D E
VOORZIENIGHEID.






D E
VOORZIENIGHEID.
DOOR
HENDRIK SANDER,
Profesfor aan de Ulustre Schoole te Karlsruhey en Honorair Lid van het Genootfchap van Natuuronderzoekeren te Berlijn.
EERSTE STUK.
Vit het Hoogduitsck vertaald.
Te UTRECHT, Bij G. T. van PADDENBURG, en ZOON, i 7 9 o.
KIIONSTIt-GEfiEF. 8EBEENR rottskdam.






VOORREDEN.
0->k deezen arbeid heeft men van mij verlangt , en ik heb er mij des te minder van kunnen ontflaan, daar ik reeds lange van gedagte was , dat men de ganfche leere der Voorzienigheid , zo ze overtuigen en indruk maaken zal, meer Hifiorisch, dan wel, zo als gemeenlijk gefchied, dogmatisch, met veele verdeelingen , kunstwoorden en onderfcheidingen , bewerken moest. Het is mij ook een eere , dat ik in de voetftap* pen zal treeden van die waardige mannen, welke reeds aan het boek: Niets bij geval, gearbeid hebben. Zij hebben mij zeker op ditgroote veld nog een ruime nalezing agtergelaten. Doch ik heb dikwijls mijne ftof afgebroken , en mij heiïnnert, dat dit ligt reeds door mijne voorgangeren mogt gezegd zijn. Want, daar ik de vier cerfte deelen van dat werk tot hier toe in 't geheel niet kende , en maar fchielijk * 3 door-*



VOORREDEN.
doorgelezen heb , zo kon ik mij niet altijd juist hunnen inhoud herinneren. Om dit fhikje niet te dik te maaken , heb ik aan het einde als met geweld afgebroken, en weggelaaten, wat ik uit de gefchiedenis van ganfche volkeren , bijzonder der Duitfchen, tot opheldering wilde aanvoeren. Of ik dit, en veele andere zaaken die, naar mijn' gedachte , hier toe nog behooren , in het vervolg zal ^leveren , kan ik niet zeker zeggen (*). Ook Ik ftaa met alle mijne omftandigheden , verrigtingen, jaaren , vóór- en tegen-fpoeden onder de Voorzienigheid, en kanover de opgewektheid van mijnen , zo menigmaal te vergeefs ingefpannen, geest, zo min als over mijne gezondheid, gebieden.
In onzen tijd wordt het voor een gevoelig hart zo aang.enaam geloof aan een alles beheerfchende Voorzienigheid {leeds zeldzamer. De zogenaamde Vrijdenkers neemen in groote en kleine fteden dagelijks
toe.
(*) Daar hier aan in het tweede ftuk reeds voldaan is, zo heeft de N. D. leezer zulks, in de vertaaling van het zelve, kort na de uitgave van dit, te wacn-



VO ORREDEN.
toe. De wellust verderft de fchoonlïe zielen meer en meer, die , ten minften voor deeze beneden waereld, verloren gaan. De waare vereerers van den Godsdienst danken God in ftilte voor hun geluk , en zwijgen. Inlusfchen is het fteeds een aangenaame en te gelijk gewigtige bezigheid, voor den Godsdienst, die toch de laatfte en plegtigfte der belangen van den mensch blijft, in zijn' kring te arbeiden. En ik, die , fchoon niet rijk of aanzienlijk, nogthans gaerne voor andere weldaadig Zoude zijn , gelijk elke plante in de Natuur voor andere Schepzelen nuttig is, heb mogelijk ook door deezen arbeid iets tot gerustftelling van anderen toegebragt, eenen mismoedigen Christen den kommer vermindert , en hem in wijze en Godvruchtige grondregels verfterkt. Terwijl God mij alle dagen meer de wijsheid fchenkt, om, niet op menfchen te bouwen , van alle aardfche dingen weinig te verwachten , en niets zo zeer van ganfeher ziele te behartigen en tot bezigheid te verkiezen , als de werken Gods, en zijne Koninglijke heerfchappij, in welkers grenzeloozen omtrek ook * 4 ik



VOORREDEN.
ik eens eeuwig en volkomen gelukkig wensen te zijn , zo bemin ik ook dagelijks meer de ftille en oprechten , die den kring deezes aardfehen levens met ftille gelatenheid befchouwen, de groote menigte, zonder zich voor haar te verlaagen, of om haarentwille zijne menfchelijke en Christelijke waardigheid te verlochenen ,
haar bontfehitterend fpeeltuig laaten, en, zo vaak de zonne ondergaat, zich verheugen, dat onder de bezigheden des beroeps, dus niet zonder nut voor andere, niet zonder zegen voor hun, niet zonder proeven van gehoorzaamheid aan God, van het getal der beftemde dagen weder een verloo-
pen is, en niet wederkeert En voor
deeze met mij door den band der liefde verbondene menfehen, fchreef ik dit boek.
S ANDER.
IN



INHOUD.
I. Van de onderhoudinge Gods.
Fan de Voorzienigheid in 't gemeen. bladz. i
Noodzaaklijkheid der onderhouding, 4
Over Job XLI. vs. 1. 5
Over Pfalm CIF. vs. 27. 6
Menigte van dieren in één Forsch. 7
In dén Fisch. g
God heeft Zijne oogmerken met de waireld. 9
Onder de Natuurkrachten is een gejiadige kamp. 10
Ook in de waereld der geeflen. 13
Tegenftreevingen in het rijk der waarheid. 16 Doch onder alle zwarigheden behoudt God alles in
orde. 2I
Be/luit daar uit. 2j II. Van de M'.dewerkinge of ondersteu-
ninge Gors. 2j
Over Matth. FI vs. 25-32. 2$
Waarneeming op den Grindelwald in Zwilzerla nd. 29
Over Matth. X. ft. ao. 3!
Weder over Matth. Fl. qo , %\. n~
leder mensch heeft zijn bijzondere loopbaan. 36
Voorbeelden , van CoOK. 37
WlNSLOW. 37
BOERHAVE, LlNNJEUS, HALLER. 38
Thomas Secker. 3g
Ma-



INHOUD.
Jufff, BlHERON. bl. 38
Uit het gemeene leven. 4°
Melanchton en LüTHER neven elkander gefield. 43
Fan Docht er en, Ouders en Kiideren. 43
Fan gemeene en arme lieden. 44
Groote dingen uit kleine beginzelt. 45
Jigemeene Landfchoolen 4°*
Nuttige vindingen in duistere tijden. 48 Senbca, Tacitus, Pliniüs, MarCus Au-
relius. 5°
Foortrepjke inrichtingen van Hertog Ernst Den Vroomen, middenin ien dertigjarigen krijg. 51-60 Van Keizer Peter den GroOTEN. 60 Dergelijk voorbeeld uit Afrika. 6l Geringfchimende takken van befiaan van enkele Landen en Steden. 6l Fan Graubunden. 62, Van Zwirtwoud. 62 Van Zweden. 62 Van Tijrol. 63 Zagte gang van God in de Menfchenwaereld. 65 De Christelijke Godsdienst heet met recht een zaad. 67 E piet eet behoort ook tot de iveldaaden Gods. 69 Lofiijk: onderneemingen met Doove Kinderen. 71 Stichting voor goede Dienstboden. 71 III. Van de Regeeringe Gods. 72 Over Jefaia FIU. vs. 10. 73 Over Hand. XFll. vs. 24 28. 73 In de waereld is meer Goed, dan Kwaad. 84 Regeeringe Gods in de levenlooze en levende Natuur. 87 Aardappelen komen naar Duitschland. 88 Eén Os brengt de hoornveeziekte aan. 89 Bheifem van het gras. 90
Re-



INHOUD.
Regeeringe Gods in de Menfchenwaereld, bl. 91
Verfcheidenheid in de neigingen en bejtrevingen der menfehen. 9 *
In de gezigten. 95 Armoede en taage fland is geen ongeluk voor het grootfie deel der Menfehen. 96 Huwtijk, en huislijk gezelfchap is eene voortrefiijke
inrichting voor htt beste der Menfchenwaereld. ioi Het Mannelijk charakter wordt door dat der vrouwe getemperd. i °*
De tijd, door de Natuur daartoe voorgefchreven is
goed voor het lighaam en de ziel. 104 Het eigendomlijke des huwlijks, is door Gods wet
zeker gefield. i°5 De evenredigheid tusfehen beide gefiachten kan door
geen menfchelijke kunst behouden worden. 106 De onontbindbaarheid des huwlijks benadeelt de
volksmenigte niet. i07 Aanmerking, Dat het huwlijk niet bloot een burgerlijk verdrag is. Ila Aanmerking over de Concubinatie. 114 Aanmerking over twist, onaangenaamheid, en onrust in den /tand des huwlijks. 118 Huislijk geluk is de bron van openlijken welfiand. 118 Over de gefhiedenis van Jacob met zijne Zoonen. 120 Voordeden der Opvoeding. 125 Lord HoLDERNKSSES oeconomifcht proeve met den
Koninglijken Prinfen in Engeldntt. 138 Het nut breid zich ook uit tot bedienden en huisgenoten. 129 Ten allen tijden was er gelegenheid en aanlokking tot
het goede in de waereld. 130 Handeling van God omtrent de zedelijk boozen. 134
De



INHOUD.
De Mensch moet niet naar blinde driften handelen. 135 God verhoed veel kwaad , dat wij in '/ gekeel niet
gewaar worden. jgg Veel verhindert hij openlijk. j^J Door natuurlijke flraffen. \ Door de bedreigingen van den Godsdienst. 138 De ondeugdzaame heeft de gevolgen zijner handeling ook niet in zijne magt. 1go. Jozephs rooi beeld Gen. XXXIX vs. I - 4 140 Uit de fnoo ifte handeitn6 en Jpruit dikwijls het goede
voord. 14a Voorbeelden. Wederroeping van het ed'.kt van New-
tes. 143
Romeinen. 144
Volksverhuizingen. I45
Zmtieli/ke Godsdienst. 14.5
Het goede- in ae orde der Monniken. 14 5'
Krom hu bul in 'ile/en. 147
Dr. Dodds Pied:< n. 148
En Magaatenen Hospitaal. 14.9



VAN DE
VOORZIENIGHEID.
i.
Is 'er eene leete, die ons aan de eene zijde onze Nietigheid, en aan de andere zijde onze waardigheid en verhevenheid toont; is 'er ergens eene leer die ons de toevalligheid en onbeftendigheid der waereld, het verwisfelend aanwezen van alle ichoonheden in de Natuur, en jde onvolkomenheid van alle menfchelijke inrichtingen en ouderneemïngen prediken kan; is 'er eene leere, die ons, in onzen wandel op aarde voorzigtig , befcheiden, ootmoedig, vcrftandig en ernftig kan maaken; is 'er iets, dat ons elke deugd, elke goede, ook de ffilfre en verborgeufte, goede handeling kan doen hoogfchatten en ons door het uitzigt naar groote en onophoudelijke belooningen tot den ichoonften ijver kan opwekken ; is 'er' eene waarheid, die zq geheel de grondflag van alle Godsdienst, de fchrik. voor den ruwften mensch, den band des gezelligen levens , het veel werkend gewigt, dat aan alle verpligtmgen moet hangen, de krachtigfte verwerking van alle andere beweeggronden, de bron der innerlijke rust der ziele, dc fterkfte aandrang tot de mogelijkfte werkzaamheid en weldaadigheid , en de beste troost in het gedrang der wederwaardigheden kan A wor.



j Van de Voorzienigheid.
worden; is 'er eene gedagte, die, als een Engel Gods den treurenden Mensch volgt, zijn kommer verliet en hem onder het weenen vriendelijk onderfteunt, tot eindelijk het land der oeferang voorbij gegaan en het Vaderland bereikt is — zo is het de voortreflüke 'leere der Voorzienigheid, die door de vereerenswaardige Godlijke openbaaring meer als door alle reden en bewijzen die de Rede en Natuur kunnen opleveren , buiten twijfel gefield is.
Is 'er geen Voorzienigheid, zo is 'er ook geen waarheid, zo is de waereld het grootfle raadzel voor ons, zo zijn wij beflendig met ons zeiven in ftrijd , zo weeten wij noch van de Aarde, noch van ons zeiven rekenfchap te geeven, zo is de heilige Schrift een verdichtzel, zo heeft de gefchiedenis geen geloof meer, zo is de verheven, zuivere, wellust van den geest, die ik tot hiertoe genoten heb, als ik voor God lag en hem nm wijsheid en Godzaligheid fmeekte, een bloot fpel mijner inbeelding; zo is het derhalven nutteloos, dat ik mijn' boezemvriend over land en zee de beste wenfchen nazende; en ook aan hem denke, wanneer ik om mijnen wille den Vader van alles goeds en der waarheid nadere; jo k?n ik dan niets doen voor hun, die een zwaarer lijden hebben dan menfchelijke krachten kunnen heffen, en ik verlies nog de gedagte, die mij tot hiertoe tot gerustheid was, dat ik alle ongelukkigen, a'le moedloozen in de ganfche waereld den allerzorgvuldigden , liefderijkflen der wezens, dien God , van wien alle ontferming komt, aanbevelen , en aan zijne leiding en npzigt overgeeven kan; zo moet de Vader, de Leeraar en Opziender, wanneer hij van zijne leerling en kwetkeling verwijderd" wordt, de hoop, dat menige zaaden die hij in het
on-



Van de Voorzienigheid. |
onverdorven hart geplant heeft, zullen opgaan, en in t vervolg fchoone vrugten voordbrengen , laaten verdwijnen; zo is elke aandrift tot belangeloosheid dienstvaardigheid , «lfsverloching en grootmoedig! he,d een bedrog der Natuur, een gevolg van ontfteJcie harslens , of verdorven fappen; zo is het eene vrecsacI e bJoonartighdd ^ '
«rdfche voordeelen te erlangen, niet even als 2 itude T? raiJ' aIie, middden V°°r ^ofd wreedheid eigenbaat en ongerechtigheid , partii dghcul, hst en openlijk geweld, een trot ge gt en meen ander geval een bedrieglijk hart en een vleiende tong, honigzoete woorden , en raeLed en verraderhjken doodflag in het ander oog nbl k aanwende, om mij te verheffen, en wanneer alles roofho en moordgroeve is, ook van den roof zo goed als mogelijk te leeven, en van het blinkend fchnngoed der aarde zo veel naar mij te fleepe,i als ,k tot 'er een fterker over mij komt, ve SedV gen kan; en hoe ijslijk en vreeslijk zou dan dt kamp des doods zijn, wanneer vernietiging Z de liefde tot het leven, wanneer verrotting mtt Tn dorst naar onlterflijkheid, wanneer Natuur en Z de, wanneer het geweld des noodlots met Jnl wenfchen worftelt, en de vreugde der booswTg "n over mijne ijslijke onhandigheden lagchen, en met heete begeerte het „ogenblik .alverwachter,, wLr in ik mets ben, en mijn goed hunnen tanden over-
laate Waarlijk, geen verfhndig mensch
kan de waereld zonder God, onze verbinding zonder net oog der Voorzienigheid denken, maar hartstochten verwoesten het verftand , en maaken ons waarfchijnlijk 't geen wij gaarne wenschten, op dat wij zonder toom of teugel zouden kunnen uitfpatten.
A* Zo



4 Van de Voorzienigheid.
.
Zo min als de waereld zonder God konde voordkomen , zo min kan ze ook thans, nu ze aanwezig is, zonder Hem voorddunren. Haar beltaan berust alleen op de Onderhouding van God: zonder zijn vrijen wil was ze reeds lang tot haar voorig Niets te rug gekeerd. Geesten en Lighaamen zijn op zich zeiven toevallig, in hun zeiven ligt de grond van hun aanwezen niet, zij ontftaan en vergaan, zij wisfelen af, fpeelen hun rol, en moeten verdwijnen, wanneer de Schepper ze uit de reeks der dingen wil uitwisfen. Zij blijven ftceds afhankelijk van God, hun daadelijkheid is niet noodzaaklijk, zij kunnen zich zeiven niet onderhouden, zij (taan overal onder den invloed hunnes oorfprongs, zijn gebied kunnen zij zich nergens onttrekken, het is onmogelijk dat zij immer aanfpraak en rechtmatige eifchen kunnen maaken op langerduuring, op eeuwige genieting; ieder oogenbhk kan de Vader van alles wat is, befluiten, dat het met meer zijn zal, en zijn wille gefchied, ieder wezen leeft dus enkel door de vrije Goedheid van G"d , en alleen op zijne wijsheid, op zijne oogm :rken, oo zijn Plan, op de zamenitemming zijner werken, komt het aan, of het gefchapene den graad van volkomenheid , welke het eens bereikt heeft, weder verliezen, dan vf het van trap tot trap tot de volkomenheid zal fteigen. h dit niet de gezondfte wijsbegeerte , de leere der zuiverfte en opgeklaardfte Rede ?
En hoe fchilderachtig zegt Gods woord even het zelfde' geen fchepzel is noodzaaklijk, geen van hun kon zich zeiven voordbrengen, geen derzelve konde van God zijne Schepping vorderen, geen een heeft, zints het was, zich zo veel verdienften verzamelt, dat God hem zijne onderhouding lchuldig ' zou-



Van de Vosrzienigheid.
5
zoude zijn. Wie is mij voorgekomen, dat ik 't
hem zou moeten vergelden? vraagt God zelve in de verhevenen redevoering over de fchoonheden der Natuur Job XLI. vs. 2. Al wat onder den hemel is, is mijn! En Paulus herinnert den Joodcn, die over de gelijkftelling der Heidenen morden , aan de hoogfte Majeireitsreehteh van God, Rom. XI. vs. 35. Zo kan geen Monarch op aarde fpreeken. Het Paard, dat opfhvftaat, is hij voeder, den dienaar die hem zijne krachten opoffert, is hij brood en onderhoud fchüldig. Zij maaken een verdrag met elkander, elk heeft een zekere maat van krachten, met welke hij woekeren kan — maar wij zijn geboren onderdaanen van God. Zelfs het leven;;'» zijn gefchenk. Wie kan hem dan betwisten zijn eigendom te rug te neemen, wanneer hij het ons niet langer laaten wil ? Daarom ftelt de heilige dichter het ganfche Dierenrijk, als een huisgezin van kinderen voor, die van hunne Ouderen verwachten , dat ze hen voeden, of als een fchaar van arbeiders en daglooners, die door den huisverzorger, wanneer het middaguur daar is, gefpijsd willen zijn. Hij bewondert in Ps. 104. de menigte van dieren in de wouden, op boomen, bergen, in zand en onder de aarde. Hij denkt aan de roofdieren, die in het donkere buit maaken. Hij herinnert zich de menigte van menfehen, die van den akkerbouw en veehoederij leeven. Zo veele te zamengevoegde beelden treffen zijn geest, de gewaarwording breekt in verwondering uit, en deeze gaat ' over in het zagtlte gevoel der Goddelijke Goedheid, (vs. 24.) In de zee opent zich hem een nieuw, een onuitfpreeklijk tooneel. Hij kent ze niet alle, en wij na zo veel eeuwen kennenze nog niet, de groote en kleine kostgangeren van God , in den oceaan, A 3 het



ö Van de Voorzienigheid.
het is een gewemel, zegt hij, van groote en kleine dieren, van walvisichen en wormen — en deeze alle — déeze alle, die geen taal noemt, en geen verbeelding omvat, —wachten op u, dat gij hen haarc fpijzegeeft, te zijner tijd. vs. 27.
Ieder fchepzel heeft in de daad zijne bijzondere levensmiddelen. Deeze gewasfen zijn voor de Menfehen, gene voor het Rundvee, andere voor het Schaap , weêr andere voor de rupzen, voor de (lekken, ook de vogel verwacht in het ei gefloten de verfchijning van den rups, de vorsch kan niet eer zijn winterleger verhaten, voor de muggen en infekten reeds weder in menigte voor handen zijn, de rupzen mogen niet eer uitkomen, voor de boomen en heesters hun loof ontwikkeld hebben; de bladluizen vertoonen zich dan eerst, wanneer 'er weder fap in de boomen is; de Groenlander wacht in den langen winter begeerig op den tijd, dat de zon zijn verftijfd land komt bezoeken , en door haar verwarmende draaien de dikke ijsfehors, die de zee voor hem fluit, welke hem moet voeden, fmelt; en wij in Europa verwachten in de lente zoel weêr, het uitbotten der knoppen, het opfchieten van alle gewasfen, en het voordgroeijen der ftilgeftane wintervrugten — en over 't geheel rekenen wij 'er op dat de hardbevrooren fchoot der moederlijke aarde zich weder opene, om het zaad te ontvangen en ons honderdvoudig weder te leveren. De Schepping zoude ftilftaan, wanneer God eens in 't gemeen één gras of kruid over de geheele aarde wilde doen wasfen. Elk dier verlangt zijn eigen aangewezen fpijze. De Roofdieren kunnen niet van het plantenrijk leeven, zonder water groeijen geen visfchen, de groote zeekalven zouden in onze kleine
ri-



Van de Voorzienigheid.
7
rivieren niet kunnen leeven, Lapland zou alle zi'ne bevvooners verliezen, wanneer even daar, geen Rendiermos uitfproot, wanneer eens de koude daar zo hevig wierd, dat de teêrfte plantjes vernietigd wierden. Doch de wijsheid van God heeft zelfs eenige zoorten van Mos zoingerigt, dat ze dat gene, wat men bij hun hloeifem (Germeti) heet, aanzetten, eer ze nog mtgefchoten zijn, alleen op dat deeze hoogst nuttige kleinigheden, die hier en daar op de boomfchorsch wortel fchieten , behouden wierden.
Ook noemt de Geest Gods de tijd , in welke elk Schepzel zijn onderhoud verlangt, als een gewigtige omftandigheid. Alle begeerenze zo veel als hun lighaam vordert, maar eenige verduwen fchielijk, andere leeven van eene fpijs verfcheide dagen, deeze roepen dus dikwijls tot hunnen vader en onderhouder , en houden zo lang aan, tot zij haar beftemdefpijze, haar ganfche verzorging hebben, b.v. de rupzen, de visfchen, de Roofdieren, de grijpvogels, degrootfte onder de viervoetigen, de veelvraat, die,
Welke in gefhdige beweging zijn en op deeze
alle geeft God acht, Hij hoort elks ftemme, hij ziet alle behoeften, hij kent alle die van hem onderhouden willen worden. Herinnert u, dat elke kikvorsch , wanneer hij bekwaam ontleed , en daar na met het vergrootglas befchouwd wordt, een levendige waereld is. Wormen herbergt hij in de longe, fpoelwormen die fchier onzigtbaar zijn, woonen in zijn tedere darmen, ganfche nesten van de eieren der Egelflekken draagt hij in de lever , en in de witte fiijm, met welke de darmen overtrokken zijn, verfchijnen nog veele duizenden van de kleinfte dieren. Een druppel daar van wemelt on, der het Microscoop , gelijk een druppel van Iofu?
A 4 fions



8
Van de Voorzienigheid.
fions diertjes wemelt. Men ziet in een weinig dat niet grooter is dan een fpeldeknop, verfchëtde foorten van fchepzelen , die zich daar over hun aanwezen verheugen. De ontelbaare wezens zijn daar zo digt op elkander , dat men het geringde van deeze bevolkte flijm met water moet verdunnen wanneer men dit prachtig gezigt wil genitten. Doch dan ziet men ook dat deeze druppel voor hun een zee is. Zij roeijen in het water rond, en weeten daar toe de teêre vezels, waar mede hun ligbaam rondom hezet is, zeer bekwaam te gebruiken. Men zegt iets verbaazends, maar echter eene waarheid, wanneer men rekent, dat menigen visch bij de vierde halfduizend bandwormen aan de flijmige huid zijner blinde darmen heeft. En ook voor alle deeze zorgt God! Hij geeft den vorsch en den visch zo veel, dat hij daar door niet vermagert, noch ziek wordt. Daar waar wij gelooven dat God één dier fpijst , daar onderhoudt hij er eenige duizenden, zij fmagten alle naar zijne hulp ,en de dichter zegt (vers 28) het kost God zo weinig moeite, deeze millioenen van fchepzelen te fpijzen en te drenken , dat hij als zijne hand maar behoeft te openen, en den overvloed op de aarde doen nedervallen. Doch zo dra hijze (vs. 29.) niet meer met welgevallen aanziet en zijner voorzorge onttrekt, zulks oogenbliklijk degrootfte wanorde in de andere regelmaatige Schepping na zich zou fleepen, en zo hij hun de lucht wilde beneemen, en het inademen verhinderen, niets den piotslijken dood zou weêrftaan.
Men ziet dit in het ooften aan de heete winden (Sammon) die veeltijds in de Arabifche woestijnen en in Perfiën onvoorziens ontdaan, alle gewasfen verbranden, en Mensch en dier, die ze door den adem
in
/



Van de Voorzienigheid. > 9
in den long komt , oogenbliklijk doen flikken. Wie verhoed het, dat niet overal en geftadig zulk een heete wind waait? Ook in Napels befpeurt men een zuidoollen wind (Sirocco,) die de zonderlinge kracht heeft om, wanneer hij lang aanhoudt, Geest en Lighaam ten uiterlle te vermneijen , en alle menfehen , zo de levendigfte als de flegmatiken,' met zulk eene hijpochondrike matheid te kwellen, dat zij zich menigmaal den dood wenfehen. (*) Zo deeze looden dampkring algemeen was in de waereld, hoe veele millioenen fchepzelen zouden nimmer het geluk des levens genoten hebben!
Maar de wijze oogmerken van God zijn oorzaak, dat de waereld moet blijven voordduuren. De Heere heeft zijn rijk, Czcgt David Pf. XC1II. vs, i. ) bevestigd, dat het niet wankele. De lighamelijke waereld is in de hand van God flechts een middel tot zijne veruitziende ontwerpen. Het doel, dat zich God met zijne verftandige fchepzelen heeft voorgefteld , ftrekt zich uit tot in de eeuwigheid. In de eerfte duizend jaaren bereikte God zijn oogmerk nog niet volkomen. Het Menschdom (leeg allengs uit de onweetendheid tot de kennis , verhief zich trapswijze van de ruwheid en woestheid, tot de verlichting en veredeling. Nog heden wordt de zedelijke waereld allengs volkomener. Zo lang God haar onderhoudt , zo lang heeft hij ook gelegenheid, ileeds meer geesten zijne Goedheid, magt en wijsheid te openbaaren, en ze door 't gevoel zijner groote eigenfehappen gelukkig te maaken. Toen God de waereld bouwde, was het geen fchielijk voorbijgaande gedagte van hem, zo als veeltijds de hoogmoed
(*) Z. Brydones Reize door Sicilienen Maltha. A 5



10
Van de Voorzienigheid.
moed der grooten, of de kinderlijke trots der rijken , een gebotivv opricht, om het naderhand af te breeken.'of te laaten vervallen. Hij overzag toen reeds de onnoembaare fomme der Menfehen', die in zijne waereld zouden leeven, en overwoog de groote gedagte, dat zij moesten geholpen, en tot kennisfe der waarheid gebragt worden (i Tim. II. vs. 4.)
Aan den fchoonen glans en den vastgeftelden loop der zonne, aan het fterven en herleeven der planten in de lente , aan den ganfehen heerlijken reeks van alle afwisfelingen en veranderingen in de waereld , zo wel aan de lighamen, als aan verftandige wezens, moeten denkende geesten God leeren kennen, en zich door de befchouwing van deeze menigvuldige wonderen tot aanbidding en dankbaare vereering van deezen Almagtigen Schepper laaten opwek:,en Voegt daar bij den onophoudelijken ftrijd tusfehen zo veel (leeds gefpannen krachten in de Natuur — hoe veel zou er wel van den eerden aanleg in de Schepping voorhanden zijn , hoe klein zou de famenftemming, de orde, de evenredigheid onder alle dingen in de waereld zijn , hoe weinig zouden zich de zwakkere krachten, de kleinfte fchepzelen, de minder magtige wezens kunnen behouden, wanneer er geen hooger Regeerder was, die met onzijdige liefde den wolf verzadigt, en den regenw. rm in den hof zijne (lekei geeft ? De ganfche waereld is vol werkzaamheid, over al liggen bedekte fpringveêren , die gefladig willen werken , en de fchriklijkfte omftortingen konden bewerken , wanneer ze niet terug gehouden en beperkt wierden. Wat al fchriklijke verwoestingen richt de lucht aan, wanneer ze onder de aarde door hitte
uit-



Van de Voorzienigheid. n
uitgezet wordt ? Waarom zijn er dan maar weinig vuurbraakende bergen op den' aardbodem ? Waarom breekt ze niet overal door en begraaft' ganfche landen in den Afgrond? Zwelt het water buiten zijne oevers, zo wordt een paradijs in korten tijd tot een woeftijne. 't Geneeffchc Meer werpt zomwijle zulke hooge golven , als de zee , plotsling ontftaat er dikwijs een ftorm op, en nogthans is daar een der fchoonfte landfchappen van Europa. In alle lighamen is vuur, maar waarom fpringt dit alles verteerend element niet uit eiken kezel voord , maar blijft gerust tot op onze flag met het ftaal? Uit de aarde komen veele blikzems voord, en des niettemin leeven wij gerust en ongeftoord in onze fteden en dorpen! In den dampkring is fteeds een voorraad tot hagel, ijs, rijpen fneeuw. Wij moeten in den zomer ieder oogenblik vreezen, dat alle bloeifem verwoest , alle knoppen neêrgeflagen, alle vrugten, 'eer ze rijp zijn, afgeworpen worden. En nogthans verzamelen wij alle jaaren een menigte van boom en aardvrugtcn, en de faizoenen blijven in orde. De hitte behoeft maar tot een zekeren graad te fteigen , om ons het bloed in de aderen aan te fteeken. Het ontfteekend gif der pest kan door duizenderlei dingen in ons land gebragt worden. In onze bronnen, op de koolbladeren , in de dauwdruppelen kan het zaad van krankheden en kwaaien teelen. Er behoort niet veel flooring in de digtfte vaten , of de airen van de weit krijgen liegt meel, zo dat er nooit gezond voedzaam brood van gebakken kan worden. De koude winter tusfchen 1739 en 40 vernielde de meefte Graswortelen op de weiden , fints die tijd hebben wij de grasrupzen in Europa menigvuldiger dan voorheen, en de zaaden van 't onkruid, dat te vooren ftil in den grond lag,
kreeg



IZ Van de Voorzienigheid.
kreeg nu gelegenheid om op te fchieten en onze •weiden te bederven. Eenige fporten van Haarienevoet CRanunadus fiammula, R. Lingua, R. Sceleratusj verwekken het rundvee ontfteeking in de darmen , de Ckuta doodt de osfen; van liet fcholkruid (Chdtdomum) wordt de melk bloedig, de gemeene Rhijnvaren ( Tanacetum yuigareJ geeft de melk en boter een bittere finaak; eet de Koe veel Akkermunt , fMeutfia arvenfisj zo kan men met alle moeite geen kaas uit de melk krijgen : eenige foorten van Look en zwammen fteeken de melk met een ftinkende reuk aan, het loof der Grootebonen vermindert de melk — wat zou het zijn , zo nu alle deeze planten mogten woekeren zo veel zij konden ? zo de Natuur hen geen vijanden , geen infekten in den weg gefteld had ? wanneer het vee ze niet meesttijds kennen en vermijden konde ? Wanneer de fpringhaanen uit Afrika zich als wolken verheffen, en naar Europa trekken, zo vreeten zij alles af wat wij gebouwd hebben, en wat de aarde vrijwillig draagt. Vermeerderen zich de Veldmuizen , zo moet de boer te vreden zijn met het geen hij van zijne graanen in haare holen vindt. Mogten zich de Paalwormen (Teredo navalisJ bovenmaatig vermenigvuldigen, zo zouden veele Hollandfche zeedijken in ftorten , en men moest of in het water verdrinken , of verhuizen. Stelt dan eens het geval, dat alle deeze duizende krachten, die in de waereld zijn, geheel vrij, ongebonden , zonder maat of bepaaling konden werken, wie zou zich dan de duizendvoudige ellende levendig genoeg kunnen voorftellen? de ellende die zien alleen met den dood der Natuur, met een algemeen fterven zoude eindigen? Maar terwijl de Voorzienigheid elk wezen zijne grenzen getekend heeft, zo verhoedt zij 'te gelijk , dat
de



Van Ac Voorzienigheid. ig'
de eindige krachten niet voor den tijd verteeren, en zelve ten nadeele van het geheele verflijten.
Even z > veel drijd en wederftand is er onder de werkzaamheden der geesten , tusfchen de krachten der zedelijke waereld, en nogthans leidt God het Menfchelijk gedacht deeds midden tusfchen deeze ftormen door, en behoudt in zijn rijk waarheid en deugd nog flaande. Er is niets fchadelijker dan de eergierigheid der grooten , en hel zaad daar toe fluimertegter in ieders borst! Hoe veele nederlaagen heeft de hebzucht en roofgierigheid der Vorden niet reeds aangericht? Hoe veel bloed is er niet bereids vergooien om den geest der Verovering te bevredigen ? Hoe veel ongeluk is er door de ooderfche dwingelanden niet in de menfchenwaereld -gedicht ? Hoe weinig Regenten kunnen het volk goed, vrolijk en te vreden maaken! Dikwijls begaat zelfs een groot man eene ongerechtigheid, terwijl hij de Gerechtigheid op den troon wil bevestigen. « Hoe veele duizende menfehen zijn niet door de. dwaasheid, de drift de dronkenfehap en onvoorzigtigheid der Regenten arm en ellendig geworden? Hoe groot is niet de menigte der onfchnldigen, die van de geregngheid, wanneer ze in 't gewoon ijzeren gewaad daar henen treedt, ter aarde gedooten wierden, terwijl ze op redding en befeherroing hoopten ? De gefchiedenis zegt het openlijk, dat de minden van die genen , die tot bevelhebbers, tot handhavers van het Recht, tot verzorgers der Armen, tot opzigters der gedrukte behoeftigheid, tot befchermengels der lijdende Menschheid, tot het leiden en beduuren in 't gemeen bedemd , geboren , gekozen , door 't een of ander toeval geleid, of, zonder dat zij zelve weeten hoe , opgedegen zijn-, de moeijehjke



14- Van de Voorzienigheid.
kunst verdaan, om het geheel te overzien, het tot zijn doel te leiden, alle drijfveêren daar toe in beweeging te brengen, ieder eene bepaalde fterkte in evenredigheid van het andere te geeven , daar terftond in den aanvang vaste dammen te bouwen , waar trots en waan de paaien overfchrijden wil* len — overal tegenwoordig te zijn, en echter fteeds alle de draaden , waar ze te famen loopen, in de hand te houden, op elk lid te zien, en echter beftendig over 't geheel te zweeven, den goeden en edelen den weg met roozen te beftrooijen, en den flegtgezinden den wil, of gewapenderhand den moed om te fchaden, te beneemen — met een woord — de kunst, om een Frederik, George of Gustaaf te zijn.
Men kent de Koningen , die gemeenlijk op de troonen zitten. Zou het hunne wijsheid wel zijn, door welke de waereld geregeerd wordt? Terwijl hun de vleijerij in hun leven vergodet , ftaat de Gefchiedkunde met den griffie in de hand in denhoek, ziet door kleederen, voorhangzels, Maskers, ordes, fterren, bedienden, Modetaal, toon en levenswijze der groote waereld heen , en grift niet onfterflijk fchrift de waare gefchapenheid, de kleine en groote zijden, de gebreken en deugden, de geheime plooijen in het harte des Konings , noemt verrigtingen en vermaaken, denkwijze en handeling met hunne rechte naamen , en legt het gedenkftuk voor den wijsgeer in de archive derMenschheid neder. Maarden hoop der kruipende fchepzelen knielt om den gebliudden Vorst, fluit een kring , door welken de waarheid zelden dringt , en de befchouwende Gefchiedkunde, en beoordeelcnde nakomeling, worden hem onzigt aar agter den wolk van wijrook die hem fteeds omgeeft.
Het



Van de Voorzienigheid. ij
Het grootde deel van 't menfchelijk gedacht verheugt zich, wanneer de aarde dii worJt , en vrede en rust in alle landen woont. Maar hoe heeft Ai. ex and er de waereld bedormd ? Hoe veele mei fch n dorven om Julius Caesar? Hoe veele Romeiufche gedachten werden onder den arm deezts zich verheiTenden mans ongelukkig? Keizer K.arel De. V, brandde van Eergierigheid en Heerschzucht. Met wat meer gerechtigheidsiiefde , zagtmoedigheid en goedheid had hij den rampzaligen Godsdienstkrijg kunnen verhoeden, of ten minden een betere wending geeven.
Hoe veele haatelijke hartstochten woeden fteeds in kleinere minder . wigtige Menfehen, en dichten nogthans in hun kring groote , veeltijds verfchriklijke onhei'en! Vindt men niet nog deeds menfehen, gelijk Clodius ai Catilina, naar de tekening van Cicero, waren ? Menfehen, dien geen wet eerwaardig is , die zich egtbreuk en bloedfchande veroorloven, die geen recht laaten gelden, geen richter erkennen, hun hebzucht geen paaien laaten dellen , die in niets vermaak vinden, wat niet tegen alle inrichtingen en goede orde is, die deeds het tegendeel doen van het geene recht en goed is? Menfehen, die een tempel in brand kunnen fteeken, gelijk Herostratus, alleen om zich een naam te maaken? Hemd rik de IV in Frankrijk was een goed man, een beminne .swaardig Mensch, een door veele beproevingen cn verzoekingen geoefend Regent, Sully's vriend, en een voortrtflijk Koning, die zijnen onderdaanen gaeme alles goeds gunde, en gaf het geen hijkonde, en nogthans vond de fchijnheilige boosheid een Ravaillac, die hem in zijn hofplaats het mes in de borst dak.
Cha-



ï6 i Van de Voorzienigheid.
Charakters die zo flegt, zo onbepaald, zo onbeftendig, zo wellustig en zo wreed zijn als de Engelfche Koning Hendrik de VÜI — hoe veel kwaads zou noodwendig door d'eeze ontdaan, wanneer ze menigvuldiger waren! Wat is de gefchiedenis van Lodewijk de XIV, waar en juist getekend , een treurig ftuk in de Jaarboeken der Menschheid! Wie zou geen medelijden met de waereld hebben , wanneer zulke wreede , trotfche Menfehen, die eigenlijk toch maar flaaveu hunner drif. ten waren, en" onder den invloed van andere donden , welke bekend met de geliefdde zonden van den Vorst, hen konden leiden gelijk men kinderen leidt, zonder beperking enkel naar het goeddunken van hun harte dorden handelen!
Gaat men in het Rijk der Waarheid , ook daar zijn de tegehdreevingen gansch ontellijk, en echter is waarheid en recht niet geheel te onder gegaan. In alle mogelijke gedalten heeft zich de dwaaling reeds gekleed, maar men heeft echter den maatdok nog niet verloren, naar denwelken alles moet geme-' ten worden. Er is geen gevoelen zo onzinnig en belachlijk, dat niet gezegd en in ernst beweerd is. Er is geen kwaad zo ruw, zo onnatuurlijk , dat menfehen niet uitgevonden, niet bedreeven hebben. Er is niets zo zot, zo nutteloos, dat de Menfehen niet een tijd lang liever zouden aangenomen hebben, dan de juiste en onbedrieglijke uitfpraaken der rede en openbaaring. Er is geen fpotternij over het heiligde zo dout, en geen fchemp zo vuil en laag die niet door het een of ander brein uitgezweet- is. Er is geen verdraaijing der waarheid zo boosaartig, zo ligtvaardig en gewetenloos, die niet gewaagd, en 'itout der waarheid van de gefchiedenis tegen geworpen



Van de Voorzienigheid.
17
pen is. Er is geene verontfchuldiüing zo laf, zo los, zo oogfchijnlijk valsch en nietig, die men niet gebruikt heeft om de fchandelijkfte uitfpattingen op te lieren of ten minden te verkleinen, lir is geen waarheid zo natuurlijk , zo bevattelijk, zo poi idzaakli |k , zo begrijplijk, zo algemeen toegedemd, die ni< t bi ftreden en ontkend is. Er is geen man zo edel, zo groot, zo eenvoudig, zo rechtvaardig geweest, dié niet mede door den zwerm der gewoone menfehen gering gefchat en gehoond wierd. Er is geen zedenregel die niet belachlijk is voorgefteld. Er is geen band der Natuur zo heilig, geene ftrekt zo ver op den aardbodem, als de band tusfchen Ouders en Kinderen , maar hoe veel duizend menfehen zien deeze eerde betrekking, die geheel tot hun geluk beftemd is. als een moeilijk juk aan, en treeden met geweld buiten alle veibindenisfen.
De waereld is veranderlijk, toevallig, vergankelijk, dit begrijpt een Kind: maar wijzen, die met hun hoofd tot aan 't gedernte dooien willen, hebben eene eeuwigheid, eene noodzaaklijkneid der waereld gedeld. Dat niet alles wat om ons is enkel fchijn, en loutere verbeelding onzer zinnen is, daar van kan men zich door ontelbaare dingen ieder 00genblik overtuigen, doch vond men evenwel geen lieden die het aanwezen der lighaamen ontkenden, en geloofden dat zij zelve maar een ijdel fchaduw beeld waren? Hoe weinig begrip behoort 'er toe, om intezien dat 'er een God boven ons moet zijn , van welke deeze waereld haar oorfprong heeft ? maar 'er wierden 'er egter gevonden, die of't aanwezen van God ontkenden, of de waereld zelve voor God hielden, of verfcheide Goden nevens elkander delden, of ganfche klasfen, rijgen, orders, £ ge-



18 Van de Voorzienigheid.
geflagten, rang en ftand, man en vrouw, kinderen én bastaarden , egtbreekers en fchclmen onder de Goden aannamen. Men weet, dat in onze eeuw Vol t air e, en meer andere, verpestende boeken gefchreven heeft, fehriften, in welke-alle goede zeden den krijg aangekondigd, de Godsdienst belachlijk gemaakt, waarheiden dwaaling in een klasfe gefield , en beide ligtvaardig en verachtlijk behandeld worden, de Gefcbiedenis verhaspeld, wel fraai en fchitterend gekleed, maar van haare Majefteit beroofd, en in een Roman veranderd, alle groote verdienflelijke mannen gehoond , gebreken aangefchreven, en ter onderfteuning der fchadelijkfte ert ongegrondfle dingen de ganfche uitrusting des vernufts aangewend, en het volle tuighuis van arglistig- en boosheid ontflooten wordt en nogthans
kroont een hoofdftad van Europa den ouden zondaar nog aan 't einde zijnes levens , en vergoodt hem bijna op de tooneelen (*)! Zijn drek, zegt een ongelukkig man van onzen tijd, bewaart men als of het orange appelen waren (f).
De bijbel is Gods onderwijs , Gods woord voor alle Menfehen, en een groote Kerk , die zich nog bij alle haare gebreken voor de waare Kerk uitgeeft, ontneemt den gemeenen Christen deezen fchat, deezen fakkel uit de hand , en verzendt ze van het Goddelijke naar het Menfchelijke woord ! In Engeland en Duitschland maakt men thans van den Christelijken Godsdienst een blooten natuurlijken of Godsdienst der reden. Men laat hem den naam en verandert de zaak. Men neemt den Geest weg en het ledige lig-
haam
(*) Zie Deutfcke Merkur. Dec. ift^
(t) Schubarts Originaliin, Augsb. 1780.bi. 1^7*



Van de Voorzienigheids 19
haam blijft over. DeS menfehen verlosfing van de zonde, zou enkel een menfchelijk onderwijs zijn. De Godlijke gerechtigheid niet eens dat, wat ze bij den waereldlijken richter is. Wegens de ftraffeti werpt men eerst de vraag op, of God in 't gemeen willekeurige flraffen met onze handelingen kan verbinden ? In onze zogenaamde wijsgeerige eeuw twijfelt men of de mensch een vrij werkend wezen zij. Terwijl men de verfcheidenheden der Natuur alle dagen uit nieuwe proeven leert kennen , en van eiken Dorpfchoolmeefter wel zou begeeren, dat hij zich bij elk Kind in zijn fchool, naar de onderfcheiden gaven en neigingen , van eene bijzondere leerwijze bediende; zq fpreekt men nogthans van een afgemeene Godsdienst, die ganse h Europa zoude aanneemen , en welke voor alle menfehen onder alle volken en omftandigheden, gefchikt zoude zijn. De openbaaring, de rede, de natuur der zaake, de ondervinding, zo veele voorbeelden bewijzen alle , dat de inwendige Godsdienst, en waare Godvrucht, die op grondregels gebouwd is, en dagelijks op het leven invloed heeft, de zekerfte weg ter Gelukzaligheid zij, maar heeft ook niet het ongeloof zijne Apostelen ? Hoe veele onheilige Menfehen, die zich zeiven een Godsdienst uitvinden, alles wat ^Christelijk Geloof heet, voor kwezelarij houden, zich zweeren , vloeken, zwelgen, wellustigheden,fpel, dartelheid, lediggang, fchuldenmaaken, leugen en bedrog, en alle Godloos* hedender verfijnde waereld, veroorloven, en deeze haatelijke levenswijze onbefchroomd nevens de Kerk des verlosfers , tot welke zij geroepen zijn, zo lang voordzetten als zij kunnen!
Het is onlochenbaar, dat elk jong mensch die ia ic waereld gelukkig wil zijn, tot arbeidzaamheid , £ Q tor.



20 Van de Voorzienigheid.
tot maatiging zijner wenfchen , tot fpaarzaamheid, en tot orde in alle 'zaaken zeer vroeg moet gewend worden. Maar men zie onze jeugd in groote en kleine Steden, men reize door Europa, men bezoe-
ke de Academiën en Schooien hemel! waar is
de geest onzer voorvaderen heen gevloden! waar is de ernst, de ijver, 't gewennen tot lastdraagende vlijt , de vaste manhafte opvoeding tot wezenlijke daaden , tot fpaarzaamheid , tot edele eenvoudigheid in kleding, fieraaden , eeten. en drinken! Waar is de wijze maar onverbidlijke ftrengheid j wanneer neuswijsheid en jeugdige eigenzinnigheid, tegen den wenk des vaders en des leeraars opftaat ? Waar is de heilzaame terughouding van de gevaarlijke openlijke huizen , waar het kwaad in de open ziele fluipt, eer ze gewapend is? Waar is de noodige behoedzaamheid tegen de vergaderplaatzen der wellust, der verkwisting, der ijdelheid, der klederpragt, die onze voorvaderen voor noodig hielden? Wij fnipperen aan de opvoeding, tot niemand meer weet, hoe hij ze inrichten zal. Op het papier hebben wij er veel van ,
maar men zoeke ze flechts in de minlte huizen ■
wij vervullen het hoofd met een mengzel van zaaken en woorden , en verzuimen het hart. Onze leeraars moeten kennis hebben als een Engel, liefde als de fieraden der Menschheid, Geduld, als een flaaf op de galeibank , zagtmoedigheid , als of ze
geen menfehen waren en , wanneer ze den
ganfehen dag gezweet hebben, mogen ze des middags hoftger lijden, en des avonds met hun huisgezin over verachting en behoefte fchreijen. De beste en verdienftelijktle mannen hebben reeds menigmaal den aardbodem doorgezworven , om eene belooning te vinden , en veele, die men in geen 's menfehen leven vindt, hebben van hunne



Van de VooizicrJgLeiJ. 21
ne tijdgenooten naaUwIijks dagelijks»brood bekomen.
Doch zo groot deeze zwaarigheden tegen 't góede zijn, zo derft het toch niet in de waereld, het wast veel meer in llilte fteeds voord, en bereikt toch , ongeacht alle tegenftreevingeu , zijne grootte. Zo veele kwaade aanflagen mislukken in de waereld, . 't valfche en misbruikte vernuft kon nog meer nadeel doen dan het daadlijk doet ; er konden meer Godsdienst fpotters geboren worden , maar God verhoedt dat , gelijk hij in den zomer niet te veel Roofdieren laat geboren worden: het Epicmïsmus van Lucretius heeft Rome ten val gebragt — maar Luthers Bijbel weert in Duitschland de Franfche Vrijgeefterij, en de Engelfche ftelfels; het Pausdom heeft nog fteeds zijn oude wetten, oogmerken en plans, men moet zich maar naar den tijd fchikken, en wat fijnere middelen aanwenden, maar God behoudt nogthans de Proteftantfche Kerk, en de hervorming gaat thans als van nieuw voord, men onderzoekt, men zuivert, men roest, men werpt het graan meer en meer in de wan, op dat het kaf door den wind vervliege , en alleen het zwaarder koorn overblijve; onderdrukt men in het eene land, zo dra de hovenier, die de plant gezet heeft, fterft, het eerfte beginzel van het goede, zo zijn daartegen de inrichtingen in dit Land door de wijsheid eens mans, die reeds lang voleind heeft, zo duurzaam , zo diep geworteld , dat ze nog ten zegen der laate nakomeling zullen ftaan ; haalt men in Spanje het monfter der Inquifitie, dat voorlang door de Menschheid was verbannen om zich zeiven te verteeren , weder te voorfchijn , zo arbeiden andere Staaten des te meer, om zich ,vau alle buitenland-' U 3 fche



aa Van de Voorzienigheid.
fehe verbindtenisfen , die Hechts 'tot uitputting des lamis dienden, los te maaken , en befchaafdheid , verdraagzaamheid , weetenichappen , 1 drift tot zelfonderzoek en handeling onder hunne burgers t» verbreiden; fteeds volgden heldere eeuwen op duistere ; toen de Pauslijke Monarchie in haare grootte was , en zich op deezen top wilde behouden, moesten zeker de wetenfehappen bijna te ondergaan , maar onverwacht wierden Erasmus, Reuchi,in, Luther, Melanchton geboren, en fints dien tijd heeft het nooit aan mannen ontbroken, die zich door hunne groote kennis de achting van alle verftandigen verworven, en daar na deeze inzigten ten beste der Kerke aanwendde, wij hebben ?en' Bako de Verulamio, Locke, Newton, Clericus, Grotius, Leibnits, Wolf, Mosheim, Baumgarten gehad, en nog leeven veele voortreflijke mannen', die, wanneer de vijand werkzaam is om kwaad zaad uit te •ftrooijen , ook niet flaperig worden om den akker weêr te zuiveren, en het onkruid uitteroeijen ; zo menig goed en leerrijk gefchrift, in den dienst van den Godsdienst gefchreven, door waardige en onwaardige kunstrichters met recht, dikwijls ook met onrecht verlaagd en gefchonden, behoudt nogthans bij veele duizende gemeene Christenen zijne waar(je, wordt van de Moeder op de Dochter overgeerft, blijft langen tijd het huisboek van het gezin, verheerlijkt zich ontelbaare reizen in krankheden , en werkt op ouderfcheiden menfehen en verwekt betere beweegingen en befluiten, dan de diepzinnig'fte en gcleerdfte werken.
Gelijk God alle zonneftelzels, de zweefkragt on%tt aarde, de wetten der werklirgkunde in zo veele



Van de Voorzienigheid.
23
le fijngevormde lighamerr, en de Natuurdriften in elk infekt onderhoudt, zo leidt en befchut hij ook onder de Geesten de denkingskracht. Er waren altijd vveetenfchappen in de waereld. 't Eene volk haalde ze altijd van het andere. Zo dra een volk zich wilde opbeuren, en in zijn fchranderfte breinen eene gisting ontflond, nam het van andere verbonden volken onderrigt aan: daar , waar het gelukkige land den Mensch zonder moeite met overvloed overlaadt, ontwaakte 't eerst de menfchelijke geest, en vond de oofterfche wijsbegeerte uit. Kort daar na werd Chaldea en Egijpten de zetel der Geleerdheid. Van die Moerasfen trok de Geleerdheid naar een fchooner Land. Griekenland zoogde dit geliefde kind , het werd eene bevalligheid onder zijne zagte lugtftreek. Rome nam deeze manbaare dogter, en bragt haar over op zijnen grond. Daar vvierd zij een vrugtbaare moeder, haare afkomelingen braken door de Alpen, drongen door tot alle volken van Europa , en nu legt de Europeer, waar hij komt , in Aiie, Amerika, Afrika en Otaheite ten minften den grond tot eene toekomende befchaaving en ontwikkeling van zo veele ruwe en onweetende volken.
Laat ons dus altijd gelooven , dat waarheid en recht, Godsdienst en Rechtvaardigheid, kennis en deugd , trouw, eerlijkheid en het ftille geluk des menfchelijken levens, niet zullen verdrongen worden van de aarde. De befchouwing van zo veele verdorven en verwilderde Menfehen is zeker een treurig gezigt. Het dagelijks gefpot over den bijbel en deszelfs uitleggers , dat in de Heden en aan zo veele tafelen gefladig herhaald wordt , is een mismoedigend bewijs, hoe weinig waare vereerers de B 4 Gods-



24 Van de Voet zinnigheid.
Godsdienst van Jezus Christus heeft onder die genen , die tot de groote waereld behooren, ofze ten minden van veere na aapen. De ouvcrzadeüjkheid , waar mede men de laffte romans, de avautundijkfte vertelzels uit de Fabel- en Riddertijden, de vuüfte gezangen, en de giftigfte pijlen tegen het Christendom verltindt, kan zeker bij de ïneeftengeen andere uitwerking hebben , dan die , welke ook zigtbaar wordt —volkomene ongodsdienftigheid, en onveifchMigheid omtrent alles , wat het hart veredelen, en hem eene richting op Goden hoogere goederen geeven kan. Doch ons geloof wordt nogthans daar d'oor niet omgeftort. De waarc Godsdienst wor.lt nergens opgedwongen , doch hij behoudt echter zijne Goddelijke waarde ook bij de vciachtii)!; en laauwheid, waar mede hij van zo veele menfchui behandelt wordt. Hij heeft zijne vijanden gehad, zo lang de waereld geftaan heeft; en heeft niet onze Verlosfer voorzegd, dat zijn akker fteeds zoude verwoest worden , door Houten en boozen ? Terwijl wij deeze ongclukkigen met broederlijk medelijden befchouvven , en ze den God, die rijk is in barmhartigheid , bevelen , zo mogen wij ook vertrouwen, dat hij zijne vèreerers , zijne oprechte en getrouwe aanbidders, riet zal laaten vaaren,enelk dien het ernst is tot hem te komen, en die zijn welbehagen als het laatfte doel befchouwt,waar naar hij moet ftreeven \ gewis zal onderfteunen en hen zo zeker en vaderlijk leiden , dar alle verwachtingen vervuld en hunne hoope bekroond worden. Welk eene zoete,, gexustftellende gedagte, wanneer andere ftout zijn dat zij fchaden kunnen , de gedagte : dat Gods goedertierenheid den gar,,fchen dag duurt \ Ja
maak u op , o God ! en richt uwe zaake uit
het
(*) Pf- 52,3-



Fan de Focrzienigheid.
25
het woeden uwer tegenftreven wordt hoe langer hoe
grooter doch wij hoopen daar op, dat gij
genadig zijt, ons harte verheugt zich, dat'gij zo gaerne helpt.
1 IL
Van de onderfteunsnde me.iewerk':nge GoDS.
Het is verder eene zekere , en even zo troostelijke leêre voor ons, dat God , zo dikwijls wij de krachten, welke hij ons fcheukt', naar zijnen wille gebruiken , ook in onze handelingen invloeit, de maate der krachten, de hindernissen , de gelegenheden , de onhandigheden , en in 't bijzonder't gevolg onzer werkzaamheid bepaalt , en ons dikwijls ongemerkt, maar nogthans met groote zegen onder-fteutit. De onbefchrijflijke liefde des Verlosfers heeft ons deeze Medewerking van God met zijn edele eenvoudigheid, eu met de fchoone befchrijvingen uit de Natuur, die hem overal tot het kleuren van zijn voordragt ten dienfte ftonden, in het bekende heerlijke ftuk zijner jedévóering Mattn. VI. vs. 25-32' verzekert. Hij fpreekt daar zeker in de eerfte plaats met zijne Apostelen , die zonder een buitengewoon vt rtrouweiróp God hun ambt gewis niet hadden kunnen aanvaarden. Maar in 't algemeen is het voortreilijk onderrigt dat hij geeft, dat wij namelijk in alle aardfche onhandigheden alle middelen, die de rede uitdenken en 't vcrlland gebruiken kan, moeten béftèëden , en dan met gelaten overgifie aan den wil van God, het gevolg onzer werkzaamheid aan hem moeten overlasten. De 'Heiland wil voor eerst (vs. 25.) dat wij niet aneftig en met een kommervolle ziele, die alle fmaak in de vreugden des levens verliest , de algemeene en bijzondere wddaaden van B 5 God



zó
Van de Voorzienigheid.
God vergeet, zich door trotsheid laat verblinden, haare gebreken en onwaardigheid voorbij ziet, en zich, in plaats van de zo dikwijls en ernftig ingefcherpte Menfchenliefde, een wreed , bitter en Menfchenvijandig wezen aangewend; dat wij niet met zulk een beklemden, neêrgeflagen en fteeds onrustigen geest voor de behoeften van dit aardfche leven moeten zorgen. Terwijl hij eeten en drinken, het lighaam en de klederen noemt, zo geeft hij maar een voorbeeld , zonder de andere noodwendigheden uittefluiten. Ieder Christen denke daar bij het geen hij
noodig heeft zijn wooning, de behoeften van
kleine 'kinderen en bedienden de boer denke
aan zijne lasten en fchattingen de reiziger aan
aan gezondheid en zekerheid de Geleerde aan
zijne rust, wooning, boeken de Koopman aan
geluk en winst in handel en wandel e. z. v Want de allerzaligfte Godsdienst van Jezus Christus is voor alle Menfehen , en gelijk zijne voorfchrifren in alle ftanden kunnen gevolgd worden , zo heeft hij ook troost en oprichting onder alle lasten die den Menfehen drukken. Ook is de wijsheid des Verlosfers veel te groot, dan dat hij eene volkomen onbepaalde zorgloosheid , en ganfche werkeloosheid zijnen navolgercn zoude aangeprezen , of flechts veroorloofd hebben. Van de eerfte inrichting van God , van de weldaadige pligt, om zich van zijn' arbeid te generen , kan hij ons , zonder ons ongeluk te bevorderen,, niet ontdaan. Hij zelve wederlegt ook deeze' valfche ftelling der dweepers, die de handen in den fchoot leggen, en bij hunne luiheid toch van God willen onderhouden worden, door zijn eigen voorbeeld. Hij was geduurende zijn ganfche leven werkzaam, hij merkte het aan als een enkelen dag, die door den nacht op den voet gevolgd wierd. ( fok.
IX.



Van de Voorzienigheid. 27
IX. 4..) God, zegt hij, zal 11 onderhouden, zo lang hij u in de waereld laat. Is niet het leven het doel, en het voedzel flechrs het middel daar toe? Wanneer hij derhalven u het leven fchenkt , zo zal hij u ook het noodig onderhoud daar toe niet ontzeggen.
Het is dus kennelijk, dat een ander wezen aan ons moet denken en voor ons zorgen, wanneer wij der neerdrukkende en vermoeijende zorgen ontvlieden, en fteeds zo veel mogelijk, de rust en opgewektheid der ziele, en de noodige moed en krachten tot de getrouwe vervulling onzer beroepspligten , zouden behouden. De verlosfer geeft ons een wenk, om aan onzen oorfprong, aan ons beginzel te denken. Zijn wij de Scheppers van ons zeiven? Hebben wij ons zeiven in 't leven geroepen? De God, die ons dit aanwezen gaf, zal ons ook door de daar toe voorgefcbreven middelen onderhouden. Het lighaam dat zijn werk, zijn kunstgewrogt is, zal hij ook kleeden en dekken. Zijne liefde is nog even dezelfde, ze verandert niet, ze fterft niet, ze vermoeit niet — Jezus Christus heldert dit op met de vogelen, (vs. 26.) en Ó gij gelukkige^Christen! die overal de onuitfpreeklijke Majefteit der Natuur kunt ontwaaren, mogt gij u toch dikwijls het Godlijk vermaak verfchaffen , om over de bloeijende velden der Schepping heen te zien, en daar uit te leeren, hoe groot, hoe wijs en goed God is, en u vast aan zijne hand fluiten! ó Gij Leeraars en medearbeiders aan Gods werk! Mogt gij toch van Gods Zoon leeren, hoe men Menfehen onderrigten en tot God leiden moet! Lang genoeg hebben Monnikken , Kluizenaars en Kamergeleerden door hunne woordenftrijd het Menfchengeflacht verward
en



2 3 Van de Voorzienigheid.
en de fchoonfle weetenfchap, de kennis van Gods werken, verwaarloosd en veracht. De milliuenen dieren in de Schepping kunnen even zo min als wij, de Natuur bevelen, of haar onderhoud eifchen. De' vogelen brengen er niets aan toe, dat de plan* ten wasfen, welkers rupzen en zaaden hun voedzei zijn. Wij ftrooijen nog zaad uit, en brengen den oogst in de fchuure. Maar de* minde dieren verzamelen voorraad voor den winter. En onze Almagtige Vader voedtze nogthans ï Hij laat geen een middel in de Natuur, dat tot haar vrugtbaarheid iets moet toebrengen, te ondergaan. De Rupzen verfchijnen, de infekten wijfjes laaten een ontelbare menigte eieren na , de gewasfen draagen zaad in overvloed, de Roofvogels ontdekken overal hun aas , de zinnen der vogelen onderrichten hen van alles wat voor hun is, hun bloed verwarmd hen ook in delft drengden winter, hunne vederen dekken en befchutten hen, hunne vleugelen worden door de derkde fpieren gedadig in beweeging gebragt, de heestergewasfen bewaaren menigen kern voor hun in de hulzen, de wind werpt de zaaden van de hoogde planten in de dalen neder, daar wordenze den vogelen zigtbaar, zij reizen en trekken gedadig door een ruimén omtrek der Schepping, en hun ontllipt niets, dat hun voeden en onderhouden kan, zij daalcn neder, en verzamelen op de aarde hunne fpijze.
Menig een verbeeld zich wel, dat wij het zijn, door wie de aarde zo vrugtbaar, zo rijk gemaakt wordt. Wij denken dikwijls, dat de aarde niets draagt, dan het geen wij zaaijen. Doch de Natuur, de Natuur is het, die overal zaait. Wij oogden, wij verzamelen overal, maar de Natuur ftrooit veele planten zonder
ons



Van de Voorzienigheid.
ons toedoen uit. Zij bedekt alle velden met gras, zij verfiert ook de hoogten der aarde, zij werkt beftendig daar, waar wij niet kunnen komen, zij denkt fteeds aan veele duizende dingen, die in 't geheel niet in onze zinnen vallen , zij houdt ftaag rekening van alle haare uitgaven en inkomfren. De lucht fchijnt ons een niets te zijn, maar in Grinddwahsdal in Helvetien klom de Heer d e Lu c op de bergen, daar was de lucht met infekten bevolkt, en pok deeze leven daar boven en warmen zich ook in de zonneftraalen. Ook was deeze waarneemer eens op dezelve in een gelukkig oogenblik, juist toen de Natuur haaren oogst en zaaitijd had. Het was in den herfst. De gewasfen op de bergen hadden alle rijpe zaaden: een zagte wind waaide, en hief dezelve alle uit hunne bekleedzels. De Natuur ontvingd deezen oogst. Dat was de tol, die de planten weder moesten afgeeven tot dankbaarheid voor de menigte van fappen, voor de warmte en het genot van alle inrichtingen der Natuur. Maar. de Natuur hield de hand niet gefloten. Zij zaaide terftond weder uit, wat zij zo even bekomen had. , De wind wierp de zaden in de daaïen neder, op haare ligte vleugelen vlogen zij verre van de planten weg, en vielen op andere plaatzen, waar ze weder opgaan en andere dieren voeden konden. (*).
Ziet daar de inrichtingen der Natuur! Ziet daar hoe God de Vogelen, infekten, .rupzen en (lekken voedt. Wij noemen dikwijls de hoogde toppen der bergen woest en onvrugtbaar. Wij gelooven, dat daar een doode waereld heerscht, waar niets
meer/
(*) Zie Phyf. Mor. Brieven — aan de Koningin van Groot Brit. biadz. 146. &c.



3<9 Fan de Voorzienigheid.
meer wast. Maar ons kortzïgtig oog ziet nauwlijks een fchrede voor zich uit in de Godlijke Schepping. Overal is zaad, overal bloeifem, overal kracht en werking, overal oogst, overal leven, overal fchepzelen, overal God, en de uitvloeizelen zijner goedheid! Moeten wij dan niet met den besten uitlegger van de werken Gods het befluit opmaaken: dat God geen Musch verzuimt, en geen vink in het woud vergeet, dat wij tot verhevener einden zijn gefchapen, dat de oogmerken welke God met ons heeft, in de eeuwigheid liggen, en onze beftemming onfterflijke, hooge, reine, waare, innige, volkomen gelukzaligheid is, dat wij fchepzelen zijn die de eer van God moeten verkondigen en broederen zijnes Zoons worden, daar Jezus Christus ons met onbegrensde liefde voorkwam ; dat derhal ven ook wel alles in ons leven Gods beitel, Gods wil, Gods toelaating, Gods verkiezing en bepaaling is; roept hij ons van verre toe, om naar eene betere waereld te ftreeven, zo zal hij ons op onze reize tot hem niet verftooten, maar ons onderfteunen, en het leven dat zo vol lijden en wederwaardigheden is , rasch doen voorbijgaan, Hij zal ons hart, wanneer wij hem alle onze wenfchen opofferen, voor afwegen, voor morring en opftand tegen hem behoeden, ons ook dan helpen, wanneer wij geen mogelijkheid zien, over de opeengeftapelde hindernisfen een weg baauen, hij zal van de algemeene bron der aardfche goederen een beekjen tot onze hutten leiden dat onze velden vrugtbaar maake, hij zal ook den hulploozen die ik in de wieg agter laat, wanneer ik fterven moet, ten Vader en geleider zijn door deeze waereld, en wanneer ik en mijn onnozele weezen doen het geen zijnen wille is, verwacht ik met onwankelbaar ver-
tl'Oli-



Van de Voorzienigheid. gj
trouwen 'bijftand en bulpe van hem, of hij ware die God niet, welke de luidfpreekende Natuur aljuichende verkondigt!
Nog nauwkeuriger en nadruklijker fpreekt Christus van de Godlijke zorg voor alle zijne fchepzelen Matth. X. Vs. 29. Men vervolgde reeds toen de Musfchen om hunne fchadelijkheid, ze waren zo gehaat en veracht, dat men er twee voor de kleinfte munt kon koopen, en nogthans verzekert ons de Heer der waereld, dat alle die welke door het Net of de lijmroede gevangen wierden, door God bij het ontwerp der waereld mede in aanmerking waren genomen en berekend. Wat zou er ook door onze angst, door ons loopen en rennen worden uitgericht, zo niet de hand van God reeds eer wij wierden, het plan voor ons leven getekend had ? Zo min als wij (vs. 27.) onze leeftijd een 00genblik kunnen verlengen, zo min zouden wij in ecnig geval ons voordeel of gemak kunnen bezorgen , zo niet de inrichtingen van God op de aarde daar toe al voorhanden, en zo volkomen waren, als ze daadlijk zijn. Het kind, dat pas geboren wordt, vindt reeds de borst der Moeder. In de zelfde tijd wanneer wij fchaarsheid hebben, is er overvloed in een ander Land. Hoe veele dingen die wij heden noodig hebben, zijn niet voor veele jaaren in de beide Indien gewasfen! Welk een reeks van oorzaaken en werkingen behoorde er toe, om flechts tot de geringfte werktuigen de doffen te bekomen ! Nog meer! Duizend dingen in de Natuur, bloemen in de hoven, lelijen op het veld, (vs. 28.) de klaver op de weiden, de geele bloeifem aan den weg, de heerlijke kleuren der Perfiks en Amandelbooms, de gekookte fappen der vrugten, de fieraad der vlinders.



I* Van He Voorzienigheid,
ders, de afwisfelende kleuren van den regenboog, de fchildering op de vergankelijke vederen van 't gevogelte, hel goudglinderen der kevers, het lichtend nachtwormpjen, de fchitterende dippen op de fchubben der visfchen, deeze alle zijn fchoon „ zo fchoon, dat alle menfchelijké kunst maar zwakke onvolkomen navolging daarbij is, zo fchoon, dat Salomon, een der rijkfte oosterlingen, die de pracht tot verkwisting toe beminde, wanneer hij zich in 'zijne heerlijkheid wilde vertoonen , zich echter zo fchoon en prachtig niet kon kleeden, als zo melige bloem is, die door het vee in de weiden gegeeten wordt — doch de fchoonfte bloem kan tot haare fchoonheid niet het geringde toebrengen. Zij oritdaat en vergaat zonder bewust zijn en gevoel. Zij wast, de (teel en de bladen (trekken zich uit naar de wetten die God eens aan 't plantenrijk voorgefchreven heeft. De bloem breekt uit haar knop°, het zaad moet bevrugt worden , de tedere deelen hebben een befchutting noodig, de Natuur ontwikkelt deeze bekleedzels, de bloembladeren verfchijnen, hun fijn weefzel ontvangt veele fappen, de Zon werkt op deeze meer, dan op andere deelen der planten, de grasbloempjes luisteren voor onze oogen op van dag tot dag,, maar de bloem zelve verrigt daar bij niets, zij verkrijgt een teêr welriekend bont gewaad, zonder naaijen of (pinnen. Leert hieruit, zegt de Verlosfer, dat wij der waereld in haaren loop niet kunnen helpen. De raderen gaan en drijven elkander zonder ons. De fappen vallen in regen en fneeuwwater in de aarde , gaan van daar over in de uiterfte . punten der wortelen, (tijgen van daar op tot de fijnfte hairbuisjes der planten, en mengen daar de bomde kleuren. De Natuur volgt onzen wil niet. Zij omvat ons
zei-



Fan de Voorzienigheid. 33
zelve, onze kracht is een deel daar van, wij zijn haar Heer niet, wij zouden niets hebben, niets oogden, niets genieten kunnen s zo God niet overal tegenwoordig ware, zijne hand over bet werktuig hield geftrekt, en met het fcherpfte gezigt alle veranderingen verzelde, en elke werking haaren kring afperkte. Hij is het die voor alles zorgt, terwijl hij, alles vermogende, de orde in ftand houdt welke Hij eens onder de duizend en duizend werkende en tegenwerkende krachten gemaakt heeft. De pracht der lelij hangt met den dampkring famen Onze kleding met het gras, dat de fchaapen ee-
tui^Iiike liJ0edCrkri,id-,met de wetten der werktuiglijke hghamen , wij? van deeze de meeste uitwasemingen komen» <=" zonder deeze zouden de wolken Verzijgen, die thans zo menige zee over boslchen en velden uitftorten. En nu befluit Jezus weder van het kleine tot het groote, van het kruid op het dier, van het dier tot den Mensch. (vs. 330 Het fcheone zoetwaasfemende gras voedt flechts de dieren , daar wast heden een heester en morgen hakt de oosterling, die niet veel hout heeft, ze om, droogtze en maakt 'er vuur mede, zo kort, zo onzeker is zijne duurzaamheid, des ongeacht geeft God elk grasjen zijn eigen fchoon» heden, zal hij dan niet veel meer voor u zorgen, daar gij langer leeft, daar gij edeler, gewigriger' agtingswaardiger zijt , wien hij tot Godzaligheid en deugd, en tot het vreugdegevoei eener zalige onfterflijkheid vy\\ opleiden ? Gij maakt u, zege hij, zeer bekrompen gedagten van God, wanneer gij zijner mogendheid zulke enge grenzen delr. Bij de menigte der fchepzelen, die hij alle bemint en koestert, kunt gij een onbegrensd VërtföüwétJ ia hem dellen, en de allertedere hoede, en dé C ga fa



34. Van de Voorzienigheid.
ganfché volheid van een vaderlijk hart van hem verwachten. Wanneer gij (vs. 31.) middelen hebt aangewend, uw verftand gefcherpt, en uwe krachten beproefd hebt, zo zijn alle andere knagende voedzelzorgen onnoodig, zondig en fchadebjk. De onchristen, die of fteeds een kwaadgeweten heeft of onvermogende en kwaadgezinde Goden aanbid, mag zich om zijn leeven in het ftof, dat alleen zijn doel en geluk is, wringen , en voor elk toeval vreezen; (vs. 32.) ™ar gij Christen! die een Almagtigen Vader hebt (geen flapengen Tupiter, geen wellustige Venus , geen twistzieke Tuno ) kunt u in de hoogfte wijsheid en goedheid van God gerustftellen. Hij kent alle uwe behoeften en belangen, en zalze verzorgen, leiden, eindigen zo als tot uw waar geluk noodig is.
Dus ligt reeds ih het denkbeeld God de gedagte : Er is eene Voorzienigheid. Tot het wezen van God behoort Alweetendheid, Alomtegenwoordigheid , en Alwerkzaamheid; onze God ziet niet, gelijk de opperfte God der Heidenen, uit een pronkzaal van de zagte Sopha, met de Nektarfchaal in de hand, of Ambrofien florpende, fomwijlen eens neder, gelijk wij de mieren fomts een ftroohalm een heuvel zien opfleepen , en wanneer hij daar weder afglijdt honderdmaal weder daar opdraagen; hij ligt niet te fluimeren naast de een of andere minnares , onverfchillig of hier een mierenhoop inftort, of daar tien duizend fchepzelen door een flag vernietigd worden; zijne regeering is niet daartoe alleen bepaald, dat hij eenige maaien wenkt, en van het fchudden van zijn hoofd hemel en aarde beeven, gelijk de heidenfche dichters



Van de Voorzienigheid.
ters van hun oudvarler zingen - deeze wiiSge°rte zou ons noodwendig tot laagheid vervoeren: ons leven , onze liefde of onverfchilligheid kan hem met onverfchillig'zijn; bekommerde hij zich niet om ons , zo hadden wij ook geen verlosfer, zo moesten wij voor ieder ruifchend blad fidderen zo was de wijze die voorzigtig leeft en de op! rechte deugdzaame een laffe dwaas. Maar onze Ood „eet onze werken (Openb. II. vs. 2. 9. 13. 19.) voor hem is alles naakt en geopend CHcbr. IV. VS. [3 ) ons leven vloeit uit zijne hand , zijn wille gefchiei «oor ons , en aan ons, onze vreugde is zijn geichenk, onze traanen zijn dierbaar en waard geichat in zijne oogen, onze zuchten klimmen op tot hem , onze gebeden treffen zijn oor, voor hem ts alles wat wij ffil en ongemerkt voor de waereld doen , als in een gedenkboek gefchreven (Mal. III. vs. 16.) 'er is geen godvruchtig werk voor zijn richterftoel te vergeefs '1 c0r. XV. 53.) zijne beoordeeling is van die der waereld zeer onderfcheiden zijn fchaal weegt ook het hart, hij heeft altijd geheime vreugde voor zijne lievelingen bewaard , &ert de Christen denkt fteeds ter zijner verfterking' dat het nog niet geopenbaard is, wat wij zijn zullen (l Joh. III. vs. 2.) dat hij, onze beste vriend, ons voorgegaan is, om ons plaats te bereiden, en dat hij haast komen zal, en zijn loon met hem!
Ja, onze verlosfer verzekert zijnen gezanten , dac God ook op hunne geringfte omftandigheden acht geeft. C Matth. X. vs. 30.) Dikwijls fchijnt eene omftandigheid in onze gefchiedenis zo klein en ongewigtig te zijn, als een ïiair op het hoofd. Doch zo oordeelt Hij niet, die het geheel overzien kam Hij ziet de gevolgen, die uit elk gering voorval C 2 kun-



j6 Van de Voorzienigheid.
kunnen fpruiten. Even daarom verfterkt hij ook zijne Apostelen , en fpreekt hun moed in , wanneer het (hoeven der boosheid hun vreeze wilde aanjaagen. En zulk een edel onbepaald vertrouwen op Gods opzigten en bewaaring had ook Paulus in zijn uiterst moeilijk en onzeker leven {Phiüpp. IV. vs. 12.) Hij wist zeker, dat God hem niet der moedwil ten roove zoude geeven, noch voorwerpen , voor bet oogenblik daar was , dat hij op den laatften harden weg de Kroöne der deugd zoude vinden.
Maar zouden wij ook deeze toezegging niervan alle menfehen mogen verdaan? Is niet elkeen werktuig van God in de waereld? Moet dus God niet onophoudelijk, en van alle zijden voor hem zorgen, zo hij anders zijne oogmerken bereiken wil ? Ziet men het niet duidelijk in de waereld , dat ieder mensch zijn eigen wei gaat, en op deezen zonder zijn wil geleid wordt? Moet niet menig een den gansch tegensedelden weggaan, dan den gene welken hij zich had' voorgedeld ? Reeds in de eerde jeugd merkt men in elk huisgezin zeer aanmerklijke verfeheidenheden tusfchen kinderen die eenerlei voedzel, eenerlei opvoeding hebben. De bekwaamheden, de neigingen, de, lighameüjke werktuigen , de uitwerkingen der Hartstochten, de eerde oefeningen der krachten, de bedemmiug hunner kleine fpeelen en vermaaken, wijken na hun tweede jaar verre van elkander af, en dit is reeds het beginzel van den toekomenden Mensch, zo als hij in zijn ganfche leven zijn zal. Gezigt en gehoor geeven de meede dof tot denken, maar zelden zijn bij één Mensch deeze beide rosfen, die 't naast aan den wagen van Pfyche trekken, gelijk de Heer Herder, zegt, elkander gelijk. Nauwlnks,verlaaten
twee



Fan de Voorzienigheid.
37
twee kinderen het huis hunner ouders, of het is in tienduizend gevallen zeker, dat ze van dat oogenblik af aan verder in hunne verrigtingen, charakters, uiterlijke omftandigheden, en bijzonder in belangen , die in de zoete jaaren der kindsheid meest altijd gemeenfchaplijk waren, van elkander afwijken, nooit weder zo nauw, zo na als te voren, te famen komen, kort om, dat ze twee geheel onderfcheiden mannen worden , van welke men niet zou gelooveri dat ze twee loten van eenen ftam waren. Leert ons dit niet oogfchijnlijk , dat God tot alle onze voorneemens aan zijne zijde medewerkt , en ons ongemerkt in die omftandigheid zet, die voor de geheele waereld de beste is?
De groote ftoute Engelfche waereld -omkruifer Coock, die in 't jaar 1779 op een der Kurillifche eilanden zulk een ongelukkigen dood ftorf, was de zoon van een daglooner , en fteeg zo hoog, dat de Akademie te Londen gouden en zilveren gedenkpenningen op hem liet vervaardigen, die zelfs door Koningen bewaard worden, zo dat zijn naam onfterfIfjk is! De beroemde Winslow, die in 't jaar 1760 te Parijs overleed, na dat hij de ontleedkunde grooten roem verworven had , was 1669 in Finland geboren , en zou Predikant worden, om dat zijn vader Predikant was. Doch hij ontliep Zweden , kwam in Holland, van daar naar Frankrijk, Bossuets tonge overreedde hem tot afval van de Lutherfche Kerk; wijl hij arm was , verzogt hij in een Redevoering, dat men hem de Doctorale waardigheid om niet wilde geeven, en het gefchiedde , in 't jaar 1707 werd hij lid van de Koninglijke Academie der Weetenfchappen, en de man die uit Finland naar Parijs gekomen was, en in 't begin C 3 aan



Van de Voorzienigheid.
aan 't geval fcheen overgelaten te zijn, wierd in *t genot van alle voorfpoed 91 Jaaren oud en fh'chrte ieer veel goeds. Insgelijks Boer have , Linj*abus,Hamberger,Lieb e rkuhn, ju weit er, Deoner, Rosenstein en Hal-
t. er alle eerwaardige naatnen, alle groote
artzen en geleerde Natuurkundigen! moesten zich niet geweld van de Godgeleerdheid losrukk n. Ais jongelingen hadden zij ten onoverwinlijke neiging tot de Natuur- en Arzenijkunde, en hunre vader tlelden zich tegen deeze dr.ft, die hun van God was ingeplant om weldoenders te zijn van het Menschdom. Doch de Voorzienigheid plaatde des niet te min elk van hun in den kring voor welken hij best gefchikt was , en van hun jeugdelijk onderzoek der Godgeleerdheid behielden zij ten minften veele goede indrukken, levendige overtuiging van de waarde van den Godsdienst, waar van inzonderheid Boerhave, Hall er en Linnaeus veele fchoone proeven gegeeven hebben. Thomas Secker daarentegen, die deeze lust tot de Arrzenijkunde in '1 seheirn voedde, en ze te Parijs, waar hij bij Winslow in huis woonde, lang voldeed, moest nogthans bij de eerfte beftemming zijns vaders blijven en het outer bedienen. Doch toen hij reeds Landprediker te Durham was, ontwaakte de liefde tot zijne eerfte geiiefdfte onder de wetenfehappen weder, de uitmuntende man wendde zijne met zo veel vergeeffchen ijver gezamelde kundigheden in de Heelkunst aan ten beste van behoeftigen, en hielp menigen armen , tot God hem fteeds hooger deed opklimmen , en eindelijk Bisfchop in Canterburij deed worden. Welk een merkwaardig verfchijnfel is jufvrouw Riheron te Parijs, die onder alle vervolging , verfmaading en fchclden , des nachts bij 't
lamp-



Van de Voorzienigheid.
39
lamplicht, fchoon gedrukt door armoede en gekweld door haare moeder, in een vertrekje onder het dak, het menfchelijk lighaam beftudeerde , en eindelijk met de uiterfte kunst namaakte ! Welk een zonderling uitwerkzel van de opgerichte krachten der Menschhcid in het zwakfte werktuig !
Welke gewigtige gevolgen heeft dikwijls een zwaare krankheid der jeugd , op de denkwijze van een Mensch , die te vooren zijne beste dagen der wellust opofferde! Hoe verandert ze veeltijds hart en zin , en wekt de flaapende zaaden van goede gevoelens op ! verlevendigt de ftompe krachten van den geest weder , reinigt het lighaam en bevrijd het van gif. Hóe verandert komt menig een van zijne reizen, van ftrenge tugtigingen , van den kerker , van lijden en fmerten , uit Amerika en Oostindien , terug ! Hoe vormt zich menig een naar een vriend , die veele ledigheden zijner ziele vervulde, en hem door vriendelijke leidingen van de wellust te rug bragt , hem de bevallige Natuur toonde, hem deed zien dat hij tot hier toe aan zich zeiven ontrouw was , en den grooten oorfprong niet beminde , voor wien toch elke fnaar in de Schepping zijn toon geeft! En hoe groot , hoe werkzaam , hoe onafmeetelijk wordt nu God , de Voorzienigheid, en de Regeering der waereld, wanneer wij zo het ganfche fchouwtoneel van werkende krachten der Natuur opmerken , de diepe bijzonderheden , de duiftere aanwijzingen, de glinfterende vonken tn de eerde beweeging van alles wat is en gefchied ,v daar bij overweegen , en in den donkeren afgrond nederzien , waar de teêrfle wortelen van iedere hartstocht, de eerfte ftofvezels van elke bloeifem, het eerfte merg , waar elke boosheid aangeC 4 zo-



40
Fan de Foorzitntgheid.
zogen heeft, liggen , waar de zaaden van elke deugd wonderlijk door elkander gevlogten zijn.
Wanneer alzo de eene kracht der Natuur door anderen beperkt en gehinderd wordt, zo onderfteunt nogthans Gods wijsheid de daadlijk goed en edeldenkendi n Mensch op veelerlei wijzen Alle innerlijke en wtwëndigejooïz'aaken of moeilijkheden daan onder de leiding van God. Deeze fielt elk in zulke onhandigheden , dat hij, zo hij wil, ten minden iets tot welzijn van 't geheel kan toebrengen. De verbindtenisfen in welke Zij elk , die geen voldnkte vijand van het Menscbdom wil zijn, laat komen, zijn even zoveele bewijzen van het Godlijk opzigt over ons , zij kunnen óns dienen ter opwekking tot het. goede, maar kunnen ook tevens moeijelijke oefeningen , gevaarlijke beproevingen, kraclnige vervoeringen ten kwaade zijn. Bet lighaam drukt op de zkie als een zwaare last. Wanneer ze zich wil verheffen , trekt het doflijk deel haar naar de aarde. Maar ziet men niet dagelijks Menfehen , die een zwaklijk , maar nogthans werkzaam leven hebben? Zijn niet dikwijls oude Staatsmannen deeds jong, deeds vrolijk en opgeruimd? Moeders, die van haar jeugd af meer pijnen in 't hoofd, aan de edelde deelen des lighaams uitgedaan hebben, dan een dier in het woud kon dulden, die de grootde uitputtingen des lighaams, van tijd tot tijd zwaare krankheden, veele gevoelige dagen van het lot , veel. tijds een lang gemis van genoegens,' dagelijks bittere moeiten, veel ilaaplooze nachten , oneindigen kommer over volwasfene ,j en angdige zorg voor kleine kinderen moeten lijden, en echter onder deeze duizendvoudige lasten het leven zo heenfieepen 5 fomts als van het graf te rug komen , en in



Van de Voorzienigheid.
4'
veeier oogen als een wonder zijn? En zouden wij dan daar bij niet op den invloed van God , op zijn zegen in de geringde middelen , op zijn geheime onderfteuning en verfterking door den Godsdiénst en den troost des Godlijken woords, op gijne oogmerken , op zijne verborgen en ons onzigtbaar fijne middelen rekenen ? Door onderrigt, opvoeding, leeraaren , 't geweten, weldaaden en beproevingen , door goede en kwaade voorbeelden, door de Natuurlijke gevolgen van ontrouw en oprechtheid , weet God de ftille verborgen zaaden der deugd optewekken. Iedere daglooner en dienstmaagd ontvangt deeze weldaaden van God — hoe veele menfehen ontvangen ze alle in den hoogften graad, op dat zij niet te verontfchuldigen zouden zijn! Het ontbreekt in de waereld niet meer aan middelen , om een voorraad van goede en nuttige (kundigheden te verzamelen. Zo veele boeken , zo veele verzamelingen , zo veele ontdekkingen in het rijk deiNatuur, zo veele vereenigde mannen, voor welken de ftudia een behoefte geworden is , ganfche maatfchappijen , kunnen dienen om de denkkracht te verfterkeu , den geest meer ruimte en uitgebreidheid te geeven , en hem tot onderhandeling met God te fcherpen.
Reeds hier door openbaart God de bijzondere waarde die elk Mensch in zijne oogen heeft , dat Hij de plaats, de tijd-, de betrekking bepaalt, in welke ieder geboren en opgevoed moet worden. Hoe menige man, die zich thans in de ftad in een aanzienlijken post daar door doet uitmunten, dat hij noch zich, noch de zijnen door den ftroóm der weelde, pracht , ledigheid , fpeelzucht en openlijke dwaalleer laat mede fleepen , en zedige en beC 5 fciiei-



4-2 Van de Voorzienigheid.
fcheiden zoonen en dogters opvoedt, zou even zo zeer den toon der dwaaze en jammerlijk bedroogen waereld mede fpelèn , wanneer hij ook van de jeugd af onder zo veele flegte menfehen opgevoed, en met de eerfte indrukken ook de voorbeelden van lafheid , klederpracht en de treurige leiding tot vroege wellust, waar door de geest ftomp, en alle zenuwen des lighaams verilapt worden , gezien had! Maar hij dankt het ftille huis zijner reeds vereeuwigde ouderen , wanneer hij dagelijks zo veele booswigten der mode hem voor bij ziet gaan , en wanneer de ay.ond des levens, zonder hem te verfchrikken , nadert , zijn behoedde jeugd, en rein geweten , en zijn braave vrouw , die hem hielp zijne kinderen Godvrugtig opvoeden , deze onJchuldige vreugde aan welke hij zo veel fmaak vond, en deeze grondregels bij welke hij zich zo wel bevond ; hij herrinnert zich fteeds met aandoening aan het geruste leven op het land, waar hij vroeg aan de Godzaligheid gewend wierd.
Andere treden terftond in groote Steden op het tooneel , en hebben de fchoonfte gelegenheid , om met allerlei inrichtingen des menfchelijken levens , fabrieken , kunften, de werkplaatzen der Geleerdheid , Regeerings en ftaatszaaken bekend te worden , en verheffen zich daar door in hunne jonge jaaren reeds boven ontelbaare menfehen in engeren kring geplaatst. Toen Gods Voorzienigheid den belangrijken Hugo be Groot opleidde, moesten 'er toen niet meer gelukkige oniftandigheden te famen loopen , dan of er een leeraar voor een klein dorpje moest aangevoerd worden? Melanchton deed der goede zaake der Kerkverbetering zeer veel dienst, hij verkondigde ook het Euangelie, maar
hoe



Van de Voorzienigheid. .45
hoe zagt! hoe bedagtzaam ! hoe befchroomd! Voor den Keizer en het Rijk kon hij niet verfchijnen. Luthers brandende geest was niet in hem. Waar deeze met zijne tonge, met zijn vuur werkte, daar zat de andere op zijn kamer , en fchreef met de pen in de hand , de voortrcflijkfte werken. De Voorzienigheid ftelde deeze beide mannen neven elkander , op dat door de Charakters van beiden een gelukkige vermenging zoude gefchieden. Luther was als een gloeijende Koot, die andere c.ovekookoolen ontfteekt. Maar Melanchton w;s hem ten teugel, die het driftige paard te rug hield , wanneer het ontijdig wilde inrennen. De eerfte I d een leeuwenmoed , en onbefchroomde vrijmoedigheid, een waereld vol Duivelen zou hem niet afgefchrikt hebben, zijn heldere vuurige oogen kondigden verftand , fcherpzinnigheid en kloekmoedigheid aan , elke overtuiging ging bij hem terftond over tot de daad , alle zijne wenfchen geleken een ftroom, die fteeds uitfpatten en alle dammen doorbreeken wil. Des te noodiger was het hem eenige wijze , verftandige , ervaren vrienden te hebben , die het opvlammende vuur dempten , en hem te rug hielden daar het gevaar nabij was. En de wijsheid van God gaf hem deeze , zij vereenigde te dier tijd veele edele mannen door den band der liefde tot God, en een brandenden ijver voor de gelukzaligheid der Menfehen , en voerde haar heerlijk werk gelukkig uit.
Menige Dogter verduurt bij een ouden onvrienqelijken vader, welke Weduwnaar geworden is, zwiigende veele onaangenaamheden , verzorgt hem geduldig in zijne gebreken, zonder zich van de onzuiverlte krankheden te onttrekken , zij verzaakt



4.4 Van de Voorzienigheid.
de vermaak en der jeugd en des huwelijks in haare beste jaaren en wijkt niet van liet bedde des langzaam ftervenden grijsaarts. Menige Vader kan het met alle braafheid en arbeidzaamheid zo ver niet brengen , dat het zijnen kinderen welgaat, dat hij ze alle verzorgd ziet , eer zijne zonne ondergaat. De Vader weent dikwijls , de kinderen fchreijen , ■maar-zijn hart van vaderlijke tederheid doordrongen , toont zich op ontelbaare wijzen, zijne brieven ftroomen uit de ziel, en lokken meer dan eens de traanen uit de oogen , dikwijls toont hij hun zijne liefde door kleinigheden , maar den goeden trouwen Menfchenaart is alles waardig wat van een vader komt. Tot in het graf is hij altijd de troouwfte raadgeever, de oprechtfte vriend , de beste man , de eer'te tot welken zij zich wenden, de ijverigfte voorbidder tot God — en zo doet God door één man , weder Veele anderen goed , en deeze worden eens weder goede vaders, braave moeders, en planten des vaders leven- en handelwijze op hunne nakomelingen voord.
Aan zulke natuurlijke inrichtingen , aan deezen bloemkrans, door welke onze maatfchappij wordt te famen gehouden en bezield, moeten wij de verborgen medewerking van God leeren kennen. Geene wijsbegeerte maakt zulke goede Menfehen als Gods woord. Wie zijne kinderen Hechts uit natuurlijke drift bemint, doet dat nooit aan hun, hefteed aan hunne zedelijke befchaaving nooit die vlijt die de Christen betoont, welke in hun de opwasfende Kerk des Veflosfers befchouwt. Hoe menige arme behoeftige vrouw overtreft in de, vervulling haarer moederpligt een aantal van onze tot weekheid , opfchik, leezen en naaraaping van den toon
der



