BEKNOPTE GESCHIEDENIS
DER FRANS CHE
STAATSrOM WENTELING.!






ons mëtvwe ï&e&etu (feeven— | I
1 ■— . ■■■ - — - T'T'M ' n. -m-n- "' "-V'iriiK/f Sc.






* / / /
BEKNOPTE GESCHIEDENIS
DER FRANSCHE
STAATS-OMWENTELING,-
DOOR J. P. R A B A U D.
Uit het Fransch vertaald, vercierd met zes konst-plaatea naar de tekening van den heerMoasiu, en ophelderende aanmerkingen der vertaalers.
Et l'univcrs rcconquérant ses droits ,
Limitera biantót la puissance des mis.
te PARYS, By H. J. Jansen, Cloitre Salnt-Honoré ;
en te L E Y D E N, By A. en J. Honkoop.
JÉ. DCC. X C I L






VOORREDE
DER VERTAALERS.
O.z e eeuw is door groote gebeurtenissen gekenmerkt, en zal ontwyffelbaar tot in de laatste nakomelingschap opmerkenswaardig zyn. Onze eeuw , voornaamlyk het tydperk 't geen wy beleeven, heeft zo veel toegebracht tot nut en verlichting van 't menschdom , dat zy eeuwige eer en dankbaarheid verdient. Zonder eenigsints te gewaagen van de vorderingen des verstands , van het aankweeken van nieuwe ontdekkingen , van het volmaaken der kunsten en wetenschappen , van het beteuge-
a iij



vj Voorrede
len der dweepery en de verbetering van het menschlyk hart door de lessen der deugd en menschlievenheid , zullen wy in het naarvolgend werkje eene schets vertoonen van de zegepraal der waarheid en vryheid in Frankryk.
'T is waar, die groote omwenteling is niet onbesmet gebleeven van menschehbloed : wy erkennen dat in den beginne eenige , schoon weinige , slacht - offers hunne euveldaaden op eene rampzalige wyze geboet hebben ; doch wy zullen slechts antwoorden , dat misschien eene droevige noodwendigheid op het oogenblik der ommekeer van zaaken de straffe der schuldigen vorderde ; dat het in tegendeel te bewonderen is hoe weinig bloeds 'er geplengd is door een mishandeld en vertoornd



DER V E R T A A E E R S. Vlf
volk ; dat indien 'er een bedaard en ge* reclitlyk onderzoek ware aangevangen geweest , 'er waarschynlyk een vry aanmerkelyker getal vyanden des vaderlands op het altaar der vryheid voor het wraakzwaard zouden geknielt hebben. — Doch de meêlydende menschen - vriend keert de oogen van die akelige toneelen af, en vestigt die alleenlyk op het heuchlyk toekomende en den voorspoed van dit ontzachlyk ryk.
Dat geducht en gelukkig land, wei-eer ten prooy van woeste of wellustige dwingelanden , en thans een voorbeeld voor alle burgerlyke staaten , heeft byna elf eeuwen in de dikke duisternis van vooroordeelen , en in de ketenen der zwaarste slaverny gezucht: het is waar, Frankryk bleef
* a iv



vïij Voorrede een machtig ryk ; deszelfs vermogen wa3 geducht: menigwerf deedt het geheel Europa beeven. — Doch, waren deszelfs in- , wooners gelukkig? wierden zy by hunne rechten bewaard ? genooten zy, zy voor-al die het meeste arbeidden , het nut eener welgeregelde maatschappy? deelden zy in derzelver weldaaden ? — Neen. Die geen welke de geschied-boeken opslaat , welke de onheilen en lasten des volks overweegt, en te gelyk een oog slaat op de weelde der vorsten en de baldadige heerschzucht der begunstigde hovelingen ; zal voor de laatste niets dan diepe verontwaardiging , en voor het beldaaglyke , onderdrukte , deugdzaame volk niet dan hartgrondig medelyden gevoelen, gepaard met vuurige wenschen voor deszelfs heil en ter vernietiging der hinderpaalen , welke v.' # .



DER "vERTAAXiERS.' ÏX
het in den weg stonden : — en nu , nu Frankryk deszelfs vryheid herwonnen heeft, nu die hinderpaalen uit den weg zyn geruimd , nu verheugt zig de belanglooze menschen-vriend , en ziet met innig verlangen de heuchlyke tyden te gemoet, in welke alleen deugd en vaderlands diefde by alle volkeren zullen triumpheeren.
Deeze aanmerkingen hebben ons met lust en yver de hand aan 't werk doen slaan : immers wy ook zyn vrienden der vryheid ; wy beminnen haar , en zullen haar getrouw blyven ; zy moet ons waard zyn , zy komt ons duur genoeg te staan.
Wat het werk zelve aanbelangt, het zelve is getrokken uit eene verzameling nitgegeeven door den heer Rabaud , eer*



£ Voorrede man van zonderlinge verdiensten , welke afgezonden ter eerste volks-vergadering, en te Nimes in Languedoc leeraar der hervormde gemeente geweest is. Zyne deugden en bekwaamheden hebben op beide plaatsen uitgeblonken , en de leezer kan in dit werk zelve 'er zig een denkbeeld van vormen. Wy hebben uit die verzameling dit eenige stuk getrokken, wyl dit ons toescheen thans meer algemeen van nut en aanbelang te kunnen zyn. Indien onze welmeenende pooging nuttig geoordeelt wordt, zullen wy vervolgens andere even belangryke stukken aan onze Hollandsche medeburgeren aanbieden.
Men ontvange dus deezen onzen arbeid als een uitwerkzel van onzen yver oin tot nut van deugd en waarheid iets toe te breii-



DER V E R T A A E E R S. X)
gen, door dezelve algemeener te maaken. Zyn onze wenschen om dezelve te zien zegepraalen vruchteloos , onze harten ten minsten zyn zuiver , en wy hebben onze geringe toelage bygebragt.



DRUKFEILE N.;
IV. B. De leezer gelieve indachtig te zyn , hoe moeilyk het valt om hier te lande iets in de Hollandsche taal te doen drukken , en om deeze reden het getal der drukfeilen met een inschikkelyk oog aan te zien.
Pag. P^ng. Staat Lees.
S 14 Eigene dunkclyke, Eigendunkelyk..
9 2.3 Kuunen, Kunnen.
10 5 Do oorsprong , De oorsprong,
24 4 Vorrecht, Voorrecht,
zó 16 Voorstaanders , Voorstanders.
29 24 Yogiden, Volgden.
3i 6 Spraak, Sprak.
5z 23 AHeanclyk, Alleenlyk.
•34 25 Wetgocren, Wetgevende,
■38 17 Slechts , Slechtst.
3g 8 Inkomsten, Inkomsten.
40 9 Zouden, Zoude.
41 20 Koolcnmeestcrs, Koolenmeeters. /|3 | 9 Moglyk , Mooglyk.
46 20 Vebetcring, Verbetering.
47 i5 Hun , Hem.
— 25 Vsrblindde, Verblindde.



Drukfeilen; xiij
Pag. Reg. Staat
5o 3 Te houden ,
54 7 Zodonige,
56 18 Die,
5g 5 Letten,
6a 11 Verontwaarding ,
65 7 Personnen, 64 8 Veranringen,
66 20 Personnen, 72 7 Laaste,
y3 19 Verlicht,
77 i5 Nitputting,
7g 2.6 Stekte,
80 14 Onderzocht waren ,
82 24 Der derde,
85 10 Zouden ,
87 7 Eisscheu,
97 9 Der >
io3 4 Der derde ,
105 4 17 july 1787, — 5 Eener,
—- 7 Der staat,
106 11 Omweers,
108 4 Niet zeer veele ,
109 i5 Beteringen, 112 5 Der staat,
114 i3 Steldde, 120 6 Afgevaardigen,
128 21 Snoodsche, i3o S Geplaats,
102 24 Ovorliaald,
Lees.
Houden. Zodanige.
Die zamen-roeptng. Lette.
Verantwoordiging.
Persoonen.
Veranderingen,,
Persoonen,
Laatste.
Verlichte.
Uitputting.
Strekte.
Geraadpleegt was.;
Van den derden.
Zoude.
Eisschen.
,Van den.
Van den derden,
17 juny 1789.
Van een.
Van den staat.
Onweers.
Zeer veele.
Verbeteringen.
Van den staat.
Stelde.
Afgevaardigd en^ Snoodste. Geplaatst. Overgehaald.



ociv Drukfeilen.!
Pag. Reg. Staat Lees.
106 3 Hunner, Der.
i38 3 Overig, Overige.
142 11 Twee maale , Tweeden maalc,
— 14 Magt, Nagt.
143 26 Den staat, Het bof.
144 26 Willende, Te. i56 25 Was, Waren. ï58 14 Der, De.
164 7 De eernam, Den eernaam.
165 14 'T nieuw, Nieuw.
— 2.5 Olangs, Onlangs.
166 g Zyn, Het. 168 5 Waaren, Waren.
— 17 Dit, Die.
173 7 Tegelioudcn, Tegenhouden.
175 20 Splissing, Splitzing.
176 25 Welffelingen, Weiffelingen.
ioS ig Nieuw - aangekomen Nieuw - aangekome-
cn , nen.
]Sg 22 Omcingelde, Omcingclden.
191 2 Dezelve, Derzelver.
— l3 De, Der.
396 i3 Vouwem, Vrouwen.
— 14 Gemoed, Gemoet.
— 17 Toornlooze, Toomlooze.
— 18 Zy, Zig.
199 6 Herkennen , Erkennen.
— 16 Te, De. 201 18 Den , De.
2o3 2 Ladster, Leidster^



Dkukfeiiek.i 3&>
Pag. Reg. Staat Lees.
204 20 Gekwest, Gekwetst.
207 20 Gemoed, Gemoet.
208 i5 Yan, Van het. 212 11 Taclientig, Tachtig. 2t5 7 Zeïs , Zelfs. 2i5 5 Kappittels, Kapittels.
229 21 On te vreden, Te onvreeden.
2.52 14 Zweerden, Zwoeren.
233 19 Eene, Een.
256 jg Onwrikbaar, Onwrikbaar.
24'v 20 Legden, Leiden.
25o 1S Zy, Zig.
260 8 Yerstref, Versterf.
267 zS Laast, Laatst.
368 16 Nookzaaken, Noodzaaken.
272 10 Was, Waren.
276 10 Heeft,, Heeft:.
2g5 i5 Ysschorssen, Ysschotsen.
2gg 6 Weren, Waren.
507 5 Legden, Leiden.
517 25 S traaf, Straf.
520 10 Eene, Een.
33i 11 Burgers, Burger.
344 6 Lnisteryk, Luisterryk.
347 19 Hoe, Hoe !.
— 22 Et , En.
349 5 Huisvaders , Braave huisvaders.
551 27 Aanbiedens waardige, Aanbiddens-waardige*
358 g Zouden, Zoude.
— 24 Konden, , Konden..



ocv) Drukfeilen/,
BEKNOPTE
Pag. Reg. Staat
36o 14 Zullen,
56g i5 Misnoeg en zgop,
570 6 Livers,
3S2 23 Als het,
384 9 Patnrient,
Lees. Mogen.
Misnoegen zig- op.
Livres.
Als.
Paiturient.



BEKNOPTE GESCHIEDENIS
DER FRANSCHE
STAATS-OM WENTELING.,
EERSTE BOEK.
Ik stel my voor om de geschiedenis der Staatsomwenteling in Frankryk in een kort bestek te besluiten , ten einde zy , geschikt naar de bevatting van alle leezers , en zonder moeite door alle landen verspreid zynde, de indrukken uitwisschen, welke de vyanden der vryheid hebben trachten uit te strooyen.; De nakomelingschap alleen zal onderricht kunnen zyn van de geheime beweeg-redenen aan welke men de byzondere gebeurtenissen moet toeschryven welke in groote menigte den loop der omwenteling hebben aangezet en verhaast, doch de algemeene oorzaaken klimmen hooger óp. Zy was door den loog
A



( 2 )
'der ondermaansche gebeurtenissen voorbe^ reid , en de onvermydelyke oproeping dér algemeene staaten, ( Etats-Généraux ) riep, als 't ware, de daar opgevolgde Staatsverandering op. Indien 'er iets is , 't geen de bewondering der vreemdelingen moet bewerken , is het de gelukkige wyze op welke zy bestuurd is geworden, te midden der schokkingen van zo veele verhitte driften en tegenstrydige belangen.Twintig maaien scheen het schip van staat door den storm te zullen verzwolgen worden, en twintig maaien ontkwam liet de schipbreuk, cloor de sterkte van zyn gevaarte, et het beleid der stuurlieden. De geschiedenis dier drie merkwaardige jaaren levert ons een toneel-stuk op , 't geen zyn begin , midden en einde gehad heeft. Byzondere belangen leverden in 't zelve verschillende hinderpaalen op , welke verydeld wierden of door het gezag van het wetgeevend lighaam (1), of door de magt en onwederstaanbaare drift der natie zelve, tot den dag toe , op welken de koning, door het aanneemen der regeeringsvorm , de ontknooping van dit luisterryk toneel te wege bragt.



m
Er Jryven nog wel eenige wolken in de heldere lucht van Frankryk. De byzondere belangen wyken niet dan gedwongen en I schoorvoetende voor het nut van t algemeen, en de dwaaze tegenkanting der aloude voorrechten duurt nog. De adel, wier ingebeelde voortreffelykheid slegts in eeneherssenschim bestond, vleit zig steeds nog aanwezig te zyn,schoon die herssenschim vernietigd is. Zy heeft getracht den trotschen geest der leenheerschappy weder optewekken , in een tyd doe er geene leen-heerschappy meer was en in t midden der verligtte achtiende eeuw de riddermaatige denkbeelden der twaalfde eeuw te doen herleeven. Dus zien verouderde lighaamen niet, dat hunne stel-regelen met hen verouden , en dat wanneer alles rondom hen veranderd is , zy zelve ook moeten veranderen of vergaan. Hoe zouden diergelyke gebouwen kunnen staande blyven , zo dra zy niet meer door het algemeen gevoelen geschoord worden.
De geestelykheid speurt als nog in een godsdienst, welke men vreedzaam noemt, voorwendzels en middelen van tweespalt en oorlog op. Zyzaayt twist tusschen familien,
A 2



(4)
op Hoop van tweedracht fn den staat te verwekken : zo bezwaarlyk is het voordat soort van menschen om rykclommen en aanzien te leeren missen ! Maar het licht der reden, Weldra doordringende tot denlaatstenrang der maatschappy, zal die van de gevaarlykste aller slavernyen , de slaverny der denkwyze , wel dra bevryden. Alsdan zullen of de geestelyken ook burgers willen zyn , of men zal geene geestelyken meer dulden willen.
Alle die te onrecht opgeworpene machten, van Avelke de woestheid der eerste tyden en de willekeur der laatsten , het getal zo zeer vergroot hadden, zyn uit het midden van ons verdweenen : zy steunden op de dwinglandy van den troon zelve, door wien zy als nuttige werktuigen zyner oppermacht waren aangesteld. Ook hebben zy twee jaaren lang den huichelachtigen schyn vertoond van verkleefdheid aan het koninglyk gezag, van 't welk zy verdedigers zeiden te zyn, en de voorstanders van byzondere voorrechten noemden zig' vrienden des konings; maar de huichlary maakt alleen indruk op de ligtgelovigheid. Zo dra Lode-:



t § )
wyk de XVI zelf toegestemd heeft, dat de koninglyke macht naamver beperkt zoude worden , is hen geen voorwendzel overig gebleeven , en sints heeft men hen ruiterlyk zien uitkomen om alleenlyk hunne eigene voorrechten te herwinnen ; zy zullen niet te min gedwongen zyn om zig voortaan met het zoet aandenken te vreede te honden; ?»%>.nt niet tegenstaande alle byzondere beweegingen welke zy nog zouden kunnen aanrichten, Frankryk is op vaste grondslagen gevestigd, het staats - gestel is volbragt, en het oogenblik is daar op 't welk men de geschiedenis der omwenteling sc.hryven kan.
De Fransche natie is geduurende verscheidene eeuwen onderworpen geweest aan eigendunkelyke wetten , welke zo wel voor 't leven als de bezittingen der burgeren, zeer drukkende waren. Het volk, 't geen in vrye landen alles en in willekeurige regeeringen niets is , was een zo groot aantal van byzondere dwingelanden onderworpen , dat zyn beste bestaan verstrooid wierd door belastingen , welke door geweld of list geheven wierden, of door het bygeloof, of
A 5



( 6 )
door byzondere voorrechten. De koning van Frankryk alleen hief zwaarder belastingen dan verscheiden voornaame vorsten van Europa te samen. De geestelykheid zamelde zonder kosten een vyfde gedeelte in van het zuiver product der inkomsten van het territoir van het geheel koningryk. Zy bezat buiten dien onnoembaare schatten , en bragt slechts vrywillige giften op, welke zynnar eigen goeddunken bepaalde. De vernederenderechten derleenheerschappy verschaften den adel een soort van inkomen , 't welk in de daad eene belasting op de landeryen en eene bron van kwelling en dwingelandy wierd, en hoe wel de adel verre uitgestrekte eigendommen bezat, achtte zy zig ontheven om tot de algemeene uitgaven iets toe te brengen , van Avelke dus de last geheel op het volk neêr kwam. Eene menigte van bevoorrechten en veradelden hadden van de oppermacht het recht verkreegen of gekocht om in de lasten van den staat niet te deelen. De veilheid der ambten had ook de veilheid van het recht noodzaaklyk gemaakt, en ieder twistgeding tusschen twee persoonên, wierd al wederom



( 7 )
eene belasting : allernadeeligste schikking waarlyk, nadien zy de goederen der geenen die pleitten , juist wel niet vertiende, maar wyl zy die dikwerf geheel inslokte.
Intusschen door de schynbaare gewilligheid met welke het volk zulke aanzienlyke belastingen opbragt, wierd men aangemoedigd om 'er hieuWe uit te vinden. De uitgaven van het hof waren willekeurig , en de nooddruft des volks wierd zederd lange in niets-beduidende pragt doorgebragt. De troon was orncingeld door eene menigte gretige hovelingen en baatzuchtige vrouwen, aan wien onder verscheidene voorwendzelen de schatten van den staat onbesuisd wierden verkwist. Kostbaare oorlogen, ligtvaardiglyk ondernomen en somwylen slechts alleen ten voordeele van eenige persoonên, hadden geduurende twee regeeringen de algemeene ramp voltooid. Nadeelige geldlee^ ningen hadden de eene na de andere eene onnoemelyke schuld gemaakt, en de natie, verslagen over den staat der geld-middelen, had niets dan het schrikbaarend vooruitzicht eener bankbreuk voor oogen.
De dwinglandy over de bezittingen strekt
A 4



C 8 )
zig ook altyd tot de bezitters uit, en om zig van de rykdommen eens volks meester te maaken , moet men het zelve alvorens 'onder het slaaven juk brengen. Zedert de Europische vorstpn , op het voorbeeld van die van Asien, krygsbenden onder hun bevel gehad hebben, zyn zy meester geworden yan de bezittingen en 't leven der menschen, \velke hunne onderdaanen geworden zyn.' Deeze instelling , door alleenheerschers uitgevonden om de bovenmatige magt der grooten te fnuiken , en om hunne diensten te kunnen missen , welke zy te duur deeden betaalen , maakte het tydperk van de eigene dunkelyke alleenheerschappy (*) in Europa uit. De oorlogen, welke de volken altoos gemeend hebben niet te kunnen ontbeeren , en welke men steeds gemeend heeft aan de dwaasheid der volkeren te moeten toeschryven , gaven een voorwendzel om krygs-benden aan te werven, en die aangeworvene krygs-benden gaven wederom voorwendzels én redenen tot nieuwe oorlogen. Nimmer
(*)Despotisme.



(9)
gaat een despoot dan verzeld van krygsknegten ; en overal waar men een leger vind >'t geen door een meester betaald word , zegge men dat daar een dwingeland huisvest of een die het worden zal, het geen ten opzicht der vryheid het zelve is. Onze koningen; welke in oude tyden de wetten niet ter uitvoer deeden brengen dan met toestemming van het volk, zagen de zelve niet eens meer in; haare wil wierd de opperste wet. Toen verbasterde de alleenheersching : zy wierd byons't geen de Grieken tyranny noemden , naamelyk de eigen-, dunkelyke regeering van èènen mensch.
Dan , daar de uitgestrektheid des gebieds den vorst niet toeliet om alles zelve door te zien , waren de koningen van Frankryk genoodzaakt om staats - dienaaren raad te pleegen , en deeze wierden eindelyk alles meester. !ü- Somtyds kan een despoot denken om zyne volken gelukkig en zyn ryk bloeiend te maaken, om dat die het eigendom van zyn geslacht zyn ; doch staats-dienaars kuunen niet anders dan voornaamenlyk hun belang en hunne magt behartigen. De aanstelling van ministres of visirs is in



( io )
Frankryk een der kenmerken der overheersching, en het volk is 1er min of meer slaafsch geweest, naar maate 'er de staatsdienaaren min of meer de macht in handen hadden Zy zyn het aan wien do oorsprong te wyten is dier buitengewoone bezendingen ( 2 ) , welke alleenlyk benoemd waren om hunne byzondere wraake te verzadigen, der gezegelde brieven , der willekeurige opligting van burgeren, en die nieuwe aanstellingen van finantie , die verkoop van ambten en bedieningen, welke terwyl de schatkist des konings 'er door vermeerderd wierd , de haare insgelyks deed aangroeyen, of diende om haare afhangelingen te bezoldigen.
Alle volkeren aan den wil van éénen mensch onderworpen hebben min of meer van zyne heersclizucht geleden, doch geen van hen allen is verachtelyker door zyne meesters onderdrukt geworden dan het Fransche. Zedert den cardinaal de Richelieu tot de eerste dagen der algemeene vergadering der ryks-standen in 1789 , zyn de onderdaanen des konings, want zo wierden zy genoemd, steeds onderworpen geweest



(11)
aan een verdrukkend staats-bestuur , 't geen des te meer vernederend was , wyl dat volk begaafd was met dat onbeschryffelyk geschenk der natuur, 't geen men verstand noemt, en dat het in deeze laatste tyden wezenlyk verlicht was. De raad des konings bespotte de beoordeeling zo wel als de schimp-redenen des volks, en toen eindelyk door verderen voortgang der kundigheden 'er een geducht algemeen gevoelen geboren is , 't welk doch niets anders was dan de bekendmaking der wil van 't algemeen , hebben de ministers op hunnen gebiedenden toon en in hunne smadelyke verachting blyven voortvaaren. Deeze verwaarlozing der plichten welke de tyd meuebragt heeft hunnen val veroorzaakt. Men kan niet te dikwyls herhaalen , dat eene aangematigde magt slechts tot den val komt om dat zy niet bespeurd heeft dat haar einde moest naderen.
Waarom zouden wy aan de willekeurig© magt die menigte van plaagen niet verwyten onder welke de volken zo lang gezucht hebben , en die byna altoos onrechtvaardige oorlogen , en die steeds klimmende belas-



( 12 )
tïngen, alle wreede onrechtvaardigheden; welke de nakomelingschap feéniger tyd zegenen zal, wyl zy hen de vryheid verschuldigd zal zyn ? Op de bloeddorstige regeering van de heerschzuchtige Medicis, dier strafschuldige vreemdeling, welke het bloed der Franschen als water deedt stroomen, volgde het bewind van Richelieu , die de dwinglandy zelve was. Zedert zyn wy altoos volgens zynegrondbeginzelen beheerscht geworden. De Fraiische, welke onder Richelieu met onbarmhartigheid waren onderdrukt geworden , wierden het door Mazarin ïnet list gedaan : hy kogt die geenen om' Welke de andere priester, zyn voorganger,; door vrees en laagheid had doen kruipen^ — Zy waren reeds niet meer die edele en onafhanglyke zielen , welke te midden der burger oorlogen eene braave groots chheid getoond hadden , welke Flenrik de groote, door een vervroegd noodlot, niet tegens de vyanden van Frankryk had kunnen wenden.' 'Alle kroopen voor de voeten van een meester , want Richelieu had hen geleerd te vleien.
Over zodanige wezens, welke hoogmoe-;



( $)
dig en laag , omgekogt en hovaardig waren, moest Lodewyk de XIV regeeren. Over deezen is de stof uitgeput, en misschien heeft zig de nakomelingschap al te streng gewroken over de leugenachtige vleieryen zyner onderdaanen (3). Maar zo hy de kunsten en wetenschappen , welke hem eer toe-: zwaayden , voorstond , zo hy de vruchten zag opgroeyen welke Richelieu gezaayd had, zo hy zig bewonderen deed door een zweem van grootschheid , welke zyne regeering kenschetst, door hoe veele rampen zyn niet die onnoodige voordeden opgewogen ? Zyn© zucht voor ligte overwinningen deed hem de schatten en het bloed zyner onderdaanen verspillen : zyne baldadige pracht haalde hem den haat van geheel Europa op den hals; zyne wreede gewetensdwang besmette zyn ryk met mensehen bloed en ontvolkte het. Lodewyk de XI had slechts één onderaardsch hol voor zyne slachtoffers , en hy sliep op het gewelf waar onder die elendelingen zuchten. Lodewyk de XIV deedt er duizend openen , en, doof voor het gekerm zyner rampzalige onderdaanen, gaf hy zig geheel aan de vermaaken van een



C 14 )
prachtig en wellustig hof over. Hy heeft den val des adels voorbereid, door haar uit haare kasteelen te lokken , om ze te verblyden en verlaagen door ridder-orders, linten , afzonderlyke plaatzen, en wat dies meer is, en toen eens de eertitel van adeldom te koop is geveild, en dat men voor eene somme gelds zig aanzieneïyk , gestreng, hoogedel en doorluchtig kon maaken, toen is des wegens de denkwyze eenvormig geworden , en de Fransche adel is door geheel Europa even als door ons beoordeeld.
De vruchten der regeering van Lodewyk' den XIV zyn geweest, eensdeels de verovering van eenige provintien , de volmaaking der kunsten en wetenschappen; een schouwtoneel 't geen dat van Athenen verre overtreft , een smaak en eene ongedwongen beleefdheid welke aan alle hoven ten voorbeeld strekken (4) , en vooral eene vereeniging van alle de voorheen verspreide deelen van het ryks en staatsbewind; ter andere zyde , het verlies van vyf of zes maal honderd duizend menschen in verscheidene oorlogen omgebragt (5), en van even zo veele



(&)
vluclitelingen, welke door geheel Europa den haat welke zy hem toedroegen , verspreidden , en de kunsten en handwerken , welke hy bevorens begunstigd had , naar elders overvoerden ; onberekenbaare schulden , verschrikkclyke rampen in t eind zyner. regeering, en eene zo ysselyke armoede, dat 'er in de nieuwe geschiedenissen der volkeren geen voorbeeld van te vinden is; •willekeurige overheersching, welke hy gevestigd had , was het eenig erfdeel 't. geen hy ons naliet. Van den staats - dienaar af tot den minsten uitvoerder van het publiek' gezag, maakte • alles slechts eene aaneenschakeling van dwingelandy. Alle wilden gaaren voor hunne meesters knielen, om op hunne beurt het recht te hebben om over hunne minderen te heerschen , en die slaafsche geest was ons van koning tot koning getrouwelyk overgebracht. — Zyne legers , Welke eenigen tyd voor buitenlandsche mogenheden ontzachlyk waren geweest , bleven het nu slechts voor zyne onderdaanen.: Tien duizend vergulde en getytelde slaaVen maakten zyne lyfwacht uit; en die toestel van oppermacht, welke zo zeer ge-



C 16 )
schikt is om het volk te verblinden, toonde slechts de onmeetbaare afstand welke hy tusschen zich en zyn volk plaatste. Deeze deugden der despoten , trotsheid en pragt, welke van Lodewyk den XIV een ontzachlyken afgod maakten, worden thans , onder het gebied der vryheid en evengelykheid , slechts als wanbedryven en onrechtvaardigheid aangezien.
De korte tusschentyd der voogdyschap van den regent (6) wierd alleen gekenmerkt door eene korte verdwaasdheid, tot welke alleen Franschen bekwaam zyn. De aart van het ryksbestuur veranderde niet.] Lodewyk de XV vond de volstrekte heerschappy in volle werking, en hy hetze op die wyze voortvaaren. Gedurende zyn tyd ; was het hof alles en Frankryk niets : de veilheid der ambten en adel wierd zodanig voortgezet, dat die buitenspoorig en belach-. ïyk wierd. De twisten over den gods-dienst, welke de ongerymdste van allen zyn , naar dien zy voor een ieder onbegrypelyk zyn pnteerden verder dertig jaaren van dat slap en. niets beduidend bewind. De eer der Fransche wapenen hield nog eenige jaaren
met



( 17 )
met roem stand, doch vervolgens wlerderi 'er oorlogen ondernomen zonder redenen, vervolgd zonder beleid , en geëindigd zonder roem. De Fransche natie wierd bespottelyk en verachtelyk in de oogen van alle anderen. Terwyl de belastingen en geldleenin«j gen , welke ook belastingen zyn, de bronnen van den landbouw opdroogden , was de koophandeldoorveelvuldige boeyen bekneld, en het hof zag op de zelve met verachting nêer. Vlyt en kundigheid wierden verstooten , en gingen in andere landstreeken aanmoedigingen en belooningen zoeken. Het staatsbestuur zocht alleenelyk zig in stand te houden, de staats-dienaeren naar nieuwe listen, het hof om door roof de uitgaven goed te maaken , de grooten om bedieningen en geld machtig te worden ; de luister en voorspoed van den staat wierden als niets geteld in alle deeze berekeningen van byzonder belang , welke even ligt als verachtlyk zyn,
Dus naderde een der grootste ryken van Europa tot zyn val. Het caracber der natie Avas niet meer, en de Franschen waren volvaardig om den staat van andere volke-;
B



X i8 5
ten aan te neemen, wyl zy zelve 'er geert meer hadden. De kwyneude toestand van het staats-bewind sloeg over tot alle gedeeltens der maatschappy, even als het hof hen alle gewoontens in kleeding had medegedeeld. Eene zedelyke slaverny, welke de gemoederen zonder gevoel van onafhanglykheid en vryheid als in den slaap wiegt« boeide de wil en 't verstand van allen , aan die geene die hen overheerde. De denkwyze zelf wierd ook overweldigd , en haar zetel was aan het hof; want de algemeene denkwyze was 'er nog niet : haare gestrenge gerichtsbank deedt nog geene uitspraak.
Men noemde bon ton die dikwerf grillige en altoos eigendunkelyke wet, welke verjvyfde schepzels van beide kunnen op eene gebiedende wyze , door de kinderachtige vreeze van bespot te worden, deeden uitvoeren. De naarvolging was het onderscheidend kenmerk der Fransche gemoederen, 't geen beteekend dat zy geen kenmerk nieer bezaten. Misschien is het aan deeze slapheid van geest , welke alle groote en sterke denkbeelden uitsluit , dat men het verval der, fraaye kunsten by een volk 't



( '9 )
gëen zo uitmuntend begonnen had, wyterf moet. Men erkende wel dat de'Fransche begaafdheden bezaten om de uitvindingen van andere volken te voltooyen en op te eieren , doch men lochende by hen dat scheppend vernuft 't geen zig door de dwinglandy der gewoonte niet aan boeyen wil laaten klinken.
Het behoord tot de geschiedenis der staatsvergaadering dat wy die zagte helling der gemoederen naar eene vernietiging der staag rang van Frankryk aanwyzen. Verscheiden gewesten van Europa strekken ten bewyze dat eenige menschen zig kunnen vereenigen en in dien staat voortleeven , zonder daarom een aanwezen als natie te hebben. Frankryk , door zyne uitgestrektheid, door zyne bevolking en door het vernuft zyner inwooneren , was geschikt om een voornaamen rang in Europa te bezitten, doch het had zyne overwicht verlooren. Geen «lier grootsche gemoederen , welke ij? jnze dagen deeze omwenteling voorbereid, en het einde der regeering van Lodewyk den XV beleefd hebben , heeft vergeeten hoe zeer niets be^
B 2



( 20 )
duidende de koning , het staats-bewind en het Fransche volk toen was.
Nochtans was het onder die zelve regeering dat de wapenen gesmeed wierden welke de boeven der dwinglandy verbryzeld hebben. T is over eenkomstig met den voortgang van het menschlyk vernuft, dat de eeuw der wys-begeerte onmiddelyk op die der fraaye kunsten volge. Men begint met de naarvolging der natuur , men eindigt met deszelfs naspooring : eerst merkt men de voorwerpen op , vervolgens onderzoekt men der zeiver oorzaaken en grond-beginselen. Onder de regeering van Lodewyk den XV veranderde de letter - oeffening van aart : en toen de dicht , schilder en beeldhouw kunde , een groot aantal van meesterstukken te voorschyn hadden gebragt, toen de nieuwigheid , welke de grootste verdienste der schoone kunsten is, uitgeput was, en verhevene denkbeelden moeielyker geworden waren ( 7 ) , wendden zig de vernuften natuurlyker wyze naar het onderzoek haarer grond - beginzelen zelve. De eeuw van 't gezond verstand , welke steeds



( 21 )
onderzoekt, volgde op die der verbeelding welke alleen tafereelen schildert. Deeze eerste invloed der reden had het vuur der godsdienstige twisten uitgedoofd , welke sedert twee eeuwen de voortgangen van Frankryk vertraagd hadden. Men begon reeds zig niet zo zeer optehouden met die afgetrokkene denkbeelden , welke nergens nut toe zyn dan om dat slag van menschen t geen 'er van leeft , te verryken of vermaard te maaken. De wetenschappen , de kunsten en de aangenaamheden welke zy verschaffen hadden de gemoederen tot eene andere wending gebragt, en hoe zeer Lodewyk de XIV zelf en zyn huichelachtig hof eene bespottelyke waard y aan die geheiligde doch beuzelachtige twisten hadden willen byzetten, konden zy 'er nooit den aart der eeuw toebuigen.
'T is van gewicht om hier aan te merken dat op dit tydperk zig eene verbintenis van Frankryk vestigde met de noorder gedeeltens van Europa , waar meer vryheid en onaf hang] ykheid van denkwyze plaats greepen. In het zuiden , in 't tegendeel, waren wy tot nog toe beheerscht geworden
B 3



( 22 )
door eene bedriegelyke kundigheid of doof den invloed op ons sraats-bestuur. Romen had ons zyn geloof ten geschenke gegee-' ven , Italien zyn Machiavellistisch bewind, en Spanjen den burger-oorlog. Alle onze denkwyzen en onze oneenigheden wierden over de Alpische en Pyreneesche gebergten gebooren. Zedert de kruisvaarten en de oorlogen van Italien tot aan die Vermaarde bulle (8) , had Romen ons altoos bestuurd , en het overige Europa, was niets voor ons. Maar toen de waare en gezuiverde wys - begeerte het Noorden verlicht had, en dat men iu Frankryk had begonnen te denken en te overweegen , begon ■ er eene verstandhouding tusschen de eerste verstanden. Engeland , Holland , Zwitserland en Duitschland, waren vervuld van faooge schooien , waar , niet tegenstaande eenige overblyfzels van waanwyze geleerdheid, de wys-begeerte door den mond der reden lessen uitsprak. Deeze landstreeken, waar het gezond verstand de overhand behield , zagen met medelyden neêr op gewesten welke door de natuur meer begunstigd waren , doch in welke lompe vooroor:



C 23 )
cleelen haare gaven onnut maakten. Dat gedeelte van Europa 't geen in den geestelyken ban was gedaan, was juist het meeste verlicht.
Wy zien dat men toen als eene verwonderlyke vordering van het menschlyk verstand beschouwden, dat Locke, Clarke,Newton met Léibnitz en eenige geleerden van Frankryk en Italien briefwisseling onderhielden. Men verwonderde zig zeer dat wysgeeren, welke onderling in godsdienstige begrippen verschilden , te samen met zo veele verdraagzaamheid onderhandelingen hielden. Deeze strekten zig wel haast verder uit. Wy hadden een zo verheven denkbeeld van ons zeiven en van onze taal, dat wy die der vreemdelingen als eene barbaarsche spraak aanzagen ; wy verwaardigden ons niet die te leeren. Locke wierd overgezet , Locke, welke geleerd heeft te denken , en die de eerste door zyne werken beweezen heeft dat de wys-begeerte en het gezond verstand één en de zelve zyn. Hy is die zelve Locke , zonder wien misschien wy nooit Condillac zouden hebben zien gebooren worden. Wel dra zocht men ander©
B4



C 24 )
uitmuntende werken op, welke aan Enge: land, dat onafhanglyk gewest, te danken zyn ; en Voltaire heeft reden gehad om zig te verhovaardigen op het vorrecht van de eerste geweest te zyn die ons de wysgeerrge werken van Groot-Brittanje heeft leeren kennen.
De Frans chen waren die reeds waardig; want Montesqüieu was reeds gebooren. De geestige, en naar dien tyd vry stoute berisping , in zyne Persiaamche brieven vervat , had de gemoederen opgeAvekt; doch zyn Aart der wetten deedt hun dieper nadenken. In zyne aanmerkingen over de regeerings-vormen zyn alle grond-beginzelen van vryheid begreepen , welke de reden , de tyd en de gelukkige feilen der heerschzugt hebben ontwikkeld. Echter één man boven alle anderen verhaaste den voortgang der reden in Frankryk ; 't is die man , die nog in zyne jongelingschap door de bekoorlvkheden eener schoone dicht-kunde alle harten innam ; die alle gaven bezat, die alle soorten van wetenschappen volmaakte , die alle misbruiken bestreed, die alle onderdrukten verdedigde, en die zestig jaaren



( 25 )
lang de denkwyze van het menschdom bestuurde of den weg baande. Ik vraag aan aan allen , nog thans in wezen zynde , aan allen ten minsten welke geleerd hebben zelf te denken en zig boven alle vooroordeelen te verheffen , of zy het niet aan Voltaire verschuldigd zyn. Zyne onvermoeide volharding deed de traagheid zelve ontwaaken , en nooit vergunde hy aan zyne eeuw om in te sluimeren by de waarheden Avelke hy verkondigde. Zyne oordeelkundige lessen, zyne fyne berispingen en zyne stekelige schimp-schriften waren altoos een geessel der vooroordeelen , tot dien tyd toe , op welken hy beurtelings duizenden van voorstaanders der dwaasheid ter neder geveld hebbende, alleen in 't strydperk bleef zegepraalen.
Die onvermoeide beschermer der ongelukkigen beminde de vryheid, om dat hy een driftig beminnaar van het menschdom was. Alle grond - beginzelen van vryheid , alle zaadëïï der hedendaagsche omwenteling zyn in de schriften van Voltaire beslooten. Hy heeft die voorspeld terwyl hy 'er den grondslag toe lag. Hy ondergroef



( ^6 j
©nophoudelyk den bodem op welken de heerschzucht steeds bouwde. Hoe gelukkig dat de natuur hem den tyd vergunde om twee aaneenvolgende geslachten des menschI doms te verlichten ! want daar de vryheid van denken daaglyks zo veele voorderingen maakte , als het overheerschend gezag misslagen beging, moesten de Franschen veel eerder het oogenblik bereiken , op 't welk de algemeene denkwyze veranderd moest worden.
Toen wierd 'er eene geheele schoole van uitmuntende vernuften gebooren , wier geschriften eene menigte nuttige waarheden verspreidden ; en deeze op haare beurt menigvuldige leerelingen vindende, wierd 'er een kundig gerichts-hof aangesteld , 't welk zo wel over koningen als staats - dienaaren vonnis vélt, namelyk de algemeene beoordeeling. Dit gerichts - hof was in oude tyden onbekend , naardien de druk-kunst niet uitgevonden was , en de menschen alleen naar wetten en gebruiken gevormd waren. •— Die volkeren , welke slechts één boek bezitten , als de Jooden , de Musuimannen en de Giiebres ( 9), veranderen nimmer



( 27 )
Van denkwyze. Zy zouden tot het uiteinde der eeuwen voortvaaren zonder eenigsints verlicht te worden; hunneleeraarenhebben altyd gelyk, want niemand spreekt hen tegen. En deeze is eene der oorzaaken van de voortduuring der onbepaalde overheersclnng in Asiën.
Het was ook geensints de schuld van de dwingelanden der vryheid van denken , dat wy boeken hadden. Wy erinneren ons alle aan welke vervolgingen de eerste schryvers welke ons de waarheid dorsten voorspreeken , zyn blootgesteld geweest; in de kuilen der Bastille ( 10) wierden zy levende begraaven, en de parlementen deeden hun de eer aan om hen schandelyk te vonnissen. Maar toen hun getal was aangegroeid , en dat zy op hunne beurt door hunne vereeniging sterk wierden , toen vreesden zy die vonnissen niet meer , welke door het alge» meen verfoeid wierden ; de vryheid brak over al door; de boeken wierden over alle grenzen des ryks vervoerd ; zy vonden op alle plaatsen ingang, en eindelyk hield die inquisitie, die wreede navorsching, op. De geweldigste en kundigste vyanden der vry-



X s8 )
heid van schryveri, de Jesuiten waren verdweenen, en niemand dorst sedert de zelve geweldenaryen de zelve hardnekkigheid in 't werk stellen.
Toen ééns de geest der Franschen naar leerryke leezing gewend was , vestigden zy hunnen aandagt op de geheimen der staatsbestuuren. Het algemeen woorden-boek (11) had dat byzonder voordeel, dat, daar het over alle wetenschappen handelde, het ook aan de geleerden , welke 'er hunnen arbeid aan mededeelden, gelegenheid verschafte om over staatkunde, huishoudlyk bestuur van het algemeen (12), en geldmiddelen te handelen. Eene school ( of moetik die eene ■party noemen ?) welke zig steeds op de godspraaken vanhaaren meester beriep (i3), hield geduurende eenigen tyd alle gemoederen bezig. Men heeft aan de économisten verweeten dat zy eene geheimvolle taal spraken, welke weinig overeenkwam met de eenvouwige en duidlyke beslissingen de: waarheid. Men heeft gedacht dat zy zich zeiven niet verstonden , wyl zy zig zodanig uitdrukten, dat zy door niemand konden verstaan worden : dan wy zyn aan haare deugd-



