkoften.
Het



NAAR SIBERIË.
»99
Het yzer komt den Ondernemer te ftaan op 12 Franfche ftuivers de Pud; wordt op de plaats zelve verkogt voor 50 ftuivers, en te Petersburg in 't gros voor 80. Men voert het in den winter derwaards met fleden, en gedeeltelyk in den zomer langs de rivieren. Het wordt verkogt aan de Engelfchen, die 'er den meeften handel in dryven. Ik heb deze byzonderheden van lieden , die te Ekaterinburg het voorname opzicht over de Mynen hadden.
Nergens heb ik yzer-werken gezien, die beter waren aangelegd, en beter onderhouden werden, dan die, naby Ekaterinburg, aan den Grave van Woronzof toebehooren. De Opzichter was een van de aller-kundigfte Ruflen in dit ftuk. Dc Graaf van Strogonof is eigenaar van die van Bilimbaeuskoi. De Smeltery beftaat uit één' Oven en drie hamers , en levert jaarlyks 20000 Pud , of 660000 quintalen Franfch. Deze Smeltery was in 1761 in flegten ftaat ; de meefte werklieden waren weggeloopen.
Men vindt in den omtrek van Kazan het koper in Schist van een vuil grauwe kleur , en op twintig ónderfcheiden plaatfen in grauwen mergel , en groenachtigen kalk-fteen , met weinig ander onderfcheid, dan dat de erts van deze wat ryker is, dan die van gene. Men treft hetzelve ook aan in zuiver zand , zonder byna eenig mengfel van kalk-aarde. In 't laatfte geval is het
me-



30O R E I Z E
metaal in lagen , en dient fomtyds om de zandachtige deelen te verbinden, die zich echter ligt tot fyn zand laten wryven.
Omstreeks Solikamskaïa beftaat de kopererts uit groenachtige , roodachtige of zwartachtige kalk-fteenen ; zwartachtigen , bruin-grauwachtigen, vuil-grauwen mergel. De koper-mynen zyn menigvuldig in het Ripheefch gebergte, van den 58. graad breedte, tot Noordwaards van Solikamskaïa ; ik heb erts van tagtig verfcheiden plaatfen medegebragt. Het koper is 'er overal verbonden met het krytachtig gedeelte van den mergel, en wordt gevonden in de laage of nieuw-gevormde bergen , die geheel uit mergel, waar in het krytachtig deel de overhand heeft, en uit kalkfteenen , fomtyds zandachtig , fchynen te beftaan. In een' omtrek van 130 wersten , of 30 mylen, om Souxfon , ligt de koper-erts in bergen , die tot honderd Toifes hoogte hebben, en wel voornamelyk in dezulke, welke merkelyk fchuins afloopen. De beddingen rigten zich naar die helling , makende onregelmatige Worften of dikke adderen , -die zich gemeenlyk aan ééne hoofd-ader, als een middelpunt, vereenigen; terwyl de takken zich fomtyds ter lengte van een vierde myl uitftrekken. Doorgaans heeft men de Myn ter halver hoogte van den berg, die in de zyde geopend, en met gaanderyen bewerkt wordt. De diepte is yan 78 voeten ongeveer. Zy leveren



naak SIBERIË. 301
ren niet veel uit, gevende de rykfte maar vier ten honderd, en de andere veel minder.
Uit deze Mynen'van Souxfon haalt men hout, waar in het koper gemineralifeerd is. Ik heb 'er eene verzameling van gezien , die een vry groot vertrek bykans geheel beftoeg. Daar ter plaatfe zeide men my , dat nu en dan geheele boomen in de erts-beddingen gevonden werden. Uit het ftuk, welk ik bezit, kan men oogfehynlyk zien, dat hetzelve behoord heeft tot een' boom , die ten minften een voet over 't kruis dik was. Het binnenfte gedeelte is byna tot kool geworden, die zich heel ligt laat wryven , alhoewel de deelen door een vette ftof aan een hangen.
Hier en daar ziet men het koper gekriftallifeerd in kleine celletjes of huisjes , maar meest tuffchen de vezelen van het hout, dat zyne eigenfchappen geheel verloren heeft. Duidelyk kan men de fchors zien , beftaande uit twee lagen, de eene hemels-blaauw, de andere bleek groen, trekkende naar 't Koper-rood.
De Malachiten van Siberië zyn zeer fchoon, bekwaam om gepolyst en tot allerhande foorten van fraai werk gebruikt te worden. Men vindt deze fteenen in de holligheden der koper-mynen, ten Zuiden van Solikamskaïa , en ten Noorden van Souxfon. De meefte fchyncn voortgekomen te zyn uit naby den ander liggende StalaCtiten,
die



302 R E I Z Ë
die met lagen van dezelfde ftof zyn bekorst geworden. De foorten, die ik heb medegenomen , verfchillen zo ten aanzien van de mengeling der kleuren , als door de fchikking der deelen. De Heer Le Sage gelooft , dat deze fteen geformeerd wordt door de verbinding eener vette ftof met het koper. Agtervolgens dit grond-beginfel gelukt het hem Malachiten door konst te maken, die, fcheikundig ontbonden, dezelfde deelen geven als de natuurlyke. Uit de proeven , op die van Siberië genomen , is hem gebleken , dat zy 62 en 63 pud koper op 't honderd uitleveren.
In 't algemeen ftaat nopens de Koper-mynen van 't Ripheefch gebergte aan te merken, dat dezelve in bergen van weinig verhevenheid gevonden worden , nooit met groeven loopen , maar doorgaans in beddingen, hier en ginds verfpreid, en dikwyls verfcheiden takken maken, die in een' enkelen uitkomen. Die van Solikamskaïa zyn meestal van de eerfte foort; die van Souxfon van de laatfte, en van des kundige lieden is my berigt, dat de andere dezelfde fchikking volgden, 't welk ook uit derzelver erts waarfchynlyk wordt,■ als zynde in alle van eenzelfde foort. Eenige omtrent Ekaterinburg maken een uitzondering op den regel.
Ik heb honderd en zestig brokken koper-erts ovcrgebragt, van verfchillende plaatfen gehaald; alle zyn of in mergel , of in kalk-fteenen , ge-
deel--