Van de Voorzienigheid.
45
der Mode opgeredde dames ! Zjj heeft in haar leven nooit Grandifou , Clarisfe, vSternbeim, Rowe, Beaumout , en andere Engelfche en Franfche fchnften geleezen , uit welke onze arme in enthufiasmus gcbragte Duitfchers geleerd hebben met tie woorden : edelmoedigheid , Adel en grootheid een er gevoelige ziel , als met kindèrtuig tc fpeelen. Zij weet niets dan haar Bijbel en Catechismus, en nogthans deelt zij elke beete met haare kinderen, lijdt den zwaarden arbeid , ontrooft zich de nachtrust, en brengt Menfehen op, die zich, even als zij, het hardde lot moeten laaten welgevallen. En hoe lang zou de waereld zonder deeze inrichting beftaari? Maar ook , welke wetgeevende wijsheid, welke Socrates, welke dwingland zè met geweld kunnen daardelien ? in den reeks der dingen verfchijuen fomwijle groote en merkwaardige tooneelen, gebeurdtenisfen die op veele Menfehen invloed hebben, voorvallen welker gevolgen zich zeer ver uitdrekken, die onder de geeden gewigtige veranderingen na zich fleepen, en daar is het, dat de hand van God bijzonder werkt.
Gemeenlijk ontdaan zulke gedenkwaardige voorvallen uit een klein beginzel. Onze hedendaagfche geleerde twisten zijn grootendeels onnut en fchadelijk. Men vindt de waarheid niet , men verwardt en verbergt ze menigmaal veel meer. Maar de toonen die Luthcr in 't jaar 1517. den 31 Oélt. te Wittenberg aandoeg, waren die niet het beginzel eener groote en deeds uitgebreide gisting, tot wederherdelling der gewetensvrijheid , tot afwerping van het moeilijkfie juk dat immer door Menfehen gedraagen wierd , tot bevrijding van zo veel duizend ongelukkigen, die of reeds in de Monniks-cel zaten, en de fchooude beweegingen der
on-



4 Van de Voorzienigheid.
onfchuldige Natuur agter dien jammerlijken fluijéf* moeiten verbergen , of daar na in die gewijdde gevangemsfeh zouden geworpen zijn geworden? Waren ze niet de eerfte ftemme, die zich ftout fints veele eeuwen verhief, en de waare ziel van den Godsdienst, die men met een last van prachtige gebruiken verdrongen had, weder op riep? Zouden niet fints meer dan derde halve eeuw nog millioenen Menfehen , die thans gerust de eeuwigheid ingaan , zijn gemarteld geworden met de hartverteerende gedagte, dat zij in het vagevuur gebraden moeiten worden ? De Christelijke Godsdienst heeft der waereld groote dienften gedaan, ook dit is de verdiende van Jezus Christus , die echter ook door ondankbaarheid gemeenlijk vergeten wordt , dat 'er fints de invoering van het Christendom algemeene Landfchoolen aangelegd zijn. Alle volkeren hadden een zeker foort van fchoolen. Men kweekte voor heen Redenaaren, Dichters , Tooneelfpelers , Muzijkkunstenaaren, Voorleezers , Schilders , Soldaaten , Zwemmers, en Kampers; men had geleerde Maatfchappijen, hooge Schooien, waar in den vernuftigften en fchranderften de oiideraardfche fluipwegen der Priesterheerfchappij bekend wierden gemaakt , maar zulk eene inrichting, als thans welligt in elk Proteftants Dorpje , en in zo veele Roomfche ifaaten , welker wijze Regeerders de noodzaaklijkheid daar van bezeffen , en het werk der befchaaving van het landvolk den kundigften mannen opdraagen, gevestigd is , waarin alle kinderen van boeren en daglooners, te gelijk met het Christelijk geloof, leezen , fchrijven en rekenen leeren moeten , zulke voortreflijke algemeene nuttige inrichtingen , die door geen andere dan alleen van
dolle



Fan de Voorzienigheid. ^
dolle Zwetzers, en winderige dwaalvernuften, die gaarne alles wilden ter nederwerpen, op dat zij 't naar hunne harfenlooze inbeeldingen weder mogten opbouwen, kunnen afgekeurd worden, waren voor de verfchijning des verlosfers bij geen volk in geen land , bekend. Ze waren echter natuurlijke gevolgen van een Godsdienst , die het veritand bezig hield, door kennis op het hart moest werken, en dus zonder onderrigt niet beftaan kon. Zelfs over de kinderen der Jooden , die echter den ftichter van deezen Godsdienst verweroen, verfpreidt zich in zommige landen deeze nuttigheid. Men laat hun ook de gemeene kunften des burgerlijken levens leeren.
Hoe veele loffpraaken heeft men niet reeds Socrates toegezwaaid, om dat hij eenige maaien op de beurs te Athenen zommige jongelingen wegens hunne levenswijze met beminnelijke ernst voortellingen deed! De Voorzienigheid heeft thans voor de behoeften der Menfchenwaereld gezorgd.' In Steden en Dorpen wordt thans de gemeene man en zijne jeugd in de week en des Zondags in de Geloofs en Zedenleer onderrigt, en bij alle onvolkomenheden , die bij alle Menfchelijke inrichtingen nooit zullen ophouden , zij God gedankt voor die heerlijke weldaad! In onze dagen, in welke men alles wil omftorten, en zich aanbreit als of onze Voorvaderen , welkers inrichtingen nog in de lengte van tijd zijn bewaard gebleven , geen menfehen verfland hadden gehad, verwerpt men ook de Catechifatien , of, men roemt ze wegens hunne nuttigheid, en maakt ze nogthans onmogelijk, terwijl men het van buiten leeren der kinderen, als fchadelijk voorftelt , en hun in 't geheel geen
lei-



4*
Van de Voorzienigheid.
Jeiddraad , aan welke zij het gefprek des leeraars kunnen volgen , en voor zich herhaalèn, in de hand wil laaten. Doch de Voorzienigheid, die fints lange den Catechismus aan veele duizend huisgezinnen gezegend en met fteeds duurende nuttigheid bekroond heeft, zal niet toelaaten, dat de Kerk des verlosfers haare kostbaarfte inrichtingen, die 't bloed en leven van veele menfehen gekost hebben, om eenige opgeblazen verachters , dien de Gods<dienst niet na aan het harte ligt, zo als men da* gelijks uit hunne woorden en daaden befpeurt, zal moeten laaten vaaren.
Het is voor een denkenden befchouwer der waereld zonderling en onoploslijk, dat juist de gewigtigfte en nuttigftê vindingen in de donkerfte tijden vallen. Wij weeten van veele dingen die wij gebruiken, den ontdekker niet. Men kent den verdienstelijken man niet, die het eerst den ploeg zamenftelde. De watermolens wierden in 't midden der zesde eeuw uitgevonden. In 't jaar 959 begonnen de Wollen - Manufacturen in Vlaanderen. In 't midden der twaalfde eeuw vond een bekwaam man het distilleren uit, en hoe veele goede en nuttige wateren, geestige dranken , en verfterkende fappen heeft men fints uit de fchorsfen, bladeren en zaaden der planten in de Apotheken getrokken ! Met het begin van de dertiende eeuw gebruikte men eerst het zeecompas. In 't volgende jaar bragten de Mooren de Astronomie en Geographie naar Europa. Agtentwintig jaaren daar na nam de wisfelhandel zijn oorfprong. Op 't einde der dertiende eeuw bouwde men de eerfte windmolen, en hoe veele duizend menfehen vinden thans te Dord , Amfterdam , Saardam en veele aïidere
plaat-



Van de Voorzienigheid.
49
plaatzen hun brood doof deeze werktuigen, en hoe Veele millfoenen verkrijgen van daar de behoeften des levens voor een matigen prijs en zonder veel moeite ! Terzelver tijd bereidde men in Faenza de eerfte i Fayencc, en dertig jaaren daai na maakte men voor't eerst buspoeder, waar door thans zo veel kwaads en goeds, b. v. ih de bergwerken en deengroeven, bij welken men met behulp van het kruid rotzen doet fpringen, kan uitrichten. Voor het jaar 1368 Waren in Engeland geen horologiemakers. Het eerfte Mes in Engeland wierd in 1563. gemaakt. In 1633 wierd de eerfte Zaagmolen bij Londen opgericht. In 1540 wierd de eerfte Kersfenboom uit Vlaanderen naar dat eiland gcbragt en bij Kent geplant; In Neurenberg trekt men thans uit dén pond koper den draad, op welke naderhand de Lijonfche pasfementen gefponnen worden, dunner dan een hair, en zo lang, dat hij 20,000 mijlen bereikt. Ziet men daar uit niet duidelijk, dat God fteeds voor het Menfchelijk gedacht zorgde, en zijn werk had in 't verborgene, wanneer ook de dikfte wolken alles fcheenen te bedekken en te verduisteren? Veeltijds was een enkel man als een lamp in een donkere plaats. De inwendige krachten der Natuur, de wetten der beweeging , de zwaarte kracht, de verbindingen, de afwisfelingen blijven fteeds dezelfde, de dieren hebben altijd honger en dorst, drift tot paaring, en daar door blijft de ganfche Natuur altijd het geen zij is. In de GeestenWaereld behoud God deeds het geweten, de rede, de zelfliefde, de weetgierigheid, de drift tot navolging, de liefde tot waarheid, het zedelijk gevoel , de hoop en het ftreeven naar eene betere waereld, en daar door blijft over 't geheel de orde en fchoonheid,
D On-



50 Van de Voorzienigheid.
Onder Nero ftorf de rede en Menschlijkheid bijna uit, doch Seneca fchreef nog in Rome zelf betere grondregels, en weerde de indringende verbastering, Plint us en Tacitus waren gerechtigheidminnende Regtsgeleerden onder de Tijrannen, en bleven het, tot dat met Nerva en Trajanus betere tijden kwamen. Het blinkend voorbeeld van de beide Ant o nin en, bijzonder de beminnelijke regelen welke Marcus Aurelius zich zeiven voorfchreef, konden niet zonder eene goede uitwerking zijn. En daar Rome intusfchen meer en meer daalde en verbasterde, zo breidde zich om deezen tijd de weldadige Godsdienst van Jezus meer en meer uit, en verbeterde de waereld. In de elfde eeuw vond men het papier uit — in de vijftiende kwam de boekdrukkunst daar bij, de fchoone weetenfchappen keerden ook weder, het vernuft van Er as mus van Rotterdam, en zijne Luciaanfche Satijre , met welke hij de Paapen ftreepte , Luthers welfpreekendheid en nadruk, de fchoone ftijl van Calvijn, Melanchtons groote kennis der Grieken en Latijnen, het onderwijs dat Keizer Kar el de V. van den daar na tot Paus verkorenen Adria.au ontving, zelfs de twist, die de Engelfche Koning Hendrik de VIII met Luther aanving — dit alles bragt veel toe, dat men op de kerkverbetering begon te denken, en het goede fchielijker ingang vond.
Men weet uit de gefchiedenis den treurigen toe-1 ftand in welke Duitschland was, toen de ongelukkige dertigjaarige krijg door alle landen trok. Doch midden in deeze ellende, toen alle Vorften de wapenen in de hand hadden, en hunne onderdaanen der onbefchrijflijkfle ellende moesten overlaaten,
ver-



Fan de Voorzienigheid. ' gt
verwekte de Voorzienigheid Ernst ^ Twmeu Hertog van Saxen , die een bijzonder vroom en voortreflijk Vorst was. Hij was ook een krijgsman en had verfcheide veldflagen bijgewoond, bijwas een groot vriend van den grooten Koning Gustaaf Adolf, gelijk alle waarlijk braave menfehen altijd goede vrienden zijn. Maar ook onder het woest gekrijs des oorlogs was hij Christen, en fchaamde zich niet het te zijn. Het geruisch der krijgcren, verhinderde hem niet in het dagelijks gebed, en veeltijds werd hij ook uit gevaaren gered. Wanneer elk toorn en wraake blies, zo wenschte zijn zagte geest den vrede, veeltijds' zogt hij dien te bewerken, en wanneer men in je geruisch der wapenen de ftemme der patriotten niet hoorde , ontfermde hij zich over den nood zijnes Lands, ging naar huis, en maakte de bewonderenswaardigfte inrichtingen voor de geestelijke en lighamelijke welvaard zijner onderdaauen. Men zou het geen hij gedaan heeft ten allen tijde moeten roemen en vereeren, al had hij het in den fchoot des vredes, der ruste en des overvloeds gedaan, maar hoe waarlijk groot en fchicr ongelooflijk is het, wanneer men die fchriklijk verwarde en van bloedvergieten druipende tijd nadenkt. Vooreerst was hij een modél van eert goeden en vrooroeii huisvader, overtuigd , dat hij land en volk flegt regeeren zoude, wanneer hij niet zelf zijne huisgenooten, en zo zich zeiven binnen de paaien van orde hield. Uit eene Saxifche Princes gaf hem God, wijl hij ze 't best kon opvoeden, zeventien kinderen, vijf Prinfen overleefden hem. Dit fchoone huisgezin was hem geen last. De beste Lieden werden beroepen, om de Zoonen en Dogteren van den eerden des lands optevoeden. Hij richtte zich D a daar



5*
Fan de Voorzienigheid.
daar in niet naar de eerfte Mode. Wind en root vervoerde hun niet. Terwijl hij de waarde zijner kinderen wel inzag , maakte hij zich van hunne befchaaving een openlijke bezigheid. Zijne raadslieden moesten fteeds de jonge Prinfen beproeven en met de Leeraars over de beste wijze van onderrigt te raade gaan , des Zondags nam hij ze mede in de Kerk, des Vaders aandagt had invloed op de tedere zielen, om ze in de Kerk aan zedige heid, opmerkzaamheid en 't verzamelen van denkbeelden te gewennen, eischte hij, dat zij de voort naamfte gedagten des Leeraars zouden opfchrijven en hem daar van rekenfchap geeven. En in onze dagen lachen veele , die geringe kinderen zullen opvoeden, over deeze nuttige wijze om Godsdienstige kennis te verzamelen , en vroeg in de beste van alle weetenfchappen een goeden grond te leggen ! Na dat zijne kinderen grooter wierden nam hij ze mede bij de zittingen van den Staatsraad en andere Collegien , op dat ze bijtijds alle oogenblikken zouden weeten te befteeden, en 't gewigt, om opzigter te zijn van Veele duizende Menfehen, leeren kennen. Om ze voor lediggang, die ook den grooten zo veel kwaads leert, te bewaaren, gaf hij elk van hun kleine bezigheden. Door het opzigt over de openlijke gebouwen en andere dingen, leerden zij eer de waereld, het menfchelijke leven, de onderfcheiden (landen en betrekkingen, het aangenaame en onaangenaame van den arbeid, het drukkende'in elk ambt kennen , en zo hadden zij dagelijks gelegenheid, om het onderwijs hunner leeraars aantewenden , hun verftand zelve te oefenen, en door ondervinding wijs te worden. Dit was ook de zekerde weg, om de trotsheid te weeren,
welke zich zo ligt verheft, wanneer her kind deeds
van



Van de Voorzienigheid.
van de overige Menfchenwaereld verwijderd wordt. Prinfen kunnen en moeten het geluk genieten van de waereld te zien, en Hertog Ernst verachtte het voordeel niet, dat uit het behoorlijk reizen ter rechte tijd te haaien is. Maar , dewijl hij ook de fchriklijke gevaaren kende die op de reizende grooten vooral loeren , zo gaf hij hun op weg door een groot deel van Europa de uitmuntendfle mannen mede , die het hart, den geest, het geweten, de kuisheid , het geld, het lighaam en de gezondheid der Prinfen moesten bewaaren, en hun leeren, om met nut te reizen, en daar van had hij het genoegen, dat men dezelve , overal waar ze kwamen, bewonderde , en met de beste zegenwenlchen over bun en hunne waardige ouders bij 't vertrekken vergezelde.
Moet men niet, wanneer men zulk eene gefchiedenïs voor oogen heeft, zich zeiven geweld aandoen , om de aanmerkingen, gevoelens , vergelijkingen , wenfchen, en klagten in te houden welke de gefchiedenis van laater tijden als opdringt? Dewijl te dier tijd de onweetendheid, boosheid en onkunde in Thuringen zeer groot was , zo werkte hij met alle krachten daartegen , richten overal fchooien op, ftelde leeraars, fuperintendenten , opzigters ,. confiftorieraaden en zedenmeefters aan , de candidaten moesten onderzogt worden , en een onberispelijk leven Jeiden, de Kerkleeraars moesten Kerkboeken en aantekeningen hunner ledematen houden , en de verzorgers alle halve jaaren vifiteren — en dit alles wierd midden in den krijg geregeld. Het was een voortreflijke zijde van deeze voorbeeldige Vorst, dat hij tot alle zijne bedieningen , zo veel mogelijk was, inboorelingen zijnes lands verD 3 koos.



54 Fan de Voorzienigheid.
koos; Hij wiït, dat hij daar door het vertrouwen der burgers won , en begreep, het geen veele niet willen begrijpen, dat de verzorging en hoogfchatting der ingezetenen het beste middel was, om de bekvvaame jongelingen in zijn land , meer en meer aantemoedigen , daar integendeel de geest en lust verflikt wordt , wanneer de liefde tot het vaderland niet aangevuurd wordt. En waar is het Vaderland, wanneer het niet voor de zijnen zorgt, wanneer de bekwaamfle lieden elders hun brood moeten gaan zoeken , wanneer eiken vreemdeling het zelfde en nog meer van de goederen des lands mag verwachten als de ingeboren burger ? Griekenland was wijzer dan wij. 'Er flond levensflraf op, wanneer een kunflenaar naar andere landen vertrok, doch de vernuften behoefden ook daar niet te verhongeren. De ijver deezes mans voor de uitbreiding van het rijk van Jezus Christus was zo groot, en zo zuiver, dat hij zich ook door geen lastering daar van terug liet houden, en dat hij door den Generaal Superintendent Sal. Glassius aan de toenmaalige Godgeleerden in een duitfche verhandeling openlijk in druk zijn medelijden deed betuigen over de jammerlijke woordenftrijden en onnutte fchooltwistcn, en aan de hoven verzogt, dat men den Godgeleerden flilzwijgen wilde opleggen ; dat hij in 't jaar 1629 een capitaal van 27000 dalers tot onderhoud zijner Kerken en Schooien afzonderde , en 530 dalers aan boeken voor arme Kinderen uitgaf; dat hij de Weimarfche Bijbel met aanmerkingen voor het landvolk, en een Kerklijke gefchiedenis te Gotha liet drukken. Den Geleerden in zijn land opende hij alle archiven en Regiftraturen, en zijn 'kas was het fonds , uit het welke hij altijd nam , wanneer 'er iets goeds moest uitgevoerd worden.
Hij



Van de Voorzienigheid.
55
Hij beval het niet alleen, maar verligtte het ook. Hij verlangde niet alleen naar arbeid en moeite van zijne bedienden, maar hij beloonde ze ook daar voor (*). Aan den Czaar in Moscau , den Vader van Peter den Grooten , zond hij veele Protestanten.
Tot
(*) Hij vaardigde zelve veele voortreflijke bevelen, met bijbel plaatzen uit, en drong inzonderheid aan op de pligt van christelijke ftichting. Voornaame lieden, wanneer ze niet meer verftonden dan andere, trok hij om hunne geboorte niet voor andere. (Hoe veel ksvaad, nadeel en ontrouw kwam hij daar door niet in zijne Staaten voor!) Had iemand door onbehoorlijke wegen een ambt bekomen , dien nam hij het lerftond weder af, zo dra hij 't gewaar wierd. (Dus kon daar het wijd en breed in elkander gevlogien weefzel, waar door veele ambten, eer en voorrang bekomen , terwijl zij daar een vrouw neemen, geen plaats hebben.) Wakkere verdienftelijke Predikers , fchonk hij ten laatfte de ruste van hun gewoonen arbeid, en hield voor elk een paard, op dat zij andere jonge leeraars zouden kunnen hooren, en de voorflagen tot verbetering die zij mogten hebben, der coniiftorie zouden kunnen toezenden. (Bij andere ontneemt men den tagtigjaarigen grijsaart, wanneer hij blind geworden is, een gedeelte van zijne bezolding, en hoe meer iemand arbeidt, des te meer last wordt hem opgelegd, tot alle nuttige werkzaamheid door den tijd half verlamd is, en 'er gemeenlijk niets gefchied, om dat 'er te veel gevorderd wordt.) Des Zondags verbood hij alle drinkgelagen, 't zweeren, kaartfpelen enz. en hij liet niet toe dat de Kinderen van de School zouden gaan, voor zij den Godsdienst, het Jeezen, fchr-ijven, rekenen, en de bekwaamden onder hun de Muzijk , en Geometrie verftonden. Van zijn hof verbande hij alle die genen, welke met den Godsdienst of deszelfs leeraars fporxeden. ( En in onze dagen vindt men Ambtenaaren die alle fynodale ordes zotternij en alle goede burgerlijke inrichtingen deswegen teugels en dwang voor de boeren noemen, D 4 die



5 6 Fan de Foorzienigheid.
Tot in Aethiopien en Abysfinien ftrekte zich zijne zorg voor de goede zaak van het Christendom uit, Hij zond een Leeraar, W-a n s l e b , derwaarts, doch welke laag genoeg was, om den Vorst geen 't minfte berigt van zijne omftandigheden en verrigtin»
gen
die aan het fchool gebruik veel te veranderen heb'ben, en zelf niet weeten wat ze willen , dan eeni fchreeuwen, dat de boer niets leert van alles wat hem gezegd word , dan wederj volftrekt geen verlichting, geen kennis onder de boeren willen zien.) Wanneer hij reisde belette hij geen mensch den toegang tot hem , Predikers, Schoolmeefters , ieder kon vrij met hem fpreeken, veeltijds reisde hij gering gekleed door het land, fprak en onderzogt bij de geringde Heden naar de ambtenaren — een Minister dien hij ontrouw bevonden had, zond hij Pf. 101. om te leezen, een pragtig gekleeden Secretaris, die op een fchoon paard reed , en de burgers plaagde, ontnam hij zijn ambt, en zelve nam hij alle verzoekschriften aan, beval elk zonder uitftel te helpen, en beftrafte de roofzuchtige Chicane der Advokaten enz. (Maar menige ambtenaar fluit zijn huis , wanneer een burger hem ook buiten dè raadzaal wil fpreeken , en heeft ten grondregel , dat de Prediker en Schoolmeefter over niets moet klaa'gen, en zich alle hoon moet laaten welgevallen, en op alle tiendbedriegerijen zwijgen.) Zijn lakeijen moesten alle kunnen fchrijven en rekenen, en zijne Pagien moesten zich den krijg of de weetenfchappen wijden, ieder hoveling had zijn werk, en hij zelve was nodit ledig. De toen aan de hoven gewoone Harlekelns of hofnarren noemde hij de fchande der Vorften. Wie aan ziju bof iemand belasterde , moest het bewijzen , of het hof werd hem verboden. Geen reize , geen uitfpanning of vennaaken kondea hem terug houden, om, volgends zijne gewoonte, des morgens te bidden, den bijbel te leezen, en met zijn hof ter kerke te gaan. (Helaas! in onzen tijd leezen veelen die zeer goede gevoelige en aandoenlijke menfehen willen zijn, meer Romans dan Pfalmen. De Bijbel is fteeds
het



Van de Voorzienigheid.
S7
gen te geeven. De Hertog was nogthans zo afkeerig van partijfchap, dat hij dezen man, fchoon hij op zijn terug reize van Godsdienst veranderde en in een Dominicaner Klooiler ging, ook daar na
, nog
het laatde hoek waar na veele tasten. Men houdt ibmtijds een woord tot deszelfs aanprijzing gefproken, voor een zonde tegen den goeden toon in gezelfchappen.) Vleijen dorst men hem niet. Men heeft heul menigmaal hooren zeggen, dat hij God van alle zijne uuren rekenfcbap zou moeten geeven, dat de onderdaanen vrijgeborenen, en geen flaven waren ; Adelijke, zeide hij, wierden 'er veele geboren , maar de minden hadden een adelijken geest. £ Doch bij veelen. vervult de trotsheid, 't geen hun aan wetenfchap en braafheid ontbreekt.) Te dien tijde waren de boereu beter onderrigt, dan menige Edelman , men zong op het Dorp de Pfalmen, en andere Liederen beter, dan >n de groote Steden. Zelfs flegte bedienden gaf de Hertog dikwijls gefchenken , om ze door liefde te winnen. Arme Weduwen, die haare kinderen goed opvoedden , fchonk hij geld, om haare fchulden te betaalen. Hij liet op den vrede van van 1648 verfqheiden gedenkpenningen (laan, met digtelijke verzen. Zijne kinderen verzorgde hij door een voortreflijk Testament. Hij ftorf onder 't bidden van 't gebed des Heeren. De krachtige plaatzen Joh. 1 vs. 29 en III. vs. 16". verkwiktén hem bijzonder. Hij werd begraven in de Mariè'kerk te Gotha. — Men heeft hem nagegeeven, dat hij de Kerklijke tugt verder gedreeven heeft dan in onze dagen mogelijk is. — Dit is een uittrekzel uit La vie a"Ernest k pieux, par M. Antoine Teisfier. Malle 1761. én D. Miller heeft zeker gelijk als hij van deezen Hertog bij gelegenheid zijner verdiende over de invoering dar Catechifatien in Duitschland zegt : ,, Zijne Staatkunde was rasch te doorgronden. ,, Ze was de Natuurlijkde, eenvoudigde en daar om „ ook de zekerde, 't Was kortom , de befchaving en „ veredeling zijner onderdaanen, door den Godsdienst „ en de Kunde.n."
D 5



5? Van de Foorzieniglitid.
nog goed deed. Hij verzuimde door deeze God. vrugtige inrichtingen zo weinig dat hij alle berigten en verzoeken aan hem , zelve open brak , en hem alles gemeld moest worden , en dat hij,op een bepaalden dag in de week met een- zijner zoonen ïn den Staatsraad ging, des voor- en namiddags de berigten en verzoekfchiïften doorzag, met zijne Raaden daar over fprak, en terftond daar op antwoordde. Somtijds keerde hij , wanneer hij uit de Raadkamer aan tafel wilde gaan , weêr te rug en plaatste zich op nieuw in zijn ftoel, wanneer 'er nog een onderdaan met een verzoekfehrift gekomen was. (Even als onze Heiland, die ook zijn rust en-gemak opofferde om anderen goed te doen. Mare. II. vs. 20, 21. Niet gelijk veele onwaardige Regenten , die den dag in Jaagcn , eeten en fpeelen verdeelen, en rasch van de eene vrolijkheid tot de andere fnellen, op dat ze van niemand om betaaling , arbeidsloon, of om bevelen en beflisfingen zouden kunnen aangefproken worden.) De kunst, om een goede huishouding ook in 't groote te voeren," verftond hij zeker ook. Hij rekende niet veel , maar de onnoodige posten liet hij alle weg blijven , en wist zijne inkomften zo goed aan te leggen , dat hij het genoegen bad om zijn geliefde onderdaanen van veele lasten door de voorige regeering hen opgelegd , ontlastte. Hij bevorderde de Manufacturen en Fabrieken door goede wetten. Alle bezoldingen werden te gelijk op eenen dag betaald, want alles wat hij van het land had, wendde hij ook weder tot algemeene best aan. Trokken 'er vijandlijke legers langs zijne grenzen, zo ging hij zelve tot den bevelhebber , en bood grote [lommen aan , op dat zijne geliefde ingezetenen niet beroofd of mishandeld mogten worden. En
üoeg



Fan de Foorzienigheid. 59
iloeg de verfchriklijke geesfel des oorlogs nogthans op hun toe, zo hield hij hun daar na fchadeloos, onthief hun voor een tijd van de lasten , en op dat zij zich des te beter , gemaklijker en fchielijker zouden kunnen herftellen , zo kogt hij hun Osfen, Paarden, Ploegen en gereedfchap — waarlijk, men weet niet of men bij iedere fchoone handeling zal ftilfiaan, en zich der zaligfte aandoeningen , en billijke toorn ©ver andere plaaggeesten der Menfehen zal overlaaten, of dat men den draad van 't verhaal onafgebroken zal voordzetten, Hoe verheug ik mij op het gezigt van zulk een Vorst , die waarlijk het'beeld van God draagt! Men wordt daar door voor een tijd met het ganfche Menschdom als verzoend. Hij meende , zo als ligt te begrijpen is, dat de boerenftand het meeste Igeacht en ontzien behoorde te worden. Daarom maakte hij ook niet veel werk van de overmaatige bewaaring van het wild , en nog minder verkwistte hij het zweet der onderdaanen op kostbaare en bloedige jagten. ó Gij! hoe zal ik u noemen? die wreed genoeg zijt, om van den gedrukten boer hoofdgeld en fchatting te vorderen, en nogthans met eigen oogen ziet, of zien kunt, hoe ganfche kudden van herten in den nacht zijn oogst verteeren, of wilde zwijnen zijn akker omvroeten , van welke hij met zijne kinderen leven moest ; wat antwoord gij, wanneer de krachtige ftemme der menschheid in uw binnenfte fpreekt ? Of hebt gij mogelijk een middel gevonden, om ook der Menschheid ftilzwijgen op te leggen , wanneer de Gerechtigheid moet verftommen? Hertog Ernst floot ook zijn geld niet in Kisten; op dat het in omloop zoude gehouden worden, leide hij verfcheide prachtige gebouwen aan; wegens den krijg bouwde hij Fricderidiflcm, hij richten Weeshuizen
op,



£o Van de Voorzienigheid.
op, en Weduwen gedichten; bij de huwlijken zijner Kinderen of ander veranderingen in zijn huisgezin fpaarde hij geen geld, en verzogt veele van zijne bedienden om aan de plegtigheden van het Hof deel te neemen ; hij kon aan andere Vorften nog aanmerklijke fommen leenen , en de zegen van God wierd ook zigtbaar over hem. Hij erfde verfchcide heerlijkheden. Doch hij wierd fteeds Godyrugtiger en heiliger, tot hij in 't jaar 1675 (twee puren na den eeten, in den ouderdom van 73 jaaren) overleed. — Ik heb mij lang bij deezen beminlijken man opgehouden, maar hoe is dit te verwonderen? de deugd trekt door haare aajitreklijke fchoonheid ons tot zich. Haar geheime toverkracht boeit alle harten. En nu kan elk het befluit opmaaken, dat hij in die tijden bijzonder, ontwijfelbaar een werktuig der Godlijke Voorzienigheid moet geweest zijn. Zo was ook Keizer Peter de Groote in Rusland een zeer buitengewoon mensch! hij toonde een zeer buitengewoone trap van Vaderlandsliefde, hij was onder ruwe barbaren opgewasfen, en nam het groot befluit , om zich en zijn land uit den nacht van onweetendheid en woestheid te bevrijden, en het juk der verachting aftewerpen. Zouden wij wel uit de oude gefchiedenis alles gelooven , het geen van deezen held en Staatkundigen Schepper zijnes volks waar is? Hij leide vrijwillig zijne waardigheden neder , en reisde door Europa , op dat hij alle kunften en wetenfchappen met eigen oogen mogt zien, en alles met eigen ooren hooren. En toen hij verrijkt met kennis , en gloeijende yan Vaderlandsliefde te rug kwam, gaf hij aan het rad, dat tot hiertoe ftroef was , de eerfte krachtige en aanhoudende beweeging — en tot heden nog wordt zijn Rijk fteeds krachtiger en meer beduidende.
Ook



Van de Voorzienigheid. 6i
Ook iri Afrika deed een volijverig man het zelfde, en wist voorzeker niets van dit wonder in Europa. Sonnerat verhaalt van een Koning op het eiland Yolo, die, om zijn volk uit de woestheid cp te beuren , eerst zelve wilde leeren regeeren, en verkleed, onbekend naar Batavia ging , daar de fcheepsbouwkunst leerde, zo als Peter te Sardam, van daar naar Mecca ging, zich in den Arabifchen Godsdienst liet onderwijzen, en over 't geheel zeer veel moeite aanwendde. Een bewijs, dat Gods plan overal voordgaat, en overal goeden wijs is.
Men zou de goedheid Van God nog van veele onbekende zijden leeren kennen , wanneer men van elk Land, van ieder Dorp de lijst zijner levensmiddelen , zijner handtering en bezigheden, bij een koride zamelen , en den Natuurbefchouwer voor oogen leggen. Men zou bevinden, dat in de Natuur alles fchoon, doeltreffend is, dat ieder volk zijn bijzondere voordeden, zijn eigen rijkdommen heeft, gelijk zich aan Gods weldaadige zonne elk bloempjen verwarmt. Men verwondert zich veeltijds, wanneer men hoort, hoe zich een Vlek, een Dorp, een Stadje van een kleine onaanmerklijke zaak geneert, hoe dat, wat in den aanvang nauwlijks een wél is, in korten tijd, door de werkzaamheid der Menfehen, door de banden, die de handel bindt, tot een groote beek aangroeit, welke zich over veele oorden uitftort, en overal zegen agterlaat. In Eechingerland verzamelen de inwooners Jeneverbes/en en Komijnzaad, het land draagt deeze in overvloed, en zij maaken zich daar door hunne nabuuren, de Zwaben, Cijnsbaar. Andere zoeken de Gsnüaanwortel, en den handel in deeze
gaat



óz Van de Voorzienigheid. '
gaat tot naar Spanje. De houten trommen en kleine fiolen, met welke de kinderen fpeelen, worden in het Koburgfche gemaakt, en de Hollanders verzenden dit fpeelgoed naar beide de Indien. In het Oosten kon men tot hiertoe het Leder veel beter bereiden dan in Europa; en nog heden kunnen de Tartaren hef Chagrijn beter maaken dan wij, eenige van hunne kunsten hebben de Tartataren naar Rusland, en de Arabieren naar Spanje gebragt, maar nogthans blijft de Leerbereiding fteeds een der voornaamfte handteeringen der oosterfche volken. Daar wasfen ook de planten, welkers zaad en fappen daartoe gebruikt worden, in 't wilde en in overvloed. In Graubunden bloeit inzonderheid de Rundveeteelt. Men houdt daar jaarlijks drie groote markten, waar het vee uit gantsch Zwitzerland bij elkander gedreeven wordt. De ingezetenen hebben daar ook zulk eene zorg voor hunne beeften, dat zij voor derzelver reinheid en behoeften meer zorge draagen, dan menige ouders voor hunne kinderen. Een groote goede Melkkoe geldt daar ook 10 tot 14 Louis <Tor. In Zweden maaken de boeren in hun ledige tijd fchotels, borden , lepels, kraanen en doozen van hout, die bij twintigduizenden verkogt worden, en die zelfs naar Denemarken en de Duitfche Steden aan de Oost Zee worden verzonden. Op Zwartwoud worden de houten Ooftmaten van het hout dat daar in overvloed wild wast, in groote menigte gemaakt , de inwooners veilen dezelve langs de deuren rond, men koopt ze voor weinig geld, en de woud en berg bewooners winnen 'er toch hun brood mede. Suhz in de Heerlijkheid Mahlberg heeft veele bosfehen en men maakt ook daar uit hazel- en wilgenhout vrugtwannen die voor de beste gehouden worden in de
gan-



Van de Voorzienigheid. <j3
ganfche ftreek. Het Graaffchap Tijrol is vol van de hoogfte bergen , 't heeft enge dalen en afhangende fteilten in welke men zonder de beste fteigijzers niets uitrichten kan, boven is het zo koud, dat de veldvrugten veeltijds niet rijp worden , de ftortregens fpoelen nog boven dien de goede aarde weder weg , in 't afhangen der bergen kan men veeltijds met het vee in 't geheel niet ploegen, flegts de helft van het noodige graan wast in het land zelve ; maar de wijze en gunftige Natuur lag Tijrol tusfchen het vrugtbaare Beijeren aan de eene , en het fchoone, rijke Italien aan de andere zijde, zo dat de inwooners uit deeze beide landen kunnen verzorgd worden. Ook is de geest des volks ongemeen vlijtig en werkzaam. Met ongemeene moeite haaien zij uit de ingewanden hunner klippen en rotzen fcliatten , en generen zich op verfcheidener wijzen. In korven draagen de Tijrolfche boeren op den rug de afgefpoelde aarde weder uit de dalen naar boven , veele plaatzen bewerken ze met de hak en fpade in de hand ; van de iteilfte fteenklippen verzamelen zij het gras tot wintervoeder, en draagen het insgelijks in korven op den rug naar huis. Zij moeten dit veeltijds met levensgevaar doen, en dikwijls op de toppen der bergen klimmen, waar men hen nauwlijks met een verrekijker zien kan. Zij houden het voor een rijkdom , wanneer zij op een dag op deeze wijze twintig pond gras kunnen verzamelen. Veele ftorten ter neder en komen jammerlijk om. Doch de kruiden in deeze landftreek zijn kostelijk en voeden veel vee. Boteren Kaas heeft de Tijroler in overvloed. Hetbinnenfte der vreeslijke rotzen heeft de Natuur met Marmer, Albast, Agaat, Ijzer,Kopererts, Kalk en fchoone Aardverven verrijkt. Het dal Gmken wordt enkel



64 Van de Voorzienigheid.
kei van beeldhouwers en fteenhakkers bewoond J die van Mout en Albast veelerlei dingen maaken > die tot naar Portugal gaan. Deeze handel is zo gewigtig, dat veele Tijrolers burgers in Lisfabon zijn geworden en daar huizen gekogt hebben, en dat Portugeefc'he vrouwen zich in Tijrol hebben neder gezet. Het Koper en Ijzerwerk der Tijrolers maakt ook een tak van handel uit. De zogenaamde Steenhij (Petroleum) die zij de" halve waereld rond draageh, blinden zij uit een ftinkfleen Qf-aps fuillus} tüe bij hun overvloedig voorkomt. Nog meer, te JJmst is een gcnootfchap , dat op den zonderlingen handeltak gevallen is, om de Kanarievogels uit Zwitzerland en andere landen bij een te brengen,' om ze naar Engeland en Conftantinopel te verzenden. Dit genootfchap zendt na den broeitijd draagers uit dié" elk 3 a 400 vogelen verzamelen , Engeland krijgt 'er alle jaaren 1600 ftuks uit Tijrol , zij gaan een groot end wegs mét deeze vogels té voet, dan gaan ze te fcheep, betaalen tollen en lasten, zij leven daar van en brengen egter 't Genootfchap een goede winst terug. Ongeacht alle groote ongemakken, is nogthans het land zeer fterfc bevolkt. De vrouwen der arme bergbewooners verdienen nog iets met fpinnen en katoen breijen, en daar door gaan alle jaaren van deeze gebreide waaren zonder te rekenen 't geeri in het land zelve verkogt wordt , 80 centenaars alleen uit Schwatz , naar Oostenrijk, Hungarijen, Bohemen , Moravien, Zwitzerland e. z. v. Deeze berglieden verfiaan ook zelfs de kunst, van.zilverhoudende koperverwige ertzen blauwe en groene Oker te verzamelen. Zoo^« ook het land, dat van verre onbewoonbaar fchijnt te zijn, niet geheel en al door de Natuur verwaarloosd. Zo zegent God ook door rotzen en maakt
da



Van de Voorzienigheid. 65
de fteenen vrugtbaar. Zo ftrekt zich het geluk des handels en wandels, waar door waerelddeelen met elkander verbonden worden, ook uit tot elk Landje, dat tusfchen andere fchoone Landende hoeken aanvult. Zo onderfteunt de Voorzienigheid ook klein fchijnende middelen , en baant voor al het goede een pad in de waereld. Zo verheft zich overal de werkzaame geest des menfehen , en wordt des te onvermoeider , en fterker, hoe meer hij over hindernisfen moet fteigen. Zo heeft elk land nog veele ongebruikte voordeden , nog veele ongeopende bronnen , uit welke nog veel meer menfehen, dan aanwezig zijn, konden fcheppen. Zo is Gods werk wel fteeds verfcheiden , dikwijls buitengewoon en zeldzaam, maar altijd goed , en heeft altijd betrekking op het geluk der Menfehenwaereld !
Maar de gang van God is zagt, en gaat veeltijds boven het bereik van onzen gezigtskring. Zo min als wij de Natuur, waar ze lighamen fchept in haare vormingen kunnen beloeren en het oogen' blik ontdekken waar in het vlocijende in het vaste overgaat, in welk in het bevrugte drupje , de ganfche tekening des wordenden Olijfants 'voor de eerfte maal verfchijnt, zo weinig'kunnen wij de wegen van God in de Menfchenwaereld nafpeuren. Wij zien fteeds de gloeijende kleuren der Natuur' den zegen, die uit de altijd volle borst der Schep! ping.vloeit, en zo zien wij ook nog fteeds voortrefhjke menfehen, groote ver-Handige breinen man nen, welker vlijt en arbeidzaamheid gansch buitengewoon is , edele harten , beminlijke handelingen modellen der braafheid, vroome en verlichtte Chris' tenen , goede Vorften , werktuigen tot loflijke «1 E Go-



66'
Kan de Voorzienigheid.
Gode behaaglijke onderncemiugen , fchrijvers , die den waaren geest des Godsdienst van Jezus Christus verbreiden, en in de menfchelijke famenleeving invoeren, Geleerden, die zich der bedrogen jeugd ontfermen, de rechten der deugd in befcherming neemen en de fchoonheid der onbevlekte onfchuld redden, wanneer andere den Satan vervangen , erj der wellust valsch blanketzel geeven; men vindt nog altijd, ongeacht de ondankbaarheid en verachting der waereld , welmeenende leeraars , zagte liefderijke Predikers , rechtfchapen vaders ; moeders die voor den man bidden , die een flaaf der fpeelzucht , of eener andere ongelukkige hartstogt is; men vindt nog zoonen en dogteren van goed vooruitzigt , die de leeraaren de bittere moeite , de diepe moedeloosheid , en het dagelijks ftrijden met de duizendvoudige ongeregeldhedenen weder verzoeten , en een aangenaam uitzigt in het toekomende openen ; men vindt nog in de grootfte en verdorvenfte Steden Christenen , Patriotten, eerlijke en oprechte lieden, aan alle hoven zijn nog zulke eerwaarde menfehen van beiderlei gedacht , die de waaide eerter ingetogen deugd, de voorregten eenes (lillen levens, en het gerust genoegen , het vrolijk gemoed eenes Christens weeten te fchatten, en de liefde voor den Godsdienst in hunnen vaak zo woesten kring , en onder het ifdel gerinkel der waereld niet verliezen ; ja men heeft nog in de hutten der armden , der onbekeudden en verlaatenden zulke grootmoedige menfehen, die God het offer der onderwerping, der ftille lijdzaamheid, der gewillige gelaatenheid en ' tevredenheid dagelijks toebrengen ; 'Er zijn nog oude getrouwe bedienden, die hunne heeren, gelijk een kind zijn vader, beminnen, en ongeveinsde traanen (torren, wanneer
hen



Van de Voorzienigheid.
rien eenig onheil bejegent, met vindt nog geringe lieden die den leeraar , die zich naar hunne vat-' baarheid fchikt , en op het krankbed vertrouwen op God, en geloof in hem inboezemt, trouwhartig de hand drukken, hem Gods loon wenfchen , en zich verblijden , wanneer ze hem flegts vari verre zien aankomen ; men vindt nog reizende künftenafen en leerlingen, die ook in Londen Én Parijs aan de goede vermaaningen hunnes vaders denken , zich aan de Kerk houden , en veele afgronden voorzigtig voorbij gaan j 'er zijn nog kuifche en onbedorven jongelingen , die zich van de ziekte onzer wellustige eeuw onbevlekt bewaaren, die ook op reis de rust en fchuldloosheid niet in fchande verwisfelen, en de geheime vreugden eenes gewenschten egts, door hun bewaarde en bevestigde' deugd,verdiend hebben, kortom , 'er zijn nog altijd goede menfehen in alle ftanden én betrekkingen;
Dit is de triumf van den Godsdienst van Jezus Christus , de eere des Bijbels , de verdiende der Voorzienigheid: Gelijk in de Natuur een fteeds duurende drift, een nooit rustende kracht, een beftendige groeijing , een altijd levende vlijt is , zo werken ook de Bijbel, de voorftelling van den dood des Verlosfers, en de bewijzen der liefde Gods , onophoudelijk , en verbeteren hier en daar de gemoederen maar het gefchied onzigtbaar, gelijk het zaad in de aarde fteeds gist, fiaag werkt , fchoon het ook reeds half verrot is, zo gefchied meest alles op de waereld ongemerkt, trapswijze „• langzaam , maar eindelijk komt het toch tot zijne volkomenheid, en het doel is bereikt. De Verlosfer fprak daar om veeltijds van het Zaad, en vergeleek zijne Godsdienst, die alleen de bron is van E a al



68 Van ie Voorzienigheid,.
al het waare en goede in de waereld, met hetzelve. De Natuurkenner weet, dat de wortelen onder de aarde nooit geheel ftil en gerust zijn. Zij breiden zich al meer en meer uit, fchieten fhêg nieuwe takken, die zich verder uitftrekken , ze krijgen telkens nieuwe witte vezels, die, gelijk de melkvaten in het dierlijke lighaam, het eigenlijke voedzel aan
zich trekken * zi]* zoeken ruimte, vogten, los-
fe aarde , zij vlieden hun vijand , ontwijken de fteenen, buigen zich om de zelve, tot zij hun eigenlijke rigting bekomen hebben — even als zich boven de aarde de fteel naar de vrije zijden van zijn voet uitbreidt , en het blad zich keert en wendt , tot het de zonne ftraaleu kan bereiken, gelijk elk vaatje in de fchors en het loof uit de Natuur voedzel zuigt. Zo fchept Gods woord in het verborgene goede beweegingen, heiligt .de begeerten , verbetert de gedagten en het oordeel , veredelt het charakter , geeft uitgebreide hoope , bevestigt de goede grondregels, troost in 't lijden, en zaligt met inwendige rust! Dit zien wij zeker niet alles, maar het oog des Alweetenden ziet het; het gefchiedt, doch wij verftaan hier in het land der duisternis de huishouding van God niet. Wij weeten niet waarom God deezen zo, en genen anders
leidt. Wij zien niet, waarom ons dit mislukt .
en dat ontflipt. Wij werken dikwijls en winnen niets, wij meenen, het is te vergeefs, beklaagen onze verloren moeite, worden mismoedig, de ziel trekt zich te famen, de borst wordt dikwijls bij de beste menfehen bekneld, maar nogthans rijpt alles voor de eeuwigheid. Heerlijk is de troost die Gods woord den redelijk werkenden Christen geeft: zijl /ankmoedig, broeders, tot de toekomfie des Heeren. liet de landman verwacht de kostelijke vrugt
des



Van de Voorzienigheid. <5tj
éts lands, lankmoedig zijnde ever dezelve , tot dat het den vroegen en /paden regen zal hebben ontvangen. CJaeobus V. vs. 7.) Elk oprecht mensch , die op zich zeiven acht geeft, zal in zijne gefchiedenis veele zaaken vinden, die hem moeten ter nederflaan en vernederen ,* maar gewis ook veele, die hem blijdfchap verghaffen , zijne ziele met dankbaarheid vervullen , en het harte gerust kunnen Hellen. En hoe dikwijls volgt niet onmiddelijk op fmertelijke nederdrukkingen een onverwacht geluk, een weldaad uit de verheid, een onvoorziene onder-
fteuning hoe menigmaal ziet hij, die op God
vertrouwt, zich niet een deure geopend, die te vooren lang gefloten was! Hoe veel mannen , die der Kerke zonder geruisch en pronk dienen, richten niet met weinig krachten zo veel uit, dat menig een die hen van verre befchouwt , niet begrijpen
kan hoe het mogelijk is , wijl de zegen van
God, zijne bijftand, zijne leiding en opzigt niet elk in 't oog valt. Duizendmaal wenfchen wij ons het lot van andere menfehen , welke wij nevens ons zien , en meenen , dan zouden wij geruster, gelukkiger zijn ; maar de loop der Voorzienigheid van God hindert dat fteeds, en aan het einde heeft nog geen Christen betreurt, dat hij op de plaats .
gebleven is , die God hem beftemd had ! Ik
heb boven Seneca, en andere edeldenkende Romeinen genoemd , welke een bewijs zijn, dat Gods Voorzienigheid, waarheid en deugd ook onder een liegt Volk , nooit geheel laat verlooren gaan. Voegt daar bij Epicteet, een' griekfchen naaf uit Hierapolis'm Casieny welke in die groote , godlooze en in ellende verzonkene Stad , ( zo tekent Paulus dezelve Rom, 1.) moest komen, om als eene arme knegt te dienen, en nogthans een E 3 der



7o
Van de Voorzienigheid.
der beste wijsgeeren wierd, voor wiens algemeen nuttige wijsheid en eenvoudig leven elk zo veel achting had, dat na zijn dood, volgends het zeggen, van Luciaan, zijn aarden lamp voor drie duizend drachmen wierd verkogt. Hij leefde onder flegte Keizers, doch hij leerde echter redelijkheid , maatigheid en onthouding , zo vatbaar en fchoon, dat men na zijn' dood eenige van zijne geliefdfte gedagren verzamelde, en daar uit bet fchoone boekje ( Enchiridionj famenftelde , ?t welk billijk door alle jongelingen moest gelezen worden ( ? J. De werktuigen van God zijn dikwijls klein en werpen geen Herken glans van zich, maar des te grooter is de eer van God, die ook in de verachtfte menfehen krachtig kan werken en door geringe krachten veel goeds kan fcheppen — In ónzen tijd hebben wij in 't gelukkig gevolg der onderneeming om doove kinderen denkbeelden voor
te
(*) Ik zal tot «ene proeve hier eenige gedagten Uit het zelve uitfehrijven. XV. % „ Men onderzoeke alles nauwkeurig , wat men gebruiken, beminnen, of tot zijne vermaaken verkiezen wil , en begin daar mede in kleinigheden, op dat men bij het verlies deezer dingen, ook den moed niet verlieze. 10. De onrust der ziele ontftaat niet uit de zaaken in de waereld zelve , maar uit de inbeelding die wij daar van hebben, H. Wees op niets trots, dat uw eigendom niet is.' '2. Het leven is als een Scheepvaart. Men gaat wel eens van het Schip af, om een fchelp te raapen, maar men mag het Schip hiet uit het oog verliezen , wijl de Stuurman ieder oogenblik kan roepen, en wanneer men oud is, moe: men niet meer zich ver van het Schip verwijderen- 15. Klaag nooit , dat gij iets verloren hebt, maar zegt: dat gij het weder té rug hebt gegeeven aan zijij Heer. 21. Het leven i$'gelijkj een gastmaal 5 waar de fpijzen rondgediend gorden. Komt 'er iets tot u , zo neem 'er van; doch



Van de Voorzienigheid.
V-
te {tellen en te leeren fpieeken, een hoogst aangenaam bewijs . dat God de weetenfchappen en kun* ften m g lleeds ten beste zijner hulplooze Schepzelen zegent, 't Zijn wezenlijke weldoenders van het Menscbdom, die het moeijelijk werk op zich neemen , om de dooven door allerlei tekens denkbeelden te doen bevatten , en moet men niet verbaazen, wanneer men hoort, hoe ver de IJzeren vlijt, 't onvermoeide geduld , de edele liefde , en de fcherpte des verftands in deeze ten uiterfte moeilijke en langzaam voordgaande zaak reeds gekomen zijn? In Helvetien heeft mede een Dorplee air de Heer Heller, door deeze fcbrandere en; Menschlievende onderneeming , zijn naam in de jaarboeken der mannen van verdienften gefchreven. Ook behoort tot de gelukkige verfchijnzels in onze dagen de aanmerklijke fom , die de Holfteinfche Graaf von Kanzau, en een Minifter von K e t-
tel-
gaat het voor bi;, grijp 'er niet naar; komt het in lange niet , kwel u daar niet over , het zal eens komen. 23. Zorg maar voor u, dat gij de u opgelegde rolle goed fpeelt , de rollen te kiezen en uhtedeelen , is de zaak eenes anderen. 28. Denk fteeds aan den dood , en aan de Menfchelijke ellende, dan zult gij nooit Terkeerde wenfchen en nooit hevige hartstochten hebben. 38. Wie wezenlijk nut wil ftichten, zal gewis ook een Godsdienftig man ziin. 48. Lastert u iemand , zo denkt, hij h.-eft uwe overige fouten niet gewe'en , anders had hij iq ook gezegd. 56. Vergelijk bij elke vervoering den tijd v n 't genot, met den tijd van het daar op volgend b?ronvv. 63. Onze grootfte zorg moet op de /.iel gericht zi n. fg. Bewijs uwe ken is door goede daaJen , gelijk de <cbnilpen van het gras latze eeten , woll en melk draag-n Zi Rpicteti Enc'tiridion , Gmce et Latine. Curavit C. G. JHevne. Dresdte. 1776. 8.
E 4



72 Van de Voorzienigheid.
telholdt aan het Hof van Zwartsburg Rudolftad verzameld hebben , bp dat van de renten der hoofdfom de dienstmeiden die vijf, zeven of meer jaaren eenen Heer trouw gediend hebben , zeven daalders tot aanmoediging en een eereteken zou gegeeven worden. Dat zulke fchoone beginzels haast door een goede navolging van meer gegoedde menfchenvrienden mogen toeneemen! Dat toch zulke fommen, die den armen gewijd , en dus heilig zijn moesten, altijd op de beste wijze wierden belteed, en met onzijdigheid uitgedeeld!
III.
Fan de Regeering van God.
Verwondering , Eerbied, Dankbaarheid en Liefde tot God moet nog meer in ons rijzen als wij de Regeering van God daar bij overweegen. Hoe hij alles , wat in de waereld der Lighaamen en Geesten gefchied , alvermogend tot zijn doel leidt en beftiert. Hoe Hij alles zo richt, buigt, ftiert, bepaalt, hindert, bevordert, temt, of verder voordbrengt, dat zijne oogmerken bereikt worden. Hoe alles wat aan den hemel en op de aarde , in zielen en geeften , in bijzondere Menfehen en ganfche ftaaten omgaat, dienen moet tot bereiking van zijn plan ! Daar zit hij , de Alleen wijze , de Alleenheerfcher , gelijk een Stuurman, die het roer van het Schip in de hand heeft, en , om in de haven in te loopen , alle beweegingen en den ganfehen loop des Schips richt naar die flreek , en daar toe alle krachten der bootslieden en der winden zo regeert en gebruikt , dat ze hem op zijne reis niet hinderen , maar veelmeer bevorderen moeten ; zo
werkt



Van de Voorzienigheid. 73
werkt ook de wijsheid van God onvermoeid aan het groote Rijk der waereld. De kaart ligt als voor hem open. Geen wolke dekt voor hem het veld der toekomfte. Onverbeterlijk en onveranderlijk zijn zijne ontwerpen. Geen gefchapen wezen kan hem in den weg ftaan. Alle werkende krachten komen van hem, alle optreedende hindernisfen treed hij neder, alle verwerring en verbinding ziet hij reeds in hun beginzel, alle mogelijke gevolgen zijn beftendig voor zijne oogen, het ganfche voorledene, dat door geen oog wordt afgemeten , ftaat voor hem als tegenwoordig: wijd uitgebreid ligt de toekomfte, maar ongedekt, bloot, zonder onzekerheid, fchaduw of duisterheid; hem is alles bekend ; hoe daar duizenden krachten met elkander, en daar millioenen tegen elkander werken; hij kent de maat, de kracht , de duurzaamheid van elk dcrzelve , over al ftrekt zijne hand zich uit, waar en wanneer het noodig is , hij weet de geheimfte en fterkfle drijfveêren van het werktuig , en flechts een wenk van hem kan het doen {til ftaan, fneller loopen , achterwaarts} voorwaarts, zijdwaarts gaan, of in duigen fpatten. Alles wat met het plan van God ftrijdt, wordt veeltijds plotsling vernietigd, en fterft nog eer het geboren wordt. Zo laat God den Koningen die Jerufalem wilden inneemen, met veel Majcfteit en waardigheid zeggen, dat hunne . onderneeming voorzeker te vergeefs was , dat zij zich liever tot de vlugt , dan tot den aanval der Stad zouden gereed maaken. (Je/. VIII. vs. 10.) Bcraadflaa^t eenen raad, doch hij zal vernietigd tutrden: fpreekt een woord, doch het zal n':e! beftaan. Even ZO nadruklijk fpreèkt ook Paulus van de Regeering van God.over de waereld, Hand. XVII. vs. 24-28. Hij kwam naar Athenen, een Stad, dien toen was, E 5 het



74
Van de Voorzienigheid.
het geen Londen , Parys en Berlijn in onze dagen zijn, de zeiel van alle menfchelijke weetenfchnppen , de verzamelplaats van alle kunflen, de fcboole des ven ufts en der kunst van wellevendheid , die vaak de plaats der deugden moet bekleeden — maar ook eene Stad, die de wooning der buitenfpoorigheden, der verfijnde wellust en boosheid was. Hij was te vooren door twistzuchtige en bijgeloovige Jooden vervolgd geworden. De valfche , blinde, onzinnige godsdienstijver verdreef hem uit den fchoot der edeler denkende Bereërs, en nu vlood hij naar een verlichtte Stad , ten bewijze , dat de Christen , wanneer het zijner keuze overgelaaten is , altijd in de waereld naar die plaatzen durft gaan , waar waarheid , vrijheid van fpreeken en eenvoudige manbafte deugd , die meer is dan de angflige ceremoniën , het minfte verdrukt en bepaald worden. Eerst ging hij maar ftil en opmerkende de ftad door, overdagt alles wat hem voorkwam, en maakte daaruit gevolgttekkingen tot den geest des Volks, de behoeften der ftad, de met zijn oogmerk meest overéénkomende keuze van woorden, de beste wijze van zich uit te drukken , en de noodige wijsheid, voorzigtigheid en agterhouding die hij, ten minften in 't begin , betoonen moest. Overal zag hij Tempels, Outers, Priesters, Offerdieren, de treurige bewijzen der ten hoogflen top gerezene bijgeloovigheid vond hij bij iedere -fchrede, dit gezigt maakte hem weemoedig, zijn gloeijende Menfchenliefde kon daar bij niet onverfchillig zijn, hij beklaagde de blindheid deezer anders zo befchaafde ftad, in Godsdienftige zaaken, hij kon de groote menigte van onweetende en bedroogen menfehen niet zonder medelijden naar hunn' ondergang



Van de Voorzienigheid, y$
gang zien (hellen ; zijn geest verhief zich, daar hij de ftraaten van Athene doorwandelde , en van verre de gelukkige tijd overdagt, in welke de beelden der Goden en Godinnen zouden veracht en verbrijzeld, en zo veele fchoone en pragtige tempels den weldaadigen Godsdienst van Jezus Christus toegewijd worden. Hij, als een verftandig en oplettend man, die dagelijks de onftuimigheid des woedenden geests der vervolging voor zich zag, en door de treffende herinneringen aan zijne misleide jeugd van alle driftige aanvallen te rug gehouden wierd, doeg alleen een treurig oog op de beelden en altaren der Goden — hij wierpze nogthans in den eerften aanval zijn toorns niet om, hij verfchoonde de gemoederen, verwekte geene verbittering , maar kipte zulke lieden uit, bij welke hij het eerst konde verwachten, om door de ftille kracht der waarheid te overwinnen , hij beproefde het eerst bij de Jooden en andere Profelijten zijne oogmerken te laaten blijken. Hij bediende zich van de denkbeelden , die zij reeds hadden van den waaren God en den Mesfias, maar zijne redenen waren ook hier als het zaad op den weg. Hier op gebruikte hij het groote voordeel, de algemeene onbepaalde vrijheid in het denken , welke fints den tijd van Plato en Sop rat es in deeze ftad heerschte. Hij bezogt de markt, de beurs, de openlijke bijeenkomften en wandelplaatzen, en fprak daar met lieden van allerlei (landen ; met aanzienlijken, Rijken, Dichters , Tooneelfpeelers, en liet zichj van de hoogte der waarheden , met welke hij anders altoos omging, neder tot de beuzelachtige handelingen, en die foort van wijsheid en vermaaken, welke toen te Athenen in de mode waren. De Voorzienigheid,
wel-



75
Fan de Foorzienigheid.
welke Paulus hier wilde prediken, zond hem i» die ftad, op een tijd in welken het elk geoorloofd was, vrij van alle boeijen van nienfchelijk aanzien te denken, en te fpreeken zo als hij wilde. Door de fchool der Akademisten, of Twijfelaars (Sceptifchcnj was het gevoelen veifpreid, dat men over 't geheel niet met zekerheid kon weeten , wat waarheid zij, dat iedere fekte van wijsgeren de waarheid aan zijne zijde kon hebben — dat in ieder lecrftelzel eenige dwaalingen en eenige waarheden zijn , dat men dus elk moest hooren die zich van alle geleerde gevoelens losrukte, en zelf begon te denken. Men geloofde zelfs dat men de grenzen tusfchen waarheid en dwaaling niet met zekerheid konde bepaalen. Wijl men tot hier toe fteeds in poelen, op ondiepten, in dikke wouden was verdwaald , op een woeste ongebaande zee zonder fterren of wegwijzers had gezworven, met duizend vraagen gekampt, en met onoplosli,ke twijfelingen zich vermoeid had , zo meenden de verftandigfleii, dat de waarheid zulk een diep verborgen en begraven fchat was, dat men ze met geen hefboomen of werktuigen konde opdelven. Daarom liet men elk verftand zijnen loop, en elke tonge haare vrijheid, hierdoor kon ook Pa ijlus in Athenen , midden onder de wijsgeeren, geleerden, Staatsmannen, Redenaren en Dichteren fpreeken. De Griekfche jongelingen, de leerlingen van Epicurtis en der4 Stoicijuen, lachten zeker om den ernftigen vreemdeling, die van zedenverbetering, van zedelijk onheil van alle menfehen , op zulk een bepaalde toon , met zo veel gevoel en gewigt in alle zijne uitdrukkingen fprak, dar hunne Attifche fijnheid en eigenwijsheid daar door beledigd wierd., (vs. Eenige fpotteden
©ver-



Van de Voorzienigheid. 77
overluid met den man, andere vraagden boonend , of hij nieuwe ontdekkingen in het rijk. der waarheid gedaan had. Maar andere befcheidener en verftandiger Mannen, eenige denkers met den geest van Socrates, en 't verftand van Piato bezield, naderden den nieuwen Leeraar, die, gelijk een reiziger , wien het gemeene volk aangaapt, zich hield , als of hij de eerften niet hoorde, en daar men hem van een grooten mishandelden man hoorde fpreeken, wekte dit in de beter geftemde zielen het zagte gevoel voor de verhevenheid der deugd, de deelneeming des harte aan de mishandelingen der braafheid — deeze fnaar behoefde toen flechts aangeroerd te worden, zo beefden te gelijk duizend zielen mede — in onze dagen is het medelijden met deugdzaame ongelukkigen op verre na zo innig, zo algemeen, zo vuurig niet als voorheen. Zij geleidden hem naar een der aanzienlijkfte plaatfen, den Areopagus, waar de beste lieden uit de ftad te famen kwamen, en 't gemeen en de jonge leerlingen niet mogten verfchijnen; hier had Paulus nu de fchoonfte gelegenheid om de Natuurlijke Godsdienst, die zelfs door de beroerodfte fchoolen der oudheid veracht en onder het kaf des bijgelooft bedolven was, weder iu het licht te brengen; en, wijl hij meer kundigheid, meer moed en vrijmoedigheid van geest had , dan Socrates , zo gebruikte hij den tijd en de gelegenheid zo goed hij konde. (vs. 18, 19, 20.) De menigte ledtggangers , die in elke groote ftad zijn , wenfehen niets zo zeer dan iets nieuws, iets aangenaams, nieuwe gedichten , nieuwe toneeiftukken, nieuwe kleedingen, enz. De wijze Apostel neemt deeze op zich zeiven onfchuldige neiging , die een natuurlijk gevolg is van de drift tot werkzaamheid die
God



73 Fan de Voorzienigheid.
God allen zielen ingeplant heeft , t te baat; Hij treedt midden onder hen, en (preekt vol moed , overluid, bezield met vertrouwen op God, alfchoon hij geen grieks konde fpreeken als een Athener, geen redenaar was als Demosthenes. Hij haalt zijn ftelzel niet van verre, hij neemt bet uit hun midden, en fcherpt daar door hunne opmerkzaamheid. Wie hoort niet gaarne het oordeel van vreemden over zijn vadctfta 1, en zijne medeburgers ? Groote fteden beminnen den roem hunner paleizen, hunner kunften, hunner inrichtingen en gebruiken; de Apostel laat hun recht wedervaaren, hij prijst ze zonder vleijerij: ik bemerk dat gij alleszins gelijk ah Godsdicnftiger zrjt (vs. 22.) hij laat hun merken dat hij ook een vriend van Godsdienftigheid, van denken en plegtige gebruiken is, en fpreekt met hoog-i achting van hunne inrichtingen , hij geeft hun té kennen , dat hij het zich tot een pligt gemaakt heeft hunne kunstwerken te leeren kennen (vs^ 23.) en door alle deeze redekunften boeit hij zijne toehoorers. Wijl in Athenen verboden was nog meer nieuwe Goden in te voeren , of de Staatsgodsdienst aantetasten, en Paulus nogthans den waaren God moest prediken , zo neemt hij van den Altaar die den onbekenden God gewijd was, gelegenheid om iets nieuws zo te zeggen , dat het nogthans geen gedaante van nieuwigheid fcheen te hebben; hij geeft zijn voordragt zulk een bekwaame wending , dat ieder begeerig wordt , zonder nogthans te denken aan de wet, die den leeraar van een nieuwen Godsdienst met ftralfen dreigde. Deeze God, (zegt hij) dien gij niet kennende dient, (vereerd hebt) verkondig ik u lieden, (vs. 23.) En nu is de ganfche Natuur zijn text. Hij maakt hun opmerkzaam op hemel en aarde, hij leid hunnen
met



Van de Voorzienigheid,
79
met verwachting vervulden geest, tot een hoogst merkwaardig voorwerp, hij fchildert dit als majestueus, boven alle menfc1 elijke bediening en vereering verbeven, als een algenoegzaam door zich zeiven gelukkig, volkomen, ot af banglijk en nogthans algemeen weldaadig Wezen (vs. 24.). Men twistte in Athenen over de eeuwigheid of eindigheid der waereld. De God dien ik u leer kennen , zegt de Apostel , is de oorfprong der ganfche Natuur. Verwacht niet, dat ik u zulke kleine, zwakke, hulplooze, gebrekige , flegte Goden predike , als uw Jupiter is — zonder op de fchandelijke vertellingen der fabelen en godenleere te fmaalen, ziet hij Hechts ter zijde , en verduiftert het ganfche rijk hunner Opper- en mindere Goden, door de prachtige afbeeldi ig zijnes Gods, den Schepper van hemel en aarde. Men wist niet zeker in Athenen of en in hoe verre zich de hemel met de handelingen en belangen der benedenwaereld bezig hield, deeze ftelde eene Voorzienigheid , en die meende dat dit eene verlaaging ware van de Goden. Paulus flaat dit alles ter neder, terwijl hij ftelt, 4at zijn God nog heden de Beheerfcher en Regeerder der ganfche waereld zij. De Heidenen geloofden dat zij den Goden door het bouwen van Tempelen , door offers en plegtigheden een grooten dienst deeden. Zij bedelden den beeldhouwer een hollen ftandbeeld , en meenden dat hunne goden in dit bekleedzel voeren en bezit daar van namen, zo dra dezelve opgericht en ingewijd waren. Pa ulus ontkent dit: de waare God woont niet in Tempelen met handen gemaakt ; hij' is niet in Athenen befloten, voor - hem is de ganfche pracht van uwen Godsdienst van geen betekenis, het brengt niets tot zijn geluk bij, wanneer gij voor de beelden der
go-



So Van de Voorzienigheid.
goden knielt, wanneer gij ze op zagte bedden legt en door de Stad rond draagt, (vs. 25.) Het reukwerk, dat gij verkwist , verbrant in de lucht , en verwaait, hij heeft die reuk niet noodig. Geen fchepzel is tot zijn grootheid noodzaaklijk, of onontbeerlijk. De fchatten der Natuur behooren hem eer ze tot ons komen. Hij zelve geeft aan allen het leven, den adem en alle dingen.
Voortrefiijke wijsheid die men nooit te vooren iniAthenen gehoord had! zij moest diep in de gemoederen dringen, en meer werken dan een wonder, dat Hechts de oogen getroffen, en tot oneindige fpitsvondige vragen en gisfingen aanleiding gegeeven zou hebben : de fchrandere verftanden gevoelden wel, dat zulk een groot bovenmenfchelijk wezen hun meer voldoening, meer bezigheid, verhevenheid en ruste verfchaffen moest, dan alle tot hiertoe aangebeden en gevreesde niet-wezens. Van de lighamelijke waereld gaat de Apostel zagt over tot den Mensch, en leert hun boven dien den zo onzekeren en betwisten oorfprong van ons eigen geflachtc. Te dier tijd wilde ieder volk het oudfte zijn , en verachtte elk volk neven zich. Iedere Natie had de zotheid heur geflachtlijst tot een befchermgod, tot een vergoodden mensch optehaalen. Gij dwaalt, zegt Paul as, (vs. 26.) de God van wien ik fpreek, heeft alle Hammen der Menfehen" uit éénen Vader doen ontdaan. De ganfche gefchiedenis is de Godgeleerdheid des Apostels. De Stoïcijnfche en andere wijsgeren bragten meesttijds fpitsvindigheden voor , welke nergens toe van nut waren. Hunne wijsheid zweefde fteeds boven de wolken en wandelde tusfchen de fterren. Van die hoogten konden zij weinige menfehen
toe-



Fan de Foorzienighid 81
toefpreel^en. Zij verborgen zich vaak in duistere fpreuken, die de gemeene man niet verftond. De - Apostel gaat een' anderen weg. Hij onderwijst door de gefchiedenis, en beantwoordde eerfte Vraagen, die elk Mensch doet: wie ben ik? en van waar ben ik ? ben ik Van mij zeiven ? of van eenen anderen ? Daar op voert hen de Apostel tot de gefchiedenis der volken, en toont hun dat alle gebeurdtenisfen , opkomst en ondergang der Staaten geen Epicurisch noodlot onderhevig zijn, maar dat God den bloei der Landen, (Ka^ons) de gelukkige tijden, de groote omwentelingen, de magtigé Vorfteh, de bronnen des rijkdoms , de voordgang der werkzaamheden, de inkomften der velden, den zegen des handels, de vrugtbaarheid des volks en de magt en grootheid van 't zelve voorzien, bepaald en voofgefchikt heeft, hoe ver zich elkè Natie op de aarde zal uitbreiden, hoe lang haare heerfchappij zal duuren, hoe hoog zij zal klimmen , welk volk om een ander zal te ondergaan, en welk wederom op het puin van 't voorige zijn' troon zal bouwen (vs. 26.)
Griekenland was voorheen in veele kleine Staaten verdeeld, maar inwendige fteedsduurende Krijgen hadden de eene Republiek na de andere vernield. Athenen was magtig geworden en hèerschte over andere. Zelfs de trotfche Romeinen erkenden haare uitneemendheid, en zonden hunne vernuftigfte jongelingen derwaarts om de griekfche geleerdheid en griekfche befchaafdheid te leeren, Corinthen Was door den handel rijk geworden. In Ephefen waren veele kunflenaaren en bekwaame arbeiders. Doch men Vond fteeds kleine tijrannen die het Vaderland haattedeu, en alleen groot wüF den



8s Van de Voorzienigheid.
den zijn, de gelijkheid der Burgeren was zeer fchielijk een bloote naam, men verbande veeltijds de onfchuldigften uit de Stad, de beste man dien Griekenland had, Socrates, moest den gifbeker drinken , niet , wijl hij eene overtreeding had begaan, maar wijl hij magtige vijanden had; en de zwaaren arm der Romeinen drukte eindelijk den zich verhelfenden geest der Vrijheid neder, Griekenland was onder bedwang, en ook het Vaderland des Apostels was den Romeinen onderdanig, reeds fints veele eeuwen zag elk met nijdige verwondering de grootheid deezes Volks klimmen, een volk dat zulk een klein en verachtelijk beginzel had, de ondergebragte volken droegen de bocijen der flavernij met weerzin, de Staatsmannen en Patriotten {tonden vrijwillig hunne posten af en lagen moedeloos het roer der Regeering neder, zij doorftaken vaak zich zeiven uit wanhoop, wanneer het Vaderland niet meer te redden was, de Redenaren verftomden, de Priefters verborgen zich, de uitleggers der orakelen fchaamden zich , 't gemeen wist niet meer, wat het van zijne werkelooze goden denken zou; zij, die meer verftand hadden, vischten in het troebele water, wierpen zich der overwinnaars te voet, en bedongen zich groote rijkdommen — wijl de Roomfche Adelaar in Azia , Afrika en Europa zo veel aanzienlijken buit maakte, geloofde men in 't einde aan een blind noodlot, aan geluk en toeval, en men meende de mensch was onherroepelijk veroordeeld om fteeds ketenen te draagen , want men hield den fterkften voor den gelukkigften; men ftelde zich eiudelijk gerust met de gedagte, dat in de waereld een beftendig rijzen en daalen, rooven en plunderen, een onafgebroken reeks van onderdruk-



Van de Voorzienigheid. 83
kingen , ongerechtigheden en gewelddadigheden moest zijn ; men kon zich niet verbeelden , dat ook Monarchiën onder een zekere regeering (tonden. -— Paul os beweert dit openlijk, en verheft zijn' God boven alle afwisfelingen der aarde; alle veranderingen die onder de grootfte volken voorvallen , zegt hij, worden van hem of toegelaaten, of met opzet in de reeks dér dingen ingevlogten. Gij behoeft dus, vervolgt hij (vs. 27.) deezen waereldbeheerfcher niet als een afwezigen en onbekenden God te befchouwen, of verre van u te zoeken, alles wat gij ziet, alles wat u door de handen gaat, alles waar mede gij omringd zijt, overtuigd u van zijn' invloed op de waereld. Elk onzer is hij nabij. Ons ganfche aanwezen, ons leven, onze gebenrdtenisfen , onze ganfche werkzaamheid berust op zijnen wil en is een gefchenk van hem (vs. 28.). Wie kan de wijsheid en de meesterachtige kortheid,1 met welke die groote leeraar van den Godsdienst hier de vrugtbaarfte leeringen bij den anderen voegt, genoeg bewonderen?
Zo dikwijls wij derhalven het heilig duifrere der Regeering van God inzien , moet ons de majeftueuze gedagte vervullen, dat God niet alleen voor ons, voor ons land , voor Onze velden en hoven, maar voor alle menfehen, voor alle waereld, deelen, voor alle gefchapenen, voor alle volgende tijden zorgen moet. De ganfche fommen der krachten in de Natuur (tiert hij elk tot zijné einden. Alle werkingen der waereldbollen , der dieren , der planten , der elementen , der Mcnfcheri beftemd hij. Alle veranderingen en afwisfelingen "jn flechts fchakels van een langen keten die hij Fa in



84
Van de Voorzienigheid.
in de hand houdt , en naar zijn hoogde vrijheid # regeert. Alles, wat met het laatfte plan van zijn uitgebreid Natuur- en geestenrijk ftrijdt, dat kan God onmogelijk toelaaten. Alles wat gefchied, wordt zo neven elkander gefteld en gerangfchikt in de waereld , zo als de wetten der regeering , en het hoogfte doel der Schepping vordert. De fchatten der Natuur worden verdeeld, zo dat alle de onderdaanen van Gods rijk hun befcheiden deel hebben. De groote verftanden, de verbeteraars en weldoeners van het Menfchelijk geflacht worden van tijd tot tijd, en in onderfcheiden landen geboren, op dat alle gedachten gelukkig zouden zijn. De vijandlijke tegendreevingen , die veel nadeel kunnen aanrichten, worden of geheel verhinderd, of allengs geleid, geregeerd, bepaald, zo dat over 't geheel altijd meer goed dan kwaad in de waereld is. En laat ons dechts dat wat voor deezen en geenen dien het in de eerde plaats treft een wezenlijk ongeluk is, niet alleen naar zijn eerfte en naaste gevolgen beoordeelen. God kan niet alles door een wonderwerk onmiddelijk verhinderen. Somwijlen handelt hij zo, wanneer gewigtige oogmerken het vorderen. Zo ftilt Christus met ongemeene waardigheid en Majefteit de zee, voor welke zijne discipelen vreesden, de zee , die hij eerst, terwijl hij fluimerde , had laaten fchuimen en woeden. Door den loop der Natuur worden meer eigenfchappen van God zigtbaar, dan wanneer hij met zijne ganfche magt de webbe der gebeurdtenisfen verfcheurt. Terwijl hij door zijne algemeene Voorzienigheid den regen befchikt, en door zonnefchijn en regen de akkers vrugtbaar maakt; terwijl hij groote, en door haare goede of kwaade gevolgen gewigtige veranderingen, die



Van de Voorzienigheid. 85
bijzondere menfehen, of ganfche maatfehappijen, Steden , Landen en Koningrijken betreffen , met zijne bijzondere Voorzienigheid omvat; terwijl hij den redelijk vrijen mensch wel tot alle handelingen de denkkracht der ziele, en de veerkracht der fpieren onderhoudt, maar hem onder zijne beftierihg als 't ware de beftemming deezer vermogens , de keuze der handelingen, de opmerkzaamheid en opvolging der beweegredenen en wetten, 't gebruik en de richting zijner kundigheden , driften en neigingen overlaat, en dus geen oorzaak is van het kwaad, daar zijne heiligheid den zondaar noch de aandrang tot wellust, noch de bekwaame verleidende gelegenheid daartoe verfchaft, wijl ook de Mensch nooit als een bloot werktuig handelt, noch alles aan God als de werkoorzaak kan worden toegefchreven, wijl als dan noch goede, noch kwaade handelingen het eigendom van den mensch zoude blijven, en dus de belooning der deugd en de ftraffe van het kwaad geheel zoude vervallen; terwijl God door de rede en de openbaaring beftendig zorgt , dat elk de waare eigenfehappen van kwaad en goed, de verpligting tot het laatfte en de baatlijkheid van het eerfte kan inzien; terwijl hij elke waarlijk goede handeling bijzonderlijk bevordert , onderfteunt en verligt, zo openbaart hij niet alleen daar door zijne Souveraine opperheerfchappij, maar hij bewijst ook zijn naauwkeurige opmerkzaamheid, zijn volkomen weetenfehap van de gebeurdtenisfen op de waereld eer ze nog daar zijn , zijne onverbeterlijke wijsheid en grenzenlooze goedheid. Dus moeten wij ook bij daadlijke gebreken, ongelukken, en opkomende kwaade begeerten denken, dat alles in de waereld of middel of oogmerk is, dat alles door zijne oorzaaken en F 3 de



grj Van de Voorzienigheid.
de omftandigbeden die de_zaak vergezellen, en bijzonder door de gevolgen , die zich veeltijds verder uitftrekken dan wij kunnen zien, met veele andere voorvallen in verband ftaat. God is zo groot, dat hij de zondaren verdraagen, en een tijd lang allen opftand tegen hem aanfchuuwen kan (*). Hij is nogthans ook zo wijs, dat hij naderhand, wanneer de daader reeds lange getugtigd, of verbeterdis, alles, ook het grootfte kwaad, in zijne huishouding ten nutte kan doen gedijen. De krijg verlevendigt de vlijt, en beurt veeltijds een ander land op. Kreupelheid en Misgeboorte is welligt geen bedoeling , maar het kunnen middelen zijn tot goede gevolgen in de reeks der wezens. Is 'er iets dat den mensch kan doen dwaalen, zo is het *t menigvuldige kwaad in de waereld. Hier zijn de klippen des harten, en de grenzen des vcrftands. Maar de waereld is nogthans het huisgezin van God, 'er zijn over 't geheel meer gezonden dan kranken, meer braaven dan openlijk en beftendig laag handelende fchurken, 'er zijn meer gelukkige, ten minden meer geruste huwlijken, dan verdeelde en gefcheurde, meer rechtfchapen en niet volftrekt bedorven kinderen , dan eer- en fchaamtelooze deugnieten, meer Regenten , dan beftormers en veroveraars, meer opbouwers dan vernielers, meer goede en medelijdende zielen, dan kwelgeesten, meer leeraaren der waarheid, dan verklaarde vijanden
(*) De Dichter van het Boek Job predikt deze waarheid menigmaal, en met de prachtigfte kleuren. Men zie Hoofdft. V. 12 — 14: VIII:' bijzonder XII. 13-25: XV. 20 — 35: XVIII. XX. XXIV. XXVII. XXXIV.



Van de Voorzienigheid. 87
den van den Godsdienst en goede zeden; de Overheid blijft altijd een groot geluk voor de waereld, en maakt veele goede inrichtingen, die voorheen niet waren, en gefield, wij konden niet begrijpen, waarom het kwaad zo rasch toeneemt, en het goede zo langzaam, is dan daarom het ganfche rijk van God aangeftoken ? Onze woonplaats is immers maar een klein fteentjen aan Gods paleis. Hoe veele fchooner waerelden zweven welligt aan den flerreuhemel en verwachten ons! Toen God de Schepping voleind had , was alles goed , en alles zal weder goed worden, wanneer eens Gods Engel met den eenen voet op de Zee en den anderen op het Land treedt, zijne hand verheft en zweert, dat 'er geen tijd meer zijn zal.
In de Natuur regeert God aile leevende en levenlooze wezens naar zijnen wille. Water, lucht, vuur en aarde moeten naar zijne wetten werken, zij moeten planten, dieren, en Menfehen gelukkig maaken. Door de centraale kracht behoudt God de ontelbare menigte der ilcrren in hunne loopbaanen. Zij verwenen niet, noch dringen of ftooten aan elkander , ze dienen ons tot verlichting en verwarming van de aarde, de wet die God bij de Schepping gaf, dat Zon en Maan zouden dienen tot verdeeling der tijden, heeft nog haar kracht, de ganfche hemel draait nog regelmaatig om , de Maan verzelt de aarde , de aarde voleindt haar' weg om de Zonne, het licht fchiet met onbegrijplijke fnelheid uit de hoogte tot ons neder, de dampen verheffen en verzamelen zich, worden wolken, en vloeijen, door de winden geperst, te famen, de aarde ontvangt alles weder > wat zij door de uitwaasfeming verlooren heeft, de zwaarte en aanF 4 tKk-



Van de Voorzienigheid.
trekkingskracht, de elektriciteit, het magnetismus, de veerkracht in de dierlijke lighaamen blijven voordduuren; — en zou ook wel een enkele grashalm kunnen wasfen, wanneer deeze duizendvoudige banden losraakten , en de Natuur uit elkander fpatte? De krachten zijn daar, de verbindingen zijn ééns vastgefteld , de werkingen moeten derhalven ook volgen , maar hoe veel komt 'er nog bij ieder tooneel in de Natuur aan, op de. bijzondere omftandigheden, op tijd, plaats, mate, duuring, eigenichap en richting? Eenige rivieren moeten bij wijlen uittreeden — maar is het niet goed, dat het juist daar gefchied, waar maar zelden regen valt ? De Ojevaars behooren tot de trekvogels , maar is het niet van veel gewigt, dat ze naar Egijpten trekken, en daar aankomen wanneer het Nijlwater een menigte kikvorfchen, flangen, haagdisfen en infekten agtergelaaten heeft ? Dé Muizen verfchoonen bijna geen foort van zaad, doch 'er is nog geen een zoort verlooren geraakt, en veele liggen zo diep, dat zij ze niet kunnen bereiken. Het is onvermijdelijk , dat zomwijlen het vuur zich verfpreid, en allés ontfteekt. Maar het is nogthans niet onverfchillig, ef het hier een boekfchat, daar een Landscancelarij óf Rijkarchief, een Kunstkabinet, elders een Koninglijk flot, of èen koopmans pakhuis , het vérhevene vertrek, daar de liefhebber der ftarrekiinde zijn dagboeken heeft liggen, een ganfche Stad, of een ledige fchuur, een oud gebouw, eene arme hut verteert. Hoe gewigtig zijn de Aardappelen, die in 't begin deezer eeuw in Duitschland nog onbekend waren! Vijf malder Aardappelen oogst men , waar men een malder rogge Oogstte. Na het graan, laaten ze zich, meer dan alle andere gewasfen, op vei-
fchei-



Fan de Foorzïenigheiê.
Ï9
fcheidenerlei wijzen bereiden. Ze kwamen uit Virginien tot ons, en redden reeds menigmaal de boeren in duure tijden. De Dieren brejden zich thans meer en meer uit over de aarde. De Menfehen, de koophandel, handteringen , reizen en febeepvaart draagen daartoe bij. Maar hoe groot is het nadeel, wanneer ratten, veldmuizen, hamfters, koorenwormen en ander ongedierte van het eene land naar het andere trekken. En hoe groot is het nut, wanneer goede visfehen uit het eene water in het andere gezet, wanneer Angorifche fchaapen en geiten naar Zweden gebragt, en kreeften in beeken geplaatst worden , waar ze te vooreu niet waren — wanneer uit de (tal van den Landheer den boeren fterke en gezonde paarden geleverd worden ? Haller merkt aan, (*) dat men den Os weet , die in 't jaar 1711 de vee-ziekte uit Htingarijen in 't gebied van Padua gebragt heeft , die fchriklijke ziekte , die weinig jaaren daar na over gansch Europa zich heeft uitgeftrekt, en overal zulke vreeslijke verwoestingen heeft aangerigt, inzonderheid nadeelig en ongelukkig voor t]e Nederlanden, Zwitzerland en de ganfche landbouw — een onheil aller ellendigst voor den boeren ftand , op welken eindelijk het welzijn van alle klasfen der maatfehappjj fteunt, en voor welke krankheid nog geen zeker middel is, dan algemeene eu de ftrengfte insluiting. Slechts dén Os , maar met hem kwam de dood voor veele duizende Osfen en de armoede voor ontelbaare menfehen. Even zo weet de gefchiedenis nog het fchip te noemen,' dat de Pest uit de Levant naar Marfeille bragr, en ecu verwoefting veroorzaakte, van welke
(*) Sur la Contagion des Bêtes a corne, p. i3.
* s ■



90 Van de Voorzienigheid.
ke men Adderen moet. De Hollanders geeven den Koning van Frankrijk een Koffijboom ten gefchenke, van deezen teelt men 'er meer, en zendt ze naar Amerika, een enkele blijft onbefchadigt op de reis, en deeze boom, die men zo goedwillig had overgegeeven, ontneemt den fchenkeren den alleenhandel, en de boom neemt nog dagelijks toe, in ontelbaare nakomelingen. Bij de grasfoorten zijn de dubbelde bloemdekzels niet gelijk bij andere, tegen elkaêr overgefteld, zij liggen veel meer gepaard op en neven elkander, en voor het bloeijen zijn ze vast in en op elkander gefloten, maar na 't uitbloeijen fluiten zij zich weder, veel vaster over het zaad te zamen dan te vooren, zo dat ze bij alle grasfoorten ook de plaats eener fchale of huize voor de vrugt uitmaaken. Bij eenige graangewasfen omgeeven alleen de halmen het zaad, doch bij andere dienen ook te gelijk de basten daar toe, dat zij het zelve befchermen. Zouden wij nu gelooven, dat tot de duizenden millioeneu grasfcheuten die overal wasfen , geen opzigt, geen regeering noodig zij, daar ze toch tot onderhouding der Menfehen, en den veebouw, en het gras der wouden tot onderhoud van zo veele duizenden groote en kleine dieren in de Natuur noodzaaklijk is, daar zelfs die foorten, die in dorre houtgronden fterk voordgeteeld, grof, ruw en taai geworden zijn , nogthans van de wilde dieren, wanneer ze anders geen voedzel meer hebben , gegeeten worden , daar zelfs het gras, waar van het fap wreed en fcherp is, wijl het op donkere fteeds dompige plaatfen wast, met de kleinfte infekten bezet is, terwijl van eenige foorten ten minften de vogelen het rijpe zaad nuttigen ? ó , Hoe veel fchooner wordt ons de waereld, en de ontwaakende Natuur,
wan-



Van de Voorzienigheid. pi
wanneer wij denken: dat alles heeft God gemaakt! Öok onze Vader , onze liefderijke Vader!' Onze beste vriend en trouwfte verzorger! Hij geeft op dat alles acht, hij leidt, hij bewaart alles; hij zegt aan de zonne, dat ze ons niet verteere , dat ze niet alle beeken uitdrooge ; en wanneer in mijn ligchaam flechts een bloedbolletje lterker of zwakker rolt, zo weet hij het, en laat het of voorbijgaan — of hij wil dat het een aanvang zij van de laatfte krankheid, die mij van alle fmerten en onheilen bevrijen, van zo veele ongodsdienftige, booze, üefdelooze, en onredelijke menfehen verwijderen, en tot hem , tot de gemeinte der verheerlijkten overvoeren zal!
Men kon een dik boek fchrijven, wanneer men de onteibaarè wijzen , op welke zich Gods Voorzienigheid aan het Menschdom openbaart, wilde verzamelen. Ik zal 'er maar eenige aanvoeren. — Wij vinden onder de zielskrachten, neigingen en beftieringen der menfehen eene buitengewoone verscheidenheid. Dit bewijst de gefchiedenis, en de dagelijkfche ondervinding. Tot alle, ook tot de moeilijkfte en onaangenaamfte verrigtingen, handwerken, bedieningen en levenswijzen , vindt men in alle tijden menfehen. Welk een gewigtige weldaad voor het geheel der Menfchenwaereld! De ftudie der oosterfche taaien is droog, vermoeijend, zeer uitgebreid, en benadeelt veeltijds de oogen, doch zonder deeze kennis zouden de fchriften des •ouden verbonds voor ons een gefloten fchat zijn, wij zouden op zo veele tegenwerpingen en fpotternijen van de vijanden van den Godsdienst niet kunnen antwoorden. Men vindt breinen , die tot de diepzinnigfte befpiegelingen gefchapen zijn, 'er
zijn



5f
Van de Voorzienigheid.
zijn andere die hun ganfche leven met de moeU lijkfte berekeningen doorbrengen ; andere voor wie de moeilijkfte opgaven uit de hoogfte wiskunde niet anders zijn, dan het geen aan veelen het leezen der fchoonfte Dichters, of voortreflijke Redenaaren is. Niet ieder een kan zig met het nazien van gedingftukken bezig houden, Niet elk een heeft fmaak in den roest der Romeinfche wetten, doch 'er moet evenwel orde, recht, gerechtigheid, juiste onderfcheiding van het zekere en waarfchijnlijke in de waereld zijn, de Voorzienigheid zorgt daar voor, dat het noit aan Rechtsgeleerden ontbreekt, die in de verwardfte twistzaaken met genoegen arbeiden. De Geneeskunde voert haare vereerers dikwijls tot de morfigfte en walgelijkfte krankheden. In het kranken vertrek moet de Arts niet alleen tegen veele onaangenaame gewaarwordingen gehard zijn , maar hij moet zelfs dikwijls de liefde tot het leven ter zijde zetten, en het. Pesthuis bezoeken. En nog zijn alle befchaafde volken zo onbillijk, dat ze eiken kwakzalver, zwetzer , oude wijven, fcherprigter en anderen knoeijer, toelaaten in den kring deezer fchoonfte en moeilijkfte der weetenfchappen in te dringen , te moorden, te zengen en te branden, of de eer deezer Godlijke kunst met den egten Arts te deelen. Wordt niet veeltijds de kwakzalver rijklijker beloond, dan de vlijtige leerling van Boer have of Hal ler? En nogthans ontbreekt het niet aan jongelingen, die met edele weetlust in het heiligdom treeden, en van Linnaeus en Zimmerman willen leeren. Wie zijn in onze wellustige tijd meer aan verachting blootgefteld dan de Geestelijke, of de bedienaar van den Godsdienst? Is hij welleevend, heeft hij omgang met grooten en
ho-



Van de Voorzienigheid. P3
hovelingen, zo befchuldigt men hem van ijdelheid en ligtvaardigheid. Leeft hij geheel voor zijn heilige weetenfchap, befcheiden, ingetogen, ftil, eenvoudig, zonder zwier in zijne kleding, of gelijkftelling en navolging van de heerfchende zeden , zo noemt hem de onbelcheiden wellustige een bijzonder mensch , een onnozel brein , een fchijnheiligen, die niet weet te leeven. Predikt hij duidelijk, ernftig, zonder den Mensch te willen behaagen, zo vindt men zijn voordragt gemeen, plat, langwijlig , verdrietig , men wil enkel verheven Geesten, enkel meesterftukken van den predikftoel hooren, elk verlangt welfpreekendheid, en de minften weeten waar in de waare kunst van welfpreeken beftaat. Een Dorpleeraar kan in zijn kring alle mogelijk nut aanbrengen — maar dan heeft hij nog de achting niet van den ftedeling. Maar des niettemin ftaat menig een naar dit ambt, dat bij alle zijne waardigheid en gewigt nogthans niet algemeen gefchat wordt zo als het moest. 'Er is geen ftand moeilijker als die van 'een Schoolleeraar, 't Is onbegrijplijk hoe 'er veele nog toe kunnen befluiten. Menig een , die God in deezen veeltijds beklaaglijken post gefteld heeft , onttrekt zich van denzelven, zodra hij daartoe gelegenheid heeft, en troost zich veeltijds daar mede, dat zijn ftand een der onontbeerlijkfte in de waereld is, dat Christus zelve zich de ondankbaare post der opvoeding heeft laaten welgevallen, dat hij ook dikwijls in de uitoefening van zijn ambt geweend heeft, dat het hem ook niet met alle zijne leerlingen gelukt is, dat van tien gereinigden , negen hem niet meer aanzagen, dat hij ook in de oogen van rijken en grooten van weinig betekenis is geweest , en hem zijn moeijelijke zorg, zijn liefde en geduld
flegt



94 Van de Voorzienigheidi
flegt vergolden is. Hoe veel menfehen haaken naar het foldaten leven, wenfehen naar krijg, en fchuuwen geen gevaaren , dwang , ftrenge tugt, noch het geftadig heen en weder trekken, de fpaarzaame befolding, het waaken in nacht en koude, zo min als het treurig uitzigt om kreupel of verminkt, of een afgedankte foldaat te worden, en als grijsaart te bedelen in het land voor 't welk zijne dapperheid gevogten heeft. Van het Zeebouwen en 't Matrozenleven , weet elk, die eens de fcheepvaart en handel gezien heeft , hoe vernederend , lastig en moeilijk het is. Evenwel is het nog fteeds het middel waar door honderd duizend menfehen hun brood vinden, voor de lediggang bewaard, en menige wilde deugniet gebeterd wordt. Welk een ongezond, hard en met doodsgevaaren omringd leven hebben de Bergwerkers en Ertsgraavers! Oudtijds gebruikte men alleen fiaaven en misdadigers die den dood verdiend hadden , om de rotzen te verbrijzelen en 't metaal daar uit te breeken. In de diepten der aarde ontftaan veeltijds doodlijke dampen, in welke de bergwerkers geen adem kunnen haaien. Hun ganfche leeftijd verloopt in de ftille diepte der aarde, buiten 't gezigt der zonne. Het is altijd nacht rondom hun, in flegte plunje ftaan zij fteeds met hamer en beitel in de hand, in vogte moerasfige plaatzen, onder den zwaarften arbeid. Die in de fpiegelfabrieken met kwik omgaan, benadeelen veeltijds hun leeven. Bij die genen die in koper en lood arbeiden, verzamelt zich ongemerkt fchriklijk gif in het lighaam. Het kolijk van Poïtou is bekend, andere handwerkers verliezen in korten tijd het gezigt, en eenige de fcherpte van 't gehoor. Welk een fchriklijke graad van hitte moeten veele uitftaan, bij 't koper fmelten en
an-



Fan dt Foorzienighc'id, 95
ankerfmeeden, of in fuikerrafinaderijen ? En hoe veele onder de vuilfte en frikendfte verrigtingen hunne dagen heenfleepen ? En echter is 'er nog geen handwerk verlooren gegaan, en alle jongens hebben ook geen zin om een en het zelfde te leeren, verftandige Ouders laaten hier in den kinderen eene keus doen, en elk heeft reeds in de vroege jaaren zijn plan. Loopen niet veele om een kleine winst, ganfche landen door? Vindt men niet fomwijlen onder boeren Zoons zulke fnedige, vlugge breinen , datze zonder aanleiding allerlei werktuigen verzinnen, en alles namaaken wat ze zien? Heeft niet menigmaal de eene broeder een onverzadelijke drift tot leezen, leeren en ltilzitten, terwijl de andere intusfchen op boomen, huizen en toorens klautert , en alles waagt wat ijzend is? Vindt men geen Zusters van welke de eene weinig leest , en het liefst in den tuin en in de keuken is, en de andere fteeds weg fluipt, en en de oogenblikken voor haare boeken fteelt?, In de grootfte fteden vindt men ook inboorlingen die eene onverwinlijke zucht hebben tot het ftedelijk geruisch , en weder andere , die geen andere wensch koefteren, dan om de eenvoudige genoegens van het landleven te mogen genieten, en van de opgefmukte eri vertederde menfehen tot de fchoone Natuur terug te keeren. De voorzie¬
nigheid ltrooit met een onuitputtelijke hand alle deeze onderfcheiden zaaden uit , met oogmerk, dat elk derzelven vrugten zouden geeven , gelijk ieder mensch zijn eigen gezigt, vorm ,' fpraak, gang , houding en opflag geeft. Men heeft reeds lang met dankbaarheid aan God opgemerkt , dat door dit kleine middel , door deeze veeltijds fijne en nauwlijks zigtbaare onderfcheiden , duizende bedde-



00
Van de Voorzienigheid.
driegerijeri , openlijke vervvisfelirigen voor 't gerigt en op de gerigtplaats , rooverijen , egtbreuk, en mishandelingen zijn verhoed geworden. Neemt men deeze kentekens weg , zo is het leven een onzeker moeijelijk goed. (Pli mus verhaalt zulke voorbeelden, Boek VII. Hoofd. 12.) En hoe veel aangenaams zou uit onze gezelfchappen , uit de huwlijken , in de kinderkamer , op reizen en openlijke bijeenkomften vervallen , wanneer alle gezigten elkander gelijk waren als eieren door ééne hen geleid , of als in ééne vorm gegotene kogels , of als van een emmer vallende droppels water. De wijsheid vaniGod maakt, dat ieder Mensch een geheel bijzonder Schepzel is. Geen twee menfehen hebben volkomen eenerlei kring. Elk wordt anders geleid, ieder heeft zijn afzonderlijke maate van zielskrachten , en bijzondere wijze van vatbaarheden. Deeze heeft meer gefchiktheden van den geest, die meer fchoonbeden des lighaams. God handelt volkomen vrij , 'er zijn geen twee volkomen gelijke dingen; gelijk eenige dieren altijd ftil zitten , en andere nooit rusten , gelijk eenige planten altijd bloeijen en andere maar zelden vrugten draagen , zo heeft ook ieder mensch zijn kring, zijne bijzonderheid , zijn goed , zijn kwaad , zijn nuttige zijde. Het oog van God ziet op alles,1 geleid allen , en fchrijft elk zijn pad voor.
De meefte menfehen zijn in den middenftand; een wijs man van de voorige tijd noemde deezen ftand den gouden , en elk geeft hem gelijk , die eenige ondervinding verzameld heeft. Een groot deel van het menfchelijk gedacht is in de daad arm , doch die armoede verbeterd menig een, én is voor menige ruwe en onbefchaafde ziel een nuttige teugel, een dam, die het uitbreeken der hartstochten verhoed.