( 29 )
zaame hardnekkigheid dit verschuldigd , dat zy den Franschen aanleiding gegeeven hebben om den aart van het staats - bestuur naar te gaan. Wy zyn aan hunne standvastigheid, om ons lang aan één de zelve voorwerpen voor te houden verschuldigd , dat die denkbeelden , welke zo klaar zyn dat zy thans algemeen geworden zyn, ia 't ligt gebragt zyn ; dat de vryheid-der nyvere werkzaamheid alléén deszelfs voorspoed uitmaakt; dat byzondere begaafdheden vry van alle banden moeten zyn; dat de vrye uitvoer van graanen de oorsprongvan derzelver overvloed is ; dat men geene belastingen moet leggen op den arbeid van den landman , maar op 't geen hy ontvangen heeft na van zyne uitgave betaald te zyn. Voorzeker was dit alles reeds voor hen ge- s zegt ; maar zy hebben deeze waarheden herhaald en in een nieuw daglicht gesteld, en dus alléén word de algemeene denkwyze gevestigd; maar de hoofden van het bewind, welke veinsden die niet te weeten , voglden tegen-overgestelde maatregelen; en het was een werk van deugd en plicht om



( Sc- )
zyne medeburgeren te verlichten en aan té moedigen.
Dus wierden alle ooren gewoon aan het vleiend en aangenaam woord van vryheid, zonder dat de overheersching zig des wegens konde ergeren. Een wysgeer, waardig om in Griekenland of Romen het daglicht aanschouwd te hebben, in wier schooien hy zyne kundigheden vergaard had, deedt de vryheid nog mannelyker taal spreeken. J. J. Rousseau stelde die vryheid, wier tempel in zyn hart was , aan de eerbied der braaven en aan de liefde der gevoelige harten voor. Hy schilderde haare bekoorelvkheden , haare betooverende A^ervoering , haare heilige gestrengheid, en de ZAvaare opofferingen Avelke zy eischt. Nooit zonderde hy haar van de deugd af, zonder welke de vryheid slechts eene voorbygaande schim is. Eindelyk beschreef hy haare wetten in het Verbond des maatschappy (le Contrat social) en dit onsterffelyk boek vestigde wel dra de denkwyze van allen. Daar vond men die grondbeginselen in met welke alle gezonde verstanden zig vereenig-



( oi )
den ; daar uit moesten t'eeniger tyd die geene leeren, welke volken vry wilden maaken , hen eene duurzaame vryheid bezorgen, en derzelver rechten ten eeuwigen dag© wilden vestigen.
TSa deezen spraak Raynal donderende taal tegen alle dwinglandy uit: hy klaagde by zyne medeburgeren de overheersching aan.—Alle slaafsche banden verbryzelende alle juk verwerpende , alle huichlary stoutmoedig ontmaskerende , deelde hy aan zyne eeuw zyne verontwaardiging tegen de tyrannen meé. Wy hebben den invloed van zyn werk in Frankryk niet vergeeten, in een tyd waar in de overheersching, nog meer onteerd door schandelyk wangedrag, scheen alle kragten in te spannen om allerwegen haat te verdienen. Zodanig was d© gesteldheid der gemoederen toen Lodewyk de XVI den troon beklom.
Hy beklom dien , begaafd met een goeJ hart, met liefde voor zyn volk , en een weerzin tegen de dwingland)-, waar van hy blyken heeft gegeeven zo dikwerf hy zelf gehandeld en gesprooken heeft. Van zyn© jeugd af had hy reeds geneigdheid getoond



C 02 )
om de ingeslopen misbruiken te verbeteren, en zyne hovelingen beefden voor dat vooruitzicht. Maar het gebruik van het Fransche hof was steeds om de erfgenaamen der troon van de kennis der zaaken te verwyderen, om hen des te ligter te misleiden en onder hunnen naam te regeeren. Zodanig is de voornaame oorzaak geweest der bekommeringen welke het leven van Lodowyk den XVI beneveld hebben ; door welmeenende onderwyzingen had hy den staat kunnen redden; want hy was spaarzaam van aart, en het waren juist de beroovingen van den koninglyken schatkist welke ten grooten deele het algemeen misnoegen veroorzaakten.
Hy begeerde van wyze raadslieden omringd te zyn , en zocht die onder de vrienden zyns vaders. Hy deed Maurepas tot hem roepen , en dacht eene wyze keus gedaan te hebben , om dat hy een' gryzaard benoemd had. Doch hy had slechts een ouden hoveling verkreegen , welke zig alleenelyk bevlytigdeomeen ongestoord gezachte genieten.
In den geheelen loop der regeering van Lodewyk den XVI heeft men behooren op
te



( 33 )
te merken , dat hy onophoudelyk alles toegestemd heeft 't geen hy meende de wil der natie te zyn ; en daar ieder mensch in zyn gedrag een stelregel aanneemt, welke hem bestuurd , zo kan men zeggen dat de koning door deeze opgenoemde geleidis geworden.i Dit toonde hy reeds by het beklimmen van den troon , toen hy de parlementen te rugge nep , en de wraakoeffening van Maupeou vernietigde (x4). De parlementen wierden door een gedeelte des volks, zo al niet als zyn toeverlaat, ten minsten als zyne eenige hoop aangezien. Haare flauwe, onnuttige en dikwerf bedrieglyke remonstrantiën belemmerden ten minsten het willekeurig gezag , van \ welk een ieder een afkeer had.' Haare verbanning had drie jaaren lang alle gemoederen bezig gehouden, en eene menigte geschriften over het staats-bestuur te voorschyn doen komen. Het kan niet misschen of door de grondbeginzelen welke deeze eeuw verlicht hebben moisten de rechten der volken en de plichten der koj ningen onderzocht en bekend gemaakt worj den, en menschen opgehoopt in eenegroote stad waarde voortgang der denkbeelden zo
Q



(%)
snel is , moesten de vryheid , die opperste verwinnaresse van alle misbruiken , inroepen.
Die misbruiken hielden in de daad nog Stand. De koning had Turgottot de bestuurring der geldmiddelen geroepen, die waren hier door aan de deugd zelve aanbetrouwd. Hy had zig In dien tak bekwaam gemaakt wyl hy bevorens ( i5) intendant der provintie van Limoges geweest was , en had 'er een verdienden naam van eerlykheid verworven, waar door hy aller achting verkreegen had. Zyne wyduitgestrekte grondbeginzelen dienden hem tot den aanwas van den koophandel; door de vryheid der nyverheid, door de rechten welke een ieder verkreeg om die uit te oeffenen; der landbouw door gemakkelyke inzameling der belastingen ; van het bestaan, door de nooddruftigs te soort der burgeren te bevoordeelen , der volmaaking van het algemeen bestuur , door de volks-min welke in de byzondere inrichtingen doorstraalde. Daar hy bekwaam was om zelf alles na te gaan, en te gelyk overreed van die waarheid, van welke de wetgeeren de vergadering overtuigd heeft, dat het geheel



(35)
staatkundig werktuig herbouwd moest worden, Avilde hy alles uitvoeren. Men verweet hem dit: In myn geslacht, antwoorde hy , leeft men zelden langer dan 5o jaaren ; my schiet weinig levens - tyds overig : ik moet dus na myn dood niets onvoltooid laaten. Dit ruidde juist die menigte lieden van aanzien op , welke slechts in het ongeluk van 't algemeen een luisterryk bestaan vinden. Zyne vyanden kwamen van rondomme op ; hy wierd gedwongen van zyn post af te zien.
De heer de Clugny was zyn opvolger, en wierd wel dra door den heer Netker vervangen. Zyne kundigheden der geldmiddelen en der zeiver bewind , hadden hem in Parys bekend doen worden , want de natie kon hem nog niet. Vol zucht voor roem , en voor het algemeen welzyn, in t welk hy de zyne stelde, bedacht hy verbeteringen en bespaaringen, welke door de verkwistingen van een alles-verslindend hof onmoo gelyk gemaakt wierden. Hy geloofde aan de deugd, en die dwaaling deedt zyn hart eer aan. Doch het zy de zucht tot roem, welke hem bezielde , hem overtuigd had dat
C .2



( 36 )
men die niet dan door de algemeene achting verkrygt , het zy hy door de natie zelve wilde ondersteund worden tegen de vlytige samenspanningen der hovelingen, onder wien hy vreemd was; hy gaf althans den staat der geldmiddelen van het ryk in 't licht. Zyne Overgeleverde Rekenschap (16) deedt de zelve uitwerking als een helderlicht in 't midden der dikste duisternis. Ieder een was opgetoogen : het boek kwam in alle handen , en wierdt zelf in dorpen en gehuchten geleezen. Men doorbladerde en las met de uiterste greetigheid die korte bladzyden, op welke eindelyk de uitgaven en de middelen ter redding van Frankryk kenbaar wierden. Traanen van dankbaarheid vloeiden over die bladen in welke een burgerlievend staatsdienaar duidlyke en troostryke aanmerkingen ter néér had gesteld , waar in hy zig werkzaam toonde voor het geluk der Franschen , met eene hartelykheid welke alle hunne erkentenisse waardig was. Het volk zegende hem als zyn redder, maar alle die geene welke in de voorledene misbruiken hun bestaan vonden , vereenigden zig tegen een man welke hunnen roof scheen te willen



C 37 5
ontweldigen. Wy zyn hem over net bestuur der provintien gelukkige ontwerpen verschuldigd , welke ten bewyze strekten van 't geen d'Argenson gezegt had, dat het bewind der zaaken nooit beter dan in de hand der burgeren geplaatst is. Maar de heer Necker had over dit onderwerp eene memorie opgesteld , welke slechts voor den koning was ingericht, en door zyne vyanden algemeen gemaakt wierdt. Hy ontzwagtelde in dezelve de misbruiken van het geld - bestuur , de drukkende beheersching der intendanten (17), en de trotsche eigeliefde der parlementen. Duizenden van vyanden kwamen tegen hem op. Maurepas, welke Necker zelf tot dien post geroepen had, stond hem niet meer by. Alsdoen door menigvuldige onaangenaamheden afgemat, deedt hy afstand van zyn ambt. De bloedzuigers van den staat schepten weder adem, en het hof van zyn beschroomdheid ontheven , zag hem met eene kwaadaartige vreugd vertrekken , dien het volk met zyne traanen vergezelde. In zyne eenzaamheid was hy nog nuttig ; hy verlichtte het oordeel van het algemeen toen hy den staat nier meer
C 5



( 58 )
besmuren kon, en gaf zyn beroemd werk Over het bewind derfinantien uit. Dit boek deedt misschien meer goeds dan een langduurig en wys staats - bestuur , dewyl het over het geheel koningryk het licht verspreidde , en de eerste oorsprong was van den y ver voor 1t geluk van 't algemeen.
Het was reeds in twyffel getrokken, of één man in staat ware de rampen des ryks te heelen. De vreemdelingen , wien men onze omwenteling als eene loshoofdigheid van een wispeltuurig volk heeft willen doen voorkomen , kenden de diepe wonden niet door welke ons staatkundig lighaam bedekt was. Niemand in Europa was onbeAvust, dat van alle 'er in gelegene ryken dat van Frankryk het slecht bestuurd Avas. Maar dit denkbeeld 't geen in de verafgelegenheid slechts voortvluchtig is, moest de volkeren , Avelke 'er zedert zo lang ongelukkig door gemaakt waren , hevig treffen : de herdenking dat hunne kwaaien hulpeloos waren en door geene menschlyke kundigheid konden geneezen worden , vermeerderde de algemeene smert nog ; men zag dat men in een poel van schulden en algemeene ver-



( 39 )
bintenissen verzonken was , wier regten alléén een derde der inkomsten verslonden, en die wel verre van vereffend te worden daagelyks door beleeningen en vervroegde geldinningen (18) aangroeiden. Deeze laatstgenoemde , welke niet dan in Frankryk bekend waren , bestaan in de kunst om zig te grond te booren door zyne inkomsteu in voorraad te verteeren, even gelyk een onbezonnen jongeling welke niet om bet toekomende denkt. Frankryk had ongetwyffeld groote middelen ter redding; maar des te smartelyker was het te zien , dat dezelve kragteloos waren; want men had met bezuinigingen moeten beginnen om het oogenblik te bereiken om van zyne inkomsten te kunnen leeven. Doch het hof wilde hier toe niet verstaan; de pracht was 'er onontbeerlyk geworden ; men meende daar altoos dat de grootschheid van een hof den luister van een volk uitmaakt. Alle de deelen van 't bewind waren op den eigen voet ingericht, dat is dat alle ambtmannen der oppermacht zig genoodzaakt rekenden om een weidschen stoet te onderhouden. Zy scheenen bevelhebbers ( satraapen ) des
C4



C4o)
grooten konings ( 19 ). De praal van het hof van Lodewyk den XIV scheen slechts spaarzaamheid in vergelyking met de verkwisting der hoven van Lodewyk den XV en Lodewyk den XVI. De onbekommerdheid over het toekomende belette om naar te gaan van waar het geld kwam, wat het aan het volk kostte om het op te brengen , hoe men zulke uitgaaven zouden kunnen uithouden, of hoe deerniswaardig de algemeene val zoude zyn, als het onmogelyk zou zyn geworden om zelf noodwendige uitgaven te bekostigen. De staat was reeds op tydelyke uitvluchten bedacht, want beleeningen • en voorhandsche geldlichtingen, en willekeurige belastingen, zyn niets anders.
Onderwylen was het bestuur der schatkist zodanig in één gevlochten dat niemand in staat was om het zelve te ontwarren.; Onder het bewind van dertig staats-dienaaren had het hof, 't geen steeds naar geld haakte en steeds arm was, te vergeefs op nieuwe vonden gedagt. De uitvinding eener nieuwe belasting heette toen een vernuftige trek, en de wyze om die schoonschynend te vermommen , duidde toen de kunstigheid



(4i )
van den staats-dienaar aan. Onder hetgezag der Médicis (20) hadden de Italiaanen ons reeds geleerd om het berucht hulpmiddel der pachters (21) in 't werk te stellen, wier wetenschap alleen bestond in de bereekening om zo weinig mogelyk aan den staat te geeven, en zo veel doenlyk voor zig zeiven te innen. Het verkoopen der ambten en bedieningen was nog eene belasting welke op den hoogmoed en de dwaasheid gelegt was. Daaglyks wierden er nieuwe ingesteld. 'T is onze plicht aan vreemde volkeren, wien deeze korte en zaaklyke geschiedenis in handen zoude kunnen komen , te melden dat men ten onzent het uitsluitend recht verkogt om deeze of geene kos twinning te aanvaarden , en dat dit recht alléén wettig gekeurd wierdt. 'Er wierden ambten aangesteld van pruikmaakers , koolenmeesters , varkenschouwers , en deeze ambten waren toen uitsluitende en bevoorrecht (22). De bemiddelde kogten die om er voordeel mede te doen, en verkogten die met winst. Men vondt van die geldhandelaars welke in zyn brieven-tas dertig pruikmaakers ambten had , die uit alle



C 42 )
oorden des ryks ten duursten gekogt wierden. Behalven nog dat deeze laage handel den geest eens volks verbasterde, by wien alles te koop was, zelfs de eer, dewyl de adeldom insgelyks verkogt wierd , waren alle deeze oprichtingen van ambten zydelingsche belastingen , want de kooper van zo eene bediening wist in 't klein zyne schaade op het volk wel weder te vernaaien. Zy was buiten dien aan de nyvere werkzaamheid nadeelig , naardien 'er om een ambacht te oeffenen geene bekwaamheid meer nodig was , doch alleen geld of middelen om het machtig te worden. Eindelyk was zy eene last te meer voor den staat, welke de inkomsten of interessen betaalde van ieder ambt 't geen hy zelve verkogt had. Het getal der zeiven was buitenspoorig. Iemand die gelast wierd dezelve op te tellen , doch door vermoeidheid van de bereekening afzag, begrootte derzelver getal op meer dan driemaal honderd duizend. Een ander cyfferde uit, dat in den tyd van twee eeuwen meer dan honderd millioenen nieuwe belastingen op het volk gelegt waren , alleen om de interessen van soortgelyke



( 45 )
ampten te betaalen. Dit heeft men gezien toen de wetgeevende volks-vergadering, de wonden steeds tot op den grond peilende , en de misbruiken met wortel en tak uitroeycnde, de te rug gaave der prys dier ambten (?Z) bevolen heeft. Daagelyks kwamen 'er nieuwe uit den duister te voorschyn, en men heeft ondervonden dat het niet dan door den tyd moglyk zoude zyn om die alle te vereffenen.
Alles 't geen eenig aanzien in 't koningryk had , leefde van deezen schandelyken koop, dewyl alles verkogt geworden was. Nieuwe belastingen , welke onder den naam. van rechten vermomd wierden, schoon "er niets onregtvaardiger is , vielen daagelyks en plotseling op de eerste noodwendigheden des levens , en verarmden alle die geeneu welke alleen door hunnen handen-arbeid het bestaan vonden. Dit gedeelte der scharinvordering was ook met duisternissen omzwagteld, welke niet dan by eenige weinegen,, tot die geheimen toegelaaten, bekend waren; en intusschen betaalde het volk op den duur. Maar door een langen duur en aanwas van misbruiken , was "er in de natie



( 44 )
zelve nog eene andere byzondere en bevoorrechte natie geboren , en die bestond in de vereeniging dier geenen welke aan het slecht bestuur hun bestaan en levens-middelen te danken hadden. Dit gedeelte des volks leefde ten kosten van het andere. Doch deszelfs onvermydelyke zamenspanning belette alle moogelyke verbetering. De staats-dienaar, welke gepoogd zoude hebben die te bewerken , zou al ras afgezet zyn geweest. De heer Turgot, die de zelve in ééns wilde uitvoeren, wierd gelasterd en genoodzaakt zyn post neder te leggen. De heer Necker wilde door den tyd en op eene ongevoelige wyze werken ; doch daar toe zouden vyftig jaaren van een rustig staats-bewind , buiten oorlog en zonder geld-gebrek , naauwelyks toereikende geweest zyn. Deeze verwonderlyke pooging ging de kragten van éénen man te boven : niets minder moest 'er aan arbeiden dan de gehecle natie om het te durven onderneemen, en men heeft ook gezien welk gevaar de wetgeevende vergadering en het algemeen welzyn in dien vreeslyken schok geloopen hebben. Welke ontzachlyke tegenkanting had niet een



(45 )
staats-dienaar, een koning zelf, moeten bestryden ? Zestig duizend edelen of veradelden , welke het geheel bewind der leenheerschappy en van allen die hun bestaan uit deszelfs bezolding trekken, in handen hadden; de officieren , welke alle van adel waren , of 't geen nog erger is , voorgaven het te zyn ; honderd duizend bevoorrechten , wier voordeel het was om samen te spannen om deeze of geene belasting niet te betaalen ; tweemaal honderd duizend geestelyken welke, wel is waar, ongelyk bedeeld waren, doch teffens alle aan één leerstelsel verbonden , en samen één geheel uitmaakten, het gemeen en de vrouwen volgens hun goeddunken bestuurende, en sedert lang gewoon om het ryk door vooroordeelen en byzondere meeningen te beheerschen ; zestig duizend persoonên, welke door den kerkelyken staat leefden, en van welke veele een grooten invloed hadden op waereldsche zaaken , van welke zy nogtans gelofte gedaan hadden te zullen afzien; de algemeene pachters , alle de ambtenaaren der schatkist en haare onderhoorige bende , welke vyftig duizend mannen sterk was en



C 46 )
dié meenigfe , welke in kleine steden bedieningen bekleedden, en hunne bloedverwanten en hunne vrienden ; eindelyk de gansche staat der rechtsgeleerdheid , die parlementen, welke mededingers der koningen , of liever van hunne macht, waren ; om hunne eigene grootheid dan eens het volk verdedigende , dan eens opofferende , en die niets vuuriger begeerden dan om in stede van rechters wetgeevers te worden ; de laage gerichts-hoven welke van hen afhingen , en die zwerm vaApraJctisynswelke alleen schattingen van het volk trokken , welke men naauwlyks durft bereekenen. Deeze schrikbaarende hoop van menschen besloeg geheel Frankryk ; zy beknelden haar door duizenden van banden; tezamen vereenigd maakten zy de hooge natie uit; de rest was slechts het volk. Men heeft sints gezien hoe zy hunne stemmen en geschreeuw verheften tegen de volks-vergadering, dewyl die met een onvoorbeeldigen moed en stoutheid ahe de misbruiken vernietigd had welke hun aanwezen uitmaakten.
Derhalven was de vebetering der finantien aan één mensch onmoogelyk ; men



( 47 )
moest slechts zyn bewind beproeven, t geen in den drukkenden nood van den staat niets anders beduidde dan de kunst om tydelyke uitkomsten te vinden, welke zo min mooglyk schrikbaarende zouden zyn. De heer Joly de Fleury, die Necker 's opvolger was , verzon de belasting van 10 sols par livre, en eenige rechten op de inkomende waaren in Parys. De heer d'Ormesson, was zyn opvolger , en toonde in het bewind niets dan deugden welke van nut konden zyn , en behield de algemeene achting , welke hun by zynen afstand volgde en hem sedert nooit verlaaten heeft. Eindelyk wierd de heer de Calonne aangesteld.
In 't algemeen dacht men niet gunstig over hem. Nochtans hoopte dat slag van menschen welke ligt vertrouwen en ligt gelooven, welke nodig hebben om te hoopen en bedrogen te worden, dat deeze staatsman ons uit den poel zou redden , op wiens rand wy stonden. Mistrouwige en doorziende gsesten voorzagen dat hy Frankryk in 't verderf storten zou. Nogtans was zyn begin zo schitterend, dat hy alle oogen vsrblindde.i Niemand had meerder ondernemenheid en



( 48 )
grootere begaafdheden dan hy: boven alles bezat hy die om te behaagen en te verleiden. Dit was nog eene voornaame verdienste in Frankryk , en vooral aan het hof. Doch dit inhaalig en baatzuchtig hof wilde niets van den staats - dienaar hebben dan toegevenheid en geschenken : het genoot die ook van hem, misschien boven verwagting. Alle verzoeken wierden toegestemd : men hoorde niet spreken dan van jaarwedden en belooningen. Hy kogt Rambouillet voor den koniug en Saint: - Cloud voor de koninginne. Hy verruilde of verpandde de domeinen van de kroon. Geld-beleeningen bragten dit alles op, en daar hy beloofde om de schuld der natie binnen twintig jaaren te vereffenen , vond die staats-minister gereede hulp in de hoop welke men op het toekomende had opgevat. De schulden der prinsen van den bloede af te lossen , de schuld-eisschers van den staat voor uit te betaalen , nuttige en luisterryke ondernemingen aan te moedigen ; zodanige waren de middelen welke die vlugge geest in 't werk stelde om de verblindheid te doen voortduuren. Nimmer had het hof schooner dagen beleeft, want
het



C 49 )
hét trok het beste gedeelte van het algemeen bezit tot zig: ook gingen de vreugde-bedryven en geld - verspilling alle beschryving te boven. Het hof vermaakte zig , en het volk leedt gebrek. Doch in alle staaten, welke geld-beleeningen doen , is 'er eene geheime weegschaal, volgens welke alle des kundigen rekenen, namelyk die van het algemeen crediet (2,4). Dat is samengesteld uit het algemeen vertrouwen; dat bewaakt het staatsbestuur , ziet door deszelfs oogmerken heen , en raadt zyne innigste gedagten. Maar dat' algemeen crediet was niet meer. De belee* ningen, welke onder het deugdzaam bewind van den heer Necker zo voorspoedig waren , wierden onder dat van den heer Calonne niet meer voltallig. De belastingen konden niet meer bezwaard worden , en de koning aangedaan over den toestand des volks , sprak deeze woorden uit , welke het tydstip der omwenteling bevestigden : Ik wil nog van belastingen nog van geldleeningeru meer hooren.
Toen zogt de heer Calonne, door den zwaaren last welke op hem rustte overlaa-; den , in zyn schrander er onderneeraend
D



( 5o )•
vernuft middelen om zig uit de verlegenheid te redden, en zyn crediet staande te te houden. Hy hield zig geduurende eenige maanden heimelyk bezig met het beraamen van ontwerpen tot verbetering , in welke eenige eisschen des volks wierden ingewilligd , en de geestelyke staat wierd opgeofferd ; en om rekeningen op te maaken , in welke de verbaazende somme welke men Xe kort kwam (déficit) op zyne voorgangers geschooven wierd. Dus doende, bleef zyn roem onbevlekt, en hy trachtte dien nog te vergrooten, door de natie diets te maaken dat hy de hersteller van Frankryk was.
Dan deeze ontwerpen, welke zekerlyk vry uitgestrekt waren , konden niet door een staats - dienaar ahéén werkstellig gemaakt worden. Hy gevoelde tefiens dat indien hy die alleen en zonder ruggesteun voorstelde, hy den drom der vyanden , welke hem die hervormingen op den hals zouden haaien , niet zoude kunnen weêrstaan. Hy dagt dus uit om deeze voorstellen door eene soort van volks-begeeren te onderstutten , en de algemeene staaten , wier denkbeeld 'alléén hem



C 5i )
beeven deed , niet willende oproepen , vestigde hy zig op het denkbeeld orn eene vergadering van voornaame ingezetenen (notables)'op te roepen, en bood eindelyk zyne voorstellen den koning aan. Wy hebben reeds gezegt dat Lodewyk de XVI altoos verlangd heeft het volk gelukkig te maaken. Hy wierd verblind door de nuttige hervormingen , welke de staatsdienaar hem voorstelde , hy was er zelf dikwylen met hem over bezig, en schiep vermaak in een arbeid van welken die doorslepen hoveling hem alle de moeilykheden onttrok. De koning beschouwde die by-een-komst der notables reeds als het zoetste genot 't geen aan zyn weldadig hart kon aangeboden worden , kort om hy beval ten laatsten de byeen-roeping.
Men kan de verwondering der natie op 't hooren deezer onverwagte tyding , nog haare verontwaardiging over de onnoembaare schuld, zig naauwelyks voorstellen. Men had wel de rampen van Frankryk gevoeld, maar men had derzelver bereekening nog niet opgemaakt.
Intusschen vergaderden de notables. D^
D 3



C 52 )
staat s-dienaar, by het inleveren zyner ontwerpen , gaf hen die over als beveelen, op wier ontvangst men niets te doen had dan te gehoorzaamen. Hy had gedagt dat, volgens alle waarschynlykheid* , menschen , welke voor't grootste gedeelte adelyk waren, alle de gunst des hofs nodig hadden , en van hunne geboorte af geleerd hadden voor de heerschappy* te bukken , de beveelen des konings niet zouden durven wederstreeven , en dat zy zig verheerlykt zouden rekenen door de eer van op dit groot toneel vertooners geweest te zyn. Hy maakte ook staat op den invloed des volks, wien de ontheffing van eenige drukkende lasten en de vernedering der hooge geestelykheid niet dan aangenaam konden zyn. Daar door hoopte hy zelf dat de parlementen zig niet zouden onderstaan te verzetten tegen de belastingen welke hy wilde voorstellen, uit vreeze van de algemeene achting , op welke al hun gezag gevestigd was , te zullen verliezen. Eindelyk maakte hy staat op den bystand des konings , welke eene sterke geneigtheid tot zyne ontwerpen betoond had, en op dien der koningin en der prinsen van



( 53 )
'den bloede , wien hy zulke groote diensten beweezen had ; ter andere zyde had hy de schikking der collegiën der notables zodanig ingericht, dat hy 'ér altoos een overwigt in behouden moest.
Doch alle deeze beraamingen Avierden verydeld : de naam van ondeugdzaamheid , Welke men aan dien van den heer de Calonne vastgehecht rekende, boezemde een algemeen wantrouwen tegen zyne ontwerpen in. Zy waren nuttig , zy waren de uitspraak van 's volks verlangen , en echter begeerde men ze niet, wyl ze door hem geopperd waren. De belastingen , door welke hy zyne hervormingen wilde aanvangen , wierden nadeelig geoordeeld; men zag dat het by slot van rekening doch wederom geld was 't geen geëischt wierdt. 'T geen hy ten opzicht der invorderingen verricht had, lag nog te versch in geheugen , om hem zeiven niet een gedeelte van het déficit toe te schryven. Hy had den heer Necker beschuldigd, welke zig verplicht achtte hem te beantwoorden, en de heer Necker wierdt verbannen. Deeze daad van verdrukking verbitterde alle gemoederen. Van
D 3



C 54)
hunnen kant wilden de notables alles onderzoeken en alles kennen : behalven dat hunne eer 'er belang by had , en dat zy wisten dat zy door een verlicht en opgewekt volk nagegaan wierden, heeft ook eene iegelyke vergadering, welke een volk vertegenwoordigd , of als eene zodonige aangezien wordt, achting voor zig zelve en kent de uitgestrektheid haarer plichten ( 25). Zy wilden ter zaake komen, en de oorzaak van den rampspoedigen staat der finantien nagaan: de heer de Calonne antwoordde hier niets anders op , dan dat het de wil des konings was , dat men gehoorzaam en moest. Hy wierdt rechtstreeks beschuldigd over het verruilen der koninglyke domeinen, en over verscheidene zyner finantieele verrichtingen , en hoe listig ook zyne antwoorden waren, moest hy noodwendig uitvluchten zoeken, welke zyn crediet daagelyks verminderden. Echter vond hy middel om den toenmaaligen groot-zegelbewaarder,den heer de Mirosmenil, te doen afzetten, en tot deszelfs plaats den heer de Lamoignon, een vyand der parlementen , te doen benoemen. Hy wilde hem dien tegensteever



( 55 )
ïn den weg stellen , ingevalle zy even als dè notables weerspannig waren. Den geest des konings bemeesterd hebbende , dien hy van den beginne af ingenomen had door de bevalligheid van zyn' omgang , en daar na door de schynbaare nuttigheid zyner ontwerpen , liet hy niemand tot hem naderen , en schilderde hem de tegenkanting welke hy ondervond, als een uitwerkzel van byzondere belangen af. Nog één zyner vyanden was 'er overig , die was de heer dé Breteuil , wien het verwonderlyk vermogen van den heer de Calonne van den koning verwyderd had, doch die door de koningin voorgestaan wierdt. De heer de Colonne wilde hem ook doen te rug zenden, en hielp zig zeiven ten val. De koningin begaf hem. Ieder vereenigde zig om den koi ning de oogen te openen over de trouwloosheid van zyn' staats-dienaar , en de heer de Calonne viel in ongenade. Toen wierd hy ten prooy aan de vervoeringen der felste woede : in zyne vlucht naar zyn landgoed was hy op den weg ooggetuige der haat welke hem navolgde , en zyn slecht bestuur aan het parlement aangeklaagd zynde , ver-
D 4



C 56 )
liet hy uit vreeze van gevonnisd te zullen worden , het koningryk. De notables bekwamen hun afscheid. Zy brachten met hen in de provintien hun persoonlyk misnoegen ; kundigheden welke aan een ieder onbekend waren , en eenige zaaden van vryheid , welke t'eeniger tyd ontspruiten moesten. Hunne onbekwaamheid zelve tot zulke groote verrichtingen , tot welke zy niet eens wettig gezonden waren, (want die door het volk gegeeven worden zyn alleen wettig ) kondigde alomme die waarheid aan, dat het niet in de magt van eenige weinige menschen was om zulke kwaaien te heelen. Men wist dat de heer^e Calonne het denkbeeld om de algemeene staaten by één te roepen , met schrik verworpen had , en alle des kundigen waren het eens, dat die onvermydelyk geworden was. Nochtans worstelde het staats-bestuur nog eenigen tyd tegen zyn ongeluk, en vond zyn voornaamSten vyand in zyn onmacht. Een man , welke geduurende eenige jaaren een gedeelte der geld-middelen van eene der provintien bestuurd had, meende in staat te zyn om een ryk 't welk in den afgrond



C 57 )
nederstortte te behouden. Eergierig , verre boven de maate zyner begaafdheden , bevallig , doch slaphartig , meer verstands dan kundigheden bezittende, vol van vertrouwen en zonder moed, had de heer de Brienne (26), welke levens lang naar het staats -bewind gestaan had door die stille kuiperyen welke 'er den weg toe baanen , den val van den heer de Calonne voorzien, en het gelukte hem in deszelfs plaats benoemd te wordeuÈ De natie begon wederom hoop op te vatten. Maar de nieuwe staats-dicnaar, welke geen vast ontwerp beraamd had, en zig door den algemeenen stroom liet medesleepen , kon slechts de hervormingen door zyn' voorganger opgegeeven verwerpen , en zyne belastingen op eene nog rampspoediger wyze invoeren. Toen wierd de verbittering algemeen. Parys ontwikkelde toen die eerste oogenblikken van kragt, wier gevolgen doorzigtige voorzagen. Aan den anderen kant , wilde het opper-bestuur gehoorzaamd zyn. Het hoog-gerichtshof ( * ) , eene gunstige gelegenheid vin-
(*) Het parlement van Parys.



?58 )
9en.de, om den naam van vader des volks te verdienen , dien hy zo dikwerf tot zyne byzondere heers chzucht had doen strekken , deedt sterke vertoogen ( 27 ) , en het hof den koning hebbende overgehaald om eene publieke zitting aan 't hoofd van den staatsraad ( 28 ) te houden , om de aantekening (29) der belastingen door te dryven , hieuw het parlement in ééns den Gordiaanschen knoop door : het verklaarde , dat het geen magt had om belastingen te registreeren , welke door de natie niet ingestemd Avaren , en eischte de oproeping der algemeene staaten. Deeze geduchte woorden verbysterden de staats - bestuurders. Parys gaf zig aan de vervoeringen der innigste vreugde over. Een algemeen ge■ voelen van hoop bezielde de harten des geheelen Franschen volks, en het parlement op den hoogsten eertrap verheven, wierd de afgod van geheel Frankryk.



( 59 )
TWEEDE BOEK.
Toen liet parlement van Parys op eene by-een-roeping der algemeene staaten aandrong , had het den algemeenen wensch in-i gevolgd. Niemand kon dien beter kennen,devvyl het altoos op dezelve letten om 'er zig een steun van te maaken. Verscheiden le3 den van dit lighaam , in 't byzonder de jonge magistraats persoonên , beminden wezenlyk de vryheid; zy waren oprecht in den eisch welke zy deeden , dat de staaten zouden opgeroepen worden. Maar de oudste beoogden 'er slechts een middel mêe om hunne magt te vergrooten : zelf was dit het eenige 't welk zy uitvinden konden; want de natie was niet meer van gedagten, nog dat de parlementen het recht hadden om koningen onder voogdy te houden, nog dat zy algemeene staaten in 't klein waren. Deeze magistraats - persoonên meenden te voorzien , dat zy die de algemeene staats-vergadering



( «o )
geëischt hadden, in dezelve den eersten rol zouden speelen, en dat zy door 's volks vertrouwen omstuwd 'er zitting in zouden neemen.
Zo dra was het woord niet uitgesprooken, en de staats-vergadering door de parlementen geëischt en door den koning toegezegt, of de gebeurenissen volgden zig spoedig en in menigte op. Terwyl de natie zig bezig hield met het streelend denkbeeld eener herschepping, welke haar voortaan tegen de dwinglandy beveiligen zoude , hielden die geene welke in bezit waren van haar te overweldigen , zig onledig met middelen om hun gezag te bewaaren. Doch het staatelyk gevaarte der algemeene macht verhief zig daagelyks, en alle hersenschimmige heerschappyen , welke haar zo lang overheerscht hadden , kwamen zig de eene na de andere aan deszelfs voet verbryzelen.
Niemand deedt toen 't geen hy doen moest, wyl niemand ernstiglyk het algemeen welzyn bedoelde. De staat moest gered worden, en niemand dagt dan om zig zeiven. Het hof wilde zig van de parlementen ontdoen , en deezen wilden het hof



(ft )
weêrstreeven. De lieer de Lamoignon dagt hen te vernederen; de heer de Brienne wilde eerste staats-dienaar zyn, en terwyl 'er op dit woelig toneel zo veele onbetaamlyke vertooningen voorvielen , zag het volk met rechtmatige verontwaardiging , dat het ten allen tyde aan de belangen en twisten der grooten opgeofferd wierdt.
Het hof bande hetparlement naarTroyes.i Het laastgenoemde kogt zig van die ballingschap vry , door de verlenging van deri tweeden twintigsten penning te registreeren, en gaf dus de j^ste maat zyner vaderlandsliefde op. Intusschen en te midden der twisten tusschen de geenen welke zig het hoog - gezag betwistten , deedt zig het gebrek aan geld onophoudelyk gevoelen. De twistende partyen erkenden gezamenlyk de noodwendigheid om 'er in te voorzien , en wyl daar uit de onrustigheid en by gevolg de moed des volks voortsproot, waren die geene welke het onderwerpen wilden, genoodzaakt onder eikanderen voor eenigen tyd vreede te maaken. 'Er wierd eene opvolgende geld-beleening afgesprooken , tusschen liet ministerie en eenige par-



( 62 )
ïements leden, en die moest beslooten worden in eene koninglyke zitting (3o), welke men almede onderling bepaald had. Maar iedere macht kwam daar met zyne afzonderlyke eisschen te voorschyn: het parlement met dien om met de meerderheid te stemmen , de zegel - bewaarder met dien om te doen registreeren zonder de stemmen op te neemen, al schoon hy de meerderheid had. De magistraats - persoonên waren vervuld yan verontwaarding ; eenige hielden hunne eisschen stout en sterk staande, staavende dezelve door het belgiig des volks. De heer d'Orléans vroeg den koning of dit nu het houden van een hoog - gericht was , en verzette zig uitdrukkelyk tegen deeze willekeurige behandeling der zaaken. De koning, beurtelings geraakt door de welspreekende vertoogen eeniger magistraats-persoonen en den hoon welke hy dagt aan zyn gezag toe* gebragt te zyn, gevoelde verschillende beweegingen. De geld-leening had geene plaats; maar de heer d'Orléans wierd verbannen , gelyk ook de heeren Frèteau et Sabbatier, welke deftige mannen - taal gesprooken hadden.,



C 63 )
Al schoon het parlement nog minder rechts had om de belastingen op de natie toe te stemmen, dan het opperbestuur om dezelve te gebieden, wierd het zelve het voorwerp der algemeene dankbaarheid. Deeze willekeurige behandelingen herschepten de magistraats-personnen in martelaaren der vryheid, en het volk hegt zig aan die geenen welke om zynent wille lyden. Ten anderen was toen het parlement de eenige dwarsboom tegen de dwinglandy : men vertrouwde het zelve wel niet, maar men ort dersteunde deszelfs poogingen.
Het opperbewind beging den eenen misslag na den anderen. Het zelve bestond toen in twee staats-dienaaren, den heer de Brienne, welke aarts-bisschop vanSens geworden was, en den zegel bewaarder. De eerstgenoemde was eerste staats-dienaar , en bezat het volkomen vertrouwen des konings, de tweede was verplicht zig door hem te ruggesteunen om de parlementen den voet op den nek te zetten. Zy vereenigden hunne ontwerpen gelyk zy hunne magt gedaan hadden. Lamohgnon bereidde voor de gerichts-hoven twee «lagen, welke hy rekende geducht Voor



(64)
hen te zullen zyn. De eerste was de aanstelling van verscheidene groote schoutsgerichten, welke de kracht, het gezag en de vcordeelen der parlementen vermeerderden ; de tweede was de hervorming der lyfstraffelyke (crimineele) wetten. Het volk, vooral in de provintien, kon deeze veranringen niet dan met genoegen beschouwen. Lamoignon arbeidde 'er aan en deedt 'er aan arbeiden met eene standvastigheid , Ayelke eene voornaame trek van zyne geaartheid was. Ik weet niet welk weinig-doorziend mensch ter gelyker tyd aan den heer de Brienne het ontwerp van het houden van een hof-gericht ( * ) voorstelde , waar de edicten zouden geregistreerd worden. Dit bestond in eene onregelmatige samenkomst van prinsen, pairs, magistraats-persoonenenkrygs-oversten, welke men meende dat de parlementen, van welke onze eerste koningen zig deeden omringen , met vrucht zoude kunnen vervangen. Dit was wederom een slag welke men aan de gerichts-hoven
(*) Cour plénièrei
toegedacht



( 65 )
toegedacht had. De zegel-bewaarder , welke dit ontwerp bestreeden had, wierdt genoodzaakt voor den invloed van den heer de Brienne, wien hy nodig had , te wyken.
Het parlement was in de achting van het algemeen gedaald, door zig te verzetten tegen de oprichting der provintiaale vergaderingen en tegen het edict 't geen de protestanten begunstigde, 't welk het zelf tien jaaren te vooren gevraagd had, en van 't welk het nu niet meer hooren wilde om dat de heer de Lamoignon het voordroeg. Het hof stelde het parlement wederom in aanzien., De te zeer verhaastte ontwerpen van Lamoignon, en het ongerymd denkbeeld om een hof-gericht tot stand te brengen, Yvarsiï er de oorzaak van. By het aannaderen der maand mey van het jaar 1788,. deeden zig reeds sterke beweegingen zien. De edicten moesten op éenen zeiven. dag aan alle parlementen des ryks aangeboden ^worden, om voor te komen , dat zy deswegens onderling niet zouden kunnen raadpleegen en besluiten : men begon eene gedachte macht op de been te brengen, en een ieder verwagtte eenige merkwaardige gebeurtenis.]
E



( 66 )
Men voorzag die reeds gedeeltelyk. De voornemens en de haat van den heer de Lamoignon waren bekend. Het parlement had vruchtelooze vertoogen gedaan ; men had dus min werks om den opzet te gissen dan om 'er zeker van te zyn. De heer d'JEsprémenil (3x ) geraakte 'er toe : hy kogt voor veel gelds eene drukproeve der edicten welke op de pers waren, maakte het geheim openbaar , zette het parlement op, en deedt de pairs en de parlementen des ryks door eenen eed zig verbinden om die edicten niet aan te neemen. Toen wierdt hy met één zyner ambtgenooten tot eene ballingschap verweezen , welke hem een ftlgemeenen roem verwierf. De tempel der gerechtigheid wierdt ontheiligd door gewapende macht, en twee duizend krygs-knegten wierden te werk gesteld om twee raagistraats - personnen in 't aanzien van een vertoornd volk op te ligten.
Dusdanige handelwyzen waren geensints geschikt om de hof- en schouts - gerichten aangenaam te maaken. Deeze twee ontwerpen, mislukten het een door het ander. Het eerste wierdt door de algemeene versmaa-



( 67 )
ding als overdekt; het tweede vond eene tegenstreeving by alles wat den tabbard droeg; zo dat alles tegen de staats-dienaaren te zamen spande. De gemoederen verheften zig naar maate der vernedering in welke men hen had willen dompelen. Den laagen smaad welke aan de rechtvaardigheid en reden waren aangedaan, rekende de natie zelve ontvangen te hebben. Men kon naauwelyks begrypenhoe de staats-bestuurders zo onbeschaamd dorsten spotten met de meening des volks , en zig boven de beoordeling eener gelieele natie verheffen.
Maar aan het volk wierd niet eens ge-: dagt. Wy hebben reeds gezien , dat alle die geenen welke zulke geweldige en onbeschaamde personadien speelden, niets anders zochten dan hun gezag te handhaven ofte vergrooten. Men sprak niet meer van de vergadering dër staaten dan om derzeiver oproeping te verschuiven , en nochtans ondervondt men daagelyks meer en meer de noodzaaklykheid er van. Het staats-bewind , geheel onbloot van geld , dorst zelf niet meer denken om 'er om te vraagen^
E 3



( 68 )
De s taats-dienaars, door het gezag des konings in hunne byzondere geschillen te misbruiken , hadden het eeniger maate vernietigd , dewyl zy het verachtelyk gemaakt hadden; en de koning, welke goede inzichten had en die hoopte te bewerken , was in de ongelukkige noodzaakelykheid gebragt om alleen de geneigtheden van zyn hof in te volgen.
In dit tydstip verliet de eerste staats-dienaar, ontbloot van geld , van hulp-middelen, van vertrouwen , niets nuttigs kunnende doen nog uitdenken, het bestuur, 't welk hem reeds ontrukt was. Hy deedt afstand van zyn1 post , en eene tweede weldaad welke hy ons bewees , na die van zyn afstand , was de raad welke hy aan den koning gaf om den heer Necker te rugge te roepen.
De heer de Lamoignon boodt insgelyks zynen afstand aan. Het hof had hem gaarne te mg gehouden , doch het zou nooit met de parlementen in vreede gebleven zyn. Hy zond dan het staats-zegel te rug , en toonde de grootste standvastigheid in zyne ongenade , welke hy altoos verwagt had , bemind



( 69 )
van eene familie welke hy beminde , en van zyne vrienden , welke hy ondanks zyn1 val behouden had.
Te midden der Avanorde ontstaande uit de macht en onkunde van een onbekwaam staats-bestuur, wist Frankryk, yzende op het gezicht des afgronds welke voor haare voeten gaapte , niet langer op wien zy haare hoop moest vestigen. Het hof had het gedrag gehouden van iemand welke vertoornd is wanneer hy ongelyk heeft. Het wreekte zig op alles wat zynen wille tegenstond. De geheele wethouderschap was gehoond geworden : de afgevaardigden van Bretagne waren ten kerker gedoemd, en het volk van Parys 't geen blyken van het algemeen genoegen gegeeven had door de beeltenissen der twee staats - dienaaren openlyk te verbranden, was aan het krygs-volk overgegeeven en onder de hoeven der paarden vertrapt geworden. Een vernielend bestuur , eerst chvingelandsch en vervolgens wreed geworden, verwde de straaten der hoofdstad met bloed, en deed de provinciën sidderen.
Deeze uitspoorigheid der verbitterde onkunde leerde aan het volk, dat men zig door
E 5



( 70 )
bloed-vergietmg wreekt, en gaven aan zelve schroomlyke lessen. Frankryk was in eene algemeene beroering, en alles voorspelde een naby zynden opstand. Men riep om die zo dikwerf beloofde algemeene staaten , den laatsten toevlucht van een onderdrukt volk. Aan 't eind des koningryks hereischte eene provincie (*), welke zig beroemd heeft gemaakt, haare rechten en die der natie op een nadrukkelyken toon. Zy deed zien, door een beredeneerden toestel van tegenweer, dat eindelyk het oogenblik geboren was , op 't welk het verguisde en verachte volk het lyden moede wordt. Heeds kondigden de burgers en het krygs,volk tegen eikanderen opgetrokken in Grenoble een bloed-toneel aan , toen men daar het vertrek der staats-dienaaren en het herroepen van den heer Necker vernam. Terstond lieten de burgers hunne wapenen vallen : zy wierpen zig in de armen der soldaaten, en in de wederzydsche omhelzingen gaven zy zig aan de vervoeringen der vreugd
(*) Le Dauphiné.