naar SIBERIË. 303
deeltelyk uit zand beftaande, doch de metaalachtige zelfftandigheid onthoudt zich meest altyd in het krytachtig gedeelte, en fomtyds in het hout, gelyk in die van Souxfon. De natuur dezer Mynen geeft duidelyk te kennen , dat dezelve van nieuwe of later vorming zyn. Het zou in den eerften opflag fchynen, dat het koper in een' ftaat van ontbinding zynde , vervoerd geworden en bezonken zy op de ónderfcheiden plaatfen, daar men het nu aantreft; maar dan moest het zich onverfchülig verfpreid hebben over alle de verfchillende ftoffen, waaruit deze bergen beftaan, terwyl men, in tegendeel, hetzelve alleen verbonden vindt met kalkachtige ftoffen, het zy dat deze met leem of zand gemengd zyn.
D e erts alhier is meerendeels van een hemelsblaauwe kleur , andere van cen groene fomtyds donkere water-kleur, en Spaanfch groen. Volgens de ftelling van den Heer Le Sage wordt de hemels-blaauwe erts gemineralifeerd door het vlug Alkali, en het groen gedeelte door een vetachtige zelfftandigheid uit het ontbonden vlug Alkali voortgebragt , derwyze dat het blaauw vervolgens tot den ftaat van groen overgê.
De Koper-erts van den 58. graad breedte tot Solikamskaïa, liggende op den 60., is overal in mergel, waar in het krytachtig, en fomtyds het kernachtig deel de overhand heeft; en dus is het mede met die van de iaage gebergten, ten Westen



304 R E I Z E
ten van de Ripheefche , van graad 58 tot 60. De erts ligt op weinig voeten diepte, volgende de ónderfcheiden grond-vlakten , tot dat deze met de oppervlakte der rivieren gelyk worden» Hier uit, cn uit het water-paffen , wordt de middelbare hoogte der koper-erts-beddinge, van Offa tot Solikamskaïa, beftemd op 172 Toifes boven de oppervlakte der zee. Men heeft desgelyks kopermynen in de ftreken ten Ooften van de Kama toe aan Menzelinsk ; maar zo arm , dat zy niet bewerkt worden. Ik heb weinig kennis van dit gedeelte des lands, doch uit de erts-brokken, die ik van daar gehad heb, komt my voor dat de grond gelyk moet zyn aan die, waar .van ik gefproken heb. Men kan de hoogte der metaal-beddinge omftreeks Menzelinsk ftellen op 126 Toifes boven zee, 't welk vergeleken met die van Offa , namelyk 152 , voor de middelbare hoogte dezer Metaal-lage, van 551 graad tot omtrent 57»-, geeft 139 Toifes, terwyl ik die van Offa tot Solikamskaïa op 172 begroot heb; zo dat dezelve hooger wordt, naar mate zy langs de Kama verder Noordwaards ftrekt.
D e Mynen omftreeks Ekaterinburg, gelyk gezegd is , verfchillen van de andere , en liggen in een andere grond-vlakte. Uit de water-paffing volgt, dat de erts op den 57 graad breedte, ifl den omtrek dezer Stad, in quartz door zwavel gemineralifeerd, 238 Toifes boven de zee ligt; dus men een midden nemende tuffchen deze drie koper-.



naar SIBERIË. 305
per-beddingen, voor middelbare hoogte zou hebben 183 Toifes.
De Goud-mynen in Siberië omftreeks Ekaterinburg zyn ten getale van vyf , welker namen , ligging en hoogte men beneden in de Aanteekening zal vinden (8). In die van Piszminskaïa , met welke de andere veel overeenkomst hebben, is een witte aarde trekkende naar 't grauwe, gemengd met eenige lagen yzer-aarde, eenbewys van Goud-erts. Naauwlyks heeft men ter diepte van twee voeten gegraven , of de aderen vertoonen zich , hebbende van 't Weften tot het Ooften 10, en fomtyds 30 Toifes , cn in de breedte vier of vyf duimen naar den boven-kant , die altyd rykst is. De ader vermindert vervolgens in breedte en deugd , naar mate men lager komt. Deze aderen vertoonen vry naauwkeurig het vlak van een' halven cirkel, waar van de middellyn den boven-kant maakt, liggende 1 of 3 tot 10 Toifes van elkander, een weinig hellende naar den gezigt-einder. De ftof, waar door zy van een gefcheiden worden , is een blaauwachtige verII. Deel. V har-
(8) 1. Die van Pisznrnskaia. Lengte -£°. 48' Breedte 570 4j
2. Die van Berefouskoi - ,51-" - 1
3. Dito tweede - - 5°' " ,°
4. Die van Öuktous - ■ '- 49' - 5C 5° ,5. Die van Chilovoitfetfe - 79fl- '7; ' " 31
Het laagfte gedeelte van de ifte Myn is 306 Toifes \
', 21U - - 200 | hoven de
i . jde - - 2ot . )-oppervlakte 4«ie - - 216. | der zee.
5de - - 207 J



306 R £ I Z E
harde pot-aarde, waar in asbeftas fchynt te zyn, gelyk in de witte aarde boven gemeld. ■ Men vindt 'er desgelyks aarde van middelbare hardheid, die tot glas overgaat, en vry hard geel , zwart en rood oker. De laatfte is een zeker teeken, dat de ader niet ryk is , weshalven men den arbeid ftaakt, zo haast men deze foort in menigte aantreft. De erts eindigt naar onder meest altyd met een laag van dezen oker. De diepte dezer Myn is van 14 Toifes , waar na men aanftonds water heeft.
Gemeenlyk beftaat de ader uit quartz, op verfcheiden plaatfen afgebroken door andere verfchillende ftoffen , die weinig aan den ander hangende, noodzaken de gaanderyen met balk-werk te ftutten, waarin men dezelve fchikking volgt als in de Ruffifche woningen; zo dat men op fommige plaatfen geheel geen' grond kan zien tuffchen de balken.
Het goud is meest in de quartz, en ook dikwyls in een' zeer wryf baren oker , in de gedaante van kleine brokjes , die men , gelyk elders , door waffchen affcheidt. De werklieden brengen alle de ftoffen, die men opgraaft, buiten dc gaanderyen , waar na men dezulke, die goud fchynen te bevatten , in hoopen lege by de misdadigers, welke tot de Mynen veroordeeld zyn. Deze , aan de voeten gekluifterd, en vast-geklonken aan een bank van rots , fcheiden met den hamer de erts van de andere deelen, die geen metaal aanduiden.