Van de Voorzienigheid. 97
hoed. Hoe weinig verliest de onderde klasfe des volks door zodanig te zijn , van 't geen wezenlijk tot het geluk des levens behoort ? Befchouvvingen, redeneringen , leezen en gemaakt gevoel ? — welk een bittere vloek zijnze veeltijds voor de geene die daar in deelen ! De inbeelding wordt veeltijds ligt in de hoogte gevoerd , de gevoelvverktuigen worden voor den tijd gedompt , de harfenvliezen verdroegen rasch , de fappen woeden vaak en vernielen de zwakke wanden der vaten , aan welke ze raaken, de fmaak in het natuurlijke vermindert en verdwijnt, men zoekt vermaaken die buiten de fchikkingeh der Natuur liggen, de kundige behoeften vermenigvuldigen , de bartstogten leeren de kunst van zich te verbergen, maar ze wijken daarom niet uit de ziele , (*) men leeft niet zich zeiven , men geniet zich zeiven niet , men hoopt en reikhalst deeds naar een aangenamer leven en intusfehen ruischt de tijd, die nooit dil daat,'a's aen
droom daar heen. Ontbreekt hun ' 'vermaak
der
(*) Is 'er niet veel waarheid in het geen SibbalD u s zegt: Nunc , poflquam docli prodierunt, boni de Junt. Simplex illa , & aperta virtus majorum in obfcuram & folertem feientUm verfa efi, dLmurque %. putare , non nvere. (Dat is, Nu , federt dat 'er L. herden verrekenen zijn , ontbreeken de goeden Die eenvoudige en ongeveinsde deugd onzer voorouderen is in eene duistere en fckerpzinnige wetenfehap verkeerd, el men leert ons twisten, niet leven. ) Z. Scotia illnftrata De la F ont aine had zeker ook geliik • Lai<r,~ dire les Sets, le fajoir a fon prix, (Dat tflaafl zotten praaten de geleerdheid heeft hdare waarde \ doch alleen die voor ieder nuttige geleerdheid , die wetenfehap d,e met opgeblaazen maakt, zo al • PZ lus zich uitdrukt, heeft haare waarde. «n. G



pg Van de Voorzienigheid.
der groote waereld, vrijheid en ongebondenheid?—» Dan , 't is flechts fchijn, dat men in de blinkende, Waereld zou vrij zijn! een duizendvoudige keteii ligt onder den bedrieglijken fchijn verborgen (f). De minfte menfehen durven daar doen het geen zij willen , zij moeten zich fchikken naar de verkiezing, grillen en luimen van anderen. Gelijk de fterren om de zon loopen , zo draaijen zich de grooten om die geenen die nog hooger verheven zijn, en worden van deeze op een afftand gehouden, of na* der aan zich getrokken naar het hun behaagt. Het natuurlijk recht van elk mensch , om zijn oordeel zonder terughouding té zeggen, Vrij uit de borst te mogen fprek'eh, iedere zaak bij zijn waaren naam té noemen , openhartig te zeggen wat men denkt en
gevoelt moet ieder laaten vaaren, die zich in
die gulden banden wil begeeven. Onderzoekt mert de fchitterende gezelfchappen wat nader, zo vindt men daarin Weinig ftof tot bevrediging. De besté Koningen waren 't liefst alleen in hun Kabinet, op hun landhuis , met eenige uitgezogte edelen en
braaven de Engelfche Koning Georoe vindt
in 't gezelfchap zijner gemalin en kinderen de beste uitfpanning ; het ftille Sansfouci heeft menigmaal den Wijsgeer en niet den Koning in zich befloten : de grootfte mannen der oudheid lagen den bevelheb-
ber-
(f) De grootfte Koning van onzen tijd fchrijfc zelfs aan den Graaf Hodiz in Roswalde, VOrgueil efl d mes yeux une trifle chimère. — II eft beau d?ap■procher de prés du diademe , mais il vaut mieux encor dépendre de foi même , &c. ( Dat is , de hoog' moed is in mijne oogen een droevige harfenfehim. — 'f is fraai , gekroonde hoofden te naderen , maar het is nog beter van zich zeiven af te hangen, enz.} Duitsch. Mufeum Febr. 3780.



Van de Voorzienigheid,. pp
berfhf eu den Scepter gaerne neder, en keerden tot den Irndbouw terug; Cicero, dien de gewigtigfre zaaken door de handen gingen , merkt in een openlijke redevoering, die de grootfte mannen betrof , aan , dat liet leven bontfchitterende en veranderlijk is, dat het geluk fteeds wankel en gelijk een rollende bol is , dat veeltijds de beste vrienden de trouwloosften zijn , dat men veeltijds, wanneer de ti/dsomftandighedeh 't vereifchen , weet te veinzsn , dat men in gevaaren voor zijne naafte bloedverwanten 0f boezemvrienden vliedt , en zelf bevreesd is q; De groote waereld, zegc in haare Brieven Mevrouw Catksbïj, (t) % een menigte van wonderbare wezens, die veel bezitten , no* meer verlangen , en niets genieten. De waare vriend", fchap ontftaat uit de harmonie der zielen , in de fpeelzaal der waereld woont de overeenkomst vart aart niet. Daar komen lieden te lamen , die noch door karakter , noch door het hart vereeaigd worden. Men loopt naar de fchouwtooneelen , naar de Vauxhall , naar de Maskerade, wijl' men fteeds met zich zeiven verlegen is, en in geftadigen arbeid geen behagen vindt, wijl men de loodzwaare langwijhgheid gaerne wilde afwerpen , en het een behoefte geworden is zichzclven geftaag te bedwelmen , omdat men niet gaerne met zich zeiven omgaat , daar men voor veele edeler vermaaken der Menschheid geen vatbaarheid of lust heeft, noch vertoeven kan bij de gedagte dat het leven de zaaitijd en ieder uur een leengoed is , dat God ons op rekening
aan-
(*) Or«io pro Annio Milone, C. XXVI. N. 69.
(t) Zie Lettres de M. Catesby,
, G 2



ioo Van ie Veorzienigheii.
aanvertrouwd heeft, wijl men de heerfchende mode gelijk een toveres volgt , zonder zelve te weeten waarom — wijl men zich» eindelijk , gaerne op de vleugelen der verbeelding , op roozenkleurige wolken , op een ftraalen wagen door gevleugelde paarden getrokken , naar een denkbeeldige waereld laat voeren, uit welke men als een dronkene terug komt, tot de flaap het ziedende bloed verkoeld , en de vlugtige droomen verjaagt. Men zoekt elkander op, zonder wezenlijk elkaêr te beminnen , men ziet en fpreekt elkander zonder hartelijk genoegen , zonder mededeeling en genot, en men verliest elkaêr weêr in de menigte , zonder het verlies te betreuren. De waare behoeften van den geest en het hart worden door de ingebeelde grootheid niet verzadigt. Men leert daar de zalige kunst niet, om het leven op de edelfte en weldaadigfte wijze te befteeden. Men kan rijk zijn , maar men weet den rijkdom niet te genieten, en hem zo op andere behoeftigen te doen vloeijen, dat het hart des geevers en des ontvangers daar bij wint. Gemeenlijk is het hart, bij de vriendfehap der groote waereld geen deelgenoot 't is meer de taal der mode, plegtigheid,
levenswijze , dan broederlijke toegenegenheid ; wie de kunst der veinzerij niet in zijn magt heeft, die gewend is fteeds zijn ganfche hart zonder dwang of vermomming te vertoonen , die wordt daar ligt belachlijk , en vindt voor zich geen vermaak.
Maar men ziet ook de gevolgen van deeze denkwijze. Eigenliefde, eergierigheid, nijd en trotsheid beheerfchen gemeenlijk bij afwisfeling het hart. Hoe veel goeds wordt niet onderdrukt, en 't geen gefchied, dat gefchied uit eigenbelang. Hoe veel fluimering en traagheid! Hoe veel flapheid en zwakheid !



Van de Voorzienigheid.
lol
heid ! Men volhard bij geen eene zaak , men fchuwt aanhoudende en moeijelijke bezigheden , men zoekt maar fteeds met drift de kitteling der zinnelijke vermaaken. Hoe veele krankheden der mode , hoe veele bleeke en uitgemergelde lighamen, hoe veel wandelende lijken , hoe veele door het gif der wellust uitgeteerde geraamten , hoe veele verdervingen der zeden, hoe veel onnoodige behoeften, hoe veel onnutte pragt en ijdelheid! Hoe veel verzuimen in 't beroep, in de huishouding , in de opvoeding der kinderen, in de vlijt, die men zich zeiven verfchuldigd is ! Hoe veel groote en gegoedde buizen hebben reeds aan de ipeeltafel, in kostbare gezelfchappen , in de kronkelende levenswijze onzer verfijnde eeuw hun graf gevonden, en hebben nog andere onfchuldige medeburgers , kinderen en naverwanten met zich in den afgrond gevoerd! Is het dan nu niet een weldaadige gunst van God , dat hij het grootfte deel der menfehen van deeze droombeelden van geluk verwijdert ? Dat hij hun naar den ploeg en wagen leidt, waar de geest bezig gehouden, voor ledige aandoenlijkheid bewaard, de driften geftuit, en de gezondheid des lighaams verftaald wordt? Wie zou dan de aarde openen, hitte en dorst verduuren, en de moeilijkfte bezigheden verrigten, wanneer ook de landman naar die lieden wilde trekken, welke boven dien tot nadeel van den Staat fteeds volkrijker worden ? Op de Dorpen, in Woud en Bergoorden beftaat nog de waare Mensch, de Zoon der Natuur, dien wel de befchaafdheid ontbreekt, maar die egter ook niet van den regel der Natuur verftooten en misvormd is, die nog met het weinige dat de Natuur vordert, te vreden, G 3 da-



io2 Van ds Voorzienigheid.
dagelijks werkzaam, en omtrent rang en eere zeer onverfchillig is.
God bebouwt bet menfchelijk gedacht door het Huwlijk, en door het huislijk gezelfchap — ziejt daar eender heerlijkde kentekenen der Godlijke Voor «enigheid,-! Men zeg wat men wil, deeze band, die God zelve door de Natuur tusfchen twee Egtge"0te!1..fn tusfcheiï Ouderen en Kinderen legt, blijft altijd een zeer vereerenswaardige inrichting, en wijzer, beter en doeltreffender had God het niet kunnen maaken. Het mannelijk karakter wordt door de nauwe verbinding met het karakter der vrouw verbeterd, en verzagt. Ziet men het niet zelfs in de dieren ? Meest alle zijn ze, wanneer ze beminnen, zagter, liefderijker, werkzamer, tederer. Het belang wordt gemeenfchaplijk , en daar door ook hunne wooning, hunne fpijzen. Zij deelen met elkander de zorgen, eenige houden zich onophoudelijk bezig met het verzorgen der jongen , zij waagen hun leven voor hen, de Reen behouden hunne jongen jaaren lang bij zich, de Zeebeer en Zeeleeuw huilen om hunne jongen, het Schaap blaet den ganfehen nacht, wanneer haar Lam haar ontnomen is , de Beerin woedt door het woud, en wee den Roover, wanneer hij haar ontmoet! De Merrie wil niet van dal, zij ziet telkenslom, tot het veulen haar volgt, de Struis fchreeuwt klaagende des nachts, wanneer hij zijn jongen niet weêr kan vinden , men weet met welke angdige zorg en gefchreeuw de vogelen heen en weêr vliegen, wanneer de jongens in de boomen klimmen en hunne nestjes uithaalen. Naar de oogmerken derj Natuur kan deeze tedere verbinding



Van de Voorzienigheid. 103
ding onder de dieren niet algemeen zijn , en niet onafgebroken voordduuren. Maar de Mensch, die tot gezelfchap, tot arbeidzaamheid en wederzijde fche°onderfteuning beftemd is, bij welke zagt gevoel , goede aandoeningen, opbeurende reden, groote gedagten, vriendelijke vertroostingen van ziele tot ziele kunnen gaan, moest ten allen tijde door deeze zagte band met de vrouwe verbonden zijn , wijl de aarde nooit te zeer met menfehen kan vervuld worden, wijl anders de zinnelijke wellusten zouden uitfpatten, en ons natuurlijk geluk verpesten, wijl noch het fterkere noch bet zwakkere gedacht aanhoudend de hulpe des anderen Ontberen kan, wijl zelfs daar door den weg tot de zedelijke volmaaking gebaand wordt, en de kinderen het best in de fchaduw der Ouderen kunnen opwasfen en befchaafd worden. Zelfs het ruwe hart des wilden fchaamt zich zijner barbaarsheid, en wordt menschlijker, zodra hij het hart dat te vooren voor hem maar alleen klopte, op een andere borst kan drukken , en reeds voor het derde hart, dat uit de vereeniging deezer beide, voord moet komen, voelt kloppen. De aanvallige fchoonheid der zwakkere kunne , het tederer lighaam, het zagter vel en fijner gevoel, de bevalligheden en aangenaame kleuren van het gezigt, het fpreeken der oogen, de zagtere toon der fpraak, de fnelle werking der hartstogten, de levendigheid met welke de vermaaken genoten worden, het ongemaakte der beweeging, de aartige invallen, de gulle openhartigheid, de gelukkige ligtheid, met welke de ziel in de beste jaaren van het treurige tot het vrolijke, van 't erndige tot het grappige overgaat, gevoegd bij de fijne kunst om van alle andere fchoonheden der Natuur zodanig gebruik G 4 te



104
Van de Voorzienigheid.
te maaken tot haare verfiering, dat zfj jn ftaat j| om de opbruifchende drift des mans naar willekeur te gebieden, hem door liefkozingen en kleinigheden te verzagten en bet dreigend onweder 'aft teleiden - de innige deelneeming aan de fmerte haares geliefden, en de onbegrijplijke fterkte die, als bet onheil toeneemt, haare voorige zwakheid overtreft — en eindelijk de ganfche fomme van Moederlijke en huishoudelijke Heide en werkzaamheid , dit alles dringt met geheime kracht in de ruwde ziele.' Wat al nieuwe gewaarwordingen ontwaaken met den naam van Vader? Zelfs de Hottentot en Kaffer gevoelt de krachtige trek der Natuur tot zijne kinderen. De kindsheid des menfehen heeft oneindig veel beminnelijks. De nette leedjes des kinds, zijn gebaarden, lachjes, ftreeïen en kusfen, zijn eerfte woorden, zijn dankerkendtenis en liefde , die dikwijls geen tekens of woorden genoeg kan vinden, bevalt ook zelfs den onbefchaafdften mensch. Met haare komst vermeerderen de behoeften , daar door wordt het nadenken opgewekt, de vlijt wordt gefcherpt, men fparit alle krachten in, men wordt vindingrijk, fpaarzaam (doch even deeze noodwendigheden des levens zijn het, voor welke veele wellustige verkwisters in onzen tijd vlieden) zo groeit ons uitwendig geluk, en te gelijk de befchaaving van den geest. Alle voldoeningen der geflachtsdrift buitenden egt heeft de Schepper en Heer van het menschdom verboden, en zelfs de daar toe voorgefchrevene orde des. huwlijks heeft hij, om naar de zigtbaare waarschouwingen der Natuur te oordeelen, aan een zekeren ouderdom verbonden, namelijk aan den tijd in welke het lighaam zijn behoorlijke leng- ' te en vastigheid verkregen heeft. Hoe veel wijsheid



Van ie Voorzienigheid. 105
Beid ligt niet in deeze fchikking! Het is goed voor het lighaam, wanneer het niet voor den tijd die geweldige beweegingen gewaar wordt, noen voor den tijd de edelfte fappen verliest, op welker vroegtijdige en onmaatige verkwisting altijd een ge» heel verderf des lighaams, onheelbaare wanorden en ftoonng van de ganfche huishouding, fchriklijke verteeringen van het ruggemerg , vreeslijke pijnen m alle leden, krampen, gezwellen, ftremmingen, onnatuurlijke beweegingen , blindheid , gevoelloosheid, meer dan beestachtige geilheid — en krankzinnigheid , domheid en razernij van den geest volgen. Onze vaderlanders weeten welke treurige ontdekkingen Tissot en Ziumïrman in onze jonge Menfchenwaereld gedaan hebben! Onnatuurlijk affchuwlijkheden der Onanie en Nijmphomanie, omtrent welke de Menfchenvrjend tusfchen beide ftaat, of hij 't gordijn zal ophaalen en waarfchuwen,.of zulke haatelijke zaaken der duisternis, m welke zij bedreeven worden, zal ovcrlaaten. Jonge lighamen vol van fuppen, verwelken voor den tijd, als planten over welke een heere wind gegaan is. 't Is goed voor den geest wanneer hij niet eer met de zinnelijkfte vermaaken der Natuur bekend wordt, voor'dat het verftand tot rijpheid gekomen is, en beredeneerde befchouwingen maaken kan. Wie zou de lasten des huwlijks en der opvoeding op zich neemen, wanneer de zoetigheden van deezen ftand hem niet in eigendom bleven, en hcïri door Godlijke en Menfchelijke wetten verzekerd waren? Maar, voor iedere openlijke egt neemt het algemeen de verzekering op zich, de Schepper wil, dat elk deezen heiligen band zal vereeren, en voor de gedagte fchrikken, om hem door zijne hartstochten te verbreeken. Hij die G 5 0 zijne



ic6* Van de Voorzienigheid.
zijne verbindtenis in 't geheim maakt en bedekt houdt, moet zich mishandelingen laaten welgevallen. Hij handelt niet verftandig omtrent zich zeiven , hij verklaart daar door ftilzwijgende, dat hij geen prijs fielt op de zekerheid zijner kinderen, hij handelt onrechtvaerdig omtrent haar, die hij zijner wellust opoffert, en haar de moeite der opvoeding alleen oplegt , zonder haar bet openlijk genot der rechten te bezorgen, welke zij kan vorderen, zo dra ,zij hem alleen baar lighaam overlaat ; hij ftelt anderen in gevaar om onweetend egtbreekprs te worden ; hij maakt zijne kinderen eerze geboren worden ongelukkig; hij onttrekt zich aan het bevel der Natuur, dat hij, die kinderen wil teelen, dezelve ook moet opvoeden; hij ontrooft zich zeiven de edelfte vreugde, hij treed de beste, wijste, weldadigfte fchikkingen des Scheppers met voeten, hij rukt den vasten tuin om, dien de vader der Menfehen om fchaamre en kuisheid der Vrouwen en zedige Meisjes gefield heeft, hij breekt door de wetten, die als een ijzeren muur om de eere, rust en waardigheid van het ganfche Menschdom ftaan moest.
Naar de berekening van Suszmilch en andere, merkt men tusfchen de beide geflachten een bepaalde evenredigheid, en beftendige gelijkheid. Daar dit onlochenbaar niet van Menfchelijke wijsheid, van Keizers noch Koningen , noch van de teelers, of omftandigheden die in onze magt ftaan, afhangt (*), zo volgt ook daaruit onwederfpreek-
lijk,
(*) Dit leert de ondervinding in kleine huisgezinnen, en nog meer in Vorstelijke en Koninglijke huizen, waar dikwijls de opvolging, en welde mannelijke,



Van de Voorzienigheid.
107
h'jk, dat na 't bereiken der manbare j^nren bet hüwïijk de natuurlijke toeftand, Gods inrichting is, welke men nooit, dan om zeer gewigtige redenen , zonder verantwoording kan verzuimen. Men beklaagt zich veeltijds over de onontbindoaarheid der huwlijken , en nogthans is ook deze, van ?lle zijden befchouwd , een groote weldaad van God. —De zeden en gewoonten der Volken in Afia en elders — wat bewijzen die? Het was voorheen ook gebruiklijk , in een gloeijenden afgod kinderen te verbranden. In Labrador is hét de gewoonte, den ouden vader dood te flann. Voorheen was 't gebruiklijk den Goden ter eere alle wellusten te bedrijven. Zullen wij dat alles navolgen? Moest men zich niet fchaamen de inftellingen van den
Gods-
Hjke, met tonnen fehats betaald zonde worden. Ook weet ieder lighaam- en geestkundige, dat in het (luk der menfchelijke teeling de grenzen onzer kunde overal zigtbaar zijn. Hoe wil men daar in ook allerlei kunftenarijen aanraaden , daar wij reeds zo veele en welligt nog in lang niet alle oorzaaken der onvrugtbaarheid kennen, maar nooit in een enkel geval in (laat zijn, om de waare oorzaak der onvrugtbaarheid met zekerheid op te geeven. Dus zullen wij nog veel minder in ftaat zijn om ze te verhelpen. Alle tekens toch zijn onzeker, uit welke men bi' zwangere vrouwen 't gedacht van haare vrugt kan bepaalen. Daarom lachen ook alle Natuurkenners meteen voorflag die in Uart de faire des V.arcovs ( f par M. M. . a Montpellier, in fpor oi in ernst,, gedaan is. De Heer de Fr a nc h e v 1 r. le bcfloot uit het getal der mannelijke ballen en het daar mede over*enftemmend getal der vrouwelijke borsten , dat tweelingen natuurlijker waren dan enkele kinderen, doch dat de zeldzaamheid alleen kwam uit de ongefchiktheid der
O tiCt; Dat is, D? kunst om 'jetfgefts te ierltn.



icS Fan de Voorzienigheid.
Godsdienst met zulke zwakke wapenen aan te vallen?
Dat MoNTESQUIEU, MlLTON, DE M aarschalk van Saxen, en andere anders geleerde en beroemde mannen het geloof der Christenen deswegen tegenwerpingen gemaakt hebben, ftoot de wigtigfie gronden nog niet om , men weet, dat zij alle, die tegen de heiligheid van het huwlijk fchreven, bijzondere aanleidingen daar toe hadden, die hunne luim verwekten, en hun vernuft fcherpten ; en gefield dat hunne tegenwerpingen koudbloedig verzonnen waren, \yat is het menfchelijk aanzien in de zedenleere? Hunne gronden houden geen proef, de naam beflist niets — de Proteftanfche Godsdienst is alleen aan recht, waarheid t rede en Gods wet verbonden. Zou het huwlijk, om dat het onontbindbaar, en dus noodwendig fom wijlen onaangenaam, verveelend en verdrietig is , den
Staat
Ouders voor elkander (Zie N. Memoires de VAcad. Roi. des SciencS) Doch de laatfte reden is wat duider — en eischt de Natuur zulk een naauwe overeenkomst? En dan moesten ook de Ouders die eens tweelingen hadden geteeld, altijd twee kinderen teelen; en dat gefehi.'d toch niet. De meeste dieren hebben maar twee ballen , maar veele wijfjes hebben meer uijers, en ze werpen egter gedeeltelijk maar één, gedeeltelij!: twee, en ten deele veele jongen. Den Mensch, den Aap, den Olijfant enz. gaf de Natuur twee borsten, en toc^ meest maar een jong, uit voorzorg voor den zuigeling, op dat, wanneer de eene borst verhard of ongefteld wordt, de andere nog melk zou kunnen g' even — gelijk wij twee oogen. een rechte en een linke long hebben; en om het evenwigt en de evenredigheid van het lighaam. — Het eigenlijk fcheppen en voordbrengen in de Natuur heeft zich de Schepper in alle Natuurrijken voorbehouden. Wij zullen waarfchijnlijk nooit volkomen in de geheimvolle werkplaats der Natuur kunnen indringen.



Van de Voorzienigheid. 109
Staat benadeelen, terwijl het der vermeerdering van de volksmenigte in den weg ftaat; zou men daarom aan elk veroorloven om te verwisfelen zo menigmaal het hem behaagt , in hoope, dat daar door meer verliefden dan flechts verbondenen zonden te zamen komen, dat er dus meer trek onder de ongehuwden en meer drift tot de huwlijks omhelzingen zoude ontfhan, dan nu, daar den band voor den geheelen leeftijd gelegd wordt? Doch men oordeèle niet zo eenzijdig! Gefield, de bevolking won daar eens door, is dan het volksgetal alléén het geluk der Staaten? De zedenverbastering, die daar bij onvermijdelijk zoude zijnr zou gewis de aanwinst van menfehen in evenwigt houden. Wie zou dan alle die kinderen , die geen van allen een zekeren en blijvenden vader zouden hebben , opvoeden ? Zij wasten toch niet gelijk de paddeftoelen in vierentwintig uuren op. Zij groeien niet van zelf, gelijk de boomen. Men gaa toch eerst in de hutten der armen, en zij getuige van de moeite die een boeren jongen vereischt, eer hij flechts loopen kan, van de behoeften voor elk kind eer het zich zeiven brood kan verfchaffen, eer het een geweer kan draagen. En hoe? zouden wij mannen, die reeds overwigt en voorregten genoeg van den Schepper bekomen , en aan ons getrokken hebben , alleen het recht bezitten, om een vrouw, van wie wij den eerden bloei der fchoonheid en jeugd genoten hebben ten huize uitteftooten, zo menigmaal ons wijn'en toorn verhit hebben, en haar met heure kleinen, die haar reeds genoeg fmerten, moeiten, kommer, en het bloed haares lighaams gekost hebben , in de ellende te jaagen , op dat zij een engel van den hemel zoude verwachten, of de reiziger»



Ho Fan de Voorzienigheid.
gers op den weg om hulpe aanroepen? Barbaarfche vvaanwijsgeeren, die de waereld van haar fchoonfte fieraad wilt berooven! hebt gij dan vergeeten dat het buwlijk een gelijk gezelfchap is? dat de rechten en pligten elkander in evenwigt houden moeten ? dat de man der vrouwe ten ftaf dienen moet, gelijk den eik om welke zich het eiloof flingert? Wie zijn wij meer liefde, -meer verfchooning, meer hoogfchatting, meer verdraagzaamheid en zorg verfchuldigd, dan haar, die befluit om alle wegen op welke ons het lot geleid, geduldig te bewandelen, en zelfs mét ons in de ellende te gaan; Dan haar, die den Zoon, welke eens onzen, niet haaren naam op de waereld zal voordplanten, negen maanden lang draagt, en om zijnen wille zich den flaap ontrukt en alle genoegens verzaakt? Wie meer, dan haar, die in onze eere de haare zoekt, aan onze fmerten deel neemt, en door haare openhartige vrolijkheid de moeilijkheden van onze beroepsbezigheden veraangenaamt, en die duistere wolken van 't gerimpeld voorhoofd ftrijkt? Hoe veele groote en ver? eerenswaardige Vrouwen noemt de gefchiedenis niet! Hoe veele, die hunne mannen befchaamd, over hunne dwaasheid een dekzel geworpen, en door haare wijsheid menig onheil afgewend hebben! Zo leerde David in Abig aïl , die met een rijken en lompen fchaapenweider getrouwd was, een verftandige vrouw kennen; namze, na den dood van haaren ftuggen Nabal, zich ter vrouwe; en vond in haaren omgang meer genoegen, dan in de trotfche Koninglijke Princes Michal, die zo onvoorzigtig was , dat zij haaren gemaal voor het volk befpotte. De Franfche Admiraal Caspar ce Colignij, werd door
ziju



Van de Voorzienigheid.
Ut
zijn uitmuntende vrouw tot den hervormden Godsdienst gebragt, en naderhand haalde zij hem over om zich aan het hoofd der Hugenoten te Hellen. Hoe veele mannen genieten in fiilte een gel uk, dat zij met geen Koningrijk zouden willen ruilen , en hebben aan hunne gekozene een onfehatbaare vriendin, een waaren fchat, die nog in dén hemel tot hunne zaligheid zal toebrengen. — Willen wij aan de andere zijde ook het tedere gedacht vrijheid geeven , om de huwlijksverceniging te fcheiden, en zelve zich elders aan te bieden, wie gevoelt daar in niet het haatelijke, het onvoeglijke en verfmadelijke? Zou dit geen gif zijn voor het teder gevoel ? Dood en ondergang voor alles, Wat tot hier toe het bevallige voorregt der vrouwe was, voor tugt , ingetogenheid, befcheidenheid, beminnelijke fchaanr.e , en zedigheid ? Weg dan met zulke onwaardige voordagen, die alleen ia een koortshitte hunnen oorfprong kunnen hebben , of een' verbasterden mensch die alle zelfgevoel van zijne waarde verloren heeft, kunnen invallen. De waereld mocc nog geen algemeene tempel van ontugt, en grenzenlooze onreinigheid worden. De groote uitdcekenheden die wij boven dé dieren hebben, willen wij nog niet wegwerpen. God lof! dat zulke laffe gefchriften , en fchandelijke misgeboorten des verdands, niet lange furtuin maaken! Het getal der edeldenkende menfehen is nog zo klein niet, als die Apostelen der wellustigheid zich veeltijds inbeelden (*). Het gebod des
Hei-
(*) Zeker dichter ("die ik thaas niet weet té noemen) zegt: de Vrouw is het laatfte, dat gij ziet, wanneer gij 'sAvonds de oogen fluit, en zij is het
eer-



112
Van de Voorzienigheid.
Heilands en de eerfte inftelling des Scheppers, (f) op welke zich de verlosfer Matth. XIX. 4-6. beroept, zal in ftand blijven, zo lang er menfehen op aarde zijn, en even daar door zal de bevolking veel beter, zekerer, aanzienlijker en duur* zaamer bevorderd worden, dan door veelwijverij, bijzitten en ligtvaardige fcheidingen^ Kondén de huwlijken zo ligt ontbonden worden als men wenscht, zo bleef er ten laatften niet meer over dan een algemeene, openlijke Concubinatie, uit welke, naar alle waarneemingen, fteeds maar weinig kinderen voordkomen. Toen Rome zijn ondergang naderde, had menige man tien vrouwen in eene maand, en een vrouw kwam in weinig
wee-
eerfte dat gij ziet, wanneer gij weder ontwaakt. En wanneer eens uw oog zich het laatfte zal fluiten , zal zij het laatfte, en wanneer het weder ontwaakt, het eerfte zijn, dat gij zult zien.
(t) Hier door wordt ook de tegenwerping, die veele Thomasius napraaten, dat het huwlijk blootehjk een burgerlijk verdrag is, dat door wederzijdfche overeenftemming ontftaat, en met beider bewilliging weder opgeheven kan worden, en dus geert Godsdienftige zaak is, maar alleen voor het menfehelijk gericht, voor de rechtbank der Rechtsgeleerden behoort, en naar de Staatswetten moet beoordeeld worden, gelijk alle andere onderhandelingen — grondig wederlegd. Onze wetgeever, Jezus Christus, mengde zich in geen burgerlijke zaaken. Dit kon men hem voor Pilatus niet bewijzen. Hij wees een twist over eene erfenis van de hand Luk. XII. 13- e. v. Maar over het huwelijk bediste hij uitdruklijk, als ook zijne Apostelen, en Christus beroept zich op de eerfte inftelling, welke God bij de verbinding van het eerfte Menfchenpaar gemaakt heeft.



Van de Voorzienigheid.
"3
weeken aan twaalf mannen, doch de Menfehen wierden daar door, zo als ligt is op te maaken, flechts wellustiger. De huwlijken wierden daar door niet meerder; maar veel eer de afkeer en tegenzin in gevestigde liefde en gefloten huwlijken fteeds grooter, de ftaat werd ontvolkt, de ellende nam hand over hand toe, en de regeering moest er een belooning op ftellen , wanneer iemand in een gewoon huwelijk drie kinderen teelde, (Jus trïum liberomm) en nog konde men zo veel verwilderde gemoederen niet meer vereenigen , het magtige Rome werd fteeds krachteloozer, ftroopende en zwervende volkeren, die anders door een geringe Jegermagt overhoop konden geworpen worden, ftormden de beheerfcheres der waereld om verre.
En kan dan niet elk verftandig brein vooruit zien, dat bij ligte en vrijwillige egtfeheidingen geen waaü re ouderlijke tederheid wortslen kan fchieten, dat de menigte van jonge weduwen geftadig door fterke verzoekingen zoude gekweld worden , en de hevige lusten geen langen wederftand doen , dat 'er al. zo eer. algemeen zedenbederf zoude geboren worden, en 'er uit de voorige naauwe kennis en inwendige betrekking ligt weder vermengingen en alzo ten laaiden een onbefchrijfhjke verwarring, een meer dan dierlijke gemeenfehap , en oneindige twist, ftrijd , moorden en vervolgingen zouden ontdaan , zo dat de ongelukkige onfchuldige kinderen , die nog de ontellijke gevaaren , afdriivingen , geweldige verontrustingen in hun natuurlijke geboorteplaats, beweegingen door de driften , en derke bloedvloeden , mogten ontkomen , het grootde nadeel daar bij zouden lijden. Zouden deeze hulploozen, bij welke waarlijk een worm gelukkiger konde gerekeü,d worH den,



H4 Van de Voorzienigheid.
den , met de verfloten moeder het huis des vaders moeten verlaaten, welke man , welke jongeling zou bij detze omfiandigheden kunnen befluiten, vreemde kinderen om der moeder wille op te voeden , wanneer hij zelfs niet verpligt konde worden , om zijn eigene op te voeden ? Zouden zij den vader overgelaaten zijn , zoo zouden zij , of der mishandelingen van de ftiefmoeder moeten bloot ftaan, wijl deeze niets anders te vreezen had , dan dat zij zelf binnen kortentijd weder vertrekken moest, en voor eene andere plaats maaken ; of de vader zou de moederlooze weezen voor geld aan flegte fchepzels moeten vertrouwen , die hun in alle opzigten verzuimden , met vergiftte melk voedden , en hun geenzins het verlies der moeder konden vergoeden? Men verbeelde zich de gevoeligfte aandoeningen van het moederlijke hart ! De ten hemelfchreijende ongerechtigheid aan de jonge nakomelingfchap ! de heimelijke moorden , door welke men zich bij nieuwe verbindtenisfen van de voorige kinderen zoude ontdoen 1 Is het mogelijk dat een man als Montesquieu,, met zulke groote gaven , die de heerlijke gedagte , om een nieuw wetboek voor de Menschheid , in den geest der reden , der Billijkheid, gerechtigheid en Menfchenliefde begon te ontwerpen , deeze onvermijdelijke verwaarloozing der kinderen , die toch het kostbaarfte eigendom van den ftaat moeten zijn , kon vergeeten ? Voegt daarbij , dat, wanneer onze huwlijken ontbindbaar, en alzo van de concubinatie niet onderfcheiden waren, welke nogthans in geen ftaat heerfchend kan worden (•), hoe ligtvaerdig zouden veele huw-
lij-
(*) Daar de Concubinatie een' bloot verdrag is, ■waar bij alleen het genot des lighaams voor geld ,
kle-



Van de Voorzienigheid.
Ii5
lijken gefloten worden ? Hoe onberedeneerd zouden veele mannen van goede geboorte fpoeden om hunne
klederen , voedzel e. z. v. wordt bedongen , maar van dé zijde des mans geen waere vriendfchap , deelneeming , noch trouwe tot den dood, en hem dus vrij ftaat zijn bijzit, bij elke afkeerigheid, of opkomende lust naar verandering te verhaten , waar over. de verlaatene niet kan klaagen, wijl haar verdrag niet rechtmaatig ingerigt , en niet door de overheid bevestigd is , en dus het ganfche verdrag of als hoererij , of zo een derzelve , of beiden gehuwd zijn , voor Egtbreuk moet aangemerkt worden , zo is het volftrekt niet met de voorfchriften des N. Testaments over een te brengen. Het is ook geheel en al tegen den geest van den Godsdienst, wijl de man daar bij geen andere beweegreden heeft , dan het fchandelijk oogmerk om zijne geile lusten te rerzadigen, en niet om kinderen en goede burgers op te voeden, of zijne beminde tot een gelukkige vrouw te maaken. Hec is verder eene openlijke ongerechtigheid tegen de vrouw , want zo dra zij krank , oud , zwak en voor hem onbehaaglijk wordt, zo laat hij haar der fchande , armoede en verachting over, het weinige da* hij voor de kinderen geeft , is niet toereikende , en van wien zal nu de verleidde hulpe verwachten? Wïeni zullen haare en heurer kinderen zuchtingen en verwenfchingen anders treffen dan hem ? — Haar gefchied. „ geen onrecht , zij heeft mede bewilligt ," moge dan zijn taal zijii — zij zondigt zeker ook , doch dat verontfchuldigt den fchender niet. Hij deed haar het eerfte aanzoek , en verftrikte het zwakke vrouwen hart , door alle vervloekte kunsrgreepen des verleiders. Hij beloonde haar voor de eerft; gunst , en verfchafte haar tot die fchande alle gelegenheden — maar mag ik dan anderen tot zonde verleiden , wijl men het van mij verlang: ? een ander doodfchieten, die mij daar toe een pitlool toereikt ? Hij moge dan verder voorwenden ; lk meen het toch eerlijk met kaar, ik bemin haar waarlijk meer dan menig man H z z ijn



liö Van de Voorzienigheid.
ne driften te koelen ? Hoe weinig egtgenooten zouden leeren elkander in liefde te vcrdraagen, en zich naar de wederzijdfche zwakheden te fchikken ?
zou-
mijn aangetrouwde vrouw ! — Het is meer wellust, dai waare liefde , wijl men voor de kwaade gevolgen zo onbezorgd is. Lag de oprechte neiging ten grondflag, Zo ging men ten minften een gewetensegt (ad morgatiaticam ) aan. Maar bij de enkele bijzitting kan geene achting plaats hebben , en zonder hoogachting ontftaat geen waare liefde , want de wellustige leert zijne Galante , Maitresfe , of hoe ze mag heeten, f* de Bijbel noemt ze onbewimpeld, Hoer Heb. XIII. 4.) alleen van de llegfte zijde kennen — wie meer biedt, kan haar veeltijds bekomen , het is eene waare die veil is voor geld , in Londen en Parys heeft daar in een opklimming en opvolging plaats , men verandert van wooning , naam, rijdtuig , bedienden enz. Men zegge al verder : men heeft toch een goed hart ! doch met dit fchadelijk voorwendzel kan men egtbreuk en kindermoord verontfchuldigen. Is dat , in plaats van alle ander antwoord , een goed hart , dat men zijne kinderen niet eens den naam des vaders veroorlooft te voeren , wanneer hen hun teeler eeuwig als onbekend moet zijn , wanneer men ze flechts heimelijk, alleen uit nood , en met weerzin onderhoud ? — Of, de eisfcken van den Godsdienst zijn zeer ftreng, ze veroorloven bijna niets! Maar wie is menschüevender , de Godsdienst, die voor den man , voor de vrouw , en inzonderheid voor de kinderen zorgt — of de Thomafianen , die den bijflaap veroorloven ? — Het\ host tegenwoordig veel, om vrouw en kinderen overeenkomftig zijn' ftand, te onderhouden ? Als of een bijzit niet nog. meer kostte ! Als of deze bloedzuiger niet de rijkfte kasfe konde uitplunderen ! Als of men niet de duideliikfte voorbeelden daar van in de voornaamfte perfonen had ! en als of een verftandige vrouw die redeneert en waare liefde tot haar man en kinderen heeft, niet door haar eigen belang gedreeven wierd , om ta fpaaren en alles naar heur vermogen in te richten ?



Van de Voorzienigheid.
117
zouden niet de fchoonfte en bekoorelijkfte vrouwen eerst vergoodt, en daar na allengs dieper vernederd worden ? zouden zij niet door de vrees van morgen verftooteu te zijn, aangedreeven worden om op bedriegerijen te denken , en het koorn te fnijden zo lange het op haaren akker ftond ? Hoe veel kwaad zouden de laster , boosheid, nijd en afgunst als dan ligter dan nu , kunnen bewerken ? Zouden niet de zoetfte oogenblikken der goede en/ zorgvuldige vrouw verbitterd worden door de gedagten : in korten tijd ben ik afgefnïdén van alle njentchelijke hulp , en heb eere, wooning , rust en voordeel verlooren , en deeze onnozelen die aan mijn fchoot fpeelen , zullen wij zien fchreijen, en niet verdaan wat het zegt geen vader meer te hebben ? Ware het als dan niet de beste keuze , ware het niet de pligt der ouderen, de kinderen liever bij zich te behouden , of de Natuur met geweld te onderdrukken , dan de gehoorzaamde bevalligde dogter aan de eigenzinnigheid en dwaasheid van een zot, en der beklaaglijkde verfmaading bloottedellen ? Hoe veele mannen die noch begaaftheden van geest of lighaam , noch eenig voorrecht in hunne uiterlijke omdandigheden bezitten , zouden als dan moeite hebben , om andere dan verdootene te bekomen ? En welke man , die eens een edele uit- \ muntende vrouw (doch dit zou dan het zeldzaamde geval zijn,) had bekomen , zou dan zeker zijn in het bezit te blijven ? Hoe ligt wordt het vrouwelijke hart door een fchitterend geluk bedrogen , en vergeet de beste grondregels , die zij voorheen trouw gezworen heeft ! Doch alle deeze gevaaren, alle ongelegenheden en vernederingen voor het andere gedacht, alle fchadelijke gevolgen voor het geheel, alle vreefelijke uitzigten voor de kinderen, H 3 heeft



H8 Van de Voorzienigheid.
heeft Gods wijze regeering daar door genadig afgewend , dat zij onder alle de toeneemende weelde en wellust onzer eeuw, het recht des huwlijks nog behouden en befchermü heeft (*). En dit is ook daarom een waare weldaad voor het Menschdom , wijl het een juiste , fchoon nog niet genoeg erkende waarheid is , dat huislijk geluk de bron des burgerlijken welftands is , en dat de algemeene ellende der ftaaten , en het volkomen verval der zeden zo lang duuren , fteeds toeneemen en vergroo-
ten-
(*) Men weet uit de laatere gefchiedenis voorbeelden , dat men in groote Maatfchappijen met de egtfcheidingen ruimer wilde zijn , maar men weet ook de bijna onherflelbare verwarringen die daar uit ontftaan zijn, en zo dan ook groote verftanden, wijsgeeren en ftaatsmannen in zulke gewigtige zaaken in dwaalingen kunnen gevoerd worden , is het dan niet beter zich aan het onbedrieglijk woord van God te houden , en de zekere voorfchriften des verlosfers t§ volgen ? — Maar in het huwlijk is evenwel zo veel twist, onrust en onaangenaams. Doch men bedenke fteeds , dat onder de maan geen volkomenheid is , alles in de waereld heeft twee zijden , 'er zijn ook weder veele aangenaamheden, veele voordeelen in gelegen : aan die vrouwenhaaters , aan die gemelijke lieden , uit wier mond het verdriet fpreekt , moet men geen gehoor geeven ; het is dwaas meer van egtgenooten te verlangen , dan men vorderen kan , en dan men zelve verdient ; zonder fouten is 'er geen man noch vrouw, en daarom is de regel voortreflijk: de eene draage de last des anderen : Gal. V. 2 ; Wezenlijke onaangenaamheden moet men zich niet door ingebeeldde vergrooten, maar met het verfland onderzoeken ; die , welke gelooft , dat hij reeds daarom ongelukkiger is , wijl hij niet meer vrij is, die zal zeker altijd morren. Men bedenke, dat ook het huwlijk een fchool der jeugd, des gedulds, der zagtmoedigheid, verdraagzaamheid en onderwerping aan God is.



Van de Voorzienigheid. 119
ten zal , zo lang er zo veele hindernisfen en zwaarigheden de vlijt der huisvaders , het aanzien der ouderen bij hunne kinderen, huisgenoten en dienstboden in den weg (taan, zo lang nog veele waare of ingebeelde zwaarigheden fteeds veele jongelingen van de egtverbindtenisfen afhouden , en zo lang 'er zo veele vader en moeder worden, die zelve nog opzigt en beftier noodig hebben. Elke rechtgeaartte vader en braave Moeder zal moeten toeftaan , dat het genoegen des vaders , de vreugde der moeder, en de zigtbaare blijdfchap des zuigelings , wanneer hij van verre zijne moeder ziet , aangenaamer zijn , dan alles wat men buiten den kring des huwlijks kan vinden. Waar ook de man met dankbaarheid erkent , dat hij eene helpfter gevonden heeft ', en niet vergeet, dat door de christelijke Godsdienst alle de rechten der vrouwe die haar eertijds waren ontroofd, weder herfteld, en de gelijkheid wederzijds van niéuws is aanbevolen , welke bij wijze , liefderijke en christelijke charakters kan onderhouden worden , zonder dat daar door den Man zijne regeering en beftiering van het geheel ontnomen wordt; daar zullen ook beide egtgenooten bevinden , dat tederheid , waare ongeveinsde vriendfchap , geruste vrolijkheid , ftille werkzaamheid en genoegen , geheel iets anders is, als het gewoel der groote waereld. Daar maakt men wel kennisfen , maar de balfem des levens , de liefde, ontbreekt. Daar heeft men wel uitfpanning genoeg, maar ze wordt het voedzelzoekend hart tot last, het is een eeuwige droogheid die vermoeit , maar niet verkwikt. Men vind reeds onder de eerfte Menfehen fchoone voorbeelden van huwlijks liefde. Izaak en Rebekka,
Jacob en zijne Rachel. Deeze heeft de
H 4 Bij-



xao Van de Voorzienigheid.
Bijbel niet té vergeefs bewaart uit de menigte va» door veelwijverij en zedenloosheid verbitterde huwlijken. Wie gevoelt nies, wanneer hij den ouden Jakob over zijne Zoonen Jozeph, Benjamin en Simeon hoort klaagen , de ganfche kracht der vaderlijke liefde ? Hij bemint den Zoon, dien hij nog in zijn' ouderdom geteeld had, die hem door zijne nog onverdorven jeugd verblijdde , meer dan de anderen. Gen. XXXVII. 3. Daar hij hem verloren acht , treurt hij lange om hem, zijrje Kinderen willen hem trooften , dan bet fchijnt hem toe dat hij nooit weêr vreugde op aarde zal hebben , bij ziet vouruit , dat de droefheid zijn harte zal knaagen , de traanen vloéijen den goi den ouden man lang? het gezigt — hij ziet in zijn graf, en verfchrikt 'er niet voor (vers 34j 35.) "zijn hart , dat beter was , dan dat van alle zijne nog overige Zoonen , vermoedde de fchriklijke boosheid niet , die zij begaan hadden. Zij waren tot alles in ftaat , en hij had niet eens een kwaad vermoeden. Blij gelooft het geen ze hem voor liegen ; gelijk hij zijn vader nooit moedwillig gekweld had , zo vermoedt hij dit ook niet van zijne Kinderen , die hij nooit tot toorn had verwekt. De Voorzienigheid bewaart den eerwaardigen Grijsaart, dat hij den Havendienst , de laage verraderij, en de gevangenis zijnes lievelings niet gewaar wordt. De omftandigheden veranderen, de hartenwond is bijna overwasfen , hij denkt nu met meer bedaardheid aan zijn Zoon , hij zendt zelve zijne Zoonen naar Egypten , maar den jongfien , den broeder des verlorenen , dien hij fints dien treurigen avond dubbeld beminde , en zonder welken hij niet zijn kon , behield hij bij zich. 'Er mogt hem iets overkomen op de rei.zi, zegt bij.
C Hoofd-



Van de Voorzienigheid.
(Hoofdft. XLII. 4.) Welk een vaderlijke zorg! het ongeluk dat Joseph zou overkomen zijn , heeft hem wantrouwend gemaakt. Overal wil hij thans dit geliefd Kind , in 't welk hij fteeds zijne geliefde weder ziet , met zijne oogen vergezellen. Zij komen te rug, en Simeon is niet bij hun, de angst, in welke ze reeds gebragt waren, wordt door een nieuwe ontdekking nog grooter, zij moeten het hunnen vader bekennen , dat de man, die anders aile vreemdeliugen vriendelijk bejegende , alleen tegen hun hard was — en nu leeze men de weemoedige klagten des bedroefden vaders, Gen. 42. vs. 36-38. Jozeph komt hem weder in de gedagten, hij verfchrikt reeds voor het denkbeeld , dat hij Üimeon voor Benjamin zal moeten vrijkoopen — over den voornamen man in Egypten zegt hij niets , 'er ontflipt hem geen een hard woord, hij jammert alleen, dat alle ongelukken hem te gelijk zullen treffen, nu terftond kan hij onmogelijk belooven zijn' jongften Zoon te zullen medegeeven , en daar hem de nood dwingt om een befluit te neemen , meent hij , dat zijne Zoonen hem het leed hadden kunnen fpaaren, en den ftrengen bevelhebber niet moeten zeggen , dat zij nog een broeder hadden. (Hoofd. XL1H. 6.) — Ten lastften geeft hij hem — hij was zijn ganfche leven door gewend , zich onder het juk des veeltijds ijzeren noodlots te buigen , alles wat den man , die zo veel van hem vorderde , het hart roeren kon , dubbeld geld ten bewijs hunner eerlijkheid , en rijke kostuaare gefchenken zend hij hem , met duizend traanen en wenfchen laat hij
zijn teergeliefden Benjamin van zich gaan
Daar zit ik nu, zegt hij, als of ik geene Kinderen had. Ik heb twaalf Zoonen, en nu in mijnen ouH 5 dei-



122
Van de Voorzienigheid.
derdom verhaten zij mij alle (Hoofd. XLIII. 14.) Juist de ftem der Natuur , der tederlte liefde , die zo eenvoudig en nogthans zo derk over de ellende , klaagt , die geen mensch verdenkt en de verraderlijke ftreeken zijner ontaartte Zoonen niet weet. Zij waaren fchuldig aan de fmerte die hem onophoudelijk trof, doch wijl hij geen het minfte argwaan in hun had , zo zegt hij hun geduurig onder zijne klagten , hoe zeer hij hen beminde — hem zweefde fteeds het roofdier voor oogen, hij zag fteeds den leeuw die zijnen Joseph met bloedige tanden in het woud verfcheurt — doch die wreedén gevoelden nog geen rouwe. De angst die zij in Egypten uitgedaan hadden , was weder verdweenen , zij wisten niet, of het niet beter zoude zijn , den grijsaard in zijne dwaaling te laaten, dan hem nieuwe fmerte te veroorzaaken. (*) Jaij obs harte was waarlijk edel, goed, en voor alle zagte aandoeningen was zijn geest vatbaar, bij, als een vrij man , die als een Emir alleen op zich zeiven leefde , en zijne kudde had , kon ook zo geheel als Mensch, als vader , als Man , als opziender en hoofd van een fchoon huisgezin leeven. Het laatde kostbaare overblijfzel van zijne tedergeliefde Rachel, kan hij zich, zonder zij- ' ue ziel te wonden , niet laaten ontneemen. BenJa-
(*) jofepb kon , zo lang hij flaaf en gevangen was , niet naar zijn Vader verneemen. 'Er waaren toen geen posten , geen briefdragers , geen nieuwspapieren. De handel op zijn land was niet groot. De Kudden bleeven niet altoos in de zelfde plaats. Als Staatsman had hij de handen vol werk. En veellicht heeft hij gemeend dat zijn vader overleden was , en zich over zijne ondeugende broeders weinig bekommerd.



Van de Voorzienigheid.
123
ja min was ongetwijfeld het beeld zijner moeder. Zij was geftorven toen zij hem ter waereld bragt. Jacob had haar , van het eerfte oogenblik haarer ontmoeting af, met de vuurigfte liefde omhelst. • Die liefde was door den tijd bevestigd en door lijden verfterkt. De grijsaart leefde wel nog lang, maar het deed hem leed , dat der menfehen ouderdom reeds begon te verminderen , zijne loopbaan fcheen hem kort te zijn, wanneer hij zich met de menfehen voor den zondvloed , die verfcheide eeuwen geleefd hadden , vergeleek (Hoofdft. XLVII. 9.) Met honderd en dertig jaaren meent hij maar een kind te zijn bij de grijze en bedaagde vaderen der eerfte waereld. Benjamin was nu zijn eenigffe vreugd. In zijn bloeijende jeugd zag hij de fchuldelooze fchoonheid van Rachel, en den blozenden Jozeph. Lang groeiden de ftormen in zijne ziele , fteeds zag hij greetig het oogenblik tegemoet, dat Benjamin, Simeon, Ruben en alle zijne Zoonen terug zouden komen. In de tusfchen gefchiedenis , vertoont zich ook de broederliefde uitmuntend. (Hoofdft. XLIII. -9!' 3°? 3'•) Zulk een nieuwe overeenftemming der zielen kan ook nergens anders , dan in het ouderlijke huis ontflaan. Het hart van Benjam 1 n klopt geweldig , wijl hij voor den uitflag vreesde, en Jozephs ziele juicht van vreugde, van verrukking en gevoel der Goddelijke goedheid. Eindelijk ontwaakt ook in de anders ruwe ziel van Juda de liefde tot zijn ouden vader, die toch niet geheel is uit te blusfehen. Hij wordt, daar Benjamin zal agterblijven , getroffen, het aangezigt gloeit hem , de aandoening leert hem de natuurlijkfte treffendfte welfpreekendheid, hij verfchrikt thans zelve voor de fchriklijke fmerte , die met
ver-



124
Van de Voorzienigheid.
\rernieuwde kracht op zijne reeds ten grave n?j. genden vader zal losbarden , (Hoofdd. XL1V. 15-34.) de groote Natuur werkt thans in allen, zij barst onweêrftaanbaar los , en (preekt zwijgende, maar doordringend , het gordijn valt , de knoop wordt geflaakt , het geheim wordt opgeklaard, J akobs God verfchijnt uit de wolk, de eerwaardige grijsaart hoort, dat zijn Zoon, in bsi purper gekleed , Heer over een geheel Koningrijk is , hij, wiens wenfchen veel enger begrensd waren , en zich maar tot zijn leven en wederomhelzing bepaalden , kan het in de overdelpende verrukking nauwlijks gelooven , hij meent , dat men zijn gehoor flechts wil ftreelen , en hem met lchaduwbeelden vervrolijken — maar daar hij de gefchenken van zijn gelukkigen Zoon ziet, zo erkent hij het goede hart van zijn* Jozeph weder , die hem ook in het vreugdgenot der aardfche gelukzaligheid niet vergeet, zijne tot hier toe in fmerte verzonken ziele herleeft weder, hij wil niets van de Egyptifche heerlijkheid, het is hem genoeg, als hij zijn' zo lang beweenden Zoon , weder ziet
(Hoofdft. XLV. 28.) Zij zien elkander
Vader en Zoon verdommen bij de omhelzing, zij hangen als gekleefd elkander lange aan den hals , de ziel van beiden dort zich uit in traanen , dankbaarheid en vreugde alleen beweegen het overvloeiende hart , alles wat de Vader het eerst zegt , is : dat ik nu fterve , na dat ik gezien heb dat gij nog leeft! (Hoofdd. XLVI. 30.)
Ja , alleen in het ouderlijke huis , alleen bij de inrichtingen die God gemaakt heeft, kunnen zulke voortreflijke neigingen ontdoken en gevoed worden ! Alleen daar zijn de treffende toneelen in wezen , die men elders uit de lucht grijpt en verguldt !



Fan de Foorzienigheid. 125
guldt ! Alleen de opvoeding maakt wezenlijk goede menfehen, en het is zaad van alle deugden. Van de Jeugd aan wordt den Kinderen eerbied voor de ouderu; ingeboezemd, en wat zij* ook mogen worden in de waereld , zij' zullen altijd menfehen om zich hébhen , dien zij deeze fchuldig zijn. Men gewend bun tot dankbaarheid , en dat is de grondflag van den Godsdienst. Is niet het ganfche Christendeiri dankbare liefde jegens God? Men leert hun de zucht tot navolging verltandig gebruiken , en ze zo te regeeren , dat ze hun niet ongelukkig maakt. Hoe gelukkig, wanneer zij dat van de jeugd aan leeren , en door hun ganfche leven niet vergeeten ! Zij zullen door het belang .dat christelijke ouderen ftellen in het waarneemen van den zo huislijken als openbaren Godsdienst , opgeleid worden om hun levenlang God te vreezen en op zijne wegen te wandelen! ó Dat de voorbeelden van Godvruchtige Kinderen , die dit geluk genoten hebben , thans in de lieden niet fteeds zeldzamer wierden , waar zo menige ligtvaardige Moeder door de geftadige zorg voor Galanterie en opfchik zelve noch aan den Bijbel , noch aan het gebed kan denken ! Hoe veele , die men als dieven en rnoordenaaren tot een geweldigen dood heeft voorbereid , hebben in de gevangenis met hecte traanen het als een eerfte flap tot hunne boosheid opgegeeven , dat zij als leerjongens , als reizigers, als ftudenten , te vroeg aan zich zeiven overgelaaten , wel haast alle vermaaningen van ouderen en leeraars vergaten , zich tegen een waarfchouwend geweten verzetteden , zich aan verleidende gezelfchappen overgaven , en alle beginzels van Godsdienst belachten of verzuimden ! Hoe veele hebben zelfs op de ftrafplaats met beklaaglijke openhartigheid



125
Van de Voorzienigheid.
heid beleden , dat zij het zwaard alleen door de ongehoorzaamheid en mishandelingen aan hunne ouders , verdiend hadden ? Hoe veelen dien de fmerte over hunne Kinderen den dood aan deed , hebben in hun voorbeeld de zekerheid der wedervergelding ondervonden , en zijn door hun eigen Kinderen voor de ondankbaarheid , die zij aan hunne ouderen beweezen hadden , geftraft ! de Kinderen leeren onderwerping , oplettendheid , en orde, drie onfchatbaare zaaken. Wie ze wil leeren waardeeren , die ftelle flechts jongelingen neven elkander , van welke eenige zich gaerne den wille des opzigters onderwerpen , goede lesfen aanneemen , alles ter rechter tijd doen, i— en andere juist het tegen overgeftelde gewoon zijn. Zal men het niet aan hun, als mannen , in hun ambt, in hun ouderdom zelf, kunnen merken ? Verftandige ouders prenten hun zelfs tegen hunne broeders en zusters , en tegen dienstboden , dankbaarheid in. Moet daar door het jonge gemoed niet voor de leelijkfie der ondeugden, de ondankbaarheid en ongevoeligheid bewaard blijven ? Men leert hun maatigheid in eeten en drinken , oplettendheid op hunne gezondheid, verftandige keuze en beoordeeling der kleeding ; men gewend hun om den nacht tot den flaap , en den dag tot den arbeid te befteeden volgends de orde der Natuur ; en zijn niet alle die deeze orde getrouw blijven, gelukkiger , gezonder , vrolijker en geruster , dan de verwaarloosde kinderen , dien men thans niets Heiligs leert , uit vrees , dat ze naderhand zich niet naar de zogenaemde befchaafde waereld zouden kunnen fchikken. Bij het onderwijs wordt hun naarijver en edele grootheid in geboezemd ; met dat wat de moeder geeft , en zo als zij het uitdeelt, moet het kind te vreden zijn ,
en



Fan de Foorzisnigheid.
117
en men gaat te recht het ongenoegen tegen dat zij daar bij doen blijken , onder elkander mogen zij vrolijk en blijde zijn , des vaders tegenwoordigheid verwekt weder heilzaame bedaardheid en ernst, alle vaardigheden , neigingen en gewoonten , die elk mensch , bij de intrede in de groote waereld nondig heeft. Zo dra vader of moeder krank is, lijdt de huishouding — daar bij leeren de kinderen hunne afhanglijkheid van anderen — en van God — zij leeren de waarde van de gemakken des levens, der bezigheden , des gelds , den voorrang der jaaren en de onzekerheid van alle menfchelijke genoegens kennen. Hoe veel goeds kan men lnm zeggen , wanneer er een ongeluk in het huisgezin ontftaat , wanneer een zoon uit het huis onder vreemden gaat, wanneer een dogter verloofd wordt, of een jonger kind aan de kinderziekte fterft.' Omtrent de fouten eens broeders, eener zuster , moeten de vluggere verftanden toegeeflijkheid leeren hebben : met derzelver finerten moeten zij medelijden oefenen. Hoe fnel verdwijnen de fpelen, de blijdfchap en vrolijke dagen der jeugd ! Gelukkige tijd , in | welke iedere morgen vreugde aanbrengt , in welke men nog onkundig is van de ijdeje beuzelingen en 't bedrog der zinnen ! In 't gemeen is 'er geen beter middel om zich voor de bijzonderheid , eigenzinnigheid en overdreeven gevoeligheid tè bewaaren , dan , dat men zich vroeg gewend aan de huislijke eenzelvigheid , en toegenegenheid tot die met welke wij het eerfte verkeeren, zo kan men daar na in de groote wae- ' reld , met elk een omgaan. Want Enfield (*)
zegt
(*) Zie zijne Predigtenfur Familien N. II, Fon Haui- J friedtns. 26.



is8 Van de Voorzienigheid.
zegt te reehc : „ onze geneigdheden en cbaracters j worden niet op het openlijk tioneel der waereld maar in de verborgen gangen des buislijken levens gevormd." Alle deugdzaame en weldenkende menfehen komen daar in over een , dat huwlijksliefde, een huislijke tafel , waar tevredenheid en ongefmukte oprechrheid heerscht , tot de grootfte voorrechten en de beste genietingen der Menschheid behooren. De nuttigfte proeven , en de duurzaamfte werken voor het algemeene welzijn , zijn in het ftille vertrek gemaakt. Europa is thans met bewondering getuige van het voortred ijke plan van opvoeding, 't welk het Koninglijk egtpaar in Brittannien , en de uitmuntende Lord Hoteemesfi met den Prins van Walles en zijne broederen uitvoert. Zij leeren in hun lusthof den moeilijken arbeid des Landmans uit eigen ondervinding kennen, zij bereiden een fuik land , bezaaijen het, zij teelen graanen, oogften , reinigen, maaien het , en bakken 'er brood van , 't welk zij met hunne vorftelijke ouders , en broeders en zusters met blijdfchap eeten. ó Gij geweldige Jaagers! komt hier en ziet in deezen fpiegel , zo gij 't hart hebt! Daar wordt den Koninglijken Prinfen van de jeugd aan hoogachting voor den boerenftand ingeboezemd op dat zij niet in de dagelijkfche dingen onwèetend zouden blijven — en gij verwoest den zegen van God , martelt dieren , en baadt u in het zweet uwer onderdaanen ! Hoe lang zal men nog in Duitschland van de wreede , fchandelijke vermaaken fpreeken, die den voorrang des Regenrs zouden uitmaaken ? In dit zelfde Koninglijke huisgegezin groeit een Prins Willum op , die in de eerfte jaaren zijner jongelingfchap tochten en (lagen ter Zee mede waagt, de vijandlijke Schepen
be-



Van de Voorzienigheid.
120
beklimt, voor zijn Vaderland zich aan alle gevaaren bloot ftelt, en aan de zijde van geoefende zeelieden tot een groot man opwast , terwijl dat menige jonkers en graven in verwijfde wellust onwerkzaam het leven verbeuzelen ! Moe veel zegen wacht niet zulken ouderen , hoe heilig wordt niet eens hun naam nog bij de nakomelingfchap , wanneer ze reeds niet meer zijn, en de nablijvende nog de vrugten genieten , die zij gekweekt hebben ! Eene verdiende die zich elke huisvader en huismoeder verfchafferi kan. De ambagtsman bereid, terwijl hij voor ons gemak arbeidt , reeds weêr een' bekwaamen arbeider voor het toekomende , voor een afgelegen land , voor het volgende geflacht De huismoeder gewend knegts en meiden tot otde , Godvrees , fyairzaamheid , en vormt ze in de plaats van hunne eigen ouders , met de grootfte vriendelijkheid , tot nuttige burgers , braave mannen , en rechtfchapen egtgenooten. Hoe veele jonge knaapen , die reeds aan verkwisten gewoon waren, zijn daar door niet van den ondergang gered, dat zij in den dienst van een oplettcnden heer kwamen , die voor hun zorgde , en van het loon dat zij niet noodig hadden , een klein kapitaal verzamelde, waar mede zij naderhand hunne hutte bouwden ! Hoe veele arme 'en verlaatene dienstmeisjes hebben alle vrouwelijke kunffen in bet huis cener christelijke weldoenfter even als de dokter geleerd , en zich daar door den weg gebaand tot een tijdelijk geluk ! Is niet een oude getrouwe dienstmeid, een oude moeder , die zich nog fteeds bekommert over de kinderen die zij heeft helpen opvoeden , een aangenaam gezigt ? Abraham beminde E l i ezer, en Eliezer beminde Abraham. De Menfcheuffiepd erkent het met levendige dankbaar1 h dd



13©
Van de Voorzienigheid.
heid aan de goede en wijze Voorzienigheid', dat 'er nog hier en daar zulke edele zielen zijn , die in het verborgene meer goeds doen , dan menig een , die van trotsheid nauwlijks zich zeiven kent, welker naamen eerder in de gefchiedenis behoorden bewaard te worden, dan die van zo veele Vorften, ' die te vreeden waren wanneer zij een rijke beurs , Maitresfen , paerden , honden en wild hadden, en hunnen mond geen lekker beetje behoefden te onthouden.
De Godlijke regeering zorgt fteeds , dat de menfehen meer aanleiding tot het goede hebben , dan tot het kwaade. Men neeme flechts de ganfche gefchiedenis der waereld ten bewijze , loopt alle eeuwen door, vergelijkt den toeftand der oude volken met den onzen , gaat in de oudfte lieden , verzamelt alles , wat de eerfte gefchiedenis - onderzoekers van de menfehen op het land opgetekend hebben , gij zult fteeds waare nuttige wijsheid , zedenlesfen , verftand , levenspligten , denkbeelden van Godsdienst , Mannen van grondbeginzels, en fpooren der Voorzienigheid vinden. Gelijk de natuurgefchiedenis toont, dat God voor alles zorgt, zo toont de gefchiedenis der geleerdheid , dat God fteeds voor de verlichting der menfehen zorgde. God behield altijd de Natuurwetten in ftand , en gaf 'er van tijd tot tijd meer openbaaring bij. De reden toonde , en verdedigde over al haare rechten. Hoeveel ftrijd en onzekerheid, dwaaling en verbastering 'er in de geloofsleere was , zo was men het egter meest altijd en overal omtrent de eerfte grondwaarheden der zedekunde eens. Geen der wijsgeeren twijfelde , of men den Goden eerbied , dankbaarheid en onderwerping fchüldig was.
Dat



Van de Voorzienigheid. 131
Dat de Mensch zich zei ven beminnen, en trachten moest zich zeiven beftendig volkomen te maaken , was een algemeen bekende waarheid. Men bewees nooit , men geloofde het fteeds op het inwendig gevoel, dat men niemand van zijn eigendom berooven moest. Dat wij gemeenlijk door onze eige zinnelijkheid ongelukkig worden , leerden alle Wijsgeeren , Staatsmannen en Priefters. Het doet den Griekfchen wetgeever zeker eer aan , dat hij op veele onnatuurlijke misdrijven , b. v. op den vadermoord , geen ftraf wilde ftellen , wijl hij van zijnen Staat betere gedagten had , en niet geloofde , dat 'er een Mensch kon gevonden worden die zo doof was voor alle infprake der Natuur , of dezelve zo zeer konde verachten. Zij, die hun werk maakte van het onderwijzen en befchaaven van andere, waren onbezoldigd. Plato, Pïthagoras, Zeno , Phocylides, Theogkis , en andere , waren de leermeefters der jeugd, des gemeenen mans , en der rijken en voornaamen. Juist ten tijde toen men nog geen Bijbel , geen Catechismus , weinig Leeraars , weinig Boeken , en naauwlijks de korte Hellingen der zeven wijzen had , was men enthufiastisch voor, fchoone en edelmoedige handelingen , elk roemde de deugd — de ftille en openlijke deugd , wanneer ze flechts uitgeoefend wierd , was geëerd , beloond , men fchilderde het geluk der deugdzaamen met de voortreflijkfte kleuren , men richtte hun ftandbeelden op , vereeuwigde hun door opfchriften , zong feestgezangen na hunnen dood , men ftelde de menfehen van verdienden onder de Goden , en verwekte daar door naarijver en aanmoediging. M;n geloofde voorheen niet dat de armoede veilinaadelijk was. Een fchadelijk I 2 voor-



Van de Voorzienigheid.
vooroordeel , dat de uitoefening der deugd in den geineenden dand zeer hinderlijk is ! In alle tijden hebben zelfs de ondeugendden de bijzondere eerwaardigheid der deugd niet kunnen loéhenen ! Zelfs de degtde Regent, begeert deeds braave dienaaren , elke waare Godlochenaar , wil liever met Christenen omgaan , dan met lieden van zijne denkwijze , voor welke geen wet, geen richter, geen band , geen betuining is. Het was ten allen tijden moeijelijk fnood te zijn. Deugdzaam kan men voor het oog van alle menfehen wezen. Nero ftak Rome in brand, maar hij fchaamde zich daar voor bekend en gehotuien te worden, hij fchoof daarom dien brand op rekening der Christenen. Het gemeenebest van Rome was menigmaal de fpeelbal in de hand van eenige groote en vermogende huizen. Het ging veeltijds zo toe , dat men de plotslinge indorting van den Staat zoude verwacht hebben. Meer dan eens toonde men voor het Menfchenbloed minder achting , dan voor het water in de moerasfen. Men jaagde veeltijds de waerdigfte mannen uit de dad en verhief de degtden. Maar kort na den dorm wist men weder gunst en trotsheid , zagtmoedigheid en roemzucht, vaderlandsliefde en onbegrensde eergierigheid te onderfcheiden , de mannen van verdienden keerden weder , gansch Italien verlangde dat Cicero terug geroepen wierd, onder alle de verdorvenheid bleef nog fteeds onder het volk een overblijfzel van den geest van JuniusBrutus, en zijne medehelpers , die den Koninglijken troon omwierpen , wijl de Prins 'de huwelijksdeugd vernield had. In den fnoodden boóswigt derft toch het geweten niet. Jongelingen , die in lange geen gevoel meer hadden voor het fchoone en goede, en leeraaren, ambagts-
lie-



Van de Voorzienigheid.
133
lieden, kooplieden en bedienden bedrogen en van het hunne beroofd hadden , hebben fomtijds nog na den dood deezer lieden hoofdfom en intrest naar de plaats hunner voormaalige uitfpattingen gezonden, op dat flechts de Godheid in hun binnenfte zwijgen zoude. Door armoede en kommer laat God dikwijls, zo als Stkrnheim zich vvenscht, wijsheid opfchieten in de ziel. De tegenftand die alle goede en nuttige inrichtingen in de waereld bij hun eerden aanvang vinden, is den wakkeren onderneemer een bewijs , dat zijn doel edeler, hooger is , dan het beftreeven en de bekrompen geest der meefte menfehen , hij wordt door hun tegenfpreeken en verachten niet afgefchrikt, maar alleen aan-" gemoedigd. Het is een oude gedagte, dat God den Rechtvaerdigen onderfteunt. De Heidenen droomden reeds veel van den omgang , die elke vroome en nuttige met de Goden , met Engelen en Geeften hadden. In onze dagen is er nu een overvloed van middelen tot kennis en deugd. Gelegenheden , aanmoedigingen , voorbeelden , geleerden , fchoolen , Academiën, Univerfiteiten , Kerken, en Roeken-zijn ontelbaar, alles wat de geest des menfehen tot zijn voedzel en ontwikkeling noodig heeft , heeft de Voorzienigheid onzen tijd gefchonken. De kennisfe der. Natuur wordt thans meer de geliefde beoefening der wijzen en goeden. Linnaeus is heen gegaan tot dien God dien hij ons leerde , maar zijne werken! worden door veele duizenden ge-
leezen , en zullen nog lange gezogt worden. Mosbei m leert de Godsdienst van Jezus Christus op de aanloklijkfte wijze. Verftand , oordeel, verbeelding, hart en gevoel, wordt bezig gehouden als men hem leest. En zijne welfpreekende tonge is reeds lang tot ftof. Zijn onuitputlijke geest is airede tot 1 3 de



134
Van de Voorzienigheid.
de bron eenes beteren levens opgeheven (*). Waar is thans een hoek in de waereld, waar niet elk , die met ernst op zijne veredeling en verlichting wil denken , die noodige middelen zich zou kunnen verfchaffen ?
Hoe veele onvolkomenheden zouden 'er ontdaan , wanneer God, om het zedelijk kwaad te verhinderen , den mensch zulke onweerftaanlijke driften als de driften der dieren zijn, had ingeplant. De Vogel moet in het voorjaar een nest bouwen , de henne moet op de eieren zitten, geeft men haar (lukken krijt, zij zal 'er evenwel op zitten , fluit een een zwaluw, een ojevaer , een wachtel op, wanneer de tijd tot vertrekken komt , zo wordenze wild en willen door hunne kooijen breeken. Zouden wij ook geen laage , onedele fchepzelen zijn , verflaafd aan zinnelijke lusten, en veroordeeld om de donkere beelden die in de inbeelding ontdaan en vergaan , eeuwig te volgen , wanneer God ons op de zelfde wijze tot nedrigheid, tot gezelligheid, tot zachtmoedigheid en onderwerping aan zijnen wil, gedwongen had? Vrijheid, eigene werkzaamheid , zelfbellemming , overlegde keuze onzer handelingen uit de edelde en grootde beginzelen, de
(lerk-
(§) SeNeca zegt : Est inter bonts viros et Deum amicitia quadam , conciliante virtute. (Dat is: 'Er is tusjchen vroome lieden en God eene zekere vriend* fchap , die door de deugd veroorzaakt wordt.) Gelukkig acht ik een' Jongeling, die voor de Schriften van eenige waarlijk wijze en godsdienftige Mannen vroeg hoogachting krijgt. Men behoudt dezelve z\\a ganfche leven.



Van de Voorzienigheid.
135
frerkfte beweegredenen tot liefde voor God op ie zoeken, Menfchenliefde te bewijzen om redenen , uit eene op inzigt en kennisfè gebouwde overtuiging goed te doen , bij alle handelingen en nalaatingen de beste bedoelingen in het oog te hebben ; dat is de eer en waardigheid des Menfehen : is onze deugd geen vrijwillig offer meer , zo zijn wij alle gelijk, zo is de een als de ander, de vlijt die de eene tot verwerving van meerder geest-bekwaamheden hefteed , de tedere opmerkzaamheid waar mede de andere alle goede gelegenheden opzoekt , en befteed, firekt geen hunner tot lof; Engelen konden van bun loopbaan afwijken , en wij ftaan zeker nog een trap laager ; zo wij ook niet konden toeneemen in het goede , hoe veel zalige vreugde, die de oprechte christen thans ondervind, wanneer hij over zijne hartstocht triumfeert , zou hi'j dan moeten misfen! en de verkwikkende troost , die in de gedagte ligt dat God onze deugd zal beloonen , zijne goedkeuring geeven over onze zwakke poogingen, en de fmertelijkfte onderwerpingen in de eeuwigheid zal doen vergeeten — zou ons dan niet kunnen bemoedigen. En men kan ook van God niet verlangen, dat hij den moorder, terwijl hij naar den dolk grijpt, de hand zal verlammen, of den ontugtigen op booze wegen de gezondheid des lighaams plotsling zal onttrekken, of zelfs in elk bijzonder geval de krachten der Natuur door een wonder verijdelen, of onderdrukken zou, zoo dat het vuur niet brandde, of het buspoeder niet ontftak en alles met zich voordrukte ■— wat zou het rijk vin God daar bij winnen? De ftroom des kwaads zou daar door toch niet verminderen. De booze neigingen en bewegingen der ziele zouden 1 4 toch



136
Van de Voorzienigheid.
toch blijven. God zou de uitwerking dtr zonde hinderen, maar het zaad tot dezelve zou door alle deeze dremmingen van den loop der Natuur toch niet vernietigd worden. De zonde neemt haaren aanvang niet met de uitwendige handeling — daar houdt ze op , en daar beginnen de draffén die daar mede verbonden zijn. Het is liefde van God, dat zulks niet gefcnied. Zijne wijsheid wil ons uit t tot aven maaken , die door ftrenge bevelen geregeerd worden, zonder inftemming en bewilliging des harten. Zijne Alweetendbeid ziet voor uit, welke groote wanordes en verwarringen 'etin de Menfchelijke Maatfchappij zouden ontdaan, wanneer hij door onmiddelijke onheilen eiken zondaar, ook zulke die door hunne ampten en kundigheden veel goeds in de burgerlijke maatfchappij te wege brengen, of verleidde jongelingen die nog nuttige mannen kunnen worden , uit de waereld voor zijnen richterdoel rukte; en zijne goedheid , zijne vaderlijke voorzorg, lankmoedigheid en verdraagzaamheid is het die dat alles verhoedt. Laat ons kkuSfchén zeker gelooven, dat God, fchoon hij den Mensch niet gelijk een bloot zielloos werktuig wil behandelen , deeds ontellijk veel kwaads, dat wij in 't geheel niet gewaar worden, verhoedt, en eev het uit zijn fchandelijke werkplaats te voorfchijn komt, verdikr. Waarfchijnlijk is de boosheid iedere nacht werkzaam. Gelijk een Pesr flnipen veele menfehen bij dag en nacht rond, en dellen 'er een heimelijk'vermaak in wanneer zij het goede verhit,deren , en fnoode aandagen bevorderen kunnen. Menigen braaven man wordt fomtijds het ergde bedreigd, dikwijls worden 'er zamenzweeringen gemaakt tegen het leven eenes opzienders, eeue's ooms, eener vrouw, eenes Mede-
dm.