X 7i )
en de aangenaamheden der hoop over.
Alle de uitzichten des volks waren toen op den heer Necker gevestigd , even gelyk men na eene lange en verwoestende onweèrsbui naar het doorbreeken der zonnestraalen wagt. Hy alléén kon eindelyk het licht door de duisternisse van het staats-bestuur doen schynen , het binnenlandsch vertrouwen doen herleeven , zorgen voor dringende uitgaven, voor welke geene middelen aanwezig waren, en ons crediet herstellen by de buitenlanders , welke hem hoogachtten.; Het hof zelve was 1er zo zeer van overtuigd, dat de aarts-bisschop van Sens , de koningin en de graaf van Artois den koning aanraadden om den heer Necker te rugge te roepen. Hy vond slechts vyfniaal honderd duizend livres ( * ) in 's konings schatkist : hy droeg terstond zorg voor verscheiden millioenen tot noodwendige kosten , en zocht naar hulpmiddelen, welke geen inbreuk deeden op de rechten der algemeene
(*) Ontrent tweemaal honderd duizend Holland? sche guldens.
E 4



( 7Z )
staaten, wier oproeping hem onvermydelyk toescheen. Op zynen raad wierden de gebannen magistraats-personnen te rugge geroepen ) de parlementen in hunne bedieningen hersteld , de gevangenissen geopend , en al 't geen van de bewerkingen der twee laaste staats-dienaaren nog overig was, geheel vernietigd. Vooral wierdt de eenstemmige begeerte der natie verhoord , en de vergadering der algemeene staaten beloofd. Dus bereidde deeze staats-man het ryk tot de vryheid , te gelyker tyd dat hy het door zyne onvermoeide zorg bevrydde van de rampen van den hongersnood door wien het gedreigd wierdt.
Alstoen kwamen die openlyke eisschen in 't licht , welke zederd zulke hevige twisten veroorzaakt hebben. Het gemeen, de natie , alle die welke den naam van burgers heroverd hebben,eischten algemeene staaten, welke niet schynschoon zyn, nog alleen in naam bestaan zouden, gelyk alle die geenen van welke de geschiedenis hun nagelaaten was. En door dezelve reden begeerden die geene, welke de ontzachlyke en onberekenbaare macht van een groot en te zamen verga-



■
C 73 )
derd volk vreesden , die geene welke die vertraagd hadden, die geene welke slechts geveinsd hadden 'er naar te verlangen , en alle die slaafsche geesten, welke aan allerleie slag van juk gewoon waren, de zodanige , zeg ik , begeerden algemeene staaten gelyk die van ]6i4 (32). Het parlement inzonderheid , 't geen begon te voorzien hoe klein het zoude zyn in vergelyking eener zo groote macht, statueerde, dat de algemeene staaten niet dan in die zelve vorm beroepen korfden worden ; het erinnerde zig dat het parlement 'er toen een gewigtigen rol in gespeeld had. Deeze eisch om 's volks gezag naar Avillekeur te bestuuren , deedt aan het parlement het algemeen vertrouwen geheel verliezen.
Doch de derde stand (*) , dat ontzachlyk gedeelte eener verlicht en beroemde natie , die menigte van menschen welke wezenlyk de natie uitmaakt , was verontwaardigd dat zy vergeleeken wierd by de gcmeentens, welke onder de regeering van Philips
(*) Le tiers-ëtat.



C 74 )
den schoonen eerst van den slaaven - staat ontheven waren , en dat men haar in 1788 wilde binden aan gewoontens welke voor de slaafsehe boeren van den jaare i3o2 waren ingericht. Die stand was in de daad waardig te gevoelen, dat het menschdom verlichter en grooter geworden was.
De heer Necker, niet van gedagten zynde dat des konings raad bevoegd was om te midden deezer tegenovergestelde eisschen een vonnis te vellen over de menigvuldige twyffelachtigheden , welke met betrekking tot de vergadering der algemeene staaten plaats greepen , vergaderde op nieuw de notabelen om hun' raad in te neemen. Zy hadden bevorens de zaak des vaderlands wel behartigd, en uit hunne voorige standvastigheid maakte hy een gunstig besluit voor hunne toekomende onzydigheid op.
Geduurende dien tyd waren de geschokte provine n overgegeeven aan alle de beweegingen welke in hun midden ontsprooten uit het gevoel der rampen van Frankryk , uit de verontwaardiging over de smaadheden welke zy van hunne menigvuldige meesters ontvangen hadden , en de hoop op een



C 75 )
gelukkiger toestand der zaaken. Het gewest van Dauphinè gaf hen een groot voorbeeld. Na den moedigen wederstand welke het aan de bloedige bedreigingen der dwingelandy geboden had, stelde het stoutmoedig een plan van bestuur voor het geheel koningryk vóór. Het was beroofd van zyne sfftaten, die schaduw van vryheid in een land van overheersching, en eischte die wederom. De drie vereenigde standen verkreegen van het bewind het verlof om wettig te vergaderen. Toen bestuurde dewysheid , de reden der magt, alle haare raadsbesluiten, en zy ontwierpen voor hunne byzondere staaten een richtsnoer, 't geen gekeurd wierd ten voorbeeld te kunnen strekken aan alle overige provintien en tot een grond - beginzel voor de volks-vergaderingen. HetDauphiné wekte de bewondering en den naaryver van 't geheel koningryk op. In weerwil van het verbod derhoofschegemagtigden, vereenigden zig de drie standen op verscheiden plaatsen en vormden er vergaderingen. Voor al was het in de staats-landen dat hier toe de eerste beweeging gegeeven wierdt. Daar bleef eene geheugenis en het voetspoor overig vaa



( 7^ )
aloude rechten , handvesten , voorrechten, vereeniging der drie standen tot één gezach. Versailles zag met verwondering afgevaardigden uit Bretagne, Languedoc , het Vivareesche en Velay opdaagen ; boven al hoorde men daar voor de eerste maal die mannentaal der vryheid , welke den hoogen toon der tiranny deedt daalen. De wyze op welke deeze afgevaardigden ontvangen wierden en het verslag 't welk zy er tot hunnent van gaven, deeden de gevoeligheid en den moed des volks meerder en meerder aangroeyen.
Ter zeiver tyd, en door een gevolg van den voortgang der kundigheden van dien derden stand welke men poogde verachtelyk te maaken en veinsde te verachten, erinnerde een groot aantal van schryveren aan denzelven zyne rechten. De een , opklimmende tot aan het begin des ryks , maalde met vuurige trekken den onmerkbaaren voortgang der dwinglandy, de onbeperkte magt van twintig dwingelanden , en de steeds voortgaande laagheid tot welke de natie vervallen was. Anderen vonden in de geschiedenis der vergaderingen der alge-



C 77 )
meene staaten eene reeks van bewyzen voor :s volks oppermagt, en betoogden dat het volk de souverein is. Verscheidene anderen , nog hooger gesteegen , en opklimmende tot de oorsprongelyke en onvervreerndbaare rechten der volken , toonden een iegelyk aan, hoe ongerymd het is zig op misbruiken , welke gewoontens genoemd worden , te beroepen by een volk 't geen in staat is zyne rechten te doen gelden. Alle stemden over een om uit te roepen, dat 'er niet meer dan ééns gelegenheid is om de vryheid te herwinnen , dat men die onwaardig is zo dra men die voorby laat slippen , en dat de nitputting der geld-middelen het behoud van Frankryk was. Men verspreidde alomme de geschriften van den doorzichtigen Mably (35) , welke in tyden toen de waarheid zig in het boek-vertrek der geletterden verschool , de algemeene staaten voorzien, voorspelt, en mag men zeggen, verordend had. Zyn boek wierd het handboek der Franschen. Een groot aantal van krygsfieden, welke by de omwenteling der vereenigde staaten van NoordAmerica zig hadden bevonden , hadden



( 7§ 5
idiepe indrukken ontvangen van de bekoorlykheidder evengelykheid en vryheid welke by een volk van broeders stand greepen.' Deeze mannen, welke allen van adelyke geboorte waren, hadden de ydelheid van dien tytel in vergelyking ges Leid met dien van burgeren , leeren beoordeelen. Vooral was Parys het midden - punt waar uit. het licht ontstond. Deeze stad krielde van kundige lieden , wier invloed het nog verblind staats-bestuur of niet kende , of niet tegenhouden konde. De by-een-komsten en gezelschappen, welke sedert eenige jaaren naar ,'t voorbeeld der Engelsche opgericht waren, spraken er over de vryheid als of die reeds veroverd was. Vooral was er. eene by - een - komst by een jong lid van een gerichts-hof, welke sints grooten invloed op de omwenteling verkreegen heeft. Zy onderhield eene werkzaame onderhandeling door het geheel koningryk , en bragt veel toe om zo wel de denkwyze als de wil en magt van het algemeen te vereenigen. Het volk eindelyk, 't geen door de algemeene rampen verbitterd wordt, om dat het er al den last van draagen moet, verduurde niet



( 79 )
dan met hevig ongeduld den smaadlyken bynaam van derden stand, welke hem d« bevestiging eener staats-geregelde slaverny versprak.
De oppermacht kon over geen genoegzaam geAveld beschikken om zo veele vyandea meester te worden. De vryheid der drukpers had reeds plaats; men trachtte die te vergeefs door onderhandsche bevelen te smooren; overal kwamen 'er boeken in 't licht, en veele derzelver waren op een gemcenen schryftrant geschreven, 't welk hen voor de geringste classen der maatschappy vatbaar maakte. Eindelyk wierdt het staatsbestuur genoodzaakt om alles re laatenschryven en zeggen. Eenige prinsen van den bloede gaven hier tegen eene memorie ia 't licht, weike toen sterk geleezen wierdt, in welke zy alle de voorrechten openleiden van 't geen men sederd aristocratie genoemd heeft, 't geen betekend de voorrechten van een gering aantal menschen , welke ten kosten der overigen leeven, of hen door hun gezag zoeken te vernederen. Deeze memorie stekte alleen gelyk alle overige onvoorzichtige stappen der grooten, om den tegen-'



( 8o )
stand en de magt des volks des te geduchter te maaken.
De inrichting van 't jaar 1614 , welke eerst haatenswaardig geschenen had, was nu belagchelyk geworden. Het parlement wierd dit te laat ontwaar, en te rug kruipende , besloot het op den 5 december van het jaar 1788 , dat door deeze vaststelling van uitwendige schikkingen het zyne ineening niet geweest was om het wederzydsch getal der afgevaardigden van de drie ryksstanden te bepaalen. Dit was een der voornaamste onderwerpen over welke in de vergadering der notableii onderzocht waren geweest. Te vergeefs had de heer Necker gehoopt dat deeze vecgadering zig naar de algemeene denkwyze zoude schikken : zy was byna geheel uit bevoorrechte persoonên te zamen gesteld. Zy wierdt door haar byzonder belang bestuurd , en dat belang deedt de schaal overslaan. In den raad van Monsieur alléén wierd door de meerderheid van stemmen besloten , dat de derde stand een getal van vertegenwoordigers zoude hebben gelyk aan dat der twee andere standen te zamen genomen. Deeze was de uitdrukke-
lyke



'( 81 j
lyke begeerte van alle gemeentens des ko ningryks, welke zig beurtelings vrymaakende van alle plaatslyke macht , door welke ieder hunner beheerscht wierd, beraadslaagt en hunne besluiten aan 't hof • gezonden hadden. En de meesten toonden aan dat zy door zig te bepaalen by de ge-; lykheid van 't getal der vertegenwoordigers ,] zy nog niet eens de evenredigheid der bevolking in acht namen, en niet eens hun volle recht uitoeffenden.
Zestien honderd veertien was toen liet woord 't geen de gemoederen verdeelde.' Het was in alle monden , om dat het in de daad alle vraagen in zig bevatte welke Frank-; ryk bezig hielden en het hof in verlegenheid bragten. De parlements-leden, als persoonên van den tabbaard en als adel, hadden er een dubbel belang by, dat de inrichtingen van 1614 stand bleeven houden.i De geestelykheid en adel waren 'er even vast aangehecht, en de derde stand, welke er niets dan zyne vernedering en het behou-; den van uitsluitende voorrechten in zag , had dit woord bespottelyk gemaakt en ter verwerping gedoemd. Dan de notabelen,;
F.



(82 )
welke voor het meerder gedeelte prinsen, of edelen, of grooten waren, hadden de kragt niet om zig boven hun eige belang en hunne vooroordeelen te verheffen. Neerknielende voor die oude gebruiken, welke zy misschien verworpen zouden hebben, zo die niet in hun voordeel waren geweest, beslischten zy, dat de onderscheidene bailliuwages, welke allen in bevolktheid verschilden , nogtans ieder een gelyk getal afgevaardigden zouden zenden , en spanden alle kragten in om de stemming by standen en niet by hoofden te doen stand grypen.
Van deeze naspooring , welke alle gemoederen bezig hieldt, hing de geheele bestemming der algemeene staaten en het staatsgestel van Frankryk ganschelyk af. De twee partyen , want die waren toen reeds gevormd, zagen er de eene zo wel als de andere eene omwenteling uit voor. De twee bevoorrechte standen konden niet ontveinzen dat zo de stemmen by hoofden wierden ingenomen , de eenstemmigheid der derde stand, ondersteund door die edelen en geestelyken welke hem toegedaan waren,



C 83 )
de schaal ten zynen voordeele zoude doen overslaan. Zy weigerden des in deeze maat] regelen te treeden , en grondden zig voornamelyk op het oud gebruik en de vorm der by-een-roeping in 1614 : om die zelve reden wilden zy mede niet, dat de grootste bailiiuwages meerdere gedeputeerden zouden zenden, dan die geenen wier uitgestrekheid en bevolking geringer waren.
Men oordeele over de verlegenheid van den raad tusschen het volk wiens vereenigde stemmen zo machtig waren , en de bevoorrechte orders wier invloed zo sterk was. De heer Necker welke alomme standvastheid en deugd met zig bragt , doch welke door de grooten en 't hof afgemat wierd door die dwingelandsche wil, welke de gewoonte om zyn1 wil als eene wet voorteschryveri inboezemt, deedt niette min door 's konings raad besluiten dat de afgevaardigden ter algemeene vergadering ten minsten tot het getal van duizend zouden bepaald worden; dat hun getal bepaald zoifde worden naar gelang der bevolktheid en belastings-opbrenging van iedere bailliuwage ; dat het getal der gedeputeerden van
F .2



( 84 )
'den derden stand gelyk zoude zyn aan dat der twee andere standen te zamen genomen. Deeze beslissingen maakten den grondslag der by-een-komsten uit. Wat de vraag betreft om by standen of by hoofden te raadpleegen , en gevolgelyk om de standen te vereenigen of van een te zonderen , deeze dorst de raad niet beslisschen. Dezelve moest ook niet, want alsdan zoude 'er eene scheuring tusschen de standen ontslaan zyn voor het houden der algemeene staaten , en airisschien zoude haare vergadering niet eens plaats gegreepen hebben. Deeze beslissing wierdt aan de staaten zeiven verweezen , namely k aan de twee partyen , wanneer die te zamen gekomen zouden zyn. Dit was niet anders dan de overwinning aan den sterksten geeven , gelyk de ondervinding zulks beweezen heeft. Ook wierden haat en partyschap ten hove tegen den heer Necker opgewekt, even of in eene oproeping door den algemeenen wil geëischt, hy dien niet had moeten raadpleegen ; even of het niet door de ondervinding beweezen ware, dat het wysselyker gehandeld is het gevoelen yan allen gehoor te geeven, dan om tegen



C 85 )
het zelve aan te druisschen , om vervolgens 'er wederom voor te moeten bukken. Men rekende hem ook tot eene misdaad toe dat hy een zo voornam aantal priesters bad toegelaaten , welke ieder oordeelde den derden stand gunstig te zullen zyn , wyl zy 'er allen in geboren waren; maar men vergat hoe veel tegenwichts het zelfbelang der twee andere standen in de weegschaal zouden brengen. De scheuring , welke in de meeste vergaderingen der bailliuwages tusschen den derden stand en cle twee anderen plaats had, deed zien dat de staatkundige verdeeldheid reeds een werk el yk aanzyn had, en dat de stryd tusschen het algemeen belangen en byzondere voorrechten hevig zoude zyn.
Deeze vergaderingen , welke zes millioenen menschen in beweeging bragten , waren een nieuw midden-punt van licht voor den derden stand. De adel en geestelykheid in byzondere vertrekken vergaderd, stelden 'er lastgeevingen op , wiens oogmerk was eerst hun voordeel te behartigen , en daar na het algemeen welzyn. Alle nochtans deeden afstand van hunne pecunieele
F 3



( 86 )
voorrechten , en stemden toe om even als andere ingezetenen hunne belastingeu op te brengen. De lastgeeving van den derden stand, in haast en binnen weinige dagen tyds opgemaakt, eischte de vernietiging van een grooter getal misbruiken dan de volks-vergadering in twee jaaren tyds heeft kunnen uitroeyen , en eene grootere hervorming dan zy heeft kunnen hoopen. Want hoe zeer men toen de gebeurtenissen welke sedert hebben plaats gehad , niet verwagten dorst; hoe zeer de volks-vergadering eenige grondelyke herstellen volvoerd heeft, welke in eens alle misbruiken deeden instorten welke op één voornaam misbruik gevestigd waren; zo houdt echter de verzameling der lastgeevingen van den derden stand nog eene menigte van gewichtige eisschen in , welke aan de nakomelingschap zyn overgelaaten. Doch alle eischten zy eene constitutie , de vryheid , dat de natie haare rechten herkreege, en dat de ryksschat niet langer aan de verspillingen van het hof werde overgeleverd. Ieder lighaam nogtans beoogde hier mede dat de vruchten dier .vryheid voor zig zeiven zouden zyn , en



( 87 )
eischte dat zyne voorrechten bevvaard bleeven. Deeze verschillendheden toonden klaarblykelyk aan dat de algemeene staaten niets zouden zyn , of alles , indien de derde stand het veld behield. In iederen stand verkoor men gedeputeerden welke bekwaam waren om deszelfs rechten of eisscheu te verdedigen. Die van den derden stand vertrokken verzeld van 's volks zegeningen , 't geen hen by hunne te-rug-komst of de burgerkroon of verguizing aanboodt.
Terwyl dus alle harten door de hevigste driften geschokt wierden , zag het hof meer dan te wel vooruit dat dit onweder op haar zoude neêrkomen. Maar de uitgave der lastgeevingen van den derden stand, zyne eisschen , de ontelbaare menigte van geschriften welke verspreid wierden , alles deadt haar de noodzaakelykheid gevoelen om tegen dien stand het gezag en alle lighaamen te vereenigen. De heer Necker had wel gewenscht dat de algemeene staaten in Parys by - een - geroepen waren , doch de koning verkoor Versailles , waar . de onderhandelingen tusschen het hof en de afgevaardigden spoediger en ligter werkstellig te maaken



C 88 )
waren. Misschien dagt het hof aldaar meerdere middelen te hebben om hen te overheerschen. De afgezondenen van den derden stand vertoonden zig daar nogtans niet tot hun voordeel; want daar zy uit alle oorden van Frankryk gezonden waren , en voor het grootste gedeelte weinig waereldkennis hadden , vonden zy zig eensklaps in eene stad verplaatst, waar alles het merk der overheersching droeg, en waar de listigheid overal haare netten gespreid had. De zendelingen van het hof hadden reeds ten huize van mevrouwe de Polignac onderhandelingen aangelegt; men dagt 'er op middelen om de twee eerste standen te .vereenigen en den derden in een staat van af hangelykheid en beduidenloosheid te houden. De laatst - gemelde begreep de noodwendigheid om zig by één te voegen, en door eene natuurlyke geneigtheid welke alle menschen bezield om hunne kragten te samen te brengen, vergaderden de afgevaardigden van iedere provintie onder eikanderen by een, tot zolang dat het gezelschap van die van Bretagne alle de anderen in zynen boezem trok. Die leden des adels, welke



C 89 )
naderhand de eerste waren die zig by den derden stand voegden, vereenigden zig ook tot een gezelschap , waar veele gedeputeerden des volks tegenwoordig waren. Sints de eerste dagen , en zelf voor de opening der staats - vergadering , ontwaarden deeze laatst-genoernden reeds de vernedering welke hen beschooren was. Over-een-komstig met de gebruiken des jaars 1614, wiens oude registers men nageslagen had , bepaalde men voor de twee eerste standen eene prachtige kleeding, en voor den derden die van rechts-geleerden, om dat in de daad in de aloude vergaderingen de afgevaardigden van die order byna allen rechts-geleerden waren. Doch het was belagchelyk dat gewaad aan burgeren van allerleie soorten van staat te doen draagen, welke dusdoende een toneel uit een klucht-spel scheenen te speelen. Deeze beuzelachtigheden, welke in de oogen der verstandigen niets zyn, wierden euvel opgenomen uit hoofde van het oogmerk met het welk men die uitgevonden had. Men bevlytigde zig om dat zelve onderscheid te toonen, toen de gedeputeer-



C 90 )
den tot den koning wierden ingeleid. Men opende de dubbele deuren voor de geestelykheid en den adel, en de koning ontving hen in zyn binnen-vertrek ; voor de burgergedeputeerdens wierdt slechts ééne der deuren geopend, en de koning ontving hen in zyn vertrek, waar zy spoedig voor denzelven heen trokken , na zeer lang , en op één gepakt, in de groote zaal, le salon d'Her* cule genaamd, gewagt te hebben. Deeze onderscheiding bleek nogmaals by gelegenheid van den plechtigen optrek der alge-; meene staaten, waar in de hooge geestelykheidschitterende van goud, en de grooten des ryks het gehemelte waar onder het hoogwaardige gedraagen wordt omstuuwende, de grootste pracht vertoonden , terwyl de derde stand een diepen rouw scheen te dragen. Maar deeze lange trein vertegenwoordigde het volk ; en het gemeen begreep dit zo wel dat het zyne toejuiching door een gestadig hand-geklap uitboezemde. Het riep : Lang leeve de derde stand ( * ) /
(*) Vive le tiers-ètat! Vive la natioit \



( 9* )
gelyk het naderhand geroepen heeft: Lang leeve het volk ! Deeze ongeveinsde onderscheiding had deeze tegenstrydige uitwerking tegen de meening van het hof, dat het volk zyne beschermers en vaders herkende in die mannen welke met lange dassen en zwarte mantels opgetooid waren, en zyne vyanden in de anderen. Eindelyk nog, de wyze op welke de afgevaardigden van den derden stand wierden aangezien en ontvangen , en de smaadelyke gesprekken der bedienden van het hof , verbitterden hen geheel en al. Ten anderen ook hadden die mannen , welke korts geleden het deerlyk schouwspel der elende der steden en van 't platte land, welke zy doorgereisd waren , verlaaten hadden , nu voor hunne oogen de bevestiging der uitspoorige verkwistingen van Lodewyk den XIV en Lodewyk den XV, en der wellustige uitvindingen van een nieuw hof. Dit lusthuis , zeide men tot hun , heeft twee honderd millioenen gekost; het betoverend paleis van Saint-Cloud, twaalf : men kan de kosten niet begrooten welke het klein Trianon



(92 )
veroorzaakt heeft: en dan antwoorden zy , deeze pracht is door het zweet des volks bekostigd (34).
Toen reeds was Parys het middelpunt der algemeene denkwyze, en die wierd er met kragt uitgebragt. Het hof gevoelde dat de nabyheid dier waereld-stad een grooten nadruk aan 's volks afgezanten byzetten zoude , en het vond gelegenheid om 'er genoegzaame krygs - benden naar toe te zenden , om ze in ontzach te houden. 'Er was in eene der voorsteden van Parys een braaf burger , Rèveillon genaamd , welke in zyne fabriek een groot aantal van werklieden had, wier weldoener en vader hy was. Hy deedt hen jaarlyks meer dan tweemaal honderd duizend livres verdienen , en betaalde hen van dertig tot vyftig stuivers daags. Eensklaps word het gerucht verspreid dat de man zyne werkgasten tot op vyftien stuivers verminderd had , dat hy gezegt had dat het brood een al te keurig voedzel voor hen was (35), en dat hyom zyne onmenschelyke taal uit zyne wyk verdreeven was. Men bragt de inwooners



(9^)
van twee voorsteden van Parys (*), welke door dié lastering misleid wierden, op de been. Voor al lokte men eene menigte van vreemdeling en in de stad , welke 'er nimmer bekend waren geweest, en die , na eene stroo-pop , welke zy Réveilion noemden, verbrand te hebben , hem zeiven ter dood doemden. Deeze woestelingen, de stad met schrik vervuld hebbende, gaven zig geduurende den nagt aan onbesuisde ongeregeldheden over, zonder dat het bewind, 't zy dien nagt, 't zy des anderendaags, eenige maatregelen in 't werk stelde om dezelve te beteugelen. Een enkel bataillon der Fransche gardes, 't geen zig in Parys bevond, zoude het kwaad gestuit hebben, en dikwerf waren zy om vry geringere redenen in 't werk gesteld (56). Men zond nogtans eenige soldaaten naar het huis?yan Rèveillon; doch zy konden de menigte , welke gestadig aangroeide, niet wederstaan. Geld, 't
(*) Saint - Marceau en Saint - Antoine , waar veel al onvermogende ingezetenen hunne woonplaats verkiezen.



(94)
geen rykelyk uitgedeeld wierd , vermeerderde hunnen toevloed en deedt hun' euvelmoed aangroeyen. De menigte eindelyk in het huis geraakt zynde , plunderde het geldswaardige , vernielde de huis - cieradien , en richtte in het huis , de kelders en den tuin alle de verwoesting aan , welke zy in staat is te bedryven. Toen kwam eene geduchte krygs-magt op de been. De Fransche en Zwitsersche gardes verduurden langen tyd de smaadredenen en slagen van deezen dronken en raazenden hoop, en ontvingen eindelyk bevel om zig te verweeren , of om beter te zeggen, om te moorden. Na hen kwam paarden- en voet-volk aan, verzeld van geschut, 't geen op de voorstad van Saint-Antoine gericht was. De hoop wierdt door bayonnetten of kogels uit één gejaagd, en verscheidene ondergingen eene gerechtelyke dood - straf. Maar echter zag Parys met verontwaardiging die verzameling van krygs-geweld, 't geen in schyn tot deszelfs verdediging strekte, en wezenlyk deszelfs vryheid bedreigde. Deeze overmaat van omzichtigheid maakte deszelfs beweegreden verdacht. De soldaaten zelve verfoeiden den



19.5)
dienst welke van hun geëischt wierdt , en van dien dag aan wierden zy burgers-gezind. Zo de bewerkers der overheersching , gelyk men toen dagt, die helsche list uitvonden , is dit wederom eene gruweldaad welke men by derzelver misdryven voegen kan.
Parys was van zyne vergramdheid en schrik nog niet bekomen, toen de by-eenkomst der algemeene staaten begon. Alles was voorbereid om het onderscheid der drie standen duidelyk te kenmerken ; want men had besloten om het staande te houden. Behalven het verschil in de kleeding, van 't geen wy reeds gesproken hebben, en dat der plaatsen , had men eene byzondere deur voor de afgevaardigden van den derden stand doen aanwyzen; zy moesten door eene agterdeur intreeden, welke door een luiffel overdekt was , alwaar zy eenige uuren lang te samen gepakt stonden, terwyl de koning , het hof en de gedeputeerden van de geestlykheid en adel door de groote deur intraden. Na de plechtigheid eener oproeping , welke lang en verveelende was, en het geduld der afgevaardigden van den derden staat ten einde deedt loopen, wierden



(96 )
zj naar hunne plaatsen geleid, welke in eene schoone zaal (des menus) voor hen geschikt waren , en wier opperste omtrek door mannen en vrouwen tot het hof behoorende gevuld was.
De recht vaderlyke aanspraak des konings kondigde de weldadige schikkingen aan , welke hy in zyn hart gemaakt had, en die volks-min , welke niet de eenige maar de eerste deugd der vorsten is , en die dikwyls in hen de plaats aller overige vervuld heeft. De aanspraak van den groot - zegelbewaarder wierdt niet verstaan , en maakte gevolgelyk geenen indruk hoegenaamd. Maar men verstond en hoorde die van den heer Necker met de uitterste opmerkzaamheid. 'T was ook voorzeker een belang-vol tydstip, toen de staats-dienaaren uit naam des konings en van zyn' raad op de openlykste wyze aan zo veele oplettende toehoorderen de waare gevoelens van het hof kenbaar maakten; want dit verwagtten de volks-gedeputeerden boven al. Men zy vooral indachtig, dat iedere order met zyne eisschen aangekomen was , en dat de stryd reeds begonnen was , zelf vóór hunne
» vereeniging



C 97 )
vereeniging te Versailles. Ieder te zeer bezig met de belangens met welke zy gelast waren , onderzochten zy niet eens of de redevoering des staats-dienaarszyn eigen werk was , of hy naauw beperkt zynde in eenen post waar in nogtans niemand een1 anderen zoude geplaatst hebben willen zien, zyne byzondere gevoelens moest of mogt voordraagen in plaats van die der staats - raad ; of het hof hem niet reeds beschuldigde van het gezach des konings te hebben willen verminderen ; of het iemand wien ook toekwam om de groote vraagen te beslisschen , welke toen reeds alle gemoederen verdeelden , en of de staats - dienaar , zelf naar de geneigtheid des derden staats uitspraak doende, niet te duchten had dat de twee eerste standen terstond eene scheuring zouden maaken , wier gevolgen Frankryk nog niet in staat was om door te staan.
De twee eerste ordres , welke van de gezindheden van 't hof wel onderricht waren, betoonden geen misnoegen over de aanspraak van den heer Necker, hoe zeer zy hem ook haat toedroegen. Doch de afgevaardigden van den derden stand ontvingen hem met
G



C 98 )
de uiterste koelheid. Op hunne afgezonderde plaatsen gezeten en in een diep stilzwygen t geen met de eenvoudigheid van hu n gewaad over een - stemde , verwagten zy ieder oogenblik woorden te zullen hooren welke evenredig zouden zyn aan de verhevene denkbeelden welke hen bezielden , en Avelke zy sints ter uitvoer gebragt hebben. Gelykheid, en vryheid waren toen reeds de twee woorden welke de Franschen vereenigden. Fïet volk en deszelfs vertegenwoordigers waren door de gebeurtenissen opgeleid tot het verlangen eener algemeene herstelling, welke de raad hun niet beloofde , en welke de misslagen van het hof en der twee eerste standen verhaastten.
Sints dat oogenblik nam de stryd een aanvang. Dien zelfden avond kwamen de afgevaardigden van den derden stand, provintiaal wyze vergaderd, over-een dat zy zig in de zaal der algemeene staaten vereenigen zouden , dat zy dezelve zouden aanmerken als de zaal der natie, en dat zy 'et de twee andere standen wagten zouden om gezamenlyk te beraadslagen. Zy weeken van dit besluit niet Weder af.. Eu wat



(99 )
kou het toch aan den derden stand gehóhj pen hebben om de helft der stemmen in' de staats-vergadering uit te brengen , zo hy door de verdeeling in drie afzonderlyke kaniers 'er slechts in de daad een derde van' gehad had ? Des anderendaags vergaderden de twee eerste standen ieder in hunne byzondere vertrekken , en die van den burger-; stand begaven zig naar de nationaale zaal.' Te vergeefs wagtten zy aldaar die der geestelykheid en adel; en zig zeiven slechts aanmerkende als verwagtte afgevaardigden i wier zending nog niet wettiglyk onderzocht was , hielden zy zig alleenlyk onledig met de order hunner vergadering , zonder in eenige beraadslaging te treeden. In de twee andere vertrekken begon men le arbeiden aan het nazien der lastgeevingen (*_), ieder in denzynen. Dit heette stilzwygende aan-' kondigen, dat zy met de afgevaardigden van den derden staat niet vergaderen zouden.
(*) Pówóirs of commissien , gelyk men het teü ©nzent noemt.
Gr 2



C 100 )
Dus begon de twist, waar toe men zig voorbereid had , over het stemmen by standen of by hoofden, eerst over het onderzoeken der lastgeevingen in 't gemeen. 'S volks afgevaerdigden bragten in, dat zelf wanneer de standen afzonderlyk moesten raadpleegen , 't geen zy , volks-gedeputeerden , geensints toestemden, de volmachten echter in 't algemeen moesten onderzocht worden , en dat iedere stand moetende beraadslagen over algemeene voorstellen , ieder behoorde te weeten of de afgezanten der anderen wettig benoemd waren. De koning had kunnen eisschen dat een diergelyk onderzoek in zyne tegenwoordigheid geschiedde ; alsdan zoude deeze twist geene plaats gehad hebben. Dit heeft men als een misslag aan het hof verweeten; maar de oneenigheid had een aanvang genomen met de vraag over de scheiding der kamers (*), en die zoude op de zelve wyze geëindigd
(*) Chambres : men wilde hier even als in Engeland hooge en laage hamers invoeren , doch de laage kamer wat naauwer bepaalen.