naar siberië. 307
den. Andere werklieden komen de erts afhalen $ en brengen dezelve naar de molens, om geftampt en gewaffchen te worden.
De quartz-aderen worden gefcheiden door zand, door de voor-gemelde witte aarde, door pot-aarde, fomtyds hard, fomtyds zagt, en door een' grauwen tamelyk harden glas-fteen; ondertuflchen geven de gedaante alleen van de groeven, en derzelver rigting van 't Weften naar 't Ooften, een beftendige orde en wet te kennen, die my moeilyk fchynen over een te brengen, met dat mcngfel van alle de andere ftoffen, waar van de meefte van tyd tot tyd naar deze plaatfen blyken overgevoerd te zyn. In de quartz vindt men eenig lood , Pyriten , maagden-zwavel , en vele kriftallen van bruine kleur, gelyk die van Bohemen en Saxen, verfchilende alleen van die, welke men Topazen noemt , door dat zy wat harder zyn.
D e Myn van Beresouskoi is de rykfte ; doch over 't algemeen leveren deze goud-mynen zo weinig uit, dat men niet altyd de onkoften kan goed maken ; niet tegenftaande de arbeid hier onbedenkelyk goed koop is, nademaal men 'er flaven toe gebruikt. De zilver-mynen verdienen niet dat men 'er van fprekc, en zyn van veel minder belang voor de Ruflen , dan voor de Natuurkundigen , die 'er ryke ftof tot gewigtige befpiegelingen zouden kunnen vinden.
V 2 Dé



3o8 R E I Z E
D e grootfte hoogte dezer mynen , gelyk wy hebben aangeteekend, is van 216 Toifes boven de zee, namelyk die van Ouktous, en de laagfte, die van Bercfouski, van 200, waar uit wy voor de middelbare hoogte dezer metaal-beddinge krygen 208 Toifes. Die van de koper-erts heb ik gefteld op 183, en van de yzer-erts op 228 Toifes; gevolglyk zyn deze laatfte, en die van't goud, na genoeg van gelyke hoogte. Ten aanzien van de yzer-ertfen is gebleken, dat zy alle in ftoffen liggen, die tot glas kunnen worden, zonder dat ik het geringfte deel van kalkachtige ftof in dezelve heb befpeurd. Die zelfde aanmerking houdt goed ten opzigte van de goud-erts, in meer dan tagtig onderzogte brokken; met dit onderfcheid, dat de goud-erts voorkomt in quartz , zynde de koper-erts de.eenige, welke met kalkachtige ftof verbonden is. Hier uit fchynt men wegens de hoogte der glas- en kalk-ftoffen in deze gebergten te mogen befluiten , fteunende op een menigte van overeenftemmende waarnemingen , die daar en boven door alle de navorffchingen worden beveftigd, welke ik op de plaatfen, die ik doorgetrokken ben, zo naar 't Noorden als naar 't Zuiden, heb gedaan. Overal heb ik in de lage landen van dit gebergte kalkachtige fteenen befpeurd, en in de hooge, fteenen die tot glas worden. Uit alles famengenomen blykt dan, dat de kalkachtige ftoffen gaan tot een hoogte van 183 Toifes en de glasachtige tot 218. De laatst-gemelde bevatten de yzer- en goud-erts, de eerfte, de koper-erts.
V oor-



naar SIBERIË. 309
Voorheen heb ik de hoogst-verheven vlakte van Rusland, tuffchen Petersburg en Tobolsk, gefchat op 185 Toifes, boven de zee, en de middelbare hoogte van de reeks bergen, op die vlakte geplaatst, op 270 ; waar uit volgt, dat de kopererts en de kalkachtige aarde een einde nemen ter hoogte van deze eerfte grond-vlakte , en dat de goud- en yzer-erts gevonden wordt in het benedenfte gedeelte der glasachtige ftoffen , op 52 Toifes boven de middelbare hoogte van de reeks bergen.
Dewvl de meefte ertfen op de plaatfen zelve my voorkwamen van nieuwer vorming , en derwaards overgevoerd te zyn, had ik my verbeeld, dat men de regte erts-groeven naar 't midden van de reeks bergen , op verhevener plaatfen moest zoeken; maar alle de Opzigters en Myn-werkers gaven my te kennen, dat men dit meermalen te vergeefs ondernomen , cn 'er daarom van afgezien had.
Ik zal deze Afdeeling befluiten met eenige aanmerkingen over de Mammoutbs tanden , waar van de Reizigers zo dikwyls gefproken hebben. De Heer D' Aubenton heeft getoond , dat deze tanden ware fiag-tanden van Oliphanten geweest zyn. Ik heb ftukken meê gebragt , die blyken dragen, dat zy aan een' Oliphant van de grootfte foort behoord hebben ; ondertuffchen geeft ons de Hcmel-loop-kunde geene de minfte mogelykV 3 heid