Van de Voorzienigheid. 137
dïngers — Ministers en Generaals fineeden menigmaal duizend plans, om hunne oogmerken te bereiken , de Vorstenvleijers (laan menig vernielend oog op de onfchuld , terwijl zij netten van zijde breijen met roozen bedekt en met goud verfiert; roovers en dieven ftaan in den nacht op van hun leger en loeren om het ftille bed van den christen , de wellustigen peinzen fteeds op het vervullen van hunne dierlijke vermaaken , en beproeven
alles; maar in den vroegen morgen zingt de
aanbidder van God: Gij, vader! hebt het kwaad geweerd! — Wij weeten flechts het kwaad, dat in onze woonplaats, rondom ons gefchied. Maar wisten wij het booze dat niet konde uitgevoerd worden, hoe veel moeite men zich ook gaf, hoe zou onze dankbaarheid aan God toeneemen? Hoe zouden wij over de Goddelijke trouw verbaazen! Hoe fchielijk zouden wij onze oogen van menigen mensch afwenden, die wij thans met de innigfte liefde aan de borst drukken! Menigmaal is 't een al te donkere nacht, of te heldere fchijn, die de booswigt daar niet verwachtte, zomtijds een gerugtmaakende hond, of zagt geruisch, een onrustig kind, een ziekevertrek waar de een of andere waakt, dikwijls een onweder, een mislukte affpraak , een tusfehenkomende onpaslijkheid, de vernieuwde bevelen der Overheid, de indruk van een waarfchouwend ftrafgericht, een verloren papier, de onvoorzigtigheid van een' dienstmaagd, het onbezuisd gezwets van een' loshoofd , een geflotene deur die men gemeend had open te zullen vinden, een onvermijdelijke reis, een kwalijk bef.elde brief, en duizend andere toevallen of kleinigheden , aan welke men niet konde denken, maar die den booswigt 'juist eer rechte tijd in den weg I 5 ICQ r



i%% Van de Voorzienigheid.
komen, en waar door God al dat kwaad verhoedt , dat met het plan zijner regeering niet overcenflemt. In de gefchiedenis der volken, en de gerichtsacten van enkele booswigten, vindt men de bewijzen daarvan. L ode wijk de XIV wilde met zijne vloot Texel' inloopen , en den handel der ganfche waereld aan zich trekken. Noch Holland, noch Oostenrijk kon hem te dier tijd wederftaan. Maar een uur < betliste alles. De ebbe duurde twaalf uuren, en de vloed kwam niet. Intusfchen fielden zich de Hollanders in ftaat, en de franfche vloot moest te rug keeren. Veertig jooden maaken een zamenzweering tegen het leven van Paulus, zij dagten niet dat hun aanflag konde mislukken. Zij fpreeken 'cr overluid van, en door even deeze onbezonnenheid voorkomt de voorzienigheid den moord aan deezen belangrijken Apostel. Hand. XXIII. 12-24. Een jongeling van 't namaagfehap van Paulus hoort het toevallig, en het ganfche geheim der boosheid is ontdekt.
Juist daar, waar het oog der Overheid niet ziet, waar de arm des waereldlijken richters niet kan reiken , daar vangen de natuurlijke ftraffen aan, die, wijl ze zo algemeen, zo zeker, en meest zo gevoelig en fmertelijk zijn, zelfs den verhardden booswigt eindelijk de oogen openen, en hem den blinddoek van het gezigt moeten rukken. Zomtijds rekent de overtreeder op de langmoedigheid van God, en zijne wijsheid vindt goed hem op het oogenblik de ftraf te doen ontmoeten, op dat andere afgefchfikt worden. De Godsdienst wijst fteeds van verre den dag, op welken alles gericht, alles getoetst, te voorlchijn gebragt, gewogen, beloond of geftraft zal worden, en ongetwijfeld
werkt



Van de Voorzienigheid. 139
werkt dit zaad in het verborgene nog menige goede daad, en houdt menige boosheid terug. Hoe veele menfehen die bij wijn en dans van de Godsdienst een fpel maaken , en alles paapenbedrog en inbeelding noemen , wat op den leerdoel gezegd wordt, vreezen nogthans verwijfd en kinderachtig voor alle fmerte, voor den dood en voor den richter! Onze ziel ftemt geheel met die gedagte in, zij vindt zulk een plegtigen algemeenen gerigtsdag noodig, het medelijden met de menigte van ongelukkigen onderfteunt deeze hoop, de eigen liefde vleit ons, dat wij daar bij ook eere en overwinning zullen behaalen; eerst dan wanneer een befchuldigend geweeten zich in de gedagte mengt, komt ons fchrik en vreeze aan, dan zoekt men rust in ontkennen en twijfelen. Maar gefteld , dat de ondeugende door het ver afgelegen gevaar niet afgefchrikt wordt , en ontwerpen maakt, die overeenkomstig zijne wenfehen, hunne kwaade gevolgen ver uitftrekken , en veele menfehen , den vader en zijne kinderen, ongelukkig moesten maaken; zo is dit nog troost voor de vervolgde oprechte, dat de vijand der waarheid en deugd de verre gevolgen zijner flegte handeling even zo min in zijne magt heeft, als de vroomfte christen weet, wat uit de fchoonfte en oprechtfte deugdbetrachtingen voor goed en kwaad in het toekomende nog kunnen fpruiten. Wij zijn zo zwak en zo kortzigtig, dat wij in de meeste gevallen ons moeten' bepaalen tot het gene het naaste voor ons ligt. Wij zien niet vooruit, of niet dat, wat wij met de beste meening onderneemen, ons zeiven , of anderen ongelukkig zal maaken. Hoe dikwijls wordt de onfchuldigfte man toevallig oorzaak aan een lange r.eks van treurige gevallen , die zelfs
zijne



140
Van de Voorzienigheid.
zijne iieffte kennisfen, zijne beste vrienden treffen !
God alleen kan, wijl hij alweetend en alomtegenwoordig is, de tegenwoordige en afgelegene, de groote en ongewigtige, de vroege en laate, de •-voordeelige en nadeelige gevolgen van elke. bijzondere daad overzien, leiden, regeeren, veranderen, fluiten, bepaalen, en, wanneer hij wil, de gevolgen der fnoodfte daaden de fchoonfte richting geeven. Een tijd lang laat hij het kwaad, de ergernis, het verleidend boek, het fchadelijk voorbeeld uit het eene land in het andere overgaan. Een overgegeeven Godlooze mishandelt andere, de onfchuld lijdt en zucht, maar een ftemme roept: houwt hem af, dien nutlelozen! het gebouw verbrijzelt, het met onrecht verzamelde goed wordt we-, der door de waereld verltrooid, de magt des lijrans is terneder geworpen, en de goede zaak zegeviert ten laatfte. Een zonder i'chuld bif den grooten des lands befchuldigde man, vindt gelegenheid, om zijne oprechtheid openlijk te toonen en zijne vijanden te befchaamen. De broeders van Jozeph hadden het ten kwaade gedagt met hem, naar hun oogmerk zou hij eeuwig Haaf zijn , maar God befchikte hem een' zachtzinnigen en goedaartigen heer, (Gen. XXXIX. 1—4.) Hij bewaarde hem voor ftruikelingen, hij gaf hem geduld in zijn lijden ,' hij reikte hem in den afgrond in welken hij tut den fchoot zijnes vaders was nedergeftort, de hand, en fnrak vertrouwen in zijne ziele; de wellust viel met alle haare kunften op hem aan, maar Gods voorzorgë waakte over hem , hij vlood uit den dampkring, in welke zijn hart vergiftigd wierd, hogihat» befchuldigde 'de booze vrouw hem van
het



Van de Voorzienigheid. 141
het kwaad , dat zij van hem gevergd had , en zij bereikte haar doel van zich gewrooken te zien vour de verfmaading haarer liefde; maar ook deeze onverdiende tugtiging wierd door de Voorzienigheid verzagt en verligt. Men zogt den edelen jongeling overal, het zij hij flaaf was, of gevangene. Hij wierd nooit zo behandelt als andere zijnes gelijken. Men trok hem overal voor, in korten tijd was hij in de Staatsgevangenis meer heer en bevelhebber, dan zelf geboeide, (vs. 21. 22.) En eindelijk ging de weg van God over het Egyptifche gevangenhuis, over andere voornaame zondaaren , over droomen en gewetens-angst, over feesten en vrolijkheden van het Hof, en Jozeph, die deezen weg mede bewandelen moest, ftond eindelijk digt aan den troon, ganfche landen wierden door hem van hongersnood gered, de flaaf, die wegens broedergefchillen en gepraat verkogt was, trok zijn ganfche geflacht tot zich, dit was de grondflag tot de grootfte gebeurdtenisfen, "tot de doorlugtigfte wonderen van God, tot zo veele afgoderij, die naderhand de omftoning der Koningrijken na zich fleepte, tot uttdelging der Kanaaniten — het had invloed op de ganfche volgende gefchiedenis der Joodfche natie, men befpeurt aan de hedendaagfche Jooden nog de gevolgen van hun verblijf in Egypten. Jozeph zelve vsrzekerde zijne ftrafwaardige broeders , toen zij om hunnes vaders lijk ftonden en weenden, dat hij en zij flechts Gods werktuigen geweest waren, dat God hunne vijandlïjke oogmerken verijdeld , en hem na weinige onaangenaame gebeurdtenisfen gelukkig en voor andere nuttig gemaakt had. Hoofdft. L. 19. 20. De gefchiedenis van den Apoftel Paulus, is ook vol van zulke roemrijke gcttiigenisfen voor
dc



14»
Van de Voorzienigheid.
de Goddelijke Voorzienigheid. God weerhield fteeds zijne vijanden wanneer zij in den vollen loop waren, en gaf de zaak een goede, en, zo voor zijn getrouwen dienstknegt als voor het belang van het Euangelie , allerwenfchelijk(te wending. Dikwijls leidt God de (legt(le handelingen juist tot het tegengedelde oogmerk,. en fchikt de zaaken zo in de waereld, dat uit het kvvaade goed voordkomt, dat een verachter van Gd en zijne wetten, nog dienstbaar moet zijn tot goede einden; dat uit de groflte misgrijpingen goede vrugten voordfpruiten, gelijk het fchoonfte graan uit verteerde mist voordfchiet. Want het eene bereid in de waereld fteeds het andere, het eene hangt aan het andere, het eene ontftaat uit het andere; op orde, regelmaatigheid, zamenhang, gevolg en verband, oorzaak en werking, is de ganfche waereld gebouwd.
Die God, derhal ven, die fteeds alles weet, dien alles gehoorzaamen moet, die de laatfte der eeuwen deezer waereld even zo ziet als de tegenwoordige, die ziet ook in de tegenwoordige reeks en mengeling van kwaad en goed reeds den grondflag voor het toekomende. Alles in de waereld is zaad en bloeifem. Alles werkt in de waereld, het eene vroeg, het andere zeer laat, gelijk het wijfje van den Olijfant een gansch jaar draagt, en eenige infekten in één dag geboren worden, teelen, baaren en derven. Alles op de waereld wordt in de hand van God een middel tot zijne oogmerken, die altijd goed en liefderijk zijn. Alexander, Cm sar, en andere krijgszuchtigen van vroege en laater eeuwen waren dechts roeden en zwaerden of geesfels die God gebruikte, en veeltijds naderhand zelf in het vuur wierp, wanneer het mensch-
dom



Van de Voorzienigheid. 143
dom dat zij vertraden, getugtigd, en het plan van God verder ontwikkeld was. "De Godsdienst is reeds van alle zijden aangevallen geworden , maat hij is flechts (leeds heerlijker en fchooner bevonden. Men heeft meer en meer zijne derkte, waarheid, en Goddelijkheid ingezien. Zijne bewijzen zijn beter onderzogt, en in een nieuw licht gefield. Het goud komt uit de fmeltkroes weêr te voorfchijn, het vuur verteert maar het vuil, het edele metaal blijft gelijk het is. Lodewijic de XIV. verdreef veele duizende hervormden uit zijn Koningrijk. De Jezuïten hoopten dat daar door de Proteftantfche Godsdienst zoude vernietigd worden. Maar de Voorzienigheid werkte daar door juist het tegengedelde. Sints de ijsfelijke Parijfche bloedbruiloft m 1572, welke geen Mensch, van welk geloof hij zij, zonder ontzetting iiooren of leezen kan en fints de langduutende Religie-oorlog , en fints Lodewijk het Religie -edict, dat door den groeten Hendrik gegeeven was , herriep , en door zijne gewapende Apostelen de Roomfche leere met ijze ren tongen liet prediken, fints men meer dan twee milhoenen menfehen, de wettigheid hunnes huwhjks ontzegt, hunne kinderen voor bastaarden verklaard, hunne godsdiendige bijéénkomden onderdrukt en bepaald, en hunnen leeraaren naar het leven gedaan heeft, fints bloedt de Staat aan innerlijke wonden, het Staatsgebrek kan niet weêr geheeld worden, de volksmenigte wast maar langzaam, en in de Godsdienstverdrukking neemt ze bijna i'n 't geheel niet toe: veele rijke gedachten, veele bekwaame kunstenaaren en handwerkers zijn verhuisd Brandenburg en andere duitfche Staaten hebbenzè aangenomen, daar door is de bloei en de industrie van Duitschland toegenomen, God heeft intusicheu
twee



144
Van de Voorzienigheid.
twee Protedanten op den Koninglijken troon verheven, en de waereld is getuige van hunne grootheid en magt. De orde, die meer tot verwarring en verdikking der waereld toebragt dan tot leering en dichting, viel van haare hoogte ter neder, in dezelfde kerk die haar had opgekweekt. Dezelfde Landen welke te vooren alle fchatten en voorrechten vrijwillig aan haare voeten lagen, dreeven deeze orde ook weder uit. Niet de beftrijders van dien Godsdienst, maar de Paus zelve, verfcheurde het weefzel dat in Europa aangevangen en in Amerika voleind was. Het kostte den grooten eerwaardigerr Ganganelli het leven, maar het uurwerk was afgeloopen , het oogenblik was daar, de Voorzienigheid wilde, de omdandigheden vorderden , de Vorden verlangden het, de bulle kwam, het onweder trok van Oost en West te zamen, de blikzem doeg in, en de band wierd ontbonden —• maar Gods woord en zijn gezuiverde leer zullen nimmer vergaan! Eer in Duitschland de groote Kerkverbeteraar Luther opdond, was her verderf zeker algemeen en onoverzienlijk. Maar ware het ook zo hoog niet gedegen, zo had ook het verlangen naar verbetering zich zo algemeen niet kunnen uitbreiden, de misbruiken waren nog lang in aanzien gebleven, de moedige verdedigers der waarheid hadden niet zo veele vrienden en aanhangers gevonden, het volk had de hervorming niet gevordert. De Romeinen voerden zeker veele onrechtvaerdige oorlogen, maar door de verbindtenis met hun wierden toch veele barbaarfche volken meer befchaafd , de ruwheid wierd gefleepen, een algemeene taal, zeden, wetten en regeering verligtte naderhand zelfs den Apostelen het reizen en de prediking des Euangeliums. De volkver-



Van de Voorzienigheid. 145
verhuizingen vernielden veele dingen in de waereld, maar de volkén kwamen daar door nogthans fteeds nader aan elkander, .veele dieren en planten kwamen ook daar door naar Europa en Duitschland, welke men te vooren niet gekend had. Flechier zegt: het Menschdom is als een groot krijgsleger , iedere Soldaat heeft zijne bijzondere neigingen, maar een enkele veldheer leidt alle deeze onderfcheiden óógmérken en beftreevingen tot één doel» De altegroote voldoening aan het zinnelijke in de Roomfche Kerk, benadeelt den geest en de zuivere waarde van den Godsdienst. Maar het is In de gefchiedenis der kunst zeker, dat de fchiï* der- en beëldhouw-kv.nst, de Miizijk, borduuren, ftukadooren, goud- en zilverfmed rij en andere vrije kunften daar door opgewekt en aangevuurd zijn geworden, dat zij, gelijk men meende, ter eere van den Godsdienst ftrekten, wanneer men ze gebruikte om de Maagd Maria, de Apostelen, Christus zelve aftebeelden, en hunne meesterftukken in de gewijde plaatfen ten toon ftelde. Thans is het een moeijelijke Vraag, of de Adel op de waereld noodig of ontbeerhjk zij, of hij in alle, ook in kleine lauden, goed, of meer kwaad aanricht? Maar er was een tijd, waar in de Edelen en Ridderfchap de borstweering waren tegen het des* potismus der grooten in de waereld. Een enkele kon alleen het land niet ïnllokken en zich met het bloed der boeren mesten, wijl er overal veele heeren waren, die zelve zo dagten. leder weet, dat de Monniksorden en iiet Kloosterleven het waare christendom groot nadeel henben gedaan, maar ook deeze verduistering van het verftand, dit onnatuurlijk kerkeren en verbannen, dat men zich zeiven ên anderen opdrong , ftond toch ook onder de K lei-



146 Fan de Foorzienigheid.
leiding van de Godlijke Voorzienigheid. Er gefchiedde ook weder veel goeds door, en de wijsgeer en gefchiedichrijver moet oprechtheid, waarheidsliefde en onpartijdigheid genoeg hebben, om het goede openhartig toe te ftaan. Eenige ordens bevrijden de Chriftenflaven in Turkijen, andere verdelgden de benden roovers,'hielpen de géwondden, onderfteunden de armen, en waren gastvrij, zij beflisten menige gefchille.n. Dikwijls , wel is waar, ftelden zij allerlei bijgeloovige proefneemingen in 't werk, maar het was toch beter dan terftond het zwaard te trekken; de ordens waren een tegenwigt in de dliïffere tijden tegen de meer en meer toeneemende flavernij, wijl zij zelf van de opperheerfchappij der landsheeren wilden uitgezonderd zijn; onder zo veele Monniken en Nonnen waren toch ook veele goede Menfehen , men vindt ook in het Klooster eenige deugdzaamen; Weezen en oude Vrouwen, oude gebrekkige lieden, die wegens de geftadige vuistkampen aan alle mishandelingen blootgefteld zouden zijn geweest, vonden daar een zekere toevlugt, en voornaamelijk behielden de Monniken door hunne vlijt, die zelfs een Soldaat niet mogt' ftooren, de kunst van 't fchrijven ; de boeken van vroegere eeuwen , de Bijbels, de fchriften der Kerkvaders, de aften der Kerkvergaderingen, de weetenfehappen, hadden in de Kloosters hunne rustplaats, als fchier de ganfche Natie door den woesten krijgsgeest bewogen wierd. Uit den fchoot der Abtdijen en Kloosters kwamen onze eerfte Kerkverbeteraars, eenige ordens betrachteden de regels van naarftigheid en bezige order, Montfatjcon, Mabillon, en andere geestelijke broeders zijn mannen van. verdiende, en ik herinner mij nog fteeds met
ver-



Van de Voorzienigheid.
H7
vermoak de congregation de St. Maur, die ik in de Abtdije St. 'Germain te Parijs, dikwijls met nut bezogt heb.
In het jaar 1700 hadden twee Studenten op de univerfiteit te Praag, de kinderlijke razernij van te duelleren. Men ontzei bun met recht de Stad. Deeze jongelingen hadden te vooren wat in de Artzenijkunde gedaan , zij zetteden zich nu neder in Krum/iubel, in een Silefisch dorp, en verzamelden de Artzenijplanten die daar wasfen, bereidden allerlei esfentien, olijen en zouten, de ingezetenen van het dorp leerden deeze kunst van bun, de Voorzienigheid zegende dit klein beginzel, waartoe de grootfte dwaasheid, en een onverantwoordelijke hoogmoed aanleiding had gegeeven, en nog heden is in Krumhubel bij de 'meeste boerenhoven een laboratorium, en de daar bereidde waaren gaan tot naar Ucraine, tot naar Rusland ; en zelfs de Engelfchen haaien daar de Nieswortel tegen de fcheepsworm. Hoe lange zouden de Silefifche boeren nog over hunne kruiden heen gelopen zijn, zonder ze te bezien , zo niet de 'Voorzienigheid hun zelf deeze bron van beftaan aangewezen had?
Dit alles verontfchuldigt nogthans het kwaad niet. Het is de eer van God, en niet de verdienfte des menfehen, dat hij ook moordenaars, weêrfpannigen , woedende jongelingen , bedorven lediggangers, wanneer de honger hun tot den arbeid drijft, en de armoede hen overvalt als een gewapendman, gebruiken kan , om door hun menige kranken laafenis te verfchaffen. In onze dagen; in 't jaar 1777. wierd te Londen Dr. Dodd, om valfche wisfelbiïeven gehangen. Die de gefchieK * de-



148 Van de Voorzienigheid,
denis van deezen man kent, zal zich deezen door, hem meermaal herhaalden flap ligt kunnen voordellen. Zijn hart was in den grond niet zuiver voor God. Hij was op zijn perfoon , en meer fchitterende dan groote gaven verliefd. De dwarhvind der groote waereld beviel hem, en komt deeze ijdejheid met het vaste mannelijke charakter, op welke zich een dienaar van Jezus Christus, et\« bijzonder de leeraar in zulk een wellustige dad, als Londen is, bevlijtigen moest, over een? Wel-, lust, onreinheid en eergierigheid dreeden deeds in, iiem. Hij wilde groot zijn, als de grooten leven, en met grooten verkeeren; weshalven hij zich ook. verfcheide dimme dreeken veroorloofde, dis onder de grooten maar al te veel in zwang zijn. Hij; predikte welfpreekend, zo dat de ooren gedreeld wierden , wijl hij zonder roem en zonder veel geld te winnen zijn heimelijke dingfche wegen niet bewandelen kon. Nogthans is het ongetwijfeld, dat zijne leerredenen, bijzonder die voor Jongelingen, op menige, die het niet wisten, dat de leeraar door zijn leven alles weêrleide, wat hij met zo veel vuur zeide, veele goede indrukken zullen gemaakt hebben, God doet de waereld ook door zondaars goed. In Engeland (zo wel als elders; gefchieden veele grootmoedige handelingen, alleen uit hoogmoed, intusfchen komt nogthans daar door de beurs der rijken in de handen van meenige waare en waardige armen, Toen Paulus reeds in de gevangenis der Romeinen lag, predikten ook zijne vijanden de Godsdienst van Christus, alleen op dat de Overheid des te meer aangevuurd , en de boeijen des Apostels des te zwaarer zouden worden. Paulus hoo/de het, voor gifcji wachtte hij geene vreugde meer op de aarde,
zijn



Van ie Voorzienigheid. 149,
zijn ganfche ziel hing aan den Verlosfer, alle zijnet wenfchen neigingen en gewaarwordingen liepen inde liefde van Christus Jezus te zamen. Hij vertoornde zich in het geringfte niet over deeze valfche vrienden.. Zijn oog, dat van den ..hemel en Gods ftille werkingen niet afgewend was, zag ook daar een oogst, die in bosfchen, heiden en moerasfen zoude opgaan. V\ie het ook was, die het Evangeli predikte, en met welk inzigt zulks gefcMcdde, hij verheugde zich dat 'sHeilands eere in de waereld zelfs door onreine tongen verbreid wierd. Wat dan? zegt hij; nogthans wordt ChrijijJs op allerlei wijze — verkondigu: en daar in verblijd ik mij, enz. (zie Philip. I. 15-. 10.) Voortreflijke denkwijze des Christens ! Hij ziet overal flechts God en zijne verborgen hand! Dodd was een vriend der wellust. Maar zijn natuurlijk gevoelige ziel kon toch niet zonder medelijden aanzien de menigte van vrouwsperfonen, die door te vroeg en onbepaald misbruik, tot het fchandelijkst gebruik onbekwaam waren geworden. Hii was dus door zijn aanzien, door zijn beguuftigers en vrienden , door verfcheide daar toe beftemde inkomften, de aanlegger van het Magdalenen-hospitaal in Londen , en in 17 jaaren wierden er (ó tijden! ó zeden!) 1637 dergelijke befmette vrouwsperfonen aangenomen. De opzigters van dit loflijk gefticht, ' wijl toch het kwaad als een onweerftaanbaare vloed ' voordgaat, hebben van deeze ongelukkigen 993. weder met hunne ouders en verwanten verzoend, of als dienstboden, die den weg- der boosheid i voordaan wilden vlieden, voordgeholpen. Andere zijn onder de middelen tot geneezing geftorven, en weêr andere als onverbeterlijke charakters weggejaagd, en aan .hunne ellende overgelaaten, andeK 3 re



l§0 Van de Voorzienigheid.
re"; hebben hun verftand verloren (*) doch
weg met deeze lchande der Menschheid, der agtiende eeuw, en dier anders zo agtensvvaardige Natie! Maar lof en dank zij den Vader van alle Menfehen ,. die ook door flegte menfehen, over welke zi jn zwaard zelf'fteeds maar aan een zijden draad hangt , laat zorgen voor zulken, die zich zeiven van hunne menfehenwaarde berooven, en, zo de Godlijke ontferming hun niet te vooren wekte, in den ftroom der driften de poorte der fchriklijke eeuwigheid, die zich voor elk maar eens opent, en niemand terug Inat keeren , zouden inloopen,
BESLUIT.
Maar ik moet hier afbreeken , en voor den troon van God zwijgen! Mijn ziel zal het denkbeeld vasthouden , dat wij Christenen , niet aan het geluk, niet aan het geval overgelaaten zijn, dat Gods goedheid ons in alle verwarringen des levens onder de befcherming van den Godsdienst en der deugd zal geleiden', en eindelijk, wanneer alle beproevingen zijn doorgedaan, daar brengen, waar alle duisterheden zullen verdwijnen, en de huishouding van God voor ons verbaasd gezigt geheel ontdekt zal zijn. Christenen ! onze tijden zijn in zijn hand. (Pf. XXXI, 16.) werpen wij alle onze bekommernis/en op Hem, want hij zorgt voor ons, (i Pet. V. 7.) De overdenking, hoe die goede en wijze Beheerfcher van 't heel-al, van het begin der Schepping af, alles gericht en beftierd heeft, moet ons in alle onze rampen vertroosten. Nooit zal zijne Voorzienigheid ons vergeeten. Laat ons flechts
al-
C) Zié D. Dodds leben, Berl. 1779. bl. 43.



Van de Voorzienigheid.
alleen van Hem afhangen! Laat ons alles wat ons blijde en moedloos maakt, geheel aan hem overgeeven! Rusten wij maar in zijn fchoot, gelijk de zuigeling ffil aan de volle borst der moeder rust, en zich ongeftoord en zorgloos van haar laat dragen werwaarts zij wil. Een dagelijks gebed tot liem, die ons overal zijne weldaadigheid in de heerlijkfte uitgictingen laat zien, zal de ziel verfrerken, en ze onder den last der verdrukking met moed wapenen, en het vertrouwen op hem nieuwe kracht geeven. En wanneer dan veele goede en godvruchte wenfchen in de ziele die ze gebaard heeft, weder hun graf vinden, zo laat ons denken, dat God wijzer is dan wij, dat wij nog van ons waare vaderland verwijderd zijn, dat ons door zijn' Zoon de hoop op een zaligen hemel is open gefield. En beter kunnen wij hem onze liefde met bewijzen, dan dat wij trachten om ons tot dat groote heil te bereiden, onze gevulde lampe brandende houden, en zorgen dat wij opwasfeninde kennis zijner grootheid, rijk worden in liefde ia de gelatenheid helden, in onderwerping engelen en in de uitoefening der deugd voorbeelden voor andere mogen zijn. ö Dat het elk in de ziele mogt klinken : zorgt dat gij de genade Gods niet rèrr ™/ beneerftigd u, dat gij voor hem onbevlekt, onftraffehjk, en m vrede gevonden wordt, dat gH ftreeft naar de ruste die op de aarde niet woont! Arme en gevangene geest! die llWe groote vermogens gevoelt, en ze niet ontwikkelen kunt vergeet maar niet de toekomende zaligheid die ü bereid is! Gij fchoone leden van ffofl uwe broosheid is een bewijs, dat eene opftanding en weder ontwaaking den flaapenden Christen verwacht Het leven in beuzelingen, in duifternis en ftorj
men ,



15* Van de Voorzienigheid.
men, zal toch niet eeuwig duuren. Het einde Van de kronkelpaden op aarde is in den hemel en de verheerlijkte kerk. Gij vaak gevoelloze en Verdorven maatfchappij, uit u kom ik tot de blinkende reijen van deugdzaamen, die zuiver als de zonne, en, naar Gods voorbeeld , goed zijn. Gij onoverzienbaar fchaar van beklemden en weenende, gij zult toch eens met palmen van overwinning in de hand de Stad Gods binnen treeden. Het duizendvoudige kwaad, uit de helle ontl'prongen , zal niet altijd de deugd kwellen, niet eeuwig Gods :>c,ieppiug verwoesten. Gij verachtte en in het ftof vertreden Godsdienst, hoe zeer gij wordt verlochmt, gij zult nogthans uwe aanhangeren boven alles wat fterflijk is verheffen. Gij onverzadelijke dorst der ziele , haast zult gij met eeuwige vreugde verzadigd worden. Gij dierbaar woord van God, dat ons de Verlosfer tot aandenken aan hem agter liet, gij zult intusfchen den deugdzaamen voedzel, het fteunzel der bekommerden zijn. Gij ftille zuch* ten der Chriftenen , gij klimt op en weergalmt met heldere toonen in den hemel. Gij treurig oog vol traanen, ook uw nevel zal door de zonne opgetrokken worden. Gij kleine kudde van vroomen, gij zijt toch het verkoozene en gewijde volk, dat niet zal agter blijven , wanneer God den dag der ver* gelding zal aanbrengen ,en hem aan den hemel zal doen opdagen gelijk het morgenrood. Gij, barmhertige God, gij verlaat niemand die op u vertrouwt. Gij, beminnelijke Verlosfer , dien wij alles te danken hebben, ó Gij zult eeuwig de vriend onzer ziele zijn. Geef ons uwen geest, uwe goedhartigheid, uwe liefde, uwe onderworpenheid in het lijden. Leid ons als kinderen, aan uwe hand — onze traanen zeggen het u, wij wankelen en weeten den weg niet —■
maar



Van de Voorzienigheid.
»53
maar trek ons tot u, verzorg, draag, verfchoon, reinig en heilig ons — dat uw welbehagen her goed zij, dat wij eindelijk, als alles rondom ons wankelt en verdwijnt, met ons uit deeze waereld medeneemen! ontvang ons kranke gebed, netm liet beevende lofoffer van ftervende lippen broederlijk aan! Eens, als wij gered van den dienst der IJdelheid uwen troon omringen, de harpen der Engelen hooren, en nitt meer onvolkomen en aardsch zijn, dan zullen wij IJ ter eere, met een dankbaar gejuich, Pfalmen en Lofzangen aanheffen!






D E
VOORZIENIGHEID.






D E
VOORZIENIGHEID.
door
HENDRIK SANDER,
Profesfor aan de Mastte Schoole te ÏCarlsruhe, en Honorair Lid van het Genoodfchap van Natuuronderzoekeren te Berlijn, enz,
TWEEDE STUK.
Uit het Hoogduit sch vertaald.
Te UTRECHT, Bij G. T. van PADDENBURG, en ZOON. » 7 9 ï'






VOORREDEN.
Gelijk ik in het eerfte deel t ot opheldering van de Leere der Voorzienigheid het boek der Natuur heb opgeflagen , en mij op dat gene wat ieder een het naast voor oogen ligt, beroepen heb : zo heb ik in dit deel , uit de gefchiedenis deiVolken, der Kerke, der Geleerden, en deioude en nieuwe waereld, veele en onderfcheiden bewijzen voor de Godlijke Voorzienigheid verzameld , en ze tot bevestiging van eenige bijbelplaatzen aangewendt. De bekende grond voor de onfterflijkheid der ziele, voor het aanwezen van eene over alles waakende , en eens alles richtende Voorzienigheid , en alzo ook voor de zekerheid eenes toekomenden levens , verkrijgt daar door, zo ik hoop en wensch, zijn noodige fterkte. De naamen die hier voorkomen , zijn wel alle zeer bekend : maar wie zich de moeite wil geeven , om de berigten , die ik hier zamen getrokken heb , te leezen , die zal vinden , dat ik meest van alle afgeleide en troebele bee* 3 ken.



VOORREDEN.
ken tot eene goede bron terug ben gedaan, en menigmaal berigten en verzamelingen heb gebruikt, die niet in ieders handen komen, of ten deele geheel nieuw zijn. Een groot deel Menfehen leest, en leest flechts romans en gedroomde avanturen. Maar hoe fchoon en aangenaam kan men alle oogen• blikken des levens befteeden, wanneer men eens in de fchoonheden der waare en onuitputlijke gefchiedenis fmaak gevonden heeft, en met verftand en hart zich kan oefenen! ó, dat toch inzonderheid de jonge bedienaaren der Kerke de gefchiedenis van hun Geloof mogten leeren , en vlijtig ter fehoole gaan bij Mosheim, Se ml er en Walch! De redeneringen die ik zomwijle, hoewel fpaarzaam, in de verhaalen heb ingevlogten, zullen geen billijken rechter beledigen. Ik fpreek uit den mond der gefchiedenis, en voor andere gezegden, is de dagelijkfche ondervinding getuige. Zonder aan eene Stad, Volk,.Sekte, of Godsdienstpartij met vooringenomenheid of bitterheid te denken, befchouwde ik fteeds, 7.0 veel mogelijk, het geheel der Menfehen waereld , zo als de Gefchiedenis het fchildert ; en hoe is het mogelijk, bij het akelig gézigt van zo veele haateh'jke voorwerpen, welke in de archiven der gefchiedenis opgetekend liggen, het fteeds
op«



VOORREDEN.
opkomend gevoel van weerzin en medelijden te fmooren?
Ik zou dit vervolg of niet, of niet zo fpoedig geleverd hebben , zo niet —• ik kan het met vuurige dankbaarheid aan de Voorzienigheid , die ik verkondige , zeggen ! de ftemme van die genen , die
den aanvang van mijnen arbeid preezen, en daar door gcftigt wierden, veel fterker ware geweest, dan de ftemme der verachters en liefdeloozen. Maar wat leert de ganfche gefchiedenis der waereld ? Dat menigmaal de beste, de nuttigfte menfehen niet erkent, en van hunne broederen veroordeeld zijn geworden ; dat ongewoon leed vroeg of laat elk hart inneemt, en elke ziele nederdrukt ; dat hartstocht, verborgen deelneeming , en onredelijke oogmerken zich zeer dikwijls onder het oordeel der menfehen vermengt; dat geen fterveling immer verwachten kan, dat hij van alle zijne tijdgenooten de goedkeuring zal wegdraagen; dat eene vrije edele denkwijze zonder flaaffche vleijerij en blinde onderwerping altijd zeer zeker een gedeelte der menfehen mishaagt; dat men menigmaal in Menfehen en zaaken geheel iets anders afkeurt, dan het geene waar door men eigenlijk tot ongenoegen wordt aangefpoord. Wat
zegt



VOORREDEN.
zegt daartegen ons geloof aan de Voorzienigheid ? dat het goede tot aan het einde der waereld niet zal uitfterven, fchoon het ook door veelen, die -zich verbeelden wijs te zijn. gehaat wordt; dat 'er nog altijd vroorhe en liefderijke menfehen op de aarde zijn, die elkander troosten en opwekken ; dat men nooit, alfchoon de hemel ook nog zo duifter fchijnt, aan goede uitkomst moet twijfelen ; dat de beklaaglijke ontaardheid van andere Menfehen den deugdzaamen een pand voor zijne toekomende heerlijkheid is ; dat het onzekere en niets berekenende oordeel der Menfehen nooit het richtfuoer van ons leven kan worden ; maar dat wij moeten verwachten , eens door een onfeilbaar Wezen onderzogt en verwaardigd te worden. En met deeze troostelapfe gedagte moeten wij Christenen! ons gevoel voor waarheid en deugd, onze oprechtheid en onfchuld behouden, bewaaren , onderfkunen en verfterken !
Carïsruhe 1781. Sander.
I N-



INHOUD.
Over het veelvoudige Ongeluk in de Mënschenvvaereld.
J. In 't At,opimeen. , Bladz. i
Over Pf. XC: Io. 5 Opheldering dier plaats, uil Luthers laatfte levcnsjaa-
ren. io Van Luthers dood. 19; Van zijne Weduwe en Weezen. 20 Qver 1 Cor. XF. ig. 53 Die plaats kan men ver ftaan van de Apostelen alleen. 26 Opheldering uit de Gefchiedenis van Paulus. a.6 Ook kan men ze van alle Menfehen ver/laan. Voorbeelden daar toe uit het gewoone leven. 34. Vit de oude Gefchiedenis. b, v. de Schollen. 38 Hottentotten. 39 II. In 't byzonder.
A. Onder boeren en gemeene lieden. 39 Aanmerking. Een plaats uit GoLDSCHMITH. 40 Heerendienst^N in voorige tijden. 42 Voormalige kwellingen der Onderdaanen in Schotland. 43 Slcgte toeftand der Boeren in Veltelin. 44 Op Madera. 44 In de Bergwerken. 45 Op Vuurtorens. 4^ Ellendig leven der Matroozen. 46 In vroegere tijden verzuimde men de befchaaving van
den gemeeuen man. 47
Flamïnes en Aruspices in Rome. 49
Van het Loterijkwaad in onze tijden. 50
B. Vit de Gefchiedenis dsr Geleerden. 54 Van geszner. 58 MoSHEIM. 58
Mos-



INHOUD.
Mssheims laatfte krankheid en dood. 61
Fan Dichters en fchoone geesten. 63
Samuel Buttler. 64
WiNKELMANN. 64
Rousseau. 65
Lopf. 66
torquato tasso. 67
zwinglius. ^8
Zijn droeve dood. 7"
Verdienden van ClCER.0. 77
Zijne vervolgingen door clodius. 82
Zijn treurig einde. 85
C. Dat men zich op Menfehen niet kan verhaten. 86 Voorbeelden uit de Gefchiedenis van KAR.EL DE V. 8? Tol opheldering van Pf. CXLFI: 3, 4. 88 Gefchiedenis van den Kardinaal XlMENES. 88 Zijne laatfte dagen. r 92 Slegte Regeering der Romeinfche Keizeren. 95 IjERNSTORFF en STLïRZ. Ioa
Olavides. I03
jtanm. Laatfte brief van Hus uit ConfiailZ. ioS
D. De Grooten zelf, lijden menigmaal. 106 Stanislaus. io£ Tot opheldering-van Pf. LXXFl: 13. 108 Gefchiedenis van Lodewijk den Vroomen. 109 Der Moeder van Karei den V. h3 Van den Keurvorst Johan FredRIK. 115 Van den Zoon van Solijman. Il8
E. Ongeluk van veele Menfehen in de Kloosters. 120 Bijzonder in de Nonnenkloosters. 122 Strenge ftraffen , en affchuwlijke gevangenisfen. 128
F. Uit de Gefchiedenis der Godsdienstvervolgingen. 13a Godsdiensthaat verfchoont het vaderlijke hart niet. 132 Noch ook de voortrefiijkfte liefde. 134 Lot der Waldenzen. *35 Oorfprong en gefteldheid der Inquifttie. 137 Haare gevolgen tot op onze tijd. 137 Gefchiedenis van WlKLEFF. I4° Eu zijnes navolgers , Lord cobham. J42 Gefchiedenis van Joh. Hus. 144 Zijne behandeling te Conftanz. 1477Ajne 'verhooren. I5°
Zijn



INHOUD.
Z/y» dood. 153 Aanm. Dergelijke gefchiedenis van HlERONIjMUS
Faulfisch von Praag. 154
Verdrukkingen der Protestanten in Duitsckland. 157
In Iraliën. 158
ïh de Nederlanden. 158
Martelaren in Spanje. J59
Vervolgingen der HUGENOTEN in Frankrijk. 162
Onder Francois de I. 162
■ Hendrik de II. 163
Franc iis de 11. 164
■ Karrl de IX. 164
Parijfche bloedbruiloft. \G$
Edikt van Nantes. JÓó
Opheffing van het zelve en de gevolgen. 167
Aanmerking over Johan Calas , *'» Thouloufe. 169
G. Het lot der Jooden onder de Christenen. 170
In Spanje. 173
ln uitschland. 174
In Praag. 174
Va'fche befchuldigingen. 175
Verdediging en aanbeveling van dit Volk. 177
H Slavernij in de oude en nieuwe waereld. 180
Bij de Greken, in Sparta. 181
Wreedheden der Romeinen aan dezelve. 182
Derzelver menigte. j<j2
Hunne ftraffen. 183
Mishandelingen der inborelingen van Amerika, door
de Spanjaarden. I<3^
Der Eottentotten in Afrika door de Portu^efen. 185
Voorbeelden van de goede denkwijze der Wilden. 187
Toeüand der flaaven in Amerika. jgg-
Slavenhandel in Afrika. 10o
Hun werk en Negerofficieren. 1Q.
Hun voedzel. jp^
Zij brengen menigmaal zich zeiven om. jp/j
Hunne weinige verligtingen. jp^
Hunne plaagen in Afrika. Ip5
Op St- Domingo. I95
Hunne fchriklijke kastijdingen. ipg
Aanmerking over de Marrons. aoo
Getuigenis van Sharpe daar tegen, aoi
Be-



INHOUD.
Biantwporjing der voer ge geeven veronifchuldigingen. 202 111. Beflüit 'uit alle deeze waarnecmingen. 2os; 'Er moet een ander leven zijn. 207 Anders waar de aanleg der ziele tot onfterfiijkheid', ' vergeefs. ,a* 'Aanmerking over de zigtbaare gevolgen der deugd en ' boosheid. „ De Bijbel zegt het zelve 1 Thesf. IF: 13. 2i2 Aanm. tot opheldering deezer plaats, van de treurigheid der Heidenen. a De Christelijke Godsdienst belooft, Philipp. Hl: 21,
een beter leven. En een fchooner lighaam. 2I-
Dus is het onze pligt God voor alles te danken met . een Hemelfche gezindheid. 2I7 In onzen ftand en ambt getrouw te zijn. ojg Zelve geauung betere Menfehen te 'worden. 220 Niet fteeUs treurig te zijn. 22£ Grootheid van ziel en ftandvastigheid ie mnen, welke den Godsdienst eer aandoen. 224.
OVER



I.
OVER HET VEELVULDIGE ONGELUK
INDE
MENSCH EN WAERELD.
Die zich van het aanwezen van God, van dfl onfterflijkheid onzer ziel, en van de zekerheid eenes toekomenden levens nog niet overtuigen kan, die befchouwe flechts de Menfchenwaereld, en overweege het moeijelijke en treurige lot, dat zich zo veelen onzer broederen moeten laaten welgevallen. "Wij hebben de diepzinnige fpitsvondigheden van eenige wijsgeeren niet noodig , om van hun te leeren , dat aan dit duistere tijdperk van de Goddelijke huishouding nog een andere helderer en grooter ruimte moet gehegt zijn. Wij behoeven ook niet tot de geheimfte fchoonheden der Natuur doortedringen, of haare verhevenfte werken te befpiegeleu, om ons daar van zekerheid te verfchaffen. Onze eigen ondervinding , het lot onzer nevenmenfchen , eene befchouwiiig van het Menfchelijke leven , de herinnering aan zo veele harde en onvermijdelijke betrekkingen , de lange reeks van verdrukte , fchreijende en mismoedigden op de aarde , en de ledige ruimte , die bij allen , zelfs bij de aangenaamfte en voornaamfte omftandigheden
I. Deel II. Stuk. A al«



a Over het veelvuldige Ongeluk
altijd in onze ziele overblijft , en door niets onder
de Maan vervuld kan worden dat alles mept
ons als toe, dat de zoete hoop op een ander beter leven , die nog de eenige Artlenij des ongelukkigen is , meer dan een vleijende droom, en wezenlijk een waar goed is, welkers verwachting, wanneer ze zelfs tot het hoogfte toppunt rijst, nogthans de grootheid van het gewenschte voorwerp nooit kan evenaaren. Wat blijft dan veelen Menfehen anders over, dan uit eene waereld aan gene zijde van het graf, voedzel voor hunne deugd en Godvrucht en troost in het lijden te haaien?
Schijnen niet veelen beftemd te zijn, om hun leven in een treurkleed te flijten ? En is het niet een befchreijeuswaerdige gedagte, dat deze geesfel fchier altijd meer den vroomen en goeden, dan boozen en zedenlooze Menfehen treft ? De beste en waardigfte ftervelingen hebben menigmaal de treurigfte dagen op de waereld. Even zij, die door hunne deugd , door hunnen ootmoed tot God , door hunne werkzaamheid en menschlievende verrigtingen , aan alle vreugden der aarde een billijke aanfpraak hadden , zijn het veeltijds , dien het geluk den nek toekeert, en vaak nauwlijks het noodwendigfte toewerpt. Het geld is in deeze wereld alles magtig. Aanbevelingen en gelukkige betrekkingen doen wonderen op aarde. Geboorte en familie is veeltijds meer waard , dan zuur verworven verdienden. Hoe lange is het reeds, dat men hoort van behoeftige vernuften , hongerende verftanden , verachtte geleerden , verlaarene Dichters , arme Staatsmannen, nooddruftige Krijgsmannen, verfrnaadde Patriotten , zuchtende Priefteren, klaa-
gende Leeraaren; van geplaagde en met verdrietige
be-



in de Menfchenwaereld. j
bezigheden geheel omringde Vaderen, van Kranke en altijd zieke Moederen , ongelukkige Kinderen , verwaarloosde Jongelingen, verleidde en bedrogen Dogteren, hulplooze Weduwen, vergeetene Weezen; en jammerende bedienden in de waereld ! Men behoeft niet droefgeeffig of kwalijk geftemd te zijn , men heeft maar een gevoelig hart, een teder oor noodig , om overal de ftille klagten des noods en der ellende te hooren. Traanen der edelen en goeden, vloeijen overal. Zuchten verheffen zich onder alle hemelftreeken. Nimmer is 'et mogelijk een mensch op aarde' geweest , die niet fomwijlen een treurige ftonde had. Wij moeten alle op zekere tijden door duistere wolken gaan. De weg des levens daalt dikwijls van een lichte fteilte , waar de lucht zuiver, den omtrek ruim en het uitzigt betoverend was, neder, in het dal der donkerheid en des bitteren lijdens. De oude Jakot komt bij den Egyptifchen Koning, hij was reeds boven alle aardfche menfehen verheven , en, beleefde meer dan hij Ooit had verwacht; zijn" lieveling was ook de lieveling eenes Monarchs j eri evenwel zegt hij : weinig en kwaad zijn de jaaren mijner vreemdelingfchap geweest! Het is maar een kleine fpanne die wij te leeven hebben: maar is het niet een eeuwige wisfeling, een dagelijkfche ebbe en vloed , een fchaduw, die nooit ftil ftaat „ een keten , die ons aan alle zijden influit, en die wij echter fteeds gaerne draagen, ja zelfs , wanneer zij ons haast zal ontnoomen worden i nog vaster aantrekken ? De wijze heeft daar in bij de dwaaze niets voor uit. Zij zijn elkander gelijk va de verkleefdheid aan het aardfche , gelijk ze ook eenerlei ondervinding en gewaarwording hebben. De eene trekt zeker,meer nut uit de wederwaardigheA a dea



4 Over het veelvuldige ongeluk
den des levens, dan de andere: maar bij gevoelt ze eveneens ; de fmerte verandert bij hem niet in wellust , hoe zeer hij ook van ongevoeligheid moge fpreken en fteeds Goddelijke reden voeren.
Het menfchelijke leven is met oneindige moeijelijkheden omgeeven , wat het ook fchijnen moge. Dit zijn niet flechts de zwaarmoedige klagten der zulken , dien in armoede , of in een zwak lighaam , bij dikke taaije fappen , alles treurig voorkomt , en met een akelig floers overtrokken fchijnt. Het woord van God zelve vergelijkt ons met daglooners, die den avond te gemoet hijgen. De Apostel zelve geeft den Christen meer dan eens ten raad: „ lchikt u in den tijd ; dikwijls komt 'er een booze tijd : maar zijt alsdan vrolijk in hoope, bidt zonder ophouden , en zijt verdraagzaam in ongevallen." Dit zegt hij ongetwijfeld ook tot die , bij welke de ellende grooter is , dan men weet , die in de diepfte armoede nogthans niet kunnen bedelen.
Een groot deel dermoeijelijkheden dezes levens, zou zeker vervallen , zo de hartstochten niet, als wilde roofdieren, rondzwerven, en overal de fchriklijklte verwoeftingen aanrichteden. Maar het is eveneens waar, dat ook een ander , en geen geringer gedeelte der Menfchelijke ellende fchier onvermijdelijk ontltaat uit de bepaaldheid van ons verftaud , uit zo veele famenloopende betiekkingen in de burgerlijke maatfehappij , uit de ontelbaare verüindteuisfen der veelvuldige bijzondere bedoelingen, uit de Menfchelijke zwakheid der Regenten en opzieners, uit de treurige noodzaaklijkheid om fomwijlen een lid tot lijden, tot treuren
of



in de Menfchenwaereld. 5
of ondergang te veroordeelen, om het geheele lighaam te behouden. Wij maaken te famen maar één gedacht, dó 1 geheel uit. Maar hocveele kleine maatlcnappijen , die in de uitgebreide waereld gevormd wierden , en zich thans tegen het opkomen en verheffen van andere verbindtemsfen willen ftaande houden , veroorzaakten noodwendig zo veele fc; adelijke tegenflreeviugen , dat uit het aantal van alle deeze innerlijke twistingen en kampingen een algemeene krijg, een onverbeterlijke verwarring , een onheelbaar kwaad ontdaan moest! Loopt men aan de hand der gefchiedenis door alle oorden der aarde, en door alle tijdperken , zo moet men , helaas ! erkennen , dat de vermenigvuldiging der Souveraine Staaten, ook de ellende onder de menfehen vermenigvuldigd heeft, Ware het leven van den aanvang tot het einde gelijk de regenboog , die zijne kleuren aan den hemel uitbreid , en van alle ischepzeleu met vreugde gezien wordt , wij zouden zijne vlugtigheid vergeeten, en over zijne kortheid niet fchreijen. Maar weg zijn de Patriarchen , weg zijn de grijsaarts der oude waereld ! Het leven is van zijne hoogte nedergedort; wij leven niet meer zeven, agt, negenhonderd jaaren ; ons leven duurt zeventig, of zo wij fierk zijn tagtig jaeren , en het uitneemenfte van dien is moeite en verdriet; want het wordt Jneliijk afgefneden en wij vliegen daar henen. (Pf, XC. vs. io.) Het is het lot der Menschheid, dat haar niets moest toevallen dan na lange aangewende moeite. Alles wat wij hebben , heeft ons zelve , of den onzen, 't zij onzen tijdgenooten of voorzaten , zweet en atbeid gekost. Het brood , dat wij willen eeten, komt eerst na veel zuuren arbeid uit de aarde in de fchuure,' van den dorschvloer op de molen , A 3 en



ê Over het veelvuldige ongeluk
en van den bakker op de tafel. Hoe veele handen moeten bezig zijn tot het bouwen van het huis waar ik voor wind en weêr zeker- ben ? Van de Schaapherder , die het fchaap hoedde, dat de wol tot mijn kleed gaf, tot den kledermaker, die het laken fneed en weder te famen naaide, moesten een aantal menfchenhanden bezig zijn , om mijn kleed te bereiden. Hoe veel zuuren arbeid, fmerten en flapelooze nachten, hoe veel overleg, kosten, nooden en ellende zijn er niet, eer een Kind maar half opgevoed en verzorgd is ? Hoe lange duurt het , eer het gemeene volk, eer het voornaam en gering gemeen , eer een dorp, een ftad, een gansch land, aan orde , goede zeden en wijze wétten gewend worden ? Hoe veel moeite kost het , eer loffelijke onderneemingen goedgekeurd , de eerfte zwarigheden overwonnen , en de wegen gebaand zijn ? Moet men niet dikwijls een gansch levend gedacht laaten uitfterven , en de jongen nakomeling verwachten, om de beste oogmerken uittevoeren ? De gefteldhedcn in de waereld hebben het merk hunner bewerkers en oorzaaken. Ze zijn gebrekig , onvolkomen , dikwijls hard en drukkend ; veeltijds loopen ze tegen de kostbaare rechten der Menschheid aan, en eifchen van ons een offer , tot welk de gezuiverde reden, het zelfgevoel des wijzen , en het tedere geweten des Christens ongaarne beduit; en zo ze op zijn best zijn, is niet hun invloed op onze waare gelukzaligheid altijd zeer gering en onaanmerklijk ? Hoe veel behoort er toe, om openlijke zekerheid, rusten vrede in een Koningrijk te verkrijgen ? Hoe veele menfehen moeten dag en nacht denken, hoe men de middelen van onderhoud, van werkzaamheid , van vertier der voordbrengzelen , voor den burger
in



in de Menfchenwaereld. 7
in een ftaat verzorgen , en den handel in de waereld bevorderen zal ? Moeten zij, die in de weetenfehappen arbeiden , niet yan hunne jeugd af veele vermaaken nalaaten , zich van veele onfchuldige uitfpanningen onthouden , en ieder oogenblik in hun beroep befteeden, zo zij tot verlichtte kennis willen geraaken , en de duisternisfen van hun verftand opklaaren ? — De boer vangt den dag met zwaaren arbeid aan , en de morgenzon wekt hem weder tot zijn moeijelijke bezigheid Het juk des levens drukt den Monarch en den daglooner , den Man en de Vrouw, den Vader en den Zoon, den Grijsaart en den Jongeling , den rijken en den armen. Hoe Veele menfehen leeven zonder hunne fchuld onophoudelijk in het gewoel der waereld , en brengen hunne dagen in den dienst der ijdelheid door ? Hoe menige duizend menfehen worden jaarlijks , eer zij aan hunne waare beftemraing kunnen denken , opgeofferd , om de waaren , zonder welke wij niet kunnen leeven , van het eene waerelddeel naar het andere over te brengen ? Hoe veelen door de heerschzucht van anderen genoodzaakt , om beftendig in den rupzenftand te blijven , en mogei^ niet weeten dat zij ook vrije, redelijke Schepzelen zijn ? Hoe veele moeten nog hun leven en geluk opofferen, om den een?gebomvden troon der Priefterheerfchappij en tijrannij te bevestigen?
De groote menigte van Slaaven, die onder den geesfel der barbaaren ftaan — wat leiden die, helaas, een ellendig leven! Maar zeer dikwijls is deeze moeite met duizenderlei bekommerin gen verbonden. In het Menfchelijk leven is zeer veel ijdels en ledigs. Wij hebben vaak niets, terwijl A 4 wij



8
Over het veelvuldige Ongeluk
wij meenen , dat wij rijk geworden zijn. Wij loopen dikwijls den fchijn na; de fchaduwbeelden die ons geftadig voor de oogen zweeven, verleiden ons; een kort bezit, van het vrije en ongehinderde genot, flechts een kleine tijd overtuigt ons veeltijds, dat wij.door onze verbeelding bedrogen, en door alle. de zo zeer geliefde en gezogte dingen nogthans niet gelukkiger geworden zijn. En , wanneer wij ook niet gansch vergeefs gearbeid hebben, zo is toch fteeds de onzekerheid en onbeftendigheid van alle menfchelijke en aardfche dingen eene vrugtbaare moeder van lusteloosheid en misnoegen. Wat behouden wij lang? Wat blijven wij lang? Wat zegt men lang van ons? Wat genieten wij lang? Wie vertrouwt, zoekt en vereert ons lang? Wie buigt zich lang voor ons neder? Wie denkt nog lang aan ons, wanneer wij eens uit de waereld gefcheiden zijn ? — Het goede van de meeste Menfehen, daalt met hun lighaam in het graf. Het raakt in vergeetenheid dikwijls eer zij verrot zijn; 't is veeltijds niet anders, dan of hun naam en verdienften met de kist in de aarde bedolven zijn.
w
De Menfehen zijn vlugtig en veranderlijk; het nieuwe bevalt ons fteeds beter, dan het gewoone; de waereld is een fchip gelijk , dat onophoudelijk door de baaren heen en weder gedreeven wordt, en wij drijven met haar, in een ruime zee die nooit ftil is, heen en weder. Dikwijls bedriegen wij ons in de keuze onzer vrienden, fchenken het goede onvoorzigtige hart aan flegte onredelijke menfehen , bewijzen hun alle liefde, en worden door hun ongelukkig. Hoe veele vaders hebben in hunne kinderen verraaders, roovers van hunne rust en
ge-



in de Menfchenwaereld, 9
gezondheid, dieven van het grootfte vermogen, moorders van hun leven en Hangen voor zich opgevoed, die in hunnen boezem - krooperi, en bet beste hart langzaam doorknaagden ! Leven niet hier en daar menfehen , die finrs twintig en meer jaaren niet weeten wat gezondheid en vreugde is? Daar wacht 'er een met ongeduld op zijn einde , wijl zijne fmerten niet te vergelijken zijn. Hier gevoelt een goede huismoeder den last der opvoeding voor den ftaat dubbeld, wijl zij beftendig aan de woestheid eenes ruwen dronkenmans bloot gefield is, en laat nogthans ter eere van haar huis haare traanen flechts in ftilte rollen, of in den fchoot eener goede vriendin, die ook een goed hart, en een even gelijk lot te draagen heeft. De onfchuldigfte man ontgaat den laster nooit geheelj en hoe pijnigt zich deeze bij de bewustheid der oprechtheid, eer hij zich aan de fterkte en kloekmoedigheid van geest gewend heeft? Eindelijk verzwakt het lighaam, de leden worden onbruikbaar en weigeren den geest hunnen dienst, gelijk eene in het huis oudgeworden-dienstknegt, eindelijk ook zijne levendigheid en bekwaamheid verliest. De balfemende flaap wijkt, en vliedt na middernacht, om helderer, jongere oogen te luiken. De onreine fappen hoopen op, en zoeken nu in het hoofd, dan in het onderlijf, of in de borst, in de wankele fteunzels des lighaams, in de inwendige deelen, tot welke de kunst geen toegang weet, een uitweg, en leggen daar den grond tot het geheele verval van het werktuig. Kan men dikwijls vroome, arbeidzaame, oprechte en bekwaame Christenen, w.-l zonder medelijden befchouwen , wanneer de ouderdom hen nederdrukt?
A 5 Lu-



io Over het veelvuldige Ongeluk
L ut her wenschte niet flechts op zijn krankbed, maar ook wanneer hij gezond was, ontbonden en met Christus te zijn. Maar wanneer hij de tekenen des ouderdoms en de voorboden des doods, die hem aan de verganklijkheid moeiten herinneren, in zijn lighaam duidelijker dan te vooren, waarnam, bad hij God en zijn' Verlosfer ernftig, dat hij toch voor zijne vrienden door het voorhangzel tot ^ de ruste mogt iugaan. De groote man fchreef in het jaar 1541. aan een zijner vrienden; dat hij in zo veele jaaren genoeg verootmoedigd en ontrust was geworden; dat zijne hutte was veifleeten, uitgediend en uitgeput, en hij wenschte dat God ze hem haast zou doen afleggen; dat de kerk andere mannen, andere gaven noodig had; fchoon hij daar bij zijn genoegen niet zogt, maar de eer van God hem alleen ter harte lag. Zijne befcheidenheid fpreekt uit hem, als hij zegt: ik zie wel dat ik thans geen nut meer doen kan. Aan Mela.mchthon fchreef hij: ik wordt allengs door Gods genade oud. Zo bedaard, zo onverrchillig was hij bij het aannaderend einde zijnes levens. Aan /.ijne vrienden klaagde hij over allerlei hevige zinkingen in het hoofd, en zwakheid in de hersfefleo,} noüthaiis lag hij het werktuig tot den opbouw van Gods rijk niet uit de hand. Er vloeiden onreinigheden uit zijne ooren, het gehoor nam af: maar hij wenschte fteeds dat zijne ziele tot den Heiland mogt gaan, hij wilde het voor eene gunst aanzien, wanneer zijn verftorven lighaam haast in het graf konde komen. Hij verloor nogthans zijn vernuft en opgewektheid niet : maar alles heiligde hij Gode. De fmerten woededen menigmaal in zijn hoofd, gelijk de winden, — zo als hij zich uitdrukte — in het hol van Eolus raazen: en dit
was



in de Menfchenwaereld. n
was de man die zich altijd met het leven van Jezus Christus troostede. Hij begon nog een nieuwe uitgave zijner overzetting des bijbels , toen hem reeds een oor bijna geheel afgeftorven was, en de fmerte van een fteen in de blaas hem onophoudelijk kwelde. De werkzaamheid van deezen man was onbefchrijflijk. Zijn groot verftand breide zich tot alles uit, wat van eenig belang voor het Menschdom was, of kon worden. Hij fchreef ook over den Koophandel en den woeker, en waarfchuuwde Duitschland voor de zucht naar Oostïndifche fpecerijen , die toen begon. Hij rustte niet, voor hij veele duizend menfehen, die men gedwongen had , een Godsdienftig fpel zonder gedagfen en gevoel mede te fpeelen, en de Natuur te verflikken, gered had. Hij had altijd een reeks van brieven te beantwoorden over zaken den Godsdienst betreffende, een menigte behoeftige leeraars, vrouwen , weduwen, fchoolleeraars en ftudenten, vervoegden zich bij hem, om zijne voorfpraak en aanbevelingen, en hij weigerde geen Mensch zijne hulp. Zijne milddaadigheid en belangloosheid was zo groot, dat hij dikwijls zelve geld moest leenen, en in de grootfte behoeftigheid ftorf — en nogthans had deeze verheven man meer vijanden , lasteraars en vervolgers, dan ooit een mensch gehad heeft. Wanneer een zijner vrienden zwaarmoedig en neêrflagtig wierd, was Luther de eerfte die hem troostte; aan Melanchthon fchreef hij; dat hij moest vertrouwen op hem, die de waereld had overwonnen; zelfs zijne vijanden moesten hem den roem geeven, dat hij de beste trooster der bekommerden en moedloozen was: en nogthans liet de voorzienigheid toe, dat een ontugtige vrouw onder den fchijn van heiligheid in zijn
huis



12 Over liet veelvuldige Ongeluk
huis floop, en aanleiding tot groote ergernis gaf. Hij verheugde zich over eiken fchijn van rust en vrede in de Kerk: zijn hart klopte fterker wanneer eens een feestdag gerust en ongeftoord kon gevierd worden: maar hoe meer hij zijn einde naderde, hoe meer het onweder over Duitschland te famen pakte, en zijn goede ziel leed reeds alle de fchrikiijke rampen des oorlogs , eer zij daadlijk lütborfteri: De vvensch, dat God hem haast een goed uur van affcheid uit de waereld wilde fchenken, wierd nog fterker hij hem, toen in zijne nabuurfchap, een aanliekende krankheid den algemeenen nood nog vermenigvuldigde. Hij wist nogthans dat kruis en lijden het zekerde kenteken van alle Christenen was; en zijn aan alles deelneemend hart liet dit eene weduwe, die bij het graf haares mans treurde , door zijn vriend zeggen. De omHandigheden verergerden dikwijls zo zeer, dat hij büna alle hoop opgaf: maar door het gebed vermande hij zich weder; en zelden fchreef hij een brief, zonder zich der ernftigfle voorbiddingen zijner vrienden aantebevelen. Zou men niet bijna in Verzoeking geraaken, om de oogen voor alles in de \\ aereld te fluiten, wanneer een man als L uTHf r, zo veele kwellingen ondergaan moest? hit mand onzer leeft zich zeken, en niemand fterft zich zelve„ _ dus roept hij zijn geliefden Amsdorff toe . wien het bisdom Naumburg in veele onaangenaamheden wikkelde; en evenwel was het altoos zijne aelieldfte gedagte, hoe hij de ondankbaare en tegen hem zo onbillijke waereld verlichten en onderlichten mogt- Nauwlijks hoort hij van een zelfmoord, of hij befluit meer zulke droevige voorbeelden te verzamelen, daar over te fchrijven en der waereld den oorfprong deezer fchrikiijke zon-



1n de Menfchenwaereld. 13
de tot waarfchouwing voor oogen te leggen. Het verfcheurde hem de ziel, als hij zien moest, hoe veel papier er verdorven en hoe veel handen in di Boekdrukkerijen met i'chandelijke en fchadelijke boeken bezig gehouden wierden.
Doch Luther was niet maar alleen groot, wanneer hij onder andere Menfehen op den akademifenen Katheder, op den predikftoel, op den Rijksdag Mond: hij was ook de tederfte vader; en ook aan deeze gevoelige zijde tastte de eeuwige Voorzienigheid hem aan. In 't jaar 1542 ftorf nog eene dogter van hem, die hem zo lief was, dat hij niet in ftaat was, om God voor haare ontbinding en ontvoering uit de waereld te danken; hoe zeer hij inzag, dat dit kind bij deeze verwisfeling verbeterde. Hij verzogt daarom zijnen vriend, Justus Jonas, om God in zijnen naam ook voor deeze weldaad te danken. Zonder fnikken en diepe zuchten zeide hij, kon ik niet aan mijne Magdalena denken. De kinderen waren alle zo wel opgevoed, dat men ze gaerne alle in de waereld had behouden: maar God verootmoedigde den man, hoe lief hij hem ook ware. Luther kon z'ch tegen zijn vriend beroemen, en zich gerust op zijn getuigenis beroepen, dat het meisje een zagt, goed , buigzaam en tegen elk liefderijk charakter had gehad: maar hij moest haar evenwel een graf befte Hen. Haar broe Ier was op de fchool te Torgau; zijn vader wist, dat hij en zijn doodkranke zuster elkander t.êr beminden; Magdalena wenschte ook zeer, om haar broeder nog eens te zien: Luther zond derhalven fchielijk een wagen derwaarts en fchreef aan den Meester , dat hij hem zijn zoon zoude zenden, zonder hem nogthans met
het



14 Over het veelvuldige Ongeluk
het treurig berigt ter neder te daan. Hij vreesde dat zijn geweten hem naderhand mogt befchuldigen indien hij dit nagelaaten had, en hoopte tevens, dat mogelijk de blijde ontmoeting iets tot verligting der kranke zou toegebragt hebben. Zo overvloeijend goed was zijn hart, en evenwel verwekte hij zich daar door nieuwen kommer. Zijn dogter dorf; de tegenwoordigheid bij deezen dood, en de klagten en traanen der moeder bij het affcheid des zoons, maakten op de aandoenlijke ziel van deezen zulk een krachtigen indruk, dat hij in een teöre zwaarmoedigheid verviel, en de fchool zou verlaaten hebben, zo niet Luthers mannelijk verdand alle kwaade gevolgen voorgekomen had. Lange daarna ftond hem nog fteeds het beeld zijner verlorene voor de oogen; zijne vrouw wekten door haar fchrijen zijne fmert weêr op, wanneer hij aan zijne vrienden wilde fchrijven, wier vertroostingen hij altijd met de fterkfte uitdrukkingen van verlangen naar zijn eigen dood beantwoordde. Kort daarna, terwijl hij deeze zwaare kaftijding naauwlijks doorgedaan had, verloor Justus Jonas zijne egtgenoote, en Luther. en zijne vrouw verloren te gelijk in haar eene vertrouwelijke onfchatbare vriendin. Deeze onverwachtte dood was voor hem des te treffender, wijl hij reeds bij zich zeiven, als hij aan zijn dood dagt, op deeze getrouwe vriendin had gerekend, en ze als de beste troosteres zijner Weduwe en Weezen had befchouwd. Zo is het menfchelijke hart! Wij verlaaten ons veeltijds op menfehen, en vergeeten, dat ze even zulke bouwvallige en vergankelijke menfehen zijn als wij. Wij bouwen huizen op het zand, en denken veeltijds niet eer met waar ver*trouwen aan God, voor dat wij alles buiten hem
ver-



in de Menfchenwaereld.
15
verforen hebben. In 't jaar 1543 wilde hij zijn vriend Amsdorf bezoeken, maar nu eens hinderden hem zijne kwaaien, dan de bezigheden der UniverGteit, dan weder het ftrenge weêr, of een bezoek van 't Hof, of andere zaaken in deeze kleine reis. Deeze bisfchop had gaerne zijn post weêr neêrgelegd; doch Luther troostte hem daar mede, dat de wil des Heeren gefchieden moest; dat het genoeg voor ons was , wanneer onze daadcn en lijden Gode behaagen; dat het onze pligt was , ook met allerlei onaangenaame ondervindingen den loop van het kwaade in de waereld te fluiten — en in even deezen fchoonen en leerrijken brief wenscht hij, dat God hem doch eens tot zich wilde neemen; nog gisteren, zegt hij, was hij magtelaos nedergevallen, en had zijn dood voor oogen gezien. De fteen in de blaas kwelde hem zo, dat hij zich als een dagelijks flervenden aanzag, en..zich veeltijds verwonderde, dat hij nog leefde. In deeze gefteldheid wist hij het beste hoe een oud man veeltijds gemoedigd is. Daarom verdedigt hij Spalatin, over wiens verdrietige luim men bij hem geklaagd had. Hij wilde dat men in zijn ouderdom geduld met hem zoude hebben; de jonge takken, zegt hij, kan men nog buigen, maar oude boomen breeken, wanneer men 'er geweld bij gebruiken wil. De dierbaare man moest zich einde* lijk een fontenel aan den linker voet laaten zetten: hij verwachtte weinig verzagting daar van; en het hielp ook niet veel, zo als het gevolg toonde, maar hij onderwierp zich den Arts, en men kan zich het moeijelijke leven bij deeze fteeds vloeijende wonde, de dagelijkfche fmerten en de onrustige nagten, den moeijelijken gang, het langzaame en lastige ftuderen met deeze lighamelijke gebreken,
ligt



i6 Over het veelvuldige Ongeluk
ligt voordellen. Hij vergeleek liet dikwijls met'den last dien Paulus was opgelegd, met den Engel des Satans, welke dien Apostel, zo als die heilige man zich uitdrukte, met vuiften ïloeg. In het jaar 1544 beterden wel de omftandighedeti zijner gezondheid, maar men vergde zo veele werken van hem, dat hij gedwongen was, om in een fteeds duurende onrust te leven. Hij meende dat men hem als een door lange en veelvuldige bezigheden uitgeputten man eindelijk rust móest laaten, en wenschte niets meer dan in vrede te fterven; zijn grootfte kommer was, dat hij geen tijd genoeg konde vinden om ongeftoord te bidden, en zich voor te bereiden tot zijn affcheid uit de waereld.
Ziet daar eene groote bevestiging van het geene Mozes in den 90 Pfalm zegt: dat ons kort' jtor.dig leven is vol moeite en verdriet ! De waarde van het leven is de zegen, die wij over andere Menfehen kunnen verbreiden. Luther genoot deeze genade van God in een rijke maate. Hij was een uitverkoren Werktuig van God; hij had veel overeenkomst met den Apostel Paulus, en geleek dezen grooten gezant van Christus Jezus ook in den daaglijkfchen aanloop , in de zorg voor zo veele gemeinten, in de krankheden zijnes lighaams , in zigtbaar en verborgen lijden , in de menigte van openlijke en bedekte vijanden. Was het in den tijd des Verlosfers en zijner eerfte gezanten waar , dat de Christenen door veele verdrukkingen moefien ingaan in het Koningrijk der Hemelen , zo had het woord des Heilands , dat men in navolging van hem ook zijn Kruis moest draagen, in hem ook zeker zijne vervulling. Doch hij erkende het als zijp pligt, dat hij dien , die om onzen wille was arm geworden en
g*-



in de Menfclienwaereli. 17
geflorven, ook in armoede en nederigheid moest dienen. Wanneer hij boeken fchreef, was in 't geheel zijn oogmerk niet-., om alle menfehen te behaagen ; hij was te vredeu, zo hij flechts iets konde leveren, dat tot onderwijs en ftichting van anderen diende, en de goedkeuiing der oprechten, die toch altijd het kleinlie getal uitmaaken , wegdroeg, in 't jaar voor zijn dood kon hij niet meer twijfelen , of Keizer Kare l de Protefianten zoude aanvallen ; 't is onbefehrijfiijk hoe zijne ziel daar bij treurde: maar wat zegt hij? het was zijn oprechte wensch , dat God den Monarch niet in het fchrikiijke gericht mogt laaien vallen, om zijne banden met het bloed der onfchuldigen te bevlekken. Welke fchande en verachting derhalven maaken zich de zulken onder ons niet waardig , die de groote verdienden van dezen man j of uit vadzighcid niet Willen kennen,ofboosaartig en liefdeloos verkleinen, of met een koele onverfchUligheid over het hoofd zien? Nog in het midden des zelfden jaars, fchoon zijn leven toen reeds meer krankheid dan leven was, was zijn vast voorneemen, om. nog een boek tegen het Pausdom te fchrijven , zo God hem nog niet wilde ontbinden ; en terwijl hij dit met zijn geliefden Amsdorff overlegt , overvalt hem de geest van Simson. Hij wenscht te derven, gelijk deeze redder zijnes Volks , en Tijranncntemmer. Een dood, die zijnen , of liever den vijanden der goede zaake des Euangeliums , eene doodelijke wonde kon toebrengen , waare hem aangegenaam. De oneenigheden met de Hervormden, en de hevige twisten en fchriften van eenige Zwitzerfche Godgeleerden tegen hem, maakten hem ter deezer tijd het leven zuur; doch de vreedzame man, die zelfs niet goedkeurde , ditt uien zijnen naam I. Deel II, Stuk. B



i8 Over het veelvuldige Ongeluk
tot een partij-naam in den Godsdienst maakte, nam zich voor, niet meer op fchriften van deezen aart te antwoorden, en zijne dagen des ouderdoms, die aan ftille en godvruchtige betrachtingen moesten gewijd worden, niet met onnutte twisten te verbitteren. Zo zeer hij alles onderfteunde, wat den val van het Pausdom bevorderen kon, zo weinig billijkte hij nogthans een beledigend en ontugtig tafereel van het zelve, fchoon door de meesterlijke hand van eenen Lukas Cranach gefchilderd. Maar, wanneer hij nauwlijks éénen fhllen en gerusten dag had, zo volgden daar op weêr de fchriklijkfte fmerten van den fteen, die hem veeltijds den ganfchen nagt kwelden, zo dat hij God met traanen bad, dat hij hem, zo het zijnen wille was dat bij door deeze kwaal van de waereld zou moeten fcheiden, toch met mannelijke kloekmoedigheid en fterkte van geest wilde laaten fterven; alfchoon het geen zagt uiteinde konde wezen. Wie moet den man niet beklaagen, dien de arbeid vermaak en behoefte was, en die van eenen flaaploozen en met fmerten doorgebragten nacht opftaat en aan zijn vriend moet fchrijven: „ ik ben voor deezen ganfchen dag voor alle bezigheden onbekwaam?" Hier bij kwam het verdriet, dat hem zijn nigt, een jonge weduwe, veroorzaakte , welke een onbezonnen jong mensch wist aantehaalen, en tegen alle voorftellingen aan wilde trouwen. Luther wilde ook hier het onheil verhoeden en zag met een doordringend oog op het toekomftige: maar fteeds was ondankbaarheid en verwaarloozing zijn loon. Is het dus wonder dat hij in meest alle zijne brieven naar zijne groeve uit ziet, en naar verlosfing hijgt ? De bezigheden omringden hem, hij was oud en had de wisfelende geftaken der
wae-



in de Menfchenwaereld. 19
waereld genoeg gezien, en wensehte niets dan zalig te fterven.
Zijn ijver in het. gebed wierd op nieuw ontdoken, toen een openlijke vijand van de hervorming kanfelier in Dresden zou worden; alle zijne vrienden wierden nog eenige weeken voor zijn dood verzogt, om hun gebed met het zijne te vcréenigen , op dat het tot God komen en niet zonder werking blijven mogt. In het zelve wenschte hij altijd vuurig naar zijne ontbinding, en den dag in welke de pracht en boosheid der waereld een einde mogt neemen. En eindelijk liet God hem niet langer lijden. Op zijn reis naar Eisleben, waar hij nog ten laatften den Graaf van Mansveld moest dienen , floot zich fchielijk de wonde, die men hem aan de voet door bijtende middelen had open gehouden, op dat de Natuur de onreine fappen niet op edeler deelen zou werpen. Daar de werkzaame man dit niet vooruit konde zien', zo had hij ook de noodige Artzenijen t'huis gelaaten. Het verlof tot zijne terugreize naar WHtenberg was reeds van het hof gekomen , toen hij nog noodig oordeelde, om de Artzenijen , door Melanghthon, van zijne vrouw te laaten ontbieden; hij dagt zich daar mede te redden , alfchoon hij ze eerst onder weg bekomen mogt. Alle zijne wenfchen moesten bekroond worden. Vier dagen daar na ftorf hij, en vond in den hemel het loon voor zijne trouwe.
Dewijl drie Koningen van Denemarken F red rik de I. Christiaan de III. en Fredrik de II. de kerkverbetering met ernst onderfteunden, en menige geleerden naar de Witunberger univerfiteit zouden, den Godgeleerden b. v. Luther, BugenB a ha-



20
Over het veelvuldige Ongeluk
hagen, Melanchthon e. z. v. jnargelden toeleiden, en hun boven dien over Hamburg en Lubeck levensmiddelen , klederen en andere gefchenken bezorgden , terwijl ze hunne weduwen inkcmften beloofden en ook daar na vverkhjk gaven , gelijk zij ook alle de boeken van Luther, zo dra ze van de pers kw; men , ontboden, en aan de vervolgden meer dan eens bun land , hunne befcherming en onderhoud, wezenlijken dienst en koninglijke gunst „ aanboden, zo achtte men het ook een pligt, de tijding van Luthers dood naar Koppenhagen te berigten. Justus Jonas, die ooggetuige daar van geweest was , fchreef aan den Koning: dat hij de zalige belijdenis van den lieven grijsaart had gehoord , en dit voor geen grooter fchat had willen ontbeeren. Dat hij menigen avond in godvruchtige vriendfchap met hem had door gebragt, hem menigmaal naar zijne flaapftede geleid, en zijn gebed voor de waereld , de kerk en den goeden Koning had gehoord; dat de ftervende hem menigmaal de hand had gereikt met welke hij zo veele goede en kbstbaare boeken had gefchreeven. — Alle deeze herinneringen waren hem aangenaam; alle overblijfzelen van den grooten man wierden door hem hoog gefchat. Doch de kerk had haar zigtbaaren fteunpijlaar verloren.
Het duurde ook niet lang of Luthers weduwe ondervond de ellende deezes levens maar al te zeer. De vrienden haares mans, die of door liefde tot den Godsdienst of door waare en nuttige Geleerdheid met hem verbonden waren, deeden wat zij konden. Maar zij konden in de toemalige treu-, rige tijden, in welke de Godsdienstkrijg een aanvang nam* en voor den Prottftanten in 't eerst zo
OH-



hi de Menfchenwaereld. H
ongelukkig was , zelve niet veel doen. De weduwe was genoodzaakt op den 8 Januari] 1552, zelve aan Koning Curistiaan de 111. te fchrijven, en hem haare behoefte te klaagen. Zegen en vrede ruste nog heden op de asfche van deezen prijswaardigen Monarch, die zich niet fchaamde voedfterheer der kerke van Jezus Christus te zijn, en ook de arme weduwe eenes Leeraars, die anders zo dikwijls, met haare fbmtijds beter dan Jonkers, Graaven en Prinfen opgevoede kinderen, ten fpot der aanzienlijken moeten verftrekken, den toegang tot zijnen throon, met de eenvoudigfte fmeekfchriften, als een waare Stadhouder van God op de aarde, niet weigerde ? Ja gezegend zij de gedachtenis deezer groote Koningen, en nog om hunnentwille doe God het land en zijnen inwooneren, zijne armen en bchoeftigen , zijnen weduwen en weezen wel 1 „Uwe Koninglijke Majefteit," —. ("dit is de oprechte eenvoudige taal der bedroefde) „ zal mij arme, en thans van elk verlaaten we,, duw, (ó Duitfchers! moest Luthers Vrouw „ zulke klagten uitboezemen, haaren kommer over „ zee, zenden, en voor vreemde throonen erbar„ ming zoeken !) dit mijn onwaardig fchrijven ge,, nadiglijk ten goede houden. Na den dood mij„ nes zaligen mans," (zij voegt 'er tot zijn lof niets bij; de waereld was vol van zijne verdienften, hij droeg van geen Vorst eenig eereteken, hij wierd nooit boven zijne geboorte verheven, hij bleef gewillig in den ftand in welke hij was opgewasfeh _ maar zijn naam is grooter dan alle tijtels, die het hof uitdeelt. — Wie toch na hem, is een L ut h e r geweest ?) „ heeft men dc ellendigen verdrukt, weduwen en weezen gemaakt, zo dat het te be„ jammeren is. — Een ieder ftelt zich thans vreemd 15 3 » te"



22» Over het veelvuldige Ongeluk
„ tegen mij aan, en niemand wil zich met mij in„ laaten. "j— Hoort hier hoe het in de waereld toegaat! Men vergeet de wediwc des mans, die Europa van het ijzeren juk der Priester-heerfchappij bevrijdde en den Vorften hunne rechten wederbragt. Zijn hghaam was nauwlijks vergaan, of de vrouw, die hem bij zijne onvermoeide arbeidzaamheid diende, verzorgde en bemoedigde, moest als 't ware met den bedelftaf rondgaan , en werd troosteloos van de eene deur naar de andere verzonden, ó Waereld ! ó Menfehen! Kunt gij het der betere zielen ten kvvaade duiden, wanneer het hun fumtijds ondraaglijk wordt, langer te woonen in dit flegte en liefdelooze gezelfchap ? Gelukkig is hij , die niet oud wordt, en niet noodig heeft het medelijden van anderen , 't geen de meeste menfehen flechts bij naam kennen», aan te zoeken! De weduwe ftorf, en de kinderen waren als fchapen die geen herder hebben. Bij hun naam dagt nauwlijk iemand aan de groote verdienften der ouderen. Zij moesten zich zeiven onder elkander troosten, en in het verborgene fchreijen. De waereld genoot gerust de de vrugten, die hun vader geplant had; maar men vergat den boom dieze droeg. Hun eenige troost was de zegen des vaders, die op braave kinderen rust, en de gedagte, dat hunne vereeuwigde ouderen ook in den hemel aan hun gedenken zouden.
Intusfchen wiesch de nood dagelijks , en de behoeften des levens vermenigvuldigden. De jongde kinderen fchreiden, en zogten hulp bij de oudden. De oudde broeder, Johannes Luther, greep eindelijk moed , en fchreef den 8 Januari) 1553, weder aan den Koning, die hunne ouderen zo
groot-



in de Menfchenwaereld. 23
grootmoedig onderfteuiid had. „ Nu zijn 'er," dus klaagt hij, „ weinig vrienden te vinden, die „ toonen zich onze zaak te willen aantrekken, daar " nogthans bij het leven onzer ouderen elk zich „ tot onzen dienst aanbood , maar thans helaas, „ 'er zich weinige vertoonen." Droevige ondervinding, die zo veele kinderen van verdienftehjke ouderen hebben! Beklaaglijk bewijs van de ondankbaarheid der meeste menfehen, en van de fchielijke vergetelheid , in welke de grootfte mannen weinig jaaren na hun dood zinkeii! Wat is toch de roem en eer onder de ftervelingen? tioe dwaas, hoe vergeefs , hoe kinderachtig is het toch , zich veel moeite te geeven, om de onfterfüjkheid onder zijne medebroederen te verkrijgen? Gij trotfehen en roemzuchtigen! leest toch de gefchiedenis der laatfte jaaren van een Luther, leest het lot zijner Vrouw en kinderen, en leert daar uit, wat gij' u van uwe tijdgenoten belooven kunt. Ons leven duurt een oogenblik, iedere dag heeft zijn eigen ■ kwaad, en onze grootheid fterft gemeenlijk met het lighaam, dat onder de zerk tot ftof keert.
De onoverzienbaare ellende in de menfchenwaereld, bewijst ons het volkomenfte de zekerheid van een toekomend leven , en de Apostel , die onder alle dezelve het meest te arbeiden en ook het meest te lijden had. trok dit zelfde gevolg. God was niet wijs en rechtvaerdig, hij was niet de liefde, niet de onzijdige Schepper en Onderhouder van alle zijne fchepzelen, wanneer hij den loop der waereld werkeloos konde aanzien , en het altijd zo voord konde doen du uren. Indien wij alken, zegt Paulus i Cor. XV: 19. in dit leven op Christus hoopen, zo zijn wij de ellendtgjle van alle menfehen. De AposB 4 td



•4
Over het veelvuldige Ongeluk
tel twist daar met de waanwijzen in Corinthen, die , daar zij de ganfche Christelijke Godsdienst niet konden omftooten , ech'er eenige leerftukktn aangreepen, en belacblijfc zogten te maaken. Het berigt, dat Jezus uit den dood was opgedaan en weder leefde, kwam hun onbcgrijplijk voor. Paulus bewijst daarom in 't begin deezer afdeeling de opftanding des Verlosfers uit den dooden. De Christenen fielden , wijl hun Heiland niet meer dood was, maar leefdedat ook hun lighaam eens uit het graf zoude verrijzen, en tot een beter leven Jierfteld worden. Dit ontkenden ook de Corinthifche wijsgeeren en fpotteden met het geloove der Christenen. De Apostel voert daarom een menigte van redenen aan, om deeze gewigtige leer te onderfteunen. Onder anderen beroept hij zich ook op de ongelijkheid, met welke geluk en ongeluk in de waereld uitgedeeld zijn. Hij verzoekt zijne beflrijders, het oog te vestigen op de waereld , het leeven en gewoel der menfehen, en dan zelve te oordeelen, of zij deeze verwarring met de hoogfte eigenfehappen der Godheid overeen konden brengen? Wat de deugd zoude zijn zonder dit uitzigt? Gij kunt ons, zegt hij, deeze hoop niet ontneemen, of de ganfche Christelijke Godsdienst vervalt. Dit is de fpoor tot deugd, de flerkfte aandrift tot een heilig leven. De overtuiging, dat 'er nog eene waereld zal zijn , in welke God de boozen ftraffen cn de rechtvaerdigen beloonen zal, is het zwaarfte gewigt dat' aan alle voorfchriften der zedenleer kan gehegt worden. Stelt eens, de Christenen geloofden eene opltanding, zender gronden daar voor te hebben, en leefden daarom in deeze waereld voorzigtig, ingetogen, verftandig, maatig, kuisch, got.za^g, rechtmaaug, liefderijk, wtldaadig, en rieden
zich



in de Menfchenwaereld.
*5
zich zelfs geweld aan om een hoogen trap van deugdzaamheid te verkrijgen, verlochenden veele begeerten, temden hunne hartstochten, wachtten zich ook voor heimelijke zonden , vermijdden z lis het kwaad, dat reeds lange deezen naam in de waereld verloren heeft, en niet meer geftraft wórdt-: —voegt hier nog bij, dat de toekomende waereld, om welke zij zo ijverig, zo onvermoeid in de heiligheid geweest zijn, een droom, een ijdele fchaduw, een bedroeg der verbeelding was: wie is dan ongelukkiger, dan juist de ijverigfte, de bedaardfte, de beste burger der waereld? Op de aarde roofde hij niet, hij veroorloofde zich geene fchanddaaden der ontugt, hij doodde den tijd niet met fpelen, zwelgen en dringen, hij ftoorde de maatfehappij niet door hebzucht, of door trotsheid en eergierigheid, kortom, hij was het fieraad der waereld, en een nuttig lid van den Staat: maar dat alles, waar mede andere hunne lusten verzadigen , liet hij na, het was voor hem geene verkwikking; bij den uitgang int de waereld is hij derhalven nog niet beloond, hij wacht alles van andere betrekkingen en toekomende veranderingen; en zou hem dit uitzigt niet geopend worden ? Zou deeze wensch, om daar te komen, waar de vroome geacht en beloond , de laaghartige voor het geen hij is gekend en uitgellooten wordt, niet vervuld worden? Zo is 'er geen God, .zo is niets waar, zo is 'er geen wezenlijk onderfcheid tusfchen deugd en boosheid , zo komt het 'er maar op aan, dat wij de natuurlijke gevolgen der zonde, of met een gevoelloos hart befchouwen, in fmerte vloeken, en geduldig draagen wat met te veranderen is; of dat wij de eigenzinnigheid van het noodlot door list en overleg zo goed als mogelijk zoeken te ontwijken ; in dit geval is B 5 " het



2*5
Over het veelvuldige Ongeluk
het ook niet der moeite waard, zich voor het Vaderland op te offeren , 't welk , gelijk een flegte moeder , zijne edelften eerst beweent en fchat, wanneer de verrotting ben knaagt; 't geen de zedenleeraar van de innerlijke fchoonheid der deugd zo aartig weet voortedragen, is dan, welbezien, niet meer dan eene harfenfchim, zo als 'er veele in de fchoolen en hoofden van lediggangers zijn uit* gedagt; — het is dan een bloohertige dwaas, die zich niet op alle mogelijke wijzen vrolijk maakt op de waereld; en hij, die van Natuure tot ongeluk beftemd is , wiens lot van menfehen afhangt die voor dat, wat allen anderen heilig zoude zijn, zelve geen eerbied hebben, die doet best, wanneer hij de Natuur trotfeert, en met den dolk in de hand hoe eer hoe beter zijne rampen eindigt.
Het is mogelijk dat de Apostel bijzonder aan zich en zijne medearbeiders dagt. Zo de gezanten van Christus Jezus geen anderen loon hadden te wachten gehad , dan dien , welken hun deeze waereld gaf, zo waren zij zeker de beklaagenswaardigfte van alle menfehen geweest. Slaagen, befpotting, gevangenis, boeijen, geesfelingen, honger, dorst, naaktheid, koude, moeielijke reizen, fchipbreuk, ilaapeloosheid , vervolging, onzekerheid, lastering, valfche aanklagten , levensgevaaren, veroordeelingen ter dood — was de gewoone buit die Paulus, Petrus en andere gezanten des Verlosfers op hunne reis door de waereld konden maaken. Dit was het loon met welk men hun de verkondiging des Euangeliums betaalde.
Paulus heeft het lange register zijnes lijdens meer dan eens voor de oogen zijner tijdgenoten opge*



in de Menfchenwaereld. 27
gehangen ; en niemand wederfprak hem *. Zijn leven was fteeds - duurende deugd en liefde tot God; maar het was ook een keten van moeijelijkheden , lijden en bekommering. Somwijlen ftond hij als op een' helderen lichten berg, trad al het menfchelijke en aardfche onder de voet, zijn groote ziel omvatte God en het fchoonfte deel der Schepping, hij greep met de heldenkracht des Christendoms de eeuwigheid, en overtrof dagelijks zich zeiven: maar dit feest duurde flechts een korten tijd. Deeze verheven en onbegrijplijke verrukkingen van den Godsdienst, de plotslinge overgang van zijn geloof in aanfchouwen en genieten , was flechts een zoete verkwikking, die God hem fomwijlen gaf, op dat hij weder op zijn harden fteilen weg zou kunnen voordloopen. Na weinige uuren zonk hij weder tot den ftaat van lijden en verdraagen, en wierd ons gelijk, het verfterkte oog ftuitte weêr op de aarde, de hemel verdween, de bekommering overviel zijn hart op nieuw , de traanen kwamen weêr te voorfchijn , hij erkende, dat hij zijn fchat in een aarden vat moest draagen. Hij kon zich tegen zijne lasteraaren daarop beroepen, dat hij een martelaar zijner leer wierd; (2 CV. XI. 23.) maar de valfche Apostelen wierden door de Jooden gemest, en goed betaald, op dat zij den ijverigen Paulus verdriet mogten aandoen. Alles wat de Apostelen hier van den Heer dien zij dienden ontvingen, was de vreugde van te zien, hoe de eene ftad na de andere het Euangelium aannam, en hunnen Koning aanbad. Doch men liet hun dit ftille genoegen niet lange genieten. Het beftendig gevaar
* Zie bij voorb. 2 Cor. XI. 24—33.