( 101 )
zyn door de overwinning van den burgerstand , welke nimmer wilde luisteren naar den voorslag om niet dan een derde der stemmen te hebben. Niettemin nodigden deeze laatsten verscheiden maaien de andere standen uit om zig met hen in de nationaale zaal te vereenigen, ten einde gezamenlyk aan 't algemeen onderzoek der lastgeevingen te werken. De adel, zonder zig aan hunne opmerkingen te stooren, en zig geheel aan zyne ingeaarte trotschheid overgeevende , ging voort met zyne volmachten in zyne bezondere kamer te onderzoeken; dan de geestelykheid staakte deeze bezigheid, en alschoon op den i3 mey de adel aan de afgevaardigden des volks deedt weeten dat zy verklaarde wettig vergaderd te zyn, bekreunden deeze zig des niet , en stapten niet af van hun voornemen om werkeloos te blyven. Niettemin de geestelykheid, welke onder zig in gevoelen verschilde , en haare eisschen onder den naam van vredelievendheid verborg , gelyk ook in de daad deszelfs denkwyze behoorde te zyn , stelde aan de andere standen voor om vreedemaakers te benoemen, welke de onder-
G 3



( 102 )
linge verstandhouding zouden kunnen be> .vorderen. De adel hier in toegestemd hebbende , berustte 'er de derde stand insge•ïyks in ; hy was van gevoelen dat gematigdheid best over-een-kwam met de billykheid psynèr eisschen , en dat hy door de schuld 'der twee eerste standen eene werkeloosheid "bevorderende , welke voor 't algemeen Welzyn schaadelyk was , hy weldra door de geheele macht der algemeene denkwyze zoude ondersteund worden ; hy had zig niet vergist. De by-een-komsten, welke by den zegelbewaarder gehouden wierden, in tegenwoordigheid der staats - dienaaren van den koning, beweezen slechts dat de twee bevoorrechte standen in den zin hadden om steeds van het volk afgezonderde benden wit te maaken. De koning deedt aan de drie standen een ontwerp van vereeniging voorstellen , 't welk eigenlyk met de geheime oogmerken van geene derzelver overeen-kwam ; doch de adel, veinzende 'er toe te willen treeden, beriep zig op deszelfs vorige besluiten, en voorbehield alle zyne voorrechten. Dus doende stelde zy zig zelve in het ongelyk, en de burgerstand had niets



( io3 )
anders te doen dan om alle de nadeehVé gevolgen dier weigering op den adel neder te werpen.
Onderwylen hielden de vergaderingen der derde stand en de onderhandelingen hunner gelasten (commissaires) geheel Frankryk bezig. Men begon over die langwyligheid onverduldig te worden. De burgerstand leverde den koning eene memorie over , om hem de beweegredenen te melden welke haar verplichtte om haare werkzaamheid aan te vangen. Zy zonden eene laatste deputatie tot de twee andere standen , hen nodigende om zig in de zaal der yolks-vergadering te vereenigen , ten einde er gezamenlyk de volmachten te onderzoeken , hen tevens aankondigende, dat dien zeiven dag de oproeping der bailliuwages geschieden zoude. De derde stand ging 'er ook vyerkelyk toe over, en 't is aanmerkens - waardig dat drie priesters uit de provintie van Poitou, overtuigd zynde dat de lastgeevingen m t algemeen moesten onder-zocht worden , de eerste waren welke de hunne aanboden. Alle de commissien der afgevaardigden van den derden, stand wierden op-
04



( io4 )
geleezen, en het oogenblik was daar op 't welk zy zig als eene wettige en werkende Vergadering zouden verklaaren.
De medewerking der twee eerste standen met het hof was genoeg bekend. 'T was bekend geworden, dat de derde stand zig met reden beschouwende als de zeer groote meerderheid des volks zoude verklaaren dat dezelve de volks - vergadering was ; en de staats - dienaars zagen deezen stap aan als eene dwaasheid welke den koning niet te dulden stondt. De stout sten dier volks-afgevaardïgden, begrypende dat de vertegenwoordigers des volks ook waarlyk die der geheele natie waren, doch te gelyk beseffende welke aanvallen zy te duchten hadden, zochten een woord op 't geen zonder het denkbeld der zaak zelve te krenken , het hof niet in het harnas jaagen zou. Zy wisten niet of de natie genoeg gevorderd was om hen door haare wil en macht te ondersteunen ; zy vreesden voor de natie zelve de gevolgen dier stap ,• welke van de zyde welke de macht uitoeffende de geweldigste maatregelen zoude eisschen. Maar na het houden van een lang onderzoek,



C io5 )
ontstonden 'er eene zo groote verlichting en eene dusdanige kracht uit, dat byna alle de afgevaardigden tot het zelve gevoelen oversloegen. Het was den 17 july des jaars 1787, te midden eener grooren toevloed van aanschouwers uit Parys en het hof, dat de afgezanten der derden staat verklaarden de volks - vergadering uit te maaken,. De zaal weergalmde van het geroep, Lang leeve de koningen de volks - vergadering ! Doch toen de volks-vertegenwoordigers stilzwygende opstonden om den eed af te leggen van den post welke hen opgelegt was met yver en getrouwheid te zullen waar-1 neemen , wierden alle gemoederen aangedaan en vervoerd. Elk een gevoelde dat de natie haare vorige grootheid wederom bereikt had. Verscheiden burgers haasten zig om deeze tyding aan de hoofdstad te brengen , terwyl de volks-vergadering de eerste uitoeffening zyner macht aan het algemeen welzyn Avydende , besloot dat de belastingen, hoewel nog niet door de natie ingestemd, geheven zouden worden; dat het eerste werk zoude zyn om de publieke schuld te vereffenen, en dat 'er eene byzondere



C 106 )
benoeming (comité) zoude aangesteld worden om zig bezig te houden over de middelen tot voorkoming van het gebrek 't geen thans het ryk drukte. Dus eindigde deeze merkwaardige dag, welke de Fransche natie de rechten wedergaf, die aan alle menschen in eene maatschappy vereenigd toekomen. Het hof en de bevoorrechtte standen beefden, en in die nevelachtige lucht, uit welke zo dik^ werf blixem-straalen waren neérgevallen zag men thans duistere omweêrs - wolken op; komen.,



C 107 )
DERDE BOEK.
De omwenteling des Franschen staats had in échen dag een grooten stap gedaan. De derde stand was de natie zelve geworden. Frankryk , na van zyne algemeene staaten beroofd te zyn , herwon die weder met een luister welke aan vorige eeuwen onbekend was geweest, als wanneer de burgerstand een' onnutten moed had doen blyken , naardien de bevoorrechte standen de sterkste waren. Doch de aart der zaaken en de voortgang eens volks , 't geen verscheidene eeuwen dborloopende in zynen tocht steeds aanneemt, hadden aan dien derden staat een ontzagbaarend gewigt bygezet. En toen in deeze laatste dagen de bevoorrechte standen in hunne grootheid , welke geheel in verbeelding bestaat, gefnuikt waren , moes de misslag welke zy begingen door hunne eisschen staande te houden hen in dat strydperk doen bezwyken. Men kan niet met



( ioS )
zekerheid zeggen, of niet de adel, zo zy van den beginne af zig met den burgerstand vereenigd had , in stede van dien tegen zig op te ruyen , niet zeer veele haarer voorrechten behouden zoude hebben (37). Doch van het eerste tydstip af aan deedt zy zig door den grootsten hoogmoed kennen , en bewerkte openlyk eene scheuring welke zy niet in staat was om te volbrengen. De hooge geestelykheid, welke de kragten der beide partyen berekende , en volgens zyne gewoone staatkunde alles op de lange baan tragtte te houden, verleidde den adel door de hoop eener zeer onwaarschynelyke vereeniging , naar dien de geestelykheid toen reeds verdeeld Avas. Ten laatsten bedroogen zy zig beide, door te vooronderstellen dat hun' aanhang aan het hof den loop van dien stroom zouden stuiten , wien zy niet dan zwakke dyken konden tegenwerpen , en die door de binderpaaien slechts geduchter wierdt.
Nogtans , zo dra de burgerstand verklaard had eene volks-vergadering te zyn , meenden de adel, de hooge geestelykheid en dat gedeelte van het hof 't geen nooit eene verga-



C 109 )
dering van algemeene staaten verlangd had, de noodwendigheid te gevoelen om zig tegen een lighaam te verzetten van 't wien nooit een voorbeeld geweest was. Een groot aandeel der geestelyken had zyne volmachten aan de volks-vergadering overgegeeven om die te wettigen : van daar keerden zy weder in het vertrek hunner order te rugge om 'er de volk-zaak te verdeedigen. In 't vertrek der edelen wierd dezelve zaak door een gering minder getal met geringer voorspoed beweerd; want reeds had de geestelykheid met eene meerderheid van 149 stemmen tegen 126 verwonnen, dat het onderzoek der volmachten met eenige beteringen algemeen zoude aangenomen worden. Alles kondigde eene onvermydelyke vereeniging der drie standen aan, toen 'er beslooten wierdt om die voor te komen ; en ingevolge den loop der aangezette driften wierdt men te raade om verhaaste middelen en geweld te gebruiken. Niemand hunner wist no» dat de vertegenwoordigers des volks de oppermacht uitmaaken.
De koning en het hof waren een verblyf van agt dagen te Marly gaan houden. De



( HO )
heer Necker was te Parys by zyne schoonzuster , welke gevaarlyk krank lag , en het hof hield, geheime by - een - komsten , waar men het onzinnig plan ontwierp , 't welk kort daar na uitbarstte. Men verhaalde dat de aarts-bisschop van Parys zig voor de voeten des konings wierp om hem aan te toonen dat zyne macht verlooren en de staat bedorven was, indien hy geene spoedige hulpmiddelen aanschafte, en zo hy niet aan den derden staat de opperste wil van hunnen souverein voorschreef. Intusschen maakte men den koning diets dat hy ongetwyffeld de geheele achting der volks-vergadering vernietigen zoude , wanneer hy aan zyn volk alles inwilligde 't geen het zelve eischte. Men stelde hem voor oogen, dat hy door de natie bemind wierdt, dat zy zich volkomen gelukkig zoude achten door in éénen dag de weldaaden te genieten welke zy niet dan met moeite van haare vertegenwoordigers zou kunnen verkrygen; dat deeze laatsten, zig tegen die zo vaderlyke oogmerken willende verzetten , aan de geheele waereld toonen zouden dat zy slechts oproerigen waren , en dat zy in algemeene



'( ui 5
verachting zouden vervallen. Maar terwyl men hein misleidde door beweegredenen welke voor zyn hart geschikt waren, deedt men hem de noodzaaklykheid ontwaaren om krygsbenden naar Parys te doen naderen om het volk in ontzach te houden, wiens beweegingen te duchten scheenen té zyn. Dus Avierden alle deeze heimlyke toebereidzels gemaakt, terwyl de burgeren door eene algemeene blydschap vervoerd, voor de volks-vergadering eene bewondering en hoogachting opgevat hadden, welke aan deszelfs moed geëvenredigd was.
Den 20 juny, drie dagen na dat de vergadering zig wettig verklaard had , moesten de leden der geestelykheid zig met dezelve vereenigen. Maar terwyl de gedeputeerden ' zig naar de zaal begaven, geschiedde er eene afkondiging door wapen - hérauten , welke ook overal wierd aangeplakt, welke te kennen gaf dat de zittingen opgeschort waren, en dat de koning op den 22 daar aan volgende zelf zou verschynen. Om de zaal te kunnen sluiten, wendde men vóór dat er drie dagen nodig waren om den troon in de zaal toe te bereiden. Deeze beuzelach-



( 112 )
tige reden diende alleen om te bewyzen dat men slechts de by-een-komst der geestelykheid had willen voorkomen , wier meerderheid zig reeds met de stellingen der derden staat vereenigd had. Onderwyl kwamen de afgevaardigden de een na den ander aan , en waren ten uitersten misnoegd de deuren gesloten en door soldaaten bezet te vinden. Zy vroegen eikanderen , welke macht doch het recht heeft om de beraadslagingen der vertegenwoordigers der natie te schorten. Zy spraken van daar ter plaats zelve in de openlucht vergadering te houden , of op de terras van den tuin te Marly , den koning het schouwspel van 's volks afgezanten aan te bieden, hem uit te nodigen om zig by hen te voegen en dus eene waarlyk koninglyke ja vaderlyke zitting te houden, welke zyn hart meer eers zoude aandoen dan die waar mede hy hen bedreigde. Men staat den heer Bailly, hun' voorzitter , toe om met eenige leden in de zaal te treeden om 'er de papieren uit te ligten, en daar doet hy een nadrukkelyk protest tegen de willekeurige bevelen welke de zelve hadden doen sluiten. Eindelyk vergaderd hy de afgezanten



JTef ■ ci//re/ t/c/i va/i den Ëe<ï_J.
Jfaram JT/m>.
Jftiriaye Sr






i w£)
ten in eene kaatsbaan te Versailles, welke steeds beroemd zal zyn door den moedigen tegenstand der eerste vertegenwoordigers van het Fransche volk. Onderwegen boezemt men eikanderen nieuwen moed in : men belooft niet te zullen uit een gaan en tot den dood wederstand te zullen bieden.] Men komt ter bestemder plaats; men doet dezulke gedeputeerden roepen welke niet van het voorgevallene onderricht waren. Een hunner krank zynde deedt er zig echter naar toe leiden. De menigte , welke den ingang bezette , overlaad deszeUs representanten- met zegenwenschen. Soldaaten zelf handelden tegen de ontvangen beveelen om den ingang van dit nieuw heiligdom der vryheid te bewaaken. Eene stem doet zig hooren , zy eischt dat een ieder den eed aflegge om nimmer uit een te gaan en zig, waar het ook zy, te vergaderen, tot het staats-gestel des ryks en de algemeene herstelling daar zouden zyn. Alle zweerenzy, alle tekenen zy, één alleen uitgezonderd,' en in de aantekeningen (proces - verbal) word van deeze merkwaardige omstandigheid melding gemaakt. Het verblindde haf
n



( n4 )
bezefte niet dat deeze moedige stap deszelfs werk in duigen werpen moest. De vooroordeelen , welke in dien boven - kring heers chten , deeden die burgeren , die advocaaten , die ongeadelden met minachting beschouwen. De waardigheid des volks en van deszelfs vertegenwoordigers had zig toen nog niet doen erkennen.
Het schynt inmiddels dat het hof de oogen had behooren te openen over den begaanen misslag en van maatregelen had moeten veranderen. Niettemin volhardde het in dezelve : alleenlyk steldde de koning van den 22 tot den zZ de koninglyke zitting öft, op dat er tyd zoude zyn tot het wegruimen der hoogste zitplaatsen , waar de nationaale vergadering eene groote menigte aanschouwers zig plaatsen liet. Deeze geringe omstandigheid was wederom een misslag , want zy gaf tyd aan de meerderheid der geestelykheid om zig met den volks. stand te vereenigen. Dien zeiven dag, den 22 , gingen de gedeputeerden door de straaten van Versailles kruissende om eene plaats te vinden welke tot hunne zittingen bekwaam zoude zyn, zig eindelyk verza-



( i V5 )
melen in de kerk van Saint-Louis , endoor dit gelukkig toeval zette de plaats aan deeze vereeniging nog grooter luister by. De i/q leden, welke de meerderheid der geestelykheid uitmaakten , onder welken zig verscheiden bisschoppen bevonden, kwamen hunne volmachten aan het onderzoek onderwerpen ; twee leden des adels der provmüe van Dauphinè deeden het zelveDeeze dag, schoon min luislerryk dan dié van de kaatsbaan , was even' beWryk door de vertoogen welke 'er gedaan wierden , en door de wezenlyke uitwerking welke zy voortbrengen moest.
Eindelyk had de koninglyke zittingplaats • zy was van al' die uiterlyke pracht ver' zeld, die bevorens den eerbied der menigte verwekte ; doch 't is geen gouden troon nog een kostbaar gehemelte , nog wapenhérauten , nog weidsche vederbosschen welke vrye menschen schrik kunnen inboezemen. Het hof was deezer Waarheid nog onkundig , van welke nogtans alle geschiedboeken getuigenis draagen. De talrvke wacht welke de zaal omcingelde , verschrikte de gedeputeerden geensints,in tegendeel grolde
H *



i n6)
hun moed er door aan. Men herhaalde de misgreep welke den 5 mey begaan was , om een' byzonderen ingang voor hen te schikken , en hen onder den luiffel welke 'er boven was , aan een vry sterken regen te doen bloot staan , terwyl de andere standen hunne voornaame plaatsen namen; eindelyk wierden zy binnen gelaaten.
De aanspraak en verklaaringen des konings hadden ten oogmerk om het onderscheid der standen te behouden , het vermaarde besluit van den derden stand om zig te verklaaren eene volks-vergadering uit te maaken, te niet te doen , om in vyf-en'dertig artikelen de weldaaden aan te kondigen welke de koning aan zyn volk schonk, en aan de vergadering bekend te maaken , dat indien zy hem verliet, hy zelf zonder haare medewerking voor het heil van zyn volk zorgen zoude. Voor het overige wierdt fer die zelve gebiedende toon gebezigd als in de gerichts-zittingen in welke cle koning de parlementen kwam bestraffen. Onder alle deeze weldaaden des konings aan de natie toegezegt, wierdt gesprooken nog van de zo lang verzochtestaats-hervorming, nog



( n7 )
van de mededeeling der algemeene staaten in de wetgeeving, nog van de verantwoordlykheid der staats - dienaaren , nog van de vryheid der drukpers ; en byna alles 't geen burgèrlyke en staatkundige vryheid uitmaakt was 'er in overgeslagen. Nogtans waren de eisschen der bevoorrechte standen 'er in bewaard , de volstrekte opperheerschappy van den troon-bezitter gevestigd, en de algemeene staaten onder zyne macht gebogen. De vorst gaf bevel en vroeg geenen raad; en zo zeer waren zyne raadslie-I den verblind , dat zy hem de vertegenwoordigers des volks deeden bestraffen en hunne besluiten deeden te niet doen , even of het slechts eene vergadering van notables ware geweest. Eindelyk , en dit was het groot oogwit deezer koninglyke zitting, gelastte de koning aan de afgevaardigden om terstond uit één te gaan, en zig des anderendaags naar de vertrekken te begeeven welke voor iederen stand gericht waren om aldaar hunne zittingen te hervatten.
Hy vertrok. Toen zag men alle die van den adel en een gedeelte der geestelyken uit hunne banken aftrekken. De afgevaar-
H I



C n8 )
digden van den volks - stand , roereloos en in een diep stilzwygen op hunne plaatsen blyvende zitten, waren de verontwaardiging waar van zy vervuld waren, naauwelyks meester , ziende de majesteit der natie op eene zo onwaardige wyze geschonden. Onderwyl kwamen de werklieden deswegens gelast met grooten omslag den troon, de banken , de zetels , dien prachtigen toestel der zitting , weghaalen ; doch getroffen door de onbeweeglyke houding dier vaderen des vaderlands, houden zy op en Staaken hun1 arbeid. Terstond snellen de laage uitvoerders der dwingeland y om den koning te melden 't geen zy de ongehoorzaamheid der vergadering noemden. Men zend den groot - cérémonie - meester derwaarts , welke zig tot den president wendende , zeide : cc Gy kent, myn heer , den » wil des konings. » De president antwoord hem , dat de vertegenwoordigers des volks van niemand bevelen ontvangen, doch dat hy die der vergadering in zal neemen. Doch Mirabeau ziedende van toorn , en de raadpleeging vooruitloopende, voegde hem deeze vermaarde woorden toe, welke in elks ge-



( m)
heugen gegraveerd zyn : « Ga zeggen aan » die geenen die u zenden, dat wy hier » door de wil des volks vergaderd zyn, en i? dat wy onze plaatsen niet verlaaten zul?5 Jcn dan door de overmacht der bayon» netten. » Toen de groot-cérémonie-meester vertrokken was , begon men te beraadslagen. De heer Camus, de eerste uitvaarende tegen de dwingelandy van dat hofgericht , 't welk koninglyke zitting genaamd wierdt, en 't geen een gewelddadige toeleg op de vryheid der algemeene staaten was , deedt aan de vergadering1" het voorstel om by haare besluiten, welke door geene macht vernietigd konden worden, te blyven voiharden. Verscheidene leden ondersteunden hem even kragtiglyk, en de abt Sieyes, te midden der algemeene verontwaardiging, met koelzinnigheid een besluit opmaakende, zeide hen : « Myne heeren, gy zyt heden 't » geen gy gisteren waart. » De vergadering besloot hier op om by haare besluiten volstandig te blyven. En daar onderwyl deeze daad van overheersching, tot welke men den koning had overgehaald, genoegzaam aankondigde dat het hof het geensints hierby
H 4



( 120 )'
zoude laaten, dat de persoonlyke vryheid der gedeputeerden geschonden konde worden , en dat deswegens reeds geruchten verspreid wierden , verklaarde de volks-vergadering dat de persoon van eiken afgevaardïgen onschendbaar was ; dat alle welke iets tegen hunne vryheid zouden durven te onderneemen , eerloos , land - verraders , en schuldig aan de straffe des doods zouden zyn, en behield aan zig het recht om alle de oorzaak en of bewerkers van zodanige bevelen te vervolgen.
De heer Necker was de eenige van 's konings ministers welke by deeze zitting niet tegenwoordig was geweest, het zy hy er de noodlottige gevolgen uit voorzag , het zy hy onderricht was van de middelen Avelke voorbereid Avaren om die te handhaven. Men meende dat hy het staats-beAvind verlaaten zoude , van t welk hy 's daags te voren aangeboden had om afstand te doen. Een groot gedeelte der afgevaardigden van den derden stand begaf zig by hem om hem over te haaien om aan 't roer te blyven, toen de koningin hem by haar roepen deed, en hy den koning toezeide zyn post niet



( 121 )
te zullen verlaaten. De burgeren welke na de zitting den koning gevolgd waren , zo wel als die geene welke door eene ontrustende nieuwsgierigheid wierden aangevoerd, vervulden de plaatsen , de gaanderyen , de vertrekken van het hof-kasteel. Zy wierden door vreeze en wanhoop geslingerd : alles weergalmde van hun luid beklag. De blydschap was algemeen , toen men uit den mond van den heer Necker zeiven vernam dat hy in het staats - bestuur blyven zoude.
Zodanig was dus de uitwerking dier koninglyke zitting, en zo tegenstrydig aan 't geen er de vyanden van het algemeen belang van verwagt hadden, dat de heer Nee-, her des te meer door het volk bemind wierd , en dat de gedeputeerden zelve zig niet meer als bevorens van hem verwyderden. Zy deedt zo geringe werking op de meerderheid der geestelykheid, dat deeze zig den volgenden morgen naar de vergadering begaf, waar de zitting even kalm was als of er nooit eene koninglyke zitting had plaats gehad (38). Den 25, voegde zig de minderheid des adels by haar, en de naamen



( 122 )
dier zeven-en-veertig edeldenkende leden, onder welken zig de heer d'Orléans bevond , wierden dierbaar in 's volks oogen. Hoe beklaag ik hen ! riep een der hovelingen gulhartig uit , zie daar zeven-en veertig familien tot schande gebragt, en met welke niemand zig zal willen ver maagschappen ! De minderheid der geestelyken hield zig nog in haar vertrek, waar zy eenige nodelooze beraadslagingen nam. De meerderheid der adel deedt in de haare bet zelve; doch deeze afgebroken gedeeltens der standen verdwecncn voor de majesteit der volks-vergadering : dat groot licht verduisterde alle anderen; het was de banier onder welke de natie zig vergaderde. Alles verhaastte dus eene vereeniging welke onvermydelyk was geworden sedert het gezag der onbepaalde regeering te rugge geweeken was voor een gering aantal vrye stervelingen. De koning schreef aan de presidenten der adel en der geestelykheid ten einde hen uit te nodigen om zig met de vergadering der algemeene staaten te vereenigen, en er in vryheid werkzaam te zyn over deszelfs verklaaring van den 23. De



( 123 )
geestelykheid gehoorzaamde zonder eenig onderzoek, doch de adel was verontwaardigd over een voorstel, 't welk haar alle de vruchten haarer tegenkanting benam, toen derzelver president haar stuks-gewyze eene brief van den graaf van Artois voorlas. Hy gaf haar te kennen dat zy zig vereenigen moest, wyl het leven des konings gevaar liep. Men geloofd dit, of veinsd het te gelooven; een ieder wykt voor deeze drangreden , en de twee standen vereenigen zig in de algemeene zaal op den 27 juni, vier dagen na de koninglyke zitting, welke deeze zelve vereeniging verboden had.
Op het hooren deezer tyding spoeden zig de inwooners van Versailles, welke sints verscheidene dagen zo wreedelyk ontrust waren geworden , van alle kanten der stad naar 's konings kasteel. De lyfwacht verbaasd zynde , maakte zig gereed om de hekken te sluiten , toen het uitroepen van lang leeve de honing hen aankondigde dat het niet dan vreugd was welke het volk had doen verzamelen. Geheele stroomen der ingezetenen kwamen de eene na de andere toevloeien, en de geheele stad wierd door



( &4 )
de algemeene vervoering naar de ruime' -plaatsen van liet kasteel medegevoerd. Men riep om de tegenwoordigheid des konings en der koninginne. Zy vertoonen zig voor liet balcon, en ontvingen de heilwenschen van die tallooze schaare welke van daar zig naar de heeren Necker, de Montmo. rin , d'Orléans en Bailly begaf. Des avonds ■was de stad geilhimineerd , en de nagt wierd in vreugde-bedryven doorgebragT.
Intusschen had de vereeniging der standen die geenen slechts verbitterd welke beslooten hadden liever alles het onderste boven te werpen , dan de algemeene staaten te zien voortduuren. Zy gevoelden dat hun ryk ten einde liep om door dat der Avetten vervangen te worden, en dat de bronwel der rooveryen en misbruiken stond op te droogen. Woede en buitenspoorigheid te zamen vereenigd deeden hen het verfoeilykst ontwerp overleggen , nainelyk dat om de volks-vergadering te doen scheiden ten kosten van al het bloed het geen er om zoude mogen vergooten worden. Parys bragt hen in verlegenheid; Parys, die overgz^oote hoofdstad , welke geene stad maar een geheel



(125)
volk is. Zcdert agt dagen was daar alles in rnerkelyke beweeging. Het PalaïsRoyal (3g) was de algemeene by-eenkomst geworden van dat gedeelte van iiiwooiieren welke zig voïyverig voor de gemeene zaak betoonde ; by dag en nagt was bet opgepropt van volk. Ieder uur , ieder oogenblik wierden 'er tydingen van Yersailles aangebragt, en der gevaaren welke hunne afgezondenen geloopen hadden , en van hun gelukkigen uitslag , en van hunnen schroom voor het toekomende. Zelf deedt zig in Pa-, rys de hongersnood gevoelen; het brood was 'er , gelyk ook te Yersailles , zeer slecht. Te midden deezer algemeene angstvalligheid , verneemt men dat van alle kanten krygs-benden aankomen , dat zy Parvs en Versailles omringen , en dat zy rondsom die twee steden gelegerd zyn de , dezelve eeniger wyze ingeslooten hielden. Het zyn inzonderheid vreemde trompen welke hier toe gelast zyn ; men doet met zwaare kosten geschut van de grenzen aanvoeren ; men brengt alle de toebereidzelen van een veldleger in gereedheid ; en het is de beroemdste veldheer van Frankryk , de veld-



C 126 )
maarschalk de Broglie , welke het bevel zal voeren over het leger 't geen bestemd is om de Franschen te bestryden, of veel eer te vermoorden , indien zy wederstand durven bieden.
Parys van mond-behoeftens onvoorzien, was het oogenblik genaderd op 't welk het door den hongers-nood uitgeput en door het zwaard onder het juk gebragt zoude worden : de beweegingen welke tot een dusdanig opzet onvermydelyk zyn , vermeerderden nog de nood-vreeze. Te Versailles scheenen Duitsche krygs-benden. huzaaren, canonniers verzameld te zyn , om de algemeene staaten te verstrooyen , of alle die geenen te rugge te dryven , welke zig zouden onderstaan hunne vergaderplaats te beschermen. Ten laatsten beroemden de zamen - zweerders, zig verzekerd houdende van een goeden uitslag, er zig openlyk van ; en niet twyffelende of een volk 't geen zy minachtten, zoude lichtelyk vernield worden door opper-officieren en een leger van 5o,ooo mannen , lieten zy ontwaaren dat de volks vergadering uit één zou gescheiden en verscheidene wederspannig»



C i27 )
afgezanten aan de gestrengheid der wetten' overgeleverd zouden worden.
Op het verneemen deezer beweegingen en deezer geruchten wierdt het de geheele hoofd-stad ééns, en geensints was het een dom en oproerig gemeen , het was alles wat die beroemde plaats in zynen omtrek bevatte van verlichte en braave mannen van allen rang en staat. Het algemeen gevaar had allen vereenigd. De vrouwen, welk© in volks-beweegingen altyd de meeste stoutmoedigheid toonen , zetteden de burgeren aan ter verdediging van hun vaderland. De laatst-genoemde door eene ingeeving welke het publiek gevaarten de brandende yver voor vaderlands - liefde hen inboezemden, vroegen aan alle soldaaten welke hen ontmoeteden , of zy het hart zouden hebben om hunne broederen , hunne medeburgeren, hunne blc-ed-vrienden , hunne vrienden, den dolk in 't hart te jaagen. De Fransche gardes , die edelmoedige burgers, welke volgens de taal der dwingelanden weêrspannelingen waren, doch getrouw aan de natie bleeven, waren de eerste welke zwoeren om hunne wapenen nooit tegen haar te zul-



( J28 )
len gebruiken. Andere krygs-benden volgden hun voorbeeld. Men overlaad hen met vriendschaps-betuigingen en geschenken. Men ziet die zelve krygs - knegten welke aangevoerd gewoiden waren om de hoofdstad en gevolgelyk het geheele ryk te onder te brengen, langs de straaten wandelen en de burgeren omhelzen. Zy begeeven zig in meenigte naar het Palais-Royal, waar ieder zig om stryd bevlytigd om hen verversschingen aan te bieden ,' en een ieder wend alle middelen aan welke hy geschikt oordeeld om de soldaaten van den willekeurigen dwang los te maaken en hen aan de algemeene zaak te verbinden. Men verneemt intusschen dat eenige hunner staan gestraft te worden.wyl zy geweigerd hadden op hunne medeburgeren los te branden , dat elf mannen der Fransche gardes gevangen zyn gezet, en naar Bicêtre, het rampzalig verblyf der snoodsche booswichten, staan overgevoerd te worden. Hunne zaak wierd die van 't algemeen. Men ylt ter hunner verlossing ; de menigte groeit in den optocht aan; men overweldigd de gevangenis; m-n komt er binnen ; men verlost hen ;
en



( 129 )
en zy worden in zegepraal naar het PalaisRoyal geleid , 't geen hen tot eene toevlucht Verstrekt. De huzaaren en dragonders ,■ welke last hadden om op 't volk in te vallen , leggen de wapenen néér en voegen zig by hen, en alomme hoorde men het gejuich van lang leeve de natie ! want sints de gemeentens of derde stand verklaard had de volks - vergadering uit te maaken , was deeze de algemeene vreugde - kreet geworden , en men zeide niet meer lang leeve de derde stand. Eindelyk zond men eene bezending naar de volks-vergadering om deszelfs goede diensten by den koning te verzoeken , en de vergadering der burgeren van Parys aanmaanende om wederom tot rust en bedaardheid te keeren , beveeld zy de soldaaten aan de goedertierenheid van den koning aan. Deeze begaven zig op nieuw naar de gevangenis , de koning verleende hen vergiffenis , en alles scheen bedaard te zyn.
Doch het was 'er verre van daan dat de gemoederen bedaard zouden zyn : de toebereidzelen ter verwoesting vermeerderden daaglyks. De volks-vergadering had bewustheid der vreezevan de ingezetenen van Yer*
I



( i^o )
sailles en Parys, en ieder lid ontving byzondere berichten , welke eene rechtmaatige beduchtheid veroorzaakten. Te aller uure was des konings lyfwagt te paarde gesteegen ; de Zwitsersche gardes bezetten het kasteel; Duitsche benden waren in. dat gedeelte van het lusthuis van Versailles geplaats , 't welk de Orangerie genoemd wordt, en men wist dat de kanonniers bevel hadden om zig gereed te houden; men wist nog niet dat zy verklaard hadden nog op de vergadering nog op het volk vuur te zullen geeven. Men telde in den omtrek van Parys de vreemde regimenten van RoyalCravatte, Roy al-P oiogne , Helmstadt; de Zwitsersche regimenten van Diesbach , Salis-Samade en Chdteau-vieux; de huzaaren van Berchiny, Esterhazy en Royal dragons; de regimenten van Provence en Vintimdle, die van Besancon en la Fere. Nog andere krygs-benden waren binnen bereik om hen allen te versterken. De volksvergadering konde hier op niet zwygen, in een tyds-gewricht, in 't welk ondanks deszelfs vertoogen de ingang deszelfs gehoorplaatsen voor de burgeren geslooten was,



( i5i )
in die zaal in welke de soldaaten geene be* yeelen dan die der vergadering zouden heb* ben behooren te ontvangen. Zy verzogt derhalven den koning zyne krygs-benden te rugge te doen zenden, welke vreeze onder de burgeren verspreidden , en de vryheid der volks-vertegenwoordigers belemmerden. Men gaf den vorst een antwoord op't welk eene weigering, verbitterd door eene soort van wreeden scherts inhield. Hy antwoordde dat de vergadering dier benden ten doelwit had om de veiligheid van Parys te beschermen , en de vryheid der volks-vergadering te bevorderen , maar dat, indien deeze er* argwaan uit opvatte , de koning , zo zy het dus verkoos, haar naar Noyon of Soisscns zoude verleggen, en zelf zig naar Compiegne (4o) zou begeeven. Dit heette dff vergadering nog eenigsints erger bloot te stellen , en zig te plaatsen tusschen het leger van Parys en de troupen van Vlaanderen en den Elzas; dit wilde betekenen dat de vergadering heenen konde gaan zo zy wilde, doch dat de krygs-macht geen voet verzetten zoude. Te vergeefs vertoonde Mirabeau aan de vergadering , dat het ant-
1*



( iSa )
Woord des konings eene weigering was, welke een nieuwen aandrang vereischte; dat zy niet gevraagd had om te vertrekken , doch wel dat de troupen zouden verwyderd worden, en dat by aldien men vertrouwde op de staats-lieden of raadsmannen des konings men zig aan zyne vyanden in handen gaf: het vertrouwen 't geen men in de deugd des konings stelde behield het overwigt, en de vergadering deedt geene verdere stappen.
Den 11 july had de koning dit antwoord gegeeven , en den 12 bragt men den eersten slag toe door het wegzenden van den heer Necker , welke bevel kreeg om het geheim te bewaaren, en binnen vier entwintig uuren het land te verlaaten. Hy vertrok dien zeiven avond , en schoon hy zig naar Copet ( zyn landgoed in Zwitserland gelegen) wilde begeeven , nam hy de reis aan op Brussel, om zyn vertrek des te beter te verbergen. Dus vluchtte hy als balling , hy , wien de koning twintig dagen te voren zyn ontslag geweigerd had, en die door de koningin en hem overhaald was om in het staats-bestuur te blyven. Hy vluchtte, en met hem het vertrouwen des volks.



( i33 )
Des anderendaags wierd deeze tyding in Yersailles bekend, en te gelyk dat de heeren de Breleml, Foulon, la Galésière , la Porte en de maarschalk de Broglie tot den raad des konings benoemd waren- Dit nieuws opende alle oogen, en men verwagtte groote onderneemingen te zien uitvoeren , Avelke sints eenige dagen heimelyk gedreigd wierden. De vergadering moest op dien dag niet by-een-komen , en het algemeen gevaar echter een zeker getal gedeputeerden te zamen gebragt hebbende , meenden zy niet te kunnen beraadslagen. Doch het is onmoogelyk om de verbaazende beweeging af te schilderen, welke eensklaps de geheele stad van Parys op de been bragt. Men voorzag alles 't geen men te wagten had , namelyk de gewelddadige vernietiging der volks-vergadering, en het inneemen der hoofdstad door de gewapende hand. De burgers snellen naar het Palais-Royal, hunne gewoonlyke by - een - komst: neerslachtigheid had hen derwaarts geleid; eene algemeene verwoedheid ontbrandde 'er, en wel zodanig dat die in één oogenblik door deeze uitgestrekte en volkryke waereld-stad ver-
I 3



C i54)
spreid Wierd* riet eerste slacht-offer der overheersching wierd destyds als een afgod aanbeden en geëerd. Eenige ingezetenen vatten een borstbeeld van den heer Necker op , voegen 'er dat van den heer d'Orléans by , wiens aanstaande ballingschap ook reeds verhaald wierd , en draagen die beiden daar om, gevolgd van eenen ontelbaaren stoet volks. De soldaaten van het regiment Royal-Allemand krygen bevel onl te laaden , en brengen die geVoellooze'borstbeelden eenige sabelhouwen toe : verscheidene persoonên worden gewond. De prins van Lambesc bevond zig op de plaats van Lodewy k den XV aan 't hoofd der krygsknegten van Royal- Allemand : het volk Werpt hem steenen toe; alstoeli vliegt hy in den tuin der Tuilleries met den sabel in de vuist, en- kwetst een' gryzaard welke daar eene wandeling deed. Terwyl de verschrikte vrouwen en kinderen de naarste janimerkreeten deeden hooren , wordt het geschut gelost» en geheel Parys is op de been, en roept te wapen. De noodklok luid; de ingezetenen slaan de winkels der geWeermaakers open , en verschaffen 'er zig



( i 35 )
wapenen (40- Zy verjaagen eene compagnie paarde - volk van liet regiment RoyalAllemand , en de beweeging duurd den geheelen dag, tot dat de nagt opkomende eenige kwaad-doeners buiten Parys besteld , de tolhekken (barrières) verbrandden , inde stad kwamen, en zig door alle straaten verspreiden, welke door omgaande wagten der burgeren, der Fransche gardes en der Wagt-soldaaten bezet waren. Eensklaps viel éénen der braave burgeren eene heilzaame gedagte in : deeze wierd een middenpunt van verlichting en was het behoud van Parys. Die stad had tweemaal honderd duizend mannen om haar te verdedigen , doch geene hoofden om het bevel te voeren. Op den eisch van een edelen vaderlander worden er kiezers (électeurs) te zamen geroepen : met levens-gevaar aanvaarden zy volmoedig het algemeen bestuur , en de burgers gehoorzaamen hen met vertrouwen.
Geduurende deezen dag van rouw en verschrikking gaven de zamen - zweerders zig aan de vervoeringen eener heillooze vreugde over. Te Versailles , waar de Duïtsche soldaaten van Nassau gehuisvest waren, of
14 '



( 136 )
voel eer in hinderlaag geplaatst waren , vervrolykten zig onder het geluid hunner speeltuigen de prinsen , prinsessen en gunstelingen der beide kunne. Zy overlaadden de soldaaten met lief koozingen en geschenken; en deeze, in hunne afschuwlyke vreugdebedryven, maakten zig sterk om de volksvergadering uit één te dry ven, en het ryk in slaafsche boeyen te klinken. Rampzalige nagt, op welke de hovelingen hunne dansreiën schikten naar den toon van die vreemde speelkunst, en zig met de gedagte van een aanstaand bloedbad verheugden !
Den volgenden dag was naauwlyks het licht aan de kimmen verscheenen , of de ingezetenen van Parys vervolgden met yver hun voorneemen van den jongstleden dag. Eenige roovers hadden het huis van SaintLazare geplunderd; men verdry ft hen : de noodklok luid ; ieder begeeft zig naar zyne wyk om er zig te doen inschryven; men zet de magistraat van Parys af om er eene nieirve aan te stellen ; men neemt alle de snaphaanen by de gt weermakev? weg, men neemt degens , sabels , bylen , pieken , van allerlei slag van werktuigen. Des konings



C i37 )
geweer-kamer (garde-meuble) wordt oterweldigd, en ieder neemt 'er uit al 't geen hy bekomen kan van de oude wapenen welke in dezelve bewaard wierden : men maakt zig meester van dertig duizend geweeren welke in het huis der Invalides verborgen waren , en van zes stukken geschut; en des anderendaags waren zestig duizend mannen gewapend , opgeschreeven , in corapagnien afgedeeld , terwyl de kiezers (êlecteurs) met onvermoeiden vlyt zorge droegen, dat de veiling der levens-middelen on..afgebi'oken voortging.
Ter zeiver tyd zond de volks-vergadering afgevaardigden tot den koning om hem van het gevaar te verwittigen 't welk de algemeene zaak liep , indien de krygs - benden niet van Parys verwyderd wierden, en de gedeputeerden boden aan om zig in de hoofdstad tusschen die beiden te begeeven. Doch de koning antwoordde hen , dat hy alléén over de noodwendigheid dier troupen konde oordeel vellen , dat hy in deeze schikkingen geene verandering zoude maaken , en dat het onnodig was dat de afgevaardigden zig naar Parys zouden begeeven waar hunne



c m)
tegenwoordigheid niets nuttigs zoude uitwerken. Toen besloot de vergadering dat de heer Necker en de overig staats-dienaars Welke nu verzonden waren haare achting en nabeklag medevoerden ; dat zy onophoudelyk zoude aandringen op het verwyderen der krygs - benden en de instelling der burger-wapening , en verklaarde dat er tusschen haar en den koning geene macht verder konde bestaan. Eindelyk stelde zy de tegenwoordige staats-dienaaren vooralle toekomende gebeurtenissen verantwoordelyk, en dreigde met de wraak der wetten een elk die het onteerend woord van bankbreuk zou durven herleeven doen. Zy besloot eindelyk den geheelen nagt dóór haare zitting te doen duuren.
Echter waren zo veel moeds en zo veele vereenigde poogingen van het volk en zyne vertegenwoordigers niet bekwaam om het hof te doen besluiten om van deszelfs opzet af te zien. De weigering des konings , vvelke de volks-vergadering met leedwezen vernomen had , vervulde Parys van wanhoop. Zyne inwooners geloofden dat hunne vyanden voorgenomen hadden om hen te ver--



t i»9)
hielen, en zy beslooten oirï te verwinnen of" te sterven. Toen kwamen uit dien aangehitsten hoop eenigen dier moedige manneu te voorschyn , vvelke in voornaame gelegenheden byna nimmer ontbreeken , én die alsdan natuurlyker wyze zig in de plaats stellen tot welke zy geschikt zyn. Verscheidene stemmen doen zig hooren; zy roepen uit dat 'er nog vreede nog vryheid zal zyn Zo lang de Bastille in wezen blyft (42)* Duizenden anderen herhaalen dit en men hoort niet dan dit geschreeuw dat men de Bastille veroveren moet. Launay, welke het bevel in deeze schrikbaarende vesting voerde, had zig in voorraad tot deszelfs verdediging voorbereid , en bevelen van Bezenval bekomen om vol te houden tot hy hulp erlangen zoude. Doch hoe kon hy tegenstand bieden aan de aandrift der FranSchen, en aan de moedige hardnekkigheid van een groot gedeelte van Parys, 't geen de wallen dier vesting kwam bestormen? Men sommeert hem tot de overgaave; hy veinst die toe te stemmen : de burgeren worden op de eerste binnen - plaats ingelaaten ( 43 ) , en er wordt op dezelve geschoo-



X 140 )
ten. Toen steeg de woede der geenen welke buiten stonden ten hoogsten top ; en weldra verbraken de voorste reien burgers met helden-moed de ketenen der ophaalbrug, en neemen in eenige uuren tyds deeze plaats in, welke een geducht leger met den grooten Condè aan 't hoofd drie-entwintig dagen lang zonder vrucht belegerd had. De gedenkschriften der natie hebben hnnne nagedagtenis vereeuwigd onder de algemeene benaaming van verwinnaars der Bastille. Launay word gevangen gemaakt en naar het stadhuis gebragt tusschen eene ontzaglyke meenigte van 't vergramde volk ; zyne begeleiders beloonen even veel moeds ter zyner bescherming als in de verovering van die geduchte forteres; maar na een uur met veele moeite en tegenstand doorgedrongen te zyn , wierd Launay onder aan den trap van het stadhuis , op het oogenblik toen hy in veiligheid gebragt stond te worden , vermoord. Ter zeiver tyd word ontdekt dat de heer de Flesselles , grootprovoost van Parys , met Launay het ééns was geweest : men steld hem dit op het stadhuis voor oogen; hy sluipt weg, doch



&erove>ruuy der Ji<whlle_3.






( i4i )
op het eind der plaats ontvangt hy een pistool-schoot. Het hoofd word hem afgehouwen, en die bloedige kop met dien van Launay worden op eene piek door Parys om gedraagen.
Intusschen kwam de nagt aan , en daar een gerucht omliep dat de krygs - troupen door eene der barrières van Parys zoude inrukken, begint de alarmklok te luiden; ieder vat de wapenen op , en begeeft zig in haast naar zyne wyk: men sleept het geschut alom voort; men spoed zig naar de barrière, waar verscheiden maaien nood-schooten gedaan worden; alle huizen worden verlicht; de steenen worden uit de straaten gerukt om de keyen naar de boven-kamers te vervoeren , en de vrouwen bereiden zig om er de koppen van de soldaaten meé te verpletten. Zo veel moeds en volvaardigheid behielden ook deeze reize de zaak der burgeren (44).
Te Yersailles wilde het hof de inneeming der Bastille niet gelooven, want men had ten allen tyde gedagt dat zy onneembaar was. Maar de volks-vergadering zette deeze omstandigheden een voornaam gewigt by,



( »4* )
door de aanstelling van eene commissie, welke gelast wierd om een ontwerp van staats-gestel voor het volk in te leveren , ter zeiver tyd op welke het hof zig beyverde om het wederom onder het juk te brengen, Onderwyl zondt de vergadering twee maaien een gezantschap naar den koning; en twee maaien antwoordde hy op eene weinig-beduidende wyze, zonder de te-rug- zending der krygs-macht toe te staan. Toen besluit zy om ten twee maale den nagt in de zaal door te brengen , en er de zitting te vervolgen tot zy haaren eisch zoude verkreegen hebben. Deeze magt , welke zo verschrikkelyk was voor die geenen op welken het vertrouwen en de hoop des vaderlands rustte, bragten zy even kommerlyk als de voorgaande door , min aangedaan over het gevaar 't welk hunne persoonên bedreigde, dan over de rampen welke Frankryk boven 't hoofd hingen , wanneer hen het minste leed zou worden toegebragt. Terwyl het meerder-gedeelte der afgevaardigden op banken, tafels en tapyten de rust zogten tot welke de natuur dwingt, en welke verre van hunne oogen vluchtte, had



()
de heer de Liancour, één hunner, het ge* luk om den staat te redden. Hy was grootmeester der kleed-kamer ( * ) , hooggeacht by den koning en alle braaven , en koesterde de vryheid in zyn hart. Hy begaf zig des nagts by den vorst, toen hy niet door trouwlooze raads - lieden omringd was; hy ver-, lichtte hem over den toestand van Frankryk en over het gevaar 't geen de koning zelf en zyn huisgezin liepen , indien hy niet afzag van die verderffelyke maatregelen welke hem ingeboezemd waren. Lodewyk de XVI heeft slechts raads-luiden noodig welke met zyn welgezind hart over-een-stemmen. Morcsieur, 's konings broeder , drong verder op de aanmaaningen van den heer de Liancour, en de koning begaf zig zonder pragt en onverzeld van stoet, naar de volks-vergadering op 't oogenblik dat zy op nieuw naar hem toe wilde zenden. Het volk 't
( *) Grand-maitre de la garde-robe: deeze post, schoon die belachelyk schynen moge , was eene der voornaamsten van den staat.