?ro R E I Z E
heid aan de hand om te denken, det dit land ooit eene gematigdheid van lucht gehad hebbe , ge, Iyk aan die, onder welke deze dieren geboren worden.
De beroemde Engelfchc Natuurkenner Franklin , te Parys zynde, verhaalde my, dat hy in Amerika vele flag-tanden had gevonden , welke men onder de Maffe van die der Oliphanten bragt; daar by voegende, dat men 'er vele kaak-beenen vond, welke tot hetzelve dier behoord hadden. Ik verzogt hem my één dier kaak-beenen te bezorgen, 't welk hy deed. Men heeft hier bevonden , dat hetzelve niet van een' Oliphant was , zonder te weten aan welk beest het toe te eigenen. By aldien ujt naauwkeurige waarnemingen konde bewezen worden, dat 'er in Amerika flagtanden zyn (9), gelyk aan die van den Oliphant,
zo
O?) [Het is thans bewezen, dat 'er in Amerika Dag-tanden uitgedolven worden, volkomen gelyk aan die van den Oliphant. Twee derzelve , door de knndigfle Handelaars en werklieden iij ivoor onderzogt, werden verklaard echte Oliphants-tandeu , en één derzelve doorgefneden zynde , opregt Oliphants ivoor te zyn. Het fchynt even zeer uitgemaakt, dat de groote beenderen , welke aan de Qhio gevonden worden , niet aan den Oliphant , maar aan eenig ander onbekend Dier behoord hebben. Hen leze de naauwkeurige proeven van Dr. W. Hdnteb over dit ftuk Philofoph. Trans. Vol. LVIII. en vertaald in de* A. Vod. Lctt. IV. D. No. 5. pag. 195. die een groote menigte beenderen, in Amerika opgegraven , en onlangs in den Tower gebragt, benevens een andere verzameling door Dr. Fraxkli.v yan de Qhio , en een derde aan den Grave van Shelburne overgezonden, zorgvuldig onderzogt, en met de hoofden, tanden, kaak-beenen van Oliphanten, Hippopotami, en andere groote dieren , in het Britfclie Mufasum, in dat yan de Kpninglyke So-
Ci':



kaar SIBERIË. ' 3ii
zo als D'Aubenton gedaan heeft, ten aanzien van de Siberifche , en men tevens konde aantoonen, dat de kaak-beenen, die ik van den Heer Franklin bekomen heb, tot hetzelfde beest behooren , zou het uitgemaakt zyn , dat een ander dier , met flag-tanden van een' Oliphant , geweest zy, en dat die dier voormaals in Siberië hebbe kunnen beftaan.
V 4 E:
• cieteit, en byzondere kabinetten, vergeleken heeft. Het blyft, met dit alles, vreemd, dat het zelfde dier, Oliphant of Animal incoguitum, waar van men maal-tanden in Brafilie en te Lima \ gevonden heeft, binnen 12 graden van de Linie, en in Siberië zoude hebben kunnen leven ; en niet minder vreemd , dat de Paftoor van het Dorp Tec-ali niet lang geleden beenderen van een verbazende grootte zou ontdekt hebben , en Graf-plaatfen evenredig aan die beenderen , volgens het geen de Spaanfche Natuurkundige Joseph Antonio Alzate onlangs van Mexiko heeft berigt. Joum. des Scav. OA. 1771- Pag- 133- Ed- d'Amft. De Hr. Alzate (om 'er dit in 't voorbygaan by te voegen,) had aan den Hr. Chappe , in Amerika zynde , een' maal-tand van ongemeene grootte toegezonden, wegende agt pond, lang over de tien duim, en 't overige naar evenredigheid.]



3I-S R E I Z E
Elektriciteit.
T""\e donder wordt nu genoegzaam algemeen ■ J erkend onder de Elektrifche Verfchynfelen te behooren ; dit hebben we derhalven , in het onderzoek van deszeifs uitwerkingen, fteeds in 't oog te houden. Ik was in 1757. vast van gevoelen , dat de onweêrs-wolken altyd met een elektrifche ftof omringd zyn , en aangemerkt moeften worden als zo vele Geleiders, waar uit de blikfem-ftralen voortkwamen, die door -de lucht op het aardryk nederfchietende, niet zelden yan verfchriklyke gevolgen verzeld gaan. Agcervolgens dit denkbeeld plaatfte ik, naar de 'gewoone wyze , een yzeren ftaaf in de open lucht, met oogmerk om de uitgeftrektheid van den elekcrifchen damp-kring, en de meerder of minder elektriciteit te bepalen , die zich vertoonen mogte naar evenredigheid van de omftandigheden , en de verfchillende afiTanden der ftaaf tot de wolk, daar ik onderftelde dat de ontfteking of vlam begon. Welhaast bevond ik en hield my zeker , dat in myne meefte waarnemingen de vlam aan de oppervlakte van den grond begonnen , en de blikfem vervolgens opgefchoten was, in plaats van uit de wolken neêr te vallen. Ik merkte dit aan als een ontdekking, te dien tyde niet wetende, dat de Markgraaf Maffei (1) reeds in 1713
op
(i) Brieven yan den Mïtigrave Maffei, gedrukt te Yeror.a,



naar SIBERIË. 313
op die gedagte gekomen was, en dezelve had bewezen ; alhoewel hy in een misvatting was , nopens de ftof waar uit de blikfem beftaat. Ook heeft de beroemde J. B. Beccarïa (2), den blikfem aanziende als een elektrifche ftof, zich lang bezig gehouden met dit verfchynfel , en bevonden dat de blikfem dikwyls van den grond op. ryst , in welk gevoelen de meefte Natuurkuudidigen tegenwoordig medeftemmen. De middelen, waar van ik my bediend heb , om my des aangaande te verzekeren, zyn eenvoudig en klaar.
D e afftand van de plaats, daar ik myne waarnemingen deed, tot die van den blikfem, wordt uit de Natuurkunde bepaald door het verloop van tyd , tuffchen het zien van 't licht cn 't hooren van den ftag, Hellende dat 173 Toifes (1038 Konings-voeten) overeenkomen met een fekonde tyds. Deze afftand is de fpan-zyde van een' regthoekigen driehoek, welks eene zyde raaklyn is van de oppervlakte des Aardkloots , en de andere de loodlyn neêrgaande van de plaats des blikfems. De plaats van de aarde, daar deze loodlyn valt, noem ik het culminerend punt; de raaklyn ftaat voor den afftand tuffchen den Waarnemer en het culminerend punt, en de fpan-zyde voor de lengte der gezigt-ftraal.
Met een Quadrant neemt men gemaklyk den V 5 hoek
f2) Brieven over de Natuurlyke Elektriciteit door J. B. Beccarïa, Hoog-leeraar in de Procf-ondervindelyke Natuurkunde te Turin , gedrukt te Boulogne i/ö3.