\ï8 Over het vee huidige Ongeluk
- vanr van door faamgezworenen overvallen en vermoord tc worden, jaagden'telkens den Apostel van de eene ftad naar de andere ; en terwijl hij jaaren lang in de gevangenis lag, was de vijand werk-
. zaam om onkruid te ftrooijen onder het goede zaad ; verwekte tvveefpalt en fcheuringen, bracht den geest van partijfchap en menfchenvrees in de gemeinten, en richtte veelmaals in korten tijd zo veele onheilen aan , dat den Apostel in zijne
.boeijen de traanen van het gezigt vloeiden. Hoe menigmaal zouden zij allen de banicre van Jezus Christus verlaaten hebben, zo hun niet zijn dag, de dag zijner vcrlchijning, fteeds voor oogen gezweefd had? Paulus dors: zjch niet eens van alle de rechten bedienen, welke de andere Apostelen hadden. De voorzigtigheid vorderde, dat hij van de grootfte en rijkfte gemeinten zelfs geene belooning nam. Men befchuldigde hem nogthans opde onbillijklte wijze van gierigheid , wanneer hij Hechts deed,'wat alle andere arbeiders ook doen; men was tegen hem onbillijker dan jegens redelooze dieren. ( i Cor. IV. 4. en 7-13- ) Daarom verdiende hij zijn onderhoud met zijn eigen handen, bij de prediking van het Euangelie. (Rand. XX. 33 34.) En nam maar fomwijlen ecu gefchenk aan van zijne geliefde Philippicrs, 't welk hij niet zonder hun leedwezen had kunnen afwijzen. (Pfo.
•Upf IV. 14—19.) D^'i1 hiJ' nergcns lan§e kollde vertoeven , en fteeds door Azia en Europa moest reizen, nooit het vrije en vrolijke genot des levens genoot, maar alle gemakken en verligtingeu des levens moest ontbeeren , zo kon zij zich het genoegen des huwlijks niet wel veroorloven, maar moest zich om zijne ambtsbediening van het natuurlijke recht om een vrouw te neemen, berooJ ven.



in de Menfchenwaereld.
29
ven. (1 Cor. IX. 5.) Zijn ellendig ligchaam was fteeds vol ftriemen, wonden en builen; hij wierd als dagelijks gelijk zijn Heer gekruist; de waereld noemde hem ook een dwaas ; men befchouwde hem en zijne ambtgenooten als de flegtfte en verachtelijkfte menfehen; alle onweders hingen boven hun; Jood en Heiden meende, dat men deezen Paulus alle fmaad, alle martelingen moest aandoen: (1 Cor. IV. 9—14.) hier over klaagde hij niet eens , hij verhaalde het zijnen toehoorderen niét, om hun te befchaamen; hij gebruikte dit lijden veel meer, om hun tot ftandvastigheid in 't belijden van den Godsdienst van Jezus optewekken , en zijne ganfche verwachting was op den hemel gericht.
De eerfte Christenen zouden zeker ook de allerzeldzaamfte en ellendigfte der menfehen zijn geweest, indien met hun dood alle hoop ophield. Hunne bekeering tot het Euaugelium kostte aan veelen het leven. Hun afkeer van den afgodendienst wierd als een misdaad tegen den Staat aangemerkt. Zij gehoorzaamden eenen Keizer, die in hunne oogen een afgodendienaar was ; en evenwel maalde men deze arme menfehen bij den Monarch af als rebellen. Zij baden in hunne bijeenkomften voor de Romeinfche Stadhouders ;' en nogthans was een derzelven zo geheel door gierigheid bezeten , dat hij hunnen leeraar, fchoon hij hem zelf voor onfchuldig hield, in den kerker liet, in hoope, dat de Christenen hem door geld zouden loskoopen. (Hand. XXIV. 26.) Ongetwijfeld was hij ook door de Jooden omgekogt, op dat hij den leeraar van deezen nieuwen Godsdienst zoude gevangen houden, maar de laaghartige was met een onrechtvaerdig gewin niet te vreden ; hij wilde
voor



3<3 Over het veelvuldige Ongeluk
voor zijne flegte uitoefening der gerechtigheid — of liever der ten hernel fchreeuwende ongerechtigheid, van beide partijen betaald worden.
Ja, Christenen! onze leeraar heeft gelijk. Wisten wij niet, dat ons Vaderland verre van deeze waereld was, wij waren waarlijk dwaazen, en ongelukkiger dan de flaaven der fnoodfte en fchandelijkfte boosheid. Veele kinderen vergelden hunne ouderen de ongerustte nachten, die zij om hunnen wille flaaploos hebben doorgebragt, nooit door een verftandig en zedelijk leven ; en nogthans is een braave vader onvermoeid, en de deugdzaame moeder getroost zich om haar kind de grootfte ongemakken, die haar veeltijds de zaaden van zwaare krankheden op het lijf haaien. Worden niet menigmaal onfchuldige meisjes door vloekwaardige moeders in groote en kleine fteden, alleen om dat ze fchoon en wel gemaakt zijn, van der jeugd aan ten dienfle der ontugt opgetogen, ligt gekleed en tot alle ligtvaerdigheden gewend, en dus, eer zij hunne reden kunnen gebruiken, in een afgrond van fchande en ellende geftort? Reizen niet menigmaal arme dienstboden langs een rivier het ganfche land op en neder, om hunne verwanten op te zoeken, zonder nogthans bij die wreeden de minfte onderfteuning te vinden? Dikwijls lijden fchuldelooze meisjes verborgen fmertelijke kwaaien, die zij fchroomen te ontdekken , uit vrees van den lasteraaren hunner eere in de kaaken te vallen, en hebben zelden het geluk om bij eene vrouw te dienen, die billijkheid en verftand genoeg heeft, om haar bij te fpringen en een uitweg aan te wijzen.
Vee-



in de Menfchenwaereld. 31
Veele beklagenswaardige kinderen hebben van medefcholieren , van dienstboden of andere afgezondene der helle de vervloekte kunst der zelfbevlekking, die hun thans aan het merg des levens knaagt, in hun vroege jeugd geleerd, eer zij wisten wat zij deeden. Veele jongelingen hebben op reizen, uit boeken die men hun, om de franfchen taal te leeren, in handen gaf, het gif der dwaalleer inzogen, cn hebben alle rust en overtuiging, tegen de intrede in de groote verfijnde waereld, verruild!
Moeten niet veele, die bij Ministers in het kabinet arbeiden, zich menigmaal tegen hunnen wil tot zondige dingen laaten gebruiken , waar over zij, zo zij niet hun onderhoud en vrijheid willen verliezen , niet eens tegen een vertrouwd vriend den mond durven openen? Heeft men niet menigmaal lieden van andere kabinetten of fecretarijen uitgevorscht,hun door wijn,geld,gemeenzaamheid, noodigingen aan vette tafels en groote beloften gewonnen , en ze tot heimelijke briefwisfeling, tot verraderijen, gewigtige ontdekkingen , of uitlevering van geheime papieren en andere groote onderhandelingen en gewetenlooze ftreeken vervoerd —. en ze nogthans naderhand , wanneer het geheim1 der boosheid bekend wierd, en de vrees voor de ftraffe van meineed hen van hunnen Heeren verbande, bij hun die hen het eerst tot ontrouw verleidden , evenwel niet aangenomen, maar met geringe gefchenken weêr weggezonden , en ze aan de ellende en wanhoop overgelaaten?
Wie kan den verzwakten troosten, die met grijze hairen zijn laatfte kind naar het graf leidt?
Wie



32. Over het veelvuldige Ongeluk
Wie kan de weduwe bemoedigen, die den Man, cn met hem den verzorger, vriend en befchermer van haar en haare fchreijendc kinderen, onder den zark moet fluiten ? Slaat niet menige ruwe man , in zijne dronkenfehap, zijne zwangere vrouw weinig dagen voor haare bevalling, en vergeet alle menfchelijkheid, meer dan een woedende tijger, terwijl de ongelukkige haar leed in ftilte moet opkroppen, en flechts zorgen dat het ongeboren wigt niet door verdorven en ontdoken bloed krank wordt, eer het den ontmenschten ziet, dien het Vader zal heeten?
Wat moeten niet veele moeders ondergaan, van welke fomtijds agt, negen kinderen te gelijk krank worden, terwijl de man zijn dagloon in de kroeg doorbrengt, zonder zich in het minde over zijn huishouden te bekommeren ! Hoe veele mannen zijn te huis wreed , trots , gebiedend , en doen door harde gevoelloosheid den zwakkeren vaten verdriet en hartzeer aan, zonder dat zij nogthans haare traanen willen zien of haare klagten hooren! De Schepper gaf het zwakkere gedacht een zekere natuurlijke verdraagzaamheid , een welvoeglijke grootsheid, om haar lijden voor vreemden te verbergen: maar is het geoorloft, dat wij deeze misbruiken?
Tarten niet veele zieken op het jammerlijkde liroo in een klein vertrek de vord en honger, en worden helden onder het dak, dien niemand kent dan de Alweetende ? Ontdaat 'er ir'et menigmaal tusfchen jonge lieden van beiderlei gt fl tent, vooral in voornaame huizen , eene reine liefde, die de Engelen mogen zien, terwijl ze door een ouden
wrok



in de Menfchenwaereld.
33
wrok en twist tusfchen hunne huizen, geen hoope kunnen voeden om zich ooit met elkander verbonden te zien? Hunne tederheid kon ligt het middel zijn om een oud vuur te blusfchen : dan menigmaal verzet zich de trots , of de gierigheid, of de Godsdiensthaat , of het waaijen van den hofwind, of het gif der Laster door een oude Tante uitgebraakt, of wel de ftijve eigenzinnigheid der moeder tegen den kuifchen wensch der beminnende; en tnt welke verfchriklijke middelen heeft in dit treurig geval menigmaal de misbruikte magt der ouderen toevlugt genomen? Hoe moeijelijk wordt het als dan der lijdende dogter gehoorzaamheid en onderwerping te prediken, wanneer zij of zonder huwlijksliefde verwelken, en de kwelling eener onbevredigde neiging en inwendigen gloed , moet doorftaan , x>f de hand aan een anderen geeven voor welken zij geen genegenheid kan hebben ' wijl een ander reeds haar ganfche hart ingenomen heeft! Moet niet menigmaal een zedige dogter, die van de Natuur de beste gefchiktheid heeft , om een man gelukkig te maaken, en eene goede moeder te worden, door de fpeelzucht, verkwisting en grootsheid haares vaders lijden, en daar door de fchoonfte en aangenaamfte uitzigten verliezen ?
Hoe veele kinderen zijn ongelukkig, zo dra ze in de waereld komen, wijl ze den flegtften ouderen in de handen vallen ! Vindt men geen gevvetenlooze vaders, die zelfs op hun doodbed, den flegten toeftand hunner rekeningen en der hun aan vertrouwde kasfen niet ontdekken, die uit de waereld gaan , als of zij de grootfte nauwkeurigheid in hun werk hadden in acht genomen , en evenwel door heimelijke verbintenisfen , of ligtvaardi> C



34 Over het veelvuldige Ongeluk
verzuim , na hun dood het vernederd huisgezin in het grootfte ongeluk {forten ? Hoe veel onrust verzelt veeltijds eenen vader van zijn arbeid aan den disch, van het eeten naar''t bed, wanneer nevens hem eene moeder, die den kinderen zo noodig was, bij ieder kraambed krank wordt, en in geduurig doodsgevaar is ! Welk een fmerte voor een gevoelig hart!
Zijn 'er niet heele landen waar de befoldingen der rmbtenaaren veele jaaren na elkander niet betaald worden, waar elk , die maar iets wil hebben, van zijn beftemd loon moet laaten inhouden; en de Regent denkt 'er menigmaal niet eens om, of zijne dienaaren kunnen beftaan? Aan veele fchoolen en kerken ftaan in alle landen veele mannen , die voor hun moeijel'jken arbeid niet eens het noodige levensonderhoud genieten, en voor welke ook in den ouderdom weinig troost, weinig betere uitzigt over is. Veeltijds ftaan zij nog onder 't gebied van lastige lieden, en moeten zich van deeze, die behalven geboorte en geluk niets hebben, met alle hunne nuttigheid en bekwaamheid allerlei onaangenaamheden getroosten.
Men vindt dogteren , die dagelijks door haare moeders bekeven worden , in welkers vertrek een onophoudelijk gefchreeuw gehoord wordt, die nooit een goed woord, een zagte vermaaning of vriendelijk gezigt ontvangen, van welke men vergt, dat zij alles reeds weeten en doen, eer men het hun gezegd of geleerd heeft, die in het huishouden niets kunnen uitvoeren dat wél is, en dus gevaar loopen van door denzelfden geest van gemelijkheid en onvriendelijkheid haar leven lang aangeftoken
te



in de Menfchrmvaereld.
35
te worden. Op Akademien verleid meni^mial een nietswaardige jongen , onervaaren aankomelingen tot alle boosheden , beroofd hen door list van hun geld, verzwakt de goede voorneemens , befchimpt de deugdzaame befluiten, wischt het tedere aandenken aan vader en moeder uit in hunne ziele , vult hun de harsféns met dwaasheden en laffe denkbeelden van eere en vermaak, brengt hen in de flegtfte gezclfchappen, maakt hun de waarthgfle leeraaren verachtelijkdoor van de nuttig. Ite mannen , reeds in den eerften avond , allerlei kleine , ten deele valCche , ten deele onbefchaamd vergrootte en verdraaide gevallen te verhaalen , voert voor hunne oogen fchandelijkheden uit, die zij nog nooit zagen, en pocht op veele overwinningen bij dienstmaagden en arme meisjes, welke zelfs veelal verdicht zijn , belooft, hun daar toe ook de gelegenheid te'zullen verfchaffen, verleid henalreeds in den aanvang tot de onnoodigfte uigaven, brengt hen in flegte huizen, waar de naaste weg ten afgrond is, betuigt hun daar bij nog fteeds zijn goed hart en oprechte vrisndfchap , en biedt zich zelf aan om ontvangen beledigingen voor zijne jonge nog onbedrevene Vrienden op zich te neemen, en ze met den grootften ernst, met den dégen in de vuist te wreeken. Zo wordt de beste wel opgevoedde zoon, die met de grootfte hoope het hart der ouderen vervulde, en bij het affcheid alles beloofde en de oprechtfte traanen fchreide , in korten tijd door de kunstgreeepen van zulk een Satan, een deugniet. Gelijk een bloeijende lelij, die den. hof verfiert, en de fchepping eere aandoet, ging hij uit zijn vaders huis en nu gelijkt hij een lijk, dat reeds eenige dagen in het graf gelegen heeft. De wellust , het rin^ C a tl!!«



36 Over het veelvuldige Ongeluk
kinken en fpeelen tot na middernacht, het onbepaald genot der zogenaamde vrijheid, het geftadige loopen en rijden, de ongeregeldheid, in kleeding, flaapen, eeten en drinken , de afhanglijkheid van zwendelaars en andere winzieke lieden, in welke hij reeds vervallen is, dat alles heeft hem zo verandert , dat zijn moeder en zusters hem niet meer zouden kennen. En, hoe ver is dit nog af van meineed, van openlijk bedrog der onderdaanen van een Landsheer, in wiens ftaat hij weldaaden en
voorrechten genoot, van aanrandingen, moord,
of gevaar van zelf vermoord te worden ?
Wat moeten menigmaal groote , beroemde , en daar bij trouwe leeraars op hooge en laagere fchoolen van hunne toehoorders uitftaan 1 worden met veele door de ondankbaare, wanneer zij onderwijs ontvangen, en hunne lesfen afgefchreven of gekogt hebben, met den nek aangezien, en moeten vergeefs op betaaling van hun loon-wachten? Intusichcn krijgen veele van dezelve in hun Vaderland de beste verzorgingen, en genieten hunnen overvloed gerust, zonder daaraan te denken, dat nog uit de borst hunner laeraaren zuchten tot God tegén hun opklimmen. De Regeering verwijst den openlijken leeraar aan zijne toehoorderen, en de toehoorers zeggen, dat hij van den Vorst betaald is, en van hun niets kan krijgen. Ernst Salomon Cijpriaan te Goiha, zeide dikwijls: „ de
ondankbaarheid die ik in mijn leven heb moeten " verzwelgen , kost mij meer dan mijn ganfche '* bibliotheek." Lippebt was in zijn jeugd een glazemaaker, en in zijn ouderdom verloor hij het gehoor. Met welke kleine bezolding moeten veeltijds de leeraars der wijsheid en der deugd te vre-
den



in de Menfchenwaereld. 37
den zijn! En zangeresfen, gochelaars, tooncelfpelers, jaagers en honden, e. z. v. kosten liet hof dikwijls inilliöenen, en krijgen alles wat zij begeeren. De wijze lijdt gebrek, en de koordedanfer, de Marionettefpeler, die des te meer behaagt hoe zotter hij is, hoe meer hij zijne menfchelijke waardigheid verlochent, hoe meer hij de ftemme der dieren weet na te maaken, wordt nog voor zijne zotheid betaald: maar aan de goede en bekwaame breinen, die inde boerenhutten, onder de ambagtslieden , in het woud, in de wooningen der armoede en des bitteren hongers verlooren gaan, denkt niemand.
Wie zou zo ontmenscht zijn , dat hij in onze dagen niet met de ongelukkigen in Gera- geweend had?-Op den 18 September 1780, verbrandde in drie uuren eene ganfche ftad, die bij de 900 haardfteden had. Men deed door gansch Duitschland een geldzameling, om uit de giften der medelijdenden deeze fchrikiijke aschhoop weder op te bouwen. Menigmaal komt een enkel man in een land, dat te vooren bloeide, en zijne te vredene iuwooners een goed beftaan gaf: de vreemdeling verderft door zijn flegt hart den jongen Prins, neemt het vertrouwen op zijne voorige Raaden en ambtenaren weg, maakt oude en in den trouwen dienst des lands grijs geworden mannen mismoedig, wil alles omftooten, eer hij de ftaatsgefteldheid kent, berispt alles, fchoon hij zelf nog veel te leeren had; hij fpreekt met een fnapachtige tong van groote plans en andere inrichtingen , en bij 't flot daar van wordt 'er niets uitgericht, en het geld der oiiderdaanen verkwist, alleen tot zulke zaaken , die den Vorst tot onderhoud dienen; hij maakt door belopen 3 ten



33
Over het veelvuldige Ongeluk
ten op zijne gunst zich een aanhang , wil zich overal indringen, trekt er mier zijns gelijken tot zich, verheft zijne aanhangers, veracht alle anderen neven zich, en maakt verwarringen in het land , die eindelijk niet meer o\erzien kunnen worden. Daar en tegen fterven veeltijds jongelingen , die der waereld de grootfte dienden hadden kunnen doen. C r o n e g k de zanger van den Godsdienst, der zachte tedere vermaaken, der reine onfehuid en zedige liefde, fiorf in zijn 26fte jaar. Zijne vrienden verloeren veel aan hem, en elk voor vrienulchap en liefde gevormd hart, treurde om dat verlies. Van hem geldt, het geen een dichter van een gefneuvelden jongeling zingt: Gelijk een purperrpodè bloeine, door het ploegijzer doorfneden , verwelkt en fterft hij! gelijk een klaprooze , welker (teel geknakt is, en het hooft ter aarde laat hangen, als zij door den plasregen neder gcflagen is! Menige vlijtige Student verneemt op de hooge fqhool den dood zijns vaders, en met den allen moed en ijver ntêrflaanden brief, komt de treurige oproeping naar huis. Zijn moeder kan hem niet meer buitenshuis onderhouden; hij «roet de werkplaats der weetenfchappen verlaaten , in den fchoonfteh loop (til ftaan, en de wed..we en zusters niet het geeven van on-, derwijs onderhouden.
Sibbaldus verhaalt, dat voorheen de oude. Schotten de..gewoonte hadden, om alle krankzinnigen en onwijzen door geweld uit de waereld te ruimen. Ook hen, die door kwaaien bezogt waren , door welke ligt andere konden aangeftoken worden, bragt men moorddadig om het leven, op. dat het volk niet zoude verzwakt worden. Vrouwen die fchurft, of eenig ander uitflag de;- opper-



in de Menfchenwaereld.
huid hadden , verwees men buiten den omgang dei' mannen; en wierd 'er evenwel eene onder dezelve zwanger, zo begroef men baar levendig met haar kind. De Hottentotten hebben nog heden de wreede gewoonte om tweelingnieisjes levendig, terftond na de geboorte, in het hol van een wild dier te fteekén; en oude mannen of vrouwen, wanneer ze niet meer kunnen werken, van zich te verftooten, in een afgelegen woud een hutte voor hun op te liaan, na een gastmaal van hun affcheid te neemen, en ze daar den leeuwen of den hongersnood overtelaaten. Moeiten wij niet menigmaal met dankbaarheid en vreugde voor God gedenken, dat door de Christelijke Godsdienst zo veele verbeteringen tot ftand gekomen, en veele onnatuurlijke gewoonten , veele fchanddaaden en gruwelen , veele wreede en onmenfchelijke ftraffen afgefchaft zijn geworden ? Wie dagt in de vroegere eeuwen aan wees-, oude mannen en vrouwen-buizen , en hospitalen ? Men liet ze alle te gronde gaan, die niet meer in ftaat waren, om zich zeiven te onderhouden of te verdedigen. Hoe veele kinderen wierden te Rome terftond bij de geboorte verftooten, in den Tyber geworpen, of op eenige andere wijze omgebragt? En hoe veele fchrikiijke vernederingen der Menschheid leest men nog heden onder de wilde en onbefchaafde volken'.
Dat ook onder de boeren, onder de gemeenfte lieden, veele goede menfehen zijn, zal niemand ontkennen, die veel met hun omgegaan heeft. Een arme vrouw, die den Vroedraeester, die haar geholpen had, niet betaalen kon, bragt hem nog lange daar na de eerite appelen, die een vruchtbaar boompje in haaren hof gedraagen had. Een kleine, C 4 m;iar



4o
Over het veelvuldige Ongeluk
maar oprechte dankerkentenis! Men dwaalt, wanneer' nten hen voor dom houdt. Leeraars en Ambtenaaren worden menigmaal door hun misleid, en moeten eerst door lange ondervinding hunne flinkfche wegen leeren kennen. Maar veele derzelven zijn in de daad arbeidzaam , laaten zich gaerne door goede woorden leiden , verftaan beter dan veele voornaamen in de fteden , de kunst van fpaarzaamheid en huishouding , laaten zich veele zaaken welgevallen, en erkennen gcern, dat zij hunnen heer moeten volgen; daar zij gewoon zijn, bijna alles te moeten opbrengen, en 't geen deeze eifchen betaalcn, fchoon het getal der lasten en renten ontelbaar zij; zij maaken egter met hunne deugd geen praal: zij zwetzen 'er niet veel van, noch pronken met hunne eerlijkheid of dienstvaardigheid; zij voeren de taal der gemaaktheid niet, die wij fteeds fpreken ; maar onder hun hecrscht nog meer waarheid en natuur. Intusfchen is het zeker, dat ook onder hun zeer veele waarlijk ongelukkigen en bezogte Menfehen zijn. Maar de Dichter zegt te recht: op de ellende der armen geeft niemand acht (J*). Hoe menigmaal worden
zij
(*) Olivier Goldsmith zegt: de eene helft der Men fchen weet niet, hoe de andere leeft. Terwiji het kleinfte ongemak der voornaamen tot een onheil vergroot wordt , en de waereld aangemaand om op den edelen lijder acht te geeven, trekt zich niemand de ellende des armen aan; en nogthans ondergaat menig een onder den laageren ftand der menfehen meer hard lijden in eenen dag, dan de grooten der aarde in hun ganfche leven, 't Is onbegrijplijk hoe veele ongemakken de gemeenften onzer Matroozen en Soldaten zonder morren en tegenftreeving verduuren. — Ieder 'ag is voor hun een dag van ellende, en evenwel vertlraageu zij hun hard lot zonder weer-
ftand. -r»



in de Menfchenwaereld.
zij door onrechtvaerdige en trotfche ambtenaaren benadeeld ! Handelen niet veelen, ook wanneer zij in de doele des gerigts zitten, enkel naar hun gerooedsgedeldbeid , zonder dat zij zekere grondregels volgen? Wie lijdt eerder , wie lijdt meer, door elk onweder, dat de Natuur verwekt? Wien drukt duurte, misgewas, hitte, koude, overdroomin°ongedierte, aanfteekende ziekte, en de onoverzienbare rampen des oorlogs gevoeliger, dan even den nuttigden, arbeidzaamden, en meest gekwelden boerenftaod ? In veele landen worden de boeren nog fteeds door de pleitbezorgers uitgemergeld; door hun in rechtsgedingen gefleept; door allerlei voorftellen meer daartoe aangedrecven, en zo verliezen zij dikwijls hun ganfche vermogen. Veeltijds moet de boer betaalen- voor den goeden raad die men hem geeft. Veeltijds verdaan de Advocaten van beide partijen elkander, en het geding wordt voorbedagtelijk gerekt; wanneer het haast ten einde zou loopen , van nieuw aangevangen, met nuttelooze bijkomende zaaken verward en over 't geheel zo behandelt, dat den opper en laager rechter de oefter ten deel valt, en voor de twistende partijen de ledige fchelpen over blijven. De groote Fredrik zag nog op het einde zijnes levens op deeze rampzalige gedeldheid van veele doch Godlof niet
alle gerechtshoven, en gaf zich veele moeiten , cm zich deeze gewigtige verdiende , de verzorging van het recht verbeterd en verlicht te hebben, bij de onderdrukte menschheid te verfchaffen —
gansch
ftand. — Veele medefchepzelen gaan zonder troost of bijttand eenes vriends, zonder befchucting blootgefteid aan de ruuwheid van het weêr. —
C 5



42
Over het veelvuldige ongeluk
gansch anders, dan de Egyptifche Koningen, die het zweet en de traanen hunner onderdaanen lieten vloeijen, om onnutte lasten van fteenen op fteenen te hoopen, en i'yramiden optttrekken.
De last der Heerendienften drukt de duitfche boe* ren fints de oudlle tijden. De gefchiedenis leert dat men hun bijkans met iederen ftap tot befchaaving een nieuwen last heeft opgelegd. Hoe meer zich de behoeften der Heeren vermenigvuldigden, des te grooter wierden de belastingen. Het was een oude uitvinding, dat de boer drie dagen in de week niet voor zien zeiven mogt arbeiden, maar de goederen yafi d.n Heer moest bebouwen. Men dwong hem zelfs, om tot deeze goederen nog een deel van zijn zaadkoorn te geeven. De Heeren namen den oogst weg , en de boer moest hunne velden weder met zijn eigen graanen bezaai jen, In den zaaitijd, den oogst, en den herfst, moest de boer altijd om den andereu dag zijne zaaken ter zijde ftellen, en voor zijn ftrengen gebieder arbeidei, En al hadden de boeren zelfs het vee hunner heeren op ftal, zo waren zij boven dien gedwongen, om te dienen , zo dikwijls en zo veel de kleine tyran het begeerde. Dit was het lot der boeren die tot de kerk behoorden, en men kan daar uit befluiten hoe het den anderen gegaan is. Overal ziet men in Duitschland op de bergen nog floten en vestingen , die op de hoogfte klippen aangelegd zijn : overoude en blijvende gedenktekens van het misbruik, dat voorheen elke Edelman , die evenwel van ftruikrooverij leefde, en dikwijls van zijn Roof hol den naam voerde, van zijne boeren maakte; en van den omnenfchelijken last dien men hun oplei. Reeds voor den tijd van Keizer Karel.



in de Menfchenwaereld. 43
rel den Grooten, nestelden die van den Adel, gelijk roofvogels, op de bergen , en vielen van daar met hunne ruiteren, op de voorbijtrekkend* kooplieden of andere reizigers, bij welken wat te veroveren was , aan. Naar deeze febier ontoegankelijke wooningen moesten de arme boeren hout, iteenen , kalk en al het noodige bouwgereedfehap in hunne dienden, tot op de hoogfte bergen neepen; en veele dingen moesten vijftig mijlen ver aangevoerd worden. Hoe veele duizenden Menfehen moeten nog heden bij 't gewoel der groote fteden, op denzelfden avond als de vreugde alle zaaien des overvloeds opent, en de pragt millioenen verkwist, en millioenen laat verdampen, op dezelfde tijd rds vermaak, misbruik en onmaatigheid eenerlei is, op het harde firoo, onder een dak, dat alle oogenblikken dreigt in te ftorten , tusfchen wanden die de koude niet wederftaan, te vergeefs nog eens, eer zij fterven, om laafcnis wenfehen!
Der fchotfche Koningin Maria ten gevalle , liet de Graaf van Athol in 1565 twee maanden lang door tweeduizend Bergfchotten het wild uit den ganfchen omtrek bij elkander drijven. Als of God de boeren flegts daar toe op de waereld geplaatst had, dat zij geltadig tot vermaak van een grooten dog niets uitvoerenden Heer, dien het na weinige uuren toch weêr verveelt, werken zouden! De uitkomst toonde ook, hoe dwaas de ganfche onderneeming geweest was. Het wild , dat in menigte bij een kwam , en ten deele reeds lange ingefloten was geweest , wierd , toen het eindelijk afgejaagd zou worden, fchuw, en drong door den dikften hoop van Bergfchotten heen, zo dat 'er veele menfehen gevaarlijk wierden gewond, en de Koningin zelve,
die



44
Over het veelvuldige Ongeluk
die aan zulke kostbaare, wreede en overdreevene onderneeming vermaak vond, zelve in levensgevaar geraakte.
Het ralielin in Zwitzerland is een der gezegendde dalen. Men koopt daar een ganfche draagkorf van de beste perziken voor een grosfche. De Turkl'che weit teelt daar uitneemcnd, en men kan 'er veel wijn uitvoeren. Maar de grond behoort den bearbeideren niet in eigendom ; de pragt is zeer hoog ; Godsdienst en politie zijn 'er in een ellendigen toefland; de Boer moet veeltijds in den winter de gedroogde druiven met het vee, welks voeder het is , deelen. De Reisbefchrijvers geeven zeker de boeren op veele eilanden der heete landen, b. v. in Madera, als lui en traag op; maar zij zijn het daarom , wijl zij vooraf weeten , dat alles, wat zij kunnen bouwen, hun toch niet toekomt. Zij zouden door hunne vlijt flechts nog ongelukkiger worden, dan zij bereids zijn. Nu eens necmen de rijke landbezitters hun den loon hunnes zweets weg; dan haaien het de Gouverneurs ; en dan weder wil de Geeftelijke alles hebben , voor de Kerk en het arme Godshuis. Wat wonder, dat zij zich aan den lediggang overgeeven , en zich ook door den fchrik voor een hongersnood , die menigmaal onder hun ontdaan is , niet tot arbeidzaamheid laaten aanfpooren ? Het eiland draagt zeker onbebouwd veele voedende planten. Maar, wijl niemand onder hen voorraad verzamelt, zo moesten ze alle derven , zo de regen maar eens een enkele reis agter bleef. De geest des volks is door de degte Regeering daar zo verlamd , dat de ingezetenen niet eens lust hebben tot het huwelijk. Zouden wij kinderen ter waereld brengen , zeggen zij, op datze even
zo



in de Menfchenwaereld.
45
zo diep in de flavernij zouden vervallen als wij ? Men heeft in alle landen ftreeken , alwaar door de een of andere , dijken én dammen doorfnijdende , rivier, het dienen der boeren nooit een einde neemt, waar ze veeltijds meer dagen in de week moeten dijken, dan ze op hunne velden kunnen arbeiden. De bergbewooners van Tijrol leeven bijna het ganfche jaar in gevaar, van onder fueeuw en ijs begraaven te worden. Dikwijls kunnen zij in 14 dagen niet naar huis gaan.
Meu vindt posten in de menfchelijke Maatfchappij, van welke de onaangenaamheden en gevaaren onaffcheidelijk zijn, en die evenwel door menfehen moeten vervuld worden. Zo berust bij veele Visfchers het onderhoud van hun en hun huisgezin , en het geluk eenes dags , de winst eener week , op de richting des winds, op den trek der baaren , op de afwisfeling van het weder. Insgelijks in Schotland , zijn de arbeiders in de loodgroeven , en de loodfmelters, gel jk overal, aan de loodkwaal, of de zogenaamde Huttenkat blootgefteld , welke hun verlammingen , aanvallen van Razernij, en dikwijls in tien dagen den dood veroorzaakt. In de Oostenrijkfche Kwikgroeven , bijft geene der bergwerkers langer dan 6 uuren onder de aarde; en echter worden ze alle paralytisch , en fterven aan de teering. In een half jaar heeft menig-een zo veel Kwik in het lijf, dat een ftuk Koper in zijn mond terftond wit wordt. In Spanje en Engeland zijn hier en daar vuurbaaken ten dienst der Zeelieden gebouwd. Daar zet men van tijd tot tijd andere wachters : maar drie of vier maanden moeten zij meesttijds blijven, eer zij afgelost worden; van alle gemeenfehap met het vaste land, van allen menfchelijken omgang, van
al-



Over het veelvuldige Ongeluk
alle gezelfchap afgefneden , moeten zi] meest altijd in de hoogte, en wegens de ffrenge winden de koude , verduuren. Daar bij komt de eenvormigheid der levenswijze, het ecnerle; v.-edzel, benevens het vermoeijend geftadig uitzigt n een grenzenlooze Zee , die maar fomwijlen door een fchip doorkruist wordt.
Men wil, dat de winkelier en ambagtsman een vermogen zal verzamelen en zijne kinderen verzorgen. Maar hoe is het hem mogelijk , wanneer hij door geftadige wanbetaaling in alle klasfen va-i koopers een gedeelte van zijn vermogen verliest, en hij dikwijls alles mist, wanneer hj zijn geld nooit ter rechte tijd kan bekomen ? Men weet hoe men gemeenlijk met de Matroozen omgaat; hunne levenswijze is ten uiterfte onaangenaam en hun werk moeijlijk ; en nogthans ondergaan zij veeltijds aan den ma^t gebonden , de fchriklijkfte kastijdingen , men werpt hen drie, viermaalen in dé Zee, haalt hen onder de kiel door , en werpt hen aun de andere zijde op nieuws daarin. Fors ter zegt niet te min , dat 'er veeltijds uuren op Zee komen , in welke alleen de onverfchrokken moed en de goede wil van het Scheepsvolk het gevaar kan te boven doen komen. De Engelfche Regeering heeft de billijkheid gehad om den matroozen op de reis nog wollen klederen mede te geeven , die zi] fomwijlen hoognoodig hebben: doch de Franfche matroozen worden zo niet verzorgd. De tweede Punifche krijg duurde maar 14 jaaren, en nogthans verteerde hij meer dan twee millioenen menfehen. Engeland had in den oorlog van 1756 tot 17Ó2 honderd tagtig duizend Matroozen in dienst, dan de «verwinning kostte 133000 Matroozen het leeven-
en



in de Menfchenwaereld. 4?
en waren niet alle deeze in den bloei hunner jaaren ?
De Grieken en Romeinen waren wijzer dan alle andere volken van dien tijd , en echter wierd ook onder hen de gemeene man geheel verwaarloosd. Voor de befchaaving des volks wierd niet gezorgd. Wie niet tot de edelfle en rijkfle geflachten behoorden, wies in de grootfte onweetendheid op, en behield de ganfche ruwheid en woestheid der Natuur. Het onbefchaafde charakter der geringe menfehen moest noodwendig nog meer verdorven worden, hoe flegter , wellustiger en zedenloozer de voornaamere lieden, in Athenen en Rome, zelve waren. Van een Godsdienst, gelijk deeze volken hadden , was voor de verbetering der gemoederen niet veel te verwachten. Hij wekte het verftand niet op , men moest veel eer het denken verflikken , zo men niet terftond het belachlijke en ongerijmde daar in wilde ontdekken en den ganfchen Godsdienst verwerpen. Hij hield het hart niet werkzaam. Want de goden der oudheid begeerden flegts offeranden en wijrock. Hunne Dichters zeiden zelf, Jupiter liet de tot het flingeren des blikzems reeds opgeheven hand terftond zinken , zo dra zijn auter van wijrook dampte (*). Daar bij konden alle hartstochten gerust in het hart huisvesten, in éénen dag liet Mithridates i5o,ooo Romeinen ombrengen. In Italien en Sicilien wierd alleen in den flaavenkrijg een millioen menfehen vermoord. De krijg met de bondgenooten kostte alleen in Italien 300,000 menfehen. In de Hagen van Caesar.
bleef
(*) Z. Ovid. Fastor. L. V. v. 301. 30a.



48 Over liet veelvuldige ongeluk
bleef eeii millioen menfehen op hetflagveld, en een andere millioen maakte men tot flaaven. De te genwoordigbeid hunner Godheden was niet in ftaat om het uitfpatten van de grootfte boosheden te ■ beteugelen. Het was veel eer een deel van den Godsdienst, ontugtige danfen aantevangen , en daar door elkander tot de welJustigfte vermengingen aantevuuren. Het behoorde te Korinthen tot de Godvrugtigheid, van tijd tot tijd den tempel van Vernis te bezoeken ; 't geen thans onder befchaafde en zedige lieden een hoerhuis heet , was eertijds der Godheid gewijd. Met welk eene onverzad-lijke begeerte zullen dus die geenen, die nooit oPgeleid waren , om hunne reden te gebruiken, en over de zinnelijkheid en haare gevolgen eenig nadenken te voeden, aan deeze onreine bronnen tot hun eigen verderf zich verzwolgen hebben ? Hoe veele kwaade indrukken moeten alle jonge lieden daar bij niet ontvangen hebben? Hoe weinig konden daar jeugdige kuisheid , maagdelijke fchaamte en zedigheid opwasfen ? Waarfchouwingeu , onderwijzingen , openlijke aanleiding tot Godsdienst en deugd , ontbraaken geheel in deeze ftaaten. Het is ten hoogden vernederend, wanneer men zelfs van hunne eerfte verftandigen de verklaaring van alle hunne heilige gebruiken leest , en meest belachlijke, ijdele, veele gansch kinderachtige en zinneloozen, andere geheel duiftere en voor een groot deel aanfehouweren geheel onverftaanbaare plegtigheden vindt, maar nooit een fpoor van openlijk onderrigt, van verftandige onderwijzingen over de ijdele pracht, of eenige goede regelen, die aan zo veele flaaven en bedienaaren zouden gegeeven zijn. De vleijerij" richtte voor de flegtfte lieden ftandbeelden op , wierp ze weder om , en fieldde anderen in derzei -
ver



in de Menfchenwaereld. 49
ver plaats. Dit wierd zo gewoon , dat men eindelijk het ftandbeeld den kop maar afzaagde, en 'er dien eenes nieuwen tijrans weder opzette. Priefters waren 'er in menigte , maar geen een wierd een leeraar des Volks. Hunne Flami.-ies en Arufpices beminden een lui, wellustig en werkeloos leven. Met veel plegtighedea namen zij de vlugt der vogelen , de wolken des hemels, en het waaijen des winds waar. Zij fchooten toe, wanneer 'er een offerdier geflagt wierd, en zagen , of'er ook blauwe, violette, of roode vlekken in de darmen waren. Doch de beste ftukken van het vleesch aren zij , en bedrogen het blinde bijsjeloovige volk fchandelijk met hunne leugens, die zij Orakelen noemde. Om ook het welgemeste vleesch te kittelen, wierd 'er een bijzondere orde van Priefterinnen aangefteld. Daarom moesten veele Godsdienstplegtigheden in den nacht gelchieden. Daarom moest men veele van deeze zogenaamde Godsvereeringen naakt verritten; en daarom was 'er altijd wijn en goed eeten bij. Zulke flempers en wellustigen waren de meeften onder hen; zij konden niet zeggen gelijk onze Apostel: 2 Cor. I. vs. 12 en IV. vs. 2. Wij vermij. den alle heimlijke 'fchande , wij zijn in de tegenwoordig, heid van God.
De Romeinfche Wijsgeeren waren fchandelijke vleijers der Grooten , op dat zij menigmaal bij htm ter tafel zouden genoodigd worden. Lucianus verwijt hun zelf, dat zij ijdel leefden en in alle fchouwfpelen liepen. Hij zegt zelfs , dat het niet waar is, het geen zij van hunne onverfchrokkenheid voor den dood met zo veele woorden voor-av en Hij maakt hunne ganfche Godenleer en Godgeleerd heid belachlijk. Met J ipiters menigvuldige gedaan- "
I. Deel ZI. Si uk. jj to .



£o Over het veelvuldigs Ongeluk
teverwisfelineen, om egtbreuk te begaan, met zijne UefSe tot Ganymcdes, met de geftadige twist van Juno. met de hoererijen van Venus met Mars, drijft hij onh.fchroomd den fpot. Wat moesten dus de au 1 ere van hunne leeraars denken? In hunne vergaringen hoorde men zeker veel fchoons en verhevens: maar zij ontflooten ook hunne fchatten niet voor elkeen; het was geen volks onderwijs, geen algemeene wijsbegeerte; uit hun mond moesten enkel wijsheids lesfen vloeijen , voor reeds verhevene en veredelde geeften ; daar bij hadden zij ook veele onnutte twistvraagen , veele hairkloverijen., die voor niemand anders , dan befpiegelende verflanden , waardij konden hebben ; de ellende der geringde klasfen des volks , trokken zij. zich in 't geh el niet aan. Daar \ door wierd Rome ten laatften onvermijdelijk een ftad vol wellust en wanorde; daar door wierden 'er zo veele moordenaaren, gifmengers , egtbreekers , verkwisters en bedriegers in gevonden. De Pranor Manius ontdekte in 't jaar 572 in Rome , en tien mijlen in het ronde , 3000 gifmengers ; omtrent als in Parys , bijzonder onder de bedienden, lakeijen, koetziers, paruikmaakers, kindermeiden e. z. v. de menigte van lijdende , misbruikten, verdorvenen, onbefchaafden en onverbeterlijken, ontelbaar is. Daar door konden ook de ilegfte menfehen in Rome een tijd lang heerfchen. Het volk wierd fchielijk laf.
In laatere tijden heeft zich ook een groot onheii onder den gemeenen man uitgebreid , dat des te fchrikhjker is , wijl het gemeenlijk niet aangezien wordt voor het geen het is. Namelijk de loterijen , die in de fteden aanvangen en zich tot op het kleinfte dorpjen uitbreiden, en door de hoop
op



in de M°nfch;nwaereld. ■ 51
op winst alle vlijt dooden en de fpaarzaamheimd verdikken. Men praat den armen boeren voor, dat den inleg klein is, en de hoop op eeii aanzienlijke PJ >, — -Ilijd mislukken kan. Daar door wordt d< wnaucht, vin welke geen derveling vrij is, opgewekt5 de boereo ggan jai de kroeg, door Collecteurs en DWkiCftitecteürfi* die alle hun voordeel d*ai . bepraat, en door bier of'wijn ,
- TC rbeelden van trekkingen van het hoogt met veele bijvoegzels verhaald wor-
l"eB« " ioorhet aanzetten van anderen, met groote verwacbdngefl vrvuld, waagen zij hun geld, ; I j, 8€ '« BlU Be pagt en lasten al niet onder lijden, tot opvoeding hminer kinderen , tot verzorging in krankheid, tot gemak in hunnen ouderdom konden bedeeden. De rechte overtuiging, dat maar alleen arbeidzaamheid het waare middel zij , 0111 een aardsch vermogen te verzamelen , gaat daar door allengs verloren. Zelfs Staatsmannen zien het in, dat de loterijen een pest voor fommige landen zijn. De voorbeelden zijn niet meer zeldzaam, dat fommigen het grootde vermogen op deeze wijs verloren hebben , en ten laatden arm zijn geworden , wijl zij nog rijker wilden zijn. De winzucht der onderneemers bepaalt dikwijls een zeer kleinen inzet; maar even deeze goede fchijn verlokt 'er nog meer. Daar door wordt zelfs de behoeftigde verleid ; men heeft ondervonden dat dienstboden , die anders trouw en eerlijk waren , hunne heeren bedolen hebben , alleen maar om in de loterij leggen. De groote Ap'odel heeft reeds gezegd • De gierigheid ~ of het hevige verlangen naar meerder goederen — it een wortel van alle kwaad, 1. Tim. VI. 10. Ook komt hier nog onder het landvolk het bijgeloof bij. Men kiest bijzondere heilige getallen uit, wen iaat D 2 dee-



5a Over het veelvuldige ongeluk
deeze getallen door de hand van een ander dien men voor eerlijk en voor een gelukkig mensch houdt , pfchrijven, en meent daar door het geluk te dwingen. In 't be?in maakt men zich zeiven wijs, dat men alleen het geld dat men eenigzins misfenkan, tot bet Lotto zal beftemmen: maar waar is 'er een fpel, dat zijne liefhebbers niet binnen korten tijd door een overwinnelijke hartstogt vervoert ? Men wil zich zo fchielijk niet laaten affchrikken , men fchaamt zich om 'er terftond weêr uit te fcheiden, en zo doet men zich zeiven ten laatfteH fchade , om de loterijkas te ven ijken. Want dit is toch onlochenbaar zeker, dat de winst die de eigenaars van het Lotto daar van trekken, aanmerklijk groot, en ten uiteiften onrechtvaerdig is. (*). Ook kan de fterkfte voorvegter van dit gevaarlijk fpel, de algemeene ondervinding niet wederfpreeken, wanneer de Godgeleerde en de verftandige Staatsman de loterijen voor een heimelijke bron van verderf op het land en in de fteden verklaart, wijl daar door den rijken, den middenftand en den behoeftigen een menigte krachten onttogen worden, met welk veel goeds konde uitgericht worden. Voor den Staat is zeker de ganfche fonsme gelds , die naar buitenlandfche loterijen gezonden wordt, verloren. Want flechts de allerminften kunnen winnen; de natuur der zaa-
ke
(*) Men kan dit niet in den volflrektflen zin verftaan van zulke beter ingerichte Loterijen als bij ons b. v. de Generaliteits , of Utrechtfche Provintiale loterijen —- of ook van de negotiatien, bij welke de Obligatien bij wijze van Loterij worden uitgelost — De Schrijver doelt hier voornaamelijk op het Lotto en andere loterijen die in Duitschland en de Keizerlijke landen plaats hebben, en van veel fchadelijker aart zijn,



in de Menfchenwaereld.
53
ke laat het niet anders toe ; de Maatfchappij of compagniefchap, die het Lotto onderneemt, zou niet kunnen bellaan zonder een grooter aantal nieten dan prijzen; en men toone ons toch de kapitalist, of landman, die door het loterijgeluk rijk is geworden. Voor de meeften wordt de winst weder een nieuw werktuig tot ongeluk. De boer, die ia eens veel geld in handen krijgt , loopt gemeenlijk daar mede naar het wijnhuis, en wil zich nu eens in den fterkcndrank voor alle zijne voorige moeijelijkhèden fchadeloosftellen. Alleen in het a'lerzeldzaamfte geval wordt dit, op deezen gevaarlijken weg verworven , vermogen wezenlijk een zegen voo»r den bezitter en zijn huisgezin; dikwijls ftort het misbruik dat daar mede gedreeven wordt, hun nog in andere onaangenaame ömftandigheden, tot eindelijk den bedrogenen de oogen opengaan, en zij tot de ftille waarneeming van hun beroep , en tot een wijze gemaatigdheid te rugkeeren. De Heer Ma ij te Eberfiad heeft zich door zijne leerreden tegen de Lottozucht een waare verdienfte verworven. Rusland en Zwitzerland meent men nog van dit kwaad vrij te zijn. In alle andere landen verkoopt men overal de fchadelijke briefjes, en bijna in alle nieuwspapieren , wordt men uitgelokt, om zijn geld vrijwillig eenige weinigen in den fchoot te werpen. Om te verhoeden , dat zij, die naar geen vermaaning of waarfchouwing luisteren , hun eigendom den Vaderlande onttrekken , heeft men bijna in alle landen onder de befcherming der Overigheid , zulke alles verflindeude Comptoiren opgerigt. Maar wat is daar van geworden ? Hoe naderbij men iets bekomen kan, hoe gemaklijker het; valt zijne wenfchen te bevredigen, hoe meer men ter zijner verontfchiddiging bijbrengen kan, des te D 3 ter-



54 Over het veelvuldige Ongeluk
eerder is men gereed. De onderdaanen komen , offeren den Afgod, die veel belooft. , en weinig nakomt , en de Staat ziet dat als een nieuw inkomen aan. Maar in den grond is het een wezenlijke , drukkende last voor het grootfte deel der burgers van den Staat. Doch men weet voorbeelden van groote Heeren die een Capitaal hebben opgefchoten , tegen een gedeelte van de winst, op dat een vreemde ftaat een Loterij zou kunnen oprigten. Men rtkent dat het Lotto in Frankrijk den Koning jaarlijks dertig millioenen Livres inbrengt, ó Hoe gelukkig is het, te vreden te zijn met het gene men heeft , en met ftitheidwerkende zijn eigen brood te eeten , (2 Theff, III. 12.) zonder nijd en afgunst, zonder gierigheid, en onvredenheid.
De gefchiedenis der Geleerden is eveneens vol van treurige en fmerrelijke toevallen , die menigmaal de beste en waardigfte mannen getroffen hebben, Hoe veele zeldzaame beoordeelingen moeten zij niet ondergaan ? Waagt niet elke prulfchrijver in zijne famenflanfingen allerlei uitvallen op de nuttigde geleerde ? welke wonderlijke eifchen doet men hun veeltijds ! Hoe weinige fchatten hunne vlijt ? Hoe weinig groote Heeren onderdeunen hen? Hoe fpot men menigmaal met hunne zeden, en levenswijze, en vergeet , dat elke bezigheid zekere kenmerken noodzaaklijk maakt, en in iederen geest haare bijzondere dcmming agterlaat ? Den weinigden geleerden valt ook een aardsch geluk ten deel. Een kamer vol boeken, en een ellendig lighaam, is vaak hun gansch erfdeel. De rang die men hun in de waereld geeft, is geen groote aanmoediging voor jonge verdanden. Aristoteles heeft reeds te recht aangemerkt, dat meest altijd een weinig me-



in de Menfchenwaereld.
55
kncholie in het temperament van groote menfehen ligt. De meefte van hun befteeden hun gansch' vermogen, en de krachten hunnes lighaams, alleen om den weg te leeren, op welken zij willen ftuderen; en wanneer zij de kaart van het rijk der weetenfehappen beftudeerd hebben , worden zij menigmaal van den dood overvallen. Hoe menige bekwaame Arts , moet lijden onder de menigte landlopers, en heeft een fober bettaan , wijl hij geen Kwakzalver wil zijn , en kan uit gebrek aan onderlteuning, het nieuwe niet beftuderen ? Meest alle geleerden moeten de beste jaaren met het onderwijs van jonge lieden doorbrengen ; en waar is dan in Europa of Afia de Staat, die dit door zo veel braave menfehen reeds zo dikwijls beklaagde werk flechts zo beloont, dat men het met opgeruimden moed verrigten kan ? Hebben niet veele groote geleerden alle werkingen des nijds, des haats en der lastering moeten ondervinden , en hebben het met het verlies van hun gezigt beklaagd datze niet, toen zij nog konden kiezen ,• een andere levenswijze gekozen hebben ? Hoe veele moeten hunne betere inzigten terug houden en den fchac opfluiten , wijl zij door anderen wegens de verbreiding van eene gezondere denkwijze vervolgd en gekweld zouden worden ! De minften kunnen zich vleijen , dat men ze in hun leven en na hun dood als uitvinders, als verbeteraars, als leeraars in hun vak zal aanmerken ,*en hunne naamen iteeds met eerbied noemen. Wie denkt aan zo veele jonge geleerden, dien het aan middelen om te ftuderen ontbreekt, die fchulden moeten maaken, om zich boekeu aan te fenaffen , wanneer zij niet ftille ftaan, en agter hunne tijdgenooten terug willen blijven ? Is het wonder, wanneer eindelijk uit zo veele ang-



56 Over liet veelvuldige Ongeluk
ftige zorgen en overleggingen, onvergenoegdheid , ongeduld en duiftere zwaarmoedigheid ontftaat?
Moeten zich niet menigmaal verlichte verftanden van een (legt dorp , naar een onbei'chaafd ftadje zien verplaatzen, waar zij geen gelegenheid hebben, om toeteneemen in. kennis , waar hunne talenten noodwendig moeten jflaapen, waar zij geen verftandig mensch vinden , om meê omtegaan , en nauwlijks berigten kunnen bekomen, uit de Republiek der Geleerden ? Vordert men niet in veele landen van de kleine bezoldingen weder te rug , het weinige dat men een vernuftig brein op de lagere fchoolen gegeeven heeft ? Berooft niet thans een geheel gild van nadrukkers de vlijtige mannen van hunne boeken , en handelt onbefchaamd met deeze onegte waare ? Heeft men niet nog Vorften , dien her weinig bekommert , of in hun land de weetenfehappen bloeijcn dan niet ? Of 'er hier of daar een nuttige Geleerde is, die onderfteuning verdient ? Hebben niet veelen , die van de buitenlanders geleezen en hoog gefenat worden , de billijkfte reden om te klaagen, dat zij als de Prophete n , in hun Vaderland niet geteld worden , en bij veele anderen moeten agterftaan , die zulk een vlijt in hunne jeugd niet getoond hebben ? De dankbaare leerlingen laaten zich ook, na veele jaaren in de fchool doorgebragt te hebben , ligt tellen. Veele verdien (leli jke fchoolleeraars zouden het als een gunst aanmerken , wanneer men hun een dorpleeraars plaats , die hun beter beftaan voor hun zeiven en voor hun huisgezin kan geeven, ter belooning van veeljarigen, arbeid wilde bezorgen; en evenwel kunnen zij deeze wensch niet bekomen.
De



in de Menfchenwaereld. 57
De moeijelijkheid der Geleerden in den} omgang mee groote Heeren, die of geen kenners, of geen vrienden en bevorderaars der wetenfehappen zijn , heeft Lucianus reeds fchoon afgefchilderd (zie zijn 1. D.) Door den valfchcn lof der zotten en vleijers worden veele Prinfen maar fteeds méér aan trotsheid gewend. . Veele , niet alle , bedekken hunne ■ onweetendheid met de pragt; vaak'moet men nog, zonder de fchuld der Heeren , in de Antichambre , den onheufchen aart der bedienden verdraagen. Groote Heeren kunnen veel geeven ; maar gelukkig maaken kunnen zij niet. Nijd en wangunst knaagt ook aan de hoven aan 't vernuft; nogthans is evenwel het verftand door zich zeiven oniterflijk. Boerhave was een man, zo als'er in een eeuw niet veel geboren worden. Hij wierd aan de voornaamfte hoven in Europa beroepen : maar hij floeg alles af; hij fchatte de Godsdienst, waare, zuivere, ongefmukte vermaaken, en de vrijheid , om zijn tijd voor zich en zijn beroep te befteeden , boven de fchitterendfte glansfen. —
Gij waardigen en onbeloonden , die menigmaal te vergeefs aan het welzijn uwer tijdgenooten arbeidt , behoudt toch fteeds den troost , dat het gene waar en goed is, in de huishouding van God n.et verlooren kan gaan , dat het vaak nog lange na uw dood in het duiftere werkt , en voor uw zeiven zijne gevolgen in de eeuwigheid uitftrekt. De eerwaardige Grijsaart Bodem er fchrijft aan het emde zijnes levens : „ Ik heb menigerlei benspmgen met geduld geleden." Menige uitmuntende jongeling wordt genoodzaakt werk op zich te ' neemen , voor 't welk hij noch] geest , noch lust heeft, en wordt cp deeze wijs bedorven, eer hij D 5 zich



g8 Over het veelvuldige Ongeluk
zich gansch ontwikkelen kan. Geszner was in zijn jeugd zo ongelukkig. Hoe beklaagde hij zich menigmaal bij Mosheim, eer de voorzienigheid hem van deezen keten ontfloeg ! ivj aar even deeze groote en voortreffelijke Mosheim, wien gezegde geleerde menigmaal zijn nood klaagde , leed zelve veel onaangenaamheden in zijne jeugd. Toen bij nog te Kiel ftudeerde, en een bloemknop geleek , ontwaakte bij hem de onverzadelijke begeerte naar de vveetenfehappen ; en reeds toen liep bij, den loopbaan der eere en des roems met fnelle Ichreden op , maar de weg was dikwijls hard, en met doornen beftrooid. Mosheim had te dier tijd een gering inkomen; de uitzigten, die bij ontdekken kon , beloofden nog weinig : hij ftudeerde dus met de grootfte naarftigheid , niet zo zeer om beroemd te worden, als wel om zich zeiven een beftaan te verzorgen. Nogthans vergat men in zijn Vaderftad het gefchenk, dat de Voorzienigheid Lubek. door zijn verftand gedaan had , naar waarde te fchatten, en liet hem zo lang wachten , lijden en It'rijden , tot hij in buitenlandfchen dienst geroepen wierd. Eene krankheid , die hem in Ilelmftad overviel , noodzaakte hem, om het plan zijner reis te laaten vaaren , welkers uitvoering hem ongetwijfeld veel vermaak zou verfchaft hebben. Maar juist dit op zich zeiven onaangenaam voorval , moest de gelegenheid worden, dat Mosheim in een land kwam , waar hij aan jonge en oude lieden , als Profesfor en als Prediker , als opzigter van Kerken , Schooien en Kloofteren, en als fchrijver nuttig kon zijn , te gelijk hooger (tijgen , en de bijzondere gunst van veele aanzienlijken genieten kon. Zijn leven wierd, wel is waar, een famenloop van arbeid , lijden en moeiten. De groote man leerde
bij



in de Menfchenwaereld. 59
bij de ondervinding, dat een veruitgeftrekte kennishouding, een beroemde naam en uitgebreide roem lomwijle een grooten last in zich heeft. Hij prees bet ftille'geluk der onbekende deugd en der verborgen rechtfehapenheid. Zijn verlicht brein zag rasch het niets, dat aan het hof, in de groote waereld , en in het rijk der weetenfehappen is; en zeer dikwijls wenschte hij zich, bijzonder toen met den ouderdom de gebreken des lighaams toenamen,^ een gerust en ftiller leven, zonder dat hij verpligt was, fteeds aan het hof, op de landdagen , naar de vergaderingen , en dan weder naar zijne Abtdijen of Univerfueit te rug te reizen. „ lk vreesde zegt hij) „ bij dit leven vol moeiten, dat ik mogt „ fterven, eer ik mij zeiven regt had leeren ken„ nen." Toen hij zich nog niet lang in het vreemde land neergezet had , verloor hij in korten tijd .zijne Moeder'en zijne Egtgenote door den dood, en leed daar onder meer, dan men uiterlijk merken kon. Zijn veelvuldige ambten noodzaakten hem , om de fmert in zijn borst te fmooreu , en als een Christelijke wijsgeer te handelen. De arbeidzaamheid van zijn vlug verftand is bekend. Hij bragt, reeds in vroegere jaaren , toen bij in de nieuwe uitgave van Cudworth het beste uit de phüolbphie der vroegere eeuwen verzamelde , meer aan, dan menige grijsaart. Op zijne korte reizen wegens landzaaken , bad hij altijd een bijwerk, altijd zijne papieren en arbeid bij zich , en ieder oogenblik , dat men hem vrij liet, wijdde hij zijnen God, der Kerke, der ftudeereude jeugd, het predikambt, de verklaaring des Bijbels , zijn ambt., en zijnen vrienden. Men weet de toejuichingen met welke ?lles wat hij uitgaf ontvangen wierd. Hij behoefde Hechts te fehrijven, te fpreeken, den mond te
ope-



60 Over het veelvuldige Ongeluk
openen , en ieder zag op hem en hoorde hem met genoegen. Gelijk een zagte ftroom vleeiede de rede hem van de lippen; zijne lieflijkheid ge. won alle harten ; de Natuur had hem tot een Re. denaar gevormd : in zijn klein en zwak lighaam woonde eene onuitputtelijke geest ; zijne uitgebreide belezeuheid , zijn vlug verlfand , zijn juist oordeel, vernuft , geheugen , kennis in alle weetenfehappen , zijne geheel buitengewoone en bijna onbegrijpelijke vaardigheid , niet alleen in de taaien der Geleerden , maar ook in zijne moedertaal, die door hem het eerst gezuiverd, verrijkt en befchaafd wierd , en de gelukkige ligtheid met welke hij alles deed , de eenvoudigheid en gemeenzaamheid waar mede hij zich en zijn voordragt, als aanprees, en de zuivere bevallige fieraad, waar mede hij alles , ook de moeijelijkfte waarheden wist te bekleeden : dat alles verwierf niet alleen een meenigte leezers, toehoorders , begunftigers , vrienden en vereerers onder die welke eeneriei ambt en beroep met hem hadden; maar elk die in den krijg, of op hunne reis in de ftad kwam , waar die achtingwaardige Man zich bevond , verzuimde de gelegenheid niet , om een getuige zijner natuurlijke en hartinneemende welfpreekendheid te zijn. Met recht merken het veele als het geluk , als den roem hunner jeugd aan, dat zij aan zijne voeten gezeten, en hem gehoord hebben , wanneer hij de lotgevallen der Kerke voordroeg. Hij bleef daarbij de befcheidenfte man, die alle loffpraken van de hand wees; en zich herinnerde, dat hij een mensch was, en een menfchelijk hart had , dat zich zeer ligt verheft, wanneer het van anderen gevleid wordt. Hij fchaam.de zich niet te belijden , dat hij met de
eer-



in de Menfchenwaereld.
eergierigheid , waar van de zaaden in den grond van zijn hart lagen . te (trijden had : maar zijne waare opregtheid en wandel voor God, hielpen hem deezen vijand vernederen. „ Waarom," fchrijft hij aan Geszner, prijst gij mij zolang tot ik bedorven en door hoogmoed aangeftoken word? „ Herinner u , zo dikwijls gij aan mij fchrijft, dat „ ik een arme zondaar ben , die alleen door de „ Goddelijke Voorzienigheid tot den post gekomen „ ben , op welke gij mij thans ziet." Wanneer men nieuwe werken van hem verzbgt , dagt hij aan zijne broosheid , en de voorbereiding tot den dood. En Gods verborgen wijsheid had nog menig zwaar lijden voor hem bewaard. Hij moest lange alle de gevolgen van zijn verdweenen gezondheid , en de fmerten van een verdopt onderlijf ondervinden, en eindelijk aan eene pijnelijke krankheid fterven. De laatfte winter zijnes levens was bijzonder fmertelijk. Elke richting des lighaams deed hem lijden. Zelfs met een ftok kon hij niet meer gaan , en wanneer hij zich wilde nederleggen , moest hij , tegen de Natuur op den buik rusten. Onder veele fchrikiijke folteringen bereikte hij de lente. De dood zou eene weldaad voor hem geweest zijn : maar God wilde dat hij ook nog dezen zomer aan zijn fmertelijk leger zou gebonden zijn. In Junij (teeg de fmerte zo hoog, dat eindelijk zijne reden zelf wankelde ; doch dit treurig gezigt duurde niet lange. Het licht herftelde zich weder , en brandde , eer het zoude uitgaan, nog eenmaal fterk. Zelfs de begeerte om door zijn werk nog nuttig te zijn , kon weder eenigzins voldaan worden. Men vond een ffoel uit, op welke het brooze lighaam des mans heen en weder gefchoven konde worden. Doch door het fteeds duwend zitten en liggen ontftonden einde-



62 Over het veelvuldige Ongeluk
delijk aan het lighaam , aan de uiterfte deelen ter weerszijden fmertelijke zweeren , uit welke fcherpe etter liep , die rondom de vastere en teêre deelen verteerde , en eindelijk ook het gebeente aantasten ! wien bevangt geen huivring , wanneer hij van zulke kwaaien, die op goede, en braave menfehen rusten , hoort ? En wie kan de aanhoudende pijn befchrijven, die deeze lijder dourdaan moest, terwijl de fcherpe vervuilde {toffe alle deelen aangrijpt en langzaam verteert ? Intusfchen rustte zijne tonge niet; arbeid was voor hem verkwikking , en hij verblijdde zich van harte , als zijne aanverwanten , ten deele uit afgelegen plaatzen , bij eenkwamen , om hem nog eens te zien , en zijnen zegen te erlangen. Hij onderwierp zich volkomen aan dien God, die hem zulk een zwaar lijden beftemd had ; en zijn hart was altijd vol dankbaarheid aan Hem, dat hij hem zulke goedgezinde aanverwanten, bekwaame Artzen , en hulprijke vrienden, die niet moede wierden in hem optepasfen , gegeeven had. Zijn handen en voeten zwollen eindelijk ; de zwelling breide zich tot het lighaam uit, eil benam hem geheel het vermogen om zich zeiven te beweegen. Ten laatfte ging de inwendige'brand ook tot de edelfte deelen over; hij verloor alle gevoel, en in den morgen van dengSept. 1755, was Mosheim niet meer.
Zo betrekt menigmaal de avondlucht met donderwolken , de blikzem ontfteekt de hoogfte boomen , de bosfehen rooken , en de verlichtende zonne gaat in het dampende woud, voor deze zijde der aarde onder. Groote God ! wij verdaan gewis uwe huishouding niet : maar wij beeven menigmaal voor de ©nweders, die Gij verborgen houdt, en nu boven



in de Menfchenwaereld. 63
dezen , dan boven dien vroomen laat losbarflen ï Hoe menigmaal vveeten wij arme ftervelingen niets ie zeggen, dan : Heer dien gij lief'hebt, en die U ook lief heeft , is krank.' ■—■
Zelfs zij, die anders vrolijkheid prediken , en fteeds ligtvaerdige, dikwils kvvaadaartige jokkernij in den monde voeren, zijn niet altijd de gelukkigiten op de aarde. Zelden zijn hunne leezers zo talrijk , dat zij zich door dat voordeel eener gefladige zorgloosheid zouden kunnen overlaaten , en alleen voor hunnen fmaak leeven. Dë waereld vermaakt zich met hunne vernuftige werken ; maar ze vraagt zelden hoe de man gefield is, die zo treffend fchrijven kan. De zorgen voor 't beflaan drukken de meefte fchoone geeften , en verflikken vaak het beste vernuft. Men doet hun onrecht , wanneer men alle dichters alleen voor zangers der liefde en des wijns aanziet. 'Er waren altijd Dichters op de waereld, die door hunne zangen op de denkwijze des volks werkten, en den grooten hoop door hunne toverftem nu van zedelijke , dan van burgerlijke dwaalingen zogten terug te brengen. En zijn wij hun niet reeds daarom alle vereering fcbuldig , wijl zij het gevoel hunner leezers fcherpen, den fmaak veredelen , der Natuur haare rechten wedergeeven , terwijl zij haare fchoonheid en vcrmaaken fchilderen, het kwaad beflraffen, de deugd aanprijzen, den door zwaarwigtige bezigheden vermoeiden, door hunne vinding een vermaaklijke uitfpanning geeven , en over 't geheel het onbefchaafde en onnatuurlijke verbannen.
Het nuttige zagte vermaak om de werken van God, Menfehen, dieren, bloemen , de gedaante der
ott-



64 Over het veelvuldige Ongeluk
oude waereld, de beweegingen van den ftarrenhemel, en de alleen door het Mikroskoop zigtbaare fchepzels te leeren kennen, koopt men gemeenlijk zeer duur, met het verlies van het gezigt en de gezondheid. Toen in Engeland onder Kakel de I. de geest van opfiaud zo veel kwaad ftichtte, verfcheen het bekende gedigt Hudihas, waar door den Independenten , en de valfche Godsdienften het masker wierd ontrukt. Samuel Buttler was 'er de maaker van, en men kan hem den roem niet weigeren, dat hij daar mede veel goeds gefticht, en de huichelaaren in hunne naaktheid daargefteld heeft. Het gedicht is boven dien als dichtftuk een meesterftuk in zijn foort. Nogthans was Buttler een arm man, en bleef arm tot aan zijn dood. Zijn graffchrift is: „ Hij bad een vrugtbaar vernuft, ,, maar weinig belooningen." (Operibus ingem'i, non item pretmiis fe/ix.~)
Nog treurt de zuivere fmaak en de fchoone letterkunde om haaren ijverenden vereerer Winkel-' mann. Deeze reisde om de volmaaking der fchüder- en beeldhouwkunst Europa rond. Hij was niet flechts liefhebber, of verzamelaar van allerlei fchoonheden ; maar hij was een kenner, en befchouwde alles met het oog eens richters. Zijne werken zijn onfterflijk in den tempel der weetenfehappen, en zijn naam onvergeetelijk. Maar hoe was het einde deezes mans? Het land, 't welk van ouds af wegens het verraderlijk charakter zijner inwooneren bekend, maar voor Winkel man n het land der oudheid en kunst, en als een vruehtbaar korenveld was, kostte hem het leven. De laatst overledene Keizerin had dien vlijtigen Man eenige gouden munten ten gefchenke gegeeven. Franciscus
Ar.-



in de Menfchervwaerdl. £5
Archant, eli , een flegte Vicemiaaner, ziet deeze (tukken bij den Abt, en maakt terftond een plan öm 'er zich meester van te maaken. Hij voegt zich als êen veinsaart bij hem; en waagt het eindelijk om zijn helsch vjorneemen uittevoeren. Hij werpt den geleerden een ftrik om den hals; met zeven doodlijke fteeken wordt Winkel man» vermiord; de Moorder rooft het goud, en out* vlugt.
J. J. Rousseau was een goedaartig maat een ongelukkig man. Hij meende het zeker wél met de Menschhei 1, met de deugd, de Godsdienst, de opvoeding en de weetenfchappen; maar hj wierd dikwijls met verdaan Wanneer hij met veele dingen Ipottede , die geen fpot verdienden , zo ge, fchiedde dit ook van zijne zijde uit dwaaling en misverftand. Want tot de laage gedagte om andé* ren menlchen wreêdelijk de laatfte hoop en den fterkften troostgrond te ontrukken, was hij niet in ftaat. Zijn ftilzwijgend chafakter wierd fteeds fomberer, wiil hij meende, ,;at de Menfehen door de gezelfehapl-ike verbindtenisfen bedorven, en door hun belang b-iozer gemaakt wierden. Dat hij veele buitenfpoortge en belachelijke ftellingen had, daar van was zeer dikwijls zijn vuur, of zijn luim , hy. pocliondiie, zwakheid, veele onaangenaame gevallen , mishandelingen van andere fchrijvers, en (taaien van menfchelijke boosheid , oorzaak. Doch daarom verdiende hij nog niet, dat Staaten en geestelijken hem vervolgden. Einrielnk wilde hij onder de Alpen ruste zoeken, en verzamelde planten. Sïurz zegt van hem: de gew..s!én bevielen hem in 't bijzonder , wijl ze zo vreedig en verdraagzaam zijn. [kt was zeker eea 'ukei: van een I. Deel, II. Stuk. E man



G& Over het veelvuldige Ongeluk
man van groote gaven, dat hij nog in zijn ouder dom , na zo veele onaangenaame ontmoetingen. befloot, om de plantkunde van Linnjeus te be« ftudeeren. Zijn eigen viderllad verftiet hem; men had hem op alle mogelijke wijzen verontrust; zijn llaap, die men anders een Moordenaar nog vergunt , verftoorde men; alle zijne oprechtfte handelingen maakte men verdagt , 'tot hij eindelijk in Ermenonville op het Populieren eiland rust voor zijne laatfte dagen, en ftille fchaduw voor zijn gebeente vond. Is het niet te betreuren, dat meest alle, die door talenten, oogmerken en handelingen uitmunteden, en door den hemel beftemd waren, om de Menschheid weder aan haare waarde en oorfpronglijke zuiverheid te herinneren, doorlijden en vervolgingen in korten tijd zo kleinmoedig en vreesachtig gemaakt zijn, dat zij zelve hun plan opgaven , geen woord meer van verbeteringen in 't gezelfc'iap hunner broederen zich lieten ontvallen, en God dankten, wanneer ze ergens in een vreedzaame hutte zich voor heimelijke aanvallers en kettermaakers konden verbergen (*).
In het jaar 1562 wierd te Madrid de uitmuntende Spaanfche Dichter Lope, geboren, welke mede voor zijne bekwaamheden weinig aanmoediging, en voor zijne vlijt geen belooning kon vinden. Men rekent dat hij in zijn leven eenentwintig Millioenen
(*) Om onpartijdig te zijn, moet ik ook zeggen, dat de aanmerking van een Engelsman zijne waarheid heeft: ,, De Geleerden zijn niet altijd ongelukkiger, „ maar zij gevoelen hunne wederwaardigheden fterker „ dan anderen."



in de Menfchenwaereld. 67
«en 316000 verzen gefchreven heeft. Wat zou men zulk een man weiich"n, uien de Voorzienigheid zulk eer rijk vernuft gaf., en die met dit fieraad der Menschheid een aanhoudende vlijt verbindt? Dan in zijne jeugd zuchtte hij wegens de bittere armoede van zijn huis; als jongeling toonde hij zijne groote gaven; de Natie verdund zijne werken , en liet den dichter honger lijden 'Er bleef ten laatften voor Lope niets anders over, dan dat hij or> de Vloot, die Philips ds II. tegen Engeland uitrustte, dienst nam, en als Soldaat ten oorlog voer.
In di*. zelfde eeuw leefde in Italiën een der grootfte Poëten, Torquato Tasso; maar hij was ook van zijne jeugd af een der ongelukkigfte Menfehen. 'Zijn braave vader wierd reeds vervolgd, en dezelfde toorn van 't nootlot trof ook den zoon. Een flegt mensch bewerkte zijn val aan het hof. Kleine menfchelijke zwakheden maakten hem ongelukkig voor zijn ganfchen leeftijd. De man, die de Natuur van zo veele fchoone zijden konde befchouwen, moest lang gevangen zitten, en, toen hij weêr vrij wierd, door de waereld omdoolen.
Was
(• 1 Men vindt daarom zeer dikwijls dat hij over z»jn lot klaagt; b. v. in ziine Gatomachia bh 149. ft. v. „ Weetenfchap en Deugd, fterven onbeloond, „ in hospitalen en in kroegen; de lauwerkranfen der „ Firgijlen verwelken ; vernuft en deugd komen om." In alle landen ziet men menigmaal de waardigfte Menfehen met ftof bedekt, die de waereld de gewi«ti^fte dienden zouden bewi zen , wanneer ze een ee, ' • eti droegen. Zie Bertuchs Magasin der Spanifch» vnd Portugiejifchen Litterator.
E 2.



63
Over het veelvuldige' ongeluk
'Vas het bij deeze omdandigheden wonder, dat Vr e ;.lelijk een duiftere fchaduw op zijn cbarakter iel, en eene woeffe zwaarmoedigheid hcrm over-
.••••! hgde? Toen hij zijn einde naderde, wilde men
hem mg vereeren. Toen fchaamden zijne tijd-
ger.oo.ten' zich, dat zij deezen man zo gering gefqljat, zo mishandeld hadden. Men wilde het vermin nog fchielijk offers brengen, op dat het niet in gen billijken toorn over zo veele rijke en gelukkige ongevoeligen , van de aarde mogt wegfnel!ui.
Luther was, gelijk ik bovengezegd heb, bij' j j e groote verdienden een rampfpoedig man : en Ulrjc.h Zwingli in Zwitzerland was het niet v minder. De vlijt zijner jeugd was zo vgroot en aan!, udend, dat bij zonder eenige aanleiding de G ieCfche taal leerde, op' dat hij zijn edele drift, .nu Gods woord uit de bron ziiiver en onvervalst te fciieppen, zou kunnen voldoen. Wijl hij ook niet lijk was, en gedrukte boeken toen nog inden hoogden prijs waren , zo fchreef hij de brieven van Paulus, in welke hij het meeste voedzel vond, met zijn eigen hand af, leerde ze van buil ii, en verzamelde bij zijn affchrift een fchat van inmerkingén en ophelderingen , die hij, uit de b.s;e Bijbelverklaarers , met aanhoudende moeite bijeen bvagt. Mogt dit een voorbeeld yooruzijn, j. gé leeraars en dicnaaren der kerke! fchaamt u, uwe beste jaaren met het onnutte leezen van Romans en tooneelfpelen , aan welke onze eeuw tot onheil der jeugd zo maateloos vrugtbaar i&, doorbrengt; en in het boek, waar uit gij _alle nuttige wijsheid voor uw hart en uw ambt leeren kunt, vreemdelingen blijft! Het licht dat Zwingli



in de Menfchenwaereld. <5c
gli onder deezen arbeid opging, liet hij ook met veel wijsheid fchijnen, en daar hij door zijne overige bekwaamheden, door Muzijk en Poezij., bij veele voornaarae heden ingang vond , en door de Voorzienigheid naar het klooster der Eremken als Prediker gezonden wierd, fprak hij vrijmoedig tegen bet onnut en fchadelijk ter beevaart gaan, eji bragt het in korten tijd zo ver, dat eenige Nonnen in plaats van de Metten te zingen, de heilige Schrift in haare moedertaal mogten leezen, en eenige Monnikken , die de bewegingen der Na.- ux gevoelden, mogten trouwen. In het jaar 1519 aanvaardde hij het openlijk leeraarambt in Zurhfi . en predikte niet de drooge fchoolgeleerdhcid, noch onnutte vergezogte zaaken, buiten 't bereik zijner toehoorderen , of' enkel de Üuangelieu en Epistclen; maar hij nam het ga,nfq|e woord van God, ucWc zich de beste leeraars der oude kerk ten' verbeeld, en wierd zijner gemeinte nuttig. Waarlijk, een heldendaad in die tijden! Waarlijk een groote verdiende, de eerfte te zijn, die ongeacht het gefchreeuw van onweetenden en traagen, den ouden weg verlaat, en een betere leerwijze invoert! Wie van ons den geweetensdwang uiet bij eigen ondervinding kent, die de kracht van hèt bijgeloof en van den valfchen Godsdienst niet gezien heeft, die kan ook de grootheid der kerkverbeteraars, en dea vrijen , edelen , ftouten moed, die tot elke flap noodig is, niet beoordcelen (*). Zwingli
fchroom-
(*) Hij deed het, zegt zijn levensbefchrijver, in een tijd, toen men hem, die Augujlinus maar in het geringtte tegenfprak, van zonde tegen den heiligen Geest befchuldigde. Zie Lebtmgefchichte berühmter Scbweitzerifcher Gottesgckhrten, S. 11.
V 3



70 Over het veelvuldige Ongeluk
fchroomde niet, de Schriften van Luther zijnen toehoorderen van den predikftoe] aanttbevelen, en predikte openlijk teges de Aflaatkramers , die ten dien tijde ook in Zwitzerland geld verzamelden , en met de volle beurzen naar [taliën terug lééfden. Hij ftond te dier tijd ook de Pest door, welke in Zuiich woedde; hij zette des niettemin zijne (Indien bellendig voord, en wijdde het Oude *ï*es anent deze'fde vlijt, welke bij te vooren aan de Schriften der Euangelisten en Apostelen hefteed had. Hij vvas daar bij ook bezorgd voor bet welzijn van den Staat, die hem tot leeraar beroepen had, en waarfchoude den Raad en de Burgeren teg,-n alle bukenlandfche verbindtenisfen; die hun ftéi . s maar goed en bloed kostten. Intutfcheri breidde zich de h rvonning ook in Zwitzerland meer en meer uit; Zwingli wierd als het hoofd daarvan aangemerkt, en daarom zogt men hem voor Rome te winnen; Paus Adriaan fchreef zelf aan hem, vleide hem, en bood hem alles aan , wanneer hij wilde ophouden, het belang van het hof van Rome te benadeelen. Dan de liefde tot God en de Menfehen was zijn eenige drijfveer in zijne handelingen en gedigten. Hij leefde gerust en te vreden , zonder dat uitwendige roem hem verzelde, hoewel hij onder de zijnen hooggefchat wierd. Door zijn toedoen wierden veele Kloosters weder geopend, bij den Godsdienst veele misbruiken afgeichaft, verfcheide ergernisfen in de kerk weggeruimd, en veele duizende menfehen met de redelijke onvervalschte melk van Gods woord verkwikt. Hij wierd nogthans ook gefmaad en gelasterd, in een aanzienlijke vergadering, waar men over het misoffer en de vereering der beelden een nieuw befluit wilde neemen , befchuldigde men Zwingli, die
voor



in de Menfchenwaereld. 71
voor de herflelling des kelks en de volledige, zuivere, en met het Euangelie overeenkomftige bediening des H. Avondmaals, ftreed, van zulke ligtvaerdige en flegte oogmerken, dat hij en veele andere van aandoening moeiten fchreijen. Buitenlandfche voorvegters van het Roomfche geloof, fchreven ook tegen hem en ftrooiden allerlei valfche gerugten uit. In Zurich zelve, viel men eens des nachts zijn huis aan, men Hoorde hem en riep hem fcheldwoorden toe wijl hij voor de waarheid en gerechtigheid zo moedig ftreed. Maar deeze gedagte was het ook, die hem (leeds opbeurde , en was voor hem een verfterkende Engel voor veelerlei moeiten en kommer. Aan zijne vijf broederen 1'chrijft hij: „ weet, dat dit leven ellende, „ en geene zaligheid is." Hij kon tot de menigte zijner bezigheden nauwlijks tijd vinden. Het waren maar ©ogenblikken die hij aan zijne fchriften befteedde. Hij was te gelijk als een vader der jeugd van de ganfche ftad, de vriend en voorfpraak van alle, die bij dert Raad van Zurich iets te verzoeken hadden. Zijne voorzorge ftrekte zich ook uit tot de kerken en fchoolen des lards: en hij hield daar bij niet op, dagelijks voor zich zeiven te ftudeeren; waarom hij des morgens vroeg opHond , en zijn tijd verffandig verdeelde. Nogthans noodzaakteu de bezigheden hem dikwijls om tot middernacht brieven te fchrijven. Omtrent zijne belangloosheid dorst hij zich getroost op het getuigenis zijner vijanden beroepen. Zelfs in de hevige opfchuddingen , die de Herdoopers en andere dwcepers aanrichteden, handelde Zwingli met veel bedaardheid , als een wijs en verdraagzaam Cl risten. Kort daar na wilde men den ijverigen geloofshervormer, tot een Godsdienst gefprek buiE 4 ten



72 Over het veelvuldige Ongeluk
ten zijne ftad lokken, op dat men met hem op een Roomsch grondgebied als met Bus te Conftaru zou kunnen handelen. Te Bern verlcheen hij egter met een aanzienlijk geleide, tot een zeer plegtig gefprek , en evenwel wierd 'er op den weg uit een bosch naar het aanzienlijk reisgezelfchap gefchoteu. Men wilde hun naderhand de terug reize beletten, en Zwingli, die voornamelijk het doel deezer belaagingen en vervolgingen was, moest fteeds onder een fterke befcherming van Regeeriugsleden zijn weg te paard voordzetten. Doch, nog meer dan dat alles, fmertte hem de ongelukkige verwijdering die 'er tusfchen hem en den Düitfehen geloofsheld Luther, wegens de verklaaring van het H. Avondmaal ontftond. Zijne van liefde tot God en de waarheid doortrokken ziele wierd daar door des te meer getroffen, wijl de goede zaak der kerke door deeze twist noodwendig lijden moest; en ach, dat de Heer de tijd haast liet komen, dat deeze fcheure in den muur van &un geheeld en overal ééne kudde zijn mogt 1 Deeze twee groote mannen wisfelde een tijd lang fchriften tegen elkander: dan de oneenigheid en verbittering wierd daar door flechts vergroot. Ook liep het vriendelijk gefprek, daar de Landgraaf van Hessen aanleiding toe gaf, vrugteloos af, en Zwingli had, toen hij thuis kwam, nog de fmerte, dat hij zien moest, dat veelen in Zwitzerland het Pausdom weêr wilden invoeren, en daar toe met de vijanden van het gezuiverde Christendom in een verbond traden, .terwijl zij ernftige befchikkingen maakten, om deheerfchende oneenigheden dooreen burgerkrijg te beflksfen. Zurich moest eindelijk zelve zijn krijgsvolk verzamelen, opbreeken, en Zwingli was, genoodzaakt, zich naar de treurige verwarde
tijds-



in de Menfchenwaereld. 73
tijdsomftandigbeden te fchikken, en als veldprediker mede te gaan. De zaak duurde wel niet lang, maar listen en boosheden verte,nden'zich van b.ide zijden, men deed elkander de beste b I > , maar de gemoederen waren egter vijandig. Bij gelegenheid van de geloofsbelijdenisfen cue in 't jaar 2530 aan den Duitlchen Keizer moeiten ovet egeeven worden, wierd Zwingli zelve bij den Monarch belasterd, en de vijanden der hervorming wier. en door voornaame perlbonen opgerokkend, om zich tegen de nieuwe leer te verzetten. Intusfchen z >gt Zwingli door geleerde fchriften zelfs den Koning van Frankrijk voor de hervorming te winnen. Maar ook dit boek, dat hem in de daad eer aandoet, wierd kwalijk verftaan , en bewerkte hem onverdiende befchuidigingen. Het was overeenkomftig den geest van dien tijd, dat men elk nieuw, boek zo lang toetfte en ontleedde, tot men ergens een verdagt woord, of plaats vnd, waar uit men den fchrijver de een of andere lang veroordeelde ketterij aanwrijven, en zijne zuiverheid in het Heizei der Godgeleerdheid betwisten kon. Doch de Godsdiensthaat wierd dikwijls nog zigtbaarer. Men maakte meer dan eens aanflagen op het leven deezes mans, hoewel hij nu reeds elf jaaren zigtbaar voor God en Menfehen met een goal geweren gewandeld had, De boosheid wilde hem eens des nachts uit zijn huis roepen , onder voorwendzél om een kranken te gaan bezoeken: het oogmerk was, om hem opteligten, den mond te floppen, en met een fchip te vervoeren. Zo loerde de arglistigheid op het leven van dit werktuig van God: maar de Voorzienigheid vernietigde het plan, dat naar hunne meening zo wel overlegd was. Zijne tederheid omtrent kranken en Stervenden onder E 5 zijne



74 Over het veelvuldige Ongeluk
zijne gemeinte, zou voor hem een valftrik geworden zijn! — Schriklijke uitwerkzelen van vervolgzucht en blinde Godsdienstijver! Zwingli zag ook, dat veele leden van den grooten Raad zelve niet met een oprecht hart voor de kerkverbetering bezorgd waren. Deeze en veele andere onaangenaame ondervindingen maakten hem zo mistroostig, dat hij om zijn affcheid verzogt. Het gezigt der verwoestingen , die men in den fchooaen lusthof toeliet, eer hij recht ingericht was, kon hij niet verdraagen. Hij liet zich wel weder beweegen, om bij zijne gemeinte te blijven , maar de ongerustheid van zijn gemoed verzelde hem van dien tijd af, onophoudelijk. Een verklaaring van den Propheet Jeretnia , die hij toen nog aanving, was voor hem tot vertroosting en vervulde hem weder met troost. (*) Onderwijl geraakten vijf kantons in
een
(*) Eene plaats in dit boek is te fchoon, om ze niet hier een plaats te vergunnen. Een voerman, ,, die een verren weg heeft afteleggen, verliest en ver-
flijt wel veel van zijn wagentuig, doch hij brengt ,, de waaren daarmede aan de beftemde plaats. Zo
zijn ook wij werktuigen van God. Niet één is 'er, „ dat niet afgefleten, verbroken of gekrenkt wordt.
Doch worden wij daar bij fchielijk verbroken, en „ gaan wij voor de waereld te niet, zo voert nog„ thans onze groote beftierer daar mede zijne oog„ merken uit. Wij moeten dus bij alle deeze moei„ ten niet moedeloos worden. Het geen God wil, ,, komt daar mede tot ftand. Hebben wij het genoe„ gen niet, dat wij aanfchouwers van het gelukkig ,, gevolg kunnen zijn, zo moeten wij denken, dac ,, wij een gelijk lot hebben met de krijgslieden. Zij „ die in den flag blijven,, die de perfonagien en niet ,, de aanfchouwers van het fchouwtooneel zijn, ge„ nieten de fchoonfte zegepraal. — Moedig derhal-
.. ven,



in de Menfchenwaereld 75
een openlijken oorlog, en die van Zurhk waren genoodzaakt, tegen hun uitterukken. Zwingli moest ook deeze reis mede uittrekken. Terwijl eenige van den Raad hut begeerden, in hoope, dat zijn aanzien het volk zoude opwekken, zo wenschten andere het met een llegter oogmerk, om den man p\ gevaar te brengen , en van hem ontflagen te worden. Zo beloonde men dien vroomen het oprechte Patriotismus 't welk hij bij alle gelegenheden bewezen had — en de Veeljaarigè verdienden. (Hij was toen 47 jaaren en 9 maanden oud.) Zwingli wist dat alles, en dacht op niets meer, dan op zijn dood. Zijne vrienden vergaderden bij zijn afl'cheid , fnikten , fchreiden, en merkten de ftille aandoeningen zijner fterkbewogen ziele. Hij fnelde van daar, als of hij niet weder zoude komen , bad fteeds tot God , en weende over het ondankbaar gedacht. Des'S anderen daags kwam het tegen den avond tot den dag; de vijanden van het Euangelie triumfeerden; Zwingli bleef dandvastig op het flagveld, maar wierd door een deen ter aarde geworpen, doch hij richtte zich weêr op; de menigte der vlugtenden worp hem, verfcheiden maaien ter neder; de verwinnaars kwamen, plunderden, kwelden de halfdooden , wilden ook Zwingli, die met gevouwen handen op den rug lag en naar den hemel zag, welke hein
haast
„ ven , wanneer wij moeiten en gevaaren hebben „ doorteftaan, door welke de goede zaak van het „ christendom weder opgericht wordt, al is het dac „ wij zijn bloeijenden ftaat niet met onze oogen zul„ len zien! Een is 'er, die ons ziet, en die den „ ftrijderen hunne waarde geeft. Andere mogen op ,, aarde zich o;er de vrugten van onzen arbeid ver„ heugen , terwijl wij de heraeuche belooning genieten."