C i44 )
geen zyne voetstappen volgde, behield dié akelige stilte welke onze koningen altoos ter onderwyzing gestrekt heeft. De vergadering nam dezelve houding aan ; maar toen de koning had aangekondigd dat hy slechts één lighaam met de natie wilde uitmaaken , dat hy zyn vertrouwen op derzelver vertegenwoordigers stelde , dat hy aan de krygs-macht bevel had gegeeven om zig van Versailles en Parys te verwyderen, en dat hy eene vrye onderhandeling tusschen de vergadering en zig openstelde, toen waren alle harten van hunne langduurige benaauwdheid verligt. De koning vertrok van alle gedeputeerden verzeld, welke hem onder eene algemeene toejuiching en vreugdebetuiging volgden.
De volks vergadering benoemde eene bezending naar Parys om deeze heuchlyke tydingen kenbaar te maaken , terwyl zy aanhoudende by den koning aan bleef dringen op de verwyclering zyner nieuwe staats-dienaaren, en terwyl Parys om de vryheid , van welke zy reeds het genot begon te smaaken, willende vestigen, den heer Bailly
tot



1145)
tot eersten magistraats-persoon (*), en den heer de la Fayette tot opperhoofd der nationale lyfwagt verkoor. Deeze twee waardigheden konden fh geene betere handen gesteld worden dan van dien geen' welke in bet gevaarlykste tydstip als voorzitter der volks - vergadering zo veel roems behaald had, en van hein welke de luisterryke vriend van Washington was. De gedeputeerden te Parys gekomen zynde , beschouwden met bewondering en gestadige aandoening het heerlykste schouwspel 't geen 'er zvn kan voor menschen welke volyverig voor de vryheid zyn en van begeerte branden om ze aan hun vaderland te schen ; ken.
Dat zelve Parys , 't geen zo kort te vooren een schouwplaats der bloedigste toneelen geweest was, en 't geen twee dagen bevorens niets dan plundering en verwoesting te wagten had, was nu aan de verrukkingen eener uitgelaaten blydschap overgegeeven. De straaten opgepropt van volk,
(*) Maire,
K



( i46 J
de vensters vervuld van toeschouwers langl den weg der gedeputeerden, de bloemen Welke men op hunne voetstappen strooide , de zegenwenschen met'0' welke men hen overlaadde , de bekoorende naamen van redders en vaders des vaderlands welke in hunne ooren weêrgalmden , de moeders welke hen haare kinderen aanbooden en hen zeiven in de armen drukten , de luide en herhaalde toejuichingen , de dJftige vervoering dier mannen welke in de daad reeds vry waren, de uirspoorigheid en openhartigheid hunner uilboezeming van vreugde, en te midden dier verrukkende voorwerpen , de geduchte toerusting van honderd duizend gewapende manschappen, wier helden-stemmen steeds uitgalmden : Lang leeve de koning! lang leeve het volk! Deeze aanschouwing beloonde de afgevaardigden voor hunne langduurige kommernis. Het stadhuis , de hoofdkerk waren getuigen van hernieuwde en aandoenlyke toneelen , en zy keerden tot de volks - vergadering te rugge om 'er de-zelve het tafereel van voor te houden.
Na zo veele gelukkige gebeurtenissen ontbrak 'er nog eene: deeze was de te-rug-roai



•Jntrede de<r Iw/uru/s isv Paryj .
Mt>re<m Jfljtventt. Maruiye Sc,






( »47 )
ping van Jen heer Necker. De nieuw -aarp
gestelde staats - dienaars hadden uit eigen beweeging afstand gedaan. De koning schonk den heer Necker weder aan het verlangen der burgeren ; de tyding wierd aan de volksvergadering bekend gemaakt, en ter zeiver tyd deed de koning aankondigen dat hy zig den volgenden dag naar Parys zoude begeeven. De vergadering zond op nieuw eene afzending derwaarts , welke deeze stad reeds verzocht had om 'er hernieuwde ongerustheid te stillen, welke ook werkelyk ver^ dween.
Geene stad ter waereld kan een schouwspel opleveren , 't geen dat van Parys evenaart, wanneer het door eene sterke aan^ drift vervoerd is , om dat in geene de verspreiding zo spoedig is , nog de gemoede-: ren zo werkzaam zyn. Parys bevat in zyn omtrek bewooneren van alle gewesten, en uit deeze vermenging van verschillende geaart-; heden, word de volks-aart zamen-gesteld, welke zig door eene verwonderlyke driftigheid onderscheidt. Al 't geen zy willen verrichten is reeds verricht. Ten twee uuren na middernagt kwam de afzending der verga^



X i48 )
gering in Parys aan, en ten zeven uurelf' des ochtends was er reeds eene rei van honderd vyftig duizend menschen , drie of vier diep, van Passy af tot aan liet stadhuis toe (*) in wapenrusting. Deeze menigte, regiments-wyze geschikt, wagtle den koning af. Te vergeefs poogde deszelfs huisgezin, hem te beletten om te vertrekken en hem vreeze in te boezemen. Hy bleef 011verzettelyk : wyl hy op zyn volk en zyn hart betrouwde. Hy wist, en wy wisten ook , dat het niet uit hem was dat die verderffelyke raadslagen, welke byna een burgeroorlog zouden veroorzaakt hebben , voortgekomen waren. De koning, in een rydtuig ?t welk niet pragtig was , zittende , en stemhïiglyk gekleed, deedt zyne intreede op die yertrouwlyke wyze welke hem eigen is : de gedeputeerden verzelden hem te voet. Doch toen was het die verrukkende vertooning van den voorigen dag niet meer, die vrolyke uitgelatenheid van harten welke van vreugde overvloeiden. Het aandenken aan
(*J Anderhalf uur gaans.



f >49 5
liet voorledene, de ongewisheid van hettoé* komende , het drukkend gevoel eener daar zynde en in 't geheim knaagende rampspoed , weerhielden door eene algemeene toestemming de uitdrukkingen eener vreugde - betooning welke niet volmaakt konde zyn. Men hoorde niets dan het geroep van lang leeve het volk ! Deeze was de uitspraak der algemeene wil welke eischte dat de natie gelukkig en vry wierde. Echter wierd cle koning , welke met bewondering het achtbaarste schouwspel had aangezien 't geen aan het Hoofd zo veeier stervelingen kan vertoond worden ; hy wierd , zeg ik , aangedaan door de welspreekende aanspraaken welke hem op het stadhuis door den maire , deii voorzitter der kiezers, en den heer de Lally-Tolendal (45) gedaan wierden. Myn volk, antwoordde hy vol aandoening , myn volk kan steeds op myne liefde staat maaken. Hy nam den nationaalen hoedstrik (cocarde) uit handen van den maire aan , en vertoonde zig voor een venster van het stadhuis vercierd met dit teken van het verbond :t geen hy met de natie sloot. 'T was op dit oogenblik dat dit veel-



C i.5o )
Vertrouwend volk, 't geen slechts op een bewys der liefde van den koning wagtte, lig aan de uitboezeming der hoogste vreugde overgaf: het geschreeuw van lang leeve de honinglwierd alom herhaald; het geschut kondigde dit heuchlyk en zo lang verwagt tydstip aan , en de koning, weder naarVereailles te rug keerende, ontmoette niets meer dan blyken eener onbegrensde vreugde ; zo ligtelyk kunnen koningen de liefde hunner volkeren verdienen.
Op deeze wyze mislukte eene der verfoeilykste zamen-zweeringen welke immer tegen eenig volk gesmeed zyn. Onderwyl moesten de gevolgen deezer gebeurtenis aan derzelver gewigt evenredig zyn. Men heeft in deeze korte geschiedenis kunnen opmerken, dat sints veele jaaren het hof, van 't yvelk ieder een moede was, en 't geen nogtans zyne misbruiken Avilde doen stand houden , met nadeel de gevoelens der geheele natie tegenstreefde. Door middel van één dier onheilen welke aan den troon vastgehecht zyn, omstuwde het zig steeds met den naam des konings : het dekte zig door dit schild tegen alle slagen welke aan 't zelve



( i5i )
wierden toegebragt, en bediende zig vervol' gens van de magt des konings om op zyne beurt slagen toe te brengen. Het overreedde den vorst dat al wat tegen het hof gezegt en gedaan wierd, tegen hem zeiven gericht was.] Derhalven leende die vorst, wiens zeden op zig zeiven eenvoudig en gestreng waren , welke geen beminnaar van pracht was, wiens benodigdheden in een engen kring beperkt waren, en wiens begeerte enkel slrekte om zyn volk gelukkig te zien, zyn'naam ter dekking van menigvuldige ongerechtigheden. Onderwyl schreef men hem onophoudelyk buitenspoorige maatregelen vóór, welke hy namaals dikwerf genoodzaakt was in te trekken; telkens wierd hy tegen het algemeen gevoelen aangevoerd met alle magt der opperheerschappy , en telkens wierd hy gedwongen om te rugge te wyken voor die onverwinbaare bende welke steeds veld won. Een elk verontschuldigde den koning zelf, doch men wierd op de koninglyke macht verbeeten , en het hof, door het ontzag te verminderen 't geen men bevorens voor den troon had, deed aan de.
K 4



C )
vryheid herwinnen al 't geen zy aandeoverJ heersching verliezen deed.
Die geene, welke om zig staande te honden haar bleeven aankleeven, wierden in . haaren val ncodzaaklyk medegesleepr. De hooge geestelykheid kon deezen schok niet wederslaan , en alschoon het hof in derzelver raadgeevingen eenige dier oude behulpmiddelen vond , welke de geestelykheid dikwerf had aangewend , kon deeze verbintenis slechts dienen om hen beiden ten val te brengen door de bekende over-een - stemming haarcr zeden. De hof-adel sleepte den geheelen adel der provintien met zig , alschoon zy 'er bevorens door gehaat , ja veracht wierd. Reeds vroegtydig begon men aan alle de edelen te doen begrypen dat zy met de oppermacht moesten te zamen spannen r en door deeze verbintenis van allen tegen den burgerstand , bleef de laatst-genoemde overtuigd dat zo hy niet alles was , hy niets zoude zyn Anderen , welke insgelyks door de ingeslopen misbruiken hun voordeel vonden , waren tot deeze zamen-spanning nog ftiet toegetreeden; dan zy bereidden zig om



( ih )
"er deel In te neemen door het voorgevoel der verhezen welke zy stonden te lyden , en dus waren 'er twee zigtbaare partyen in 't ryk , die van 't hof en die des volks.Van daar de benaamingen van Aristocraaten en Democraaten, van Konings-gezinden en Patriotten (46).
Inmiddels veroorzaakte deeze laatst- gemelde overwinning door het volk op het hof behaald een geweldigen schok in het ryk, even als de uitbarstingen van den Vesuvius , welke alom wyd-uitgestrekte aardbeevingen voortbrengen. Alle de stervelingen , welke voor de wraak des volks of gerechtelyke vervolgingen tegen de zamen-gezworenen beducht waren , haastten zig om onder verscheidenerleie vermomzels te vluchten. De nieuw-benoemde ministers verdweenen. De heer Foulon deed het gerucht loopen dat hy overleden was. Mevrouw de Polignac en haar gezin namen den weg naar Basel, waar het geval hen den heer Necker deed aantreffen. De veld-maarschalk de Broglie vluchtte naar Luxemburg,en de voornaamste officieren van zyn leger bevlytigden zig om schuilplaatsen tezoeken.i



( i54 )
Eindelyk sloopen de prins van Oondè erï de graaf van Artois mede weg , en voerden naar vreemde gewesten hunnen haat voor Frankryk , en dien langduurigen wrok welke door dên tyd slechts verbitterd is , over. De heer de Calonne, welke zyne haat tegen den heer Necker en zyne verwoedheid op de Franschen, welke hy, dagt men , wederom stond te regeeren , naar Parys gelokt hadden, bleef in Brussel huisvesten, waar de laatste en lange verdooldheid der prinsen hen tot zynen raad toevlucht deed neemen. Het bleef altyd het Fransche hof: doch zy konden slechts buitenslands zamenzweeringen smeeden, en het volk was er voor een tyd van ontlast. De koninginne en Monsieur bleeven alleen op de puinhoopen der dwinglandy zitten , de eerste met een vast besluit om te volharden, en de laatste pm toe te zien en af te wagten.
Het vergramde volk intusschen , dat volk *t welk eensklaps en door zo veele op-eengevolgde misgreepen, op éenen dag den gevaarlyken overgang der slaverny tot de vryheid overgesteegen had, wreekte zig op de edelen over eene zamen z zweering, in



( i55 )
,welke alles hem deed vermoeden dat zy byna allen gedeeld hadden. Wy hebben het reeds gezegt, in deeze is de sleutel van alle deeze gebeurtenissen, het was een stryd tusschen het algemeen welzyn en byzondere voorrechten. De heer Foulon word gevat, en door het verwoede volk ter dood gebragt, ondanks de voorzorgen welke aangewend wierden door den heer de la Fayette, den nieuwen maire en het comité, welke naauwlyks nog de teugels van het waggelend bestuur 't geen hun aanbetrouwd was, in handen hadden. Zyn bloedige en verbleekte kop wierd door de straaten omgedraagen. Zyn schoon - zoon , de heer Berthier, intendant van Parys , word te Compiegne aangehouden , naar de hoofdstad vervoerd denzelven avond der ontmenschte moord van Foulon , en gelyk hy ter dood gebragt. Het raazend graauw boet zyne wraaklust op het doode lighaarn van deszelfs slachtoffer. Een dier barbaaren rukt hem het hart uit, 't geen hy op de punt van zyn' hartsvanger steekt, en het hoofd wordt met dat van Foulon, rondgedraagen (47). Ongetwyffeld was deeze
daad ten hoogstgn laakbaar ^ niaar pok.
( . 1



ï i56 )
fiunne mïsdryven tegen bet volk gepleegd waren in een tyd begaan, toen de bevelen van het hof alles rechtvaardigden. 'T was voorzeker een aller beklaaglykste toestand , ' "waar op het volk geen recht meer verwagtende zig gerechtigd rekende om het zelf uit te oeffenen. Parys zou niet meer te bewoonen zyn geweest, indien 'er soort - gelyke gruwelen langer plaats hadden gehad.
Ter zeiver tyd en op 't voorbeeld van Parys namen alle de ingezetenen des ryks ter hunner beveiliging de wapenen op : alle richten zy compagnien , bataillons en regimenten op. Een gerucht word eensklaps door het geheele ryk verbreid , dat de voortvluchtige prinsen een inval in Frankryk besloten hadden te doen. Men voegd 'er by , dat eenige duizenden roovers staan aan te komen , dat zy reeds na by zyn , dat men geen tyd verloren moet laaten gaan om zig te verdedigen , dat deeze tydingen door couriers , welke echter niemand gezien had , was aangebragt. De traagsten zelve worden door die ydele vreeze aangespoord, en binnen' agt dagen tyds waren drie millioenen menschen onder de wapenen (48) %



C i57 )
en de driekleurige hoedstrik vercierd aller hoofden. De oude magisfraats - persoonên , vvelke byna overal verdagt waren, worden vervangen door nieuwe benoemingen (comités ) welke de algemeene zaak bestuuren , en over al grypt een verwonderlyke order plaats te midden der vreezc, der hoop, der verrukking over de herwon: nen vryheid , der vernietiging aller heerschappy , en by een geheel volk 't geen zig in beweging stelt om tot een beteren toestand te geraaken. Op het platte land toont zig de verbittering tegen de landheeren.j Men verbrand de adelyke sloten , men vernield de familie-papieren , en de byzondere wraaklust vermengt zig met de algemeene.' Dit was het vervolg dier algemeene beweeging van den burgerstand, welke tegen de dwingelandy en de afzonderlyke voorrech» ten te zamen vereenigd kampte, en welke geen ander werktuig kon gebruiken dan 't geen hy in handen had, namelyk^ewe/tf (4o,).| Het hof deed waarlyk dien geenen , welke het ter zyner hulp geroepen had , de afschuwlyke diensten welke zy gescheenei\



t i58 )
had hen te zullen bewyzen, duur genoeg hetaalen.
Midderwyl en van 't oogenblik af aan op 't welk de koning aan alle gemoederen, zo öl niet de hoop ten minsten de rust, had Wedergeschonken, was de volks-vergadering aan het staats-gestel werkzaam, en zy had Comités benoemd om den arbeid in byzondere takken te verdeelen. Ter zeiver tyd deed zy eene aankonding om de gemoederen tot bedaaren te brengen en de uitwerkzelen te stuiten eener wraakzucht, wier gevolgen onberekenbaar waren. Zy ontving der toestemming van alle Franschen, eerbewyzingen van alle standen , zelf van souvereine hoven, welke eindelyk door de luide toejuiching der algemeene stem , het gezag der volks - vertegenwoordigers erkenden. Deeze maakten gebruik van dit gezag om de onlusten , welke in verscheiden plaatsen ontstonden, te dempen, en om het willekeurig gevangen neemen dier geenen te stuiten welke door de ingezetenen schuldig geoordeeld wierden. Zy beval de vrye omvoering der levens-middelen, welke op som:



( i5g J
mige plaatsen, deels uit kwaadwilligheid ,; deels uit onkunde gestremd wierd.
In 't midden deezer onbeschryffelyke beweegingen trok de heer Necker Frankryk door, en kwam in Parys te rug. Alomme ontving hy de luisterrykste blyken der algemeene vreugde. Men beschouwde in hem een staats dienaar welke onontbeerlykwas, en een martelaar der algemeene zaak , aan welke het hof zelve de onvoorzichtigheid begaan had hem verbonden te rekenen. De schoonste zegepraalen van den heer Necker zyn hem altoos door zyne vyanden toebereid geworden. Parys haalde hem met uitgelaten vreugde in : hy verkreeg door de verrukking der electeuren eene algemeene vergiffenis voor alle de geenen welke verdagt gehouden wierden tegen het volk te zamen-gespannen te hebben; doch hunne magt ging zo verre niet: zy wierden wedersproken en genoodzaakt eene nadere uitlegging van hun besluit te geeven. Het was ook in de daad gevaarlyk dat burgers van Parys de vervolgingen tegen schuldigen aan hoogverraad zouden kunnen stuiten. De volksVergadering beval de in hechteais neeming



jf 160)
Van den heer de Bezenval, welke de aanleidende oorzaak van het verzoek van den heer Necker geweest was , en die naderhand by gebrek van bewyzen tegen hem , ontslaagen wierd.
De gisting der gemoederen was intusschen ten top gesteegen. Het volk , verwonderd dat het zyne ketenen zo ligtelyk verbryzeld zag en 'tgeen zyne kragthad leeren kennen, maakte 'er tegen zyne onderdrukkers misbruik van , en de nieuwe vryheid was nog slechts losbandigheid. De verblindheid eener algemeene haat zogt over al vyanden te straffen , welke in 't wilde of door vooringenomenheid aangeklaagd wierden, Eene geduurige onrust beroerde die nienschen welke nog slechts één dag vry geweest waren; daar zy eene nieuwe ordening van zaaken en een opperst gericht nodig hadden, oeffenden zy zelve het recht uit, en verscheidene moorden in oploop gepleegd waren de uitwerking deezer onzinnigheid. De last van zo veele drukkende rechten , van zo veele belastingen met welke het platte land overlaaden was , en van het welk het verligting gevraagd had , scheen hen toen zo onver-:
draaglyk



r >6i)
draagélyk dat zy dien afwieTpen. De vólksVergadering zelve besloot zedert den eérsteri dag de zaaden in zig van twee partyen , welke Frankryk verdeelden, en de uitbarsting deezer twee tegengestelde driften vetj meerderde hunne onderlinge kragt. Éehge^ voelen had 'er echter de overhand, de vrees haamelyk der gevolgen Welke eene te lang uitgerekte rëgeeringloosheid zoude kunnen na zig sleepen.
Zy verhandelde de 'beroemde Verklaagring der rechten van den mensch en bur* ger, welke zig zelve alleen reclltvaardigd ; doch de onrust der provintien noodzaakte haar dit onderwerp een tydwyl daar telaaten om een besluit te neenien 't welk alle bur-; ' geren beval tot de rust weder te keeren t de belastingen en rechten, welke nog niet opgeheven waren \ te voldoen, en aan de wetten te gehoorzaamen , toen de heer de Noailles haare aandagt vestigde. Hy ver* toonde dat de vergadering nuttelooze besluiten zoude maaken tegen de oproerige be-j Weegingen des volks, zo zy derzelver oorzaak niet vernietigde > dat deeze oorzaak te vinden was in de drukkende lasten Welk.®
Ia



(ifp)
het volk opbragt, en dat bet hulpmiddel was het zelve 'er van te ontslaan, te besluiten; dat alle belastingen op een gelyken voet verdeeld zouden worden; dat de leenrechten zouden kunnen afgelost worden , en dat de persoonlyke dienstbaarheid zelf zonder eenige vrykooping afgeschaft zoude zyn. Een ander lid van den adelstand ondersteunde dit voorstel; deeze was de heer d''Aiguillon : hy vertoonde dat alvorens men eene staats-wet aan Frankryk gaf, men aan 't zelve weldaaden bewyzen moest, en den yver der vergadering rechtvaardigen door roemruchtige opofferingen , welke ongetwyffeld de gelieele adelstand zig beyveren zoude om naar te volgen. Toen had die merkwaardige vertooning van den 4 der oogstmaand plaats , in welke op éénen nagt alle voorrechten, alle te onrecht verkregene voordeden , afgeschaft wierden; eene vertooning , welke zo verkeerdelyk beoordeeld wierd door hen, welke niet opmerkten dat deeze opofferingen of in de lastgeevingen bevolen waren, of volstrekt onontbeerlyk ter uitvoering van het ontwerp van een nieuw staats-gebouw. Het was niet te min verruk-



( }63 )
kend om te zien hoe de «del en geestelykheid haare rechten van jacht, visschery , enz. , opofferden; de priesters (curès)' hun pasuël; zy die verscheidene geestelyke ambten bezaten , te hooren verklaaren dat zy 'er slechts één wilden behouden; landheeren, welke de noodzaaklykheid erkenden van de vrykooping der leenrechten, welke de inwooners van het platte land onderdrukten ; voor al was het in deeze algemeene vervoering eene groote en streelende hoop voor het éénvormig herstel des geheelen ryks , de afgevaardigden der staats-landen en die van veele bevoorrechte steden beurtelings en meteen vaderlandslievendenyver te zien naderen, de opoffering hunner aloude rechten en chartres aanbieden , de treeden tot den toegang vervullen , en hunne stemming uit te hooren brengen , dat 'er geene pro vintien meer mogten zyn, maar slechts ééne natie, één gezin, één ryk.
Het scheen of Frankryk in ééne nagt stond herbooren te worden , zo waarachtig is het dat het geluk des volks h'gtelyk te bewerken is , wanneer deszelfs bestuurders zig hunner min dan zyner bekreunen ! Dn
L 2



C 164 )
vergadering haare eigene verrichtingen bewonderende , en aangedaan over de weldaaden welke zy zelve aan het volk bewees , besloot dat 'er een gedenkpenning zoude geslagen worden om de gedagtenis deezer nagt te vereeuwigen. Zy droeg den koning de eernam op van Hersteller der Fransche vryheid; zy besloot dat eene bezending hem dat eerbewys zoude opdraagen, en hem verzoeken om by eene plechtige dankzegging aan 't opperwezen tegenwoordig te zyn.
De volks-vergadering scheen in éénen dag de langwyligheid vergoed te hebben , tot welke zy door den vreeslyken schok van den staat genooddwongen was geworden. Maar geduurende dien tyd onderging de staat een nieuw gevaar door het gebrek aan geld en de wanorde des ryks. De heer Necker stelde aan de vergadering voor eene beleening te doen van dertig millioenen tegen vyf ten honderd zonder eenige korting. De vergadering, geene waarborg voor deeze geldleening stellende, zo min als eenig termyn tot deszelfs aflossing, en het interest op vier en een half bepaalende, had te groote gedagten opgevat van het nationaal credie£



C i65 )
fen van de vaderlands-gezindheid der bemiddelden. De beleening mislukte. Men weet niet of dezelve naar het voorstel van den heer Necker ingericht, beter geslaagt zoude zyn ; doch nu bleef de misgreep alleen voor rekening der vergadering, en de heer Necker bleef niet in gebreke haar dit te verwyten. Ook toen die staats-dienaar vervolgens eene nieuwe geld - beleening van 80 rmdloenen voorsloeg, welke slechts een bystand van 4° opleverden, stemde 'er de vergadering zonder eenig onderzoek in toe ; doch deeze gelukte niet beter, en de vergadering moest 'er op t nieuw de geheelè schuld van draagen.
De opofferingen van den 4 der oogstsnaand , welke zo volyverig door de afgevaardigden van den adel en de geestelykheid gedaan waren , wierden door de andere edelen en geestelyken slecht ontvangen. Voor al was in de provintien de leenheerschappy des te aangenaamer aan het meerder-getal der geenen welke 'er het genot van hadden,datzynieuw-gemaakte edelen waren, en hun adel o langs gekogt was. In kleine steden voornaamelyk tracht men des te meer
L 3



(ië6)
Öirt minderen te hébben, naar maatö tïièfi zig digter by zyns gelyken bevind : deeze* is eene der honderd duizend kwaaien van hét menschdom. De aristocratische party wierd derhalven riatuurlyker wyze versterkt doör alle die geenen welke de by-een-nade-ring van alle standen met weerzin aanzagen. Aan dé andere zyde betoonde liet volk zonder dé minste inschikkelykheid zyn ge* hoegen 't geen het zelve in dien nieuwen toestand der zaaken nam. In deeze aanhitsing der gemoederen , ging men op verscheidene plaatsen voort met het verbranden der kasteeleri en geslagt - schriften ; en weldra verspreidde zig een aantal struikroövers i hurt voordeel doende met de omstandigheden , zig met geheele benden in eenige provintien , verbrandende de eigendommen zonder tè Onderscheiden van welke party de eigenaars waren. De volks - vergadering gaf last dat 'er een gestreng onderzoek naar geschieden zoude, en voegde kragtdadige by wyze middelen om aan deeze uitspoorighe-' den een einde te maaken. Onderwyl Wierden de besluiten van den 4 van oogstmaand in order gebragt 5 de bekendmaaking Wierd



( i°7 )
gedaan van de plechtige acte welke de leenrechten vernietigde , en de geestelykheid haare tienden aan de natie overgelaaten hebbende , wierd haar eene vergoeding toegeZegt. Deeze acte wierd door de geheele vergadering aan den koning gebragt met den 'naam van Hersteller der Fiansche vryheid. De koning nam dien aan , en nodigde de gedeputeerden om met hem den allerhoog' sten in deszelfs tempel dank te zeggen voor de edele gevoelens welke de vergadering bezielden.
L4



( i68 )
VIERDE BOEK,
Franichyk was nu een ruim chaos van verwarring in 't welk alle de hoofdstoffen der orden nog gemengeld liggen, en slechts op eene scheppende hand wagten. De onderscheidene magten waaren opgeheven, het gezag wierd niet erkent, en de overblyfzcls der leenhoerschappy vergrootten deezen puiniioop nog. Alles deed vreezen dat het kornngryk ten prooi der regeeringloosheid worden zoude ; en daar deeze de vrees der welgezinde burgeren was , maakte dit ook de hoop uit dier geenen welke nog niet ophielden te hoopen, dat zy het willekeurig gezag zouden herstellen. Dan een volk 't geen van aloude tyden aan order gewoon is geweest gevoelt 'er de noodzaakelykheid van en kan dit niet meer ontbeeren. Die welke eigendommen bezaten waren alle gewapend, en dit Was het behoud van Frankryk; want dat Soort van menschen 't geen in de wanorde



X )
der volks-omwentelingen niets te vreezen en alles te hoopen heeft, konde zig nergens vergaderen uit vreeze van bedwongen te zullen worden. De wapening wierd met drift aanvaard door een volk 't geen uit den aart tot den kryg genegen is. Parys zette de zeiven een grooten luister by door de ordere en de fraaiheid zyner burger - benden, en nadien denaaryver zig alom me verspreidde, wras Frankryk weldra gedekt door drie millioenen mannen , wrelke de uitrusting der natie droegen. Alle deezen wierden beschermers der eigendommen, en de waare algemeene magt, en schoon zy zelve op verscheidene plaatsen gedeeltelyk wanorde mogen hebben aangericht, schoon zy op anderen door kwaadwilligen mogen gebruikt zyn om de staats-verandering tegen te houden , maakte nochtans het geheel der burgermilitie in het koningryk eene zodanige magt van tegenweer uit dat Frankryk 'er door behouden wierd. Het was de natie zelve welke de natie beveiligde , en deeze aanzienlyke magt wierd van evengelyke wysheid yerzèld.
De y ver voor het algemeen behoud deed



( 170 }
ter zeiver tyd in alle plaatsen mannen te voorschyn komen welke volvaardig waren om hun' tyd en arbeid te besteeden tot de handhaving der orde en rust, zoin de steden als ten platten lande. Deeze twee vereende kragten zyn overal onophoudelyk werkzaam geweest, terwyl de volks-vergadering op eene ongevoelige wyze het nieuw gebouw der wetgeeving opbouwde. Een ieder onderstutte het oude gevaarte, tot zo lang het nieuwe voltooid zoude zyn.
De vergadering, voor eenigen tyd.verlost Van de vreeze dier voornaame opschuddingen, door wier middel men gepoogd had alles om verre te werpen , hield zig nu met het staats-gestel bezig. Zy stelde de Verklaaring der rechten van den mensch en burger vast, even gelyk men onder de grondvesten van een gebouw den naam van den stichter legt, en vestigde de grond-beginzelen der koninglyke regeerings-vorm even als die in alle lastgeevingen gevorderd waren , en even als die dienstig zyn aan een land 't welk in eene uitgestrektheid van zes entwintig duizend mylen in 't vierkant een getal van zeven -en-twintig millioenen be-



( w *
wöoners bevat. Maar tóen men gevorderd was tot het onderzoek van het aandeel 't Welk de koning in de Wetgeeving hebben zoude , en de berekening van het evenwigt tusschen den vorst en het wetgeevend lighaam j ontstond 'er een hevige stryd in 't midden der volks-vergadering. Aan den eenen kant waren dezulke welke door de gewoonte gevormd waren tot een blinden yver voor den naam van de persoon des konings 'f hoedanig hy ook zyn mogt, en die welke zig door de gewoonte laaten regeéren en alles goed vinden wat voor hen geschied is , en die welke meenden dat de koning de eenige Wetgeever is 4 en die gëene eindelyk Welke door den koning alles hoopten te herwinnen 't geen zy door 't volk verlooreri hadden. Ter andere zyde waren die geenen welke -Verschrikt of alleenlyk af keerig van de schaduwe zelve eens willekeurig gezaga geene beveiliging voor de algemeene vryheid konden uitdenken , dan door de gestadige Voortduuring van het Wetgevend lighaam \ Wetten voorschryvende en dezelve aan den koning ter bekragtiging (sanction) aanbiedende. Toen wierd eene groote schen*



~( 1?2 )
ring openbaar. De voorzitter zag van zyn gestoelte aan zyn rechte en slinfce hand de twee partyen zig plaatsen, en deeze verdeeling greep weldra door het geheele ryk stand.
In een vry en verlicht land moeten noodwendig de openbaare twistredenen der wetgeevers het onderwerp der twistredenen van het volk uitmaaken : zonder deeze vryh%d zoude het volk geene vertegenwoor. digers, maar niet dan meesters hebben. De vergadering verhandelde deeze vraag, ■ of de koning door de enkele uitoeffening zyner wil eene wet konde tegenhouden welke door het wetgeevend lighaam gemaakt was , en of deeze weigering des konings altyd konde duuren. Deeze weigering wordt uitgedrukt door het Latynsch woord veto , \ geen in Poolen alsdan plaats grypt, en in onze taal ik verbiede het betekend. Ieder was het ééns over de noodzaaklykheid der bekragtiging van 's konings wege, doch men verschilde met opzicht tot de voortduurenheid dier weigering. De pleit-redenen waren langduurig genoeg om er alle inwooneren des ryks , en voor die van Parys mede



c w5)
onledig te houden. In deezen twist, gelyk in alle anderen van den zeiven aart, beoordeelde men het toekomende naar het tegenwoordige ; men verbeeldde zig den koning zonder eenige beredeneerde beweegreden de heilzaamste schikkingen voor het volk te zien tegehouden, om na te geeven aan de kuiperyen van zyn hof en aan de inzichten zyner staats-dienaareü. En daar elk eene groote hervorming verwagtte , welke het hof belang had om tegen te houden, zo beeldde men zig in dat zo de koning het veto konde uitspreeken , hy alle werkingen der volks-vergadering zoude stremmen, en dat de hervorming onuitvoerlyk zoude zyn. 1 De heer Mounler zeide met reden, uit naam van het comité van staatsvorming, dat het voorgestelde veto niet toepasselyk was op de tegenwoordige vergadering , welke een wetgeevend lighaam zynde , het staats - gestel ter aanneeming en geensints ter bekragtiging aanbood : doch toen wendde zig de vrees naar het toekomstige. Men zag dat in een gewissen tyd de koning naar zyn welgevallen het wetgeevend lighaam zou kunnen ontzenuwen, 't geen het zelve



( *J$ )
nutteloos maaken zoude. Parys , Rennes, Dinant, verhefteu zig met kragt tegen liet veto des konings , 't geen zy beschouwden als een gestadig werktuig van tiranny. Doch de vergadering beslooten hebbende dat het veto des konings slechts geduurende twee vergaderingen (iedere van twee jaaren ) stand zoude grypen, en dat het alleen opschortende zoude zyn , erkende elk een de wysheid deezer wet. Door eene gelukkige instemming met deeze grondbeginzels had de koning zelf het volstrekt of onbepaald veto geweigerd, en men bevond dat zyne .meening die der vergadering was.
Inmiddels de gemoederen zig buiten de vergadering verhitteden over redentwisten, van welken aller lot afhing, ging de vergadering over tot de bepaaling der voortduurendheid van het wetgeevend lighaam en tot de vermaarde vraage over het inrichten eener hooge en laage kamer. Vóór de by-een-roeping .der algemeene staaten hadden de talryke aanhangers van het Engelsen staats-gestel hunne meening te dien opzigte reeds vastgesteld. De achtbaare stem van Montescjuieu , en het nieuwer boek van



( 6** )
Delolme zetteden deeze meening een grooj gewicht by. Men bewonderde dat evenwigt van drie machten , welke zig onde-iling in 't oog houden en beletten dat geene van drieën de schaal doe overslaan. Doch de voorstanders van ééne kamer beschouwden dit evenwigt van het Engelsen bewind niet anders , dan als een vreede verbond tusschen drie werkelyke mogenheden, van welken iedere haar aandeel van magt had, en zonder te ontkennen dat Engeland er zig wel by bevond , geloofden zy niet dat Avy nodig hadden om een zodanig vergelyk te sluiten.
Ten anderen waren 'er persoonlyke belangen in deeze redentwist gemengd , en de redekavelingen sloegen tot krakeel over. De hooge geestelykheid had voor twee vertrekken gestemd , hoopende alsdan plaats in het hoogerhuis te zullen hebben. Een goed gedeelte des adels was mede voor de splissing; doch hier kwam wederom de twist over het pairschap in haare gedagten , en van toen af aan waren zy verdeeld ; want de land-adel begeerde , dat de geheele stand haare vertegenwoordigers vryelyk zoude verkiezen , en de hof-adel dagt in stilte dat de



waardigheden van het pairschap op haafrnoesten nederdaalen ; eindelyk vreesde een groot getal van edelen , dat door eenige onVerwagte wending het hoogerhuis voornaamlyk zoude te zamengesteld worden uit die ïeven - en - veertig hunner leeden der minderheid welke zig vryvviliig naar de volksvergadering begeeven hadden. Die der priesters welke aan hunne bisschoppen niet slaafsch toegedaan waren , helden tot de eenheid der vergadering over. De meerderheid der afgevaardigden van den derden stand zag in het hoogerhuis niet anders dan eene gewettigde schuilplaats der aristocratie en de herleeving van het leenrichtig leerstelzel. Haar mistrouwen wierd gevoed door de duurzaamheid dier te zamenspanning welke sints altoos tusschen de twee standen en het hof plaats gehad heeft, en door de konstgreepen welke men in 't werk stelde om den koning het bekragtigen der besluiten van den 4 augustus te beletten. Uit deeze welffelingen sproot eene soort vaar duisternis over dit hoogerhuis, welke deszelfs getal ten minsten den yver zyner voorstanderen deed verminderen. Niemand



( i?7 )
*ag duidelyk wat 'er van het zelve en van hem zeiven worden zou : de persoonlyke berekeningen komen zig steeds in deeze schikkingen mengen , en hier van is de Staatkunde nimmer vry.
Men doorgrondde niet beter den stelr&j gel van een raad welke levenslang duurde , uit alle classen van ingezetenen te zamengesteld was, en te ligtelyk door het hof zoude kunnen omgekogt worden ; nog dien van een tydelyken raad, welke uit het geheel der kamer getrokken zoude worden, en van welke hy gevolgelyk slechts een gedeelte zoude zyn. En dien geenen welke tegenwierpen dat 'er geen teugel te bedenken was voor eene enkele vergadering welke door geen tegenwicht wierd opgewogen , antwoordde men dat 'er middelen genoeg waren om door haar zelve haaren loop te stuiten , dewyl hier door de langwyligheid der beraadslagingen onvermydelyk wierd; dat zy een natuurlyk tegenwicht zoude aantreffen in het veto des konings, welke de weigerende wil der natie verbeelde, gelykderzelver afgevaardigden zyne toestemmende jwil vertoonden^ dat, indien zy hun ver-»
M



1178)
mogen misbruikten om besluiten te neemen welke tot nadeel der natie strekten, de koning zig by dezelve verdienstelyk zoude maaken , door haar van deeze dwingelandy te bevryden ; dat deeze twee tegenwichten meer ten voordeele des volks strekten dan wanneer 1er drie te zamen gesteld wierden, van welke twee natuurlyker wyze tegen het zelve zoude zyn. Eindelyk besloot de vergadering met de meerderheid van gu stemmen tegen 89 dat 'er niet meer dan eene kamer zoude zyn. Zy besloot daar-enboven , dat het wetgeevend lighaam alle twee jaaren door nieuwe verkiezingen zoude Worden gevormd , en dit tydperk van twee jaaren wierd wethouderschap genoemd.
De duidelyke zin van het woord bekragtiging (sanction) was nog niet bepaald , dewyl eene talryke, en wat meer is verdeelde vergadering, niet bepaald kan worden tot stille en eenzaame overpeinzingen; waar uit men doch geensints besluiten moet met de voorstanders der overheersching, dat de wetten slechts door éénen moeten gemaakt worden. De volks-vergadering had dit schrikbaarend nadeel fcn 't geen haar
i



( m)
lang tegengewerkt heeft, dat zy eene alléénheersching vestigde en de alldénheerscher 'er reeds was. Hier uit volgde , dat haare Yjanden , voordeel trekkende uit haare toestemming , dat 'er geene wet bestond zonder de bekragtiging des konings , een gevolg' trokken uit den denkbeeldigenf^eWe/z; koning Welke de vergadering beoogde, op den daar zynden koning welke men hem wilde tegen-ovcr-stellen ; waar door zy verder voorwendden dat de koning de daaglyksche besluiten der vergadering konde tegenhouden , en gevolglyk haar beletten konde om de staats-wet te maaken. Zy begeerde niet te ontwaaren , dat de volksvergadering het recht verkreegen hebbende om de alléénheerschappy met zekere bepaalingen vast te stellen, en den monarch zo of zodanige macht op te draagen , hy zyn vorig gezag niet tegen de wil der natie stellen konde ; dat hy de staatsvorming niet moest bekragtigen, doch aanneemen, en dat de wet nopens de bekragtiging alleenlyk zag op den toekomenden staat der zaaken , wanneer de constitutie voltooid zoude zyn. —- De zaak is wezenlyk dus gelegen, dat
M a



t 180 5
de macht des konings opgeschort was ten tyde toen de volks-vertegenwoordigers een nieuw staats-gestel vormden. Doch nimmer dorst de vergadering dit woord uiten, en volgens de uitdrukking veeier leden , omwikkelde zy met een eerbiedig dekkleed deeze gewigtige doch gevaarlyke waarheid.
Nochtans de eerbied-verwekkende naam des konings , de gevolgen zelf der opofferingen welke de staatsvorming van Lodewyk den XVI scheen te eisschen, de spyt om dus zonder zyn toedoen wetten te zien maaken , het vooroordeel eener slaafsche gehoorzaamheid , waren zo veele middelen [welke in 't werk gesteld wierden om de vergadering nogmaals te doen stille staan. Toen verheften zig de huichelklagten van hen welke veinsden den koning te beklaagen. Zy toonden hem eene vuurige verkleefdheid welke hy nimmer verwagt zoude hebben, en welke hem verdagt zoude zyn geweest, indien hy opgemerkt had dat zy zyn gezag minder betreurden dan het hunne, en zyne macht minder dan hunne voorrechten. Alle die gemaakte traanen hadden J.en oogmerk om de aanneeming der beslui-.