314 R E I Z E
hoek by den Waarnemer , begrepen tuffchen de gezigt-ftraal en de raaklyn, die den afftand van het culminerend punc uitdrukt; dus kent men al 't noodige tot het berekenen van de zyden des driehoeks ,. en gevolglyk ook den afftand des Waa rnemers van het culminerend punt , zynde de plaats op de oppervlakte des aardkloots, van waar de vlam. is opgegaan , benevens de fchynbare hoogte van dezelve, die men dan tot de waT re moet brengen. Deze verbetering is juist van geen groot aanbelang in dit geval, om dat een misdag van twee of drie Toifes niets te beduiden heeft , ten aanzien van de uitkomst , die men uit deze waarnemingen trekt. Ik heb 'er nogthans acht op geftagen.
M e t hetzelfde gemak kan men, by elke waarneming, bepalen het Azimuth van den blikfem, gemaakt door de middags-lyn van de plaats, en den afftand van den Waarnemer tot het culminerend punt (3). Uit verfcheiden waarnemingen het azimuth van het wcèr-licht kennende ,. benevens den afftand van den Waarnemer tot het culminerend punt, berekent men uit deze bekende beginfelen de ruimte, welke het onweêr doorgeloopcn heeft in den tuffchen-tyd der waarnemingen,
' (3) De Qiiadranten hebben gemeenlyk een' cirkel evenwydig met den gezigt-einder, en een' wyzer. Stellende dit werktuig in die voege , dat het punt o.' in de middags-lyn zy , neemt men den Azimuths-hoek van het licht , terwyl men deszeifs hoogte waarneemt. In het bepalen van den hoek der hoogte '-eb ik fteeds acht gegeven op de Straalbuiging.



naar SIBERIË. 313
gen > en by gevolg deszeifs fnelheid; want men heeft een' driehoek met twee bekende zyden, en den hoek tuffchen beiden , tegen over de zyde van het onweêr doorgeloopen. Deze hoek is het verfchil van het azimuth ten tyde der waarnemingen , en de zyden zyn de afftanden van den Waarnemer toe het culminerend punt , ter zelfder tyd bepaald.
Naar deze verfchillende uitkomften zou men een kaart kunnen maken van den weg, dien een onweêr heeft doorgeloopen , waar uit men met zekerheid zou kunnen beoordeelen , wat invloed bergen, bosfchen, rivieren op de onweêrs-wolken hebben. Deze waarheden , vergeleken met die, welke men uit andere waarnemingen krygt, zouden een groot licht aan dit onderwerp geven ; inzonderheid zo men meceen'Elektrometer de graden , van meer of minder mate van dc elektriciteit, in acht nam.
Myne ftand-plaats te Bitfch liet my niet toe ' alle waarnemingen te maken; men dient een plaats te hebben, van waar men den gezigt-einder kan zien. Ik bepaalde my derhalven toe het waarnemen van den afftand, tuffchen de plaats van het licht en myn Obfervatorium , uit het verloop van tyd tuffchen het licht en het geluid. De graden van Elektriciteit heb ik in alle myne proeven , zo te Parys als te Tobolsk, beftemd volgens de wyze , door den Heer Noliet ih zyne Brieven over de



5i6 R E I Z E
Elektriciteit opgegeven. Doch de ftand van myn Obfervatorium te Tobolsk zeer gelegen zynde tot de waarnemingen, die ik voorgenomen had te doen, verzuimde ik 'er geen ééne, gelyk uit het vervolg zal blykeu.
Uit myne waarnemingen volgt , dat de tyd tuffchen het licht en 't geluid fomtyds geen fe-' konde bedroeg , waar uit volgt dat de vlam, in die gevallen, aan de oppervlakte der aarde heeft begonnen, digt by de plaats daar ik ftond ; dewyl 'er een fekonde zou verloopen hebben, indien de afftand der ontfteking 173 Toifes had bedragen; ook heb ik dikwyls, te Parys en te Tobolsk, den blikfem van de aarde zien opgaan. Zelfs rees dezelve den 11 van Wiedemaand te Tobolsk uit de yzeren ftaaf ; terwyl ik bezig was met de waarnemingen te doen. De lucht was dien dag zeer helder; evenwel fcheen alles een onweêr te voorfpellen ; naauwlyks kon men adem halen , fchoon de Thermometer maar op 18 graden ftond. De ongemeene ftilte der geheele Natuur maakte den geest neêrilagtig; alle dieren fchenen het onweêr te voorzien en een' fchuilplaats tc zoeken. Tegen den middag vertoonde zich een zeer donkere wolk aan den gezigt-einder, die zagtjes opklom, en dooreen zeker geruifch aanduidde, dat zy nader kwam. Ondertuffchen zag men nog geen weêrlicht , noch hoorde men donder. Het dof geluid werd gevolgd van een' hevigen wind; men zag van verre draai-kringen van ftof zich in de lucht
ver-



naax SIBERIË. 317
verheffen, die voor de onweêrs-wolk gingen. Eerlang begon het te blikfemen, en de donderflagen volgden kort. op elkander; het licht van de zon werd flaauw ; 28 minuten over middag zag ik zeer onderfcheidenlyk den blikfem, onder de gedaante van een loop-vuur van dc aarde opryzen, 2592 Toifes verre van de plaats waar ik ftond, en zich 110 Toifes in de hoogte verheffen, op welken tyd de ftaaf flaauwe blyken gaf van elektriciteit ; doch 38 minuten na middag vermeerderde dezelve der mate , dat men de ftaaf niet meer dorst aanraken. Men trok 'er vonken uit op den afftand van vier duimen , met een yzer aan een glazen pyp vaft-gemaakt. Het lichten werd menigvuldiger, en de donder rommelde zonder ophouden. De elektriciteit werd zo fterk, dat zy een verfchriklyk gefluit veroorzaakte , welk ons noodzaakte naar 't ander eind van 't Obfervatorium te wyken; dezelve nam echter nog al toe, niet tegenftaande den regen, die 47 minuten na middag begon te vallen. Aan de beide einden van de ftaaf vertoonden zich twee dikke boffen elektrifch vuur, van de grootfte helderheid; de geheele ftaaf was 'er meê bedekt, en gaf van alle kanten vonken , met een geknap dat men zeer verre zou hebben kunnen hooren. Terwyl ik my bezig hield met deze verfchillende voorwerpen gade te fiaan, die alle de aanwezenden met fchrik vervuld hadden , raakten 48 minuten 2 fekonden na middag de ftaaf en dit gedeelte van het Obfervatorium oogenbliklyk in vlam, en ftraks volgde