76" Over het veelvuldige Ongeluk
haast zoude opfieemen , nog dwingen tot aanbidding der heiligen : maar hij fchudde het hoofd , hoorde de vervloekingen en het fchelden voor Ketter , aan , bad 1H1 tot God, ontving eindelijk van een hoofdman uit Onderwalden den laatften itoot met een zwaard in zijn hals, en ftierf! Eerst , toen de zonne weder over dit fchandelijk tooneel opging , vond mén het lijk van dien uitmuntenden man , die in den ftrijd den fchoonften dood voor Godsdienst en Vaderland , voor waarheid en pligt was geftorven. De dood had nog al de kleur niet van zijn eerwaardig aangezigt afgewist : men kende hem nog , en zelfs een voornaame Pausgezinde gaf hem hier , waar zijn bloed ter aarde geftort was, het loflijk getuigenis, dat hij een braave eedgenoot geweest was. Maar andere fchuimden nog van woede en toorn, en dreeven onmenfchelijken moedwil met het ontzielde lighaam. Zij hielden een Kettergericht over den dooden , veroordeelden hem , die nu reeds voor Gods troon ftond, en in den kring der Engelen loon ontving; de Scherprichter van Lucern moest het lighaam vierendeelen , de Hukken tot asch verbranden, en nog door dei ze asch mengde men allerlei onreinigheden , die men: uit het verkenskot gehaald had, op datze niet door eenige zijner vrienden mogt bewaard worden. Het ftaa hier tot fchande van het Metischdom ; het ftaa 'er tot verootmoediging en waarfchouwing van ieder die het leest. Jongelingen ! wanneer gij een ijvervuur in uwe borst gevoelt , om door Menschlievende daaden uittemunten , zo volgt deeze Goddelijke ftemme , maar rekent niet op lof of dankbaarheid! Rust u veeleer toe tot lijdzaamheid , en verwacht alles van een andere waereld. Welligt vergunt men zelfs uwen
le-



in de Menfchenwaereld. 77
leden , die zich onder den last des arbeids krommen , de enge ruimte niet in de aarde om te rusten. Wat moeten wij wenfchen V Dat God ons veele braave mannen van den hemel wil zenden ? Of dat hij ze allen der waereld, die hun maar verdrukt, en eindelijk openlijk of bedekt ombrengt, wil ontrukken ?
Is het niet ligt te begrijpen , dat menige jongeling in vroege jaaren den moed verliest , en dat bij menigen man alle werkzaamheid fterft, wanneer hij eens door onrechtvaerdige behandelingen bevreesd geworden , en de ondankbaarheid der waereld , en de minachting van het zogenaamde Gemeen ondervonden heeft ? De beste , de waardigfte man , kan op deeze waereld nooit alle groote en kleine omftandigheden famenknoopen, zo als ze met elkander vereenigd moeten zijn, wanneer hij oprecht en in alle betrekkingen gelukkig en gerust wil wezen. i Honderd en drie jaaren voor Christus geboorte wierd op een landgoed nabij Rome Cicero geboren, een man, die in gaven en bekwaamheid in de ganfche gefchiedenis der Menschheid, voor, noch na hem , weinige zijnes gelijken , en geene had die hem overtrof. Wanneer de |grootfte fchrijver van onzen tijd een lofrede ter eere van Voltaire doet , en bij zich zeiven overweegt, met welken geet in Griekenland of Rome hij zijn Dichter zonder vernedering vergelijken kan , zo weet hij 'er geen anderen -te vinden, dan deezen . man, dien lalien ter waereld bragt, dien Italien werken zagen fpreeken boorde, die de grootfte ftad en het fchoonfte land van Italien van den ondergang bevrijdde, die Italien met de fchatten der griekfche wijsheid, die daar nog ontbraken, verrijkte, maar die o0k
door



yS Over het veelvuldige Ongeluk
door dat zelfde Italiëti, dat hij zo roemde en beminde , werd ukgedreeven en eindelijk omgebragt. Niet veele groote verftanJen hebben zich van hunne tederfte jeugd af aan zo geoefend, zich zo terftond en geheel tot een geleerden, ten Richter, Redenaar, voorfpraak, Wijsgeer en Staatsman voorbereid, als Cicero deed. Niet veele vernuften hebben die vlijt en moeite op de beoefening der taal , die aanhoudende werkzaamheid getoond, om van anderen geleerden te leeren, zich na cïezelve te volmaaken , hunne boeken in andere taaien over te zetten, en ze zo lang te bertuderen, tot ze om zo te zeggen hun eigendom waren, als Cicero deed. Hij handelde niet op die wijze als veelen onzer fchrijveren , en zou het vernuft van onzen tijd en het fpeelende in onze wijze van ftudeeren, belachlijk gevonden hebben. Wanneer hij flechts een brief fchreef, of wanneer hij eene openlijke redevoering hield , zo kende men terftond in hem den man , die de gefchiedenis des Vaderlands en der buitenlandfche Staaten , de Godsdienst en deszelfs gebeurdtenisfen , de roomfche wetten in haar oorfprong en gevolgen, de ganfche wijsbegeerte in alle haare fekten en afwijkingen van elkander , niet alleen met ijver en ernst beftudeerd, maar ook deeze menigte van kennisfen op de beste wijze had toegepast, en alles wist te overzien, te beoordeelen, aan zijn plaats te brengen, en nog daarenboven met zijne kennis van alle dichters onder de Grieken en Romeinen, zijn voordragt wist te verderen en bekrachtigen. De Voorzienigheid verwekte ongetwijfeld deezen man juist in zulk een tijd, dat de Republikeinfche gedeldheid in Rome een einde neemen, en in eene Monarchie veranderd zoude worden, op dat hij door zijne welfpreekend-
heid ,



in de Menfchenwaereld. '. ^
heid, door zijn onveifchrokken vrijmoedigheid de tranche Tyrannen , die de Romeinen bij be urten onderdrukten en fchier opaten , eenigermaaue in [toom wierden gehouden, en voor verdere uitwerkzelen van hunne toomelooze eergierigheid gehinderd. Hij viel in een tijd , toen Rome geheel verdorven was : maar hij was voor alle jongeilingen een goed en aanlokkend voorbeeld; hij verlochende de waare wijsbegeerte nooit; hij prees altijd de arbeidzaamheid, matigheid, zedigheid en orde aan; hij was voor alle wellustigen een geftrenge geefel en veroordeelde het kwaad ook in de voornaam! Ren van den ftaat. Het geen zijne leeraars , en alle die de eerfte vrugten zijner dichtkunst en welfpreekendheid lazen , van hem voorfpelden , dat bijde roem der Natie zoude worden, en den Grieken de» lof, dien zij tot hier toe alleen gehad hadden zoude ontrukken , wierd in korten rijd vervuld. Want, w0l zijn leven een geftadige arbeid was zo was hij ook nog niet oud , toen men hem zonder tegenfpraak voor den greotften en welfare* kendften Romein, en in 't gemeen voor den eer ften der toen leevende geleerden verklaarde Hiï ging den weg dien alle Roomfche jongelingen'moeften betreden , maar hij was in eiken tak meer dan zij allen; en zo fteeg hij tot de hoogfte waardigheid in het gemeenebest, tot het Burgermeefterfchap op. Lange te vooren had bij menige beroemde daad verngt; de verwardfte gedingen, die a„ dere rechtsgeleerden niet op zich wilden neemen " tot een goed einde gebragt; en zonder beloond menig een met zijhe wijsheid voor het bericht <re" diend. Z;jne vloeiende en honigzoete tonmenigmaal het volk een wet of voorftel aan, dat anders zou verworpen zijn geworden. Wanneer - de



go Over het veelvuldige Ongeluk
de ee rfte Huizen en genachten in de Stad met elkander in verfchil waren, en 'er eindelijk moorden doodflag uit de rang en ijverzucht ontdond , zo verdei ligde hij dikwijls den onfchuldigen, die doot 't gevvigt des magrigeren verdrukt zoude wordem Toen hij de redevoering voor Roscius deed, toonde hij waaren moed. Want Sylla was toen onbepjiald heer in Rome. Kwamen 'er gezanten uit de Provintien tot hem , die klaagden over de fchraa pzucht, doutheid en wellustigheid der Rentmeefters en ambtenaren: zo vreesde Cicero den aanhang der onrtchtvaerdigen in Rome niet; hij droeg met eene eerlijke vrijmoedigheid de zaak aan den Raad voor , nam de zaak der onderdrukten en van hun goed beroofden op zich , en drong met nadruk aan op de ftraffe. Verres was uit het gedacht der Cornelien , en wierd door den Adel onderdeund: maar Cicero klaagde hem nogthans openlijk aan. Doch bij alle deeze roemrijke onderneeming n voor het Vaderland en zijne landgenoten kwam nog de groote verdiende , dat hij als Burgemeeder eene groote famenzweering , die veele rijke en vermognde tegen hem, de Stad, veele andere perfonen , de fcbatkist en den raad , onder aanvoering van Catilina wilden uitvoeren , gelukkig ontdekte, en door zijne vtrftandige maatregelen, en wijze keuze der middelen, benevens zijne onvermoeide waakzaamheid en de fpoedige uitvoering der voorzichtige inrichtingen, dit hellche voorneemen geheel vernietigde ; zo dat in de Stad, die aan verfcheide hoeken te gelijk in den brand gedoken zoude worden , geen huis afbrandde , en geen oploop ontdond ; hoe zeer men eene algemeene verwarring en de grootde fchrik onder de inwooners wilde verwekken — dat 'er
nitt



in de Menfchenwaereld.
Sï
niet een druppel bloeds gedort wierd , daar de faamgezworenen het marktveld mede wilden doen overftroomen — dat kort daar op de lïgte troepen die men reeds in de nabijheid gebragt had om rondom de puinhoopen ook het fchoonfte land te verwoesten , uit elkander gejaagd en verdrooid wier.ien — dat de Republiek bleef het geen ze was , niettegendaande haare vijanden haar 't oilderde boven wilden keeren en dat dit alles wierd uitgevoerd , zonder het ganfche Roomfche leger op de been te brengen ; zonder zelfs een gedeelte daar van te hulp te neemen: 't voornaamde deed in der ijl Cicero zelve , door eenige vertrouwden , in den vroegen morgen; eer de faamgezworenen'van hunne nachtvergadering uitgerust hadden , waren zij reeds gevangen , en alle de daar toe betrekkelijke gefchrifcen, ontwerpen, en bewijzen tegen hen, in de handen van den Man , dien men het eerde had bedooten te vermoorden. En toen, zeker, was 'er buiten de faamgezworenen , niemand in Rome die den [ijverigen en waakz?amen verrichter daarvan, niet als redder en behouder des Vaderlands toejuichte. Doch wat is de gunst der Menfehen ? Hoe lange duurt gemeenlijk de luide toejuiching der meesten? Wijl het gevaar niet kon afgewend worden , zonder dat eenige voornaame Romeinen het leven verloren , zo wierd Cicero daar door bij veele adelijke huizen gebaat , en boven dien baattede hem, volgends zijn eigen betuiging, twinti^ jaaren daarna, alle die genen, die der Republiek een kwaad hart toedroegen , en deeds nog wilden uitvoeren , bet geen toen mislukt was. De Nijd over deeze zijne verdiende , kwam daar bij', en vuurde de gemoederen nog meer aan. Ook maakte hij zich daar door vijanden , dat hij tegen de I. Deel II.Stuk. F ver-



ui
82
Over het veelvuldige Ongeluk
verbindtenisfeni van eenige grooten en magtigen irt Rome , die kennelijk geen andere bedoeling hadden , dan het Vaderland te onder te brengen , en de landen onder zich te verdeelen , altijd vrij en edelmoedig, met de openhartigheid eens rechtfchapen burgers fprak, en bet volk voorde bedekte Tijrannen waarfchuwde. Men verhief eindelijk in Clodius , die opperrechter moest worden, den man, die hem of het leeven moest benemen, of ten minden verachtelijk maaken en uit Italien verbannen. Cicero, die wist , dat dit flechts de {tem van een groote magtige partij was, zag rasch, dat bij het offer dier Cabale zijn zoude. Zijne verdienden wierden vergeeten. Zijne betoonde kloef moedigheid en werkzaamheid in het midden der grootfte gevaaren , wierd hem thans tot een misdaad gerekend. Omringd en overfchreeuwd door het uitfchot des Volks, kon hij zich niet verdedigen op de plaats waar hij 'er zo menige eer-a , en Volk en Richter door zijne welfpreckeudheid geleid had werwaards hij wilden , en wat helpt de beste , gegrondde en volkomende verdedHng, wanneer het gemoed des richters reeds vooringenomen en valsch gedemd is ? Nu zag men derhalven den man , zo als Rome er maar één kon roemen , in het treurgewaad , gelijk een die wegens laaghartigheid was aangeklaagd , door de Stad gaan , en van een hoop laaghartige burgers , die den toon hunner aanvoerers volgden, zijn vonnis afwachten. Wijl dit voorviel in een Staat, die ten minden den naam van vrij had, zo was hij, wien men eerezuilen had behooren op te richten, genoodzaakt tot allerlei onderdaanigheden, kniebuigingen en vernederingen voor de degtde luiden , zijne toevlugt te neemen. Hij wierd niettemin van Clobius en' zijn aanhang uit het laagfte gemeen,
me«r



in de Menfchenwaereld. 83
meer dan eens op de firaaten der Stad, die hij van ondergang bevrijd had , op de onwaardigfte wijze bejegend en met drek en fteenen nagefmeeten. Sommigen Raaden en edelen zogten wel zijn hard lot te verzagten. Veele fchaatnden zich deeze wreede laagheden , en betreurden openlijk zijne vernedering ; want de waereld is nog niet geheel ontbloot van waarlijk edelen en goeden ! Nog ontbreekt hit niet aan zulken die een menfchelijk harte hebben , en de ellende van anderen gaerne zouden willen verzagter. Plutarc hus zegt, en Cicero zelve voert het aan, dat 20,000 Jongelingen om zijnen wille rouwklederen hadden aangetogen. Maar het woest gefchreeuw der opgeruide menigte, overftemde de zagtere ftemme van het beste deel der burgeren; ook zij, die hem met geweld hadden kunnen befchermen, verlieten hem —- Cicero ging eindelijk ter middernacht de Stad uit, die zijner niet waardig was. Clodius verbrande zijne wooning, trok zijne goederen na zich, en be-> val dat niemand binnen 500 mijlen van de Stad hem in mogt neemen, of hem eenigen anderen dienst bewijzen. Intusfchen ademde hij in Griekenland zuiverder lucht; en het aangenaam voedzel der weetenfchappen en de wijsheid die zijne wijsbegeerte hem verfchafte , waren rust en troost voor hem in zijne ballingfchap. Doch eer 'er één jaar verliep , gevoelde men in Rome het groot verlies, en gansch Italien haalde eindelijk deszelfs fieraad weêr te rug. Kort daar op ontftonden de inwendige burgeroorlogen. Cicero raadde altijd tot den vrede ; men achtte zulks niet : hij wierd genoodzaakt, om partij te kiezen, en hij voegde zich eindelijk aan de zijde van Cezar, van welken hij wel voorzag , het geen naderhand volgde. Doch F 2 wijl



84 Over het veelvuldige Ongeluk
wijl hij het onophoudelijke bloedvergieten , het roo-' ven en wellustig leven in 't Gemeenebest niet meer konde verhinderen , zo onttrok hij zich meer en meer aan het openlijk tooneel , en fchreef veele fchoone werken, onder anderen aan Cato van Utica, die met hem nog ten laatften zich aan de Zuil der vrijheid gehouden had ; hoewel zijn overwinnaar op den Triumfwagen door Rome getrokken was, en Cicero zelve fomwijlen bij hem voor zich en anderen om genade moest fmeken , fchreef hij evenwel een lofrede op hem, om den overwinnaar te toonen, dat de geest van Junius Bruïus en Collatinus in de Romeinfche borst nog niet geheel verftorven was. Intusfchen ondervond de voortreflijke man, wiens verftand en geleerdheid nu geheel , hoewel ook door veele onaangenaame ondervindingen, tot rijpheid was gekomen , ook veel onaangenaamheden in zijn huis. De wanorde in welke zijn vermogen geraakt was , fleepte allerlei oneenigheden met zijne vrouw na zich, en geduurende dezelve verloor hij nog zijn eenige dogter , die hij teder beminde , en in veelen zijner brieven gedenkt. Toen naderhand in de plaats van den omgebragten Caesar een andere Tijran, A n* toni us kwam , en weder met anderen om de opperheerfchappij in twist geraakte , was het voor den Redenaar zeer moeijelijk om te befiuiten, voor wien hij zich verklaaren zou. Antoniu's wierd in korten tijd de hevigfte vijand van Cicero, en daar hij met anderen de volmagt verkreeg om zijnen vijanden in den ban te verklaaren , zo trof de blikfem Cicero het eerst. Hij hoorde het, en bereidde zich terftond tot de vlugt. Maar eer hij het fc'nip , dat hem ver van den Italifchen oever vervoeren zou , konde bereiken , waren 'er reeds
moor-



in de Menfchenwaereld. 85
moordenaaren naar zijn landgoed afgezonden , die zijn huis openbraken. Een laaghartige, wien Quintus , de broeder van Cicero de vrijheid had gefchoïiken, en die door den ongelukkigen Redenaar in de vrije kunften onderwezen was, verraadde-zijnen heer, en wees den moorderen den weg door het woud, langs welken de bedienden van Cicero hun ouden. Heer (want hij was reeds in zijn vier en zestigfte jaar) naar boord droegen. Zij bezetten den weg welken hij uit moest komen. Zij omringen den draagzetel. De rampzalige grijzaart ziet hen , herkent ze, en leest in hunne houding zijn doodvonnis. Zijne dienaaren fchreijen en jammeren ; maar hij wil dat men den draagzetel zal neerzetten , en ziet met onverfchrokkenheid zijne moorderen op hem aanvallen. Zijne dragers hem niet kunnende helpen, wenden het gezigt af om het fchriklijk fterven van hun waarden heer niet te zien. — Popilius, (zo heetede ondankbaare fnoodaart die zich daar toe liet gebruiken , alhoewel Cicero hem voormaals bij het gerecht het leven gered had) hieuw hem , daar hij in een bedaarde houding uitzijn draagzetel zag , het hoofd en de handen af, ontving daar- voor van Antonius een Krans en ren Millioen festertien , en bragt het hoofd bij Fulvia, de gemalin des tijrans, die zich niet fchaamde, het op haaren" fchoot te befpuwen , het de tong uit te rukken , en ze met haar citernaald te doorfteeken, tot men eindelijk het eerwaardige hoofd, en de verminkte handen liet vastnagelen, op dezelfde plaats , waar hij zo menigmaal tot verwondering van de ganfche Stad met zo veel kracht en overtuiging gefproken had, waar hij ten fcbimp en fpot van het laagfte gemeen , maar ook tot fmarte en leed der waare Patriotten ten toon geftetd F 3 wierd»



86" Over het veelvuldige Ongeluk
wierd. — Dit is het beklaaglek einde eenes
mans , die met recht door alle tijden als een zeldzaam verfchijnfel onder de Menfehen is aangemerkt; die meer kennis , geest, vlijt , vaderlandsliefde , werkzaamheid en grootheid bezat, dan alle zijne vijanden; Die in Staa~szaaken groot, in 't rijk der Geleerdheid zonder weêrgaê , en in den omgang vrolijk, vernuftig, aangenaam en voor zijne vrienT dei onvergeetlijk was. Hij moest onder het puin der inftortende Republiek verpletterd worden. Want hij alleen kon niet ten dam verftrekken tegen het overftroomend geweld. Te groot, om met een zekere onverzettelijkheid van geest, vereend meteen zekere moedloosheid en dubbelzinnige trotsheid, in zijn eigen zwaard te vallen gelijk Cato, deed bij nog voor 't vaderland en de vrijheid het geen hij konde, maar zogt egter den hem beftemden dood niet laf te ontwijken; hij ftorf als een Man, als een Patriot, die den Staat zo lang van zijn verderf had zoeken te bevrijden als hij konde, en eindelijk een martelaar wierd van zijne rechtfehapenheid. Zijn Vaderland verftiet hem,en liet hem onder de klauwen van roofdieren fterven : maar zijn naam overleefde alle die zich tegen hem verzetteden; en nog tot op beden is hij de lieveling van alle beminnaaren der befchaafde weetenfehappen. Zo zeker is het , dat het gemeen onder 't ondankbaarfte van alle gewrogten onder de Zonne is! Zijn niet veeltijds de verdienften eens vlijrigen mans a->n land en volk, gelijk een oude fchuldvordering , tegen welke men duizende tegenwerpingen te maaken beeft ?
Het woord van God, dat ons nooit bedriegt,' en altijd zuivere waarheid predikt, heeft ons Christenen , die menigmaal over de ontrouw en liefdedeloosheid van andere menfehen moeten zuchten ,
ook



in de Menfchenwaereld. 87
ook dit voorzegt, en waarfchuwt ons, dat wij op de Goden der aarde geen al te groot vertrouwen moeten feilen. David was zelf een overwinnaar en Monarch: maar hij wist uit eigen ondervinding, dat het beter is tol den Heere toevlucht te neemen , dm op Pnnfen te vertrouwen. (*) Hoe veele voorbeelden in de oude en nieuwe gefchiedenisfen keren ons, dat zelfs Staatsdienaaren en gunftelino-en, die het hart der Koningen lange in handen hadden, van hunne glibberige hoogten neergeftort zijn, en weêr aan vreemde deuren het brood hebben moeten zoeken , dat zij te voren door het ganfche land konden uitdeelen ! De belofte^ der grooten zijn veeltijds ijdele woorden, die zij menigmaal zo fchielijk weêr vergeeten , als zijze gegeeven hebben. Keizer Karel de V. had den Kardinaal Wholseï menigmaal beloofd hem de Paufelijke Kroon te zullen bezorgen. Hij herhaalde deeze toezegging zo menigmaal als hij den Engelfchen Staatsminifter tot zijne oogmerken noodig had. Tweemaalen was de Paufelijke ftoel ledig ; de Kardinaal wachte telkens op een goede böotfchap , Karei was toen de grootfte en magtigfte Monarch der waereld , in wiens gebied de zonne
nooit onderging en egter kon of wilde hij zijn
woord niet houden. 'Er (tonden telkens andere
ftaatkundige oogmerken in den weg maar
waarom was de Kardinaal zo zwak, dat hij op de onzekere beloften van een zo veranderlijk vorst bouwde, ,'en in 't geheel naar deeze gulden laft ftreefde ? Als een reeds genoeg verheven lid der Kerke had bij de groote waarheid die ons David geleerd heeft, niet moeten vergeeten : ventuuwt niet
°ï
(*) Pf. n8, 9,
F 4



88 Over het veelvuldige Ongeluk
op Prinfen, op des menfehen Kind, bij h:t welke "eert keil is. i*') En fchoon ze ook ten gevalle van hunne gunftelingen alles deen , en hun veroorloven , om een gansch land om te keeren, hoe lange duur: deeze heerlijkheid ? Zijn geest, gaat uit, hij keert weder tot zijn aarde: te dien dage vergaan zijne aaw f.agen. Hebben niet menigmaal kwaade raadslieden, verleiders der Prinfen en verkwisters aan het Hof , zo dra de Vorst, wiens zwakheid zij misbruikten, de oogen floot , de plans die zij maakten en de hoop die zij voedden onverwachts moeten opgeeven , wilden zij de wraake des gedrukten volks ontgaan en hun leven redden? Maar ook braave Staatsdienaaren ondervinden menigmaal de afWisfebng van het geluk aan 'tHof, en de nietigheid van de gunst der groote Heeren. Welk een lot trof niet den uitmuntenden Kardinaal Ximenes, in Spanje, op het einde zijns levens! De grootvader van Keizer Karel de V, Ferdinand, drong deezen;man, die in het ganlche Koningrijk, wegens zijn verftand en heiligheid in zijn wandel, beroemd Was, de regeering vair Spanje op , tot zijn kleinzoon, die intusfehen in de Nederlanden opgevoed wierd, den bekwamen ouderdom zou bereikt hebben. Ximen es was daar in de daad zeer gefchikt toe. Hij was in allen opzicht een bekwaam Staatsman , bezat volkomentlijk de eigenfehappen eens Minifters, was onderneemend, leevendig, arbeidzaam . maar daar bij eerlijk, zonder eigenbelang , en tot den hoogften trap altijd befcheiden. Toen hij reeds Kardinaal en Regent van Spanje was, behield hj nog de ten uiterite ftrenge levenswijze die hij ais Monnik van de Franciscaner orde , beloofd had te houden, en oefenende aan zich
zel-
(*) P/146, 3, 4-



in de Menfchenwaereld. 89
zeiven nog zeer bijzondere kastijdingen uit. Toen hij door Ferdinand tot regent werd benoemd was hij reeds tagtig jaaren oud : doch in den loop van zijne verrigtingen kon men dit niet befpeuren. Met de grootfte levendigheid ondernam hij alles, bragt zich, hoewel hij als geeftelijke den ganfchen Spaanfchen Adel hier in tegen zich had, al rasch in groot aanzien, en zorgde vaderlijk voor zijn jongen Koning. In Spanje zelve dempte hij fteeds elkë opkomende gisting, en behield zorgvuldig de rust en vrede onder zo veele geftadig onder elkaêr twiftende familien. Toen de Mooren in Afrika meenden dat het thans de tijd was , om hunne naburen te vernederen, toonde Ximenes, dat ook een dienaar der Kerke verftand , kracht en moed konde hebben. Uit zijn Aartsbisfchoplijke fchat van Tokdo betaalde hij de krijgskosten , voerde zelve het Spaanfche leger aan, en ontnam den Mooren Orati en andere gewigdge plaatzen. Kar el zou, toen hij naderhand zelf aan de regeering kwam, in lange dat aanzien in Spanje niet gehad hebben , zo met zijn oude getrouwe dienaar den hoogen Adel reeds vernederd, en den grooten des rijks getoond had, hoe ver zich de Koninglijke rechten ultftrék, ken. Flij bragt zeer veele zaaken die reeds" van de Kroone afgefcheiden waren , tot dezelve teru» en men kon hem van geen eigenbaat befchuldigen^ wijl hij in 't geheel voor zich zeiven niet zorgde. Een meefterftuk van bekwaamheid was het, dat hij den jongen Koning een eigen en van den Adelonaf hanglijk Leger , bezorgde. Hier door wierden Ximenes en Kar el in ftaat gefield , om den Adel te beteugelen , zo dra dezelve zich te zeer wilde verheffen ; en het volk, dat nog aan geen akpos Itaande blijvende krijgsmagt gewend was , F 5 wist



9o Over het veelvuldige Ongeluk
wist hij door andere goede en wijze inrichtingen te bevredigen. Door deeze zelfde groote kunst . om over veele onrustige , trotfche , gierige , eerzu-tige menfehen te regeeren, en echter met te vergeeten dat men zelve Mensch is , voorkwam de de Kardinaal veele opftanden , en overwon de geheime listen zijner vijanden, weèrleide door zijn onberispelijk leven alle klagten, en hield met ernst cu overleg zijn aanzien ftaande. De Mimfters in de Nederlanden wierden zelfs ijverzuchtig op hem; zij zogten hem verfcheiden maaien te doen tuimelen , en daar zij dit niet konden bewerken, zo wierd hem nogthans een mederegent toegevoegd : even als of de eerwaardige grijzaart in 't geheim kwalijk gehandeld , en dus alle nazoek over zijne bediening te vreezen had. Hij, die, geduurende dat men hem door zulke fchandelijke listen veel verdriet aandeed, en heimelijk bij het Hof tegenwerkte, buiten zijne opgehoopte dagelijkfche bezigheden nog de last van twee buitenlandiche Oorlogen , in Navarre en Afrika, te dragen had!
Men begon eindelijk in de Nederlanden , alle Spaanfche ambten voor baar geld te verkoopen. Des Chievres, een lieveling van den jongen Vorst, was inzonderheid het werktuig van dit plan dat recht bekwaam was om alle goede inrichtingen, wette* en bedoelingen omteftooten. Het rijk morde , en Ximenes, die reeds alle kwaade gevolgen, die daar uit ontftahn moeften , beklaagd had, droeg het ongenoegen des volks den Koning voor, en verzogt hem te gelijk , om zelve naar Spanje te willen komen , om zich aan zijne onderdaanen te vertoonen, hunne genegenheid te winnen , en hem zo ras mogelijk den last afteneemen. Als een teder
va-



in de Menfchenwaereld.
9i
vader bedoelde hij zeker daar bij ook , om zonder uitlrel Kar el aan de flegte handen van eenige Nederlandfche Staatsdienaars te ontrukken. Doch even deeze verhinderden, zo lang zij konden , de reize des Konings naar Spanje , op dat de regeering bij hun verblijven zouden. Intusfchen bleef nog den ganfchen last van 't algemeen beftier der zaaken, op den ouden Kardinaal berusten, hij las alle papieren zelve, ftudeerde nog dagelijks, las nog zelf de Mis , en was daar bij zo opgeruimd, dat hij, voor uitfpanning , nog dikwijls met de Monnikken ever fcholastieke vraagen geleerde twistreden hield.
En deeze alle eerbied en beloning waardige mm, mogt den jongen Monarch niet déns zien, niet een enkele reize met hem lpreeken , noch hem eenigen goeden raad , of berigt van den toeftand zijner oriderdaanen in Spanje geeven , zo min als hem vvaarfchouwen , of iets van zijne lang verzamelde ondervindingen mededeelen. Toen Kakel na 1 "g ophouden eindelijk te Afturien aangekomen was , verhinderde Chievres alle perfoonlijke onderhandelingen tusfchen Ximenes en den Koning, op dat (gelijk Robbert zon te recht zegt) Karel niet door het verftand , de oprechtheid , grootmoedigheid en den hoogen ouderdom , door het ambt en het eerbied inboezemend voorkomen des mans, tegen zijne flegte dienaren zoude gewaarfchuwd worden. Verachtelijk adderengebroed! verachtelijk ras van menfehen , die zich bij Vorften indringen om dezelve, en, zo zij konden, ook het land ongelukkig te maaken! Beklaaglijk lot der grooten, dat zij veeltijds juist van de besten, de eefii kften, bekwaamften en.zelf belangloosften des lams
ver-



p2 Over het veelvuldige Ongeluk
verwijderd, cn van zulken alleen omringd zij'u, die bij' geen ander eerlijk man zouden geduld worden: van lieden, wien 'er aan gelegen is , van alle andere met groote onverfchilligheid te fpreeken, en juist die aan het oor der Vorften te vcrlaagen , van weiken hij zuivere waarheid zonder vleijerij en agterhouding zou kunnen hooren!
Ximenes was naauwlijks van de aankomst des Konings verwittigd , of hij ondernam , ongeacht zijn hoogen ouderdom en onophoudclijken arbeid, de reize die de eerbied hem ten pligt maakte. Doch de boosheid had ook reeds daar voor gezorgd, dat hij niet, op deeze wijze , ongeroepen, met oogmerk om zijne Majefteit te verwelkomen en geluk te wenfchen, voor den Koning verfchijnen mogt. Hij wierd op deeze reize zeer krank , en men vermoedde met veel waarfchijnlijkheid , dat hij vergeven was. Voortreffelijk teffens en beklagens-waardig man! Gij moogt niet ééns bij een' Vorst komen , voor wien gij, op een tijd waar in gij rust hadt kunnen vorderen om alleen op uw graf te denkeu, een gansch
rijk beflierd hadt ! De krankheid veranderde
niets aan de liefderijke gezindheid des Kardinaals. Hij fchreef in zijn bed aan den Koning „ gaf hem in haast meer dan eene raad, zeide hem, hoe hij de liefde zijnes volks moest verwerven — welke hij reeds bijna verloren had , wijl bijna niemand , behalven de Nederlanderen , toegang tot hem konde bekomen — en verzogt, wijl hij hem nog veel te. zeggen had , dat hij aan 't papier niet konde vertrouwen, om eene perfoonlijke onderhandeling. De dervende grijsaart wilde voor den jongen Koning zijn ganfche hart openleggen, en , nabij zijn einde, hem, zonder alle bijoogmerken, de eenen
v aan-



in de Menfclwmvaereldé
93
aanbevelen , en de anderen naar hunne waare gefteldheid fchilderen, en op het doodbed als een vader met zijn zoon fpreeken; en ó Karei! hoeveel hebt gij aan dat uur, dat gij niet bepaalen wildet, j verlooren ! De jonge Koning ontving den brief, toen hij midden onder den Spaanfchen adel en zijne Nederlandfche Staatsdienaren zat. Hoe weinig moeite kostte het deezen , om den Monarch te rug te houden, en hem met vermaaken te bedwelmen ! Men merkte het verlangen des ouden mans als een onfluimig aandringen aan , en fprak met fpot van zijne grijze hairen. Ka rel had nog te weinig waereldkennishij liet zich in alles door anderen leiden en naar'hun zin vervoeren, en verzuimde de kostbare tijd. Intusfchen beftookten de vijanden des Kardinaals alles in het groot en klein zo , dat bet den ouden Minister niet anders dan verdriet konde aandoen. Men gaf zich alle moeite , cftn hem en de Spaanfche Natie , bij alle gelegenheden op eene zeer fmertende wijze te toonen, dat het bewind van Ximenes een einde had, en zijn credit bij het Hof was gedaald. Die dwaazen haatten zich om de zon te dooven , wijl ze niet konden wachten, tot ze zich in de avondwolken verborgen had. Ximenes vernam alles, hij kon het zich ook zeer wel verklaaren , en zag overal de drijfveeren van alles wat^er om ging; hij befpeurde dat hij voor zijne getrouwe , en zelfs in zijn hoogen ouderdom bevvezene dienften, geen anderen loon dan verachting en befchimping te wachten had, en (hier bij overviel hemde neörflagtigheid en de menfchelijke aandoening. Het gedrag des jongen Konings trof hem in de ziel , en egter moest hij hem meer beklaagen dan befchuldigen. Hij was nabij zijn einde, eenige zuchten ontfcho-
ten



94 Over het veelvuldige Ongeluk
ten hem, en met betraande oogen voorfpelde hij het ongeluk van zijn Vaderland. — Billijk ongenoegen eenes grooten mans, die in den hoogden ouderdom door den geenen , die hem had moeten beloonen , verworpen wordt. In dit treurig oogenblik ontving hij van den Koning een koelen en onverfchilligen brief, in welken niets ftond, dan het geen de hoogde nood vorderde. De woorden waren gefpaard, degts hier en daar een flauw teken en dubbelzinnige uitdrukking van achting zo uitgedrukt , als men omtrent aan den middelmatigden man, van welke men gaerne los wilde zijn , fchrijven zou: een valfche fchijn van dankbaarheid, en geveinsde houding, als of men, in zijn hoogen ouderdom , en kranke omdandigheden , hem niet verder vermoeijen en lastig vallen wilde. Zonder ziel , zonder een fpoor van liefde en gevoel was het antwoord op den welmeenendften brief van den oprechtden man , die nooit een oogendienaar maar deeds een waare vriend en bevorderaar van den Prins en zijne belangen geweest was. Wie gevoelt nier bij niet de fchande die op den Koning, die zich liet ompraaten , en op zijne listige dienaars, die den dervenden Ximenes zo kwelden, te rug keert? In den laafden regel veroorloofde men hem nog , om zich van het bewind te ontdaan ,
en naar zijne aartsbisdom te rug te keeren.
Welk een trotfche en ondankbaare taal! Het verlof dat de Natuur hem reeds lange gegeeven, en hij zelve verzogt, maar niet verkregen had , gaf men hem thans, na dat arbeid, verdriet , moeite en het git" zijner vijanden , hem eindelijk aan het graf gebragt hadden : en dit was de ganfche belooning, dat was de eenige gunst, die hij van een jonge Koning, welke hem zo veel te danken had, ver-
krij-



in de Menfchenwaereld. 95
krijgen kon. Thans had hij uitgediend , nu'kori hij gaan , leven of derven , weêr Franciscaner wof den en de Mis leezen , of in zijn celle de Kerk» vaders beftuderen, voor het Hof was hij nu overtollig — maarte voren, na Ferdinands dood, kwamen 'er andere brieven, toen fpaarde men geen complimenten , en men was blijde met den Paap die de kasfen in orde hield, en voor de bewaaring der goederen van de Kroon zorge droeg — nog ééns ! welk een trotfche en ondankbaare taal ! Hoe leerrijk is niet de gefchiedenis der menfehen voor jonge Regenten! (*) — De grijsaart las den brief, leed veel door onuitfpreeklijk gevoel der onbillijkheid van het Hof, kon deezen flag niet overleeven, en ftierf op den 8 Nov. 1517 in de hoop op eene betere belooning dan die de Koning hein fchuldig bleef.
't Is bekend hoe veel kwaads veele der Romein.fche Keizeren voorheen in de waereld aangevige hebben. Meest alle die door de ftem van het Krijgsvolk op den troon geheven wierden waren flegte, trotfche, wreede, wellustigè meefters. Zij
ver-
(*) S a l 0 m o n zegt wel te reclu : veele fineeken het aangezigt des Princen : en een ieaer is een vriend des genen die gefchenken geeft. Bij dien die veel uit te deelen heeft, wil elk de onderdanigfte, de gedienfligite zijn. Men prijst en vleit hem in zijn aangezigt; men zoekt zich hem op alle mogelijke wijzen aantebe velen. Veele zoeken het aangezicht e des heerfehers; zij meenen dat alles recht zij, wanneer het den grooten behaagt , en dat hen in het bezit van derzelver gunst niets kan ontbreeken: maar een ieders^ recht is van den Heere ; God alleen kan onze waarde en ons geluk bepaalen. Spreuken XIX. 6, en XXIX. 26.



96
Over het veelvuldige Ongeluk
verheugden zich meer over de flavernij, dan over de vrijheid hunner onderdanen. Zij begeerden, dat de burgemeeiler alle jaaren in den Raad een lofrede over hen uitfprak, zij hoorden alle de vleijerijen aan, hoe zeer ze ligt konden begrijpen , dat elk in zijn eigen huis en onder zijne goede vrienpen een gansch andere taal fprak. Wanneer men zich niet door de opgetooide verhaalen hunner gefchiedfchrïjvers laat verblinden , zo kan men van de Romeinen in dat tijdvak niet anders oordeelen, dan gelijk zeker Fransen fchrijver, welke zegt: „het „ volk van Rome was altijd arm en misnoegd ; „ en de grooten rijk en fchraapzuchtig." Befchouwt men de onophoudelijke oorlogen en fteedsduurende binnenlandfche onlusten, zo is het niet anders, dan of een mensch dwaas genoeg ware, om zich ten koste zijner gezondheid een meer dan reuzen geftalte te willen verfchaffen. De regeering van Caligula en Nero was niet krijgszuchtig; doch de vrede was bloedig. De geest des volks herleefde, na een lange fluimering, weder onder Ne rva en Trajaan, en verheugde zich, dat men ook weêr menfchelijk denkende Keizers beleefde die men niet reeds bij hun leven behoefde te vergoden. Onder hunne voorzaten waren 'er fommigen zo klein en laaghartig , dat zij zich op hunne (femme, op (hunne uiterlijke welfpreekendheid wat groots verbeeldden, en lofredenen daar op begeerden. Plinius zegt, dat men altijd het tegenovergeftelde kwaad als heerfchend bij den Keizer moet veronderftellen , wanneer men den betaalden en den gedwongen Redenaar zijne vriendelijkheid , mildadig heid, gunst en maatigheid hoort verheffen. Men vindt niet veele Monarchen, tot welke men zeggen kan , het geen deeze Romein
tot



in dit MenfchenwnergUi 97
tot zijn Keizer dorst zeggen : dat het geluk-, dat hij bij zijne troonsverh. ffin<j had verlaaten — het geluk , om onder e. n goeden Keizer een ambteloos
burger te zijn, nog grooter was, dan zijne
nieuwe hoogfte waardigheid. Een opvolgende Keizer zorgde altijd , dat de laatstovcriedene onder dé
Goden geplaatst wierd zo wierd zelfs Claü.
dius een God: maarzij deeden het, nu eens órn met den Godsdienst van den ftaat den fpot 'te drijven; dan uit trotsheid, om hun gedacht groot te maaken of met het eergierig uïtzigt, dat hen na hun dood dezelfde eefe wedervaren zoude. Maar, om als Stadhouder Gods te regeeren , en wijs eii goed te handelen, daar aan dagreu de méeften niet. ten wat bekommerden zich deeze flaaven der wellust , over den fchadelijken invloed , die hun gedrag óp de denkwijze des volks noodwendig moest hebben ? Zij konden zich zeiven menigmaal tegeri hunne vijanden niet weeren, en moeiten veeltijds «net magtigè gefchenken en groote riadeelen deti vrede koopen, wijl zij niét altijd bet krijgsvolk in beftendige beweegih'g eh oefening onderhielden, uit vreeze dat zij zelve van hun mogten afgezet en omgebrag't worden. . Daar door verdween ten laatfte de krijgsgeest des volks; hun lighaam wierd Verzwakt en wellustig, en kon niets meer verduuren ; het geweer verroeste, wijl 'er géén tugt of orde was, en hing ftomp aan den wand. Trajanus had werkzaamheid en volksliefde genoeg, daarom wilde hij alles zelve zien, en zijne snibtenaaren overal leeren kenner.: maar de mëe'ftë andere Keizers lieten hunne voordragten doof andere opftellen, moeiten gelooven het geen men hun opi gaf, en Wierden nooit gewaar , het geen men niet Wilde hebben dat zij wisten. Wie leed eindelijk 1. Deel II. Stuk. G het



98 Over het veelvuldige Ongeluk
het meefte, bij zulke beklaaglijke inrichtingen ? De eerlijke man, die niet vleijen, niet opofferen wilde, en de boer, die ten laatften met den grooten hoop van hongerige knevelaars het zijne moest deelen. Wanneer Domitianus reisde, was het meer eene verwoefhng des lands, dan eene doorreize. Wanneer men daarna den weg aanzag, zou men gezegd hebben, dat een heir van wilden het land doorgetogen ware. Alles was rondom verwoest, en ten deele verbrand. Men veroorloofde den knegten allerlei moedwil. Die verachtelijke Regeerder betaalde niets , of ten minften niet naar den marktprijs ; wagens en paarden wierden fteeds met geweld en getier opgehaald. In de herbergen ftond den trotzen Reiziger niets aan. Landbezitters en vreemden wierden zo zeer mishandeld, dat zij liever vloden , dan den fchandelijken togt wilden aanzien. En kwam de Keizer'weder te Rome terug, zo moeiten de mannen voor hunne fchoone vrouwen , en de vaders voor hunne dogters bezorgd zijn. Wanneer een flegte Keizer zijne intrede in de Stad deed, was een ftaatskoets met witte paarden befpannen , te gering, te gemeen. Hun hoogmoed ging zo ver, dat zij zich op de fchouderen hunner onderdanen lieten torfchen. Gemeenlijk zorgden zij ook in 't geheel niet voor de opvoeding en 't onderrigt der jonge burgers van den ftaat. Daarom roemt Plinius het zo nadruklijk in Trajanus, dat hij den burgeren weder moeden lust tot het huwlijk en het opvoeden hunner kinderen had ingeboezemd. Veele regeerden zo, dat meenig een niet alleen zijne kinderen beklaagde, maar zelfs zijne ouderen verwenschte. Wanneer zij hoorden dat het volk over hunne buitenfpoorigheden misnoegd was, zogten zij tot andere vrolijker gefprek-



in de Menfchenwaereld. 99
fprekken aanleiding te geeven, en deelden eeregefchenken, vrugten, brood en wijn, ondef burgeren en foldaten uit. Doch dit deeden zij, volgends de uitdrukking des Romeinfchen redenaars, even als de verfcheurende dieren die hunne jongen met, bloed en roof voeden. Wat zij heden wegfchonken, namen zij kort daar na tienvoudig weder. Zij kogtert zich door deeze verdagte gunstbetooningen de vrijheid , om ongeftraft de grootfte wreedheden te begaan. Hufl oogmerk was niet om het lang genoeg uitgezogen volk eens een vrolijken dag te geeven, en zich de liefde der onderdanen te verWerven ; zij bedelden op deeze wijze vergiffenis van het volk, en wilden hun fchreeuwend geweten ruste verfchaffen. Trajanus gaf zijne gefahenken uit zijn eigene inkomften; DomitiaAn plunderde de Provinciën, om Rome te bevredigen, en den algemeenen haat, eer het tot een opftand kwam , weder af te wenden. Voor den Koophandel, die aan zo veele ingezetenen een beftaan geeft, zorgden de minfte der Romeinfche Keizeren. Rome zou menigmaal hebben moeten verhongeren , zo Egypten niet fteeds een rijke korenfchuur ware geweest* De Keizers vorderden van iederen erfgenaam het twintigfte deel van het vermogen. Zij namen het niet Hechts als eene afkorting , wanneer het vermogen naar buiten 's Lands ging. Zelfs vaders, moeders , broeders , zusters en zwagers moesten het geeven — tot eindelijk Trajanus verfcheen, die de rechten der Natuur beter in eereïhield, en op de traanen der ouderen en kinderen geen tol wilde leggen. Volgends de Foconïfcht wet mogt de vrouw, of een eenige dogter, niet meer dan een vierde gedeelte erven ; het •veiïge vloeide in de Keizerlijke fchatkamer. Doch G i ner-



ioo Over het veelvuldige Ongeluk
nergens was het ongeluk des Roomfchen volks , en de onverdraaglijke overmoed van lommige Keizers zigtbaarer , dan bij de openlijke fchouwfpelen en kampen. Zij hielden daar bij weddenfcbappen , gelijk men in Engeland op paarden en haanen menigmaal groote fommen uitzet. Het Hof wedde; de Keizer zeide zijn gevoelen van de kampvegters; de edelen en aanfchouwers waren verdeeld; ieder verkoos zijn man, van welken hij zich de zege over zijn medekamper beloofde. Dit klein en op zich zelf onfchuldig vermaak kon men zelfs onder eenige flegte Keizeren niet ongeftoord genieten. Het wierd als een misdaad aangemerkt, wanneer men niet volkomen met den Keizer van ééne gedagte was. Men legde het uit, als of men den Keizer had gelasterd, zo dra men het maar op de andere partij hield. Somwijle wierd de zwakke Keizer daar over zo ontdoken , zo woedend toornig, dat een man, die de kampers anders beoordeelde dan de Keizer, oogenbliklijk van zijn plaats gerukt, en zonder uitftel in het ftrijdperk gebragt en den wilden dieren prijs gegeeven wierd. En aan dit fchriklijk fchouwfpel, waar bij de onbefchaamdheid en verfmaading der menfchelijke waardigheid het hoogfte toppunt bereikt had , vermaakte zich de Vorst, voor wien de taal geen bijzonderen naam heeft, en met hem de lieden die hem bun verftand, hun hart en hunne tonge verkogt hadden. (*).
Een
(*) Dit en alles wat ik hier van den ongelukkiger! toeftand van Rome aanhaale , moet ongetwijfeld volkomen waar zijn, hoe ongelooflijk het ook fchijne. Want Plinius zegt het als Burgemeelter, op een hooge feestdag, in de tegenwoordigheid des regeerenden Keizers , weinig jaaren na den dood van Domi-
t i a-



in de Menfchenwaereld. 101
Een andere geesfel voor het volk van Rome waren de aanklaagers en aanbrengers (Delatoresj die bij flegtdenkende Keizeren van veel gewigt waren, eu niet flechts medewerkten tot bevredigiag des Monarchs en zijne onfluimige hartstochten , maar ook veeltijds hunne eigen begeerten den teugel vierden , en, wijl zij magt tot alles hadden , zich ook alles veroorloofden. Plinius vergelijkt ze bij een bende ftruikroovers en moordenaaren , met dit onderfcheid alleen , dat deze de woeftijnen en wegen, de andere tempel en raadhuis ingenomen hadden. Zo lang als de Keizers zulke leugenachtige , valfche, fchraapzuchtige, laaghartige en boosaartige fpionnen hadden , en alleen op hunne aandragt , op allerlei overtreedingen lijf-en levens - ftraffen Helden ; zoo was geene uiterfte wille, zo was niemand in zijn ambt of ftand zeker; heden werd iemand aangeklaagd, dat hij te veel, en morgen een andere, dat hij te weinig kinderen had. De fchraapzucht des Regents fprak door deeze gedwongen werktuigen. Daar door wierden fomtijds ganfche fcheepen vol Raadsheren, zonder mast of roer in 'zee geftooten, en wind en baaien overgelaaten , tot het vaartuig eindelijk aan de klippen ftranddej, waai zij door koude, honger, roofdieren of wanI iop omkwamen. — Doch genoeg van deeze ongeil, die den vloek der menschheid met zich iu bet graf genomen hebben.
De
riAHI ta VOOt « ooren van veelen die ooggetuii geweest, hij fpreekt 'er van met :oë vergelijking te maaken tusfchen
Trajanus en zijne voorzaten.
G 3



los Over het veelvuldige ongeluk
De heilige Dichters befchrijven op verfcheiden plaatzen de meer en meer toeneemende liefdeloosheid en onoprechtheid onder de Menfehen. Micha zegt dat men zelfs niet moet vertrouwen , haar die in uwen fchoot leit, en voegt 'er bij, dat men zelfs zijn vriend niet ten allen tijden moet gelooven; het harte des Menfehen is ligtvaerdig en veranderlijk : hoe veel wordt 'er in korten tijd bij ons mogelijk , waar van wij te vooren nog geen denkbeeld , geen neiging kenden ? Wij vertrouwen dikwijls ons zeiven veel goeds, en de fchadelijke invloed van anderen wischt menigmaal fchier de grondtrekken van het karakter uit. Niemand verlaate zich op Vorften , zegt de zanger van den Godsdienst; de hoope feilt menigmaal; zij laaten menigmaal mannen, aan welke zij alles te danken hebben , die zij te vooren , geacht , bemind en voorgetrokken hebben , door andere onderdrukken verbannen, wegleiden! Een Bernstoff in Denemarken — hoe veele heeft 'er onze eeuw? — toen hij viel, zeide hij niets anders dan : God zegen het Land en den Koning ! In zulk een groote rust trad Bernstoff agter de fchermen —. hij dekte zich jn zijne oprechtheid, vertrok naar zijn Landgoed, en bereidde zich ten doode. Met hem viel ook onder anderen Sturtz, om wien de duitfche Poëzij haare lier nog met vloers bekleedt. Men ontnam deezen man, die zo veele talenten bezat, zijne posten; op 't oogenblik dat hij zich aan zijne verloofde bruid wilde verbinden, kondigde men hem arrest aan; vier maanden lang was hij gevangen: en hier mede begon de gefchiedenis zijner ongelfeldheid , hier wierden de zaaden zijner zwaarmoedigheid, die hem naderhand nooit verliet, geftrooid '% en zijn vroege dood door veroorzaakt.
Wie



in de Menfchenwaereld. 103
Wie heeft in onze dagen de groote waarheid, dat men men zich op de gunst der Vorften niet kan verlaaten, noch voor zijne dienden belooning verwachten, nadruklijker, en ook beklaaglijker in zijn eigen voorbeeld bevestigd gezien dan Paul- Ola« vides in Spanje? Hij wierd in Péru geboren, en ieide ook in Amerika door zijn geest, den grond tot de groote verrigtiugen die men naderhand van hem kon verwachten. Het geld van eene rijke weduwe, die op hem verliefd was geworden, gebruikte hij tot eene reize naar Europa. Toen hij in Frankrijk de beste vernuften dier Natie had leeren kennen, en inzonderheid het Tooneel had beftudeerd, kwam hij naar Spanje, waar hij de gunst des Graven van Jranda, die het roer van Staat in handen had, gewon, en bij de verdrijving der Jezuiten was hij Politiemeester te Madrid. De haat dien hij daar door op zich laadde, wierd naderhand nog grooter, toen hij intendant van Sevilien was, en zijn voordel uitvoerde, om Siërra Morena, een gedeelte van h*t Pijreneefche gebergte, daar rotzen en vruchtbaare daalen elkander afwisfelen, door duitfche en andere kolonisten te doen bewoonen en bebouwen, onder welke veelen waren, die men nog heden den naam van ke teren geeft. Geduurende deeze waarlijk groote onderiaeeming, door welke bij de traagheid der Natie befchaamde, en voor welke hij in andere landen door geld en lauwren zou betaald zijn geworden, rustten de Monniken niet , om hem zwart te maaken, en door valfche en fchandelijke verdigtzelen bij bet volk in haat te brengen. Olavidês had zijne duitfche planters, inzonderheid die, welke hij in 1763, door een Officier van Thurigel bekwam, met voorkennis en bewilliging van het hof vrije Godsdiensten 4 oefe-



104 Over liet veelvuldige Ongeluk
oefening beloofd. Binnen weinige jaaren was deKolonie in een bloeijenden toeftand; het fhik lands, dat finrs de verdrijving der Mooren een woestijne geweest was, wierd in een lusthof verandert, en voedde thans veele gelukkige en te vredene inwooneren. Doch dit hield op, toen na eenige jaaren , de biegtvaders des Konings het ongelukkig oogenblik wisten te vinden, om de Inquifitie weder op den troon te beuren. De man, die (gelijk de heer Zaupser, in zijne ode op de Inquifitie, zingt) „ Orthodoxe poelen door kettenche banden, „ tot Edens liet bouwen," wierd daadlijk afgezet, en als de eerfte Misdadiger behandeld. Men had 73 getuigen tegen hem opgtimakt. De klagten waren zo menigvuldig, dat men hem eens 179 artijkeL'i, en naderhand nog 70 voorleide. Men ontnam hem alle een posten, verklaarde hem voor altijd onbekwaam tot het bekleeden van eenig ambt; het rijden, het voer-.n van wapenen, het draagen van zilver, goud, zijde, fluweel, edelgeiteenten en galonnen, wierd h.m verboden; hij werd van zijn gewppne verblijfplaats, van alle koninglijke huizen, van zijne nieuwe 1- olonien, zelfs van zijn geboorteplaats Lima, voor zijn ganfche leven verbannen; hij verloor alle zijne g' ederen, en wierd veroordeeld tot eene agtjaarige gevangenis. Aldaar moest hij, om zich in geestelijke dingen te oefenen, alle vrijdagen vasten , alle dagen knielend een Roozekrans, en de artijkelen van 't Geloof opzeggen: en tot fterking en ftigting moest hij zich aanhoudend bezig houden met het beftuderen van een boek dat door een Monnik van Granada gefchreven was. — Deuklijk was dit laatffe gedeelte der ftralfe het gevoeligite voor een zo. verlicht verftand. Dan, wijl bij cuk vcor een gruwelijke ketter was yerklaard
§5l



in de Menfchenwaereld. 105
geworden, zo ondernamen de Paapen in tegenweer, «gheid van veele Hertogen, Graven, Ridders, Koinngl.jke Raaden, Abten en Monniken, ook met hem, met zonder veele ceremoniën, eene afzweering —- en naderhand eene wederverzoening met de Kerk, en zo martelden en hoonden zij den man dien z,j alle hunne jonge lieden ten voorbedde hadden behooren te dellen. — Hij was over «e gekomen, had zijne kundigheden, zijn vuur, z>jn onderneemenden geest ten hunne., beste medegebragt. Akkerbouw en kimden hief hij uit het "ot; de Koning en zijne Staatsdienaaren billijkten het, gaven hunne toedemming, en verheugden zich Z,l ^volgen; _ doch onverwacht
beuit zich de in het dof getreden bvdra weder op, en bijt den man die haar een doodlijke wbnde
zoude toegebragt hebben. Vergeefs beriep
ulavxdes zich op den Koning en den Minister. Aranda zelf kon hem niet befchermen; de Koning vergat dg getrouwe dienden deezes mans, en moest dit, en veele dergelijke fchandvL-kkeu der Natie, geduldig aanzien, na dat hij eens der Inquifitie hemen vrijen loop weêr toegedaan had, O la vides zat in den kerker, en het is nog onzeker, of hij, alfchoon bet yernchtde gedeelte van Europa zijn lot beklaagde, wéder vrij geworden ,s. — Welk eene fchande , dat ook nog de jongde gefchiedenis van ons waerelddeel zulke fchrikiijke tooneelen kan opleveren! (*)
Doch
(*) Miine Leezers zullen niet allen met de kerkge, fchiedenis bekend zijn, en wij hebben nogthans ia deezen onuitputbaren ichat zo veele gewigtige gedenkftukken tot de gefchiedenis van groote heeren en !
G 5 der



ioó* Over het veelvuldige Ongeluk
Doch het zelfde woord van God, dat het al te groote en onbepaalde vertrouwen op de grooten der aarde verbiedt, verkondigt ook deezen magtigen , dat ook op hun de Nood en de ellende wacht. De kroon is nog geen vrijheidsbrief van de algemeene moeijelijkheden des levens. Stanislaus, de Koning van Polen, was een uitmuntend man. Maar hij moest met levensgevaar uit zijn iand vlugten —•
der menfehen in 't gemeen. Ik wil daarom hier Bog een brief bijvoegen van den ongelukkigen Johanwes Hus, die door het concilie van Conftants verbrand wierd, na dat Keizer Sigismund zijn gegeeven woord gebroken had. Hij behoort tot de laatfte brieveia, die deeze voorlooper der hervorming uit den kouden hongerigen kerker, aan zijne boheemfche vrienden fchreef, hij luidt dus: „ Lieve vrienden! „ ftaa mij toe deeze laatfte gelegenheid waar te neemen, om u te vermaanen, dat gij op niets in de „ waereld uw vertrouwen ftelt, maar u geheel en al „ den dienst van God overgeeft. Ik ben wel ge„ rechtigd, om u te waarfchouwen, dat gij u niet „ op Princen, nog op eenig Mensch verlaat: wanc „ er is geen hulpe bij hun; God alléén blijft „ getrouw en beftendig. Het geen Hij belooft, zal „ Hij zeker volbrengen. Ik zelve verlaat mij ge„ heel en al op zijne genadige belofte. Nu dat ,, ik mij onderwonden heb , om zijn getrouwen ,, dienaar te zijn , zo vrees ik niet, van hem „ verlaaten te worden. Waar ik ben, zegt ome ge„ nadige verlosfer, daar zal ook mijn dienaar zijn. „ De God des hemels behoede u ) Die is ongetwij„ feld de laatfte brief, die ik in ftaat zal zijn om ,, aan u te fchrijven. Ik heb reden om te gelooven, ,, dat men morgen van mij eifchen zal, om met mijn ,, leven te antwoorden — Sigismund heefc in al„ les valsch gehandeld. — Doch God vergeeve 't „ hem! Gij hebt gehoord in welke harde uitdrukkin„ gen hij van mij gefproken heeft." Zie W. Gil-
piu s



in de Menfchenwaereld, 107
ten *— en toen hij eindelijk in Lotharingen ruste vond , vatte bij het morgengebed het vuur van den heerd het kleed des Konings, en hij ftierf iri veele fmerten. Het leven en de gezondheid der Monarchen is niet vaster en duurzaamer dan het leven der daglooners. De gefchiedenis bewaart veele beklaaglijke voorbeelden van vervolgde , krankzinnige, verdrevene, zwakke, mishandelde en ver-
ila-
pius Levensbefchrijving der hekendfte Hervormen vSSr Luther. Het behoort mijns erachtens zeker tót de waare en nuttige ftudie der gefchiedenis, om overal, zo veel mogelijk, de eigen woorden van groote en gedenkwaardige perfonen, bijzonder ook hunne brieven, op te zoeken, en ze jongen lieden, als dé beite lefture, in handen te geeven.
[De jongfte gefchiedenisfen onzer dagen bevestigen zo zeer als eenige in voorige eeuwen , zo wel de ebbe en vloed van al het ondermaandfche , als de pnftandvastigheid van de uitgebreidfte magten. De grootheid van het huis van Oostenrijk is , daar zich een Jozeph de II. den eernaam van Friend der Menfehen verworven heeft, en zich affloofde om het geluk zijner onderdaanen te bevorderen , niet te groot noch te magtig, om alleen door priesterlist en de dweepzucht van het domfte bijgeloof, tot de diepfle verachting te worden nedergeftort — terwijl op het zelfde oogenblik de franfehen, gewoon voor hunne Koningen en Priesters te knielen, alle bijzonder gezag van hunne halzen affchudden, en Monarchaal en Kerkgszag de wet van het Volk ontvangen. — En hoe vast zullen zij ftaan, die zich thans in den zetel der afgeworpen magt geplaast hebben, wanneer het nog wentelend rad der fortuin, t geen onder was, doet boven draaijen?
De Vertaal er.]



108 Over het veelvuldige Ongeluk
flagen Regent n. Deeze ondervindingen der Meni'chelijke ellende moeten den Princen wijsheid leeren , en den trotfchen Koningen ootmoet prediken. God, zegt D A v ID, fnijdt den geest der Forflen af als druiven, en is den Koningen der aarde vreeslijk. De vroome dichter bezingt daar de magtige befcherming, die de Kerk van God tegen alle haare vijanden zoude genieten. God, zegt hij in het zinnebeeld dat bij gebruikt, houdt als 't ware eene wijnlezing over het leven der helden. Hij richt .onder dezelve, wanneer zijne oogmerken het vorderen , zulke fchrikkelijke nederlagen aan, als wanneer men in den herfst ganfche wijnbergen van hunne vriigten berooft. De bijbel vergelijkt op meer plaatzen een fchrikiijke flagting, die veelen menfehen het leven kost, bij eene ganfche berooving der wijnftokken, aan welke een oplettend landman geene trosfe overlaat. (Zie Openb. XIV. 14 — 20. en Jezaia LXI1I. 1.) De richter wordt voorgefteld, als had hij in de hand eene fchaar die niets verfchoont — als of hij een opgeworpen hoop druiven zo fterk onder dén trad, dat het fap daar van aan zijne klederen fpatte, en zijn gewaad rood wierd. Wanneer de onbepaalde Monarch geen' menfehen vreest of ontziet, en de wetxen der waarheid en Natuur zelfs veracht , dan moet hij weeten dat hij nog eerbied voor God moet hebben, dat Gods arm hem zeker kan bereiken , en zonder moeite van de fteilfte hoogte, op welke hij zich zeker waande, onverwacht nederftonen. De Voorzienigheid redt als dan zelve de eer der Menschheid , en toont dat koningrijken flechts een zonneftof je in het heelal zijn, welke zij kan wegblaazen werwaarts zij wil. Hoe veele famenzweeringen zijn er niet gemaakt en uitgevoerd
te-



in de Menfchenwaereld. 109
tegen de grootfte Monarchen? Storf. niet Jultus Ce sar. in den Raad, door 23 wonden omgebragt? Heeft men geen voorbeelden, dat ook goede Koningen in hunne binnenkamers door moordenaars zijn overvallen en gedood ? veeltijds laat zij ook goede en bij den Mensch onbefproken Regenten de onheilen deezes levens ondervinden, zonder reken-' fchap van haare handelingen te geeven. Wat ondergaan niet veeltijds Koninginnen, en Princesfen, nevens welke derzelver Gemaal een gansch ferail van andere vrouwen onderhoud ? 't Is bekend , dat meermaalen Vorstinnen , welke aan zekere huizen zo- dén uitgehuwd worden, en niet geweigerd konden worden, door allerlei heimelijk ingegeeven artzenijen, vóór den dag der verbinding, met de zaaden van uitteering en verzwakking wierden aangeftoken , alleen op dat zij geen vrugten zouden voordbrengen, die het Staatsftelzel zouden kunnen veranderen. De werkzaame boosheid der Menfehen vernielt, waar ze kan, in het geheim de fchoonfte werken der Natuur, maakt de onfchuld ongelukkig, en tracht, wanneer God het toelaat, haare giftige werkingen tot de volgende eeuwen voord te planten (*).
De herfteller van het oosters Keizerrijk was niet alleen een groot, maar ook een gelukkig man; maar wie moet niet zijn oudften zoon, Ltdewijk \
dcti
(*) Zou men den tijd waarop zulks heefc kunnen gefchieden, niet verwenfchen, als men 'er de edele eenvoudigheid, de oprechte redelijkheid, de reine zeden der voorige wereld mêe vergelijkt? Toen Keizer Otto I. de zuster des Engelfchen Konings At helstan ten huwljjk begeerde, zond hem zijn aanltaande zwager zijn twee zusters om die te kiezen dia hem het best beviel. Z. Hr. Schmidts, Gefch. der Deutfchen, 2 Th. S. 121.



lio Over het veelvuldige Ongeluk
den vroomen, beklaagen ? Hij bezat meer kundigheden en verftand, dan veele keizeren en bisfchoppen na hem. Hij was daar bij zeer edeldenkend ^ en zou in den kring van het gemeene leven een uitmuntend man geweest zijn. Zijn natuurlijk zagt charakter wierd door zijne godvrucht nog veredelt. De lchoona opwekking , die zijn dervende vader hem gaf, toen hij kroon en fcepter uit zijne handen ontvangen en van hem affcheid neemen zou , was hem zeker beftendig in 't geheugen. Hij nam zich zorgvuldig tegen de woestheid zijnes tijds in acht. Hoe menigen oproerigen, dien de Natuur en wetten ten doode veroordeelden, fchonk hij niet het leven! Zou men niet verwachten, dat een vorst, die alle deeze voorrechten en loflijke eigenfehappen tot beftiering van groote rijken bezit, ook een gelukkige regeering moest hebben? Doch, fchoon hij geen mensch zogt te belediger!, zo deeden andere hem verdriet aan. Zijn ganfche regeering was een keten van famielie twisten —- een fchrikiijke daaling van de hoogte van Karei. Hij beklom den troon eer hij nog genoeg voorbereid was. Veele zaaken die hij nu moest overzien en bellieren, waren hem vreemd, wijl zijn vader hem flegts in eene afgelegene Provincie had laaten opvoeden. Het was tot nadeel van Lodemjk, dat Karei» een deel der natie aan het onophoudelijk voeren van krijg gewend, en de geruste bewooners des lands daar door bijna verflikt had. Hij had daar bij het ongeluk het welk zo veelen jonge regenten treft; kwaade raadgevers bragten veele def vertrouwdfte vrienden zijnes vaders bij hem in verdenking. De zusters die Karei had laaten zitten „ dteden hem veel verdriet aan. Menigmaal wilde hij het kwaad duiten en maakte de beste imich-
tin



in de Menfchenwaereld. in
tingen; maar het hof kon zijnen bevelen geen na* druk geeven, zij wierdeu niet waargenomen. Zijn Neef, die eenige oproeren verwekt had, liet hij, naar 't gebruik van die tijden, de oogen uitfteeken. Daarna ontwaakte zijn geweeten, en de Keizer deed desweegen in zak en asfche kerkboete. In zijn ganfche gedrag was noch plan, noch zekerheid. De valfche denkbeelden die men te dier tijd van (lichting, Godzaligheid, heiliging, waereldlijke verrigtingen, voorbereidinge ten doode, zelfverlochening enz. had , en die door het eerfte onderwijs in de zagte en buigzaame ziel des Keizers diep waren ingedrukt, bewogen hem tot den (tap, dien hij nooit had moeten doen : hij ftond der koninglijke waardigheid af voor den tijd, en verdeelde de landen onder zijne zoonen. Hij wilde zich in zijne laatfte jaaren ruste verfchaffen, en ftrooide zelve de zaaden van onrust en vijandfchap tusfchen vader en kinderen. Hij vernederde zich zelf in een edikt voor de ganfche Natie, begeerde dat men dikwijls voor hem wilde vasten en bidden , en verzwakte daar door zijn aanzien. Wijl zijn voorneemen was om zich van al het aardfche te verwijderen, zo zogten de bisfchoppen hem nu overtehaalen , om in een klooster te gaan: maar andere geestelijken vonden het weêr beter, dat hij zijn invloed in de ftaatszaaken behield, op dat hij hun nog meer zou kunnen fchenken en vermaaken. Intusfchen was de natuur egter nog niet afgeftorven. Zo dat de oude Keizer tot een tweede huwlijk overging, en nog een zoon teelde, dien hij niets meer konde nalaaten. De moeder van deezen prins zorgde uit natuurlijke liefde voor haar kind; zij verlangde van zijn vader, het geen hem niet meer mogelijk was, eene nieuwe
ver-



na Ovêr het veelvuldige Ongeluk
verdeling en verzorging zijnes jongsten zoons, De overhaaste afftand van zaaken , welke hij met het beste oogmerk gedaan had, kwam hem daar na duur te ftaan. Wij menfehen kunnen het toekomende nooit doorzien, noch borge zijn voor ons eigen hart. Grooten deezer aarde! ook gij hangt in alle uwe handelingen en befluiten van omftandigheden af, die niet in uwe magt ftaan ! ook gij kunt de kwaade gevolgen der onvoorzigtigheden der menfchelijke zwakheid niet ontloopen! Ziet daar! een goedhartig man, de zoon eens grooten vaders, een Keizer van Rome , de beheerfcher van Italien, de Koning van Duitschland en Frankrijk, die doorzijn natuurlijk vreesachtig hart, door zijn bijgeloof, dat hem ter kerke, en tot het lezen van ftichtelijke boeken dreef, daar hij regeeren moest, door zijn eigen onbedagtzaambeid, door' de tedere liefde tot een zoon dien hij in zijn ouderdom geteeld had, door het vermogen dat deels een geliefde vrouw, deels de fchijnheilige geestelijkheid, op hein had, uit geringfehatting der natie en gebrek aan een vast befluit en ftandvastig-' heid , eer bij nog grijs was, in een fchriklijk doolhof verward , van allen moed verlaten, nu eens tegen zijn eigen kinderen te velde getoogen, dan weder zo door hun, als door bisfehoppen en onderdaanen, te deerlijk mishandeld. Zijn oudere zoonen gingen barbaarsch met hem te werk, en maakten hem ten eenemaal mismoedig. Onder alle zijne Voorige onderdaanen was niet een eenige Patriot, die zich zijner zaake met waaren heldenmoed aantrok. Het belang der volken was door zijn eigen fchuld verdeeld. Hij ftelde al zijne hoop in de Prelaten van Duitschlanii,. die door hem groot en trots waren .eworden, en hij zag niet in, dat zij flechts bc
dagt



in de Menfchenwaereld. 113
dagt waren, om zijne goedheid te misbruiken. Een hertog zelve, dien hij zijn vertrouwen fchonk, itortte hem in nieuwe verlegenheid. Er onftonden fchrikiijke tooneelen. De Keizer wierd door zijne zoonen gedwongen om geheel van den fehouwbur°' aftetreeden, en openlijk om vergiffenis te vraagen Men lag hem een ftrenge kerkboete op; men wierp liem m de gevangenis, en ftelde ook zijne geliefd deJüDiTH tusfchen viermuuren. De bjsfifhop van Osnabrug beging de ftoutheidj om hem den degen van de zijde te rukken. Zijne zoonen overvie en hem verfcheide maaien met krijg; hij florf met de wapenen in de hand - en bij zijn fterven was zyn vaaerlijk. hart nog zo vol liefde en Verzoen, nkhed dat h,j zijn tweeden zoon, die den nieuwen krrjg aangevangen had, alle beledigingen vergaf, en den aanwezenden verzogt/dit aan zifn wreeden zoon te zeggen , en hem bet vierde gebod <*) te willen berinneren. Dit was L\ it gelch.dfchrijver ScHMIBTS, het "ud^ rnans, die geen arger vijanden had, dan zijne kindereu, daar een arme i„ zijne hutce nog den la« ften troost: heeft, dat de zijne hem met danibaïè droefheid de oogen fluiten. Hier zag men n de daad dien God, die den vorften den moed t -emt, enfchnklijkisvoor de koningen
Eene der bekiaagenswaardigfle vrouwen i„ de groote waereld was ongetwijfeld de moeder van Keizer Karel De V. Zii viVi . , n
T" V» den bei™ „Ten, t-
™ zoons, v,, m boven a!le a„d„e Mo,ltri
ver-'
CC*) Hec vijfde, volgens de Gereformeerden 1 t* oeel. U Stuk. ü j



114 Over het ree huidige C'vgthk
verheven' rang, van de kerkverbetering, van de inwendige belangen des Spaani'chen Rijks, kortom, van' alle de groote en merkwaardige omwendingen van zaaken , welke de Voorzienigheid in deeze eeuv.' deed gebeuren, wist zij niets, en was levende dood. Men merkte haar nog wel nevens haaren zoon als mederegen tesfe van Spanje aan , doch zij geleek flechts een Mensch in den uiterlijken fchijn. Tot in het jaar 1555, waarin Kakel vrijwillig alle zijne fcepters uit de handen lag,' fleepte zij den zwaare n last der ellende voord , en werd. van de moeilijkheden deëzes levens ontheven , ter zeiver tijd dat haar zoon, na dat hij lange door zijne rusteloosheid- en onmaatige eeren beers-chzuebt Europa beroerd had, eindelijk der onrust moede , de ftille rust in het klooster St. Justi verkoos. Verborgen beftieringen des Eeuwigen! Terwijl de zoon met de trotfche ge-^ dagte vervuld is, om alleenheerfcher van Europa; te "zijn, terwijl bij alle mogelijke krachten infpant, de grootfte krijgslcgers tegen zijne vijanden aan- ' voert, nu in Frankrijk, oflialic, dan in Duitschland, of'in Afrika — nu ter zee, dan op het vaste' land, fteeds menfclienbloed vergiet, Koningen en Paufen in zijne boeijen fluit, veele Duitfche v.,rften op den nek treedt, en eindelijk ziet, dat alles onder de maan ijdel en vergankelijk is; zo verliest de vrouw die deezen in veele opzigten bcwonderenswaardigen zoon gebaard heeft," door de kracht der droefheid en huwiijksliefdc'overweldigd, ■ haar verthtul , leeft zich zeiven en anderen " menfehen ten last bijna eene halve eeuw, en fterft kort voor dat haar zoon van het gewoel der waereld affebeid neemt, en zijne kroonen onder zijn zoon en broeder verdeeld. Was het misfehien, op dat zij het woelen en woeden- iiaares zoons niet
• ' ZOU"



in de Menfehen^actelil. ti§
zoude aanzien, en liever, eer de Natuur baar' ontbond, oogen en ooren voor het gewoel der waereld fluiten? Of moest zij in haar jammerlijken toeftand voor den rusteloozeii Keizer eene ftornma leeraares en treffende waarfchouwing zijn?
Het fchijnt niet, dat veele grooten der aarde door het ongeluk aan hunnes gelijken, wijs worden. Want even deeze Monarch, over wiens karakter het zo moeielijk is, met zekerheid een volkomen oordeel te vellen, had, zo het fchijnt zijn genoegen daar in, dat hij andere vorsten aan den voetbauk zijnes troons zag kruipen. Door hem werd de Keurvorst Johan Frederik ongelukkig: maar bij leed alles met deugdzame grootmoedigheid. Zijn geweten, de liefde tot de waarheid van het Euangelie, de door gansch Europa erkende noodzaaklijkheid der Kerkverbetering, de rechten der Duitfche vorsten, en de niet duistere oogmerken des Keizers, noodzaakten hem, om zich in het gezelfcbap van den Landgraaf van Hesfen tot hoofd van het Schmalkaldijche verbond op te werpen. Zijne dapperheid in den krijg konden zelfs zijne vijanden niet ontkennen — hij ging egter altijd gaarne behoedzaam te werk. Zijn eigen neef Maurits van Saxen, die in 't begin de goede zaak der Proteflanten verlaten had, viel in zijn land, terwijl dé Keurvorst in de afgelegen deelen van Duitschland tegen den Keizer ftreed , om hem tot gematigder handelingen tegen de Euangelifchen te beweegen. De Keurvorst liet zijn land den vijanden bloot, en liet zich te Vim door de Patriotten beweegen, om insgelijks als Patriot te handelen, en liever eerst de algemeene gevaaren te weêrftaan, dan zijn eigendom te verdedigen. Doch toen daar na het leger der bondgenoten gefcheiden was, en de Keurvorst zijn land H s. weêr



il<5 Over het veelvuldige Ongeluk
weêr heroverd had, ging de Keizer, daar de dooci hem van een mededinger in Frankrijk verlost had, met alle magt los op den vorst, die echter Hechts voor de heilige rechten van het geweten'ftreed, en den zuiveren Godsdienst van Christus Jezus een weg tot alle menfehen zogt te baanen. In het-jaar 1547 voerde Kar el zijne ganfche leger op eene ongehoorde wijze door de Elbe, en bij Muhlberg kwam het tot een treffen. De verdediger der rechten van de Proteftanten toonde ook daar in eigen perfoon zijne krijgsmoed; doch. toen hij eindelijk in het gezigt gewond, en door den ftrijd ten uiterften vermoeid was, wierd hij gevangen, en voor den Keizer, zijn broeder, en veele andere grooten, die zich over zijn ongeluk verheugden, geleid. Men weet, dat hij te dier tijd veele onvriendelijke en wreede behandelingen ondergaan heeft — doch hij verlaagde, noch verhief zich zeiven. Stilzwijgende erkende hij daar in de hand der Voorzienigheid, herinnerde zijn' overwinnaar het wisfelen van het krijgsgeluk, en verwachte gelaten, dat men hem overeenkomftig zijn ftand zoude behandelen. Doch hij wierd door Spaanfche foldaten bewaakt, en Kar el voerde hem lang als een gevangenen met zich, door Duitschland en andere landen waar zijn onrustige geest hem riep, mede om. Men dreigde hem zelfs met het zwaerd, en beangstigde zijne egtgenoote en onfchuldige kinderen. Hij werd voor het Keizerlijk krijgsgerigt, op een ftijve en trotze wijze , door Spanjaarden en Italianen, die over den eerften wereldlijken duitfehen Rijks-vorst zouden oordeelen, en van welke de naderhand door zijne wreedheden in de Nederlanden berugt gewordene hertog van Aha, voorzitter was, te recht gefield. Alle andere vorsten waren voorfpraken voor hem, doch Karel nam geen derzelVen aan. De Keurvorst moest
de



in de Menfchenwaereld. 117
de fmaadlijkfte voorwaarden aangaan, en nogthans zijn ganfche leven lang gevangen zitten. Men vorderde zelfs van hem, dat hij zich en de zaak van den Godsdienst, aan de beflisfing van den Paus en de kerkvergadering zou onderwerpen. Doch zij konden hem wel kwellen, maar niet dwingen om iets tegen God en zijne overtuiging te doen. Intusfchen had men ook de andere fteunfels der I'roteftanten zoeken te verbreeken. De landgraaf Philippus wierd op eene even zo onbillijke als laage wijze in de val gelokt , en daarna wreedlijk in gevangenis geworpen. Na dat men zich dus van de twee gewigtigfte mannen had meefter gemaakt, zo moesten nu ook derzelver onderdaanen, die zich maar her geringste van ketterij verdagt gemaakt hadden , de flrengbeid van dc Godsdiensthaat ondervinden. Ka rel tugtigde de Proteftanten in Duitschlaud, en de arm van Ferdinand lag zwaar op die van Bohemen. Nu zweefden zij be iden, in den luchtwagen van het geluk, ver boven
het vernederde Duitschland zij zagen niet meer
beneden zich, maar ftegen ftout der zonne te gemoet, als of zij nimmer weêr tot de aarde terug zouden kecren.
Op den Rijksdag te Augsburg in 1548, nam de Keizer het wreede vermaak, om de Saxifché Keurvorstelijke waardigheid aan Prins M au rits op zulk eene wnze over te draagen, dat Joh an Fredrrik uit zijn kamer kondeen moest aanzien , hoe men hem van zijne waardigheid en eeretekenen beroofde , en een ander daar door tot ontrouw vervoerde. Doch, ook bij deezen trek, die ons het hart des Keizers niet van de beste zijde vertoont, bleef de gevangen Keurvorst gelaH 3 t,en.



f|| Over het veelvuldige Ongeluk
ten. De waarlijk groote man klaagt flechts, wanneer hij verhinderd wordt, om goed te doen; de uiterlijke tekens kan hij alle zien wegdraagen en verdwiinen, zonder dat eene zucht dezelve volgt. Vijf jaaren daar na wendde zich hét geluk des Keizers. Dezelfde Keurvorst, dien hij te Augsburg met eene fchampere vreugde tot die waardigheid verheven had, overviel hem onverwacht met een leger, en dreef hem uit Infpruck. Toen werd Karel opmerkzaam, hij ontnam zijn' gevangenen de wachten, en na het verdrag van Pass au (1552) ftelde hij het hem volkomen vrij, of hij bij hem wilde blijven , of vertrekken. — Zo heerscht 'er ook in de Kabinetten der grooten nijd, ijverzucht, toorn , twist en bijzondere haat, kleine heimelijk werkende hartstochten, en de trotsheid om zich boven' alle anderen te verheffen. Maar de Voorzienigheid ftraft de heerfchers der aarde door hun eigen hart. Voor hun zijn zo veele kleine en onfchuldige vtrmaaken der waereld en der maatfchappij boven dien verlooren. — Een onophoudelijke ftrijd heerscht daar tusfchen Mode, dat nietige voorwerp van eere en valfclie fmaak, met de zuivere en onverwrongen natuur; en aangaande de genoegens der liefde, der vrienofchap en tederheid tusfchen perfonen van gelijken ftand en rang — zou men bijna kunnen vraagen, of wel immers Koningen die waarlijk genoten hebben, dan of ook dit tot de onmogelijke dingen behoort, welke flechts dichters zien, en fchil.lers gewaar worden.
Bij de Oosterfche Vorften zwijgt veeltijds zelfs de Natuur. De Vader wapent zich menigmaal tegen zijne kinderen. De Oom brengt menigmaal het Iganfche ,huis zijnes broeders om. Eenige grooten
koo-



in de Menfchenwaereld. 119
fcoopen de lijfwacht om , dringen in het Serail, dooden wien het hun lust, voldoen hunne hartstochten en verdelgen in eene nacht het ganfche geflacht des Regeerders. Ter zeiver tijd dat Dunschland trots was op zijn Keizer KAR el, ^Je»»B" maal zuchtte onder zijn ftoutte Ichredeu, teelde in Turkijen de groote Soliman, dien de Voorzienigheid een wakkeren zoon gegeeven had. Overal waar men hem kende, had men achting voor hem. En zij die hem omringden fpraken niet anders clan met de grootfte - eerbied van hem, en deeden de grootfte verwachting van hem opvatten. Doch Roxalana eene der vrouwen van Soliman, die den beminnelijken Prins Mus tap ha niet zonder nijd konde aanzien , wist bet hart zijnes vaders door valfche befchuldigingcn en verradelijke verdichtzelen tegen hem in te neemen. Daar nu in 't Oosten'het récht: fehielijker voortgaat dan bij ons, werd, op aandichten van die booze Vrouw, Mustap ha in Solimans tent gebragt, dien zij zodani* tegen hem verbitterd bad, dat hij in zijne woede beval zijn zoon, op het oogenblik te doorfteeken, en zijnen moorderen moed infprak, daar zij hun medogen met den onfchuldigen betoonden. D > Turkfche foldaaten zelve fchreiden, en beklaagden den jongen Prins , terwijl men zijn lijk weg droeg. —
6 Gij reeds lang verwachtte dag der algemeene vergelding! welke aflchuwelijke daaden zult gij ook uit vergulde fchuüboeken eens te voorfchijn brenoen en in de hoven ontdekken? Zullen wij dan Gods bazuinen nog hoören klinken , wanneer de duizendvoudige ftemme der verslagenen en ongewrokcnen zich overal zal verheffen en tot aan de wolken fojgen.
II 4 UC



lao Over het veelvuldige ongeluk
De hoop der ongelukkige menfehen wordt nog grooter wanneer wij in de Kloosters der Roomfche Kerke gaan, en ons deeze gewijde gevangemsfen janten ontfluiten. De verflandigfle leden deezer Kerke zuchten zelve over de ongelukkige ilagtoffers van het bijgeloof en de misbruikte ouderbjke magt. Zij verklaaren zelve deeze huizen
IZrTl- marteIi"g d£r Mei5s^heid, en wenfehen openlijk dat men ze of alle konde affchaffen, of tot haare eerfte bedemming terug brengen. Zo oordeden zelve voornaame perfonen die in Kloosteren aam opgevoed, en wien dus de kwellende inrichtingen derzelven bekend zijn. Waren ze, gelijk in den aanvang, en zo als ze nog moesten zijn, kweekfcboolen , hospitalen, rustplaatzen voor armen , kranken-en ouden van dagen, de zekere toevJugt voor afgeleefde vrouwen, weerlooze maagden arme weduwen en wezen: welke menfehenvriend zou dan niet de asfebe nog zegenen, van derzelvers dichters en belchenkers, zo menigmaal hij de< zelve voorbij ging? Maar wanneer men deeze akehge gebouwen, zwaare muuren , hooge torens ijzeren poorten, floten en grendelen beftemt, om Oen fchoonden menfehen, in hunnen doodfehen dillen omtrek de Natuur te doen afzweeren, de eerde aandoeningen te onderdrukken, de geliefdde banden te verfebeuren , de onfcbuldigde vermaaken te vergeeten , en bij de intrede in dezen gewijden Kerker van de ganfche waereld affcheid te neegei"? ~~ dC Menfchenvriend lanp zwij-
Kan 'er grooter verblindheid, kan 'er grooter onheil voor de Menschheid uitgedagt worden, dan bet bygeloovige, werkelooze Kloosterleeyen ^ waar.
men



in de Menfchenwaereld. 12I
«n zich zeiven en alles buiten zich moet ver. ocbenen! waar men de verhevenfte aandoeningen en vermaaken der menfchelijke natuur, alle deel «enj.Dg aan de feesten en verlustigingen'van andere moeSen> T VaarWd Zegg£n' 2ich va" vader,
het kil, r FS 60 ZUSterS l0Sr"kken' en
*et kleed dat men gewoon was te draaien moet
peggen, en zich zelfs door het uiterli e a',s een
wezen van een geheel bijzonderen aart moet vet
«Jfflen voordaan de Natuur, de waereld, de men-
ree Jn S"T t00aeA der Voiken' en ^kleinere zrper geboorteplaats gansch en gaar vergeeten r-r waar men zkh a],e£n t»
de Kerk en eenige boeken en geestelijk oetingS 7e meTf" ~ teSe" a!,e andere Menfehen, die a neemen m°"nike"-of'-nnen-gewaad willen aanneemen een foort van wantrouwen en agterhoudendhetd laaten blijken, en flechts me te 252 wezmgen, die even zo min geheel mensch ï n§ npg omgang mag hebben tot eindelijk daar ui
blooheH " kmderaChtige ™*> bÊ^«
Wooheid en overdrevene beichroomdheid onu
EfèTZ BekIaa/!^ * uwen wij ge¬
heel en al zonder eenige bepaaüng, zonder eenige voorbehoudtng der natutirlijkfle rechten, ze op kosten der welvoeglijkheid en menfehen 'e waarde, moet onderwerpen aan den wil, de luim en de eigenzinnigheid van andere Menfehen e'
bezit der beste knrhmn w
arbeid tP ™! kractt?n bet aangenaame van den ' heid cn , " m,Sfcn' de^ Srootfte eenvormig !*f> Cn Cen laa^e levenswijze zich fe
^5 moe-



I22 Over het veelvuldige Ongeluk
*^*n laaien welgevallen: aan nietige en kin<** S Seden^iin vennaak te moeten zoetn en tegen de akelige zelfverveel.ng voor tijdverdriif heden gelijk gisteren, en morgen als hein ot het zelfde gebedeboek toevlugt te moeten fe me — Ich te moeten opflniten in een tijd vvanTe r de mensch anders in 't gemeen geheel het £5L volgt, en voor de vermaaken er ztnnen het meefte gevoel heeft — enkel en alleen van O zigX 1, booge, bovenaardfehe voorwerpen te keven, zijn voedzel voor den geest uit bet Paia£ te mo ten baaien, van de zielen der ontflape„ n bezoeken te moeten aanneemen, zich zeiven Tgeesfelen en door allerlei kwellingen te matteen' Hoe zeer is het niette beklaagen: dat men noJ OP het einde der agttiende eeuw moet zien 2Z deeze ^^^ZSt te van J2g^^*St kleinigheden en onhoorzaamheid en een m g duizenden natuurlijke «J^^^ het Goddelijk menlchen, als fen,"^X veredeling der mensch-
W en £ de heiligheid volkomen te worden, °f, L r en daardoor jonge onervaren menflt e; z i de waereld die zij verloehenen en 1 Kinosterleven dat zij omhelzen zullen, recht ktinh£t tnord ekn om allerlei onedele oogmerken te
Ïn^rS ^vrniet kunnen te rug baaien Ïee^ehenvriendzulke dingen Zien,enfwygen?
Het is bekend welke kunstgreepen men in het Jrk ftelt om menigmaal onge meisjes m het



in de Menfchenwaereld. ;.|
i.ers door deeze haaren burgerlijken dood rijker zouden worden. En dank zij de overledene M aria Th eresia,' dat uok zij zich over het ongeluk van zo veele zoonen en dogteren ontfermde, en door een verflandige wet het jaar der gelofte zo bepaalde, dat 'er eene vrije keuze en overweeging zou kunnen plaats hebben. Maar het is daar bij ook bekend , hoe rasch de verleidende vriendelijkheid , en vleijende gcdienftigheid , die men bij de Kloosterlingen iu het werk ftelde , om de nieuwe broeders en zusters overtehaaien , weinige dagen na de gelukte verovering, trapswijze in droogheid en koelheid, en eindelijk in morrende ftuurscheid en zelfs hardheid en wreedheid verandert. Ze fchijnen voor de Nieuwelingen in hetjKlooster geen anderen troost te hebben, dan, dat de gewoonte veeltijds fterker is dan de Natuur, en dat zij ook door de langheid van tijd gehard zijn geworden. Maar de fchrikiijke tooneelen die als dan ontftaan, doen der menschheid fchande aan. Gij vaders en moeders, abten en abtdisfen, ontheiligt toch den geheiligden naam van het Christendom niet met daar gelegenheid toe te geven! Men heeft meer dan eens nieuw ge wijdde, zusteren aangetroffen, die zich op den grond, van den eenen hoek van hun vertrek naar den anderen wentelden, en crucifix, en beelden der heiligen, als doode hulpmiddelen van zich afwierpen, terwijl ze nacht en dag in traanen baadende geen rust voor zich konden vinden. Men heeft 'er gezien die zich de hairen uitrukten en de vreeslijkfte aanvallen der hartstochten ondergingen. Men heeft gehoord hoe zij, van de laatfte aandoeningen der Natuur verlaaten, ophielden, die tedere, zagte, aanvallige fchoonh:den te zijn, en tegen
baa-



124 Over het veelvuldige Ongeluk
haare onnatuurlijke ouders de zwaarfte vervloekingen, die haar te vooren nooit in de gedagte gekomen waaren , maar nu door de vertwijfeling ingegeven wierden, uitwierpen. Meermaalen heeft men ze in de vreeslijke geftaltenis van een raazend mensch gevonden , met verdraaide oogen in het hoofd, dreigende in ftille woede op alle andere menfehen aan te vallen. Het is iets zeer gewoons, dat zij , wanneer na de geheime fmerte , die het verzwakte lighaam flechts door gebaarden kan uitdrukken , de ftorm wederkeert in de treurige zekerheid , dat zij geen verandering in hun lot te wagten hebben, en alle andere verlosfing dan de dood ten hoogften onwaarfchijnlijk is; ouders, vrienden , nonnen en alle die onder den fchijn van heiligheid deze keten voor haar gefmeed hebben, voor het jongde gerigt van God daagen , op dat het onrecht dat haar aangedaan wordt , gewrooken worde.
Zo vangt meenigmaalen het Klooderleeven aan, van welk men ons zulke verrukkende denkbeelden wil geeven. Dit is de vrijwillige dienst, die men daar door den Verlosfer wil bewijzen. Zo deept men met geweld, met liefkoozen en kusfen, maar ook met dagen, vasten en gevaogenis, de offers naar het outer, welke zich zeiven moeden aanbieden , en met blijdfehap en vreugde komen ! zo wordt men de moordenaar van zijn eigen Kinderen, omze, zo als men zegt, des te zekerer in den Hemel te brengen ! zo foltert men Menfehen , op dat de kracht van de Godsdienst van Jezus onder de menfehen zoude komen! zo wil men den Heiland verheerlijken , die tot heil der Menfehen geboren is, en men wringt , ter zijner eere den Menfehen het
hart



in de Menfchenwaereld. 125
hart uit den boezem ! Groote God ! hoe lange zal dan de fchande nog op ons hegten , dat wij de uitmuntende lesfen uwes zoons , gelijk alles in de waereld , misbruikt hebben ? En wanneer zule n wij, wij blinde en verkeerde fchepzelen , die hec trotfche Menschdom uitmaaken , eens wijs worden, ons over ons zeiven fchaamen, en alles uit ons leven wegwerpen, waar door wij tot hiertoe ons zeiven gekweld en gepijnigd hebben? Zal dan de tijd nog ver afzijn , waar in niet meer de eene mensch de duivel des anderen , maar zij elkander onderling ten engel en vriend zullen zijn ? — ó gij zielen der martelaaren , die in uw bloed aan den heiligen altaar ligt ! haast zal de groote Engel , die het gebied over Land en Zee heeft, u toeroepen , dat 'er geen tijd der kwelling meer zijn zal. Intusfchen zult gij witte feestgewaden bekomen , en wachten op uwe geflachtte medebroederen , en op den dag der wraake ! — De tijd verandert alles , maar in het Kloofterleven zeer weinig. Men wordt eindelijk ongevoelig , men wordt het klaagen moede, maar nooit wordt men vrolijk en te vreden. En hoe zoude de tevredenheid in de kruisgewelven kunnen woonen , daar 'er bezwaarlijk een Klooder in de waereld is , welkers leden met elkander in volkomen eendragt en liefde leeven ? De liefde woont bij hun in den naam en leeft in hun mond ; de liefde van goedhartige . menfehen heeft deeze ruime en tot hun oogmerk bekwame gebouwen gedicht; dezelfde liefde van eenvoudigen geeft nog dagelijks om deeze lediggangers te onderhouden en te voeden ; men vindt bijna geene gelegenheid bij hun tot twist en tweedragt ; volgens de regelen der Kloodergelofte moeden zij allen maar één hart en déne ziele zijn , en geen ander
dan



fiè Over het veelvuldige Ongeluk
dati'algemeen belang hebben: doch de kinderen ,' welke, inzonderheid in de vrouwen Kloofters, <spsevoed worden , wéeten te vcrhaalcn , dat deeze vroome zusters menigmaal als wilde beerinnen onder elkander huishouden en plukhairen. Het geringde dat van buiten in het Klooder komt, en daar eigenlijk contrebande is, geeft menigmaal aanleiding tot de hevigde oneenigheden. Een weinig Koffij meer of minder, een eindtje lint dat dechis een vinger breed is , een duk porcelain en honderd andere kleinigheden ontdeeken, het hevigde vuur van twist cn ; ftrijd onder de Nonnen. Wij kunnen dit zelve opmaaken uit de vermaaningen en waarfchouwingen van haar eigen biegtvaders , die voor 't oog der waereld bloot liggen. De afgefchcidenheid" van het tooneel des menfchelijken levens verandert baar bijna , in de beste jaaren hunnes levens , SB onweetende en onervaren kinderen. Zij' leven in het midden der menfehen ; maar het ïs als öf zij een ontoeganklijk eiland bewoonden , en deeds door de baaren der Zee omgeven waren. Van daar komt het, dat haar alles, zelfs de kleinflê en onbeduidende zaak, nieuw, vreemd, en gewigtig voorkomt. Menigmaal is de kleeding van een vreemden voor deze onkundige menfehen een voorwerp van de uiterde bewondering; de nieuwsgierigheid beklimt bij baar een veel hoogeren trap dan bij ons', wijl zij zeer zelden het geluk hebben, om de natuurlijke weetlust te voldoen ; de verbeelding wordt door de eenzaamheid nog veel werkzaamer dan ze van natuur is, en toont haar in heur toverfpiegel duizend voorwerpen, die wrj niet kennen, of nooit in deeze kleuren befchouwd hebben. De nooddruft der liefde tot het andere «vllacht veroorzaakt haar eene zigtbaare kwelling. 6 Men



in de Menfchenwaereld.
127
Men kan hier in de Menfchcnkennis , de Natuurkunde , het doordringend oog des wijsgeers, en de ondervinding niet tegenfpreeken. De Apostel heeft niet te vergeefs gezegd, het is beter te trouwen , . dan fteeds een verborgen vuur in zich zeiven te voeden. Wij haaken altijd het meefte naar het geene ons verboden is. Even daarom wijl het ons verboden is, meenen wij, dat de zaak duizendmaal meer waard , en derzelver bezit oneindig aangenaamer is , dan het in de daad is. De gevolgen deezer onnatuurlijke opfluitingtn in mannen - Kloofteren zijn bekend; en waarom zou ik herhaalen, het geen helaas ! reeds voor veele eeuwen eenö groote Kerke tot openlijke befchuldiging, den Godsdienst van Jezus Christus bij zijne verachteren tot fchande , en den Christenen in 't gemeen tot de grootfte ergernis, en dienaaren der Kerke zelve ten fmaad verftrekt heeft ? De geeftelijke broederen weeten menigmaal in de vrouwelijke Kloofteren 't gemis van den omgang met het andere geflacht, zich te vergoeden en hoe veele waarneemin¬
gen , die hier niet behooren, bewijzen niet de treurige dwaalwegen, op welke de menfchelijke natuur geraakt , wanneer baar geweld wordt aangedaan ? De voorbeelden van zulke , die- uit deeze fchrikiijke Kerkers op alle mogelijke wijzen hebben trachten te ontvlieden , bevestigen insgelijks, dat het Kloofterleven een onnatuurlijk en ongelukkig leven is. In den aandrang der fmertelijkfte gewaarwordingen hebben veele den walg der Natuur overwonnen , en getracht door de opgehoopte onreinigh^den van riolen en fecreten zich een uitweg te baanen. Andere hebben kunstmiddelen uitgevonden , om zich des nachts aan verfnedene beddedekens nedertelaaten , en met levensgevaar in Rivieren



l£8 Over het veelvuldige Ongeluk
ren en Molenvlieten te fpringen , en zijn, ha in de koude lucht onder deeze of geene brug wat uitgerust te hebben, nog voor het aanbreken van den dag met verftuikte of verminkte leden door. heggen en kreupelbosfchen voordgekropen , tot zij, ^aan de grettfeen van een nabuurig land gekomen , 'de befcherming van een Proteftautsch Vorst konden verzoeken. Maar wee den Houten wanneer zij agterhaald en te rug gevoerd worden! zij ondervinden als dan de ganfche geftrengheid der Klooftertugt, en zonder dat hun eenig middel ter hunner verdediging is overgelaaten , zonder mogelijkheid om hunne omftandigheid , den aart en graad der ftraffe voor de ooren van den Souverain te kunnen brengen ; worden zij in den fchoot der Kerke door den Abt en hunne medebroeders , onder de zwijgende muuren van hét Kloofter, veel wreeder behandelt , dan wegens de grootfte misdaaden voor eenen waereldlijken richterftoel, en — Hemel t hoe veele hebben niet in deeze onderaardfche gel yangenisfen jaaren lang moeten lijden, honden langzaam verrotten, en op de pijnbank fterven? Komt er fomtij.is een aanverwandte om deze of gene Non voor de traliën te fpreeken, zo antwoord een andere van agter de gefloten deure, en be tuigt met eene nagemaakte ftem , heure weltevre' denheid en welftand, terwijl de bedoelde tfngtó k.ge menigmaalen onderin de gewelven des K«r Kers hgt te zuchten. Daar zijn bekende voorbeel" den van Monnikken en Nonnen, welke wilden oül vlugten , die men bij de hairen temg geflL.ept na ze als meinedigen, als trouwloozen, als verraa ders als ketters, als booswichten, voor het oo* der broeders en zusters te hebben befchimpt J. fmaadt en vernederd, door onophoudelijke martelingen



in de Menfchenwaereld. 129
gen heeft gepijnigd. Sommige ordens b. v. de Franciscaners en Carthuizers e. z. v. zijn in dit ftuk bij uitftek fcherp. In meest aile Kloofters kan men de akelige plaatzen zien , waar men de zulken opfluit, die tot ons wilden overloopen. Menigmaal waagt het een Monnik om van de hooge Klooftermuur met levensgevaar neder te fpnngen , niet met oogmerk om van Godsdienst te veranderen , maar alleen om bij zijne of eene andere Overigheid den Prelaat te beklaagen die zonder reden op hem gebeten is , en uit eigen humeur of hartstocht, zelfs tegen de wetten van het Kloofter, hem over onfchuldige daaden , of over kleinigheden ,. die door argwaan of haat vergroot zijn , tot degevoeligfte boete veroordeelt. Somwijlen wordt het vuur der oneenigheid tusfchen den opziener en den gemeenen broeder enkel daar door aangeblaazen , dat de laatfte zich in het Kloofter op iets meer dan op eeten en drinken fchijnt te willen toeleggen , en veelligt eenige hoop heeft» om na afMjvigheid van den anderen Abt , zelve tot Klootervoogd verkoozen te worden. De vijandigheid vindt dikwijls in theologifehe zaaken, eene onvoorzigtige uitdrukking , waar uit zij ketterij verdicht , om een grond voor vervolging te hebben. Menig een heeft dus twintig jaaren lang in de akelige onderaardfche gevangenisfen der Kloofters doorgebragt, waar hij nu en dan met een weinig loep , en meeftendeels met water en brood , dat hem door een gat of fchuif wierd toegereikt , het leven moeten onderhouden ^— en nog worden veeltijds deeze onbarmhertige lieden , voor de verftandigfte, riefderijkfte , en vertkaagzaamfte Kloofterlingen geroemd. De waereldüjke overheden hebben nog bier en daar in onze dagen , zulke af» fc j&EEfc Ü."$Tuk. I fchiivv»