C 181 )
ten van den 4 augustus tegen te houden."1 De koning nam 'er ook slechts een zeker gedeelte van aan , en maakte eenige aanmerkingen op anderen; maar ingevolge de vertoogcn (representatïcn) der vergadering nam hy ze allen in hun geheel en zonder agterhouding aan ; en zy aan haare kant verbond zig om acht te slaan op de aanmerkingen des konings wanneer zy de wetten zoude maaken welke uit deeze grond-begin-^ zeis voortvloeiden.
Deeze roemruchtige tydperken voor de volks - vergadering waren dezelve in welke zy een aantal grondwettige waarheden vaststelde , welke den geest van vryheid in Frankryk zo zeer vervroegd hebben , en welke nog de tyd nog omwentelingen zullen kunnen vernielen, zo lang 'er boeken zullen aanwezig zyn. Door een edelen naary ver gedreeven , deeden de burgers van het geheele ryk offerhanden en opofferingen aan het vaderland en de gedenkschriften bewaaren 'er het aandenken van. Vrouwen en dogters van kunstenaaren gaven 'er ter volks-vergadering de eersten het voorbeeld van,,
M3



C 182 )
Doch deeze behulpmiddelen der burgerzaak waren geensints toereikende tot de verbaazende benodigheden van den staat. In de algemeene wanorde was de ontvangst niet meer genoegzaam om de uitgaave goed te maaken. De heer Necker vertoonde aan de vergadering deezen ongelukkigen toestand , en teffens de middelen om dien te boven te komen. Hy stelde onder anderen voor om van de ingezetenen eene vaderlandsche bydrage (contributionpatnotiqiie) van em vierde gedeelte hunner inkomsten te vorderen. De vergadering schrikte voor dit denkbeeld ; clan Mirabeau, welsprekener dan ooit, met grootsche gebaarden , stem en houding , haalde haar over om te besluiten dat de maatregel door den heer Necker voorgesteld , uit vertrouwen zoude aangenomen worden. De vergadering meende 'er de natie toe te moeten voorbereiden door eene alom bekend gemaakte aanspraak (adresse) , welke haar aanspooren zoude tot de nodige opofferingen voor het behoud der vryheid en het heil des ryks.
De vergadering ging vervolgens over tot de naspooring der grondwettige artikelen



( i83 )
aangaande de erffelyklieid der kroon in het thans regeerend geslacht, en zy had niets anders te doen dan haare lastschriften na te schryven. Intusschen ontstond 'er een onvoorzichtig en onnut geschil over den afstand (renunciatie) van den tak van Bourbon , welke nu in Span jen den troon bezat.; De heer d'Orléans , lid der vergadering ^ had 'er eene persoonlyk belang in. 'Er reezen hevige twisten tusschen die geenen, welke beweerden dat de koning van Spanjen recht had op de kroon van Frankryk , en tusschen die welke het tegendeel staande hielden; en de vergadering maakte 'er een einde van door eene verklaaring, dat zy in voorraad niet over afstanddoening oordeelen zoude. Zy liet de beoordeeling deezer vraage over aan den toekomenden tyd , aan de wil der natie , en boven al aan het kanon , 't geen doorgaans dat slag van geschillen vereffent. De vergadering besloot ook verscheidene artikelen het staats-wezen betreffende , welke, volgens de grond-beginselen zo even door my aangeroerd, door den koning ongeschonden moesten worden aangenomen , en geeiisints bekragtigd. Zy;



C 184 )
wierden hem dan aangeboden met de ver^ klaaring der rechten. Dan hier wilde men de volks-vergadering wederom doen stil staan, eer zy het gebouw der staatsvorming hooger zoude kunnen optrekken.
Door welken nevel ook de gebeurtenis-; sen, welke ik thans in 't kort verhaalen zal, omtogen zyn mogen , kan men niet ontveinzen dat het wederom eene verkeerde stap der gewaande vrienden des konings was , welke er aanleiding toegaf. De grondwettige artikelen, de verklaaring der algemeene rechten , maakten den grondslag der constitutie uit, en ieder volk 't geen vry zal willen zyn, zal er de zyne uit kunnen putten. Men moest derhalven den koning aan deeze volks-wet onttrekken, terwyl deszelfs raad er de uitwerking van zoude tegenhouden , door hem de aanneeming derzelve te .doen verwylen. Dit was ook 't geen men zig ter uitvoering voorstelde.
De vryheid der drukpers, welke de vergadering door de vrye uitoeffening zelve had ingesteld, wierd tegen haar zelve aangewend. Men kan verzekeren dat sints meer dan twee jaaren 'er daagelyks vyf of zes



( i85 j
Schotschriften tegen de volks - vergadering1 in 't licht zyn gekomen , 't welk hun getal tot veele duizenden doet stygen. Zy verachtte dezelven , zy liet die aan de deuren haarer zaal verkoopen , ja tot in de zaal zelve rond-1 deelen. Men hernieuwde by deeze gelegenheid alle die geveinsde blyken van medelyden voor den koning , welke men best geschikt oordeelde om van de vergadering de harten des volks , 't welk dezelve beminde , te verwyderen. Daar men den koning afbeeldde als een' martelaar welke in handen der moordenaaren vervallen was, meende men zyne vlucht te doen goedkeuren , wanneer die ter uitvoer gebragt zoude zyn. De heer d'Estaing maakte aan de koninginne bekend dat 'er reeds een ontwerp bekend was aan eenige persoonên om den koning op te ligten , of hem over te haaien om uit eigen wil zig naar Metz te begeeven; dat ten dien einde eene inschryving onder de geestelykheid en den adelstand geopend was; dat de heer de Bouülè hem daar moest verdedigen; dat de heer de Breteuil het beleid dier onderneeming had; dat de heer de Mercy genoemd wierd; dat de ge:



(m)
zant van Spanjen hem bekend had , dat eene voornaame en geloofwaardige persoon hem gezegt had , dat men hem voorgesteld had om die verbintenis te tekenen : by deed de koningin de ysselyke gevolgen van dit ontwerp opmerken , 't welk op niets geringer uitliep dan op een burger-oorlog , en verzogt haar hem een gehoor (audiëntie) toe te staan. Men is onbewust welke uitwerking deeze brief op den geest der kottmgmne deed, en door welke beweegredenen de heer d'Estaing zelve overgehaald wierd om krygs-troupen naar Versailles te ontbieden. Men had er reeds vreemde soldaaten doen komen , en de geheele stad was deswegens beangstigd. Zy meende dat 4ooo mannen der nationaale krygs-bende en Zwitsersche gardes en de lyfwagt des konings genoegzaam tot dien dienst waren; men moest derhalven andere inzichten hebben.
Het geval wilde dat terzelver tyd de gewezen Fransche gardes , welke te Parys bezoldigde compagnien geworden waren, compagnies du centre genaamt, naar de eer stonden om den koning te bewaaken ,



( 187 )
en dit openlyk betuigden. Doch 't zy het hof hen vreesde , als welke de vlucht des konings beletten zouden , 't zy het niet dan met weerzin hen, welke het beschuldigde hunnen meester verraden te hebben, in deezen post konde zien herstellen , deeze wensch was het hof althans zeer onaangenaam.; Welke ook de heimelyke bewerkers mogen geweest zyn , welke dit denkbeeld onder de bovengemelde troupes verspreidden , deed de heer de la Fayette, welke dezelve als eene nieuwe list der cabaalmaakers aanmerkte , hen hier van ligtelyk te rug komen.i Doch de heer d'Estaing, welke het bevel voerde over de nationaale krygs-macht te Versailles , nam 'er een gedeelte van aan , en waagde het, uit naam der overigen, een regiment te eisschen om hen in den dienst te verligten, en de vryheid des konings en de volks-vergadering zeker te stellen tegen 't geen men den opstand der Fransche gardes noemden. Het regiment van Vlaanderen wierd ingeroepen, en de koning betuigde deswegens zyn genoegen aan den heer d'Estaing, Versailles geraakte 'er door in vreeze, het inrukken van dit regiment ver;



wekte 'er eene algemeene verslagenheide het kwam met geschut en krygs-voorraad aantrekken ; en het gezicht van deezen toestel van oorlog maakte een diepen indruk op de afgevaardigden. Mirabeau zelve klaagde deezen stap der staats - dienaaren ten sterksten aan; doch deeze verschoonden .zig door het verzoek der burger - bestuurders ( municipalitè ). Te gelyker tyd wierd tegen gewoonte het getal der lyfwagten verdubbeld ; men vermeerderde het zelve door de surnumerairen; en hoe wel deeze krygsbenden hunne verkleefdheid aan de volksvergadering hadden doen blyken , hoopte men hen 'er van af te trekken door die genegenheid tegen over te stellen met die .geene welke zy den koning verschuldigd waren, en boven al scheen men op de nieuw-aangekomen en staat te maaken.
Toen verscheen het mistrouwen der burgeren in het helste dagligt. De dragonders hadden hen beducht gemaakt, doch het volk verkreeg wel haast verzekerdheid van hunne gezindheid. De lyfwagten , tegen hunne oorspronglyke bestemming, gebruikt wordende om de algemeene rust te bewaaren , begon-



C 189 )
tien haatelyk te worden in 's volks oogen.' Wat het regiment van Vlaanderen betreft , de burgeren en het hof beyverden zig 0111 stryd om het zig te betwisten , geene door de soldaaten , het laatst-gemelde door de officieren alle vriendschaps-bewyzen te toonen. De volks-vergadering vol ongerustheid bespeurde dat zy in twee partyen verdeeld was; de hof-party had zig met meerdere stoutheid, of zo men wil met meer moeds laaten zien in de redetwisten over de macht welke men den koning zoude toeschry ven, en de vrye mannentaal was 'er gesmoord geworden. Parys was, zeifin 't midden des overvloeds,ten prooyaan alle akeligheden des hongersnoocls : het brood was opgeslagen in prys en slecht; men vogt voor de deuren der bakkers om het te bekomen; het scheen of men het volk tegen de nieuwe volksoverheid wilde opruyen ; en eenige menschen, welke blykbaar bezoldigd waren om wanorde te verwekken , om tingelde de winkels , haalden 'er het brood uit, wierpen het in de rivier, en kwamen weder om het zelve bedryf te hervatten. De pro vintien vvaren ontzet door een heimelyk gerucht



ï 19°)
van de aanstaande vlucht des konings en eene nieuwe omwenteling , en de party welke naar dezelve haakte , roemde 'er reeds openlyk op met die zelve verwatenheid welke zy by elke haarer nieuwe zamenzweeringen heeft aan den dag gelegt. Eindelyk de verschrikte hoofdstad zag geen einde meer aan haare vreeze en voor Frankryk en voor de afgevaardigden , dan door de volks - vergadering en den koning binnen haare muuren te bezitten, in welke honderd duizend gewapende manschappen hen zouden kunnen verdedigen , en zesmaal honderd duizend anderen alle heimeiyke aanslagen zouden kunnen gadeslaan.
Dusdanig is het getrouw tafereel van den toestand der zaaken en gemoederen , toen de lyfwagten des konings op den eerste* van wynmaand eene maaltyd gaven aan de officieren van het regiment van Vlaanderen en aan verscheiden andere militairen, wier getal merkelyk aangegroeid was. Men verzekerd dat deeze de eerste algemeene maaltyd is welke 's konings lyfvvagt gegeeven heeft. Nadien men sints eenige dagen de gewapende burgeren van Versailles te vriend



ï 191)
fragtte te houden, wierden er veele vari dezelve officieren by genodigd. In schyn was 'er niets onschuldiger dan eene maaltyd ; doch de omstandigheden welke deeze verzelden, waren angstvallig voor de gemoederen der welmeenenden. Alles was 'er geschikt om de militairen aan den koning te hegten, aan dien koning welke men te gelyk afmaalde als een slachtoffer der roevers welke de volks-vergadering uitmaakten. Men dronk voorbedagtelyk op het welvaaren van den koning en deszelfs gezin, en verwierp dat de natie, 't welk ingesteld wierd. De koning kwam van de jagt te rug , men haalde hem over om dit feestmaal te zien. De koningin wierd sterk verzogt om op het nagerecht te verschynen , op 't welk de grenadiers, jagers en Zwitsers ingehaald waren. Zy verscheen 'er met haar gezin en een gedeelte van het hof. De troons opvolger (dauphin) wierd door deszelfs moeder om de tafel gedraagen. De gemoederen wierden verhit; men drinkt met den ontblootten degen in de vuist., op de hooge gezondheden , en het hof vertrekt. Toen barstte die onbetaamlyke en dolle



( 192 )
Vreugde uit, welke het opzet ontdekte en In duigen wierp. De wyn word met geheele stroomen geplengd en de harssenen worden verhit : men speelt dat zangstuk, 't geen zo dikwyls door de valsche vrienden des konings gezongen is , even als de huichlary de psalmen Davids in een Auto-da-fè (*) uitgalmd : O Richard, ó myn koning ! het hecl-al verlaat u. Men maakt eene belachlyke vertooning van eene belegering ; men bestormd vol heldenmoeds de zitplaatsen van de opera-zaal, in welke de feest gehouden wierd , en aan alle gasten worden witte hoedstrikken uitgedeeld. Wel haast begeeft zig deeze menigte naar de binnenplaatsen van het kasteel, en het deftig penseel der geschied - beschryving weigerd de bespotlyke onbetaamlykheden af te maaien welke er bedreeven wierden. Men heeft steeds ontkend dat in dit berucht gastmaal de nationaale strik onder de voeten vertree-
(*) Auto-da-fé, Werk van geloof: dus noemt de inquisitie de moorden welke zy ter eere van een weldadigen God aanricht.
den



X i95 )
den is , doch men kan niet ontkennen dat de dames van het hof aan die militairen witte cocardes hebben uitgedeeld. Het gerucht , of om het eigenlyke woord te gebruiken , het geraas 't geen zy maakten, was zo verschrikkelyk dat het geheel Versailles ter ooren gekomen zynde, het volk op de been kwam om oog-getuige te zyn van dit ergerlyk toneel, 't welk echter drie dagen daar na herhaald wierd op een tweede gastmaal 't welk in de wooning der lyfgarde gegeeven wierd: elendige dwaasheden welke geheel Frankryk ophitsten tegen het hof en vyf of zes honderd onbezonnen heet-hoofden. De koningin wierd verdagt gehouden van het hoofd van dit ontwerp te zyn. Zy had de nationaale gardes van Versailles vaandels geschonken , en deeze gekomen zynde om haar dank te betuigen , zeide hen de koninginne : Het volk en het leger moeten aan den koning verkleefd zyn gelyk wy het alle zyn. Ik ben verrukt geweest over den jongstleden donderdag. Gemelde donderdag was de dag van het gastmaal geweest : men twyffelde eindelyk niet of zy was 'er van onderricht wyl zy 'er teCTe«-



1194)
woordig geweest was , en de gemoederen waren reeds te onvreden. Men was overtuigd dat de koningin aan het hoofd der zamenspanning was om den koning weg te voeren , 't geen een burger-oorlog na zig zoude gesleept hebben. En toen eenige dagen daar na een gedeputeerde , de heer Pcthion deeze oproerige vrolykheid aan de volksvergadering aanklaagde, en een ander gedeputeerde hem tartte om zyne aanklagt te tekenen , stond Mirabeau op, en zeide dat hy die zoude tekenen en 'er bewyzen van zou inleveren, mits de vergadering besloot dat geene persoon in -t ryk, wie die ook ware, den koning uitgenomen , onstrafbaar was (5o).
Men heeft bespeurd hoe ras geheel Parys verhit, tot opstand geraakt en by een vergaderd was , toen de algemeene zaak gevaar liep. Op de tyding van het gastmaal der lyfwagten wierd de beweeging algemeen. Men verbood alle andere cocardes dan die de nationaale kleuren voerde ; en eenige onbezonnenen , welke eene zwarte droegen , geraakten in levens - gevaar. Men riep uit, dat de zamenspanning duidelyk was, dat



( i95 )
de versmaading der nationaale höed-sjrik i en de weigering om op den welvaart deS volks te drinken eene wezenlyke oorlogsverklaaring waren; dat het opdaagen van veele ridders van Saint-Louis en vreemde krygs-gewaaden en cocardes van ééne kleur bewyzen van het complot waren ; dat het tyd was een einde aan alle die onrusten te maaken, en dat, wyl men den koning vervoeren wilde om hem aan het hoofd eener party te stellen, men slechts in de voorbaat behoefde te zyn en hem naar Parys te brengen. By deeze beweegingen voegden zig die van een volk, 't geen moede van hongers - nood te lyden, en overtuigd dat de tegenwoordigheid des konings de schaarsheid van het brood zoude doen ophouden , wyl de beraaming zyner vlucht 'er de oorzaak van was , reikhalsde insgelyks naar zyn byzyn in Parys.
De wil en de uilvoering was het werk van éénen dag. De hongers - nood deed uit de afgelegenste wyken der stad (faubourgs) eene menigte van vrouwen opdaagen , welke riepen dat men den koning moest gaan haaien; en dat verschrikkelyk gevoel
K 2 '



( 196 )
van moeders welke geen brood voor haare kinderen hebben, was het beweegrad der bedryven van dien dag. Niets konde 'er aan wederstaan. Zy begaven zig naar het stadhuis , te midden van gewapende mannen, welke op de plaats vergaderd waren. Manspersoonen in vrouwe kleederen vermomd , begaven zig by haar. Zy overweldigen het stadhuis om 'er wapenen te haaien , en onder een onbeschryffelyk gedruis neemen zy al 't geen zy 'er vinden , neemen geschutstukken op , en sleepen die weg (5i) , voeren alle de vouwen met zig welke zy op den weg te gemoed kwamen , gaan op marsch, steeds op haare wyze nieuw volk aanwervende , en men weet niet waar heen hunne toornlooze en onbesliste drift haar zoude vervoerd hebben, zo zy niet een burger , Maillard genoemd , aan het hoofd gesteld had om haar te bestraffen, te beteugelen , ter neêr te zetten , te bestuuren met een bekwaamheid welke door geen lof geëvenaard kan worden.
Inmiddels wilden ook de burgeren den koning naar Parys brengen. Gewapend vergaderd zynde, drukten zy hunne wil uit op



C 197 )
eene wyze welke gehoorzaamheid afvorderde. De boven - gemelde Fransche gardes (compagnies du centre) , naaryverig om den koning te bewaaren, voegden 'er het gevoel hunner beledigde eigeliefde by. Te vergeefs poogde de heer de la Fayette, welke het denkbeeld van den koning geweld aan te doen verbaasde, deeze beweegingen te doen bedaaren : hy zelf Avord bedreigd. Hy vraagt het bevel van het stads-bewind. Het Avord hem gegeeven , en hy vertrekt.' Geen penseel kan de vervoering van Parys afmaaien, toen het zyn burger-leger zag aftrekken, 't geen zyn' koning ging haaien en te rug voeren. De hoofd-stad twyffelde geensints of nu eindelyk zouden haare rampen een einde neemen.
De vrouwen , door broods - gebrek aangevoerd , naderden naar Versailles , en Maillard, welke 'er het bevel over voerde , bragt haar, 't geen zeer rnoeilyk was, zo verre dat zy zig alleen als inbrengsters van een verzoek ter volks - vergadering zouden vertoonen. Dit geschiede op het zelve oogenblik toen de vergadering nog by den koning aandrong , toen zy de zo lang uit-
N 5



(jsiB)
gestelde aanneeraing der artikelen van dé staars-wet vèrwagtte. De koning verleende zyne toetreeding van aanmerkingen verzeld , en uit hoofde , zeide hy, der schrikbaarende omstandigheden en van de behoeften van den staat. Doch de vergadering hield staande dat zy niet dan zyne aanneeming van hem wagten moest. Men zeide, dat deeze zogenaamde toetreeding met de bygevoegde clausulen in 't wezen der zaak eene protestatie was ; dat de rechten der volkeren voor die der koningen bestaan hadden; dat deeze weigering om ze te herkennen de vergadering eindelyk moest overreeden om den eerbiedigen sluyer af te ligten , welke cleeze groote waarheid bedekte, dat het gezag der koningen opgeheven is-, wanneer de souverein wetten geeft.
Maillard had op zig genomen om het woord voor de vrouwen te voeren , ten einde haar te beletten zelve te spreeken. Zyne redevoering betrof twee onderwerpen , het gebrek aan brood zedert drie dagen , en de versmaading aan de volks - cocarde toegebragt. Hy verzogt dat de lyfwagt des konings , welke als nog een wit hoed - ciersel



( 199 5
droegen , die der natie zouden opzetten, en' op liet zelve tydstip brengt men hem van hunnentwege een nationaalen strik, 'tgeen de vrouwen deed uitroepen : Lang leeven de koning en de lyfwagten ! 'T is hier de tyd om het te herkennen: de meesten dier krygs - lieden waren vaderlands gezind geweest , en hunne misgreep moest voor al aan hunne hoofden geweten worden welke hovelingen waren , en aan die hunner medebroeders welke kortelings aangekomen zynde , geene ooggetuigen geweest waren van den haclilyken toestand, den arbeid en den moed der volks - vergadering. Deeze zond een gezantschap (deputatie) naar den koning , om hein te vertoogen des volks wegens het gebrek aan levens-middelen voor oogen te stellen. Zyn antwoord was zodanig als de burgeren het konden wenschen. Het was niet voor tien uuren des avonds dat hy hen zyne klaare en onbepaalde aanneeming der verklaaring der rechten en der staatswettige artikelen deed toekomen. Dus deed men hem zedert zes maanden steeds voor de algemeene wil te rugge wyken, welke hy door beteren raad voor uit geloo-
N 4



X 2oo )
pen zoude hebben. Deezer dagen hebbefl wy gezien hoe de koning van Poolen zig zelf aan het hoofd der staats - veranderingstelde, en dezelve vaststelde op het punt 't geen hem gevoeglykst scheen , terwyl by ons de uitspoorigheden van 't hof en de standen den voortgang des volks naar de vryheid verhaast hebben. De oorzaak is deeze , dat ten onzent het hof alvermogende en in het bezit van het bestuur was; sints dertig jaaren was de koning de man welke de minste magt in het koningryk bezat.
Na den uittogt der vrouwen uit Parys, vertrokken 'er ook mannen gewapend met pieken , bylen, scherp-gepuntte stokken , enz. wier haat voor al tegen de konfnginne en de lyfwagt ontvonkt was. Onder hen bevonden zig veelen van eene vreemde gedaante , en welke hier toe geroepen scheenen te zyn; want het volk van Parys heeft een hun eigen gelaat, en de kenners weeten uit het zelve de vreemdelingen , welke 'er zig onder mengen, zeer wel te onderscheiden. Deeze woeste benden waren voor de nationaale gardes uitgetrokken, van welke men haar wel onderscheiden moet: zy wa-



( 201 )
ren het welke alleen de ongeregeldheden van den volgenden dag begingen.
Men had de krygs-rnacht van Versailles rondsom het kasteel verzameld. De koning, welke van de jagt te rug kwam , en geene melding had hooren maaken dan alleen van vrouwen , had verboden 1er vuur op te geeven. Intusschen was de verwarring groot tusschen alle deeze benden , welke te zamen gerot of verstrooid waren , steeds in beweeging en op ieder oogenblik van plaatsing en gedaante veranderende. Men verhaald dat de heer Brunout, een soldaat van Parys , aan het hek willende naderen , door de lyfwagten te rugge wierd gestooten , dat de heer de Savomères en twee anderen hem met den sabel in de vuist vervolgden, en dat den heer de Savonières, door een snaphaans-kogelgeraakt zynde, dit het sein was der vyandschap tusschen de lyfwagten des konings en de nationaale wagt van Versailles. Deeze schoot verscheidene maaien op de wagt des konings, welke te rugge deinsde ; en , 't geen wederom ongelukkiglyk voorviel op het zelve oogenblik , op 1t welk eene ongewapende bezending dérlyf-



( 202 )
wagt eene vriendelyke brief aan de nationaale gardes van Versailles kwam brengen, wierd dezelve door een salvo van snaphaanschooten begroet. De nationaale wagt meende verraaden te zyn , en allen verwoed wordende wierden de geweeren geladen en de geschut-stukken aangelegt: alles kondigde niet dan wanorde aan, toen te middernagt langs drie onderscheidene wegen , i5,ooo mannen van Parys aankwamen , geschut met zig voerende en den heer de la Fayette aan het hoofd hebbende. Hoe gelukkig indien zy drie uuren vroeger waren aangekomen !
Hy zelf had 'er op het kasteel bericht van gezonden. 'T zy wezenlyke vrees , 't zy het tydstip daar was om het ontwerp van de vlucht des konings te doen uitvoeren; althans 'er worden rytuigen gereed gemaakt, en men dringt by hem aan om te vluchten. Dan deeze rytuigen wierden door de nationaale wagt van Versailles tegengehouden, en de koning weigerde volstrektel yk te vertrekken. Hy verklaarde dat hy liever wilde omkomen dan om zynent wille het bloed der Franschen te doen stroomen. Dit zu-i-;



C 203 3
ver gevoel des konings , 't welk hem altoos tot ladster gestrekt heeft, was het behoud van Frankryk, en dat men hem van het ontwerp onkundig had gehouden. FJet schvnt. dat men in den zin had om met datschrikkelyk oogenblik zyn voordeel te doen, om den koning tot vluchten over te haaien, en clat alle schikkingen gemaakt waren tot den nodigen bystand om hem te begeleiden.
Flet gelukte den heer de la Fajettc, zeker zynde van de volks-wagt, om de vergadering en den koning gerust te stellen.i Hy deed zyne bende in Versailles huisvesten , en de volmaaktste rust heerschte in de geheele stad , toen hy zig naar zyn verblyf begaf ten half zes uuren des morgens ,' om aan de stads - regeering van Parys de toedragt der zaaken te melden en dezelve gerust te stellen.
Ontrent zes uuren naderden de roovers, welke zig des nagts met kleine benden, of in de zaal der vergadering zelve , welke gedwongen was geweest de plaats aan de menigte in te ruimen , verzameld hadden, het kasteel. Zy vonden toegangen welke



( 204 )
slecht gesloten waren , en vervulden de binnen-plaatsen. Men wilde hen den ingang beletten , en een hunner wierd gedood. Deeze menigte , ontzind van woede , viel aan op de lyfwagten , welke naar de vertrekken wyken, met een vast besluit om 'er den uittersten tegenstand te bieden. Die plunderaars braakten duizend verwenschin.gen tegen de koninginne uit, en de hoop van plundering hunne verwoedheid aanzettende vielen zy met geweld en blindelings op alle deuren aan. De koning en koningin in de uitterste bekommerdheid zogten elkander; doch de yver en het beleid der lyfwagten bragten hen by een. De koningin had slechts den tyd om eenige kleederen om te werpen en zig naar den koning te begeeven.
Deeze opstand , in welke verscheiden wagten des konings gekwest wierden, was spoedig en byna oogenblikkelyk. De heer de la Fayette, welke 'er van onderricht word , zend terstond zyne adjudanten (aidesde-camp) welke zig by hem bevonden, om de nationaale gardes by een te roepen; hy ylt 'er zelf heen ; en weldra komen de na-



( 205 )
tionaale grenadiers in het kasteel, maaken 'er zig meester van, verdryven de roovers op het oogenblik dat zy het vertrek des konings openbraken , jaagen die geenen welke reeds met plunderen bezig waren uit één, en de rust word op het kasteel hersteld.
Van buiten hadden zig de roovers van twee lyfwagten meester gemaakt. Zy hieuwen hen de hoofden af, in weerwil der tegenstand der aankomende narionaale gardes.' Eindelyk gelukte het deeze laatsten om de plaats te bemagtigen , en de roovers te ver» strooyen , welke hunne plunderingen elders gingen te werk stellen, steeds vervolgd en steeds verdreeven wordende door de krygsrhacht der natie. Men bekwam eenige paarden des konings en zyner lyfwagten wéér, welke geroofd geweest waren. Eindelyk toog deeze bende van booswigten weder naar Parys, de twee hoofden der opgemelde lyfwagten ten teken van zegepraal met zig voerende.
Met hen verdween de afschuwlykheid der bloedige toneelen van dien morgen.j Toen blonk de geaartheid des volks in alle deszelfs zuiverheid uit. De soldaaten vaa



( 2óG )
Parys en de wagten des konings omhelsden eikanderen. Deeze leggen den krygs-eed af: de koning ontvangt de eerbieds - bewyzen der nationaale krygs - knegten , welke zyne vertrekken vervulden , en beveelt hen zyne lyfwagten. Hy vertoond zig op het uitstek (balcon) om zig aan zyn volk te doen zien, en word verwelkomd door het vreugde-gejuich van lang leeve de koning ! De koninginne komt op haare beurt het zelve verlangen toonen , en dezelve eerbewyzingen genieten: eindelyk weergalmd het geroep, dat algemeen verlangen der Franschen , de koning in Parys / De koning verklaarde , dat hy zig naar Parys zoude begeeven , onder beding dat het met zyne vrouw en kinderen zal zyn, en de algemeene vreugde steeg ten top. Bevelhebbers , krygs - knegten , 's konings wagten , gewapende burgeren , alle wenschen zig geluk en omhelzen eikanderen. De gardes des konings veranderen hunne hoed-strikken; zy werpen hunne bandelieren aan de gardes der natie toe, en deeze ontvangen ze : zy verruilen hoeden en degens, en alles toonde aan dat het geensints de ingezetenen van Parys waren ,



C 207 )
welke 's konings lyfwagten haatte. De volksvergadering , welke eene bezending naar den koning gedaan had om zyne persoon te omringen, en welke op het gerucht van zyn aanstaande vertrek, beslootcn had dat zy van de persoon des konings onafscheidbaar was , zond hem eene nieuwe deputatie om hem dit besluit bekend te maaken, en stelde eene derde vast om hem naar Parys te verzeilen, waar de koning dien zeiven avond aankwam, omringd van zyne lyfwagten, welke met de nationaale wagten te zamen trokken. De menigte welke hem volgde befte een luid vreugde-geschrei aan , en de vrouwen , zig verzekerd houdende dat nu de overvloed stond herboren te worden , en de hongers - nood door de tegenwoordigheid des konings zoude ophouden , gaven, op haare plompe wyze, blyken dat deeze de wezenlyke reden hunner optocht was geweest (*). De koning ,
(*) De vrouwen riepen aan 't volk 't geen den koning te gemoed liep , toe : TVy brengen u den bakker, de bakkerin en den kleinen bakkersjongen.



C 208 )
te Parys aangekomen zynde, beloofde 'er zyne gestadige inwooning te zullen vestigen.
Dus wierd deeze zamen - zweering verydeld, wier doelwit was den koning door bevreesdheid aan te dryven om zig by de party der bevoorrechtten te voegen , ten einde door zynen naam gedekt, zyn volk te kunnen beoorlogen. Men heeft voorgegeeven dat de heer d'Orléans het ontwerp gesmeed had om zig deeze wanorden ten nutte te maaken , ten einde zig tot regent van het ryk te doen benoemen ; doch behalven dat, niet-tegenstaande het onderzoek van gerichts - hof le Chdtelet genaamd , \ welk hem geensints genegen was, 'er van van deezen toeleg niets gebleeken is, had de-heer d'Orléans zeer weinige hem gunstige hulpmiddelen , en veele kanssen tegen
Om die zelve reden voert eene familie, zeer bekend in den tabbaart-stand , den naam van Boalanger , ( Bakker ) wyl die in een hongersnood zeer veel broods aan 't volk had uitgedeeld. Deeze is 's volks wyze van pryzen.
zig :



( 209 )
zig : en wat Mirabeau aangaat, welke be-1 schuldige! wierd zyn medehelper te zyn , weet men dat hy op dien tyd in onmin met den heer d'Orléans was. En eindelyk bevestigd het ontwerp 't geen sints door de heeren de Breteuil en de Bouillé hernieuwd is om den koning naar Montmedi te vervoeren , de gissingen welke men in 't algemeen gemaakt had omtrent de beraaming om hem toen naar Metz te brengen.
Intusschen deed de heer d'Orléans, volgens afspraak met den lieerde la Fayette, zig door den koning eene commissie naar Engeland opdraagen. De beweegredenen deezer afwezigheid waren voor-al om den kwalyk-gezinden het voorwendzel te beneemen om zig van zyn naam te bedienen om oproerige beweegingen in Parys te verwekken , en dat de heer de la Fayette des te ligter de hoofd-stad in rust zoude kunnen houden. Dusdanig was de opening,welke de heer d'Orléans zelve in de maand july daar aan volgende aan de volks - vergadering gaf, en welke door den heer d& la Fayette niet tegengesprooken is.
De volks - vergadering hield nog eenige
O



( 2] O )
zittingen in Yersailles , onderwyl men in Parys eene geschikte vergader-plaats in order zou gebragt hebben. Toen bevryd zynde van de bezorgdheid , welke haar onophoudelyk had afgemat, hield zy zig met de staats-wet bezig. Haare langduurige en onafgebroken vergaderingen wierden doorgebragt, het zy in het onderzoek dier aangelejgene vraag - punten, van welke het geluk der nakomelingschap afhing, het zy in het stillen der ongeregeldheden, welke in verscheiden plaatsen ontstonden geduurende deeze lange regeeringloosheid der wetten. Binnen drie maanden tyds ordende zy de burger-regeeringen en de eerste burger-vergaderingen. Zy bepaalde de hoedanigheden welke dc ingezetenen bezitten moesten om kiezers te kunnen zyn ; gaf voorlopige wetten over de lyfstraffelyke rechtsgeleerdheid en de oproeren; regelde den meesten spoedvereisschenden arbeid over de belastingen; vernietigde de zegel-brieven (lettres de cachet) ( 52 ) ; deed zig rekenschap doen van den staat der jaarwedden ; en begon te werken aan verscheidene zaaken de krygs-macht betreffende , wier soldy zy vermeerderde ;



C 21. )
aan de fiiiantien, voor welke zy eene biuten-gewoone schatkist aanleide; aan de zeedienst, waar in zy haare spaarzaamheid ■deed behartigen. Wel haast waren 'er nog leenrechten, nog privilegiën, nog standen, nog gildons meer, De verkooplykheid der ambten wierd afgeschaft ; de natie had haare rechten herkreegen om wetten te maaken en belastingen op te leggen , enin Frankryk zag men geene ingezetenen meer dan hersteld in hunne sints zo veele eeuwen in vergetelheid gedompelde rechten.
Boven al maakte zy gebruik van de edelmoedige drift der Franschenkom voor eeuwig de byzondere voorrechten der provintien te vernietigen. Deeze privilegiën waren in tyden der overheersching, de eenige hoop van de voorstanders der vryheid geweest, eene hoop welke dikwerf verydeld was geworden , wyl de staats-dienaaren 'er met eene allerfynste konstenary al den invloed van een onbeperkt vermogen in gevlogten hadden. Die geenen welke het ryk niet kunnende vernielen , hoopten het nog van een te scheuren , wendden al hun vermogen aan om de staats-provintien tot het hereis-
0 a



C 212 )
scheïi hunner rechten over te haaien, naardien dezelve in drie standen waren geor dend , en dat zy het onderscheid der standen behouden wilden. Doch de natie , nu verlicht zynde in 't geen deeze eisschen betrof, kon in dien valstrik niet meer geleid worden; en de volks-vergadering wierd met verrukking van vreugde gehoorzaamd, toen zy , volgens het ontwerp van den heer abt Sieyes, beval dat het ryk in drie-entachentig vakken ( dcpartemens ) zoude afgedeeld worden, van welke ieder wederom in andere kleinere waren onderdeeld (*). Van alle kaïjten des koningryks kwamen meer dan twee duizend afgevaardigden van Steden en vlekken aan om hunne eisschen te doen gelden; en na drie maanden des verwonderlyksten en schroomlyksten arbeids was de verdeeling voltooid. Dus kon men zeggen dat 'er geene provintien meer waren : het woord is zelf uit onze taal verdweenen. Dus wierd het ryk één lighaam, en de vrees verdween van het zelve tot
(*) Districten en cantons.



C 2i3 )
verscheiden kleine aan één verbonden gemeene besten te zien splitzen.
Doch de vraag welke de volks-vergadering het ernstigste bezighield, was die der geesrelyke goederen , welke zy den staat wilde aanbieden als een onderpand van deszeis behoud , als het eenige middel om deszelfs ontzachlyke schulden af te doen, en hem van den smaadelyken val der bankbreuk te bevryden. Zy vond in haaren eigenen boezem de hevigste tegenkantingen ; dan eindelyk wierd besloten dat alle de geestelyke goederen ter beschikking der natie stonden , onder voorwaarde van behoorlyk te zorgen voor de Kosten van den gods - dienst, het onderhoud van deszelfs dienaaren , en den bystand der behoeftigen. 'Er wierd gelast , dat een priester ( cnrè) niet minder zoude kunnen genieten dan twaalf honderd livres 's jaars, zonder onder die somme zyne wooning nog 1er aanbehoorende tuinen te begrypen. Dit vermaard besluit, 't welk den 2 november des jaars 1789 genomen is, wierd den derden bekend gemaakt, en den volgenden dag door den koning ingestemd. Den vyfden
O 3



( 2l4 )
bracht de vergadering den laatsten slag aan de bevoorrechte standen toe, door dit eenVÖuwig besluit, 't geen eene staats-wet in Frankryk geworden is : 'er is geen onderscheid van standen meer.
De menigte der misbruiken , cl oor welke alle de gedeelten van het algemeen bestuur omwikkeld waren , was zodanig dat de volks - vergadering zonder groeten afbraak niet opbouwen konde. Doch zy ruidde ook een drom van vyanden tegen zig op. Myn pen is onvermogende om alle middelen te beschryven , welke vereenigd in 't werk gesteld wierden om de volks - vergadering in minachting te brengen , wiens gezag een groot vermogen had op den geest des volks , of om ze in haaren arbeid te stremmen , of wel om 'er de uitvoering van tegen te houden. De geestelykheid , verbitterd op het aanschouwen der vervreemding haarer goederen en cloor zig op een bepaald loon gesteld te zien , wendde de middelen aan welke by de kerk gebruikelyk zyn , en welke misschien geslaagd zouden zyn, zo jl niet de afschaffing der tienden 'er onder ware geweest, die ten platten lande met



( iv5 )
zo veele graagte ontvangen was. Zy beschuldigde de volks-vergadering, dat die den gods-dienst den bodem in wilde slaan. Alle kanonniken des koningryks vereenden zig , en byna alle kappittels bragten liuune tegenspraak in. Eene menigte van bisschoppen , op het voetspoor van dien van Trc'guièr ( 53 ) , vervulde hunne onderhoorige wyken met oproer - stookende herderlyke brieven ( mandemens , lettres pastorales ) ; en de bisschoppen traden met den paus in onderhandeling om eene bulle te bekomen, ten einde de bygelovigen te verschrikken en de volks-vergadering in den ban te doen. En echter verydeldc de vergadering der natie deeze zamenspanning, door steeds te betuigen , dat zy met zyne heiligheid , als het hoofd der kerk, vereenigd bleef, voor zo verre het geestelyke aanbetrof, en dat zy het geloof haarer voorvaderen bleef aanhangen.
Ter dier tyd wierd 'er eene ontelbaaremonigte van kleine geschriften en dagbladen in 't ligt gegeeven. Men wist dat dé boeken veel nuts aan de staats omwenteling hadden toegebragt ; men beeldde zig
O 4



( 216 )
dus in dat ook boeken eene tegenovergestelde verandering van zaaken zouden kunnen te wege brengen. Deeze was de guldenspreuk der tegenparty. Men dagt het volk te zullen verblinden , door tienmaalen zo veel geschriften tegen de volks-vergadering uit te strooyen, dan 'er ten voordeele derzelver in 't licht gekomen waren : eene menigte van binnen en buitenlandsche drukperssen wierd hier toe aangewend ; alle soorten van schryftrant wierden 'er toe gebezigd , gedichten , liederen , puntdichten , schimpschriften , treurspeelen , schotschriften tegen de volks vergadering , tegen haare comités , tegen haare beroemdste leden , tegen de stad van Parys , tegen de gewapende burgeren , van wien allen zy met de grootste versmaading spraken. Deeze Haauw-boekjes volgden het een op het ander met eene vaardigheid welke gelyk stond met den woedenden onzin welke ze yoortbragt.
By de instelling der plaatslyke regeeringen (municipalités) begon de hoop der tegen party weder te herleeven : dit nieuw gezag, 't geen de eerste trap tot een aan-



C 217 )
staande bewind was , doch teffens de eenige wettige volks - macht welke toen bestond , scheen haar een zeker middel te zyn orn die te verminderen ten einde die vervolgens te kunnen vernietigen. Zy haakte dus om 'er haare begunstigden in te plaatsen, en op eenige plaatsen gelukte haar dit ook. Daar , waar het volk slechte keuzen deed , wierd het 'er 't slacht - offer van , en de moord-toneelen, welke in eenige steden des koningryks plaats gehad hebben , zyn 'er alleenlyk door kwalyk-gezinde regeeringen veroorzaakt (54).
De parlementen , welke hunne vernietiging voorzagen , traden niet zo stout in de loopbaan, naardien zy wisten dat hun gozag alleen geschoord was geweest door de achting van het algemeen , welke zy thans verlooren hadden. Doch in de twee provintien , in welke de oplichting des konings was beraamd geworden , kwamen zy stouter uit, wyl zy dagten ondersteund te zullen worden. De opperste gerichts - hoven van Metz en Rouen verstoutten zig om regende besluiten der volks - vergadering te protesteeren ; dat van Rennes volgde hun voor-



( 2l8 )
befeld, meenen.de dat het een sterken stut in den adel van Bretagne zoude vinden. Doch de vergadering hen strengelyk bestraft hebbende, en de steden hunner provintien yverig opgekomen zynde tegen hunne vermetelheid , dienden deeze tegenkantingen slechts om hen des te meer te vernederen en hun1 toekomstigen val te billyken.
Terwyl de bevoorrechten zig dus beyverden, waren de staats-dienaaren hen door werkeloosheid dienstig, en door de afzending en de uitvoering der nieuwe wetten te vertraagen , verlengden zy de regeeringloosheid. Zy hoopten dat *het volk , wars van de zo langduurige wanorde, weder zoude roepen om de oude regeerings-vorm , onder welke het zelve ten minsten eene ' doodsche gerustheid genoten had. Op dien zeiven tyd werden de graanen ópgekogt, het geld wierd opgekogt , men weigerde den arbeidsdieden werk te verschaffen, op hoop dat het volk den moed zoude laaten zakken.
In 't midden der vergadering onderhielden heethoofdige redenaaren den brand in



( 219 )
't hart der party , welke de byzondere voorrechten te rugge wenschte , en de haat ging zo verre dat zelf vertegenwoordigers des volks, aan 't welk immers hun leven toekomt, het zelve meer dan eens door twee-gevechten in de waagschaal stelden.
Buiten het ryk trachtten alle tegen-gezinden , welke in alle hoven verspreid waren , en door byna alle onze gezanten ondersteund wierden , 'er den haat tegen Frankryk in te boezemen. Zy legden 'er den grondslag tot eene vereeniging van geheel Furopa tegen dit ryk. Zy wilden de vorsten diets maaken dat deeze zaak die der koningen was, en dat zy zig moesten te zamen verbinden om aan Lodewyk den XVI het eigendunkelyk gezag weder te leveren. Onvoorzigtige als zy waren , welke niet doorzagen dat zy te gelyker tyd aan geheel Europa leerden dat deeze zaak ook die der volkeren was ! Twee prinsen, naar Turin gevlucht, verzamelden aldaar eenige edellieden : zy dreigden een inval te zullen doen door Nice , door Savooyen , en verschaften zig geheime onderhandelingen in Provence,' te Nimes , te Lyon, terwyl de koning van



( 220 )
Sardinien beweegingen van krygs-macht op zyne grenzen maakte. Men kondigde toen openlyk aan dat Parys niet meer waardig was om zynen koning te bezitten, en dat Lyon verdiende de hoofd-stad des ryks te Worden.
De volks - vergadering , steeds bezig om alle deeze slagen af te weeren, vorderde intusschen met sterke schreeden, de omvergeworpen puinhoopen met den voet treedende, alle vooroordeelen bestrydende , alle dwaalingen verdryvende , alle misbruiken ter neder vellende , de aangematigde rechten vernietigende, en die onschatbaare gelykheid invoerende, welke de volkeren hernieuwd en herbooren doet worden, door dezelve wederom tot hunne ooi'spronglyke zuiverheid te brengen. De geheele natie ondersteunde haar , en daaglyks ontving zy veelvuldige dankbetuigingen van alle steden, welke haar van deszelfs liefde , hoogachting en erkentenis verzekeringen gaven , welke haar drie millioenen krygs-knegten toezeiden om de staats-wet te verdedigen , en byhaar aandrongen om te volharden.
Eindelyk scheen de koning zelf haar te



( 221 )
hulp te komen (*). Een der sterkste bevvysredenen der tegen-party was liet voorgeeven, dat de koning niet vry was, en dat by de besluiten der vergadering niet dan gedwongen aannam of bekragtigde. Hy kwam dus den 4 february vrywillig in 't midden der volks - vergadering , en zig beklaagende over de poogingen welke aangewend wierden om de grondbeginselen van het staats-gestel te ondermynen, verklaarde hy, dat hy begeerde dat openlyk bekend wierd, dat de koning en de vertegenwoordigers des volks door een zeiven wensch vereenigd waren ; dat by de wettige vryheid zoude beschermen, wier grondslagen door de algemeene wil, welke met de zyne over-een-stemde , gevestigd waren ; en dat hy, gezamenlyk met de koninginne , reeds vroegtydig den geest en het hart van zyn
(*) Eene vreemde uitdrukking waarlyk in onzen volks-gezinden schryver ! —. Men versta hier slechts door , dat de koning door zyne medewerking een voornaam voorwendzel der tegen - party ontzeauwde.