3?S R E I Z E
de een donder-flag zo fchielyk en geweldig, dac alle de byftanders, zich zoekende te bergen, ovef elkander tuimelden. Het oogenblik daar na verdween deze vlam , en de ftaaf gaf flegts fïaauwe teekenen van elektriciteit ; ik naderde dezelve eerst met een ftuk yzer aan een glazen buis, en haalde 'er vervolgens kleine vonken uit met den vingen
Dén io van Hooimaand zag ik 'zeer onder^ fcheidenlyk, tot drie verfcheiden reizen , deö< blikfem van de aarde opfchieten.
In eene dezer waarnemingen was ik 7250 Toifes $ of meer dan drie mylen , van de plaats af daar het vuur ontftak , en de blikfem vloog tot een hoogte van 485 Toifes.
In de tweede was nlyn afftand van 2753 Toifes, cn de hoogte van den blikfem 283 Toifes.
In de derde was ik niet verder van 't vuur dan 1878 Toifes , cn de blikfem rees tót 306 Toifes in'de hoogte.
Deh 13. derzelfde maand fchoot de blikfem van de aarde opwaards ter hoogte 522 Toifes , 689 Toifes verre van myn Obfervatorium. Het verfchynfel was in dit geval zo klaar , dat de blikfem, zo ik meende, naby het Obfervatorium
op-



kaar SIBERIË. 319
opging ; gelyk dan ook allen die by my waren .zeer verfchrikten.
1 n hetzelfde onweêr bemerkte ik nog eens, dat het vuur van den grond beneden naar boven fteeg. De plaats was 3603 Toifes van my af, en het klom tot 477 Toifes.
Den it. van Wiedemaand 1757. hadden wy een donder-bui te Bitfch, doch buiten zynde konde ik geene waarnemingen doen; ik vernam echter dat een boer van Sirfthal, een gehucht twee mylen van Bitfch, van het onweêr getroffen was, zonder het leven te verliezen. Den vyfden van Oogstmaand daar aan volgende, was de boer, met name Jan Bernard Meyer, genoegzaam herfteld, cn ik liet hem, met denHeelmeefter Cheizer, die hem verbonden had , by my komen. Hy zeide my , dat hy den 11. van Wiedemaand om negen uuren des morgens in 't veld werkende, de lucht betrok en een onweêr fcheen op te komen. Ten elf uuren blikfemde het geftadig agter een , en donderde zonder ophouden. Een hevige wind kwam voor af. De boer begaf zich eerst onder een' kleinen boom, met zyn jongetje van 14 jaren, maar ziende dat de bui toenam, terwyl een zware pias-regen viel , ging hy fchuilen onder een' grooten beuken-boom, houdende zich echter van den ftam af, onder de uiteinden der takken tegen over den kant van waar de regen kwam. Hier werd hy van den blikfem geflagen, die hem over
cen'



32ö R E I Z Ê
een' grooten boom , meer dan zes voeten van bem af op den grond liggende, deed fpringen. De jonge , die onder den kleinen boom was gebleven , zyn' vader niet meer ziende, en den blikfem boven den beuken-boom bemerkt hebbende, liep derwaards , en vond hem zonder beweging, met het aangezigt tegen den grond. Na dat hy volk gehaald had, plaatfte men den vader in een' wagen, om hem naar 't gehucht te brengen. Zyn mond was vol van aarde en bloed. Vyftig Toifes -van de plaats daar hy getroffen was, kwam hy weder byzyne kennis, verloor dezelve op nieuw, en bleef in dien ftaat tot aan huis , van waar men den Heelmeefter deed halen.
D e blikfem had hem het geheele aangezigt verbrand , als ook de lenden en het hair van de borst; de linker bal was tot op de helft verminderd , en hy leed in die plaats onverdraaglyke pyn; de huid, die dezelve dekte, was niet gefchroeid, maar alleen wat blaauwachtig. Den 5. van Oogstmaand was dit deel nog doof , gelyk ook alle de andere, daar de blikfem teekens had gelaten. De hairen van dit gedeelte des ligchaams waren geheel verbrand ; de huid onbefchadigd , uitgezonderd op plaatfen alwaar het hair dun was; de dyën hadden niet geleden. Men merkte van de knie-fchyf tot aan de teenen van het linker been een ftreep , gelyk aan die welke een aangeftoken loop buskruid agterlaat; de kleine en middelfte teen waren geraakt. Aan 't regter been be-
fpeur-



naar SIBERIË. 3:1
fpeurde men geen blyk van blikfem, behalven aan de voet-zool; onder de hiel was een merk ter grootte van een Franfche 'Ecu van 6 livres. Het fchynt dat dit deel eerst van den blikfem geraakt was , welke dienvolgens van onder naar boven moest gewerkt hebben; te meer om dat de man over een' boom gefprongen was, over welken hy, Volkomen wél zynde , niet zou hebben kunnen heên komen, wegens zyne hooge jaren en de dikte des booms. De jonge verzekerde my den blikfem eenige Toifes van den boöm af gezien te hebben, fchynende hem van boven te komen; maar het vooroordeel van een kind, en deszeifs onduidelyke antwoorden , laten niet toe dat men daar op iets bouwe4
D e eerfte reis, dat deze boer weder by zyne' kennis kwam , voelde hy over zyn geheele lyf grooter koude , dan hy in de felfte winters had ondervonden. Die koude bleef hem drie of vier dagen by, waar na by dezelve niet meer gevoelde , dan wanneer men het verband afnam.
1 k vraagde den man , of hy den bbkfem gemerkt, en wat hy gevoeld had, toen hy 'er van getroffen werd ? Hy antwoordde , dat hy niets gezien noch gevoeld had. Dewyl ik geen ander antwoord uit hem halen konde , bragt ik hem by de elektrifeer-machine , vulde de Leidfche bouteille , en Het 'er hem een vonk uk trekken naar de gewoone wyze. Naauwlyks had hy de fchudII. Deel. X ding