Ï30 Over het veelvuldige Ongeluk
fchuwlijke Kerkers, dienimmer door de zon befcheenen, of door verfche lucht gereinigd, in de barbaarfche tijden der domheid en des bijgeloofs, alleen om den Mensch te martelen , gebouwd wïerden , laaten floopen. Bij zulke gelegenheden heeft men meermaaleu in de puinhoopen deezer ondoordringbaare gewelven, die het gekerm der onderdrukte menschheid tot geen menfchelijk oor lieten opftïjgen , ketens gevonden, die in de muuren geklonken waren, en daar bij de asfche der ongelukkige martelaaren , welke in de boeijen geftorven en verteerd waren. Sommige lichaamen haSden nog de uitwendige, gedaante van een mensch, doch waren niets anders dan een niet meer aan elkander kleevend ftof, dat, zo dra als 'er aan de ketting geroerd werd, in één viel. In de Nonnenkloofters wordt meenigmaal eene Non door de overige Zusters voor krankzinnig opgegeeven, en als zodanig opgeflooten , alleen uit nijd , omdat zij fomtijds meer rechten heeft dan de anderen , of meer gefchenken van lekkernijen, of andere kleinigheden, van haare vrienden bekomt.
ii •- ' % Verftandige lieden van de Roomfcbe Kerk, hebben menigmaal Menschlievend gewenscht , dat de waereldlijke Overigheid altijd navraag en onderzoek mogt doen, wanneer 'er in de Kloofteren iemand fchielijk fterft, of voor krankzinnig verklaard word, of op de een of andere wijze onverwacht verdwijnt. Ach! hoe dikwijls zou men niet een'
die reeds half met de dood en wanhoop worftelt , tot het leven te rug brengen, en in het ongeftoorde genot van de rechten der Menschheid herftellen kunnen ? Hoe ver is toch dit alles niet verwijderd van den waaren geest van het Christendom!
De



in de Menfchenwaereldt 131
De Godlijke Richter van onzen Godsdienst dwong niemand tot navolging ran hem. Zijn jok was veel zagter, dan de ligfte ordensregel ; en hij gebruikte geen andere werktuigen , dan onderwijs, overtuiging en liefde. Hij liet den verrader nog mede aan de tafel zitten, waar zijn hart van de aandoeningen der liefde en der tederheid overvloeide. Toen eens veele Jooden hem verlieten , en zijne leeringen niet meer wilden aanhooren, toen fteldé hij het zijnen twaalf Apofteleri ook vrij , of zij ook niet wilden weggaan (*_). Zo dra zij van regeeren en bevelen fpraken , begon hij van de nederigheid, en ftelde een Kind in het midden van hun. Wanneer zij zich wapenen wilden aanfelialFen , en als muitelingen tegen de Overigheid wilden opftaan, brak hij
terftond het gefprek af (§). * Waarom heeft
men dan ten allen tijden, zo veele zaaken die flechts dienden om de rust der menfchelijke Maatfchap* pij te ftooren , met den mantel van Godsdienst willen bedekken ? Waarom maaken wij dan zo veelen onzer medebroederen ongelukkig ? Waarom bouwen wij zulke huizen , zulke gevangenisfen Voor hun? Is dan het jammeren , klaagen en zuchten van anderen onze vreugde ? Vreefelijk.
tooneel ! wanneer eens op den plegtigen dag des jongften geriehts uit alle deeze ontelbaare bellen op aarde, zo veele klagteii van zulken die in ijzers en boeijen verteerd, en wier ontelbare zuchten in onderaardfche gewelven gefmoord zijn, als donders in de ooren hunner moorderen , tot den algemeen nen Richter zullen opklimmen ! Gij heilige Engelen Gods , getrouwe wachters der lijdende onfchuld en der vervolgde deugd l Uwe legioenen zullen
hte«%#w* mti*6
C>) Lu* XXII. 38.
I *



r^2 Over het veelvuldige Ongeluk
aattwiijk» genoegzaam zijn , om het vergoten bloed, uil He narde om wraake roept , optezamelen , en voor deu Rxhter te brengen. Gij uitgebreide woo. ingen onzes goeden Vaders , hoe veele duiz^.'. eu ( mg.bragten zullen tiet uit de graven verrijzen , en met gejuich en zegezangen naar uwe fcljKierendc poorten ijlen 1
Wanneer men zijn eigen gedacht op het diepst vernederen en befchaarnen wilde; zo behoefde men flepjus uit de gefchiedenis der vervolgingen om den G •..-.dienst alle onmenfchelijke wreedheden te verzamelend, welke men voorheen uitgedagt heeft, om Menfc.hen j wegens hunne gevoelens en fleliingen ongelukkig te maaken. Met de aangemaatigde heerfe lapnij over het geweten, kwam 'er.een vloed vaa i. euwe, en te vooren ongehoorde rampen over het Meiisclidom; en ach! dat deeze woedende droom weggevloeid ware! ach! dat wij 'er verder niets van wisten , dan bet geen de gefchiedenis van vroegere tijden verh:.alt! ach, dat de geestelijke Tyranuen , die verdane! en hart aan bun zeel leuien willen, baast uitgeftorven waren,-en onze nakomelingen dit gevaarlijk geflacht flechts uit de ffhriky baarenoe Ivfchrijvingen hunner voorzaten leerden k-::n:er.! De Godsdiensthaat verdikt 1'chielijker dan alle andere barrstochten, alle natuurlijk gevoel. Daar door kon Saul, fchoon in den bloei zijner jaateu , en bij zijne levendige gtfteldheid niet zonder gevoelige werktuigen van aandoening, met genoegen de deeniging van Stephanus aanzien, en, door het bewaaren der klederen zijner ijverige moorderen, daar aan deel neemenC*).
Toen
(*) Zie meer bewijzen ^uit de 13de Eeuw) van
de



in de Menfchenwaereld.
133
Toen de Spanjaarden de Mauritanen vervolgden, had men geen achting meer voor het vaderlijke hart; men greep toe, en floot het hart, fèhqofc ook de Natuur haar krachtige ftem deed hooreii. Bij den opftand van dit onderdrukte volk, onder Philips de II, vlood een arme Mauritaan uit het gebergte El Camar met zijn ganfcnc huisgezin weg, wijl het zwaard des vervolgers agtet hem was. Op den weg bleef een vau zijne kinderen, dat flechts dertien jaaren oud was, van hitte en vermoeidheid liggen , en het kon niet weer rakomen. De vader wist wel, dat hem de fchrikhjkfte dood wachtte, wanneer hij zich nog eens in zijn voorige verblijfplaats liet zien. Doch, wat zegt dit voor een vaderhart? De waare tederheid rekent en overlegt niet lang. Het doet hem leed, dat het onfchuldige kind op den weg van hitte zou verfmagten , of, zo zij alle ontkwamen, alleen den vijanden ten offer zoude dienen. De vader gaat terug en vindt het afgematte kind. Maar zo als hij met zijn lieve dogter op den rug, een heuvel opklimt, agterhaalt hem de vijand, en fleept hem voor den Rechter. De daad zelve was , zonder woorden, genoeg tot zijne verontfchuldiging. Het was zijn kind —- wie vader of moeder is, kent de fterkte van deezen band , dien God gelegd
heeft. Hij wilde vlugten en den vijand alles
overlaaten — maar moest hij dan zijn kind op den weg laaten verfmagten, of van dieren verfcheuren? Voor de rechtbank des kettermaakers geldt dit alles
de fchrikkelijke dwaasheid, om door mcnfchenmoord den God des vredea te dienen, in Mosheims Kerkgefch. des N. T.
I 3



134 Over het veelvuldige Ongeluk
les niets. De Graaf van Tendilla liet deezen ongelukkigen vader te Granada op de markt het vleesch met tangen van het lighaam fcheuren. — Men verfchoonde te dier tijd ook de tederfte liefde niet. De jonge zoonen en dogteren der Mauritanen en Spanjaarden zagen elkander dagelijks; en wanneer hunne oogen en wenfchen elkander bejegenden , zo mogten hunne harten zich nogthans niet vereenigen — wegens den Godsdienst. In deeze ver-> volgingen gebeurde het, dat een Spanjaard te Granada gevangen zat, waarfchijnlijk, om dat hij, een Christen zijnde , op een Mauritaans meisje verliefd was. HU ontvlood nogthans gelukkig èn kwam bi} zijne beminde, Zij klagen elkander hunnen nood, en zweeren, eer te fterven, dan te zondigen tegen de trouw die zij elkander gezworen en met een kusch der liefde bezegeld hadden. Terwijl zij door de woedende vervolgers bijna omgeven waren, klommen zij op een ffeile rots, omhelsden elkander nog eens, fprongen zo te famen neder in den afgrond, en florven, met den blos der liefde op haare wangen — een minder wreeden dood, dan onder de tijger-klauwen der wegens den Godsdienst menfchenhaaters. Deeze daad trof het ganfche volk, en men heeft de beide gelieven nog niet vergeeten. De reisbefchrijvers noemen de plaats, waar ze geftorven zijn, en zeggen, dat zij nog heden de rots der verliefden heet, Men kan ligt denken, dat onkuisfche liefde niet zo kloekmoedig of ftandvastig is. Doch de barbaaren konden dit alles hooren, en wierden 'er niet door verzagt. Zij zagen de fchitterendlte tooneelen der Menschheid j zij zagen hoe de verdrukte Natuur, gelijk de vertreden worm, zich rekte en kromde: maar niettemin fpat\% onophoudelijk % onfchuldig bloed aan hunne



in de Menfchenwaereld. 135
klederen, aau het priefterlijk gewaad, en den altaar des vredes! De lasten en fchattingen aan da Geestelijkheid, en de wreedheden der Christelijke Richters waren zo groot, dat veelen, die te vooren Saracenen of flaven waren geweest en Christenen geworden waren, tot het Heidendom terugkeerden. —•
De Christenen in Savoijen en Pitmont, gingen niet de Walden/en niet als Christenen, maar als Cannibalen om. Hier zag men onthoofde leeraars — daar zuigelingen aan de fteenen verplettert. De vrouwen fneed men de borften af, en kookte ze op 't vuur. Niet allen Tof bet geluk dat men hun maar van de rotzen nederftiet, of aan de boomen liet fterven: Morland, de Engelfche gezant in Savoijen zegt: dat men Waldenfers lcvende aan de (taarten der paarden bond, en zo over bergen en dalen liet fleepen. De moedwil vereenigde zich met de boosheid; men dwong in Garfiglian elf van deeze ongelukkigen, om elkander in een heeten bakoven te werpen, en den laatflen wierd door de moorders in de vlammen geworpen. Morland verhaalt, dat men zelfs meisjes door de geboorte-leden aan fpiesfen heeft geregen, en ze zo als veldtekens rondgedragen. Ik herinner mij niet geleezen te hebben, dat de Turken, welke wij nogthans den erfvijand van de Christenen noemen, toen zij Con/tantinopel veroverden dergelijke gruwelen begaan hebben. In de voorige eeuw wierden de overgeblevenen van deeze lieden nog menigmaal door de Savoijarden met vuur en zwaard wreed vervolgd. En wat hadden de Waldenzen gedaan? Het waren goede ftille lieden, die zich in de twaalf-, en dertiende eeuw in Italien en FrankI 4 rijk



J3Ö Over het veelvuldige ongehk
rijk uitbreidden, die zich den latijnfchen bijbel, op dat ze ook Gods woord zouden kunnen leezen, in de Franfche taal lieten overzetten, die, wijl het waare Christendom toenmaals geheel in vergetenheid was geraakt, weder op eene redelijke Godzaligheid aandrongen —. zich tegen den onnutten last der bedelmonnikken, die toen alles overlrroom-r den, verzetteden, de Monarchale regeeringsvorm der Kerke met de woorden van Jezus Christus vergeleken, en dus moesten afkeuren, die de fchandelijke onvoegzaamheid welke met de aflaaten gedreeven wierd, voor een fnoode uitvinding der paapen uitgaven, en over 't geheel een drengere zedekunde predikten, welke toen door de niets om 't lijf hebbende leere der feboiastiken als ver^ bannen was. Hunne vijanden konden zelve niet ontkennen, dat hunne Godstdiendige gefteldheid beter was, dan de gewoone, en dat onder hen veele waarlijk vroome lieden gevonden wierden. En evenwel befchuldigde men hen, dat zij leerden, dat men den duivel meer eerbied moest bewijzen dan God; dat men niet moest trouwen, maar alle vrouwen gemeen moest hebben; dat zij hun eigen kinderen ombragten en derzelver bloed dronken.
Van het ongelukkige oogenblik af, dat men den grondregel yastdelde, dat maar alleen de heerfchende leerftellingen der Kerke de eenige waare weg tot zaligheid was, ftrafte men alle die genen, welke het dorsten waagen, om Hechts het geringde in de gewoone wijze van voordragt in den Godsdienst aftekeuren, of daar van aftewijken. Ieder Bjsfchop had het recht, alle verdagte perfonen om het geloof te veryolgen en te draffen. Doch vvijl j



in de Menfchenwaereld. 137
het hof van Rome oordeelde dat fommige Bisfchoppen daar in te agterlijk waren, en dat het over het geheel ter inftandhoudiug van het geestelijk gezag over Keizers en Koningen, en tot vermeerdering van zijnen fchat beter zoude zijn , de vervolgingen met allen ernst voordtezetten, zo bouwde men voor het kettergericht een afzonderlijken troon, en verkreeg in de dertiende eeuw het Inquifitie- gericht, dat nog heden , hoewel zijn fchriklijk zwaard menige fchaard bekomen heeft, een geesfel voor de Menschheid , en een fchandvlek voor de Christenheid is. De Mutzerdhoopen vlamden nu allerwegen , en het kermen der gebraden Ketters was muzijk in de oorerj der Geeltelijkheid. Het is voor den vloeijendften gefchiedfchrijver onmogelijk, het algemeene zuchten , u de ontelbare verwarringen , vernielingen en verwoestingen te befchrijven , welke dit bloedgericht, geduurende zo veele eeuwen , in zo veele huisgezinnen , in meer dan een waerelddcel aangelicht heeft. Men wilde wel geen enkel burgerlijke misdaaden ltraffen; doch volgends het Kanonike recht had men reeds lange te vooren veele zaaken, die eertijds tot het waereldlijke gerecht behoorden, onder het geeftelijk rechtsgebied getrokken. Mfea wilde alleen losgaan op die, welke den Godsdienst hunner vaderen verloehende, en nogthans wierden 'er ook veele duizenden Jooden , Mooren en wilden in Amerika omgebragt , alleen , om dat zij geen Roomfche Christenen waren. Men fprak iteeds van fchuldige dwaalingen (crimea infdclitatis), van eigenzinnigheid , en boosaartige halfterrigheid; en echter dwong men ook kinderen van vreemde geloofsgenoten tot den doop. Men beroemde zich dat men de Ketters van hunne valI 5 fche



138 Over het veelvuldige Ongeluk
fche leeringen overtuigd had; en men voerde ze evenwel met geweld naar de Kerk, eerze aan deeze leere haare toeftemming hadden gegeeven , en vvanneerze daar na flechts den minften fchijn van afkeer of ongeloof gaven , voerde men hen voor het vlammen braakende gericht. Men noemde de verftandigfte onderzoekingen van de krachten der Natuur en haare werkingen, terftond toverij, (w/men tnagiae ,) en befchuldigde de geleerden, dat zij met den duivel in een verbond ftonden : men beval hun te zwijgen, men bragt hen om , en plantte de duifterheid en domheid voord, wijl men wel zag, dat men gelijk de nachtuilen het licht moest fchuwen , en het volk van alle verlichting te rugge houden. Men wapende zijn arm tegen alle zonden tegen het zesde gebod (*) Ccriuun incestusj: en men ftrafte nogthans den ergerlijken wandel der Geeftelijken niet ; ook was het niet zonder grond dat men hen, reeds in de tiende eeuw, meer wolven dan herders noemde; men hief evenwel het verbod der huwlijken voor de Priefters niet op; en men gaf aanleiding tot veele befchul<"gingen van dergelijke wellustigheden, die zelfs in de donkere Kameren van het Kettergerigt begaan wierden. Men floot alle die genen in boeijen , welke door de Paus van Ketterij Qcrimen Haerefeos) befchuldigd wierden, en vergat, dat de eene Mensch zo wel als de andere dwaalen kon; men nam de befluiten der Kerkvergaderingen , de beflisfingen van de Roomfche Kancellerije , en de overleveringen der oudfle tijden, in plaats van het duidelijke en zekere woord van God, tot een beflisfenden rege1 aan ; men begon het rechtsgeding met de ftraf-
oe-
(*) Het 7de, bij de Gereformeerden.



in de Menfchenwaereld. 139
oefening ; tegen den. geest gebruikte men geweld , en tegen bet verfiand dwangmiddelen ; in plaats van op eene beredeneerde wijze te der ken, te beproeven en te beoordeeien , deed men magtfpraken; dikwijls liet men den verldaagden zijne aanklagten niet eens vveeten ; aan het bedaard aanhooren van de befcheidendfte verdediging was in 't geheel niet te denken ; wie eens in deezen fchriklijken Kerker was geworpen, moest reeds van het leeven afi'cheid neemen ; men floot hem zo lang op , tot hij alles beleed, wat men begeerde , alleen op dat men hem fchielijk ter dood zou kunnen brengen.
Zo is het helaas! onder de Menfehen onder de zogenaamde Christenen toegegaan; en men behoeft "maar weinig geoefend te zijn, veele dingen in hun jfamenhang na te gfem, en de kleine, menigmaal zeer afgelegen oorzaaken van groote gebeurdtenisfen in de gefchiedenis op te fpooreu , om te zien, dat dit ftelzcl met veele andere verdrukkingen en kwellingen van Vorften , geleerden en menfehen in 't gemeen te famen hing — dat alle die fchrikiijke toneelen in de veertiende, vijftiende , zestiende en zeventiende eeuw , de vervolgingen tegen de IVkleffiten in Engeland, de Huffiten in Bohemen, de Hugenoten \n Frankrijk, de Lutheranen in Duitschland, en de Gereformeerden in de Nederlanden , zo wel als de Religions- en de dertjgjaarigen krijg , door welke zo veele dui zenden menfehen ongelukkig wierden , alles; als fchakels aan één keten famenhangt, en enkel gevolgen waren van het verdraaijen van den Godsdienst en de Paufelijke magt. De Roomfche Gezanten lachten zelve met alles wat Wet heette, en hielden de Koningen en hunne Parlementen aan de
Sei-



140 Over het veelvuldige Ongeluk
Seine en de Theems in vreeze. Met elke eeuw nam de ellende toe. Men vermeerderde de Univerfiteiten , en vermenigvuldigde niettemin de ergerlijke en nuttelooze vraagen. Het vooroordeel des Menfchehjken aai.ziens werd (leeds heviger verdedigt. In de uitdrukkingen aangaande den Godsdienst, heerschte de grootfte onbefchaafdheid. De ürdens wierden fteeds magtiger , telkens richtte men nieuwe op , en telkens i.ogthans verdeelde de geest van ijverzucht dezelve. Na een losbandig leven, kleedde men zich in een Franciscaner pij , en meende nu rechtftreeks den hemel in te ftreeven.
In 't begin der veertiende eeuw wierd in Engeland Johan Wiclef, een vlug, verftandig man, geboren, welke nevens veele andere wee« tenfehappen , inzorÉerheid den bijbel beftudeerde, en de teel ten des Volks ,' des Konings , en der Univerfiteit van Oxford tegen de tijrannij en on- j den rukkingen van het Hof van Rome, tegen de fimonie en fchraapzucht der Geeftelijkheid , en tegen de bedelmonniken verdedigde. Hij beftreed ftandvastiglijk met veel geleerdheid en welfpreekeridheid, de oprerheerfchappij der Roomfche Kerk, hij droeg het Volk gezonde fpijze uit Godswoord voor, hij ontkende de broodverandering in het avondmaal , verwierp den last der ceremoniën in den Godsdienst, en kwam bijkans overal de gezuiverde waarheid zeer nabij. Doch de Monniken, die in Rome befcherming vonden , maakten hem het leven bitter ; en waare hij niet door het Engelfche Hof onderfieund geworden, zo hadden ze hem waarlchijnlijk den dolk in het hart geftooten, en zich op het ftrengst aan hem gewroken. De Aartsbisfehop van Canterbury wierd door het gè-
fchreeuw



in de Menfchenwaereld, 141
fchreeuw der Kloofterlingen tegen, hem opgezet; Wiclef wierd van zijn openlijk leerambt afgezet , en kmoest eene Pastorij betrekken. Hij wierd echter weder tot verhoor in de Pauls-Kerke naar. Londen gedagvaard, werwaarts de Hertog van Lancaster hem verzelde, en het Gerecht dat over hem zat , veranderde in een oproer in het welke de ganfche ftad betrokken wierd. Toen hij daar na eens doodlijk krank wierd, drong eene bezending uit de Orde der bedelmonniken in zijn kamer , en begeerde van hem voor zijn einde eene afbede en wederroeping van zijne gevoelens. Doch hij richtte zich vol moed op, en dreef de laaghartige domkoppen door zijn yuurige, korte en krachtige verklaaringen met fchrik van (zich weg. En G <ds voorzienigheid liet hem ook , gelijk hij hun gezegd had, niet fterven , maar leeven , om de fnoode daaden der Monniken te verkondigen. Hij 'ondernam ook kort daar na het groote en verdienst. volle werk , de overzetting des ganfchen bijbels in de Engelfche taal, waar in men 'er te vooren maar' enkele ftukken van had. De Bisfchoppen en Abten bragten een bill in' het Parlement, volgends welke de bijbel van Wiclef zou verboden wor-' den. Zo menigmaal men ook daarna den brandftapel ontftak, en de aanhangers der zuivere waarheid denzelven deed beklimmen , bond men hun altijd die gedeelten der H. Schrift, welke men bij' hun vond , om den hals, en liet het met hun verbranden , hoe zeer ook te dier tijd veele rijke lieden, zich verheugden , wanneer zij flechts een affchrift van het een of ander Euangelie, of der brieven van de Apostelen konden bekomen. — De vijandelijkheden vingen dikwijls weder op nieuw aan , de Univerfiteit ftond geheel ftil, de partijen
on-



142 Over het veelvuldige Ongeluk
onderfcheidden zich eindelijk door uiterlijke tekenen , men ftudeerde in 't geheel niet meer, men twist* te flechts , en verwarde de gemoederen. Wiclef wierd eindelijk in het jaar 1384 in zijne Kerk te Lutterwmh door een beroerte aangetast, en zijne vijanden fchaamden zich niet, de gansch gewoone toevallen deezer krankheid , als gewrochten I van een bijzonder Goddelijk Itrafgericht aantemerken, Men vindt in zijne fchriftcn veele fchoone en ftout gezegde waarheden. Hij was met den waaren geest van den Godsdienst bekend, en deed veel nut. Niettemin veroordeelde de Kerkvergadering te Conftans lang na zijn dood , nog veertig artijkeïëh , die men uit zijne Schriften bad opgemaakt , en in 1498 voerde de Engelfche geeftelijkheid het vonnis der Kerkvergadering uit, om de overblijfzels van zijn lighaam op te graaven en te verbranden.
Lord Cob 11 ah, een man van groote gaven' voor het Kabinet, den krijg en de weetenfehappen, welke naderhand fin de voetflappen van Wiclef trad, moest ook het offer van het bijgeloof worden. Hij werd met alle foorten van barbaarsch onrecht naar de gerechtsplaats gevoerd , met ketens aan een galg levende opgehangen, en door een daar onder geftookt vuur verbrand. De menschheid gruwt, wanneer men de gefchiedenis van deezen man leest. De zwakheid des toenmaligen Konings was ook in zijn nadeel. Men hield hem langen tijd in den Tower gevangen , en ftrooijde allerlei lasteringen van hem uit. Toen hij eens door een menigte geeftelijkcn in een Dominicanerkloofter verhoord wierd , en men met voordagt de plaats met Paapeu opgepropt had, verwachtte de Aartsbisfchop, dat hij hem om abfolutie zou aanfprecken ; doen de edelmoedige a, man



in de Menfchemmereld. 143,
fnan betuigde deezen dat hij tegen hem niet gezondigd had: hij viel op zijne knien en bad vuurig tot God om vergeeving zijner zonden, en met veel aandoening opftaande, wendde hij zich met j traanen in de oogen en uitgebreidde handen tot de verzamelde menigte, en klaagde, in den waaren zin des Euangeliums , over den bedroefden toeftan d van hunne geleiders. Toen zijn doodvonnis uitgefproken wierd , bad hij, knielende, tot God
om vergeeving voor alle zijne vijanden. Doch
al het goede, dat zich tegen de toeneemende verbasteringen en gebreken der Kerke verzettede , fchreef men aan den Satan toe. Hieruit kun¬
nen de verachters van den christelijken Godsdienst leeren , tot welke jammerlijke tijden wij weder terug zouden keeren , wanneer wij het gezag der Godlijke openbaaring lieten vervallen , en ons enkel aan de onzekere reden wilden houden. — Daar ook dit volk , dat anders groot is in wetenfehappen , onder het juk eener vreemde magt lag, die zelfs het verftand wetten durfde geeven , en elk die zelf denken wilde , den voet op den nek zetten.
De Scepter der Voorzienigheid ftrekt zich uit over de ganfche aarde. Zij voert , in landen , die van bergen omfloten zijn , uit , het geen op een eiland in de Zee aangevangen wierd. Het zaad van het goede in de wnoreld, gelijkt het fijne moszaad , dat in de luch rondvliegt, en overal vrugtbaaren grond vindt. In de vijftiende eeuw kwam het werk der Kerkverbetering een fchrede verder. De waarheid wierd wel vervolgd : maar ze wierd daar door fteeds bekender en algemeener. Rj. charb de II, Koning van Engeland, huwde de
Zus-



144
Over het veelvuldige Ongeluk
Zuster des Konings van Bohemen. Deze egt ver* bindtenis der Princes Anna gaf gelegenheid, dat veele lieden uit Bohemen naar Engeland reisden* Een jong Edelman , die in Praag geftudeerd had , gaat van daar nog naar Oxford , waar hij W» clefs Schriften leest en bewondert; hij keert te rug , en wordt nu een vertrouwd vriend van zijn voormaaligenleeraar , Jo hannes H us,in Praag» deezen brengt bij die. Schriften en boezemt hem , die reeds door zijne voortreflijke gaven, door zijne vlijt, en door zijn goed gedrag , betere kundigheden , gewigtige ambten en grooten roem verworven had, daar door moed in , om in Bohemen het zelfde te leeren , 't geen Wiclef in Engeland geleerd had; de ftof daar toe ontbrak hem zeker niet. De regeering der Kerke had den Godsdienst geheel en al in een handwerk veranderd, 't welk met fchandelijke fchraapzucht gedreeven wierd. Het gedrag der Geestelijken was in den hoogften graad aanftootelijk, en moest op het charakter des Volks'de flegtfte uitwerking hebben. (*) Op de hooge Schooien ftreed men over naamen en grolö len,
f»") Men zie de Apologie van St. Bernard , in de twaalfde eeuw , in welke de. Monniken van Clugni naar het leven gefchilderd worden. Verfcheide Abten hadden meer dan 60 Paarden op ftal , en zo veel foorten van wiin in hun Kelder, dat het nauwlijks mogelijk was, de helft daar van op eenen maaltijd te proeven. Reeds in de 13de eeuw hield Theophylactus , patriarch der Grieken , 2000 jagtpaarden , welke hij met dadelen, rozijnen, en vijgen in wijn ingemaakc, voederde — op een hemelvaartsdag liep hij onder den dienjt uit de Kerk om een veulen te zien, dat een zijner liefite Merrlën geworpen had. Zie Mosheim! Kerkgefch. 4. D.



in de Menfcïienwaercld, 145
leii, verdeelde zich itl hoopen, en iedere partij iogt geftadig de overhand over de andere te bekomen. Meer dan dertig jaaren twistten twee Pnuleu em den Roonifchen ftoel , en deeze hoogstergerlijke Verdeeldheid kostte ltroomen bloeds , en was een blaakeud vuur voor gansch Europa. Hendrik de IV, Koning van Engeland , fchreef zelve aan Paus Gregorxus den XU, en wierp hem voorj dat volgends een gematigde berekening bij deeze twist reeds 230,000 menfehen het leven ingefchoten hadden. De Kerkvergadering te Pi/a koos daarom een nieuwen Paus, en het eerfte dat deeze deed , was, dat hij den Aartsbisfchop van Praag, in een fcherpe bulle, beval , om allen die de leer van Wiclef in Bohemen verbreidden, te vatten , en in de gevangenis te werpen. Want, wijl Hus gezorgd bad, dat eenige der gefchriften van dien Engelfehen Leeraar in 't Slavonisch overgezet wierden , zo las men ze overal , en de geeftelijkheid verloor daar door veel van haar aanzien. Hus had als Profesfor en Prediker hij de Bethlehemfche Kerk te Praag, en als biegtvader van den Koning veele gelegenheden , om de waarheid op de rechte plaats te zeggen , en zijne geleerdheid was hem vroeg ten nutte in alle deeze ambten. De domme Geeftelijken eischten nu eerst alle verdagtte Schriften te rug, en verbrandden dezelve. De Aartsbisfchop verbood Hus den prcdikftoel, wijl hij inzonderheid door zijn predikwijze zeer bemind was , en door dezelve het eerst den Volks zijne verlichter kennis mededeelde. De toenmaalige Paus, Johan de XXIII, (een man die in zijn jeugd een zeeroover was geweest ) riep hem voor eene Commisfie naar Rome : de Koning van Boheemen bewerkte in deeze gevaarlijke zaak, dac II. Stuk. K Hus



14$ Over het veelvuldige Ongeluk
Hus een Advocaat mogt zenden , welke egter teRome mishandeld en in de gevangenis geworpen wierd. Intusfchen fchatte het Volk , de Adel en het Hof, den kloekmoedigen Hus nog destemeer , naar maate hij om zijne redevoeringen en Schriften lijden moest. Hij moest eindelijk de Stad verlaaten ; doah de rust die hij op zijn geboorteplaats Husfinecz, aan het Boheemfche woud nabij Beieren vond , (alwaar hem , reeds in zijn kindsheid , de edelmoedige Landheer, die in den jongen knaap verltand en oordeel bemerkte, door de Goddelijke Voorzienigheid aan het ftudeeren geholpen had) benadeelde den vijanden der waarheid veel meer , dan zij geloofden. Want hij befieedde deeze tijd , om tegen de Kerk , de aflaaten, den ban, de Simonie , de heerfchappij over 't geweten, en tegen de Mis enz. te fchrijven ; en hoewel men daar na uit deeze werken pijlen tegen hem fmeedde , die hem het leven kosteden , zo maakten ze nogthans ra Bohemen elk een opmerkzaam , en behoorden onder de voorbereidende omftandigheden , die tot de algemeene Kerkhervorming in de zestiende eeuw den weg moesten baauen.
fe het jaar 1414 riep Keizer Sigismundde algemeene Kerkvergadering naar Conjtants , en na dat deeze de oneenigheden tusfchen de Paufen uit den weg geruimd had, viel men met de grootfte woede op de wanorders in de Kerk, door welke men de ketterijen verftond , die uit Engeland naar Bohemen verplant waren. Elk die nog Patriottisch dagt , ried den Keizer , om geen Paus te laaten kiezen , voor dat de klagten der Christenen opgeheven , en de Kerk gezuiverd ware : maar men kon ook deezen heilza-
men



in de Menfchenwaereld. 147
men vnorflag niet doordringen. Van de hoofdgebreken wierd in 't geheel niet gel proken. Hus had een goed geweten , en nsm de roeping , oin zich in perfoon naar Conftans te begeeven, als een vereerende toeftemming, om zich van de verdenking van ketterij te bevrijden, aan, en noodigde op zijne reize overal in de lieden, ieder een uit, om de befchuldigingen die men tegen hem had , bij het Concilie voor te brengen. De Keizer gaf hem een brief van zekerheid ; twee Boheemfche E leüfedea verzelden hem , van welke inzonderheid de Baron van Clum de dankbaare nagedagtenis der Bohemers en Daitféhers verdient , wijl hij met waare eerbiedige tederheid en onvermoeide zorg voor zijn' leeraar alles, deed , wat de vriendfchap mogelijk was; in de fteden van Duitschland bejegende men hem over af met de hoogfte achting, want elk zag de eerfte verbeteraaren der Kerke voor Engelen aan, die van den Hemel gezonden waren; Hus had begonnen in het Duitsch te prediken: de weidenkenden hoopten dat zijne welfpreekendheid den Kerkvaderen de oogen zoude openen , en dat hij een begin zou maaken aan de gezegende hervorming, dcch wat hielp dit alles te Conftants? Hij vkl in de handen van eene fchaare hevige vervolgers, en de waarheid wierd door het woedend gefchreeuw van verhitte getiermakers overftemd. De twee aanklagers , StephanPalez en Michael de Cassis, kwamen ook, de eerfte in naam der Boh;;emfche gecftelijkheid, en de andere met dezelfde last van het Hof van Rome. Zij dagten, wanneer het vonnis van Hus opgemaakt is, zo zullen alle die thans over het gedrag der Geeftelijken zuchten , weder ten minden een tijd hng uit vreeze ftüzwijgen. Men gaf hem geen verft 2 lof



i+Z Over het veelvuldige Ongeluk
lof om te prediken, op dat hij bet Volk niet zoude inneemen en overtuigen. De leerredenen , die de Kerkvergadering hoorde uit' den mond van een man die voor den grootften Redenaar gehouden wierd, zijn nu gedrukt, en verdienen , met die van Hus vergeleeken , geen de minfte aandagt. •Men wachtte lang eer men den Boheemfchen Kerkleeraar , voor de vergadering deed verfchijnen , en in? tusfchen gingen zijne aanklaagers fteeds bij de voornaamfte leden uit en in , en overleiden in 't geheim het plan , volgends het welke hij geftort moest worden. Men zond eindelijk twee Bisfchoppen tot hem * die in zijn kamer zijne verdediging hooren zouden, doch het waare oogmerk was , om hem in hunne .magt te bekomen. Eens liet zich de fchranderfte Doétor uit Lombardie, als een gemeene Franciscaner Monnik verkleeden , om zich , op eene Gallelij waar Husftond, onder een fchijn van eerbied en leergierigheid bij hem te vervoegen, hem allerlei listige vraagen voor te ftellen , en dus , ware 't mogelijk, nieuwe ftof tot befchuldigingen uit hem te lokken. Oude kunften der arglistigheid en vermomming, welke de Pharifcén reeds tegen den Verlosfer beproefden ! Na dat de Monnik nnuwlijks weg gegaan was , nam een Officier, die een bevel van den Kardinaal vertoonde, Hus in arrest , en -bragt hem in een Frankiskaner Kloofter, daar, waar de Rhijn uit het bodenmeer vloeit, in een Hinkenden Kerker. In dit hol viel Hechts een zwakke ftraal van licht door een kleine opening , en dit was genoeg voor den werkzaamen geest van Hus. Hier fchreef hij vérfcheide Christelijke verhandelingen , verklaaringen over het gebed des Heeren , over de vijanden van het tncnfchelijk geflacht , en andere onderwerpen, welke naderhand in het licht
kwa-



in de MenfchemvaereU. 149
kwamen, en een bron van veele goede bevindingen en gedagten wierden. En deezen man, die in de Yoetltappeu van den Apostel Paulus trad, en ook de ftüte zijner gevangenis ten nutte zijner broederen en ten dienfte des Verlosfers befteedde, konden zijne gezamentlijke vrienden noch bij den Keizer, noch bij den Paus, of de Prefideiiten van de onderfcheidene Naden, of Princen, Edellieden en Prelaten , die in menigte uit alle plaatzen van^ Europa te famen gekomen waren, weder los krijgen. Men had de grondftelling algemeen aangenomen, dat men de ketters aan het leven moest ïtraffen, en fchoon ook Hus een vrijgeleibrief van den Keizer had, zo leerde men nogthans in de iQd* Zitting te Conftants, dat men niet verplicht was
den ketteren trouw of geloof te houden. Men
ftond ook toenmaals toe, dat Jezus Christus den kelk in het avondmaal bevolen had; maar desnietem in (•) beval de Kerk, dat de leeken geen wijn in het Avondmaal zouden drinken; en het Concilie van Bazel verklaarde naderhand de ganfche twistvraag voor onverfchillig. Men ontfloeg Koningen van den eed, wanneer zij te doen hadden met lieden die van den dwaalleeringen aangeftoken waren. De verbranding van Hus, die daarop volgde , is het onweerfpreeklijkfte bewijs, dat men te dier tijd deeze fchrikiijke ftelliug, die het Goddelijke gebed, om altoos en jegens ieder een oprechtelijk te handelen, zo duidelijk WLderfpreekt, geloofd en uitgeoefend heeft. Men haalde een oude kerkenwet, die men ten fchande der Menschheid , der vergetenheid had moeten overlaaten, uit het ftof der papieren weêr te voorfchijn, en bewees
(*) Htc ntn thjtantt &c. Z. Sesf. XXXII.
K 3 V



150 Over het veelvuldige Ongeluk
wees daar uit, dat het allen menfehen verboden was, de zaake eenes ketters te verdedigen. Zo. onchristelijk handelde en (prak eene gantfclie vergadering van meer dan 4000 zogenaamde Christenen!
De vuile lucht en de langduurende gevangenis verdorven eindelijk in het lighaam van Hus alle fappen; hij wierd krank; doch men wilde hem niet laaten fterven, eer de bloedraad over hem uitgevoerd was; men had intusfehen met de Paufen nog de handen vol. De Voorzienigheid liet Hus weder gezond worden , ongetwijfeld, om een treffend voorbeeld der onderdrukte, ftrijdende en zegepralende Godvrugt in hem te (lellen. De Paapen wisten den Keizer inteneemen, en zonden den gevangenen over den Rhijn , naar de Vesting Gottleben, waar 1 ij, volgens het onwcderfpreekelijk getuigenis der hiftorie, in ketenen gefloten, en zelfs des nachts aan den grond vast gemaakt wierd! Zijn aanhangeren moeiten vlugten, zo z:j niet een gelijk lot wilden ondergaan. De herbaalde voorfpraken van den Boheemfchen Adel, wierden alle afgewezen. Madomvitz, een Notaris, in dienst van het Concilie, zag zelve de onrechtvaardige handelwijze in, hij ging tot de Boheemfche gezanten over, en ontdekte hun de waare oogmerken van het Concilie. De Keizer beval eindelijk, dat Hus verhoord moest worden : maar zulk een uitfpoorig, onbedaard, beledigend en onbetamelijk verhoor heeft mogelijk nooit plaats gehad. Men las de befcbuldigingen voor, en overfchreeuwde den befcl u igden , wanneer hij fpreeken wilde. Zij tierden m fcholden allen tegelijk. Luther vergelijkt te recht deeze vertooning met een kamp wilde



in de Menfchenwaereld. I51
de zwijnen, die knersten, de borftels opzetten, en de tanden laaten zien. De beter denkende konden nauwlijks zo veel bewerken, dat men de zaak den dag daar aan volgende weder opnam. De Keizer kwam zelve in de vergadering, en bewerkte door zijne tegenwoordigheid een weinig rfieer bedaardheid en orde. De lecringen van WiClef en an- . dere nieuwigheden werden den bdchuldigden voorgeworpen; en zijne ganfche verantwoording was alleen de wensch, dat bij naar Gods woord V** zijne dwaalingen mogt overtuigd worden. De boosheid zijner vijanden befloóï uit de Woorden: doet aan de gcheele wapenrusünge Gods (Ëph. VI. Vs. II.) Welke hij in eene leerrede, in den zin des Apostels gebruikt had, dat hij het volk in Bohemen tot oproer aangefpWd had. Even gelijk men te Jerufafalem, dat, wat de Zaligmaker van zijn lighaam zeide, op den tempel toepaste. Men verhoorde hem nog eens, en veroordeelde hem, wijl hij niet wederroepen wilde; en op deezen laatffetl dag was zijne krankheid zo groot, dat hij nauwlijks krachten genoeg had, om van zijne wreede vijanden naar den kerker te rug te keeren. ChjM **— zijn looft zij groot in de hemelen! —— verzelde hem, en was ten uiterflen getroffen; hij zogt alles op om den Martelaar , die met onuitfpreeklijke aandoening de handen wrong, te troosten. Toen men hem de bocijen weêr aandeed, herinnerde hij zich bij de trouwloosheid der Menfehen aan de goedheid van God , en wees vervolgends de voornaamfte gezand™ fchappen van Vorften , Kardinalen en ftisfehoppen r die de Keizer hem zondt, om hem tot wederroeping te beweegen, met groote ftandvastigheid af. Brieven aan zijne vrienden in Bohemen waren tnt K 4 ds-



i ,2 Over het veelvuldige Ongeluk
delaatfte verkwikking des ten vuure verwezenenrrjans. Den 6 Julij 1415 wierd hij in de groote Kerk te, Conftants nog eens openlijk veroordeeld, van zij tl geeftelijk; ambt en priesterlijke klederen door zeven Bisfchoppen ontzet, voor een Aartsketter verklaard, en door den Keizer aan de wacht overgegeeven. Elk van de voornaame Geeltelijke en waereldlijke Heeren had tot dit feest zijne llaatskledcreu aangetrokken. Men vertoonde de grootfte pragt daar men —■ een vroomen konde veroonkelen' Gaspar Schlick, Kancclicr des Keizers, ging nogthans bij deeze vergadering, ftoutmoedig de Kerk uit, en verklaarde overluid, dat hij bij zulk een onrechtvaardig proces niet blijven kon. Een Bisfchop fchroomde niet, toen hij den Martelaar de papieren- muts, met duivels befchüderd, opzette, ' tot hem te zeggen: hier mede geven wij uwe ziele over aan den Satan; als of deeze wij de fleutels van hemel en helle bezaten 1 Als of ook God voor de vergadering van Conftants' eerbied moest hebben! Als of hun bloedvonnis ook voor den troon van Jezus Christus konde gelden! Doch de martelaar verklaarde, dat deeze muts niet zoo fmertelijk was, als de doornen kroon, die de Verlosfer droeg. Door agtbonderd man naar de gerechtsplaats geleid , zag bij eerst bedaard zijne boeken verbranden. Bij zijn laatfte gebed verklaarden veele omftanders hem overluid voor een Christen; alje moeite, om hem nog tot verlochcning zijner leere te verleiden, was
te vergeefs. „ Ik' heb mij toegelegd," zeide
hij, toen het hout reeds rondom hem opgeftapeld was, en hij met ketenen om het lijf, en met natte touwen aan de paal gebonden was, tegen den Hertog van Beieren, die hem nog eens verttvaaude , om van zijne dwaalingen afftand te
doen. —



in de Menfchenwaereld. 153
p»óerji ,", Ik heb mij toegelegd, om Christus
„ met Apoftolilche eenvoudigheid te prediken, en „ ben thans bereid , om mijne leer met mijn bloed „ te bezegelen. " De Godheid fprak uit zijn (til oog, maar de Paapen lasterden dezelven. Het natuurlijk medelijden wierd nogthans bij het volk opgewekt. Eer men vuur bragt riep eene (tem uit den vermengden hoop, dat men hem van het oosten zou afwenden deuklijk op dat de vlam
hem niet in het gezigt zou liaan. Men deed dit, en (tak het hout aan; Hus beval zich aan God, en zong zo lang het gevoel der brandende fmartc het toeliet, een lied; de rook bedekte hem een tijd lang voor1 het oog der nieuwsgierige en der wreede aanfchouwers; bij het verminderen van het yuut hing zijn lighaam half verteerd aan de keten men rukte het neder, en Rookte 'er op nieuw hout onder aan. Eindelijk verzamelde men de asr
fche, en ftrooide ze in den Ilhijn. Wat moet
nu een menfchelijk hart van zulk een daad zeggen? Moeten wij fchrcijen, of vertoornen ? De Godsdienst gebiedt liefde, verdraagzaamheid, verfchoo-r ning, ook voor het dooiend geweten; en Keizer, Paus en Bisfchoppen zien toe, hoe men een man, die het getuigenis eener ganfche Natie voor zich heeft, levendig verbrandt! Men werpt zijn treurig overblijfzel in de rivier, op dat het nergens zoude rusten, daar men zelfs het verftorven vee geen plaats in de narde weigert. Maar wij willen ons nog aan het doode (tof wreeken , en den God des hemels trot-
feren! Wandel zegevierend in witte klederen
in de wooning van God, vereeuwigde Man! De dagen van uw lijden zijn reeds lange met bemelfche blijdfehap beloondt! Lange geniet gij reeds de verhevene rust, den zaligen omgang met God, en K 5 met'



»54
Over het veelvuldige Ongeluk
met de fchnare der verheerlijkten die uwe martel dood aanfchouwden, en broederlijk uwe ziele omhelsden (*).
Was
(*) In het volgende jaar fchond het Concilie even zo zeer het geloof der Christenen, door de veroordeeling van Hieronijmus Faulfisch (anders genaamd Jlieronijmus von Praag) welke op verfcheida hooge fchoolen, en inzonderheid te Oxfort had geftudeerd, en aldaar reeds de leer van WicleF aangenomen. In Praag vereenigde hij zich met Hus, eri toen hij hoorde, hoe men te Conftants met zijn vriend tewerk ging, reisde hij terftond derwaarts, om hem bij te ftaan, en boodt zich aan om ook voor het Concilie te verfchijnen — doch hij wierd niet toegelaten, waar op hij weder terug keerde. Onderweg te Hirfchau geraakte hij in een vrijmoedig gefprek over de Kerkvergadering,- waar bij hij zijn hevig temperament den vrijen loop liet. De- Hertog van Suhhach liet hem daar over aanhouden, en zond hem als zijn gevangenen aan het Concilie ten gefchenke. Met ketenen aan de voeten voerde men hem in triumf de ftad in; de Keurvorst van de Palts geleidde den togt. Bij zijn verhoor zag men ook meer een verward gefchreeuw, als een (til onderzoek der waarheid. Zelf» Gerson, de anders geleerde Kancelier der Parijfche uriiverfiteic, bragt veel aan zijn ongeluk toe. Hij gaf zich bedaard aan zijne vijanden over, en Madomwitz zeide hem ook vooruit , dat hij fterven moest. Men liet hem in een fterken toren met da handen in den nek gebonden, twee dagen lang, zonder eenig ander voedzel , dan brood en water , verfmachten. Men wilde hem door het voorbeeld van den dood van Hus tot herroeping beweegen; veele maanden lang werd hij gefolterd; driemaal was hij voor het Concilie, en driemaal deed hij alle mogelijke aanvallen wederftand: maar eindelijk bezwèek de Menfchelijke Natuur, en verdubbelde bedreigingen en vleijerijen bragten den ongelukkigen zo ver, dat hij op den 23 Sept, een piegtige herroeping aflas, en de veroorde 6-



in de Menfchenwaereld. J55
Was het in deeze akelige rmdandigheden niet een groot werk der Gonlijse Voorzienigheid, dat zij nogthans in de zestiende eeuw eene k rkhervorming tot Mand bragt, en bet trotfche geb' uw der Paufelijke Monarchie in zijne grondvesten 1'cfaud» de? De waarheid van het euangelie brak eindt lijk door de dikfte duifternis heen , en fpreiude haare heldere flraalen door gansch Europa. Maar hoe fnood en wreed lag men zich ook toe om h;.ar' loop te (tuiten? En welk een fchrikiijke menigte Godvrugtige, aanzienlijke'en geleerde mannen moesten
deeling van Hus goedkeurde. Lnat ons bil den val van deezen waardigen man, de zwakheid der Merlcheke Nstuur leeren kennen, en beklaagen! Petrus wankelt, als hij vreest in het vuur te zullen geworpen worden. De liefde tot het leven overweldigt menigmaal de Godvrugtigfle voorneemens. De Voorzienigheid laat ook menigmaal de waardigfte nienichen tegen hun geweten handelen, op dat andere zouden zien, dat zij met menfehen door menfehen handelt, en niet altijd Engelen zendr. Hieronijmus wierd nu wel van de ketenen bevrijd, maar zijn gemoed leed des te fterker. Zo dra deeze duistere wolke voorbij was, werd hij door donkere zwaarmoedige fedagten gemarteld; men kon hem door geen vleijerijen bemoedigen; hij deed zich zeiven verwijnngen, f'chreide en bad God om vergeeving en verdenking. Zijne eigen vijanden zagen ook wel, dat zin hart aan deeze wederroeping geen deel had genomen. Men liet hem daarom nog een half jaar in de gevangenis zitten j in tusfchen ftreeden het bijgeloof en de zwakke ftem der billijkheid over de vraag of men Hem nog eena zou verhooren. In Maij 1416 ftelJe men hfm, wegens n-'euwe aanklagten, weder voor het Concilie, ea de geftruikelde nam met blijdfehap deeze gelegenheid •waar, om zijne vooriire herroeping openlijk, viijmoedjg, ernni§ en nadiu.kli,k te wederroepen, en verze.
kei-



ïj6 Over het veelvuldige Ongeluk
ten niet onder de uitgezogtfte martelingen fterven? Doch zij verkoozen liever een langzaam doodend vuur, dan Gode ontrouw te worden, en hunne betere kennis op te geeven. Wijl men reeds lange voor de Reformatie alle ketterij voor misdaadig, en alle ftout gewaagde afwijking van het voorfchrift der kerke voor ketterij hield; zo was het geen wonder, dat het bijgeluof deezen regel ook op de proteftanten toepaste, en de zelve vervolgde. Het eigen belang der Geeftelijkeu blies het vuur, dat overal reeds lange onder de asfche fmeulde, nog fterker aan, en in dit opzigt zijn de vervolgingen der Roomsen Katholijken wreeder
en
fcerde cjer Vergadering, dat hij op de leer van Wiclef en Hus wilde fterven. Daarop wierd hij terftond veroordeeld , en den 30 Maij verbrand, en hij ftierf even zo bedaard en Christelijk als zijn voorganger. De groote lof met welken de bëkwaame en oprechte Florentijner Pogge, die lange Secretaris was aan het Hof van Rome, nog dien eigen dng, van zijn grootmoedig gedrag in het ondergaan van zulk' een dood, aan een vriend in Rome fchreef, verdient gelezen te wor-' den. „ Het grootfte Charakter in de oude gefchiede„ denis," zegt hij, „ kan hem niet overtreffen. Wan. „ neer bij de gefchiedenis gerechtigheid plaats heeft, „ zo moet deeze man van alle zijne nakomelingen be„ wonderd worden." —- Wien anders zal de onzij. dige rechtvaerdige Richter alle die verwarringen, krijgen en bloedvergietingen welke in Bohemen op het ombrengen dezer beide rechtvaardige mannen gevolgd zijn, toerekenen, dan hun, die hunne handen met het bloed deezer onfchuldigen bezoedeld hebben ? De Inquifitoren erkenden zelve, dat veele van die genen, welke zij zo driftig vervolgden , nimmer tegsn de kuischheid gezondigt hadden. Doch zij zeiden, dat dit een ongevoeligheid der Natuur was, welke de Duivel in hun gewerkt had.



in de Menfchimvacrdld.
tsi
en ftrafbaarer dan de voormaalige geweldenarijen; der heidenen tegen de eerste Christenen. Op veele plaatzen had de Overigheid den Lutheranen niet volftrekt alle befcherming ontzegd: maar de paapeu en monnikken, wier inkomften allengs verminderden, hoe verder de hervorming zich uitbreidde, hitlien het gemeen op , en de arm der Overigheid bleef menigmaal daar bij gerust op haar kusfen liggen. Eerst veroorzaakte de paufelijke banbulle in Duit-schland veel onheil. Daar bij kwam het Edict van Worms (1521) waar in keizer Kar el zijn bijgeloovigheid deed zien. In de Oostenrijkfche, Maintfche en Beijerfche landen wierden de Proteftanten met veel geftrengheid behandeld , tot eindelijk Ferdinand de I. anders leerde denken. Eenige Hungaarfche Bisfchoppen overtroffen Nero in gruwelen. Zij lieten fommige Lutherfche leeraars met honig beffrijken, of behingenze met vogelen, cn gavenze zo den jagthotiden over. De religionsvrede moest een einde maaken aan alle deeze verdrukkingen: maar bleef niet de Foorbehouding der Geeftelijken nog een zwaar juk voor de Proteftanten, en de tonder tot nieuwe onaangenaamheden ? was niet de dertig jaarige oorlog een zeer natuurlijk gevolg van de mishandelingen en ongerechtigheden, die men zich in Bohemen en Duitschland tegen de hervormden veroorloofde? En wilde God! of liever, wilden zij, die daar aan konden dienstbaar zijn, dat dc Godsdienst-bezwaren, in plaats van fteeds te vermeerderen en op te hoopen, eindelijk geheel mogten ophouden! ó Dat toch het zagte gevoel eener tedere en liefderijke denkwijze onder de Christenen algemeen wierde! ó Dat de ftille geest van zagrmoedigheid en vriendfehap, die de geest des Verlosfers is, bun
allen



158 Over het veelvuldige Ongeluk
allen moge bezielen! In Italien waren de vervolgingen zo hevig, dat nergens een hervormde gemeente eei vasten voet konde krijgen, Paulus D e IV. zorgde , dat de Inquifitie in Fenetie» wierd ingevoerd, en ftreng geoefend. In Napels wierd ook door baar der waarheid en het vrije onderzoek alle toegang gefloten. De keiler vereenigde zich in deezen toeleg met den Paus; maar de edele geest der inwooneren van dat Koningrijk verdroeg die verfmaadiug niet , en men konze niet doordrijven. In de Nederlanden ging de onverftandige dnft zo ver, dat er eindelijk een opftand uit volgde, en zeven Provinciën zich van de fpaaufche kroon losfcheurden. Sommige rekenen dat in die landen meer dan 80000 menfehen om den Godsdienst of verbrand, of op een andere wijs omgebrast zijn. De euangelifche Godsdienst was daar zeer vroeg bekend, doch terftond na het Edict van Worms begonnen de vervolgingen. Reeds in 't jaar 1525 maakte men te Brusfel een begin met twee jonge heden, die men tot den brandftapel veroordeelde. Lutheii en E rasmus hebben door hunne dichtkunst deeze jonge Martelaaren vereeuwigd, en hunne trouw bezongen. Koning Philip pus de ü. overtrof zijn vader ver in wreedheid en bloeddorst, gelijk deeze hem in verftaud overtrof, hij was onverbiddelijk omtrent nieuwigheden in den Godsdienst , en fHde daar om een' bloedraad aan. De (uitvoering zijner onmenfchelijke bevelen was den Hertog Ferdiisand van Alba opgedragen. Ook had hij altijd ten' fcherprechter bij zich; en men zegt dat hij bij zijne terug komst uit de Nederlanden , zich openlijk beroemde , d tij in den ujd van /.es jaaren aldaan 8000 menfehen wegens het uieuwe geloof om helleven had gebragt.
Uit



in de Menfchenwaereld. 159
Uit Spanje hebben wij insgelijks een ganfche lijst van waardige, verdienftelijke, geleerde, vrome, adelijke en zeer voornaame mannen, die door de woedende Inquifitie aan langzaam vuur gebraden zijn, wijlze het zuivere woord van God boven de wetten van het Roomfche bof Helden, — En de waarheid drong niettemin met de grootfte fnelheid in de gemoederen; veele omhelsden reeds greetig den zuiveren troost uit Gods woord! fn korten tijd ware het koningrijk van het juk bevrijd geweest, en duizenden van menfehen uit de duisternis getogen! zelfs de Godgeleerden, die de Keizer met zich uit Duitschland bragt, om de ketters in Spanje te wederleggen , konden niet anders dan der waarheid recht doen , en onderrichtten het volk zelve in de gezonde leere. Men kan de gefchiedenis hier van in de daad niet leezen, zonder aan de eene zijde te gruwen van de boosheid van zulken, die deeze onmenfchelijke handelingen nog billijken en verdedigen kunnen; en aan de andere zijde de goedheid van God te eerbiedigen, die nogthans niet toeliet, dat de waare Godsdienst door de gruwzame ontwerpen der vervolger» onderdrukt wierd, maar in alle landen ons het onfehatbaar geluk gunde, van ze ongehinderd te belijden en te verdedigen. Men woedde in Spanje niet alleen tegen het leven der orde huldigen, maar men bevlekte ook na hun dood den naam der omgebragtten met de fuoodite befchuldigiugen en ongegrondlte lasteringen: men achtte het een goed werk, wanneer men hen zo zwart afmaalde, als of zij monfters en helden in boosheid geweest waren. De gefchiedfehrijvers van deeze fchenddaaden, kunnen ons niet zeggen dat, of wat deeze qngelukkigcn of voor de Regtbank, of op de ge-
richts-



ïêó Over het veelvuldige Ongeluk
Ücntsplaaïs géfprokefl hebber). Want , het gèeri binnen de muurén der Inquifitie omgaat, wordt met de grootfte zorgvuldigheid verzwegen; en wanneer een der flagtofferen der blinde woede of op den bloedigen weg ten doode, of op den aangeftoken braudftapel nog een woord wilde fpreeken , wierd hem aanftonds de mond gefloten. De waereldlijke Priester Gonsalo, zong bij ziju fterven den logden Pfahn; maar hij moest afbrecken, wilde hij zich den mond niet laaten fluiten. Zekere Auguftiner Cazalla wierd in bet jaar 155S met dertien andere Proteltanteu levendig verbrand, niettegenfiaande Paramus, een der Iuquifitorcn, hem den lof niet kon weigeren, dat hij een onberispelijk man was, en een zeer groot redenaar. Zij richttedeu dit Juto da Fe, of feest van den Godsdienst aan, niettegenfiaande zij zelve hadden uitgeftrooid, dat Cazalla in de gevangenis tot den fchoot der kerke was weder gekeerd. Hunne eigen fchrijvers Hemmen toe, dat Herezulo, een leerling van dezen Cazalla, een vroome en geleerde Jurist, toen hij op dezelfde plaats waar zijn leeraar ftorf, ook het leven in de vlamme moest laaten, met de grootfte ftandvastigheid geftorven .was , en meer ftille grootheid vertoonde, dan men immer in eenig mensch gezien had. Men maakte menigmaal den jongen Prins DonCarlos aanfchouwer van deeze moordtooneelen: doch wijl men merkte, dat den Prins daar door meer liefde dan haat tot den hervormden Godsdienst werd 'ingeboezemd, zo wierd hij naderhand zeer ftil op bevel van zijn vader, omgebragt. Menigmaal wierden er veertig Protettanten te gelijk verbrand. De weduwe van Herezulo ftorf' ook op den brandftapel. De beste leerrede-
naa-



in ds Menfehenwaereld* 161
haaren die Spanje ooit gehad heeft, wierden op deze wijze uit de waereld geholpen. Op de lijst der verbodene boeken zeide men allen die wegens hun geloof verdagt waren , oók alle geleerdheid af. Toen Keizer Karei, d è V. het bewind had nedergelegd, tastte de Inquifitie zijn Geeftelij. ken raad , Cokstan tij w Pontiös aan , niettegehftaande de Keizer hem voorheen aan zijn' zoon Philips, op zijn reiS naar de Nederlanden als opziender eri Hofprediker ha"d rncdegegeeven, om den Nederlanderen te toonen, dat Spanje ook bekwaame geléérde en weffpreekehde mannen had. Deeze voortreffelijke man, van wien de Keizer zelve zeidë, dat zo hij eert ketter ware, hij althans geen gemeene en alledaaglehe kettef was, ftorf in de gevangenis; maar dé owverzoenhjke Inquifitie droeg nog zijn lijk en eenige zij-s ner fchriften op den mutzerdhoop, en verbrandde^ ze. —- God was tusfchen beide getreden , en dé
mensch worstelde tegen den Almagtigen! wijl
een der martelaaren zijne zuster1, die hij vari verre jammerende zag ftaan, nóg uit het vuur toe riep: wees maar getroost, lieve zuster.' houd u Hoef, *ri blijf flandvastig in 't geloof! zo liet men vari nu aan de veroordeelden eerst in den kerker worgen, en verbrandde het doódë lighaam. Zeer vee« le loofden God, zo lang ze nog ia den damp kónden fpreeken, of garen ten minsten met de oogen en handen bunnen moed en hoope te verftaan —> de aanfchouwers Honden menigmaal verbaasd 1 ->u veele vloden naar Zwitzerland; andere wierden weder ingehaald, en hadden een gelijk lot met hun« ne geloofsgenoten. Deeze zelfde Wreede dood dééd! men ook eene Maria Bohorquia aan, wijl aij van haare kindschheid af latijn geleerd had, om' öj Stuk. i. &ods



ï6s Over het'veelvuldige Ongeluk
Gods woord te kunnen leezen Cmen had te dier tijd nog geen fpaanfchen bijbel) men bond haar aan den panl den mond toe, op datze niet, gelijk zij meermaa'en gedaan had, krachtig en overtuigend met tiet volk uit den bijbel fpreeken zoude. Men zeide dat de Proteftanten tegen het verbod des Apostels (i Tim. n vs 8 12) zondigden en de vrouwen ook in de vergaderingen liet fpreeken, wijt men haar toeliet om den bijbel te leezen. Dagt men dan toen, dat de nakomeling nooit over zulke gruweldaaden en valfche uitftrooizels zou vonnisfen? Dagt men niet, dat de vereerenswaardige gefchiedenis alles in 't geheugen bewaart, en in haar eeuwig boek met onuitwischbaren inkt optekent? En met welk een ijzeren voorhoofd gingen dan deeze woedende menfchenflagters onbefchroomd in het aangezigt der zonne, daar zij zich moesten gefchaamd hebben voor elk oog dat hun zag, voor eik kind dat hun uit den weg ging.
Even gelijke ftroomen van onfchuldig bloed, hebben ook gevloeid in het land, welkers inwooners anders voor gansch Europa de leeraars der menschlijkheid, tederheid, gevoel en bevalligen omgang willen zijn. Alle regeeringen der Franfche Koningen, van Francois den I,. tot Hend-rik den IV toe, waren met vervolgingen tegen de Proteftanten befinet. Het ' fcheen bijna, als of de Godsdiensthaat , die misgeboorte van het domfte en onbefcbaafdfte volk, onder de zagtfte en aangenaamfte heme'sftreek langer dan elders heersctrte, en meer dan ergens mogt woeden. De grond hier van lag waarfchijnlijk in het ftaatsbelang dat met de gefchillen over de leer van Luther verbonden was, welke in Frankrijk reeds onder F i< an-
fOIS



in de Menfchenwaereld. Ï63
c o i s den I veele aanhangers had , wijl zijne zuSter Mar sar et ha Koningin van Navarra, in het licht eener betere Godsdienst genoegen vond In het jaar i5ai verklaarde de Akademie van Parijs zich tegen Luther, doch in 15*3 predikte men eenter reeds te Mèm$ tegen de aflaaten. En 'er was een tijd, dat Francois del, uit liefde tot zijne zuster, Melanchthgn naar Parijs wilde roepen. Hij en zijn navolger Hendrik de II verbonden zich met de Proteftantfche vorsten in üuuschland, en nogthans waren de Euangelilchen in hun Koningrijk fteeds in de verdrukking.- Onder de laatften verklaarden de Prins van Cokde' en de Admiraal Colignij zich openlijk voor de gezuiverde Godsdienst; doch toen vervolgends door eene huwlijks verbindenis van het' koninglijke huis met Lotharingen, de Hertogen van Gijise aan het hof kwamen, zogten deeze, met behulp van den Roomfchen Godsdienst het zo ver te brengen dat bet huis van Bourbon, het welk onbetwistbaar het naaste recht tot den troon had, doch de Proteftanten befchermde, uitgefloten wierd. Uit dit ongelukkig twistzaad ontftonden alle die bur°-erkrijgen welke van het jaar 157a tot 1600 Frankrijk ontvolkten, offchoon reeds Francois de I in 't jaar 1524 zeer ftrenge bevelen tegen de nieuwe leer gat, en derzelver aanhangers liet verbranden op de Galeien zond, of uit het land bande wijl men hem had wijs gemaakt,'dat de leer van'Lu t h e r gevaarlijk was voor de Monarchien en den Repubhkainfchen geest onder het volk bra-t Over de 400c.menfehen werden er te dier tijd omtrebragt. Zwangere vrouwen fneed men het lijf 0Jn en vertrad derzelver vrugt voor haare oogen. Onl der Hendrik den II, welke van J547 tot 59
IS



i66 Over het veelvuldige Ongeluk
voor de koninglijke verraderij; men hing er in het Vatikaan tafrelen van op; Muretus moest er een plegtige redevoering over houden, welke gedrukt wierd, en op dat de fchande der menschheid niet zou vergeeten worden, liet men penningen Haan, ter gedagtenis van deeze bloedbruiloft. Doch ook nog iets tot troost nevens deeze onwaardige misgeboorten der menschheid — Voltaire fpreekt van een Bisfchop , die het koninglijke bevel, om het bloedvergieten in de Provinciën voord te zetten, niet opvolgde. De Gouverneur der grenslanden , Fkomte d'Hortei fchreef te rug, dat hij foldaten onder zich had, maar geen beulen; te Lijon wilden de fcherprichters zelve niet in de gevangenisfen rond gaan, om 900 perfonen te onthoofden, wanneer men ze niet naar vonnis en recht openlijk kon te recht {tellen; en Keizer Maximilia an de II fchreef aan zijn* generaal een brief, waar in hij die landsvaderlijke barbaarschheid ten uiterlte verfoeit, wél beoordeelt, zich aan het jongfte Goddelijk gericht herinnert, en God bidt, dat hij hem daar voor bewaare.
I-Iet bloed der Martelaaren was ook hier weder flechts zaad tot verdere voordplanting der gezuiverde Kerk. Frankrijk was nog eene lange tijd het tooneel van bloedige krijgen. In het koninglijke huis zelve ontltonden moorden en vergiftigingen. De Paus zegende eene Ligue in , die de moeder van groote, verwarringen wierd. Eindelijk verkre¬
gen' de Prctelbnten door Hendrik den IV, in het Edikt van Nantes, in 1598, volkomen vrije Godsdien:t-oefening, zekerheid en gelijke rechten met de Roomfchen. Lodewijk de XIII beves-
t'tr» 1 •



in de Menfchenwaereld. 167
tigde dit edikt; maar na dat het maar zcvenentagtig jaaren had ftand gehouden , wierd de Kerk, ia welke zo veele voortreflijke mannen —— fchoon de onderdrukkingen en vervolgingen nooit geheel ophielden, voordgekomen waren, door de herroeping, die L odewijk de XIV, ongeacht alle voorfHlingen, op den 18 OcT:. 1685 deed, vernietigd, en veele duizenden menfehen ongelukkig. Men trok de begunftigingen van Hendrik den Grooten door veele harde en onredelijke bevelen meer en meer in, men loog den Koning voor, dat de meeften weder bekeerd waren, en dat de overgeblevenen niet anders waren dan een hand vol eigenzinnigen; de Jezuiten wisten het gemoed des Konings te leiden, en bij alle verkrachtingen der rechten van 't geweten, welke hij millioenen zijner onderdanen aandeed, gerust te ftellen; de ftaatsraad ontnam den gereformeerden allengs haast alle middelen , om op een eerlijke wijze hun brood te verdienen, en egter eischte men fteeds nieuwe en zwaardere lasten van hun. En toen men het edikt geheel ophefte, wierd 'er bevolen, dat alle gereformeerde Kerken afgebroken, alle vergaderingen geftoord, alle Kerkleeraaren uit het Koningrijk verbannen, alle onderwijs opgehouden, en egter alle verhuizing uit het land op galeiftraffe verboden moest worden, Hunne huwlijken wierden, wanneer ze niet door Roomfche Priesters waren ingezegend, voor onegt verklaard, en de paapen verrichtten deeze inzegeningen niet, voor dat de gehuwden ter misfe gingen. Hunne kinderen wierden voor basterd verklaard; zij mogten geen testamenten maaken; de Arts mogt een kranken, die zijnen Godsdienst niet wilde afzweeren, geen tweemaal bezoeken; en de geftorvenen, die zich de faL *, era-



Over het veelvuldige Ongeluk
er?menten der Roomfche Kerk niet hadden willen laaien toedienen, moesten op het vildersveld geworpen worden. Men groef menigmaal de dooden wepr op, fleepte de lijken door 'den drek, en Hetze daar na op het galgenveld verrotten. De kwellingen en folteringen waren zó onbefchrijflijk en menigvuldig, dat ten minfteh een millioen menfehen int het Koningrijk verhuisden, en 'in onderfcheiden deelen van Europa zich een Vaderland, en vrijheid om hunnen God te mogen aanbidden, zogten. Dragonders en Paapeii wierden uitgezonden, pm de Emigranten te rug te brengen, en ze' door •>"■; mogelijke folteringen tot wederaanneeming van den Roomfcbén Godsdienst te beweegen. Men kwelde die arme Christenen op eene recht duiveifche wijze aan de gevoeiigfte deelen des lighaams', Brandend vet liet men'hun in de oogen druipen;'in de ooreh ontftak men huil busebpoeder; onder de nagelen ftak men hun fpelden en naalden ; Hevelen, met vet gevuld, liet men bun aan de voeten bij het vuur heet maaken; men ftiet èt Vrouwen met bajonnetren door de borften , en in het doorboorde vleesch goot men azijn en zout, wanneer ze wilden flaaperi trommelde men, tot zij het' verfiand verloren; men maakteise zinneloos, en als krankzinnigen bragt men ze in de Roomfche Kerk wederj men vervulde de gevangenisfen met yhigtelingen; men bouwde galgen, raden en galeijea voor hunne'leeraars; aan de grenzen des Koningrijks wierd fcherps wacht gehouden; men bond moeders dagen lang aan de bedposten, en tegen haar over, haare zuigelingen, zo dat ;:e elkander fteeds konden aanzien, en niet naderen — zoo kan de menfchelijke boosheid wandaaden baaren waarvoor Natuur en Menschheid gruwen ! zoo
ver-



in de Menfchenwaereld.
vericheurden die verfraaide harten de dierbaarfte en heiligfte banden, door welke de menfehen onderling verbonden zijn !•(*).
De
(*) Mosheim haalt, ia hetzelfde deel der kerklijke gefchiedenis , de fchrijvers aan, welke, ia 'c breede deeze gruwelen hebben aangetekend — als ook Walch in de nieuwlte gefchiedenis van den Godsdienst. Gansch Europa denkt nog met fchrik aan den grouwzamen dood van den onfchuldigen Johan £alas, koopman te Touloufe , die den $ Maij 1762. op het rad het offer van Godsdiensthaat moest worden. Galas was toen 68 jaaren oud, hij had 40 jaaren in de ftad handel gedreeven , en was algemeen geacht en als een goed vader bekend; hij was proteftants, als ook zijne vrouw en kinderen. Een zijner zoonen, Lodewijk Galas was roomsch geworden. De vader was nogthans zo ver van het Fanacismus verwijderd, dat hij hem een penfioen gaf, en dat hij zelve reeds fints meer dan 30 jaaren een roomfche dienstmaagd in huis had, die alle zijne kinderen opvoedde. Een zijner oudfte zonen, Marc-AnToni n had geftudeerd , doch was van een woelig, ftuurs en hevig charakter. Koopman kon hij niet worden, daar had h j geen bekwaamheid toe; Advokaat ook niet, wijl hij niet Roomsch was. Hij kwam dus op den inval, om een zelfmoord aan zich te begaan; hij fprak 'er met zijne vrienden over, las de verdedigin. gen voor den zelfmoord, en wilde zijn plan uitvoeren op den 12 Oftober 1761, roen hij al zijn geld in het fpej verloren had. Hij at des avonds met zijne ouders, zijn broer Peter, en een jongen Lavaissk, welke daar in huis bekend was, en die denzelvefi dag van Bounleaux gekomen was — te vooren zat hij in gedagten, met het hoofd in de hand, in een armftoel; hij at weinig, dronk fchieüjk eenige glazen wijn, ftond reeds bij bet desfert op, en ging weg. Na den* eeten gingen de overigen iri een kleine kamer; Mevrouw Galas nam haar werk; Peter (liep; de oude Calas zette zich op een fopha, en fprak met La-



*7°
Over het veelvuldige Ongeluk
De Christenen hebben zelve elkander vervolgd; jnaar men beeft ook tot groote fchande van het Christendom, en menigmaal, zonder te denken aan
het
,vaisse tot bij tien uuren, toen deeze heen ging wekte men Peter, deeze ontkent dat hij i.eflapen heeft, waarover nog harteii k wordt gelachen, hi) licht vervolgens LAyAissE uit, beneden komende vinden ze M ar c-An t on i n hangen, met het bloote hoofd, in zijn hemd, tusfchen de twee deelen eener fcheideur die van den winkel in het magazijn ging. De beide jongelingen beginnen te fchreeuwen, en loopen naar een arts, en naar het gerecht, de ouders jammeren ; het gemeen komt toefchieten en omcingelt het huis. Onder "dit gewoel roept een dweeper, dat de oude Ca las zelve zijn zoon gehangen heeft; een ander voegt 'er bij: dat de gehangene des anderen daags de godsdienst van zijn vader zou hebben afgezwooren; in een oogenblik is dit de algemeene (tem van 't gepeupel, dat Lavaisse met het gezin hem uit religiehaat hebben omgebragt; dit, zeide men, was het oogmerk der reize van den vreemden gast geweest; men maakte elkander wiis, dat dit in een vergadering Van Proteftanten in Languedoc was afge» fproken. David, een ïnagiftraats perfoon aldaar, liet derhalven het ganfche huisgezin van Cal as, de Roomfche dienstmaagd en Lavaisse' gevangen neemen; de gehangene wierd met groote pracht in de Stephanus Kerk begraaven, en als een martelaar aangemerkt, het gemeen bad om wonderen op zijn graf. Van deezen dag af hield men ook den dood van Calas als befloten. Wijl het juist in 1762 weder honderd jaaren was, dat men in Thouloufe 4000 Proteftanteu omgebragt had, en het ge neen dit feest viert, fchoon het verboden is, zo vuurde deeze omftandigheid de verbeelding des volks nog meer aan. Men zeide, het rad van Ca las zou een bijzonder fieraad voor dit feest zijn, en de .Voorzienigheid had zelve den Roomfchen Godsdienst dit oiTer toegefchikt. Eindelijk wierd de vader met agt (temmen tegen vijf,
tot



in de Menfchenwaereld. 171
het zondige, de Joodcn; die bovendien door hunne vooroordeelen ongelukkig genoeg zijn , vervolgd en mishandeld. Zodra men elk een veroordeelde,
die
tot het rad veroordeelt. Men hoopte dat hij in de fmerte alles zou bekennen; doch hij riep nog op het rad God tot getuige zijner onfchuld, en bad God om vergeeving voor zijne Rechteren. Waar geen misdaad is, zeide hij fteeds, daar zijn ook geen medepligtïgen. Hij ging bedaard naar de martelplaats, en wierp zich geheel in de handen van God. Kunt gij gelooven, zeide hij tot een, die hem troostte, dat een vader zijn zoon kan ombrengen? Hij klaagde alleen, dat Lavaisse ook in den kerker moest zuchten. De richter David, dat monfter! liep nog op het fchavot, en wilde hem tot bekentenis dwingen, door den Mutzerhoop , op welke de geradbraakte leden zouden verbrand worde». Maar Cal as wendde het oog naar den hemel, en verder op den fcherprechter, die zijne rampen zoude eindigen. Dit werkte echter nog zo veel uit, dat zijne zoon JohanCalas alleenlijk uit het Koningrijk gebannen wierd. Men dreigde hem ook eerst met de doodftraf zijnes Vaders, zo hij zijn geloofsleer niet wilde afzweeren , en men ftak hem ook daadelijk in een klooster. De dogters werden insgelijks van de moeder afgerukt, en bij de Nonnen opgefloten. Niemand was nu ongelukkiger dan de moeder, eene geboren Engelfche. Eenige Menfchenvrienden overreedden haar, om naar Parijs te gaan, en bij den troon hulpe te zoeken. Drie grootmoedige Advocaten fchreven voor haar, lieten hunne gefchriften drukken, en gaven de inkomlten daarvan aan de weduwe: gansch Europa riep voor haar, en de moeder kreeg de dogters te rug. Doch men vond er nog welke fchreeuwden, dat men eer de ganfche familie moest opofferen, dan de uitfpraak der Overigheid van Thouloufe vernietigen. Men had bij het ganfche proces geen een bewijs tegen bet gezin kunnen vinden. De vader was een grijsaart ,'en had reeds lange ge. zwollen voeten; de zoon was «5 jaaren oud, en fterker '
dan



172 Over het veelvuldige Ongeluk
die niet geloofde het geen de Kerk leert en gelooft, zo konden zeker Abrahams nakomelingen, die den lliehtef van den Christeiijken Godsdienst verr
wer-
zij aile; de Roomfche dienstmaagd zag en wist
»«les wat er om ging; zjj hield ftandvascig (taande, tWt ze elkander den ganfchen avond niet hadden ver, laaten; aan het lijk van Marc-Antonin was geen het muitte fpo0r van gele.ien geweld, zijn klederen had ai] eerst uitgetrokken, en bij zj,ch neêi gelegd; men nad geen gefchreeuw gehoord, doch in het protocol ftond geen woord van de plaats, of omftandigheid des oogden; men doorzogt ouk de papieren en goederen van den g-ham-enen niet, om zijne gemoedsgefteldhcid te kunnen beoordeelen ; men verhoorde de aangeklaagden niet eerst in huis; men fiaeg geen acht op de droefheid van het gezin bij de ontdekking van het geval , noch ook dat niemand wilde vlugten, maar zelve het nuis openden en gerugt ma Aten; van .den voorgegeeven overgang des verhangenen tot de he< rfcr>ende Reügie, bad men Reen anders bewijzen, dan het hooren zeggen; men wist veelmeer, dat hij nog weinig dagsn voor zijn dood veele openlijke en geheime bewijzea van zijn ijver tegen de Roomfche Qodsdienst gegeeven bad; r< t de onnatuurlijke misdaad, welke de vader begaan zou hebben, behoorde ook een fterker bewijs ; de roomfche Lodewyk Calas was in het minfte niet gebaat in het huis; Lavaisse was de beste vriend der jonge lieden; het was klaar, dat de getuigen loo. gen; men liet den befchuldigden geen een middel ter hunner verdediging; de oude Calas ftierf in 't geheel niet als een dweeper, die zich verbeeldde dat hij zi ne geloofsleer een grooten dienst bewezen had. — Om deeze en andere redenen wierd de Richter David in Februari] 1765 op bevel des Konings afgezet, en de familie onfchuldig verklaart. Doch met dat al was de vader gemartelt, en gene onfchuldigverklaaring kon hem weêr in 't leven herroepen. Men zie Voltaire Traité fur la Tokrancc 1763; en Mémoire a confulter, G? conJultationpourles Enfant de Dèfunt Jean Calas, a Paris, 1765.



in de Menfthenwaertld. tyj
Werpen, niet verfchuond blijven,; Driemaal zijn ze ui£ Frankrijk verdreeven; van 1614 tot 1638 moesten zi; Spanje verlaaten met agterlaating van alles ; onder Ferdhand den Katnolijken wierden er weder te gelijk 170,000 Jooden uit Spanje verdreeven, — alleen, om dat ze jooden waren; die zich niet wilden laaten doopen, moesten binnen vier maanden het land ruimen. De ketterrichtcrs verboden den Christenen op welke wijze het ook wezen mogt den jooden bijftand te doen. Een menigte arme jooden veinst den, en lieten zich tot het getal der Christenen aanneemen < alleen om in het land te kunnen blijven. Doch meer dan 80,00a huisgezinnen trokken un dit Koningrijk, en gingen naar Portugal, Ita* hen, Afrika, en namen aanzienlijke getdfommen mede, fchoon veele daarbij jammerlijk omkwamen. Nog heden drukt deeze last van veinzerij het geweten van zeer veele jooden in Spanje en Portugal. In het christendom veriaagde men deeze Natie, en Mahomed nam, toen hij Konftautinopel veroverd had, veeJe jooden aan, en leerde veel van hm- Rabbi Aben Es ra klaagt in zijne fchriften zeer over de hevige vervolgingen in Spame, en vlood ook zelve uit dat Koningrijk. Maria na verhaalt, dat een ijverige roomfche eens te Lisfabon een jood op de flraat wilde bekeeren, en als juist de gewijde hostie voorbij gedragen wierd ^geerde h'j, dat de jood zou erkennen, dat de glans welken de ouwelkasr van zich g-,f, uit het lighaam. v^n Jezus ontftond. E)ocl, de jood wilde zijne zinnen „iet verlochenen, en hi ld ftaande, dat het de fch.tter.ng was van de juwelen,'met welke de kast omzet was. Dit hield men voor eene Godsbering e„ terftond werden er 7ooo jooden omgebragt. Zo dra een groot heer geld noodig fcad,
richt-»



174
Over het veelvuldige Ongeluk
richtte men in koelen moede een bloedbad onder de jooden aan. In de twaalfde eeuw predikte een domme Monnik Rudolph tegen de jooden, vergeleekze bij de Saracenen, en fpoorde de Christenen aan, om ze met het zwaard in de hand overal op te zoeken. Hier op ontftond ook aan de oorden van den Rhijn eene algemeene vervolging der jooden. De geestelijken en waereldlijken grepen hen aan; in alle Heden, dorpen en vlekken, zogt men ze op; men ontnam hun alles wat zij hadden ; die zijn lijf en leven niet wilde waagen moest vlugten en alles agterlaaten. Men beval de zwaarfte ftraffeu tegen dit ongelukkige volk. Te Saltzmatten wierd een jood, wegens een diefftal aan de voeten opgehangen, en bleef nog verfcheide dagen aan de galg in het leven. In het jaar 1283 was er te Maïnts eene algemeene flagting onder de jooden; uit Wenen en Munchen wierden zij verbannen; te Augsburg moesten de jooden eens 22000 gulden betaalen, en evenwel bragt men veele van dezelven om; in 1384 kwamen te Nordlingen 200 jooden om, en aan de overigen betaalde men niets van het geen men hun fchuldig was; in 't begin der vijftiende eeuw floeg men te Praag veele duizenden jooden dood, men verbrandde hunne huizen en dwong den kinderen tot den doop. Nog in het jaar 1613 vergoot men te Frankfurt het bloed der jooden. Wat moeten toch zo veele onfchuldige en van de waarheid onkundige menfehen van onzen Verlosfer gedagt hebben, daar zijne belijders zich als leerlingen van den Aartsmoordenaar gedroegen (*)? Aan eiken nieuwen Keizer moesten de jooden rijke gefchenken brengen; en hoe veele min-
ma t . deC3 J°an- 44-



in de Menfchenwaereld. 175
dere Overheden hebben niet den jooden die in hunne befcherming (tonden, deezen last jaarlijks opgelegd? In den tijd der kruistogten fprak de Paus elk, die deezen togt mede waagde, vrij van alle verpügting, om aan den jooden hunne fchulden te betaalen. De gewaande ftadhouder van Jezus Christus ontnam anderen hun eigendom; het zogenaamde zigtbaare hoofd der Kerke veroorloofde bedrog, ongerechtigheid , en openlijke rooverijen. Men wilde voorheen niet toeftaan dat een jood eene erfenis van een Christen mogt ontvangen. Nog in het jaar 1633 moest de rechtsgeleerde faculteit te Leipzig hier over uitfpraak doen, bij welke hun volkomen dat recht toegekend wierd. - Zou men wel haast kunnen gelooven , dat het gevoel der Menschheid ooit zo verontreinigd, zo bekrompen konde worden? Wie heeft ons aangelield om onder dit volk de ellende weêr te vernieuwen , die het bij de belegering van Jeruzalem uitgedaan heeft, en die Jozephus niet fchriklijk genoeg kan fchüderen? toen er lange te vooren onophoudelijk dag en nacht een gefchreeuw en geloei was! zo dat de grijsaarts wenschten, dat de krijg eindelijk mogt
naderen, en de tempel in vlamme ftaan. Er
was een tijd im welke men in Duitschland door eene algemeene wet wilde vastzetten , dat alle jooden zich door hunne kleding zouden onderfcheiden, en of geele hoeden, of eenige koorden aan den rok zouden draagen. Onder Lob e wijk. den IV wendde een dweepige biertapper voor, openbaaringen te hebben; het volk ritte te famen, en wilde den dood van Christus aan de jooden wreeken. Men ging zo.onmenfchelijk met hun te werk, dat veele derzelver hunne vrouwen en kinderen zelve ombragten, om den ontmenschten niet in de handen
te



?j6 Over het veelvuldige Ongeluk
te vallen. Zulke wreedheden veroorzaakten doot .de hunne, belijders van een Heilant, die zelfs aan het Kruis nog voor zijne moordejen bad ! De Godsdiensthaat verdichtte menigmaalen de fchandelijkfle boosheden, en gaf zonder eenigen fchijn van waarheid, dm jooden daar van de fchuld, men greep de wraake Gods van het outer, flingerde den blikzem onder hen, en verdreefze door donderflagen. Wanneer het den Monniken inviel om uitteftrooijën, dat de jooden de gewijde hostiën op het aanbeeld met hameren hadden gefiagen, zo dagt men niet eens over zulk een verdichtzel na, noch vroeg naar de fchuldigen , maar de ganfche Natie .wierd daar voor geftraft. Reeds daar door, dat zij befneden en niet gedoopt waren ,■ verdienden zij in de oogen der Geestelijkheid alle ftraffen. In het jaar 1306 verdichtte men, dat zij ergens een kind van een Christen geftolen en heimelijk omgebragt, zijn bloed gedronken, en zich tot allerlei boosheden verzworen hadden. Deeze valfahe aauklagte kostte te Muttchen in 't jaar 1290 aan 183 jooden het leven. Zij waren in de fynagoge gevlugt; het woedend gemeen omringde het gebouw en ftak het in den brand. In 1348 befchuldigde men hen, dat zij alle de bronnen in Düitschland hadden vergiftigd, en dat zij oorzaak waren van de pest,' die te dier tijd een menigte menfehen wegfleepte. Men zeide dat zij de ganfche Christenheid hadden willen verdelgen, en dus werd nu ook hun allen de dood gezworen. Alleen in Düitschland wierden daarom 12000 jooden wreedelijk vermoord» De luije Paapen geloofden, dat het niet onmoogelijk was , om het laatfte zaad der jooden, met den dolk in de hand van de ganfche aarde uitteloeijenj en zij vergaten, dat volgends de duidelijke



in de Menfchenwaereld.
*77
ke leer vari den bijbel dit volk nog lang, als een levendig gedenkteken voor de waarachtigheid en Goddelijkheid van den Verlosfer, onder de Christenen moet behouden worden. Als het onrechtvaardig vergoten bloed reeds verdroogd was , merkte men eerst op, dat de Kooplieden, die op de Levant handelden , door allerlei Waaren de befmetting overgevoerd hadden, en nu beval men het zwaerd weder in de fchede te doen rusten. Zij kregen eindelijk van F re der ik den III een vrijheidsbrief, waarin alle dergelijke lasteringen tegengefproken wierden. Men wilde eindelijk meer redelijkheid betoonen aan het nageflacht van een weleer beroemd Volk , welks gefchiedenis in de oudfte gedenkftukken der waereld en der Menfehen, een der merkwaardigften is. Op wiens val ons geluk , onze welftand , onze Godsdienst gebouwd is, wiens fhunvaders groote mannen waren dat magtige Koningen , beroemde helden, uitmuntende dichters , een Salomon, die tot de wijsften der menfehen behoort, en altoos veele geleerde mannen en kundige handwerkers onder zich had Ê en onder het
welke de groote Leeraar en Verlosfer der waereld geboren en opgevoed wierd. Intusfchen is het zonderling, dat men in veele groote en kleine freden den Jooden niet eens een vrije en gezonde wooning vergunt. Men dwingt hen om in een enge ruimte bij elkander te woonen, men bepaalt hen j niettegenstaande hunne fterke en fchielijke vermenigvuldiging, tot een kleinen omtrek^ zonder genoegzaame acht të geeven op de morfigé levenswijze van dit volk; ófte bedenken j da'tuit dpezen ftmkeiiden dampkring de zaaden van aanfleekende krankheden, niet flechts voor de Jooden, muar ook voor de Christenen kunnen ontftaap. Men bedient zich van de Ih Stuk, M t00„



178 Over het veelvuldige Ongeluk
Jooden in alle Kooplieden • men gebruikt 'er eenigen aan het Hof; ze fchijnen tot veele goede en noodige verdringen ,in de maatfchappij gemaakt te zijn. — Is het dan billijk dat zij voorhet gerecht alles dubbeld moeten betaalen , of aan dt moedwillige beledigingen van groote en klein, en aan den geest der veer oordeeling , die zelfs onder de Proteftanten nog niet geheel uitgedoofd is , telkens blootgefteld zijn ? [*) Is het niet onmenfchelijk , wanneer men een' ter dood veroordeelden Jood niet veroorloofd, om een Rabbin bij zich te laaten
ko-
• (*") Het politiek nadeel , dat uit den lediggang van ontelbaare Jooden ontftaat', heeft de Heer Schlettwein , in de Ephemeriden der Menschheid , aan de Overigheden voorgefteld. Wijl men ze niet tet arbeidzaamheid aanzet , noch, geli'k in Polen en Ho'land', tot den landbouw of de gilden mogen toegelaten worden , zo zijn zij tusfchen de voordbrengers en verbruikers der waaren enkel tusfehenhanden , die den prijs der waaren aanmerklijk verhoogen , behalven dat zij hun. hoofd en befchermgeld moeten opbrengen. Zn zi.ti bijna genoodzaakt, om landloopers te worden, het komt door den lediggang en het gebrek eener verftandige opvoeding, die nog door weinig Vorften omtrent hun is m 't werk gefield , dat men bij meest alle dievenbenden Jooden vindt. Zij hebben voorheen Paleflina voortreflijk gebouwd, zij hebben handen en krachten, zo goed als de Christenen; maar het is een raadzel , ■waarom men hen allen lediggang veroorloft. Het ontbreekt ook niet , wanneer men niet onbillijk oordeelt, aan goede vootbeelden ouder hen. Wat het zondige en overdreevene woekeren aangaat, zo overtreft hen waarlijk menige Christen daar in zeer verre. Men vindt gedoopte Jooden die zich niet fchaamen om van den nood van anderen een fchandelijk gebruik te maaken, en onder fctii-n var. dezelve te helpen, zich door ©ngeoorloofden woeker verrijken.



in dé Menfchènwacrèld:
*79
Romen ? Moesten wij niet veel meer" als Christenen, wij, die als wilde loten in den goeden Olijfboom zijn ingeënt , voor hun bidden, dat de genade des Heeren hunne vooroofdeele'n haast moge uitróeijen , het dekzel van hunne aangezigten ligten , en dé natuurlijke takken , die thans verbroken zijn, weder inenten ? (Rom. XI. 24.) Laat ons den Apostel leezen , en van hem leeren hoé wij de treurige gè'i Ichiedenis deezer eertijds luisterrijke Natie moeten
i befchouwen. Wij zijn haar verdraagzaamheid, "medelijden, liefde, een goed èn aanlokkend voor^
l beeld, eene vriendelijke en redelijke behandeling , voorbede en goede wenfchen fchuldig. Zij beweenen nog ffeeds het vervallen heiligdom dat God hunnen vaderen gaf. Het is toch uit een goed be'ginfel, dat zij wenfchen de overblijfzels der tente 5 die God voorheen bewoonde , en den Tempel, die
! God zelve gewijd had, weder op te bouwen. Hoé veelen onder ons zouden niet een heiligen en van vader tot zoon overgaanden ijver voor het Christendom flrijden , wanneer hetzelve allengs als een fcha^ duw van de aarde verdween ? Wij verdaan de geheimen der Godlijke huishouding niet. Maar, zó wij eenigzins geloof geeven aan de Woorden der gezanten van Jezus , zo heeft men de aangenaame hoop , dat God zijnen voormaaligen lievelingen nc eens een' Mozes zal zenden , die hunne blindheid geneezeh , hunne gevangenis openen , en het ijzeren juk dat hunne vijanden hen opgelegd hebben verbreken zal. Want, gelijk PaiiluS zegt: de genadé giften en de roefinge Góds zijn 'onder ouwe lijk. — Het is eene verborgenheid; het betaamd ons niet te weeten , de tijd of de uure , welke de algemeene Vader der menfehen , en verzoende God zich ter uitvoering