( 222 )
zoon zoude voorbereiden tot de nieuwe ordening des dingen welke de omstandigheden hadden aangebragt.
Toen de koning vertrokken was , stemde de vergadering, dat hem eene dankbetuiging zoude gedaan worden; en, voordeel doende met de verslagenheid in welke deeze stap van den vorst de minderheid haarer leden gedompeld had, en hen willende uitlokken om zig met haar aan den koning en aan de staats-wet te verbinden, besloot zy dat alle haare leden verplicht zouden zyn om den burger eed af te leggen, en dat niemand zoude kunnen stemmen dan die hem uitgesprooken zonde hebben. Zy besloot teffens aan de proviniicn te schryven , om hen te erinneren wat de vergadering ten voordeele der algemeene vryheid verricht had , hen aan te kondigen wat zy nog voorneemens was te doen om het geheel ryk te doen herbooren worden, en hen te wapenen tegen de nadeelige indrukken welke men hen tragtte in te boezemen.
Deeze zo klaarblykelyk vrywillige stap des konings onthutste voor eenigen tyd de vyanden van het algemeen welzyn , doch



( 223 )
3ty wiérden 'ervan hun voornemen niet dóór afgeleid. Eensdeels tragtten zy denzelven te doen beschouwen als een martelaar, en deeden zig onder den titel van konings-gezinden voor; maar ter andere zyde meenden zy eene vaster hoop te kunnen vestigen op de uitgeweeken prinsen, en op den bystand welke naar hun zeggen alle de vorsten van Europa hen geeven moesten. Het aantal der misnoegden vermenigvuldigde naar maate de volks - vergadering hervormingen deed. Haare yverigste voorstanders waren sorntyds verwonderd over haare stoutheid , en haare vyanden veinsden haare onvoorzigtigheid te verachten. Zy verzekerden dat haare bewerkingen van geen duur zouden zyn, en dat men weldra verplicht zoude zyn tot de oude regeerings-vorm te rugge te keeren , of ten minsten de voorAvaarden der koninglyke zitting aan te neemen , wier vaderlyke wysheid zy steeds uitbazuinden.
Vast besloten om hunne rechten te herwinnen, of ten minsten om zig te wreeken of te sterven , stelden zy teffens alle middelen in 't werk welke aan een ieder hun-



( 224 )
ner deszelfs voorleden staat of vorige invloed verschaften. In het leger had steeds hunne hoop bestaan. Men liet niets onbeproefd om het zelve van de zaak des volks af te trokken. Maar alle de regimenten gaven om stryd de sterkste blyken van vaderlands - gezindheid , en van toen af was het leger, even gelyk de natie, in twee partyen verdeeld , de bevoorrechten en den derden stand , de bevel-hebbers en soldaaten.
Toen poogde men de regimenten te verdeelen , op te hitzen en om te koopen, 't welk eenige onaangenaame voorvallen veroorzaakte in Henegouwen , op de grenzen des keizers , gelyk ook in Languedoc, waar de uitgewekenen van Turin en JSice verstandhouding hielden : dan de deugd des volks, de liefde des vaderlands behield de overhand, en de misleidde krygs - knegten erkenden weldra hunne dwaaling : zy bragten zelf de verraderlyke geschriften aan, door dewelke men het staats-bestuur by hen verhaat wilde maaken.
Die gerigts-hoven, welke nog een aanwezen hadden, poogden hun gezag te handhaven :



( 225 )
naven : inzonderheid spaarde het parlement van Bordeaux niets om den opstand te verWekken. De prevotaale gerechten (55) vervolgden de burgeren welke het tegenwoordig bewind aankleefden. Boven al scheen bet gerichts-hof van Parys (le Chdtelet.) een keurig werktuig van 't welk men een voornaam gebruik maaken konde. De volksvergadering had aan het zelve by voorraad en slechts voor een korten tyd de macht toegestaan om de misdaaden tegen de nalie begaan (*) te vonnissen; en dit kortstondig gezag stond zy aan 't zelve langer toe, wanneer zy onderricht was , dat het Chatelet 'er gebruik van maakte om kondschappen in te winnen tegen verscheiden haarer leden, welke voor de volks -party zig deeden uitmunten. Zy wilde niet dat haare deugd door agterdogt besmet zoude zyn , en deeze rondborstige eerlykheid stelde de algemeene zaak een geruimen tyd in gevaar. Men verweet aan de volks - vergadering , dat zy eene verderffelyke toegevenheid
( * ) Crimes de lèze-naiion.
P



( 22,6 )
gebruikte ; van alle kanten verzogt men' haar een gerichts-hof aan te stellen 't welk over misdaaden tegen den staat begaan zoude oordeelen , en eene menigte onderneemingen zoude stuiten, welke nu alle ongestraft bleeven. Favras was beschuldigd geweest van 1t ontwerp gesmeed te hebben om den koning op te ligten en hem naar Peronne te vervoeren. liet Chdtelet verwees hem ter dood, en Favras deed tot op het laatste oogenblik betuigingen zyner onschuld ( 56 ). Doch een ander beschuldigde ontsnapte de wraak der gerechtigheid , hoe wel men een ontwerp had , door zyne hand geschreeven , in 1t welk hy voor Metz het zelve plan voorstelde , 't welk daar na voor Montmedi geschikt en byna ter uitvoer gebragt is geworden (bj ). Misschien was hy onschuldig, maar hoe konde in dat geval Favras schuldig zyn ?
Terwyl de edelen verdeeldheid tusschen het leger tragtten te zaayen , en de leeden van den tabbaard , ondersteund door alle de listen eener ontelbaare menigte van rechts-geleerden , alle de vonden der knib< belary in 't werk stelden 7 bediende de



(227 )
geestelykheid zig van wapenen welke haar alléén eigen zyn. In alle tyden, zo wel als W alle landen , hebben de priesters zig.' zeiven met den gods-dienst als 't ware in één gesmolten , gelyk een leeraar en deszelfs leer slechts één zyn; haare zaak was altyd de zaak des hemels ; wie hen bele-' Agd rand de godheid aan. Zy poogden dnS memgvukbge maaien de zaak des hemels te bepleiten op de spreekplaats eener vergadering , welke zig niet behoord bezig te houden dan met het bewind der ondermaansche zaaken. De vergadering verklaarde eindelyk , dat haare gehechtheid aan den Roomsch-catholieken gods-dienst niet i„ twyffel kon getrokken worden , op het zelve oogenblik , waar op deszelfs oeffenW door haar aan t hoofd der publieke uitga ven gesteld was , en dat de majesteit van den gods-dienst en het diep ontzach 'tgeen men denzelven verschuldigd is, niet toe-^ heten dat die een onderwerp van beraad-' slagingen zoude worden, naardien de ver-: gadenng geene macht over het geweeten bezat. Dit wysselyk antwoord , van het welk vóór de vereenigde staaten van Noord-



( 228 )
'America geen volk nog geen vorst eenig voorbeeld gegeeven had , verschafte de geestelykheid het voorwendzel naar 't welk zy verlangde om tegen de volks vergadering te protesteeren. De kanzeis, en voor-al de biegtstoelen, weergalmden van smaad-redenen tegen haar. Men bragt op verscheiden plaatsen wederom oude godsdienstige gewoonten in zwang, welke in deeze laatere tyden door het gezond verstand en de reden ter vergetelheid gedoemd waren. Het verbaasde volk liet er zig door misleiden , en iveele steden wierden om die ontzinde twisten met bloed geverwd. Echter verspreidde zig deeze woede niet verder : dit was het laatste gebrul van een doldriftigen godsdienst-yver in gewesten in welke hy bevorens menigmaalen het bloed had doen stroomen.
Men beklaagde zig ter zeiver tyd dat het ministerie krygs - volk in de provintie van Bretagne verzamelde, waar de steden zeiden dat dezelve onnodig waren ; dat men fat de grenzen van ontblootte , waar de angstvallige steden 'er om riepen ; dat de burger-militairen van die zelve grenzen



t 229)
ongewapend waren , terwyl de keizer, de koning van Saidinien en die van Spanjen, krygs-benden verzamelden , Wi lke bestemd scheenen om ons te omcingelen ; dat de stad Marseille vervuld was met soldaaten, even of men aan de Spaansche vloot eene veilige binnen-komst bad willen bezorgen..
De misnoegden gingen zelf tot in Duitschland en Engeland schryveren opspooren, welke gezind zouden zyn om hen te ondersteunen. Zy deeden hunne geschriften in onze taal overzetten , ten einde den miuopmerkzaamen diets te maaken, dat wy door alle volkeren van Europa gelaakt wierden. Doch zy overtuigden slechts die geenen welke het gaarne wilden zyn, en een-ieder herkende in die werken de bouwstoffen welke zy zelve hadden aangebragt.
Veele bestuurders der geld - middelen , welke over den nieuwen toedragt van zaaken on-te-vreden waren, poogden deeze wanorde gaande te houden. Zy weigerden de belastingen te ontvangen; zy maakten 'er hun werk van om een wantrouwen te werpen op het nationaal papieren - geld , 't geen onder den naam van assignaaten be-
P 3



C z3o )
kend is, dewyl hunne betaaling berust op een onderpand (hypotheek) van veele duizende millioenen. Zy veinsden die gelyk te stellen met briefjes welke geen onderpand altoos hadden. Zy voorspelden zelfs dat de nationaale goederen nimmer verkogt zouden worden.
In den boezem der volk-vergadering be.vlytigden zig de voorstanders der privilegiën om haare werkingen-te vertraagen, ten einde de regeeringloosheid te rekken ; om de besluiten te verminken , wanneer zy een overwigt behielden ; om nadeelige wetten te doen geeven ; om de vergadering door crgerlyke vertooningen te stooren; om baar de algemeene achting te ontrooven ; om zig voor vrienden des konings uit te geeven ; om te doen gelooven dat de patriotten deszelfs vyanden waren. .Hunne werkzaame briefwisseling verspreidde in alle provintien alle de geschriften welke hunne staatkunde hen ingaf, en alle de ontwerpen welke zy dienstig oordeelden om ter uitvoering gebragt te worden. Een ieder was overtuigd dat de hoofden deezer party het ééns waren met de koninginne, welke zy gestadig



( 8& )
bezogten , en deeze onderhandelingen wierden het Oostenryksch comité genoemd , wyl men dagt dat de keizer 'er de voornaame steun van was. Een hunner voornaamste behulpmiddelen was den koning zogenaamde volks - gezinde geschriften ter leezing aan te bieden; welke vervuld waren van gruwelyken laster tegen zyne persoon , ten einde hem wars te maaken van zyn tegenwoordigen toestand, en hem te overreeden tot vluchten , wanneer 'er zig een gunstig oogenblik toe zoude opdoen. Ook vermoedden veelen , dat zy zelve de schryvers dier afschuwlyke dagbladen waren ( 58 ).
Dan die afgevaardigden welke vaderlandsgezind waren , werkten even zo yverig om deeze raadslagen te verydelen , als hunne tegenstreevers om ze tot stand te brengen. De natie, door deeze tegenstrydige aanzettingen geschokt, wierd 'er te ongeduldiger en werkzaamer door : verlicht geworden in haare*wezenlyke belangen , liet zy zig door geene soort van huichlary verblinden. Menigte van dankbetuigingen aan de volksvergadering van alomme aangeboden , en
?4



( 23a )
nog meer talryke vrywillige giften (5o,) ten behoeve van het vaderland gaven reeds blyken der algemeene gezindheid ; doch eindelyk zag men de ingezetenen der provintien van Bretagne en Anjou , wars zynde van zo veele onlusten , door welke men den moed der Franschen wilde afmatten, zig door een geducht gewapend verbond verééncn. Geheel het overige ryk volgde hun voorbeeld, even zeer de hinderpaalen moede geworden welke men der vryheid in den wr g wierp. Overal zag men niets dan benden van burgeren , welke by duizenden te zamengekomen zynde, zweerden vry te leeven of te sterven. Het geschilter der geweeren , de krygs - musiek , de ontrolde vaanen , de hartelyke broederschap welke zo veele mannen aan dezelve zaak verbond , alles wekte in de harten den brandenden yver voor vryheid op. De troupen van linie begeerden in deeze verbintenissen deel te neemen : veele hunner bevel-hebberen en de sraats-dienaaren bleeven dit lang weigeren; doqh eindelyk wilde de koning zelf aan het krygsvolk wel toestaan om vaderlands-gezind te zyn. Frankryk zag vier millioenen gewa-



( 233 )
pende vryheids - zoonen opdaagen , welke hunne kragten en voor-al hunne rechten kenden ( 60 ).
Terwyl men alom de poogingen der misnoegden door een ontzag-verwekkenden toestel van macht te rug dreef, en dat de heirlegers als uit den grond scheenen op te komen , vervorderde de volks-vergadering haaren arbeid. Zy bad een aantal van opeen-volgende besluiten genomen , ter beveiliging der geestelyke goederen , welke op verscheiden plaatsen door vrienden en vyanden vernield wierden. Zy bad alles geregeld 't geen vereischt wierd ter beveiliging van dat dierbaar onderpand der nationaale schuld , en tot het onderhoud der geestelyken zeiven. Zy had de klooster-geloften reeds opgeschort , en voleindde het werk door dezelve te niet te doen , en eene inkomen vast te stellen voor de geestelyken van beide kunne. Zy deed door nieuwe weldaaden haaren yver voor 't volk uitblinken.' Zy vernietigde de belastingen op het leder, de zeep , de oly , de styfzel en het bestempelen van het yzer, alle verarmende rechten , wier te niet doening in alle de last-



( 234 )
geevingen (cahiers) geëischt was, en zy verving dezelven door andere maatregelen. Boven al schafte zy den impost op het zout (gabelle ) af, eene verfoeilyke en verclerfiélyke belasting , tegen welke men in verscheidene staats vergaderingen vruchteloos opgekomen was , en welke veele eeuwen lang een bron van veele oproeren en straf - oeffeningen was geweest. De behoeften van den staat noodzaakten haar om dien by voorraad door eene meer draaglyke belasting te vervangen. Dus schafte zy daar na den drukkenden impost op de tabak af, en deeze twee handelwaaren , de tabak en het zout, wierden toen onderwerpen van algemeene koopmanschap. Het volk had gevoel van 't voordeel 't geen het genoot om slechts éénen stuiver voor het zout te betaalen , daar het hem bevoorens tot veertien had komen te staan.
Intusschen maakte de vergadering een wet-boek betreffende den afkoop der leenrechten ; zy gaf reglementen over de oogenblikkelyke. invordering der tienden ; zy hield zig ernstig en lang onledig met de beschikkingen over de rechterlyke macht ; zy



( 255 )
bouwde den grondslag der nieuwe wetten op de evengelykheid der gewigten en maaten, een arbeid van veel aanbelang, doch welke de medewerking van verscheidene mogenheden vorderd. Zy beloofde gezworen rechters te zullen aanstellen, 't welk zy ook sints volvoerd heeft, welke het eenig wezenlyk onderpand zyn der persoonlyke vryheid , en Welke in het begin der monarchie aanweezig waren geweest; zy besloot de vryheid van den koophandel in Indien; zy stelde de grondregelen haarer bedaarde staatkunde nopens de volks-plantingen, (eene staatkunde van welke men haar in 't vervolg meer dan te veel heeft zien afwyken , haar noodzaakende om uitspraak te doen over vraagen , waar omtrent het voor eerst genoeg ware geweest met de plaatsen en tyden te raadpleegen, ) en zy zond iiiligtende bevelen (instructiën ) derwaarts ; eindelyk deed zy de gevangenhuizen openen voor alle die geenen welke 'er volgens willekeufigen last in gedompeld waren, en wees dezelven naar eene regelmatige rechts-oeffening De vernietiging der leen-rechten ontnam



( a36 )
eenige inkomsten aan vreemde vorsten of land - heeren , welke bezittingen in Frankryk hadden, de vergadering deed hen dus voorstellen om de vergoeding , welke zy zouden eisschen, te regelen. Dit gaf een onderwerp om Frankryk te bedreigen, want die vorsten hielden st aande , dat zy op hunne lancleryen opperheeren waren, en dat dit recht niet door geld betaald kan worden. Eene ongerymde uitvlucht waarlyk in den mond dier vorsten ! want niemand is onkundig dat opperheeren (souvereinen) in het bezit zyn om niet alleen hunne rechten van souvereineteit te verkoopen, maar ook hunne steden , hunne gewesten , ja hunne onderdaanen zelve (61). Eenige dier vorsten dreigden aan Frankryk de macht van het Duitsche ryk tegen het zelve op de been te doen brengen. Doch omwrikbaar in haare besluiten, en in haar voorneemen om de eenvormigheid der wetten en rechten in het geheel ryk te handhaven, antwoordde de vergadering hier niet op dan door een hernieuwd aanbod van schade-vergoeding.
Onderwylen besloot dezelve de grondwettige staats - ordening der krygs-macht £



C 25> )
fcy bepaalde het voorhandsch bestuur def nationaale krygs - benden , middelerwyl deeze publieke macht , welke de wezenlykste is , geheel in orde zou gebragt zyn ; zy regelde de kosten van het bewind der buitenlandsche zaaken en die van den raad, als ook de vaststelling van 's konings jaarwedde, zeer oneigenlyk civile Ijst genoemd. En ter zeiver tyd , toen alle geesten zig verheften tot de toekomstige grootheid van Frankryk, en zig vervulden met de grootsche stel-regelen der vryheid, besiemde zy burger-kroonen ter eere der verwinnaaren der Bastille; zy deed van den voet van het stand-beeld van Lodewyk den XIV de hoonende beelden van gekluisterde volken wegneemen ; zy verklaarde dat de natie nimmer een oorlog zoude onderneemen om veroveringen te maaken; zy ver-; bond Corsica aan Frankryk door de zagta banden van vry- en evengelykheid, en bewees een zuiveren eerbied aan die geheiligde rechten der menschelyke maatschappyen, door den rouw aan te neemen over Franklin.\ Deeze zo tegenovergestelde handelwyzen der volks - vergadering en haarer vyanden



C 238 j
moesten noodwendig een ongelyk' gevolg hebben : men bad te beoordeelen welke zyde voordeel bekaaien moest, of die welke aan het ryk , 't welk ze eiscbte , eene sterke en vrye staatsinrichting wilden schenken , of die welke alleen hun werk maakten om dezelve tegen te Averken of te vernielen.
Een besluit bitste inzonderheid de Avoede der bevoorrechten op , meer dan eenig ander 't geen tot nu toe genomen was, en echter vorderde het zelve slechts de opoffering van eenige beuzelachtigheden , welke der burgeren van een vryen staat onwaardig Avaren. Het was naamlyk de Avet tegen de eertitels , wapenschilden en lieveryen. Zy wierd voorgesteld en aangedrongen door vaderlands-gezinde gedeputeerden van den voorheen-bestaan hebbende adelstand. Het te niet doen der wapenschilden en eernaamen Avas een gevolg der afschaffing des adcls , der leenheerschappy en der afzonderlyke voorrechten; Avant wapens en praaltekenen alleen aan edelen toegestaan , Avaren de navolgzels van derzelver kleuren ; en wat de eertitels betreft! zy hoorden toe of aan den adel, welke niet meer in wezen was ,



( &9 J
of aan den hoogmoed, welke eene onverzoenlyke vyand der evengeïykheid is , en by gevolg door de wetten vernietigd moest worden om niet meer in de zedelyke geWoontens plaats te vinden.
Van dien dag aan toonde het meerderdeel der edelen van 't ryk een onverzettelyken haat tegen de staatsvorming : zelf heeft men dikwerf herhaald, dat dit besluit hen in het voorneemen bevestigd had om een burger-oorlog aan te stooken, en liever op de puinhoopen van Frankryk te sneuvelen , dan om de eer te verzaaken. De eer! — Verwonderlyk en gedenkwaardig voorbeeld der wuftheid van het menschlyk geslacht , en van bet vermogen der vooroordeelen ! Doch deeze verwoedheid zelve heeft de wet gebillykt. Zy toonde aan dat de adel zo zeer aan de uitwendige praal-tekenen zyner oude macht verkleefd was , ■alleenlyk wyl zy dezelve niet meende verboren te hebben , of die wel haast hoopte te herwinnen. Veele dier geenen welke deeze wet hebben goed - gekeurd v hebben teffens de volks-vergadering gelaakt , wyl zy die naar hun inzien te vroeg



X 240 )
hadde ingesteld, en in een tyd in wien al* lerleie zaïnen-zweeringen ontbrandden , en alle gekroonde hoofden van Europa tegen ons wierden aangezocht. Doch wanneer men alleen de omstandigheden in acht neemt, kan men mede opmerken dat dit het tydstip was op 't welk Frankryk de meeste kracht betoonde om de zamenspanningen tegen haare vryheid om verre te werpen.
Het bezat in de daad eene geduchte macht, indien de macht eens ryks bestaat in den moed en trouw der ingezetenen. De verachting met welke men veinsde deszelfs burger-benden te beschouwen , veroorzaakte geene verwondering ; want de Persiaanen verachtten ook de Grieken , de Spanjaarden verachtten de Hollanders, en de huizen van Bourgogne en Oostenryk zagen de Zwitsers met versmaading aan : doch Frankryk bevatte in zynen boezem agtmaal honderd duizend menschen welke de wapenen hebben opgevat, en de geheele overige natie had beslooten vry te leeven of te sterven.
Dit was het oogenblik op 't welk alle
de



C Hi )
de burgers zig door een verdrag van verbintenis (pacte fèdèratif) vereenigd hadden, , en op \ welk Frankryk vervuld was geweest van gewapende by-een-koinsten van twaalf, twintig en dertigduizend mannen. De vergadering besloot dat 'er in Parys eene algemeene verbintenis aangegaan zoude worden door bezendingen (dcputatien) van alle gewapende burgeren gelyk ook van alle de krygs-rroupen. Zy bepaalde den dag op den i/f july, Jen dag der verovering van de Bastille , en op wien de natie de nieuwe tyd-berekening der vryheid gesteld heeft. Het Champ de Mars (62), 't geen steeds berucht zal zyn door het aldaar verzamelen der krygs - benden , welke in 't voorgaande jaar de hoofd - stad bedreigd hadden , was nu de plaats der by-eenkomst, om , als 't ware, door den wierook welke ter eere der vryheid geofferd wierd , dat veld te zuiveren *t welk door de voetstappen der dwinglandy ontheiligd was geworden. Thans draagt het den naam van het veld der volks - verbintenis (Champ de. lajédération ).
Dit veld , Jt geen vier honderd roeden in
Q



( 242 )
de lengte en eene evenredige breedte beslaat , en aan weêr zyden met hooge boomen beplant is, heeft een uitzicht op het kvveek-school der krygs lieden (Ecole militaire) (65). Daar moesten op een groot en verheven gevaarte de volks - vergadering en de koning geplaatst worden, ten einde alle aanschouwers getuigen zonden zyn van den eed welke zy zouden afleggen om het staats-gestel te zullen handhaven. Men verzon het grootsch ontwerp om in den omtrek van viermaal honderd duizend aanschouwers , welke deeze eerbiedens - waardige plechtigheid derwaarts uitlokken zoude , zitplaatsen te vervaardigen. De grond moest verscheidene voeten diep worden uitgegraaven , en met die aarde wederom de kanten opgehoogd worden, om 'er zitplaatsen te maaken. Twaalf duizend arbeids - lieden , welke geen ander werk hadden, wierden hier toe te werk gesteld : doch deeze bezoldigde arbeid vorderde zeer weinig , en was zeer uitgebreid. De inwooners van Parys vreesden dat het veld niet voor den x4 july in gereedheid zoude gebragt zyn, l en het herdenken van dat tydmerk was



( )
hen dierbaar. Toen zag men een dier trekken welke te gelyk den yver voor de vryheid en de driftigheid des Franschen volks kenschetsen. De burgeren namen zelve den arbeid op zig. Men zag onophoudelyk uit alle wyken deezer waareld - stad deszelfs inwooneren uittrekken , twee aan twee gaande, met spaden en houweelen beladen, en aangevoerd door eene muziek , wier toonen hen de zucht tot vryheid erinnerden, en hen de overwinning op derzelver vyanden toezeide. Hunne vrouwen en dogters verzelden hen. Priesters en geestelyken bevonden zig in hun getal. De werklieden , de kunstenaars van verschillende handwerken voegen zig met vreugde by hen , voorgegaan door verschillende vaanen , welke alle hunnen yver voor 't vaderland uitdrukten. De aarde, weldra door braave en vrye handen opgegraaven , wierd overgevoerd om zitplaatsen te vormen , of diende om in het midden des velds den staatigen altaar des vaderlands op te richten. Men zag met heuchlyke aandoening tedere vrouwen den kruiwagen voorttrekken of de spad hanteeren. De moeders , haare kinderen aan
Q »



r =44 5
't werk Stellende, zeiden hen : Myn zoon , t'eeniger tyd zult gy aan uwe kinderen verhaalen dat uwe handen medegewerkt hebben om het altaar des vaderlands op te richten. Verrukt door dit schouwspel j voegen de bondgenooten welke reeds uit de provintien waren aangekomen , hunne sterke armen by die der menigte : en in weinige dagen was voor die volks-plechtigheid het grootste schouw - toneel in gereedheid , 't geen ooit door menschen handen opger richt is.
Eindelyk had deeze plechtigheid , welke den loop der eeuwen verduuren zal, plaats.' De burger-benden der gewesten (dèparte* mens), door haare banieren onderscheiden , de troupes van den voet-, paarde- en zee - dienst, en de vreemdelingen , welke onder Frankryks banieren dienst genomen hebben, in orden geschikt zynde, legden de volks-vergadering en de koning den eed af om het vastgestelde staats - bestuur te zullen beschermen; alle gewapende burgers herhaalden dien , en de ontallyke menigte der aanschouweren juichten hunne verbintenissen met vrolyk handgeklap toe,i



I Weree/uyuif de* FranscAm volks .
JT.m.w J'/,,„mi/ —
Jiknaae Sc






( s4,5 ) Alle zweerden zy in8gel u
ieeven of te sterven. En dien zeiven dag wierd dezelve eed door de gehee]e uiW •trett^d des konüvgryks bertaiJd § -
03



C )
VYFDE BOEK.
Eene der grootste weldaaden der staatsomwenteling welke in Frankryk ter uitvoer was gebragt, bestond bier in , dat door dezelve het volle zo in bet burgerlyke als in liet staatkundige een daadelyk aanzyn verkreeg , 't geen het sedert zo veele eeuwen verlooren had , en 't welk aan 't zelve onder liet grootste gedeelte der regeeringen ontrukt is. Men heeft te lang gezegt dat het volk geschapen is om door een yzeren scepter geregeerd te worden ; dat het niet vatbaar is voor de kennis van zyn wezen]yk belangen; dot de onbeschaafdheid van deszelfs opvoeding en arbeid niet toelaat dat het zig met zaaken het algemeen welzyn betreffende bezig boude ; en dat de zorg om het zelve te bestuuren moet overgelaaten worden aan mannen van een verhevener slag, welke zyne belangens beter dan hy zelf kennen. In de staats - omwenteling



'( 5
'van Frankryk heeft men deeze drogredenen door het voorbeeld bekragtigd. De gewelddadigheden , aan welke hét volk zig op verscheidene plaatsen heeft overgegeeven, niet alleen tegen deszelfs verdrukkers , maar ook somwylen tegen onschuldigen , en die aan het zelve door hun toedoen nimmer eenig kwaad hadden toegebragt, hebben ten bewyze gestrekt om aan te toonen dat het volk geen invloed hoe-genaamd op het bestuur der algemeene zaak bezitten moest.
Dan, behalven dat het eene wreede onrechtvaardigheid is voordeel te doen met 's volks onwetenheid , 't geen door het bestuur zelve , onder hetwelk het leefde, in de onkunde gehouden wierd ; met eene onbc* schaafdheid , welke de vrucht was eener staat-kunde welke bestond in het dom te houden , en teffens der ondeugden der slaverny, over welke men het volk eerder beklaagen dan kaken moet, wyl men hem die opgelegt had in Weerwil der natuur, welke er een afschrik van heeft; is het licht te zien , dat de overheerschers van het menschdom eene diergelyke taal niet voe-
Q 4



X 48 )'
ren dan wyl zy het oppergezag boven alle» beminnen. v
Ten anderen kan niets de schending der rechten der maatschappyen en het algemeen onrecht aan het menschdom toegebracht , rechtvaardigen , wanneer één of veelen van het zelve zig het recht van overheersching toeëigenen, en hunne dwinglandy op hun nageslagt voortplanten. Het verbond der maatschappy, 't welk hen allen als gelyk - geschapenen vereenigd had , droeg aan niemand hunner het uitsluitend bestuur over alle andere op. De publieke zaak was de zaak van allen geworden; en de wetten, gelyk waarachtig is, niet dan wederzydsche bepaalingcn ( conventie-ns ) zynde, is het onbetwistbaar dat de belanghebbende 'er allen deel aan moeten hebben. En wanneer men slaande houd dat één mensch beter onderricht is van 't geen tot hun welzyn dient, is dit eene onwaarheid welke door de geschiedenis van byna alle koningen gelogenstraft word. Hoe veele zyn er niet welke slechts dagten om de aangenaamheden des levens te genieten, pm hunne driften te vepadigen , om hunne



C «fe )
inkomsten te vermeerderen en hunne macht le vergrooten, om hunne onderdaanen op te offeren, om hun land-gebied uit te breiden , en om het bloed hunner nabuuren en volkeren te doen stroomen , ten einde den gewaanden eernaam van Grooten te bekomen ! Indien den onderdaanen om raad gevraagd was , zouden zy dan op dusdanige • wyze geregeerd hebben willen zyn ?
Do gezonde reden en de ondervinding stemmen over een in het bewys, dat wanneer het volk de macht verkreegen heeft om zyne zaak zelf te bestuuren , het deeze groote zaak op eene beredeneerde en verstandige wyze volbracht heeft (6'4). Dit word hier door te weeg gebragt , dat dit soort van bestuur het volk uitnodigd om zyne belangen te leeren kennen, en dat het 'er kundigheid van verkrygt wanneer men het zelve niet dwingt om die bezorgdheid aan andere over te laaten. De onwetenheid maakt de kracht der willekeurige regeeringen uit ; de verspreiding der kundigheden is de dryfveer van eene vrje staal s-regeering. Om de wetten der eersten onderworpen te zyn , moet het volk in diep©



'( 2Ö0 )
onkunde gehouden worden; om de laatste te gehoorzaamen, moet liet van alles onderricht zyn ; maar wanneer alle willekeurige machten te zamen werken om zig onderling tot steun te strekken, en om het volk, 't geen haar bezoldigt en onderhoudt, te vernederen, dan stuit de laster welke men op het zelve werpen wil te rugge op die zelve dwingelandy welke het versmaad. Te vergeefs kondigen de geestelyken aan 't volk aan, dat het verstandeloos is, dat de macht zyner tyrannen eene macht is welke van God afstamt en dat het de roede kusschen moet door welke het gekastyd -word : — men is immers bewust dat zy deeze leer slechts prediken wanneer de tyrannen hunne vrienden zyn.
Dus was de haat welke zy in Frankryk openbaarde tegen de bevoorrechte standen gegrond op hunne verstandhouding met de hof-party, welke de uiterste poogingen aanwendde om de opperheerschappy tot stand te brengen. Het volk is ontwaar geworden dat deeze drie verouderde machten zigalleenlyk onderling ten steun strekten, om het zelve des te ligter den voet op den



X 25l ) .
nek te zetten , en zig met deszelfs zweet en bloed te mesten. Doch toen de staatsverandering voortgang heeft gemaakt, toen het zwaard uit de scheede getogen is, en dat de bevoorrechten door Frankryk en geheel Europa bekend gemaakt hebben dat zy eene geduchte wraak zouden neemen over de smaadheden welke zy meenden ondergaan te hebben , toen heeft het volk hen niet anders dan als deszelfs openbaare vyanden beschouwd. De verschrikte burgers verbeeldden zig de gruwzaame straffen welke hen over de hoofden hingen indien deeze drie - dubbele zamen - spanning stand greep. Zy verbeeldden zig Parys in het bloed zwemmende en ontvolkt te zien, de moord schavotten in alle gewesten des koningryks opgericht, en de vertegenwoordigers des volks aan het zwaard der beulen overgeleverd ; of, indien de natie zig geheel overgaf aan die kracht welke zy bevorens had doen zien , dan voorzagen zy dat dezelve aan alle de ysselykheden van een' burger-oorlog ten prooy zoude zyn , en ten laatsten tot regeeringloosheid of slaverny vervallen zoude.



i >
Eindelyk, toen de bevoorrechten , niet langer op hunne krachten staat maakende, alle hoven bezogten om 'er de koningen te bulpe te roepen , verfoeiden de Franschen de dvvinglandy nog sterker. Zy verwonderden zig dat zeven of a^t mannen en vrouwen in Europa zig het recht zouden aanmaatigenom Frankryk tot een bloed-bad te maaken , om dat zy eene kroon op den schedel droegen. Zy vergeleekcn het gedrag der koningen, welke alle voorwendzelen goedkeuren om met vuur en staal hunne nabuuren aan te vallen, by dat eens vry en rechtvaardig volks, 't welk de eerbieding der rechten zyner nabuuren als een zyner eerste plichten rekend. Zy betreurden het noodlot dier volken , welke steeds onderworpen waren aan de toomlooze wil van éénen man, die steeds bereid zoude zyn om duizenden van menschen gelyk hy, aan zyne onberaadene belangen op te offeren. Doch boven-al wierd hen de adel verhaat. Zy beschouwden als verraaders des vaderlands die bevoorrechten , welke zig onteerende om eene gewaande eer te herwinnen zig nergens mede bezig hielden.dan met mid-



( s53 )
delen om hun geboorteland den boezem op te ryten , en het aan alle de verschrikkelyke gevolgen van den burger - oorlog ten prooy te doen strekken : geen geloof kunnende slaan aan de bclanglooze denkwyze der koningen , verbeeldden zy zig hen reeds te zien medewerken om Frankryk te splitsen en onder zig den buit te verdeelen. Zy verbeeldden zig Lodewyk den XVI, dien koning, welke de welgezinde Franschen standvastig volhardden om tegen zyne gewaande vrienden te handhaven , als misschien uit deszelfs troon gestooten , en plaats inruimende voor prinsen , welke een luisterryker rol zouden speelen dan hy. Zy beweenden zyn ongeluk , dathy door frouwlooze raads - lieden omringd was , en niet gewaar wierd , dat deeze te zamen-zweering tegen hem zeiven was ingericht; dat men zig slechts van zyn naam bedienen wilde om 'er onmenschelyke wandaaden door te rechtvaardigen , en zyn ryl* tot eene woesteny te maaken. Toen wierd de staatsverandering volkomelyk gebillykt. Men achtte zig gelukkig van dusdanige meesters ontslagen te zyn; en hunne bedreigingen ea



( 254 )
wraak-oefieningen deeden den waaren prys stellen op de weldaaden en diensten van welke zy zig beroemden. Men gevoelde meer dan ooit voor heen de waardy der vryheid ; zy wierd door allen aangebeden, en alle burgers waren gezind om voor dat dierbaar pand te overwinnen of te sterven.
De volks-vergadering, aan haare zyde, gevoelde des te sterker de noodzaaklykheid om eene staats-wet te vestigen , welke Frankryk tegen alle soort van dwinglandy beveiligen moest. Zy had de rechten van den mens oh en burger afgekondigt op een tyd toen zy zelve nog niet genoegzaam gevestigd zynde, niet wist of zy zelve tyd zoude hebben om de rechten daar te stellen , welke uit deeze grond-beginzelen voortvloeien. Zy had den ingezetenen hunne rechten kenbaar gemaakt , even gelyk een kranke huis-vader, welke zig geen langen levens-loop voorspeld, aan zynen erfgenaam zyne rechten, schuld-eisschen en bezittingen overleverd. In 't vervolg, naar maate de tyd en haare werkzaamheid het gezach yan het wetgeevend lighaam hadden geves-
5



( 255 )
tïgd en gebillykt, bepaalde zy de burgerrechten der ingezetenen , de eenparigheid der belastingen , der toelaating tot ambten , der belooningen en der straffen ; de vryheid der daaden , gesprekken , geschriften , gevoelens en godsdienst - oeffeningeu onder de bescherming der wet, welke geene straf oeffent dan over misdadigen tegen de maatschappy of byzondere persoonên. Zy beveiligde alle de inwooners des ryks door alle de voorzorgen welke zyne persoonlvke vryheid beschermen , en welke hem beschutten tegen de vry willige bedryven, het gezag en de kwellingen der ondergeschikte dwingelanden , welke dikwerf wreeder en steeds ondraaglykcr dan hunne hoofden zyn.
De grondslagen van Montesquiou overneemende, besloot de vergadering dat een volk niet vry kan zyn , indien de byzondere machten in eene band berusten. Zy plaatste de wetgeevende macht in het vereenigd lighaam der volks-vertegenwoordigers , welke besluiten neemen , en den koning , welke weigerd of toestemd; de uit.voereade macht betrouwde zy aan den ko-



( 256 )
ning , en die der rechts - oeffening aan ma* gistraaten welke door het volk voor een tyd gekooren zouden worden. Vrede -. rechters , in iedere wyk verkooren , zullen 'er kleine geschillen vereffenen ; gerichts-hoven in alle afdeelingen ( districten ) ingesteld, zullen alle zaaken van grooter aanbelang beoordeelen: 'er zullen twee trappen Van rechtspleeging zyn , en men zal zig van het één gerichts hof op het ander kunnen beroepen. Een gerichtsdiof voor lyfslraffelyke misdaaden bestemd, zal in alle afdeelingen stand grypen , en de ingezetenen zullen 'er door hunne evengelyken (pairs) gevonnisd worden. Eindelyk word dit werk gekroond door de aanstelling van een gerechts-hof van teniet-doening (cassatie) , 't geen alleenlyk oordeelen zal over de kwalyk ingerichte pleitvormen, of over het oordeel-recht van liet gericht zelve. Intusschen beoordeelen het nationaale gerichts-hof (65) en gezwooren rechters de misdaaden van gekwetste majesteit der natie; — de tusschen-komst van verzoening en bloed-verwandschap leggen de geschillen by ; bemiddelingen, welke ?yoor alie ingezetenen open stonden , waren
als



( s57 )
als de voorzaal des tempels der gerechtigheid, waar mensehlievenheid haare zitplaats heeft om de driften te stuiten en te dempen , en sints dat oogenblik Mas de rechts - uitoeffening zonder geld te bekomen.
Ter waarneeming der algemeene zaak beval de vergadering dat het wetgeevend lighaam jaarlyks zoude bepaalen wat opgebragt en uitgegeeven zoude worden ; dat de koning door zyne ministers van de inzamelingen en de uitgaven rekenschap zoude doen ; dat door deszelfs bevelen een bestuur in iedere afdeeling de inzamelingen zoude verdeelën en de penningen ontvangen, te gelyk met het bewind der algemeene zaak ; en dat onder haar opzicht eene administratie in elke afdeeling zoude aangesteld worden , welke in haaren kring des konings bevelen ter uitvoer zoude brengen. Dit bewind Wierd in iedere stad of gemeente opgedraagen aan volks - gezinde magistraatspersoonen , welke door het volk zelve benoemd waren.
De volks-vergadering dus het bestuur benoemd hebbende, bestemde teffens de>>
R



( a58 )
zelfs werking, evenwigt en bepaaling. Zy bragt eene volks - macht tot stand tot binnenlandsche veiligheid en om zig voor buitenlandsche aanrandingen zeker te stellen : en wat haare betrekkingen tot haare nabuuren aangaat , bekragtigde zy.de thans in wezen zynde verbintenissen, teffens verklaarende dat zy geenen oorlog zoude aanvangen om veroveringen te maaken. Een aantal van byzondere wetten regelden alle de schikkingen deeze hoofdwetten betreffende.
Zodanig was de staats-wet welke de volks-vergadering aan Frankryk gaf, niettegenstaande de tegenwerking van veele bevoorrechten , welke zy in haaren boezem besloot, en ondanks de hinderpaalen welke haar daaglyks in den weg geworpen wierden. Veele schryvers hebben hun vermogen aangewend om te toonen dat deeze staatsordening gebrekkig is ; doch 't geen bewonderings-waardig moet voorkomen is dat de volks-vergadering clie heeft kunnen te zamen stellen, daarzy zelve uit twee partyen bestond , wier inzichten geheel en al tegenitrydig waren. Hoe dan ook dit staats-gestel



i )
zy , beeft bet wetgeevend lighaam , na vastgesteld te hebben dat het volk de opper-; macht bezit, en dat de algemeene wil de wet uitmaakt, aan het onderzoek der volken , aan de ondervinding, aan de wysheid en bet welzyn der volgende geslachten, de staats-inrichting welke zy gevormd had,' ter beoordeeling overgelaaten. Het behoedde dezelve te gelyker tyd en van verhaasting j welke zig spoedt om veranderingen in te voeren, en van zorgeloosheid, welke misbruiken laat aangroeyen.
De vereffening der publieke schulden was mede het onderwerp zyner bezorgdheid. Het had met afgryzen alle voorstellen van bankbreuk (banqueroute) verworpen , welke, onder voorwendzel van de schuld der natie in ééns te vereffenen, haar met schande zoude overdekt hebben , zonder haar te beveiligen voor de elendige gevolgen der byzondere bank - breuken en der algemeene verliezen, welke dezelve na zig zoude gesleept hebben. Zy had den schuld-eisscheren van den staat de geestei lyke en domein - goederen ten onderpand gegeeven, vvelke op veele duizrnden van.
R a



( zGo )
millioenen begroot waren. Om de geeste-> kkheid schadeloos te stellen, had zy het inkomen der dienst - doende geestelyken , zo wel als de jaarwedden dier geenen welke afgeschaft waren , op de publieke inkomsten aangewezen. Die som bedroeg meer dan i5o millioenen jaarlyks : doch de jaarwedden moesten agter-een-volgende door het verstref der eigenaaren verminderen. Zy belastte de natie ook met den afkoop dier menigte van ambten en bedieningen, van welken wy in den aanvang deezer geschiedenis melding gedaan hebben, en welke niet langer konden stand grypen , sints de veilheid der ambten was afgeschaft. De vergadering deed dezelve de eene na de andere vereffenen en te rugge geeven. Twaalf honderd millioenen aan assignaaten op de nationaale goederen dienden ter hunner aflossing , het zy de eigenaars deeze goederen zouden willen aankoopen , het zy dezelve verkie-, zen zouden om het papier als een capitaal te bewaaren en het vervolgens in het publiek gebruik te doen omgaan.
De vergadering was ook werkzaam over de algemeene bydraagen (contributicn)..