322 R E I Z E
ding gevoeld , of hy riep dat het de donder was, en beleed, zonder gevraagd te worden, dat hy juist hetzelfde gevoeld had. Hier door was hy zo verbaasd, dat ik hem niet bewegen konde de proef te herhalen , dan met een' elektrifchen kring van verfcheiden perfonen te maken. Deze tweede proef , die hem had moeten gerust ftellen , maakte in tegendeel zulk een' indruk op hem, dat hy weg liep, zonder naar de verecring te willen wachten , die ik hem beloofd had; en als hy my naderhand op markt-dagen in de ftraat tegen kwam , floeg hy terftond een' anderen weg in.
De waarneming te Parys aan 't Obfervatorium , den 6. van Oogftmaand 1767 , is een nieuw bewys, dat de blikfem van de aarde opwaards ryst. In 't begin dier maand was het weêr zeer heet; de thermometer van Reaumur ftond den 3. op 21 graden, ten drie uuren na den middag. De hitte nam ieder dag toe , zo dat de thermometer den 5. rees tot 26} gr. den 6. tot 25. gr. 's middags om 't zelfde uur ; de barometer op 28 duim , en de wind West ten Zuiden.
Ten vyf uuren des avonds kwam een zeer duiftere wolk aan den gezigt-einder onweêr voor. fpellcn ; de zon verduifterde meer en meer; omtrent zeven uuren begon het weerlicht te flikkeren , en werd ieder oogenblik fterker , zonder dat men donder hoorde. Ik ftond toen aan een <« ven-



naar SIBERIË.
venfter van den Wefter toren, om met meer gemak de bui waar te nemen. De wolk fpreidde zich uit , beflaande , omtrent agt uuren , een' boog aan den gezigt-einder van meer dan no graden van 't Weften tot het Zuid-Zuid-Oostcn. Het Oostelyk deel van de wolk fcheen my 40 graden hoog; hqt Weftelyk deel was onder de kimme.
D e lucht ftond geheel in vuur ; drie vierde uur na agten blikfemde het genoegzaam zonder tuffchenpoozen , en fomtyds was een gedeelte van het zwerk, van meer dan 32 graden evenwydig aan den gezigt-einder, ter hoogte van 15 of 20 graden, verlicht. Sedert zeven uuren had ik niet een' enkelen donderfiag gehoord; omtrent negen begon het te rommelen, doch als van verre. Ik had nog maar twee of drie malen ftralen gezien; eens in de gedaante van een loop-vuur, van beneden naar boven, zo 't my toefchcen, zonder donder te hooren.
Het onweêr kwam onderwyl nader. Een fterke wind begon op te fteken, cn wekte cen' ftorm, die de lucht met zo veel ftof vervulde, dat het licht van den blikfem daar door grootlyks verflaauwde. De bui, Parys fteeds naderende, een weinig Zuidelyk gekeerd zynde, klom ik af naar de eerfte verdieping, om myne waarnemingen te agtervolgen. Den Heer Caffini den Zoon van myn oogmerk verwittigd hebbende, voegde deze zich by my, benevens de Heer de Prunclé. Wy X 2 gin-



3=4 R E I Z E
gingen ftaan aan een der venfters van het klein Kab'net van waarnemingen, 't welk door zyne kleinheid en fchikking ons beveiligde voor ftorm-wind, voor den regen , die begon te vallen , en voor ongelukken , die by de andere groote venfters van het gebouw zouden hebben kunnen gebeuren , ter oorzake van derzelver menigvuldig yzerwerk! Allen zagen wy zeer duidelyk den blikfem, naar den kant van Chatillon , als een loopvuur om hoog gaan, welks dikte en helderheid verminderde naar mate het in de hoogte fteeg. De donderdag , die 'er op volgde , was echter niet fterk. De wolk ftrekte zich uit over Parys, ten minften naar den kant van het Obfervatorium; het weerlicht en de donderflagen volgden elkander zonder poozcn. Wy hielden ons fteeds op dezelfde plaats, met het aangezigt gekeerd naar den mast, die op het terras van het Obfervatorium ftaat. Deze mast , vol fpykers jn de fpleeten , om de pleifter , waar meê de fpleeten gevuld zyn, vast te houden, ftaat op zich zeiven , 22 Toifes yan het gebouw, en 31 van de plaats daar wy ons bevonden. Omftreeks half elf uuren klom de blikfem langs den mast, en wy zagen dit zo klaar, dat ik uitriep , zie , daar is by. Dc donderflag volgde oomidlyk, Eenige bedienden namen de vïugt in 't naafle vertrek ; anderen kwamen by ons , en in de buurt was elk van gedagten dat de bi'kfem kort by gevallen was. f
Ik was by my zclven zeker, dat de blikfem
by