I80 Over het veelvuldige Ongeluk
zijner groote en altijd liefderijke oogmerken voorbehouden heeft !
Nog is de treurige weg, welken ik hier gaa, om jn de gefchiedenis het lijden en de verdrukkingen der Menschheid natefpooren , niet geëindigd. Reeds lange zie ik den grooten hoop Slaaven in de oude en de nieuwe waereld. De mensch is vol tegenftrijdigheden. Wij ftreeven naar befchaaving en verlichting. Wij roemen onze voorrechten boven de wilden , praaien met de rijke fchatten van ons verftand , en verheffen de grootmoedige gevoelens van ons hart. Maar waartoe gebruiken wij gemeenlijk dat alles ? Tot verachting, en, wanneer het geval ons de magt en gelegenheid aanbiedt, tot mishandeling en onderdrukking onzer broederen , die nog zo ver niet — hoe moet ik het noemen ? — veredelt , of door de afwegen der kunst van het rechte en fchoone pad der natuur afgeleid, en verergerd zijn geworden. De oude Volken beftemden meest het grootfte gedeelte des Volks dat door hun in den krijg overwonnen wierd, tot de flavernij. Men voerde hen weg naar een ander land; men ontnam hun het recht en de waarde van den Mensch ; men befchouwde hen als een buit, met welken men konde omgaan zo als men wilde; men vernietigde allen rang, alle orde en onderfcheiding bij de overwonnenen; men doodde menigmaal zo veelen van dezelve, als men ter neer konde houwen ! de fchoonfte en jongde vrouwen werden voor de Paleizen der grooten en rijken uitgezonderd, de anderen werden het gemeen en den Soldaten prijs gegeeven; en de fterke en gezonde arbeiders zond men in de bergwerken, gebruikte hen tot het opmaaken der wegen, tot huislijke verrigtingen , en anderen
zwaa*



in de Menfchenwaereld. 181
zwaaren, zuuren , of walglijken arbeid. Zo behandelde de Babijlonifche Koningen den Jooden, welke God door hen liet tugtigen. De zogenaamde gevangenis was alleen eene verpla.atzing, eene wegvoering naar vreemde landen, maar verbonden met alle de verfmadelijke lasten en vernederingen die noodig waren , om den trotfchen hoogmoed des Volks te doen bukken. De Heilige gefchiedenis noemt het zelve eene verplanting Matth. i. vs. 17. Men maakte van het voornaamfte gedeelte des Volks Koloniën , waar de overwinnaaren het begeerden. In de oudfte gefchiedenis vindt men bijna geen kleinen ftaat , waar niet het onderfcheid tusfchen vrij. geborenen (Ingenuusj vrijgelatene C Libertusj, kinderen, der vrijgelatenen (Libertini) en Slaaven {Servus') ingevoerd , en met de ftrengfte nauwkeurigheid in acht genomen wierd. Dat de toeftand der flaven nog erger en harder was, dan het lot der lastdieren, daar zal niemand aan twijfelen , die flechts een weinig menfchenkennis heeft, en in de gefchiedenis der oude waereld niet geheel vreemdeling is. Doch niemand dagt te dier tijd anders , en de leeraars van de heilige rechten der Menschheid waren of flegte wijsgeeren , of ftaatkundige vleijers. Ari stot el e s heeft de flavernij verdedigd; hij verdeelde alle volken in edelen en onedelen; men vindt, zegt hij, VoP;en, bij welke alle burgers edel zijn. Wij verheffen fteeds Griekenland, en ontfteeken fchier voor den enkelen naam van Athene wijrook. D ch men kan zeker rekenen, dat in Griekenland de vrije menfehen tegen de fjaaven te rekenen, minder dan een vierde gedeelte uitmaakten. In den ffag bij Platea had elke Spartaan zeven Heloten bij zich — zo noemde men de lijfeigen gemaakte inwooners der vernielde ftad Helos, welke die krijgszuchtige RcpüM 3. bliek»



182 Over het veelvuldige Ongeluk
bliek, gelijk veele andere kleine Haaien neven zich, als een Roofdier verflond. De overgeblevenen wierden met de uiterfte geftrengheid behandeld. De Heer kon naar zijn goedvinden met zijn .flaaven bandelen. Hunne wijven en dogteren moeiten bijflaapen des meefters zijn, terwijl de man den verachtelijkften arbeid moest verrigten. Men gaf hun even zo veel fpijs en drank , als zij noodig hadden om niet te verhongeren. Zelfs de jonglte knaapen — zo men de volwasfenen nog toeliet te trouwen •>—r moeiten veeltijds hunnen meefteren tot verzadiging van onnatuurlijke en beestagtige lusten dienen. Wat wonder , dat zij menigmaal het juk zogten aftewerpen, en een algemeenen opftand aan te richten?.
De Romeinen behandelden hunne flaaven nog wreedcr. Het getal is niet ligt te bepaalen van alle de fteden , dorpen en menfehen , die door dit Volk ongelukkig wierden. Alle jaaren , en uit elken veldtogt bragt men een menigte Haven, naar Rome. Zij bouwden afzonderlijke werk- en tugt-, huizen (\Ergafiula) voor hen, en waren ook zo onmenfchelijk tegen dezelve, dat eindelijk de flaavenkrijg uitbrak , in welke 20,000 flaaven in de wapenen waren. Veele rijke Romeinen veroorloofden alleen den flaaf welke het opzigt over de aiir dere had , om te trouwen , op dat hij des te getrouwer zoude zijn. De oude gebrekkige flaaven die niet meer dienen konden , zette men op een eiland in den Tijber , tot dat zulks, door Claupius verboden wierd. Tacitus zegt van zijn eigen Natie, dat fommige grooten vierhonderd flaaven hielden. Men vond 'er die 5000 flaaven hadden^ Men befchouwde ze niet als menfehen of
per-



in de Menfchenwaereld.
183
fonen, maar flechts als bezittingen. , die men naar goedvinden verhandelen kon. Slechts in den uiterften nood gebruikte men ze in den krijg — anders hield men ze te gering daar toe. De overdaadige Romeinen hielden de Murenen Muratna Hdetiaj voor eene lekkernij, en hadden ganfche vijvers vol van deezen visch , wijl ze ook bijzonder fciioon getekend waren. VediusPollio meste zijne Muranen met het bloed en vleesch van zijne ter doodveroordeelde flaaven,, wijl hij meende datze daar door een fijneren fmaak, en malfcker vleesch bekomen zouden. Wanneer een flaaf het minfte verzuim in zijn dienst had , of het een of ander brak, zo was zijn ftraf, in het huis van deezen ontmensch' .n , in den Muranen vijver geworpen te worden, r jilio deed dit, omdat hij bij deeze ftraffe beter dan op eenige andere wijze zien konde , hoe de ganfche mensch in Hukken gefcheurd wierd. De Romeinfche Natuuronderzoeker,die dit verhaalt, noemt het zelf een bewijs van wreedheid. Wanneer een flaaf iets tegen zijn Heer zeide, zo geloofde men hem niet. Shnfca zegt, dat zij menigmaal des morgens om drie uuren hunne flaaven reeds hadden gekastijd.. Juvenalis verwijt het der vrouwen, dat zij de flaaven lieten flaan, intusfehen dat zij aan haar kaptafel zaten om zich te blanketten. Volgends de wetten mogt men hen ook niet door pijniging tot bekendtenis tegen hun Heer brengen , wanneer het gefchil geen bloedfciiande of famenzweering betrof. Doch wijl iemand, die 400 flaaven kield , door een derzei ven vermoord wierd , zo moeflen ze alle 400 flerveu. Tot allé hunne fchv .wfpelen, '1 riumfen , dierkampen , fchoon ze ook aan menfehen 't leven kostten, gebruikten zij flaaven. Het was eene algemeene gewoonte, wegM 4 ge-



iBi. Ovsf Ut veelvuldige Ongeluk
geloopene flaaven, door wilde dieren te laaien ver? fcheuren. De verfchriklijke ftraf der kruiciging, bij welke zij menigmaal verfcheiden dagen in 't leven bleven , was alleen een ftraf voor flaaven, en wierd eerst door Constantijn afgefchaft. De Christenen (lellen te recht deeze en andere mishande» handelingen der menfehen, den Romeinen tot verwijt. Maar wat zegt de gefchiedenis ? Hoe hebben wij gehandeld met ftille geruste Volken , die door wijde Zeen van ons gefcheiden waren, na dat wij, befchaafdè Europeanen, ze overwonnen en onder het juk gebragt hadden ? Sints de ontdekking van Amerika is de naam van Christen in meer dan een waerelddeel tot een afgrijzen geworden. In Afrika heeft men flaaven geroofd , en in Amerika heeft men de ingeboren , die ons nimmer beledigd hadden, onder voorwendzel van den afgodendienst uitteroeijen, en het Kruis van Christus op te richten , bij duizenden omgebragt. Nauwlijks was de nieuwe waereld ontdekt , of overal werd het jammerend gefchrei der gemartelden en onderdrukten gehoord. In het Amerikaanfche zand zijn zeën van Indiaans bloed verdroogd. De befchuldiging betreft inzonderheid den Spanjaarden, die in het nieuw ontdekte waerelddeel binnen jaaren tijds vijftien millioenen menfehen omgebragt , en een ftreek der aarde, die vijfmaal grooter is dan Spanje zelve , tót eene woeftijne gemaakt hebben. Men landde aan den oever van een gansch vreemd Volk, en beroofde het van zijn goud,' zilver , edelgefteenten, vrouwen , kinderen, hoven, velden, rust, vrijheid; van het vrolijk genot der weldaaden , die de Natuur hun aanbood, en eindelijk van het leven zelve. De Paus fchonk een land weg , van welk' men toen voor de eerfte maal hoorde. Nicolaüs de V.
ver-



in de Menfchenwaereld. 185
veroorloofde in zijne bulle den Christenen uitdruklijk, om alle ongelovige tot flaaven te maaken, en nu hielden zich de wreede Christenen gerechtigd , om de menfehen welken God iederen dag met zijnen fchoonften zegen in de fchepping verheug le , fchoon ze niets van zijnen Zoon wisten, ter fiagrbank te voeren, en het nieuwe waerelddeel als in een fchouwtoneel, op welk alle boosheid en 011menfchelijkheid vrij vertoond mogt worden, zonder eenig menfchelijk gevoel te veranderen. De Spaanfche Bisfchop Bartholomeus de la Casas zag zelve alle de gruwelen zijner landgenooten, en keurde ze af. Men weet dat de Spanjaarden ganfche fchepen vol wilden, die van wezens welke toch een menfchelijke gedaante hadden , niets minder dan dit vermoedden , even als of zij tot hun vermaak een fpeeltogtje in zee wilden maaken , wanneer ze ver genoeg van den oever waren , in den grond deeden zinken en met man en muis vergaan. Men overdagt niet dat de wreeker der Christenen, ook de God der wilden is. De ftomme traanen der Eilanders en Amerikanen , hun fmeekend oog, hun druipend zweet , hun klaagend gefchrei over geweld en onrecht, wekte de Menfchelijkheid niet op in de borst, die door gierigheid, zelfsbelang en blinde religiewoede beheerscht wierd.
Zo menigmaal, bijkans , als 'er vijandlïjkheden met de wilden ontftaan, zijn de Europeanen de aanvallers en beledigers. Ook de Portugeezen hebben dikwijls hunne wreedheid getoond, toen zij den weg naar de Indien openden. De Hoitcmten ift Afrika zijn onbefchaafde , maar nogthans goedaardge menfehen. De Portugezen hadden eens allerlei verfchillen met hen , toen ze op eene terug reize M 5 van



lSr5 Over het veelvuldige Ongeluk
van Oost-Indië aan de Kaap de Goede Hoop, zich van versch water wilden vóórzien. Dit ging voorbij , maar eenige jaaren daar na kwamen de Poitugeezen weder, en wilden zich waarfchijnlïjk met geweld daar nederzetten, en om , zich aan de lieden te wreeken , die te dier tijd hunne wóoningen en vrijheid verdedigd, hadden , verzinnen zij een laage list, om veele Hottentotten op eenmaal te doodcn — vooraf zoeken zij hun vertrouwen te winnen , en verzekeren hen door alle mogelijke tekenen , dat aan de voorige gebeurdtenisfen in 't geheel niet meer zou gedagt worden. Men laadt namebjk eerst zeer geheim op het fchlp een Huk kanon met musquet kogels, brengt het vervolgends aan land , en laat het door de inwooners met touwen voordtrekken. De conltabel volgt met een brandende lont agter het zelve, en zo dra de H óttentotten in een rechte lijn voor bet kanon .ftaan en trekken , fteekt hij Huk af; eeu groot deel der goedvertrouwende Hottentotten wordt gedood , en de anderen door den fchrik tot in het dikfte woud gejaagd; en de Hollanders (welke reeds veele jaaren bezitters van de «aap geweest zijn) verzekeren , dat dit Volk nog heden eene onuitwisclibaare vrees voor kanon en ander fchietgeweer hebben.
Dit was nu het fchoone fchouwfpel, waar in zicii het vernuft van den uitvinder konde verzadidigen ! Zo verheugt zich een Tijger wanneer hij zijn weêrloozen buit onverhoeds overvallen en verHinden kan' ! Men moet de meefle wilden aanmerken als kinderen. Zij zien alles met groote nieuwsgierigheid, en tasten naar alles; ze zijn goed van vertrouwen aan elk een, laaten zig ligt bevredigen ,
doen ,



in de Menfchenwaereld. tij
deen, ongetergd , niemand nadeel, en hebben zeiden kwaad vermoeden van anderen. Is het dan wel kunst , om over zulke onrijpe, goedaartige kinderen der natuur , met de kunstwerktuigen , die wij ter vernieling uitgevonden hebben , meefter te worden ? Men zegge niet , dat men geer, goede geaartheid bij hen vond. Hoe menigmaal hebben niet de Engelfchen in hunne reize om de waereld, tegen allerlei kleinigheden , van glaskoralen, mesfen, fchaaren, kleine fpiegcls, fpijkers , enz. alles wat zij wilden van de eilanders in de Zuidzee gekreegen ? De pligt van dankbaarheid , die der Menfchelijke natuur zo eigen is , erkennen zij ook. Men vindt fpooren daar van onder de wildfte en onbefchaafdfte Volken ; in Europa zijn derzelver voorbeelden dikwijls zeldzamer. Bijron liet voor eenige wilden, die hij op zijn fchip genodigd had , muziek maaken, Bij het heen gaan nam een van hun een rood blanketzel , dat zij altijd bij zich draagen, uit de zak, en beftreek daar mede den Muzikant , die hem zo veel vermaak aangedaan had. Hij wilde ook den Kapitein, wijl hij niet met hem fpreeken kon , zijne dankbaarheid op deeze wijze betuigen. Men leeze flechts de reisbefchrijvingen , en men zal bevinden , dat de heidenen en wilden in lange die affchuwlijke menfehen niet zijn , waar voor ze van veelen gehouden worden. Bij veele wreede en dwaaze gewoonten vindt men toch noch overal bewijzen der Menfchelijkheid, der eerlijkheid, liefdeen dienstvaardigheid (»). In onze
C*) Bij voorbeeld, in de Indien laaten fommige vrouwen , bij het overlijden hunner mans, zich mes hem begraaven , of verbranden. Zij bidden het Vuur,
een



181
Over liet veelvuldige Ongeluk
ze (haten wil men nog niet inzien, dat de fpeelende dieven de grootfte en gevaarlijken zijn, (b, V. het fpeelgezelfchap te ipaa heeft jaaren gehad, dat ze 20,000 Louis (tor aan zuivere winst deelden) maar de Yslanders haaten alle fpeelen om geld, Volgends
een Os, een Eoe aan , wijl de nuttigheid derzelven hen veileid , om te gelooven dat de Godheid daa. in woont. De Koningin te Otaheite en de grijsaart, die den E.igelfchen den weg wees , en levensmiddelen te koop bragt , waren zeker goede charakters. De gevoelens van medeliiden , en van aangedaan ongelijk vindt men fpreekende onder hen. Op Madagascar bragt de Zoon van een Vader die lang krank geweest was , hunnen God een offer, met zodanige plegtgheden, als veel overeenkomst hadden, met die der Jooden, hij zette den kranken tegen over het offer , bij 't welk met grooten ijver gebeden wierd. Kalm geeft een goed getuigenis van de wilden in Noord - Amerika ; Zij houden, zegt hij ; hunne beloften, en bewijzen den vreemden bondgenoten veel vriendeliikbeid. In 1746 wierd een Engels Koopman, die met waaren onder hen rondreisde, verflagen ; een jaar daar na vonden zij den moordenaar eerst uit. Zij greepen hem, en zonden hem gebonden met een wacht aan den Gouverneur van Philadelphia , en lieten hem zeggen, dat zij den booswigt niet meer erkenden voor hun landgenoot, dat hij hem volgends de Ergelfche wetten konde (traffen. Wanneer de trekvogel in Canada eieren, of nog kleine jongen heeft, fchieten de wilden de ouden nooit, zij willen het ook niec lijden van de Franfchen , eerst zoeken zij het hun te beletten door vriendelijkheid , daar na met ernftige bedreigingen , en verklaaren het voor een onbarmhartigheid , wijl daar door ooit de jongen van honger moeten omkomen. De Natuur zelve leert hun omtrent de dieren , 't geen Mozes zijn Volk bevelen moest. Turkfche galeillaven , hebben inenigmaalen blijken van dankerkentenis gegeeven. Zie Neuefie Mannichfalt. 1, (t.



in de Menfchenwaereld.
1S9
geneis een oude wet in dit land ver'iest elk , die maar om eenige waarde fpeelt , zijn ganfche vermogen , en hij kan daar over van elk een tot verantwoording geroepen worden.
Onder zulke eenvoudige menfehen , die van veele boosheden , wtlke reeds een jongen in Europa bedrijft, den naam zelfs niet weeten , hebben de Europeanen de velden, waar te vooren nooit het gekletter der wapenen gehoord was, met bloed overftroomd, en nog is een groot deel der wilden tot ilavernij veroordeeld Wat is Amerika ? bijna ééne Plantagie voor het wellustig en gulzig Europa. Een g'-oot tugthuis voor veel duizend flaaven, die beftendig Suiker, Koffij, Katoen , Indigo , Cochenille en zo veele andere waaren , met bitter zweet, met de moeilijkfte en fmertelijkfte verdraagzaamheid , onder de flegtfte mishandelingen moeten bouwen. Is het voor een gevoelig hart niet fmertelijk , in afgelegen gewesten zo veele Medemenfchen in een tegennatuurlijken ongelukkigen ftand te zien, en, met rampen overladen, gelijk een kudde Vee door een zweep langs het veld re zien drijven , terwijl zij hun bijtend hartzeer , bun' knagende zucht tot het Vaderland , hun rusteloos verlangen naar recht en vrijheid , in ftilte verkroppen moeten , en elkander flechts heimelijk vertrooften mogen, en dit alles, alleenlijk om de fchraap-
zucht van eenige weinigen te voldoen , en de wellust'van veel anderen te voeden , die bij het genot der vrufften niet eens denken aan de flavernij, het bittere zweet en de zilte traanen hunner Natuurgenoten , die dezelve geplant en toebereid hebben. —De wijsgeer heeft recht , wanneer hij met onze 011. vergenoegdheid den fpot drijft, en ons raadt, om,
zo



loo Ovêr het veelvuldige Ongeluk
zó dra wij ons lot willen beklaagen , flechts ta denken , dat 'er nog zo veel duizenden ongelukkigen in de waereld zijn , die geen oogenblik rusc hebben , wien de heldere hemel niet kan vervrolijken , die hun ganfche leven in dienstbaarheid, in de hardfte boeijen, zonder afwisfeling of uitfpanriing , moeten doorbrengen. De Franfchen , Spanjaarden , Portugeefen, Engelfchen en Hollanders koopen jaarlijks meest in Gu'mea en Madagafcar , een menigte Negers en Negerinnen van de kleine Vorften aldaar, zij laaden ze gelijk andere waaren in de fchepen, en Voeren ze naar huune bezittingen in Amerika , waar ze door de eigenaaren der Colonien gekogt en tot allerlei dienfien gebruikt worden (*). Eer men ze koopt , moeten zij zich op een tafel geheel naakt door een Heelmeefler laaten onderzoeken en betasten , of ze gezond en fterk van beenderen en fpieren zijn. 't Is bijna ongelooflijk , en nogthans waar, dat men nog bij de Negers en Marokkanen de menfehen tegen paarden verruilt, en dat de Engelfchen meer voor een paard betaalen, dan voor een zwart Mensch. Europeërs ! en inzonderheid gij, die in ons waerelddeel zo veel van" grootmoedigheid , menfchenliefde , teêr gevoel en edelaartigheid fpreekt, maar aan gene zijde der zee waare Satans zijt — zo ver hebben wij dan onze menfchelijke Natuur , en onze Christelijke waardigheid verlaagd ! Hoe lange zal het nog duuren dat de Deugd nier an-
deis
(*) Hierom hangen zij menigmaal , wanneer de last der flavernij al te drukkead is, zich zeiven op, in de aangenaame verbeelding, dat zij na hun dood weder' in hun Vaderland komen.



in de Menfchenwaereld. itji
ders bij u beffaa dan in de afbeeldingen der fchitders; het eigen belang zal haar verdringen van het tooneel des daadlijken levens , en flechts in den fchoiuvburg , waar bedrog en fchaduvv de oogen vermaaken om den tijd te verdrijven , zal ze nog ten tooneele verfchijnen.
Een fcheeps Kapitein verkoopt zijne Negers aan de Kolonisten; elk hunner geldt 200, 300, en ten hoogden 450 Hollandfche guldens; is het een man die reeds een handwerk geleerd heeft, die metzelen of timmeren kan, zo kan hij 'er in Surinamen 2000 guldens voor krijgen , wijl 'er de handwerkslieden nog fchaars zijn. Hunne taal is meest een mengzel van Engels en Hollands. Waar tien flaaven tot verrigting van het huiswerk zijn , daar zijn 'er menigmaal 180 of 200 die in het veld moeten werken. Onder de Negerinnen leeren eenige naaijen, breien en flikken. In het laatst van de zestiende eeuw kreeg Brazilië jaarlijks van Angola 28000 Negers; men had daar Planters, die 10000 ilaaven , en 18 fuikermolens in het werk hadden. De Franfche kruidkenner Aue let, die lang in Amerika was geweest, rekent 400 flaaven voor ééne Plantagie , wil men 'etnut van trekken. Volgends zijne opgave zijn op St, Domingo 200,000 flaaven. Maar om 'er zo veel te houden , moeten 'er jaarlijks 20,000 nieuwe btj gekogt worden. Twintig duizend flaaven zijn 'er op Ijle de Trance, meest alle van' Madagascar, en alle 18 jaaren moeten 'er zo veele nieuwen aangefchaft worden. Van deeze beklaaglijke fchepzelen zijn 'er —. men kan het haast zonder huivering niet zeggen, alleen op Barbados in 16 jaaren 6o,coo een langzaame dood gefforvcn. Wegens deeze groote menigte worden ze aan de borst of den arm ge.



ïo* Over het veelvuldige Ongeluk
lekend, op dat ze niet zouden verwisfeld worden^ op gelijke wijze als men bij ons de beeften merkt, die onder de kudden zullen gedreeven worden. Hier toe heeft men een zilveren plaat, waarop de voor> Ite letters van den naam des meeflers ftaan, hier aan is een houten fteel, men maakt de plaat gloeijend, en drukt ze op de plaats waar men ze wil zetten, op het lighaam , na dat men ze te vooren met olijven olij gewreven heeft. Zo ftempelde men ook voorheen in Griekenland de flaaven. — Van daar de leenfpreuk van Paulus Eph. IV. vs; 30. — Van het jaar 1749 is de oudfte Spaanfche ordonnantie omtrent den flaavenhandel. In 1664 is in Frankrijk het eerfte bevel omtrent dezelve gegeeven. Het is thans uit de niet gemeene fchatten der Koninglijke Bibliotheek in Göttingert beweezen , dat de kleine Afrikaanfche Vorften de eerfte zijn geweest, die het verkoopen van hunne eigen ingezetenen aan de Portugeezen aangevangen hebben (*J. De aanleiding daar toe was ongetwijfeld de natuurlijke onmogelijkheid voor de Europeanen, om het heete Amerika te bebouwen. Menigmaal is de hitte daar zo drukkend, dat het water , dat men drinkt, terftond weer door de zweetgaten uitvvaasfemt. Men moest arbeiders hebben, die aan deezen graad van hitte gewoon waren, en deeze vond men in Afrika. Hunne lighamen zijn zo fterk en duurzaam dat zij al het loopen , rennen , zwemmen , jaagen, klauteren, allen arbeid en alle mishandelingen kunnen doorftaan. Zwangerfchap en geboorte veroorzaaken haar güen fmerte. Ferm in zag, dat in Suriname een Negerin vijf uuren voor
• ' ha;.;
(*) Algem. Deutfchen Biel. 42. Th4 2. St. & 480.



in de Menfchenwaereld. tpj
haare bevalling nog vijftig geesfelflagen kreeg, en ze had evenwel eene gelukkige verlosfing. De hitte der landftreek wekt de hevigheid en levendigheid hunner driften nog meer op. Zij Vermeerderen in Afrika, ondanks de flavernij, zeer Sterk, en b ide gefiagten vermengen zich ook gaarne met de blanken. Om hunne zedelijke befchaaVing , verlichting en opvoeding tot verftandige menfehen en Christenen bekommeren zich de rijke landbezitters zelden of niet. Men wil alleen dat zij naarffig werken , en het kapitaal dat ze gekost hebben , door hunne vlijt in korten tijd met groote interesfen zullen over. winnen , en daar na nog eenige jaaren tot zuivere winst voor hunne Heeren zullen leeren, en door hunne oplettendheid verhoeden , dat niet door onvoorzigtigheid of andere oorzaaken een ganfche oogst van Koffij , Suiker, Cacao enz. verloren gaa, en het voordeel van veele jaaren ligt in eene dag in rook verdwijne. Men verfchoont daarom de Negers maar zo lang, tot zij zich zeiven betaald , en hun Heer. rijk gemaakt hebben. Naderhand mogen ze de een na den anderen fterven gewond, verminkt of door den Suikermolen verpletterd worden , — aan zulk een kleinigheid is niets gelegen. Zo lang ze flegts eene hand hebben moeten ze werken — en zo dra zij hunne koopprijs flegts verdiend hebben, maakt hun dood geen meer opzien in huis als de dood van een hond , kat, of vogel. Hunne flaapvertrekken zijn ongezonde hokken. Zij hebben zelden goede eetlust. De grove lompen mismaaken hen meer , dan ze hen bedekken. Met het aanbreeken van den dag worden zij in 't werk gefteld; de uuren zijn hun voorgefebreven ; de verrigtingen worden onder hen verdeeld , 't geringfte verzuim of flechts fciiijnbaare II. Stuk. n w.



£94- Over het veelvuldige Ongeluk
luiheid wordt op het oogenblik zonder eenige verfchoouing ten ftrengflen geftraft; hier toe heeft men de zogenaamde Neger Officieren-., die meesttijds zelf flaaven zijn, en wien men, door dat ze reeds lange op de Plantagie zijn geweest , of door bijzondere vlijt en bekwaamheid hebben uitgemunt, het o.pzigt over hunne medebroeders vertrouwt. Doch de meelle reizigers (temmen daar in overeen , dat deeze lieden , die geringe onderfcheiding alleen daar toe gebruiken, dat zij zelf bijna niet arbeiden, en het ongeluk, dat zij zelve nog niet geheel ontgaan zijn, vergeetende, hun' ongelukkige landgenoten de zwaarte der flavernij door hunne harde behandeling nog flrenger doen gevoelen , dan een opziener uit Europa. Menigmaalen doen ze het , om zich daar door bij hunne winzicke Meefters die zich gaarne in weinig jaaren in Amerika willen rijk maaken , om hunne verkreegen fchatten daar na in
Europa te gaan verteeren , des te aan-
genaamer te maaken. Ook bier in ziet men welk een fnel gevoelverdoovend gif de gierigheid is. Op St, Domingo moeten de zwarten de velden van welke zij hun nooddruft moeten haaien , op de Zon- en Feestdagen , en de twee rust-uuren die men hun dagelijks verleent, bouwen.- Op de Colonie Cayenne worden de Negers zelfs door hunne Heeren niet onderhouden. Men geeft hun alleen eenen Zaturdag, om de veertien dagen, tot het bebouwen der velden van welke zij moeten leeven. Dit doen de Franfchen , die anders van alles wat buiten hun rijk is, als van barbaaren, van ruuwe en onbefchaafde Volken fpreeken ; en zo is het zeker te begrijpen , hoe deezen onze deerniswaardige natuurgenootcn in Amerika bij zulke omftandigheden de fchrik des doods en het ombrengen van vrouwen



in de Menfch&mvaereld, jpj
wen eri kinderen, veeltijds wenfehelijker voorkomt-, dan Let keven in ellende en in de zwaarfte flavermj. Op de Deenfche Karaibifchs Eilanden heeft men voorbeelden dat flaaven uit wanhoop de giftige vrugten van de Manchinelleboom (' Hippomanc mancinetl*J gegeeten, en zich zeiven eene doodlijke ontfteeking in het bloed veroorzaakt hebben, alleen om van het drukkend juk der flavernij verlost te worden. Veele Negerinnen brengen in haare zwangerheid , voor de geboorte, haare vrugt om, -- uit eene mengeling van wraak en medelijden, op dat haare fchraapzuchtige Heeren geen nut van deeze
kinderen zouden trekken : en op dat deeze niet
eens de borst zouden vervloeken, die haar tot flavernij gevoed had ! Doch op Martimque en andere Plantagien fpijst men de flaaven dagelijks met ronde koeken, die gemaakt worden uit den wortel van de heefter latropha Manihot, welke gewreven een meel geeft, door het bakken haare giftige melk verliest, en dus het zogenaamde Casfavs brood verfchaft dat eenige maanden lang kan goed gehouden worden. Cebalven dir, is het fchier het hoogfte genoegen op aarde voor de flaaven, wanneer men hun
rooktabak fchenkt. Ach hoe menigmaal kon men
met geringe gaven een mensch zijn lijden doen vergeeten ! en bet harde hart van veele ongevoeligen , onthoudt hen zelfs eene kleinigheid ! zij denken niet aan de flavernij terwijl ze hun hart ophaalen bij het rooken van deeze hun zo aangenaame lekkernij. Deeze plant is voor lange beroemd geweest , dat ze bij een rhoatig gebruik vervrolijkt, de dampen verjaagt die de herfens drukken en zich in het hoofd verzamelen , en bij een meerder en aanhoudend gebruik zagt bedwelmt, en de zinnen op eene aangenaame wijze zagt duizelend maakt.
N 2 Ver-



jpfS Over het veelvuldige Ongeluk
Veroorlooft men den flaaven nog daar bij het dan£en , zo meenen ze op nieuw te herleeven. Zr,| beminnen deeze uitfpanning buitengemeen, en hebben Sr door hunne vlugheid en de ongemeene buigzaamheid hunner leden zeer veel gefchikthetd tot. Door deeze weinige en geringe vermaaken nellen y Zich fehadeloos voor den harden arbexd welken men hen overal oplegt. Aan de X* * Go* Hoop i de grond op veele plaatzen zo vrugtbaar, dat ze v feïtwintig", en fomtijds dertigvoudige vrugten voortbrengt; 'er zijn ook veele beeken » de nab,heid, en nogthans bouwen de Hollanders daar geene watermolens om hun koren te maaien Zij bedienen zich daartoe van kleine handmolens, die in den muur van het huis vastgemaakt zijn,.en met zwaaren arbeid en moeite gedraaid worden. W.jl men ze in 't geheel niet als menfehen aanmerkt, zo moeten zij zich alles laaten welgevallen, en zich tot alles laaten gebruiken. Wil een rijke Inwooner daar des middags flaapen, zo ftelt hij eenige flaaven aan zijn bed, die met een waauer of doek de vliegen en fteekende infecten van hem moeten afjaagen. Nicolson, zelve een Franschman, zag op St. Domingo hunne ijzeren flavernij, en zegt 'er van: zij zaaijen, maar zij mogen niet oogften : zij houwen, maar hebben geen wooning: zij maaken anderen rijk, en fterven van honger: zij verzorgen hunne Heeren alle vereischten tot de weelde, en zijd zonder klederen. Zij brengen te wege, dat andere, die te vooren veracht waren , en in het ftof kroopen, alle gemakken genieten en zelfs fchatten vergaêren; en wat is hunne belooning daar voor? het verfmachten ineen akelige dienstbaarheid, over welke de Menschheid dagelijks zucht. Bij het nersfen van het Suikerriet ligt 'er in de molen een r bloot



in de Menfchenwaereld. 197
bloot zwaard , om, wanneer een der Slaaven een vinger of hand in de molen klemt, hem terftond dat lid aftehouwen waar men bij kan, om hem nog in het leven te behouden. Want men denkt 'er in •t geheel niet aan , om hun den arbeid te verligten of de gevaaren te verminderen. De heete luchtftreek en de zwaare arbeid veroorzaaken hun natuurlijk menigmaal hoofdpijnen; nogthans ontflaat hen dit moeilijk ongemak alzo weinig van hun dagelijks werk, als of zij onder het opzicht van Egyptifche aandrijvers ftonden. Doch de natuur geeft hun een middel tegen gemelde onpasfelijkheid. De Negers op Jamaica leggen de bladen van de palma Chnsti op het hoofd, en befpeuren daar door verzagting. Doch dit is in hun geval ook de eenige lavenis, de eenige* verligting. Op Suriname zoeken de zwarten, wanneer ze door deze kwaal aangetast worden , den Sidderaal QGymnoius e/efiricuj); ze leggen de eene hand aan den hals van den visch, en de andere aan de pijnlijke plaats van het hoofd ; terwijl zij den visch aanvatten, krijgen ze een elektrike fchok, en zonder dat het ééns mist , worden zij beter. Wanneer de zwarten in Senegal wegens de Zonnehitte en het brandende zand aan de eene zijde hoofdpijn krijgen , zo vrijven ze zich het voorhoofd met een levendige Pad (_Rana Bufo.~) Adanson. zag dit daar, en hoorde het door de Ingezetenen als een verligtend middel roemen, en zou het menigmaal zelve gebruikt hebben , zo de onoverwinlijke afkeer, welke gemeenlijk den menfehen , van de jeugd aan , voor dit dier wordt ingeboezemd, hem niet had terug gehouden, om zo vertrouwd met het zelve omtegaan.
Doch de goedheid der Natuur jegens alle haare fchepzelen, kan den trotfehen mensch niet aanfpooN 3 reo



198 Over het veelvuldige Ongeluk
ren tot navolging. De ondergaande dag kondigt den lastdieren het einde hunnes arbeids aan: — maar de Afrikaner is in het juk des Europeërs ongelukkiger dan de Stier en het Paard. Met het aanbreeken van den nacht verandert men flechts zijne ber zigheden. Heeft hij geen krachten meer, zo vermoeit men nog zijn geduld, en gebruikt hem voor ligte'r werk; zijn dag duurt van het eerfte morgenlicht aan , tot 's avonds tien uuren. De meeste Slaaven moeten heidenen blijven; want zodra zij of hunne Kinderen gedoopt zijn , zo zijn ze volgends de Wetten vrij, en worden, tcnminft'en in de Hollaudfche Colonien, als Burgers aangenomen. Ookbtfluiten de Heeren zelden, om het onderwijs en den vrijheidsbrief te betaalen. Dat het onderwijs dat zij krijgen zeer flegt, en niet overeenkomstig het oogmerk zij, erkennen veele deskundigen. De Heer die een flaaf vrij laat, moet ook, zo de zwarte geen handwerk verflaat, aan de Kerk of de Compagnie een groot Kapitaal verzekeren, waar uit de vrijgelatene , zo hij tot armoede mogt vervallen, kan onderhouden worden, op dat hij niet tot de vijanden der Colonie , in de bosfehen , overloope. Door deeze en andere bepaalingen wordt de wensch, om de Slaaven langs deezen zuuren en bloedigen weg in de Vriendelijke armen der Kerke te voeren, bijna onmogelijk gemaakt, en gansch verijdeld. Men fnijdt uit de dikke huid van den 'Neushoorn Slokken, met welke men de Slaaven kastijdt. Men gebruikt ook wel een bosch van de jongfte (tukken van 't Spaanfche riet of rotting —- meest alle hunne ftraffen zijn onmenfehejijk} wijl de menigte der Slaven zo groot is, zo wil men ze daar door beangftigd maaken, en in een geftadige vrees houden. Volgends het getuigenis van
Ni-



in de Menfchenwaereld. 199
Nicolson is bet getal der Heeren, die den Slaaven brood geeven, wanneer bun' akker niet meer draagt, en die hun jaarlijks 5 of 6 ellen Hof geeven tot kleding , en op feestdagen en rusruuren geen arbeid van hun vorderen, zeer klein , en onder de Colonisten houdt men zulke meer menschlievende Heeren voor dwaazen, die hunne Slaaven door al te groote goedheid bederven. De tugtiging die in de eerfte drift bevolen wordt, moet op bet oogenblik aan dé Slaaven volvoerd worden. Ik weet uit een geloofwaardigen mond , dat de Slaaven in Leverpool zo fchriklijk en zo menigvuldig geflagen worden, dat eenige papegaijen die daar in den omtrek gehouden worden; eindelijk dit droevig muzijk en beklaaglijk fchreijen der Slaaven leeren en navolgen.
In Marünique hebben de Franfchen vier paaien tot dit oogmerk bij elkander geflaagen, en zo dra een Slaaf maar het geringde misdoet, moet hij uit den hoop uittreeden, en zich tusfchen deeze paaien het vleesch jammerlijk laaten teisteren. Daarna vrijft men piment in de bloedende wonden. Dit doen ze aan menfehen, die een (tuk lands met de lpade veel fchielijker kunnen bearbfciden, dan met twee ploegen kan ge. felheden , en nogthans hunne (lagen geduldig verdraagen, te vrceden, wanneer ze niet verre van de Zee geflagen wordende , hunne wonden in dezelve kunnen uitwasfehen. Wordt ook in de Franfche - -paanfché of Engelfche Cclonien een Slaaf dood geflagen, en ten voorbedde en affchrik gefield , zo moeten de overigen hem in den grond graaven, en zijn bloed met zand bedekken. Geen menfchelijke richter hooit het roepen des verflagenen om wraake. —— Hemel ! wat is de. Mensch ? In Europa verzamelen N 4 wij



ioo Over liet veelvuldige Ongeluk
wij geld, en zenden het naar de Levant, om flaaven van Turkfche Heeren vrij te koopen; en in Amerika plaagen wij zelve veele duizend Medemenfcben, veel arger dan ze van de Turken geplaagd worden! Zijn wij dan beftemd om ons leven een eeuwige wederfpraak met zich zeiven, een onophondelijken ffrijd der reden en der hartstogten te doen zijn? In het wetboek voor de Slaaven zijn zeker veele'-goede wetten; maar de ondervinding leert, dat ze niet gehouden worden.
In Jamaica hangt men menigmaal de Slaaven aan de handen op , en geesfeltze op hef bloote onderlijf met een hand vol doornen, dat 'erde lappen bij hangen. Moet ons deeze vernedering der Menfchelijke natuur, ook in anderen, geen leed doen? Zijn zij dan juist daarom niet onze Mcdemenfchen en medeonfterflijken , om dat zij onder de opperhuid zvyart zijn, of kort wollig hair hebben ? De tijrannij der rijken is bereids tot zulk een zelfs onder de ruuwfte Volken nooit gehoorden graad geftegen, dat men Slaaven gedwongen heeft om te eeten en te drinken; en daarna de opening van bet lighaam met geweld heeft toegeftopt, om der natuur den vrijen loop te beletten, en den Slaaven in hun eigen drek te doen vergaan (*) ! ó Gij, die menigmaal tonnen
gouds
C*) De wreedheden veroorzaakten menigmaal op veele plaatzen , dat de Negers in den nacht losbraken , de bezittingen husner Heeren in brand Haken, en naar de bosfchen wegliepen om daar als een vrij Volk te leeven. Nauwlijks hadden eenigen daar mede een begin gemaakt, of het getal van nieuwe overloopers wiesen dagelijks aan. Men onderfcheidt daarom «i Amerika de Negers , die nog in flavernij zijn, van <Êe Marrons of Boscanegers, Van deeze laacften moest
men,



in de Menfchenwaereld. soi
gouds verkwist, om tot vermaak fpfegelgevegten op Zee natevolgen, of het fchouwtooneel door toverkunften te verlichten, en dwaasheden van het hei«lenfche Godendom te vernieuwen! Wanneer zult
gij
men menigmaal iederen nacht de fchriklijkfte wraak vreezen. De Hollanders namen ernftige maatregelen tegen dezelve , maar konden echter niets tegen hun Uitrichten, wijl de Negers de digte bosfchen, moerasfen en poelen, hitte, infekten e. z. v. veel beter gewend zijn dan de Europeanen; daarenboven zeer zeker fchieten, en, wanneer zij kunnen, heimelijk fchietgeweer fteelen, verhakken maaken, beter de flingerwegen in de bosfchen kennen , en over de rivieren kunnen zwemmen. In 1759 moesten de Colonien van Suriname een geregelde vrede met hen fluiten en ze voor een vrij volk houden. Doch de fchrikiijke wijze op welke zij met de Marrons die hun in handen vielen omiprongen, maakte het kwaad nog erger. B. v., den eenen floeg men een ijzeren haak in de zijde, en ging hem daar bij levendig 0p aan een galg, daar hij dus een langzaamen dood moest verwachten. De andere wierd levende verbrand, en zijn' vleesch met gloeijende tangen verfcheurd. Na dat men in 1772 ook agt vrouwen te gelijk had omgebragt, brak op nieuw een volkomen krijg uit, en de Colonien zouden waarfchünhjk geheel vernietigd zijn geworden ; — wijl zeer veele Europeanen tegen den optogt in de dichte boslchen niet beftand waren, en 'er meer en meer Slaaven tot de Boschnegers overliepen - zo niet de Gouverneur 150 der getrouwde Slaaven had opgezogt en ze op het raadhuis hunne vrijheid had beloofd, wanneer ze getrouw dienden, en ze zo tegen hunne landgenoten had aangevoerd. Met deeze hulp ftoorde men ten minu » efri6 "iSten der Marr°ns. En federt moet in de Hollandfche Colonien aan de Overigheid kennis worden gegeeven, wanneer een ernftige ftrafoefening noodig is, op dat niet bijzondere Heeren, door tijrannii zijne Slaaven tot opftand aanzette. -Sharpe , een Engelschman , heeft zijne Natie bet fchrikiijke des N 5 S/aa-



i*si Over het veelvuldige Ongeluk
gij eens, daar gij zo veel doen kunt, deeze wonds der Menschheid weder heelcn? Warneer zult gij de pest van het Menfehen koopen en verkoopen buiten uwe grenzen verbannen ? Kunt gij menige lange
Slavenhandels zelve voorgehouden. Het bloed, zegt hij, van veele duizenden menfehen , die jaarlijks oufchuldig worden vermoord , roept tot den hemel — de Turken behandelen hunne Slaaven beter , en men kan door uitrekeningen aantoonen , gelijk hij zelf gedaan heeft, dac tot hier toe de Colonien daar door geen of' maar een zeer gering voordeel hebben genoten. Forster, mede een weldenkend Engelander, heeft zijne Natie in dit opzigt ook niet gevleid. Auelf.t, een Fraaschmtin , noemt zijne Landgenooten beulen en ontmenschten, want de Franfchen fchieten thans de Marrons overal waar zij ze ontdekken, wanneer ze in de bosfchen gaan wandelen, even als het wild , dood , «n vermaaken zich tot uitfpanning met deeze jagt. Ter verontschuldiging van deeze ganfche zaak beroept men zich I. op de Slavernij onder het oude Testament, en de tijden der Apostelen. Doch de plaatzen i Cor. VII: 21-24. « Petri II: 18. Eph. VI: 5—8. Coll. III: 22. Tir. II: 9. bewijzen niet, dat de Apostelen dit goedgekeurd hebben. Zij vonden deeze inrichting in de waereld ingevoerd., en verbieden alleen , om, ender voorwendzel van den Christelijken Godsdienst, verwarringen in de burgerlijke Maatfchappij aanterichten. Over de vraag van de rechtmaatigheid of onbillijkheid, laat zich de gezant van Jezus Christus niet in. Wijl het toen het treurig lot van veele Menfehen was, zo leert de Apostel, hoe men zich ook daarin naar den wil van God gedraagen kon , en als Christen vcrpligt was zich te gedraagen , tot de voorzienigheid een' geoorloofden weg aantoonde, om de boeijen te kunnen affchudden. II. Zelfs is de anders billijk denkende Schrijver Ueber die Gluckfeligkeid der Volken, 1 Th. S. 117. enz. onbillijk genoeg , om het baibaarfche vooroordeel te verdedigen : dat de zwarten in Afrika een ongemeen woeste en beestachtige Natie
zijn ;



in de Menfchenwaereld. 203
ge avonden de ftemme der Zangers en Zangeresfen hooren , en ze met groote ('ommen betaalen, wanneer zult gij dan ook eens dit zuchten der Menschheid, en het fmertelijk fchrejjen der lijdende onfchuld
hoo-
zijn; dat ?er eene te groote ongelijkheid is tusfchen hen en ons , dan dat het gevoel der Ménschlijkheid zeer zou kunnen aangedaan worden ; dat de ondervinding geleerd heeft , dat men ook door weldaaden en goede behandeling dit Volk nooit haar laag, ondankbaar en wreed charaktcr kan ontnemen e. z. v. Doch andere die nier zo door volksvooroordeel en hoogmoed verblind zijn, fchilderen ons de Negers heel anders. En zelfs in de Mooren die men in Europa aan de meeste Hoven en bij groote Heeren ontmoet,-ziet men dat het zulk een verachtelijk gefpuis niet is , als de Franfchen ons willen wijs maaken. Aublet zegt zelve, dat het eigenbelang deeze befchnldigingen vergroot; dat ze niet alle , of in een uitlteekenden graad boosaartig zijn ; dat hunne ondeugden met die der Europeanen gelijk (laan ; dat de wreede toeftand hen aanfpoort tot boosheid; en hij verhaalt veele treffende voorbeelden van gevoel en tederheid , die men in Slaaven heeft waargenomen. Ook heeft mij Nico lso t te Parijs van het tegendeel verzekerc, en in zijn Eflais fUr PHift. Nat. de St. Domingue heeft hij insgelijks fchoone voorbeelden van de trouw der Slaaven verhaalt. De dageliikiche ondervinding, zegt hij, weerlegt het vooroordeel , als of de Negers geen geneigdheid voor hunne Heeren , geen verftand of gevoel hadden. V/ie ze goed en redelijk behandelt, kan alle dagen proeven van hunne trouw zien. Maar de menfehen vergeten gaarne fchielijk de tveldaaden; die ze van andere genoten hebben. Duizend voorbeelden, getuigt hij , bewijzen, dat zij zich in de oogfchijnlijkue doodsgevaaren geftort heb!- m , om anderen te redden. Zij zwemmen om hunner lieeren willedoor de diepfte en fnelfte rivieren. Hij zelve , vaart hij voord, moet dankbaar erkennen, dat zij hem menigmaal voor gevsaren gewanrfchuwd hebben, welke hij
niet



204 Over hef veelvuldige Ongeluk
hooren ? Is het u onverichillig, dat van Batavia en fcunname, van alle kusten in Oost- en West-Indiën zuchten, klagten, vloeken en gebeden tegen u tot den Alweetenden opklimmen? Zou niet ieder mensch
voor
niet ontdekt had, en dat hij hun zijn leven fchuldig is. Ie Port au Prime wierp in 't jaar 1770 eene aardbeving verfcheide huizen om. Een Negerin was geheel alleen m een huis en zoogde het Kind van haat üeer. Ieder vlood, en redde zich, maar deeze Negerin niet. Zij wilde liever haaren zuigeling in het leven behouden , zelfs ten koste van het haare, Zij maakte van haar lighaam een fcherm over het Kind, ZU boog zich over het zelve, en liet de ftukken van het inftortend gebouw , zonder zich te beweegen op Zich vallen; het Kind werd behouden, maar zij ftorf weinige dagen daar na, — ó Gij onmenfchelijke harten! gelooft gij wel, dat onze rechtvaardige en goede God zulk een edel hart in de eeuwigheid onbeloond zal laaten ? Meent gij dat Hij ook zoo eenzijdig is als gij ? dat Hij ook deugd en grootheid der ziele naar het vaderland, naar de Kerk, naar de feéte afmeet? — O Christenen! alles werkt in de eeuwigheid , alles komt voor Gods beloonenden richterftoel , het zij het een zwarte of blanke — een Jood of Christen doe! In het bezit van den waaren Godsdienst te zijn , is een groote weldaad van God; — maar daarom is de Menschheid niet overal ontaart, daarom zijn buiten de ringinuuren van de Christelijke Kerke niet altemaal duivels. Toen Hijbla, of Bahil, een ijverig proteftants Geestelijke in Hungarijen, tegen den afval van de zuivere leer een boek gefchreven had , kwam hij door de toenmalige magt der'Jezuïten, in den Kerker. Toen hij hoorde dat hij verbrand zou worden , ontkwam hij nog gelukkig door de dronkenfchap zijner wachters, maar hij brak door een fprong zijn been. De wond werd in de vlugt langs hoe gevaar hjker. Maar een Jood op de Poolfche grenzen was hem een weldoeade Samaritaan, Zouden wij nu deeze



in de Menfchenwaereld. 203
voor zijn geflacht mogen fpreeken, wanneer zulke wreede verkortingen van onze natuurlijke rechten een algemeene Mode wierden?
En waar is nu de Artzenij voor deze onoverzienbaare ellende in de Menfchenwaereld ? Waar is de troost en verkwikking voor alle deeze onderfcheide
foorze verzorging niet fchoon en edelmoedig heeten, al had ze de eene Jood aan den anderen verrigt ? En gefield , dat de Negers menigmaal het vee en de flaaven hunner heeren vergiftigden , of andere boosheden aanrichteden — is dit te verwonderen, daar men ze in wildheid laat opwasfen? daar men ze behandelt, als of ze ,geen Menfehen waren? Zij denken op niets, zegt Nicolson , dan om te ontkomen uit het treurige leven, welkers dagen zij kunnen tellen naar de fchrikiijke ftraffen die zij zonder ophouden moeten doorftaan. Hij verhaalt een geval van een Neger , welke gehangen zoude worden , en die toen de ftrop brak , gaarne alles gaf, wat hij had , om een nieuwe ftrop te koopen, en zich onverfchrokken voor de tweedemaal liet hangen. „ sVlfaut, zegt Nicolson, les guider en tout, s"ils n'imaginent presque rien, ieft que Vefclavage brife les resforts de Pame, & Pabatardit toute Cf) Men wende, ten lilden voor: dat Guinea van God en de Natuur zo verlaaten is , dat de inwooners tot de flavernij beftemd waren, en dezelve draaglijker vonden dan de vrijheid in hun Vaderland. Doch Sharpe heeft reeds aangemerkt, dat de Europeer, geen land en lugtftreek in Afrika, naar die van Europa , of naar zijn lighaam beoordeelen moet. Op den ganfchen aardbodem is geen land, waar geea menfehen kunnen beflaan. Maar even deeze jaar-
lijk-
f_* Dat is: Hebben zij in alles een leidsman nodig; verzinnen zij .bijna niets ; het hooit daar van daan , dat de flavernij de Srijfveertn der zitle verbrijzelt , tn baar ] geheel verbasteren deet.J



206 Ove, het vselvul.lige Ongeluk
foorten van ongckikkigen, die ik genoemd en niet genoemd heb ? Treurige waarneemingen voor derf Mcnfehenvriend ! Scbriklijt doolhof en onoploslijk raadzel voor den Denker, wanneer 'er voor alle deeze vernederde, misbruikte, gekerkerde, verftootene, vastgeboudene en verwaarloosde Menfehen , geen ander rijk van God beftaat, dan in onze verbeelding!
lijkiche inkoop van gezonde en fterke mentenen van beiderlei gedacht, 'moet het land zeer ontvolken; en wanneer Guinea 'er flegt en treurig uitziet , zo is dit een gevolg , en niet eene oorzaak of verontfchuldiging, van den Menfchenhandel. In 1772 hadden dé Engelfchen alleen op alle hunne Amerikaanfche Eilanden en Colonien 850,000 Negerflaaven; 100,000 worden 'er jaarlijks van opgekogt, waar van een derde gedeelte op de reis of aan ongemakken fterven. Zie Alton. Merkurius 177a No. 104. Men vergelijke ook hiermede: Confiderations de Fètat prêfent de la Colonie francoife de St. Domingue Paris 1777. Göttinger Anzeigen 1778. 8ift. Hoe den flaavenhandel in Gods oogeri moet worden aangezien , kunnen wij reeds uit Gods onzijdige en algemeene Menfchenliefde, en nog duidelijker befluiten, uit de wet die aan de Jooden gegeeven was , dat elk die niec vrijwillig en voor de Overigheid van zijne perfoneele vrijheid afftand gedaan had, in het jubeljaar zonder betaaling losgelaaten moest worden. Deut. XV. vs. 10—18. De reden, die'er bif gevoegd wordt. is van de natuurlijke gewaarwording van elk, die in een dergelijken toeftand geweest is , afgeleid, vs. 15. — Men zie eene flegte verdediging van den flaavenhandel in de Ncuen Mannichfal'.ichkei. ten 1 St. S. 391, e. v. Want men zal toch niet geloorven , dat in de kleine krijgen der Afrikaanfche Vorften , zo veele duizenden gevangen en reeds tot flavernij veroordeeld worden? nog minder, dat, wanneer de Europeërs ze niet afhaalden, deeze honderd duizenden alle door hunne overwinnaaren zouden gevreten worden ?



in de Menfchenwaereld, 207
ding! Is God Schepper en Vader van liet Menfehengenacht, en is hij wijs en goed; zo moet de gedaante deezer aarde veranderd worden. Het duister tafereel des Menfchelijken levens moet vrolijker en aangenaamer worden. De duistere hemel die nog over ganfche landen , over millioenen. bijzondere Menfehen hangt, moet zich ophelderen en van zijne zwarte wolken gereinigd worden. Eén van beiden; of 'er zijn in het rijk van God in 't geheel geen grondregelen, of de vuurigfte en voornaamfte beftrevingen van onze Natuur kunnen niet altijd vrugteloos blijven. De goede en beloonende gevolgen der Deugd moeten algemeen , mosten zigtbaar en uitfteekend worden. De onaangenaame en fmertelijke naweeën van het kwaad moeten uitbreeken bij elk die zijne Natuur gefmaadt, en Gods wetten veracht heeft. De lasten des levens moeten den edelen en vroomen afgeligt worden. Op dit verwarde toneel moet eens orde en regelmaatigheid herfteld worden. Het kan de laatfte bedoeling van God niet zijn, dat. het bedrog triumfere, en de gewelddadigheid nog gevleid worde. De edelfte Menfehen moeten eenmaal den rang bekomen die hun in de fchepping toekomt. De verlochende, gelasterde en vervolgde oprechtheid des Christens , moet haaren glans op beter tooneel kunnen verfpreiden. Zo veele heerlijke daaden, die tot hier toe in de fiilte der verborgenheid bedreeven en bedekt waren , moeten voor de oogen der waereld opengelegd worden. De traanen der armen kunnen niet altijd onafgewischt van het vermagerd aangezigt rollen. De eergierige trotsheid* der grooten en rijken moet met geweld aan de natuurlijke gelijkheid van alle Menfehen indachtig gemaakt en vernederd worden. De bron van zoveele vernederingen en doolingen der
Mensch-



20% Over het veelvuldige Ongëluh
Menschheid, moet geflopt worden. Het wankelend verftand moet te recht gebragt, de uitfpoorige vetbeeldind geboeid, het in de zoete dronkenfchap zijner lusten dikwijls uitfpattend hart moet aan betere, edeleren waardiger voorwerpen gehegt, en door derzelver innerlijke waarde voor dergelijke zwakheden bewaard worden. De ganfche kraamerij des Menfchelijke levens, die markt vol kleinigheden en fpeelgoed, moet opgebroken, en den veredelden van het graf wedergekeerden Mensch een nieuwe deure geopend worden. In geruster oorden, niet onderworpen aan de geduurige afwisfelingen der ftrijdende elementen, moeten uit onzen omgang met anderen alle die ledige, nietswaardige en onbeduidende aanleidingen tot verdeeldheid en misverftand , de oorzaaken van twist, tvveedragt en flrijd, waarmede dit wisfelvallige en verwonderenswaardige leven als doorweeven is, weggeruimd worden, en niet meer de verffoorers van het genoegen , de moorders der vriendfchap, en de roovers van onze ftille vreugde zijn. Dit alles wenscht zich de ziele des Christens, en wij verwachten het van u, Vader aller Schepzelen! van U, die het eerfte, grootfte en volkomenfte der Wezens zijt! van U, Vader der Christenen, die ons niet beftemd hebt, om eeuwig de treurige gevolgen van onze gevallen Natuur te ondervinden, maar om de zaligheid te bezitten door onzen Heere Jezus Christus.
't Is waar, de aarde is fchoon, de Natuur is onuitputlijk rijk in werken der Almagt en wijsheid; het menfchelijk leven heeft zijne bekoorlijkheden; de wetenfchappen en alle bezigheden hebben een zekere aangenaamheid in zich; de Deugd beloont
ia



in de Menfchenwaereld,
209
in zékere opzigten zich zeiven: (*) maar;—■—« onze ziele wordt nogthans door dit alles nog niet vervuld. Ze is een afgrond, die alles, wat ons onder de maan bejegent en voorkomt , wel aanneemt, maar het meeste daar van weder verftoot, en als (legt en onbruikbaar wegfmijt. Ze neemt alles aan en verlangt fteeds nog meer. Duizendmaal gevoelt ze zelve, dat ze als niet aan haar rechte plaats is, dat haar nog het beste, het waardigfte ontbreekt; dat haar eeuwig verblijf niet in de enge
bar.*
(*) JacobFoster zegt, in zijne reden ixeher wichtige wahrheiten der christlichen Rcligiofi:- De natuurlijke goede en kwade gevolgen der Deugd en boosheid kunnen menigmaal verhinderd , dikwijls vermijd worden. In alle deeze gevallen is eigenlijk in 't geheel geene belooning of ftraffe. Verder zijn deeze belooningen of ftraffen noch zo aanmerklijk , noch zo algemeen , noch ook in het tegenwoordige levei\ zo. zeker, dat men redelijker wijze zou kunnen verwachten, dat zij de itandvasté oprechtheid in alle wederwaardigheden zou kunnen onderfteunen , of het evenwigt houden tusfchen de fterke aanlokzelen van waereldfche eere en lusten. Dat bovendien in eene groote menigte gevallen de ellende der deugdzaamen waereldkundig is , maar haare belooning niet in de oogen valt ; en de uiterlijke voordeelen der boozen ongemeen merkbaar en zigtbaar, maar hunne ftraffen verborgen zijn. In alle zulke gevallen zal men den Deugdzaamen zo weinig door zijn uitfteekend geluk kunnen onderfcheiden, dat men hem veelmeer voor een ellendigen zoude aanzien. Derhalven is, wanneer 'er geen toekomend leven was , het voornaamfte oogmerk der ftraffen en beloonïngen verlooren , namelijk: het onderfcheid dat ze tusfchen alle de voorbeelden van Deugd en boosheid maaken moeten , om tot de eene aantemoedigen, en van de andere aftefchrikken, en dit in alle foorten en in alle trappen -derzelven te doen.
II. Stuk. O



£io Over het veelvuldige Ongeluk
banden des leemen lighaams , van het welke dagelijks eenige deelen vergaan , kan zijn. Niet het kleinfte gedeelte van haare wenfchen wordt op aarde bevredigd. Zo lang wij hier aan de lighamelijIce waereld gebonden zijn, beftaat ons ganfche geluk in het betoomen onzer begeerten. Wij moeten de maate erkennen, welke thans allen onze krachten en bekwaamheden is voorgefchreven. Zo dra wij deeze grenzen overfchrijden, volgt ons het ongeluk op de hielen. Maar zo zeker als dit is, even zo zeker moet ook deeze ftaat der voorbereiding afwisfelen met die der volkomenheid, in welke wij door de hoogstmogelijke uitbreiding van onze zielsvermogens gelukkig zullen zijn, in welke ons verftand zich in het oneindige zal uitftrekken en meer en meer verwijden — in welke onze liefde niet zal bepaald zijn tot eenige weinige menfehen , maar alles omvatten zal , wat in God, wat in de greuzenlooze zee der Schepping , wat in het rijk der Engelen en geesten heerlijk , volkomen, groot en goed is. Kwam hij nimmer, die gelukkige tijd, —| zo had de Schepper te vergeefs dien onleschbaaren dorst, die brandende begeerte, dat fteeds opwellend verlangen naar een fteeds toeneemende Gelukzaligheid in de Ziele gelegd; zo ware het onophoudelijk wenfchen en roepen naar volkomenheid en grootheid van ziel, flechts marteling voor ons, en verkondigde niet den God der liefde, die het plan van ons geluk voor toekomende waerelden , voor volgende tijden aangelegd heeft. Maar deeze ftemme der Godheid klinkt in onze ziel onder alle lijden en wederwaardigheden. Zij houdt aan onder de hevigfte ftormen, en zwijgt zelfs niet bij den meest gemartelden. Het is eene geheime onzigtbaare kracht, die ons fteeds het ooge in de hoogte heft. Een
ver-



in de Menfchenwaereld. 211
verborgen voorgevoel van een toekomftig aanwezen beeft welligt ieder mensch, ook de onbefchaafdfte, voor eenige oogenblikken, welke de wijze aan één hecht , en , als hij kan, tot uuren uitrekt. Het lighaam is een dunne brooze fchaale. Wanneer de reden aanvangt fterk te worden, wordt het zwak en neemt af. Wanneer het vol fappen is , hindert het den geest door zijne gevoeligheid — of, wanneer het, om zo te zeggen, tot een knekelhuis geworden is , door traagheid en gevoelloosheid. Nu zijn zijne fijnfte buizen te vol — dan te eng. — Hoe ongelukkig zouden wij zijn, zo wij nimmer uit dit omkleedzel konden ontkomen ! Alle vermaaken worden ons in, korten tijd laf en Smaakloos, en elke verdere fchrede in de waereld kost oneindig veel moeite, zorgen en overleg. De menfchelijke hartstogten zijn in een onophoudelijken ftrijd, en nooit wordt het vreede in dit kampperk. De gebreeken der bloedsgefteldheid verzeilen ons tot aan het graf; wij zondigen zelfs in den hoogen ouderdom alle dagen , en vallen menigmaal ver achterwaarts. De gebiedende Heeren der aarde maaken door hunne zwakheden , dwaasheden en wreedheden het wijzere deel des Menschdoms veele onaangenaams uuren. Braave Menfehen zijn dikwijls verre van elkander verwijderd. Daarentegen heeft iedere oprechte fteeds zijn vervolger, benijder, lasteraar en vijand neven zich. De oprechte Christen lijdt bij de geringde ftruikeling oneindig veel in zijn geweten. De booze verflikt deze gewaarwording, verhardt zich tegen dezelve, en heeft noch fchaamte noch berouw. De Itrengfte beproevingen treffen fteeds de besten. Het gezigt van zo veele verzuimde , verwilderde , arme , kranke , verdrukte , noodlijdende, Somtijds op de onbillijkfte wijze tot O 2 den



212
Over het veelvuldige Ongeluk
den krijgsdienst gedwongene, en van alle zigtbaafe hulp ontblootte medemenfchen, moest ons'noodwendig alle moed beneemen, en alle vertrouwen op God verftikken, indien wij niet dachten dat Hij eens het voorhaogzel zal opnaaien , en over dat alles vonnisfen. Bleef een enkele goede handeling, bleef flechts eene
gedagte die fchoon en edel is, onbeloond dit
ware een fmaad voor de Godheid, die de aarde regeert. Haar aangevangen plan kan wel, in ons oog, door veele ingemengde oorzaaken opgehouden, maar nimmer op zich zeiven vernietigd worden. Doch alles zal verbeterd worden. Wij verwachten een nieuwen hemel en een nieuwe aarde, in welke de deugd en gerechtigheid woonen zal! 2 Petr. III: 13.
Paulus, die fteeds groot en beminnelijk is, roept ons eveneens toe : laat ons niet bedroefd zijn, gelijk de andere die geen hoope hebben! (1 Thesf. IV*. 13.) Hij treed met den fchreijenden Christen naar het graf van hunne fluimerende vrienden, en predikt daar eene wijsheid, die even zo verheven als trooftende is. Toenmaals woedde reeds de vervolging. De ftormeude geest der ijveraren, die van de Synagoge uitgevaaren was, en de wapenen der Romeinen tegen het edelfte gedeelte hunner burgeren wette, drong ook in Thesfalonica door, waar de gezant des Veriosfers de fchoonfte gemeinte, geen leerlingen, alleen zoonen en dochters, enkel broeders en vrienden had. Eer zij nog alle in alle de lesfen van het Christendom genoegzaam bevestigd waren, moesten reeds fommigen van hun voor de waarheid der nieuwe leer , bloed en leven laaten. Een algemeene treurigheid en moedloosheid verfpreidde zich onder de Chtistenen. Zij waren gedeeltelijk in de gedagte, dat de dag der verfekijning
van



in de Menfchenwaereld. 213
van Christus Jezus nog in hunnen tijd zou aanlichten en hun nog leevende aantreffen. Van de op» ftanding hunner lighaamen waren zij nog niet volkomen onderrigt, daarom geloofden zij, dat deeze omgebragten en ontflaapenen de zaligheid eens zonder lighaam en omkleedzel genieten zouden. Bij deeze gedagte ontwaakte de voorige tederheid omtrent de gemisten. Zij veranderden de dwaaling in waarheid, Men beklaagde de geftorvenen, als of ze in 't geheel niet meer in wezen waren, Het fcheeL de niet veel of die goede zwakke zielen hadden aan de vernietiging geloofd, en hunne heidenfche tegenftanders zelve in de buitenfboorigfte. en overdreevenfte uitvallen hunner droefheid nagevolgd, Paulus , die als een zorgvuldige vader zijne Kinderen leidde, komt hen te hulp, en verftrooit de twijfelingen, met welke zij tot hier toe geworfield hadden. Hij keurt hunne traanen niet af. Waar leeft de man,' de Christen, dien de waereld altijd kan behaagen? Hij eischt geen gedwongene ongevoeligheid. Hoe menigmaal fchreide hij zelve in de flilte des middernachts, ftroomen van traanen over de omftandigheid van hem en andere menfehen? Hij .wil alleen, dat zij de natte oogen ten hemel zullen opheffen, en zich in geen overmaatige droefheid zullen toegeeven. Hij heiïnnert hun, dat zij als Christenen veel betere, zekerer en gegronder hoope hadden , dan de bedrieglijke, onzekere, verwarde verwachtingen van eenige verftandige heidenen , vat; eene toekomende waereld — C) dat het een gedeelte
(*) In alle reisbeschrijvingen vindt men de zeldzaame gebruiken der Wilden bij de krankheden en het afflerven hunner aanverwanten. De Hottentotten weeten niets van een toekomend leven. Daarom verzamelen O 3 zi?h».



214 Over het veelvuldige Ongeluk
te van de verheven leere hunnes Meesters is, dat de millioenen menfehen die op aarde geweest zijn, en nog zijn , eens uit de graven zullen wederkomen, en voor het Hoofd der Kerke verfchijnen. Met deeze vertroostende gedagte moesten zij de beklemde ziele verkwikken, en hunnen vijanden gerust onder de oogen zien.
Dezelfde Apostel fchildert op een andere plaats zijnen toehoorderen die groote verwachtingen der Christenen, op dat zij, even als hij, alle wenfchen en begeerten, alle hoop op een toekomend leven, en eene zaliger beftemming zouden richten. Het eerfte waarop de Christelijke Godsdienst onze hoope vestigd, is een betere waereld. Onze Faicrflad, zegt Paulus, is de Hemel. (Phil. III: 21.) De heilige fchrift fielt ons fteeds voor als wandelaars, die thans nog van hun waar vaderland verwijderd,
in
zich , wanneer iemand dood krank is , zijne naastbeItaanden om hem in een kring, fchreeuwen, huilen, llampen met de voeten , klappen in de handen , en maaken een vreeslijk gerugt , als of zij onzinnig waren. Na den dood wordt het gefchreeuw nog uitfpooriger , en bij het wegdraagen van het lijk, maaken ze weer alle de belachlijkfte gebaarden. Met fchreeuwen gaan ze'weg, en om den overledenen te vereeren, bemorfen zij zich met koemist en pis; dit gefchreeuw wordt eenige dagen op het zelfde uur herhaalt. In Otaheite behoort het tot de uitdrukking der tederheid, dat zich de Vrouwen op de begraafplaats onder het weeklaagen eenige maaien met zeehondstanden in het hoofd ftooten, het bloed op eene doek laaten druipen, en den dooden dit als een lijk-offer toewerpen. Vijf maanden lang houden zij menigmaal daar bij omgangen , en flaan elkander met een getakte ftok enz. Zie Hauwkesworths reize om de waereld III. D.



in de Menfchenwaereld.
21$
in vreemde gewesten leeven. Wij reizen alle op den grooten weg dezer waereld: maar aan dit onrustige , moeijelijke en ftrijdvolle leven grenst voor alle vroome Christenen, een beter leven , waar Vvij in aangenaamer en gelukkiger omftandigheden , duurzaamcr goederen, Standvastiger vrienden, beter gezelfchap, edeler genoegens, ligtere bezigheden, fchooncr wooningen , verhevener gedagten en nuttiger gefprekken, vrij van lijden zullen hebben , en onze begeerten en wenfchen , die alle redelijk en heilig zullen zijn, alle vervuld zien. Onze zwakke oogen kunnen het licht niet yerdraagep, in het welke God woont. Paulus zag de blijdfebap der gezaligden; hij fmaakte de vreugde des hemels : maar hij had geen woorden , om ze uittedrukken. Het andere , dat wij als Christenen mogen verwachten, wanneer de gedaante deezer waereld een einde neemt, is de veredeling en verheerlijking van ons lighaam. Wij verwachten, dit zijn de troostrijke verzekeringen des Apostels, van den Hemel onzen Heer en Heiland Jezus Christus, die ons vernederd lighaam zal veranderen, op dat het gelijkvormig worde zijnen heerlijken lighaam e, naar de werkinge waar door hij ook alle dingen hem zeiven kan onderwerpen. Wie verftaat deeze taal volkomen? Wie kent de heerlijkheid, welke het lighaam des Verlosfers deelachtig is? Wie weet , hoe ver ons weder opgewekt lighaam dien tempel der Godheid gelijk kan worden? Laat ons nogthans niet twijfelen. De almagt van Jezns Christus, cp welke zijn getuige zich beroept, daar hij zelve het gewigt dier belofte ondervond, is 'er borge voor. Is hem gegeeven alle magt in den Hemel en op aarde — heeft God hem gefield tot een Heer over alles, wat genaamd kan worden , niet alleen in deeze , maar ook in de toekomende waereldi zo kunnen ook de O 4 Hg-



aiö Over het veelvuldige Ongeluk
lighamen der Christenen op zijn bevel weder her. fteld, verheerlijkt, en overeenkomftig met die waereld, die verrigtingen, dieomftandigheden, gevormd worden. Wij verheugen ons reeds over dit bewijs der Goddelijke goedheid, doch wij kunnen het niet Verklaaren, Deeze leemen hutte, die thans geen ongeval , geene verdrukking kan wederftaan, die vol kunstwerken, maar ook zo broos en teêr is , dat ze menigmaal eer in dort, dan wij ze volkomen naipeuren kunnen; dit sgebouw, met het welke God ons omgaf, op dat wij het midden zouden uitmaaken tusfchen Engelen en dieren , en met de zigtbaare fchepzelen verbonden zijn; deeze zinnen, die hier onze wegwijzers, leeraars, verlustigers en te gelijk verleiders zijn ; deeze leden, die wij menigmaal werktuigen der zondige begeerten doen zijn, en die ook zelve fomwijle door lighamelijke bekoorlijkheden de lust tot zonde in ons aanvuuren en verfterken; dit woonhuis van den Geest, dat hem zo menigmaal tot last wordt, en, wanneer hij zich tot den Vader der Geesten verheffen, alle werken van God omvatten , en in waarheden baaden wil, hem als een zwaar gewigt naar de laagte trekt; deeze aan zo veele verzwakkingen, verval en eindelijk geheele inftorting onderworpene aardfche helft van ons, die onder een menigte gevaaren ontwikkeld , met de grootfte moeite en zorgvuldigfte verzorging onderhouden , en menigmaal door de fcherpzigtigfte kunst niet weder gezuiverd en verjongd wordt, maar in den ouderdom gekromd, mismaakt en in zich zeiven onbuigzaam en allengs tot de geheele ontbinding voorbereid wordt; dit vat van onzen geest, dat ons door pijnigende fmerte in het kleinfte lid, in het denken ftoort, menigmaal alle light, alle opgeruimdheid des verftands ontrooft, en
aan



in de Menfchenwaereld. 217
aan het befchaven en verbeteren der ziele de helft des levens tot zijne uitfpanning ontneemt: dit kleed van den geest zal ons welligt eerst na veel duizenden jaaren weder gegeeven worden en zal
dan de ziele in de gloeijende aandagt niet meer ftooren, maar zal ons weder geworden, zonder dat wij noodig hebben, om nog fteeds met zo veel onrust voor zijne behoefte te zorgen, zonder ge. brek , of ongemak , zonder zaaden van krankheden — in eeuwige bloei, met fneller bewegingen, fijner gevoel, nïeuwgefchapen en fchoon , om ook van deeze zijde volkomen gelukkig te zijn. — Zo zal het lighaam van het graf terug komen, gelijk een fchoone bloem op een dorren rteel weder uitfpruit! Het verderflijke zal de onverderflijkheid aandoen ; de dood wordt verfonden tot overwinning!
Zo laat ons dan ook naar hemelfche wetten leeven, en der waereld toonen , dat wij hier geen blijvende jlad zoeken. Het vrolijke genot van de menigvuldige gaven Gods in de Natuur , is ons niet verboden. De Godzaligheid ftrijdt niet met den wensen, welken wij alle hebben, om in de waereld een Ihl en gerust leven te lijden. Ze ftrijdt niet met het kleed dat wij draagen , niet met de genoegens die wij alle 'zoeken, noch met de fchoonheden die de zinnen bekooren. Onze Verlosfer heeft der Natuur deeze fmaad , der Menfchelijke ziele deezen dwang uergends aangedaan. Het is veelmeer onze pligt, om beftendig , ook bij het dagelijks gevoel der aardfche en menfchelijke ellende, de dankbaarheid aan God niet te vergeeten , zo veele reeds genootene weldaaden te herdenken, dezelve in hun getal, grootheid en waarde zorgvuldiger dan doorgaands gefghiedt te berekenen, zo menige fchoo0 5 ne,



2l8 Over het veelvuldige Ongeluk
ne , goede , voordeelige zijden der waereld , zo veele heerlijke en altoos nuttige inrichtingen in de natuur , bijéén te brengen, en ze , met oprechte dankzegging aan den eeuwigen Inlteller derzelve , te roemen. Het is onze pligt tegen de ontevredenheid te ftrijden, en de moeder van deeze hoogst onbetaamelijke beweeging, eigenliefde , nijd en trotsheid , uit ons hart te verbannen. Het is onze pligt, om zelfs de onaangenaamfte voorvallen in de waereld van beide zijden te bcfchouwen, en ze met den' ganfchen reeks hunner gevolgen zo lang te overdenken , tot wij ons overtuigen kunnen , dat een onafgebroken geluk op deezen planeet niet mogelijk is , dat het in de meefte gevallen ons grootfte ongeluk zoude wezen, ja dat ook ftrenge kastijdingen waare weldaaden van God , en bewijzen zijner liefde tot ons zijn. Het is onze pligt, God fteeds en onophoudelijk voor zijn grootfte gefchenk, zijn geliefden Zoon, te loven en te danken , en ons met de gedagte der eeuwige verlosfmg die hij te wege gebragt heeft, te trooften en te verkwikken , ja zelfs in de fchriklijkfte verwarringen deezes leevens, als ongeveinsde , ootmoedige , geloovige Christenen , Hem na te wandelen, en op zijne beloften te wachten. Smaakt en ziet, zegt de Godsdienst, dat de Heere goed is (*): verblijdt u inden Heere te aller tij d, wederom zeg ik u , verblijdt u (§)! Maar even deeze Godsdienst wil ook, dat wij onze zielen niet laaten verwennen , dat wij ons nimmer zo geheel aan het aardfche hegten, dat wij daardoor de lust aan God eh Godlijke zaaken ver-
Jie-
(*) Pf-
(§; Philip. 4, 4.



in de Menfchenwaereld.
219
liezen , en der ziele geringe , ledige, niets waardige dingen tot voedzel aanbieden.
Zullen wij niet eeuwig op deeze waereld woonen , zo laat ons dan alle mogelijke trouw bewijzen, bet zij dat wij éen plaats in de Maatfchappij bekleeden , die de bewondering van de meesten tot zich trekt, of dat wij verre beneden andere vernederd zijn. Aan den ploeg , in de werkplaats, in het kindervertrek, in de fchool, op het komptoir, in het ftrijdperk , in de diepfte eenzaamheid, bij het krankbed, in de gerechtszaal, aan het roer van ftaat, aan de fpitze van een gansch volk, op den
koninglijken troon overal is het de pligt, om
den wil van den opperden Heer en regeerder der waereld ten richtfnoer te neenien , en ook uit gehoorzaamheid aan hem, den bitteren kelk niet weg te ftooten , dien Hij tot ons dagwerk ons toegetchikt heeft. Laat ons flechts den wenk der Voorzienigheid volgen. Zij weet gewis voor elk haarer onderdaanen de beste plaats op de waereld , den zekerften weg naar de eeuwigheid. Zouden wij daarom aan de goedheid van God twijfelen , jom dat hij ons den weg tot fchitterende verrigtingen in de waereld geflooten heeft ? — Wij weeten als dan ook van de blinkende ellende , -van den prachtigen last der grooten niets; wij zijn als dan ook bevrijd van de gevaarlijke aanlokzelen , die met alle voornaame ftanden in -de waereld verbonden zijn ; wij hebben dan ook niet zo veel van de afgunst en lasterzucht van andere menfehen te lijden ; zo genieten wij ook in den middenftand meer oprechte, hartelijke liefde van anderen; zo vergeeten wij bij de geftadige arbeidzaamheid alle de ijdele gochelfpelen, die anderen den geest fteeds beroeren en veront-
rus-



£20 Over het veelvuldige Ongeluk
rusten ; en in onzen kring, hoe eng hij ook zij, zullen wij fteeds onze Godvrucht, ons geloof aan den Verlosfer, onze menfchenliefde en oprechtheid kunnen toonen , en voor de eeuwigheid werkzaam Zijn.
Is 'er zo veel onheil, zo veel lijden en traanen, zijn 'er zo veele boze menfehen in de waereld, zo laat ons des te beter, des te menschlievender, des te zagtmoediger , dienstvaardiger en befcheidener jegens anderen zijn, op dat zij, die de naaste met ons omgaan, niet ook over ons zuchten. Dat is de waare kunst van wél te leeven, die wij alle behoor, den te weeten. Gelijk de olijfboomen , zegen op andere te druppen, gelijk fakkelen en andere lieflijke fterren in den donkeren nacht nog te glmfteren, op dat niet alles door de boosheid overwonnen, niet alles met wolken overdekt worde. Gelukkig hij, die zo veel ontvangen heeft, dat hij het lot van anderen verlichten, en treurige harten verkwikken kan. Volgen wij dus God na, die alle dagen ellendigen en ongelukkigen in 't bijzonder goed doet, en die ons nog in de eeuwigheid de laatfte traane, die wij van den oever der fmerte , van den dood» ftrijd medebrengen, zal afwisfehen. Terwijl wij ons geluk ook over anderen verbreiden, verlengen en vermenigvuldigen wij deszelfs genot, en maaken ons vatbaar voor nieuwe en fteeds grootere weldaaden van God. — En wanneer wij hun, die met ons aan een veld arbeiden, verheugd hebben, laat ons dan ook hen allen , wier zweetdruppelen wij niet zien vloeijen , in ons mededoogend gebed aan den troostrijken en barmhertigen God, mede influiten. Zo zullen wij de maate van ongeluk op deeze beneden waereld, zo veel in ons is, verminderen, en
an*



in de Menfchenwaereld, 221
andere Menfehen , die welligt lange in de eindelooze jammeren gezucht hebben , opbeuren en tot roem van God opwekken. Het ongeluk maakt menigmaal alle banden vaster. Onder lieden, die weinig of niets hebben , heerscht veeltijds de beste vriendfehap. Men rekent dikwijls anderen hun lijden als een verdienfte aan, en wil ze door liefde fchadeloos houden.
En zouden wij dan zelve bij zulk eene uitfteekende hoope, fteeds treurig en onvergenoegd zijn? «ouden dan nog altijd, ook onder Christenen, de vrolijke, tevredene, blijmoedige Menfehen zeldzaam zijn ? Hebben wij zulke heerlijke toezeggingen in onzen voortreflijken Godsdienst ~ waarom zouden wij dan een treurig angftig leven leiden? waarom fteeds een beklemd hart, een fchreijend gezigt op de fchoone aarde omvoeren? Wij moeten dit kleinmoedig gedrag, deeze neêrgeflagenheid , 't geheime verdriet in ons leven , en de ontevredenheid met ons lot, aflchudden. Het is ondankbaarheid aan God, en verfmaading van den Godsdienst. Den boozen mogen de folteringen in het geweeten eeuwig alle rust beneemen. Hij moge fteeds overal beeven , gelijk een reiziger voor wien de we°duister is, terwijl een ftortregen hem van verre overvalt. Maar het leven van den Christen zij heilige vreugde, en zagte gelatenheid. Zelfs onder het gevoel van het onvermijdelijk lijden kunnen wij ons fteeds met de herinnering aan ons waar Vaderland , aan de geduurig aannaderende komst van Jezus Christus , aan onze toekomftige onfterfiijkheid en verheerlijking, bemoedigen en opbeuren. De Christelijke Godsdienst heeft balfem voor alles. Kunnen
wij



222 Ovsf het veelvuldige Ongeluk
wij dan niet 'bidden, dat God ons door den troost zijnes woords, en door zijnen in 't verborgen werkenden Geest ten allen tijde met vrede en vreugde vervulle , en nooit zijne hand van ons aftrekke? Verdwijnt alles rondom ons , zo blijven ons nogthans de groote verwachtingen der Christenen bij. Wij kunnen het zeer zeker gelooven , het geen hij ons toeroept: ,, Ik zal u niet verlaaten noch. vergeeten. God is getrouw en waarachtig ! Gelijk zich een vader ontfermt over zijne Kinderen, zo ontfermt zich de Heere, over de gene die hem vreezen > Jezus Christus is in d'e waereld gekomen , op dat wij uit zijne volheid zouden ontvangen genade voor genade.
Een godsdienst, gelijk deeze is, kan ons voorzeker nooit verlaaten. Volgen wij hem flechts, hij zal ons gewisfelijk fteeds met vrolijke gewaarwordingen vervullen , en de ziele wapenen. Midden onder de bitterfte traanen , die wij menigmaal op het graf onzer vrienden ftorten, of om ons zeiven doen ftroomen, kunnen wij toch fteeds tot ons zeiven zeggen: Uw Vaderland is de hemel; daar zult <rij altijd bij den Heere zijn. Daar zal de Menschheid niet meer fchreijen, daar zal de deugd zich niet meer verkwijnen, en omdoolen, om eene rustplaats te vinden. Des middennachts, wanneer ons alle moeijelijkheden deezes levens , alle Medemen■ fcnen die wij niet kunnen helpen , of die ons in den weg ftaan en afgunftig zijn , in de gedagten komen en onze rust ftooren ; wanneer alle zorgen , alle onzekerheden van het duiftere toekomende om ons waaren , kunnen wij ons fteeds opbeuren en denken: Hij onze Heer en Heiland!
onze beste broeder en dierbaarfte vriend is ons
flechts



in de Menfchenwaereld. 2:3
flechts voorgegaan, en zal voor zeker tot ons wederkomen. Wij, die gelöoven , gaan in de ruste. (Hebr. IV. 3). Gods afgematte dienaars zullen niet eeuwig om verlosfing' zuchten, zij gaan heen en rusten in de, binnen kamer. (Tez. XXVI. s8.) Alles zucht en hijgt, met een verlangend vooruitzigt, naar de openbaaring van de heerlijke vriiheid der Kinderen Gods. (Rom. VIÏÏ. 18-23,~) Onze groote Weldoener zal ons volmaaken, bevestigen, verfterken en gronden. (1 Pet. V. 10); hij zal ons doen boven al dat wij bidden of denken, (Eph. III. 20); hij zal ons tot zich heeraen , en zijne heerlijkheid met ons deelen. Wij moeten Merk zijn , toijue medereizende Christenen! en fchoon wij ons ook midden in het gevoel der fmerten bevonden, niet bezwijken; wanneer ons niéts méér oprichten kan, dan nog moeten wij ons vasthouden aan de onvvrikbaare zuil van den Godsdienst, en opzien, geliik Stephanus onder de fteenen , tot den overften Leidsman , beginner en voleindiger van ons geloof C Heb. XII. 2.) Is de waare Christelijke vriendfchap zeldzaam onder ons , zo is toch de eeuwigleevende getrouw, die ons geroepen heeft tot de gemeinfckap zijnes Zoons. Aan Hem zullen wij fteeds den besten helper en troofter hebben. Wandelen wij Hechts voor hem. Hij onze Vader in den hemel , fterft ons nooit af. Zijne jaaren neemen geen einde , en zi[n hart verandert nooit ten aanzien van ons. Onze dagelijkfche gebreken en ftruikclingen zullen zijne langmoedigherd niet moede maaken. Onze dagelijkfche gebeden tot hem , zullen hem des te aangenaamer zijn , hoe meer het ons ernst is, om zijne vaderlijke liefde te genieten. Nooit zal hij ons iets boven ons vermogen opleggen. En wanneer wij hier een korten tijd geleeden hebben, zullen



224 Over het veelvuldige Ongeluk
len wij eens aan zijne weldoende hand over airs gevaarlijke oorden zeker heenen ftreeven, en Hij — Hij zal nooit ophouden , ons zelve tot zijne gemeinfchap, tot het erfdeel der heiligen, die hem om zijnes Zoons wille aangenaam zijn , voor te bereiden.
Wat is zekerer dan dit, dat ons leven een fchaduw is, en geen beftendig blijven op aarde ? Want, nog maar weinige jaaren , en wij zijn maar alleen in naam meer op de waereld. Hoe weinig tijd is 'er noodig, of 'er befiaan andere Vorften , andere bevelhebbers , andere leeraars, andere wijzen en geleerden op den aardbodem! Hoopen wij niet op den roem der nakomelingen de minffen ver¬
dienen denzelven , en de inrichting der waereld duldt deezen afgod niet. Op den dag der begraafnis houdt men zich met ons bezig, daar na daalen wij meer en meer in de vergeetenheid. De traanen verdroogen, de droefheid Mijt, de verdienden worden veracht, de afbeeldingen verbleeken , de laster knaagt daar aan , om ons nog meer te verdonkeren ; onze navolgers verheffen zich op onze asfche; de vijanden laaken en berispen ons , wijl wij ons niet meer kunnen verdedigen , ons ftof verwaait, en onze naam is gemeenlijk na den dood iets, dat anderen noch zeer benadeelen, noch aanmerklijk van nut kan zijn. De weinige goede menfehen, die misfehien nog in de fhïte ons verlies betreuren, treden allengs zelve van het veranderlijk tooneel af; alle andere zijn zo zeer met het tegenwoordige ingenomen , dat zij aan het voorledene niet kunnen
denken wij moeten ons derhalven wapenen
met eene grootheid van ziel , met een ftandvastigheid, welke den Godsdienst, zelfs in het oog van



in de Menfchemvaereld. 225
fpotters en ongeloovigen , eere aandoet. Het is fchande, wanneer wij moede worden, daar ons aan het einde van den loopbaan zulk een fchitterende prijs is opgehangen. Schoon ons leven is als een
beek , die nu troebel , dan helder vloeit zó
is het toch maar eene reize die niet lang kan duuren. De hartstochten der menfehen zullen ons niet altijd vervolgen. De bron vau ellende zal eindelijk ook moeten verdroogen. Zo veele behoeften zullen ons niet altijd drukken. Onze geliefdfie natuurgenoten , zullen ons niet immer zo veel kommer veroorzaaken. Niet eeuwig zullen wij in deeze donkerheid omzwerven ; en gij —— bouwvallig, eft mogelijk reeds heimelijk aangeftoken hutte van mijn* geest ! niet eeuwig zult gij, gelijk een fchaalloos ei, alle toevallen te vreezen hebben! Hoe rasch vergeet de reiziger in een goede herberg, alle de geringe ongemakken, die hij op den weg in een flegt rijdtuig heeft moeten doorftaan! Laat ons dan het klatergoud der waereld bij het bewust zijn van onze Christelijke verhevenheid verachten! Laat ons het zuchten en weeklaagen door het glinfterend uitzigt naar het grooter goed , verdooven en fmooren. Laat ons de groote voorbeelden des Geloofs, de helden in 't vertrouwen op God , de Mecfters in 't geduld, die reeds de lieflijke palmtakken der overwinning behaald" hebben, in het choor der Engelen naaroogen ! De lauweren groeijen eerst aan het einde van den loopbaan, de ftrijd moet ons tot belooning voorbereiden. Niet lange zal het duuren, of wij komen in bet huis onzes Vaders, waar veele wooningen zijn, bij één. Vertrouwen wij flechts fteeds op God, zo zijn wij in zijne ganfche onmeetelijke monarchie als heilig , en aan ons beste deel onkwetsbaar. Kunnen wij menigmaal in ons II. Stuk. P le-



2 2ó Over het veelvuldige Ongeluk
leven de traanen niet inhouden — Laat ons deswegen aan onze deugd niet wanhoopen ! Befchouwt Hechts de Natuur ! Welk een harmonie heerscht 'er bij de fchijnbaarfle wanorde, onder zo veel millioenen 'krachten! Gij wordt zeker beloond; in Jiet rijk van God is geene ftremming van de beste wetten eeuwig. Verlaat Biet uwe gedagtcn de aarde , en plaatst ü in den hemel. Ziet gij den .grooten majestticufen gerichtsdag daar opgaan ? Hoort gij de bazuine Gods van het eene einde der aarde tot het andere klinken ? Ziet gij den Richter, den alzienden , den alles wikkenden, den onomkoopbaaren op de wolken des hemels? Gerechtigheid en genade ftaan om zijnen troon; alle menfehen ontwaaken, de zee geeft haare dooden op — Hoe helder wordt alles voor onze oogen! Waar zijn de verwarringen? waar de ongelijkheden? waarde ongerechtigheden der aarde ? Alle Menleken zijn gemerkt, gezegeld, bekend voor het geen ze zijn,
geveinsde huichelarij is uitgeroeid wijl het
recht is bij God , verdrukking te vergelden, den geenen die ons verdrukten. (2 Thef. I. 6.) maar ons die bet geloof cn een goed geweten behielden (1 Tim. I. 19O eere en vreugde 3 nu Jezus Christus verfchijnt op de wolken des hemels! Dan zullen wij rijk worden in kennis , gerust en gelukkig door onze aandoeningen zijn ! Dan zullen wij met zalige, verhevene Menfehen, die reeds lange met God wandelden , omgang hebben ! Dan zal de fiuijcr, die dit leven dekte, afvallen ! Dan zullen zo vec'e duizend menfehen van alle oorden en eeuwen de ellende vergeeten , die hun hier het leven bitter maakte! Dan zullen ze niet meer zijn gelijk wrakken , die door den wind en de baaren gcfiingerd en omgedreeven worden1 Dan zullen wij de oogenblikken zegenen,
die



in de Menfchenwaereld. 227
die wij hier met Godvreezend geduld, in lijden, zonder ophouden of verligting, alleen verfterkt door het kinderlijk gebed, doorgedaan hebben (*> Dan zullen wij u weder zien, ouders, leeraaren, vrienden en kinderen! Dan zal onze Christelijke Godsdienst in zijne weldaadige grootheid fchitteren! Dan zal de lof Gods van onze lippen vloeijen! Dan zal de Christen van zijne grootfte fmerte, de zonde, die hem fteeds aankleefde , en hem traag maakte, ontheven worden! Dan zal dit hart, dat hier menigmaal zo ledig was , fltcbts voor vreugde en
zalige aandoeningen open zijn! Mijne ganfche ziele zal doordrongen , vervuld, verheven worden door uw heerlijk gezigt, ó Godlijke Verlosfer!
(*) De ouden fabelden vee! van de rivier Lethe, uit welke ieder bij de aankomst iu het rilk der fchimmen drinken moest, om alles, wat in dit leven was voorgevallen te vergeeten. Maar wij, christenen! zullen het aandenken aan onze deugd niet verliezen. Elke *oede daad zal ons daar nog verblijden, elke genotene weldaad van God, elke geoefende vriendfehap met andere, «1 het doorgeftaane lijden zal ons daar nog tegenwoordig zip. 6