naar SIBERIË. 325
by den mast was opgeloopen , niet alleen om dat ik het onderfcheidenlyk had gezien, maar ook om dat ik na den fiag even klaar vonken bemerkte , gelykende naar die , welke een voetzoeker agterlaat. Zo my voorkwam, waren deze vonken gekomen van de ftukjes hout, door den blikfem los gemaakt en in brand geftoken; ook zag men 's anderen daags aan den mast , van onder tot boven, de merkteekenen van alle deze verfcbynfelen. Het bout was op fommige plaatfen verbrand , de fpykers gedeeltelyk gefmolten, en uit alle omftandigheden was duidelyk te befpeuren , dat de blikfem van de aarde opwaards was gefchoten , al hadde ik het niet gezien. In de eerfte byeenkomst van de Akademie deed ik vcrllag van deze waarneming, en toonde het hont en eenige fpykers. Dewyl dit ftuk het licht ftaat te zien, zal ik hier flegts ééne wezenlykc waarneming opgeven. Ik bemerkte zeer klaar een' kleinen tusfchentyd , tuffchen het geluid en het oogenblik dat de blikfem onder aan den mast verfcheen , zo dat dezelve zonder geluid opklom , en de flag eerst kwam, op 't oogenblik dat de blikfem verdween, of liever van een borst; want zo het geluid was veroorzaakt geworden door de vlam, zo haast deze van de aarde opging, moest ik geen' tyd tuffchen beiden waargenomen hebben , om dat ik niet verder dan 32 Toifes van den mast was, welke ftand geen' merkharen tuffchen-tyd tuffchen het licht en het geluid toeliet.
X 3 De-



326 R E I Z E
Deze waarneming toont dat de donder niet op het weerlicht volgt , ten zy 'er losbarfting plaats hebbe , en dat 'er om die reden , gelyk men dikwyls ziet, veel weerlicht kan zyn zonder eenigen donder.
Ook kan de blikfem dikwyls ftilletjes opryzen , door Geleiders die voor ons onzigtbaar zyn, en eerst op zekere hoogte losbreken. De fjangs-wyze ftralen , die men in de lucht ziet, kunnen van deze foort zyn. Indien de mast van 't Obfervatorium van yzer was geweest , zou waarfchynlyk de blikfem niet zigtbaar geworden zyn, dan na dezen Geleider verlaten te hebben ; en zo dezelve van eenige lieden in de buurt gezien is , zullen zy hem eerst gezien hebben op zekere hoogte, en zekerlyk gedagt hebben dat hy uit de wolk kwam , fchoon dezelve van de aarde oprees , en de wolk niet bereikte.
De grootfte hoogten van den Barometer terwyl ik my te Tobolsk ophield, dat is, van Grasmaand tot Oogstmaand 1761, waren van 28 duimen i-ft linie, tot 28 duimen 10$ linie, en de kleinfte van 27 duimen io^ linie, tot 27 duimen 6 liniën. De kwik in den Thermometer op 'e hoogst 26| gr, den 19. van Hooimaand, en op 't laagst 71 gr. onder 't Vriespunt , den 27. van Grasmaand. Het ys brak los den 16. van dezelfde maand.
Den



naar SIBERIË. 327
Den 15. van Bloeimaand was de vorst zo fterk, dat men zyne pels-rokken weder aantrok , even gelyk in 't midden van den winter. Het regende in deze maand meest alle dagen. De netels en de paarde-bloemen waren de eenige planten, die begonnen te fpruiten. In de eerfte dagen van Wiedemaand was 'er vorst en fneeuw, die over dag fmolt. Omtrent den 15. fcheen my het koren voor den dag te komen; den 25. was het 10. duimen hoog. Op 't einde van Oogstmaand, toen ik vertrok, was het nog niet ryp.
Den 19. van Hooimaand nam ik de afwyking van de Kompas-naald met veel naauwkeurigheid waar , op 3 graaden 45 min. 58 fek. Oofterlyk, 't welk ik federt ten naaftcn by altyd zo bevonden heb. De lengte van Tobolsk is 85 gr. 58 min. 15 fek.
De Heer van Strahlenberg teekent aan dat de naald tc zynen tyde geene afwyking had te Tobolsk ; de verandering derhalven federt dien tyd is 3 gr. 46 min. Oofterlyk , terwyl men die te Parys vindt 10 min. Wefterlyk.
Den 15. van Herfstmaand vond ik de afwyking te Ekaterinburg o gr. 50 min. Oofterlyk, en den 5. van Wynmaand te Kazan 2 gr. 25 min. Wefterlyk. De eerfte plaats ligt op de lengte van 78 gr. 40 min. 45 fek. Kazan op 66 gr. 48 min. 15 fek.
Einde van het tweede en laatste deel.



By den Drukker dezes zyn gedrukt, de volgende Werkjes van fmaak.
Tuizen van een' Philofooph. Uit het Franfch van den Heer Poivke. in 8vo. 1770. fo - 11 - o
P'erhanieling over het Huwelyk , deor wylen den Heere J. J. Burlamaqui, aan SIHord Killmorey. Uit het Franfch, naar een echt handfchift. in 8vo. 1770. ƒ o - 6-0
Mondor en Charideme of onderlinge trek der eenftemmige Zielen. En de Huichelaars of de geveinsde en waare Deugd. Uit het Franfch van den Heer Mercier. in 8vo. 1770. ƒ o - 14 - o
Zedenkundige Proeyen. Uit het Engelfch van de Heeren O livier Goldsmith en Dr. Samuel Johnson, met een Aanhangt over de Zedelyke Opyoeding. 1. Deel. in 8vo.
f o - 15 - o
Het Tweede Deel , ftaat in kort uit te komen.
De U-'ysgeerige Landman of Jacob Gouyer, een Landbouwer en Wysgeer in Zwitserland , in de beftiering zyner Landeryen en Huishouding, de Opvoeding zyner Kinderen, zy,. Godsdienst en zedelyk Karakter, gefchetst door Dr. Hirzel. Uit het Franfch. in 8vo. ƒ 0 - 16 . o
De Predikant van Wakepeld, door O li vier Goldsmith* Uit het Engelfch. 2 deelen. in 8vo. f 1 -12-0
Ernftige en Leerzame Briefwijfeïing tuffchen Theodosius en Constantia, federt hun eerfte Kennismaking tot aan het vertrek van Theodosius, door John L a n ghorne. Uit het Engelfch. in 8vo. ƒ o - 12-0
Wysgeerigc Befpiegelingen ever Amerika. Of gewigtige ftukken tot opheldering der Hiftorie van het Menfchdom. Uit het Frani'ch van den Heer de„P .... 3. Deelen. 8vo. l7?2' ƒ 4 - 10 - c