1261)
Zy had de belastingen afgeschaft, welke by bet volk verhaat geworden waren door de onderdrukkende wyze op welke zy ingevorderd wierden, en welke teffens zeer kostbaar en omslachtig was. Zy nam het edel denkbeeld aan om het ryk te ontheffen van alle die lastige en drukkende rechten , welke den reiziger aan alle poorten der steden en op alle de buiten-wegen deeden aanhouden. De Fransche bodem moest vry zyn. Er waren geene provinlien meer, en het geheel koningryk was één lighaam. Zy wilde dat de voortbrengsels der aarde en der arbeidzaame kunde voorlaan een vryen omloop zouden hebben , en dat de reiziger op zyiien weg niet langer gekweld zoude worden door dwingelandsche navorsschingen, nog de burger in deszelfs huis door plaatslyke onderzoekingen. De tolhekken wierden dus naar de grenzen des ryks verplaatst, om daar de rechten te ontvangen der koopwaaren van vreemde landen; en van deezen wierd eene bepaaling opgemaakt.
De vernietiging deezer bezwaarende belastingen liet eene groote gaaping over in.
R 3



( 2Ö2 )
de geld-middelen , en deeze moest gevuld worden. Teffens moest men eene wyze van opbrenging in deszelfs plaats stellen , welke zeer groote , hoewel zeer verminderde , uitgaven zoude kunnen goed maaken , en nogtans aan het volk niet onbehaaglyk zou zyn, 't geen steeds geneigd is om zig over alle toelagen te klaagen, hoedanig die ook zyn mogen. De vergadering stelde dus eene belasting in op de landeryen, eene op de bezittingen naar de grootte van het capitaal geschikt , een recht van gildebrieven op de neering doenden , een stempel- en aantekenings recht (dimt d'enregistrement) op de contracten, welke de burgers onder den anderen zouden aangaan. Doch de onvermydelyke langduurigheid in het opmaaken van deezen arbeid , en vooral in deszelfs uitvoering , in het aanleggen van comptoiren , in het benoemen tot derzelver bedieningen , in het opmaaken der lysten en het verdeden der belastingen, vertraagde derzelver ontvangst. Andere omstandigheden kwamen hier by. De vorige bedienden , zeker zynde van verplaatst te zullen worden , hielden zig slechts met hunne byzondere



I 263 5
belangen bezig ; zy verzuimden de invorde: ring welke ben voorgeschreeven was, en somwylen hoopten zy dat hun uitstel de werking deezer nieuwe instelling zoude vertraagen of wel geheel stremmen. De bestuurende collegien ( directoires ) met werk overlaaden , konden dat der belastingen niet verhaasten. De kwaadwilligheid der ingezetenen op sommige plaatsen hield de bestuurderen dikwerf tegen. De kwalykgezinden schiepen vermaak om den volke aan te kondigen, dat het zelve vry zwaardere belastingen opbrengen zoude dan voorheen , en hoewel het tegendeel klaarblykelyk was in de oogen dier geenen welke met éénen opslag den geheelen zamen-hang kunnen overzien, verblindden zy nogtans dat gedeelte des volks 't geen altoos wenschte om niet met al op te brengen. Eindelyk veele bestuurders , welke uit het vorig bewind van zaaken in het hedendaagsche geplaatst waren , bragten in het zelve genoeg kwaadwilligheids of verzuim om de hen aanbetrouwde bewerkingen te vertraagen. De opbrengingen der schattingen waren ten agteren geraakt. De natie bragt weinig
»4



< 264 )
op en deed zwaare uitgaven. De misnoegden en uitgeweekenen noodzaakten baar ter bekostiging van oorlogs-toebereidzelen , om zig in staat van tegenweer te stellen. Zy zamelden het gemuntte geld op of voerden het met zig buiten het ryk, om de natie uit te putten, en maakten dus de ontvangst der opbrenging bezwaarlyker.Onze betrekkingen van den koophandel buiten 's lands tot ons nadeel zynde, en de interessen van liet geen wy aldaar schuldig waren , betaald moetende worden , ging het baare geld uit het ryk, en kwam 'er niet weder in; de wissel verhoogde en de burgeren raakten langs hoe meer in bekrompenheid. De natie ontrust, doch niet afgeschrikt door deezen toedragt der zaaken , troostte zig door het denkbeeld dat de uitgestrektheid der volks - bezittingen deeze tydelyke verliezen vergoeden zoude ; zy vervulde het verlies der geld-specie , welke verdween , door kleine assignaaten, welke niet buiten-lands vervoerd konden worden. Het opper-bestuur , toen besluitloos zynde, het staats - bewind opgeschort, en weiffelende tusschen dentegenstrydigen aandrang



( 265 ,)
der vergadering en van 't hof; het hof zelve vast beslooten zynde om de nieuwe staarsordening in duigen te werpen , belettedeu door hunne meer dan te wel bekende gevoelens de daarstclling der nieuvve inrichtingen. Deeze staaking van bestuur veroorzaakte eene algemeene verwarring. De stryd tusschen het algemeen welzyn en byzondere voorrechten greep nog by aanhoudenheid stand, en de algemeene werking was gestaakt terwyl de strydende partyen aan eikanderen waren.
De geschied - kunde levert in de daad geen voorbeeld op van eene binnen-landsche omwenteling , welke gelyk staat met die geene welke Frankryk ondervonden had. Zy bad slechts éénen grondslag , om nanielyk de misbruiken te hervormen. Dan wyl alles in het ryk van misbruiken krielde , vloeide 'er uit voort dat alles veranderd wierd. De verplaatsing der dingen had de verplaatsing der rnenschen ten gevolge, en de staats-wet deed die geenen , welke op liet eerste toneel verscheenen waren , verdwynen, om :er nieuwe op te doen verschynen. Het beklag en geschreeuw der



( 266 )
eerst-genoemden waren gegrond op het vel* hes hunner voorledene grootheid. Zy zagen niet in dat zy verbonden zynde aan een verkeerd bestuur, de wet welke de misbruiken vernietigde, de persoonên niet aanweezig konde laaien , of dat indien zy de persoon wilde behouden , zy alsdan ook het misbruik moest laaten blyven. Elk lighaam erkende de noodzaakelykheid om anderen te hervormen, en begeerde zelf 'er van uitgezonderd te zyn; doch toen zy zig allen gemeenzamer-hand zagen aanvallen , wilden zy er eene gemeene zaak van maaken : nogtans waren hunne gevechten slechts schermutselingen , en hunne byzondere wraak-oeffeningen of kuiperyen veroorzaakten slechts wanorde en geensints eene herstelling welke ondoenelyk geworden was. Terwyl zy voor het algemeen kwaad brouwden zonder zig zelve te beoordeelen , rechtvaardigden zy zelve de nieuwe staatsverandering. De ongerymdheid van hun eed-gespan was boven - al tastbaar, wanneer zy met. luider stemme een bankbreuk inriepen , door welke zy zeiven meer dan iemand zouden verboren hebben, wyl geen hunner



C 267 )
alsdan betaalïng erlangt zoude hebben. Alle waren zy schuld-eisschers of bezoldigden van den staat; dan zy wrokten alleenlyk, wyl zy denzelven niet langer overmeesterden. En, "t geen wel aan te merken is , de natie, welke veele duizenden van millioenen schulden betaalde , was vergenoegd , en die geenen , welke door haar betaald wierden , waren het geensints. De reden is blykbaar : zy wilden de macht in handen hebben , en het volk wilde vry zyn.
Gemoeds-driften en vooroordeelen oeffenen een sterk geweld op menschen uit, wyl zy hen neigen om dikwerf tegen de klaarblyklykheid of tegen hunne eigene belangen oordeel te vellen. De Fransche natie wilde zig aan geene bankbreuk schuldig maaken , en haare eigene schuld-eisschers dreeven haar derwaarts. Ongetwyffeld zoude die plaats gehad hebben zonderde algemeene staaten, en zy vervloekten die algemeene staaten. De geestelykheid had voorgegeeven dat zy slechts i3o millioenen inkomen bezat , en zy beklaagde zig over de natie daar deeze haar 160 toestond. De laast-genoemde deed veele honderden millioenen aan de



( 268 )
eigenaaren te rugge geeven , en deeze haatten naar het voorleden bewind, 't geen hen by slot van rekening niets te rugge gegeeven zoude hebben. Men hitste de buitenlanderen tegen de volks-vergadering op, en deeze sprak borg aan veelen hunner voor de hoofd-schuld en de renten eener onnoembaare schuld-vordering. Zy riepen allen om het vorig staats - bewind , t welk hen ontwyffelbaar van alles beroofd zoude hebben , zo men misschien de geestelykheid uitzonderd, welke gewoon is om zig uit alles te redden. 'T is waar, de koning van Pruissen had reeds over dertig jaaren voorspeld , dat de verkwistingen van het Fransche hof het zelve zouden nookzaaken om zig de goederen der geestelykheid toe te eigenen, om de schulden des konings af te doen ; doch geen koning zoude hier toe genoegzaame macht bezeeten hebben.
Intusschen deed Frankryk zig aan de toeschouwers en de reizende vreemdelingen onder eene geheel andere gedaante voor dan zy het zelve bevoorens gekend hadden. Alles was veranderd. Dat zo prachtig hof was in een oogenblik Yerdvveenen, en het kasteel



C 269 )
van Versailles was verlaaten. De menigte der loontrekkende edellieden, welke den troon omringden om deszelfs schatkist uit te putten , was niet meer te vinden. Jon^e heden , welke deels hovelingen , deels krygsoversten waren , hadden plaats gemaakt voor onbekende burgeren. 'Er waren nog pairs , nog hertogen , nog markgraaven , nog graaven, nog baronnen meer , en die naamen waren reeds bespotteïyk geworden.
De parlementen , die voogden en mededingers der koningen , waren niet meer aanwezig ; men was byna vergeeten dat zy bestaan hadden , schoon men somtyds hoorde zeggen , dat zy meenden 'er nog te zyn. Alle de overige rechts - bedieningen waren afgeschaft, en die tallooze zwerm van recht-geleerden welke Frankryk overdekten en verslonden , waren tot de algemeene classe van burgeren te rug gekeerd : hun tabbaard zelf was afgeschaft.
In de provintien Avaren de gouverneurs , de commandanten, de staf - officieren , de intendanten, haare onderhoorige (subdèlé•gucs), de presidenten en gerichts - hoven



C 270 )
van verkiezing (tribunaux d'êlection) ver* nietigd, en in derzelver plaatsen verkooren bestuurders aangesteld. 'Er waren nog ambtvaste maires (66) , nog schepenen , nog^ lioofd-schouten , nog gezworenen, nog burgemeesteren meer : door het volk uitgekoren gerechts - leden ( municipaux ) vervulden hunne plaatsen : de naam alleen van maire was gebleeven. De hoven des aides ( 67 ) , de reken-kamers , de thésauriën, de finantie- kamers , de kanselaryen , de comptoiren van finantie , waren te gelyk verdweenen. Eene eenvoudige en algemeene verantwoordelykheid was op die uitgestrekte puinhoopen geplaatst.
Die groote vergaderingen , bekend onder de benaaming van provintiaale staaten, in welke de oude voorrechten der gewesten aan het ryk vereenigd het eigendom van een gering aantal menschen waren geworden , waren thans in de vereening der geheele natie in een gesmolten. 'Er waren geene provintien meer : haare naamen zelve waren als een wan - begrip vernietigd ; zy zyn alreeds in vergetelheid gedompeld , en ©nze nakomelingen zullen dezelve niet dan



( 271 )
in geschied-boeken leeren kunnen. De land* beschryving van Frankryk was nutteloos geworden , en deszelfs afdeeling was veranderd. Op de verwarde mengeling zo veeier bailluwages, generaliteiten, enz. (*) van zo veele grillige bepaalingen , welke aan een volgende op een gestapeld waren door de mengeling der rechten, der privilegiën , der taaien , , der gewoonten, der volkeren en der veroveringen ; op deeze verwarring , wier naspooring eene uitgebreide wetenschap op zig zelve uitmaakt, was eene eenvoudige en gelykvormige verdeeling gevolgd. Frankryk was nu één ryk in drieen-tachtig vakken afgedeeld, en Corsica zelf, hoewel door de taal en zee afgescheiden , scheen nader tot het koningryk te komen om met bet zelve slechts één lighaam uit te maaken.
(*) Hier volgt eene reeks van benaamingea welke alleen voor een Franschman verstaanbaar zyn, en wier uitlegging alléén een boek - deel zoude vereisschen. Wy hebben die derhalyen agt«r-wege gelaatea.



( 272)
In den kerkelyken stand had dezelve geest van eenvoudige hervorming het getal der bisdommen doen verminderen, wier uitgestrektheid buiten dien ongel yk was. Thans was 'er één in ieder departement. De onnodige parochiën wierden afgeschaft, en die welke tot bystand der noodlydenden bestemd waren , wierden vermeerderd. Doch de belooningen voor het trouwen , begraaven, enz. (casuel) was afgeschaft, wyl de geestelyken zelve 'er van afzagen. De priesters waren allen bezoldigde leeraars. De onnodige geestelyken waren vernietigd. De kerk verschafte pastoryen en woonplaatsen aan de bisschoppen en priesteren , doch paleizen , nog rydtuigen , nog pronkende eertitels bezaten zy niet meer.
In het leger was de soldy van het krygsvolk verhoogd : een soldaat konde tot alle rangen zonder onderscheid opklimmen ; de officiers hadden geene bewyzen van adel meer nodig om daar door bewyzen van dienst-jaaren te vervullen; de krygs-tucht was geschikt naar de nieuwe wetten en nieuwe gewoontens van het ryk : de eigendunkelyke kastydingen en vernederende
straffen



( 2?3 )
Straffen waren vernietigd : de soldaat wierd door zyne gelyken te recht gesteld; de bevordering en belooning wierden zeker ten deel aan den geenen welke in den dienst grys geworden was , of voor de verdediging zyns vaderlands gekwetst was geworden. De krygs-man , nu burger geworden zynde, na die hoedanigheden verkreegen te hebben , moest zig ook deszelfs deugden eigen maaken.
Op het platte land waren de ingezetenen bevryd van de slaverny des leen-rechts : zy waren verlost van de tienden, welke in de helft des koningryks wel eer aan de geestelykheid het derde gedeelte schonken van de zuivere inkomsten der voortbrengzeis der aarde , en in de andere helft het vierde of vyfde gedeelte; van de belasting op het zout, 't geen door een buitenspoorigen prys te zetten op de gemeenste soort van waaren , alle jaaren eene menigte van straf-oeffeningen veroorzaakte (68). De grond, de akker-bouw, de inzameling der voortbrengzelen en de menschen zelve waj ren thans vry. Een boek van wetten voor de landeryen , wysselyk ingericht , stelde
S



( s74 )
fille bezittingen onder de bescherming der web Eene rechis-pleeging , welke min omslachtig, daagelyksch en onkostbaar was , besliste alle verschillen. Het bewind en de verdeeling der op te brengen toelaagen , waren in 't openbaar bekend aan die geenen welke de lasten opbrengen moesten , en zy konden 'er een waakend oog op houden. Men erkende dat de volks-vergadering vodrnaa'mïyk het welzyn* der lauderyen ten doelwit genomen had , wyl die de voedsters van den slaat zyn , Avyl de aarde, welke jaarlyks schept en voortbrengt, vry jnoet zyn en vruchtbaar gemaakt worden jmoet. Ook waren 'er veele burgers welke door de verandering welke in de zeden bewerkt was , te rug kwamen van het heg drieglyk geluk om in steden te huisvesten, welke tot de gevoelens der natuur wederkeerden , en zig geluk wenschten met het voorneemen om het platte land te gaan beyvoonen.
Eindelyk was de geheele oppervlakte van Erankryk bedekt met mannen voorzien van ^eweeren , geschut en gelyke kleeding: eene Bienjgtc vergaderingen van burgeren kwam



\ 275 )
aan alle kanten te zamen, om zig met de algemeene zaak bezig te houden , en de plaatslyke aanvallen af te weeren , aan welke zy bloot gesteld was. Spreek-plaatsen (tribunes) in alle steden opgericht herhaalden 'er onophoudelyk de taal der vryheid. Het was niet meer dat Frankryk , vernederd door eene lange aan - een - schaakeling van machten, wiër eerste schaakel aan het hof vast - geklonken was ; het was nu een volk strydende tegen zyne oude wetten , en snellende om het altaar der nieuwe staats-ordening te omhelzen.
Doch een geduchte slryd was-aangevangen tusschen de oude en nieuwe regeeiingsvormen. Ter eene zyde waren het hof en de bevoorrechten; ter andere, de natie; beide zig onderling verwytende dat zy genooddrongen wierden tot geweldige poogingen om de overwinning te behaalen. Het hof doorleerd in listen , de adel gewelddadig in deszelfs maatregelen , de geestelykheid verraderlyk in derzelver geheime inboezemingen, de bevoorrechten, alom uitvaarende tegen de nieuwe instellingen, alle beriepen zy zig op de godheid, (welke zy
S 2



( 276 )
zeiden gehoond te zyn, op den troon, wier majesteit zy geschonden heetten, op de langduurigheid der misbruiken, welke zy het gezag der wetten noemden. Het volk , steeds tot uitersten vervoerd , doordringende in deszelfs gissingen , rad en onverwagt in zyne beweegingen, spoedig en dikwerf wreed in zyne wraak-oeffening , wendde de middelen aan welke de menigte in handen heeft, dus bediende zig een ieder van wapenen welke hem eigen zyn.
Onderwyl was de gedaante van deezen stryd zedert een jaar merkelyk veranderd, en in stede dat. de bevoorrechten zig toen slechts verdeedigden , waren zy nu aanvallers. In deeze nieuwe soort van kamp hadden zy het voordeel der rykdommen , van een overblyfzel van grootheid, van eene langduurige gewoonheid om laagen te leggen, van hunne hulp in alle hoven van Europa te kunnen opspooren, en dat slag .van meerderheid 't geen eigen is aan den geenen welke aantast en wiens aanleg verborgen is. Het volk had het vermogen zyner tegenstand, welke alle hinderpaalen verbryzelde, die onverwagte opstanden, welke



( 277 )
de opryzende zamen-spanningen in de geboorte smoorden , en de meerderheid der volks-vergadering vvelke die allen door een enkel besluit te niet deed.
Men kan door de geduchte tegenkanting der bevoorrechten rx-oordeel en , welke ontzachlyke macht zv in Frankryk bezaten. Eene vereeniging van tweemaal honderd duizend menschen was in staat om zes entwintig millioenen anderen tegen te houden, en de algemeene wil wierd gestaakt door byzondere belangen. In het leger hadden zy byna alle de bevelhebbers aan hunnen kant, wier voorrecht wel eer bestaan had in het bevel 't geen zy over alle de ongeadelden voerden ; in den geestelyken stand , het grootste aantal der priesters , welke van de eigen-liefde van hunnen stand doortrokken waren, en onderworpen aan hunne adelyke bisschoppen; in de finantïen, die geenen welke de inkomsten van den slaat verpachtten, gelyk ook hun menigvuldigen aanhang: in de krygs - vestingen , die welke 'er het bevel voerden; in veele koopsteden, de vermogondsten, vvier rykdom hen bevorens toeliet dc grooten na te
S 5



( 378 )
aapen , welke zig verwaardigen wilden met hen om te gaan; in den tabbaard - stand, byna alle die wien tegen schade-vergoeding hunne bedieningen opgezegt waren; in liet geheel koningryk , die geenen wier ambten of geaartheid hen neigen deeden om het volk te versmaaden (*). Elk hunner tragtte die geenen der ingezetenen tot zyne party over te baaien op welke zyn invloed of verschillende vooroordeelen hem eenigen invloed konden bezorgen.
Door deeze worstelingen der bevoorrechten in het hart des koningryks was het dat veele byzondere aanslagen tegen de vryheid gesmeed wierden, welke door bloedstorting eindigden ; want men kan verzekeren dat de volks - vyanden door haare complotten oneindig meer bloeds vergoten hebben dan het volk door zyne wraak-oeffening ( 6g ). De bevel - hebbers wrendden
(*) De vreemdelingen vraagen dikwyls wat men in Frankryk door liet woord Aristocraaten bedoeld: bet zyn juist die geenen welke hier op geteld zyn. ( Aantekening nan den auteur.)



( 279 )
alles aan om de soldaaten onderling verdeeld te maaken , of hen tegen de burgeren op te ruyen, of hen tegen het burger] yk gezag aan te hitsen. Zy meenden dat de militaire overheersching aangenaam moest zyn aan lieden welke grootsch zyn op do hen aanbetrouwde wapenen. Zy gaven duizenden van onteerende paspoorten uit aan alle de onder - officieren en soldaaten w ier vaderlands - liefde hen in den weg was , hoopende des te ligter over de anderen naar hunnen wil te kunnen beschikken. De soldaaten , daar-en-tegen op den doolweg goleid door vergrootende inboezemingen , of door hun haat tegen hunne bevel-hebbers, verwierpen alle krygs-tucht en dreeven zelve hunne officieren weg. Het was voor-al op de grenzen dat deeze onlusten plaats hadden , namelyk in Vlaanderen , in den Elzas , in Lotharingen en Roussillon, wyl do nabyheid der uitgewekenen deeze twee tegen - overgestelde harts - tochten , de vaderlands - min der krygs - knêgten en de verwoedheid der bevel-nebberen deed aanwakkeren.
De geestelyken , van hunne zyde , vol-,
S 4



C 280 )
hardde» onderling in de vorming dier ontzachlyke verbintenis welke de veiligste , de sterkste en de ligtste van allen is dewyl zy ook geensints ontbloot zyn van ordening, van krygs - gewaad , van oorlogskunst, van krygs - listen , ja van wachtparool (mot da guet) (*<), nadien zy de gemoederen aan het sterkste aller vooroordeelen kluisteren (70), en hunne krygs* benden hen getrouwer dienen, dan soldaaten den magtigsten en kundigsten veldoversten. Zy maakten het volk diets , dat het met den gods - dienst gedaan was. En van daar zyn in de zuidelyke gewesten des ryks die treur - toneelen gesprooten, welke ons de gruwelen der kruisvaarten vertegenwoordigt hebben (71).
Parys was het middenpunt deezer verschillende beweegingen. De volks-vergadering en het hof waren bestendig ia tegen-
(*) Wy hebben ,/Ieeze grappige iiirclrukkingea van den schryver niet willen veranderen. Zy zyn fe onschuldig om iemand te fcurineri ergeren. Mea lee?.e de volgende aantekening.



( sSi )
werking ; en hoewel de koning , het zy laat, liet zy vroeg , de wetten bekragtigde, was men echter niet onbewust van de inzichten en listen zyner raad - geevers. Het was uit den boezem van Parys zelf dat de eenstemmige ontwerpen voortkwamen , welke in de departementen verspreid wierden. De vaderlands-gezinde gedeputeerden hadden eene maatschappy opgericht, waar zy by voorraad de besluiten der volks-vergadering beredeneerden. Zy vergaderden in de geweezen kerk der Jacobynen ; en naardien zy 'er by vervolg ingezetenen van alle standen toelieten , om het licht algemeen te verspreiden, verkreeg deeze maatschappy den grootsten invloed , en eene menigte van vaderlands - gezinde vergaderingen in t koningryk verbonden zig met dezelve. De bevoorrechten van hunnen kant , vormden mede vergaderingen , dan eens ouder den naam van onparfydigen , doch wier werklooze staatkunde in de daad partydig was, wyl dezelve strekte om verdere uitvoering voor te komen , dan eens onder de benaaming van een konings - gezind gezelschap. Dit laatste, met vry minder bewimpeling.



( 282 )
verborg zyn haat niet: de naam des konings diende het tot een dekmantel, en het steldj geene konstenaryen in 't werk dan toen bet comptoiren openstelde om het brood tegen een stuiver het pond uit te deelen. Doch het volk begreep den valstrik , en begeerde dat brood niet. Zy wreekten zig hier over door de Jacobynen voor koningsmpordenaaren uit te schelden (72). Zy meenden dat een koning welke geen dwingeland is , slechts een toonbeeld van een koning is.
Het gerichts - hof van het Chdtelet, 't geen nog aanwezig was, wierd een voornaame steun-pilaar der hoop van deeze party. Het was , gelyk wy reeds gemeld hebben, door de volks-vergadering gelast geworden om kondschappen in te winnen nopens de misdaaden den 6 october van het jaar 1789 op het kasteel van Versailles gepleegd. Onder voorwendzel van onderzoek te doen naar de omstandigheden en derzelver gevolgen , bevlytigde zig het Chdtelet om in te prenten dat de heer d'Orléans en de oudste Mirabeau de koninginnè hadden willen doen vermoorden , en



( 283 )
het vergaderde alle aanwyzingen (indices) welke het by mooglykheid bekomen konde om dat doelwit te bereiken. Het nam verklaaringen aan van de regter zyde der vergadering tegen leden der linker kant , en een volkomen gebruik maakende van de macht welke het bezat om alle berichten lichtelyk in te winnen , verzamelde het zelve eene menigte van verklaaringen, welke kunstiglyk genoeg aan één geschakeld waren , om aan min doorzichtigen eene schim vaneen eed-gespan tegen het hof voor oogen te stellen. Het Chdtelet maakte 'er by voorraad een grooten ophef van , in hoop om hier door de vaderland - lievende leden der \rergadering te verbaazen , welke ook gezind zouden zyn om die geenen onder hen welke schuldig mochten geweest zyn , ten slachtoffer over te laaten.
Doch deeze beraaming van het Chdtelet keerde tegen die geenen zelf, welke die verzonnen hadden ; het had ten besluite voorgesteld om eenige persoonên te doen in hechtenis neemen : het zeide aan de volksvergadering : Dat grmvelyk geheim is eindlyk openbaar ! De schuldigen zitten.



( 28/f )
in 't midden uwer. En het vroeg teffens of de onschendbaarheid der gedeputeerden alle gerechtlyke vervolging tegen de heeren d'Orléans en Mirabe.au verbood. — De redenaars , welke by deeze gelegenheid het woord voerden , verklaarden dat elk lid een dièrgelyk voorrecht met afgryzen verwerpen zoude.
Intusschen wierd de proces-vorm door het Chdtclet in druk uifgegeeven : alle burgers laazen die, en hunne verwondering was met hunne verontwaardiging evenredig. De loop van dit4pleit-geding wierd beoordeeld door het algemeen , voor en aleer de volks-vergadering 'er zig meê had kunnen bezig houden. Het publiek merkte aan dat bet Chatelet, narichten inwinnende tegen bet gebeurde op den 5 october , terwyl het slechts gelast was onderzoek te doen naar de gebeurtenissen van den volgenden dag tê gelyk geheel Parys vervolgde , 't geen zig naar Versailles begeeven had (*); dat dit
(*) Om dit te begrypen herleeze men 't geen in het begin deezer geschiedenis dien aangaand® aangetekend is, bladzyde aojt.



( a85 )
was het proces tegen de staats-verandering opmaaken , en dat het Chdtelet dezelve onteeren wilde; dat het zelve de edele beweeging der hoofd-stad , verontwaardigd dat men den koning naar Metz wilde vervoeren , wilde doen beschouwen als eene oproerige en moorddadige ophitzing, welke bestuurd wierd door uitmuntende leden der volks-vergadering ; dat het zelve den koning zogt om den tuin te leiden en geheel Europa tot een valsch medelyden te beweegen met deszelfs lot, door hem af to beelden als weldra te zullen onttroond worden door den heer d'Orléans ; dat het juist dit was 't geen de party der uitgeweekenen en bevoorrechten aan alle kanten uitstrooiden; dat het Chdtelet, meester zynde om aan welken kant het wilde onderzoek te doen , geene verklaaringen aangenomen had dan die welke met deszelfs oogmerk over-eenstemden ; dat het dezelve voor-al had opgezameld onder die geenen der gedeputeerden welke de hof-party waren toegedaan ; dat, niet tegenstaande deeze kunst-greep en de 588 getuigen , welke het by voorkeuze gehoord had , 'er niets ten lasten van de-



( s8ö )
heeren d'Orléans en Mirabeau uit voortvloeide ; dat het zig wel gewagt had om onderzoek te doen naar de vrolykheid van Versailles en de witte hoed strikken , beide waare oorzaaken der opstand in Parys , gelyk ook naar de trouwlooze bewerkingen , welke de hongers-nood aan de burgeren van Parys hadden voorbereid , nog naar het ontwerp om den koning naar- Metz te vervoeren , om den burger-oorlog te doen uitbarsten; en dat deeze niet-te-min de misdaaden waren welke een onpartydig gerichtshof had behooren te vervolgen.
Dit twist-geding, rondom in 't licht gegeeven en verspreid, diende om een ieder te overtuigen dat 'er geene zamen-spanning tegen de koninglyke familie ontworpen was , vermits , ondanks zo veele konstenaryen , het Chdtelet 'er geene had kunnen opspooren. En toen 'er het verslag ter volks - vergadering van gegeeven wierd, verklaarde zy dat 'er geene reden van beschuldiging tegen de heeren d'Orléans en Mirabeau was. Ieder een juichte de sterke uitdrukkingen van den laatst-genoemden toe : «Ja het geheim » van dit heïsche pleit-geding is eindelyk



( 287 )
» ontdekt : daar is bet geheel (tenvyl hy « teffens op de regter zyde der vergade33 ring wees , waar de begunstigers der voor» rechten gezeten waren ); het is in het » opzet dier geenen welke gemeend heb» ben gelegenheid te vinden om hunne aft » schuwlyke wraaklust den teugel te vie33 ren; het is in de onrechtvaardigheid der « rechters welke zig aan dat voorneemen 33 hebben schuldig gemaakt; daar is het 33 geheel, zodanig als het door de recht3>. vaardigste en de onverzoenlykste wraak 33 in de historie zal gegraveert Avorden. » — Na de beslissing deezer zaak , wierd 'er wyders geene melding van gemaakt, en dit nieuw gewrogt verdween , gelyk alle de vqorigen , in rook.
Terwyl de bevoorrechten van binnen alle middelen aanwendden Avelke in hun vermogen waren, om Frankryk tot verdeeldheid te brengen , bereidden zy 'er anderen buitens -lands om het zelve aan te randen.i Zy maakten staat op het gebrek aan krygstucht by de leger - benden , of de geheime verstandhoudingen , of de afvalligheid der bevel-hebberen, of de geneigtheid van eenige



( 288 )
regeeringen van byzondere plaatsen of land* streeken , op de zamen - rotting der edellieden op bestemde plaatsen, op de eenstemmigheid met de comptoiren derstaatsdienaaren , op de oproerige beweegingeö welke een blinde yver voor den gods-dienst in eenige gehuchten had doen ontstaan , op de aanwervingen welke in Parys en door het geheel koningryk gedaan wierden , en op de toebereidzelen te Metz en in den omtrek , ten einde de hand te leenen aan de troupen van den keizer en den koning van Pruissen.
Buitensdands wierden alle de staats-cabinetten van Europa aangezogt om hunne magt tegen Frankryk te vereenigen. Deeze voorslagen wierden 'er wel ontvangen , het zy de naam van vryheid natuurlyker wyze aan de hoven mishaage, het zy dan dat zy meenden den koning der Franschen hier door een aangenamen dienst te bewyzen, of het zy dan dat zy hier het tegenwoordig en toekomend voordeel zagen orn Frankryk te beletten zig tot het toppunt van geluk te verheffen, Want het is eene verkeerde Staatkunde der tegenwoordige hoven, welke
altoos



C 289 )
altoos met eikanderen in oorlog zyn , dat zy slechts meenen magtig te zyn naar maate andere volken zwak zyn : de rampspoed van anderen maakt hun welzyn uit. Onze gezanten werkten mede tot deeze geheime aanslagen. Het goud van Frankryk , 't geen hen altoos prachtiglyk bezoldigde, diende om het zelve een oorlog te bereiden. De gevluchte prinsen en bezitters van jaarwedden wierden regelmatig betaald, en die betaaling beliep veele millioenen.
Die zwymeling van leen - heerschappy had de hoofden der meeste edelen in Europa ingenomen ; en deeze Fransche ziekte was wezenlyker en besmettelyker dan die van volks-regeering, welke men de natie te last leide. De boeken en tydschriften der beide partyen waren oogenblikkelyk door geheel Europa verspreid , doch met dit onderscheid, dat de hoven geen vryen toegang vergunden dan aan die geenen , welke hunne denkbeelden begunstigden. De uitgewekenen , dus alleen van hunne zyde spreekende, wierden ook alleen gehoord : doch hunne tegenwoordigheid , door de vreemde volken welke, hen aanhoorden tot
T



1290 5
nadenken te brengen , verdubbelde de ongerustheid der grooteïi en meest-vermogenden dier landen : zy deed hen geloof slaan aan de noodwendigheid eener verbintenis , welke zy zig verkeerdelyk inbeeldden hen zeiven te moeten behoeden. Het vermaarde evenwicht van Europa scheen weldra omvergeworpen te zullen worden , en in stede dat bevoorens alle de vorsten zig tegen den sterksten staat vereenigden , spanden zy aiu alle te zamen tegen dien geenen , welke lien de zwakste toescheen. Door den koning der Franschen op een oppermachtigeil troon te vestigen, meenden zy zeker te zyn dat zy Frankryk buiten staat zouden stellen om hen bekommerdheid te veroorzaaken , hoedanig ook de uitslag hunner onderneeming mogt zyn. Dan deeze verbintenis , door alle hunne onderlinge 'betrekkingen en onderscheid van toestand te doen veranderen, bragt in hunne staatkunde voortaan eene verwarring te weeg , welke nog g'rooter was dan die der tegenwoordige omstandigheden. Frankryk in de daad was voor hen allen van een zo voornaam aanbelang in het evenwicht van Europa ? dat



I 29- )
deszelfs verwoesting hen allen in wanorde gebragt zoude hebben. En zelf wanneer het hen gelukt rnogt zyn om dit ryk onder elkanderen te verdeelen , gelyk men mcend dat hen is voorgesteld geworden, wisten zy nog niet wat 'er geboren stond te worden uit eene zo moeilyke verdeeling en uit den algemeenen oorlog welke 'er door ontstaan zoude zyn; want nimmer hebben alliantie-oorlogen een zodanig einde genomen als de geallieerden het bevorens gehoopt hadden.
Het zoude eene oprechter en vooral veiliger staatkunde geweest zyn , Frankrvk haare staats-verandering te laaten volvoeren met die drift welke de natie aangebooren is , en die ten hunnent te matigen door wegen welke voor meer bedaarde volkeren geschikt zyn. Doch deeze staatkunde is zei] den die der koningen, en zelden weeten de staats-dienaaren andere beveelen uit te geeven dan om krygs - benden op de been te brengen en te moorden. Wanneer men macht bezit, meent men dat men geen beleid behoeft. Byzondere omwentelingen zyn slechts algemeen geworden door deeze aU
T .2



I 292 ) ■
gemeene verdwaasdheid der grooten, der machtigen , en zelf van geheele naden , welke hun voorbeeld blindelings na-ylden. De uitgewekenen , zig door Europa verspreidende , zouden 'er de staats - verandering aangebracht hebben , indien Europa het ontwerp hunner kruisvaart aannam.
Zy scheen 'er toe genegen. Duitschlaud , zyn binnendandsch evenwicht uit het oog verliezende , scheen de eenige rnogenheid op te offeren welke het zelve konde in stand houden. Spanjen , reeds onvermogende cm zyne bezittingen in de twee waereld-deelen te doen bloeiem, verschafte eenige geld-middelen en eenige weinige krygsdienden; doch zy hoopte op de geestelyke macht van Romen , en den godsdienstigen haat der Spanjaarden. Zy vergat dat in onze schynbaare henaauwdheid wy vyf-en - veertig schepen voor haar in zee gebragt hadden. De koning van Sardiniën, weinig vermogende, weinig waagende en weinig hoopende , rekende op «ene dier kleine vergrootingen , welke steeds het doelwit der staatkunde van deeze kroon hebben uitgemaakt. Het zuiden van Europa «droomde dat 'er eene kryg om den gods-



C )
dienst ontstaan zoude , en intusschen deed het de Fransche nieuws - papieren en tydschriften in den ban. Pruissen , wiens oogen. blikkelyk belang voor 't minste meébragt om Frankryk te ondersteunen om Oostenryk op te weegeu , maakte zyn geheim niet bekend , vermogt veel , beloofde weinig , maar deed ten zynent niet ontwapenen. De czarinne van Rusland verliet de Turken , welke prooy haar byna niet konde ontsnappen , en offerde zékere uitzichten in het oosten van Europa op, om zig met hetwestélyk bezig te houden, en met de Middellandsche zee , waar het haare aangelegenheid geensints was om door de straat van Gibraltar te komen. De keizer , door de verspreide legging zyner staaten verlegen , welke altoos gereed stonden om zig van zyne regeering los te maaken , zag Lodewyk den XVI , wanneer hy de oppermacht bezitten zoude , als een sterken steun tegen de Belgen aan , doch welke hem in langen tyd niet van dienst zoude kunnen zyn. Men zoude gemeend hebben, dat hy (de keizer ) geheel geene zaaken te bestuuren had f daar men zag dat hy altoos gereed stond
T 5



( Vf)
om zig in die van anderen te mengen, zonder te weeten hoe hy 'er wederom uitgeraakén zoude. De natie in Engeland, wiens belangen reeds medebrengt om zig met Frankryk te verbinden , en Welke waagt om 'er te laat aan te denken; de natie scheen met genoegen een vry volk te zien geboren M orden en opwassen, en het ministerie zig bezighouden om het zelve tegen te werken» Pin deed wapenen en wéder ontwapenen , maakte toebereidzelen om vlootcn uit te rusten , deed revues , deed meer denken dan hy zelf dagt , richtte fraaye vertooningen aan , en verloor intusaehen de bezittingen in de Oost-Indiën. De Zwitsers , M'ier natuurlyke bond-genoot Frankryk is , 't zy het vry of slaaf zy , scheenen het oor te leenen aan inboezemingen van vreemden, en bond -genooten aan te zoeken welke allen meer afgelegen en min nuttig waren. Eenige geestelyke vorsten , hier en daar op den oever van den Rhyn woonende, riepen den gods-dienst, het geheele Duitsche ryk, den ryksdag van Regensburg en de ban-blixems van Romen ter hunne hulp , om hunne tienden niet te ver:



X 295 )
liezen. Zy verleenden eene schuilplaats aan de vyanden van Frankryk , deeden de welgezinde Franschen , welke door hunne landen reisden , slecht behandelen , en deeden de uitgewekenen onderwyzen in de Pruissische en Hessische wapen - oeffening. Zy hoonden Frankryk , even als kinderen roet een kranken reus zouden spotten. Men zag de wegen bedekt met couriers , welke die allen van Petersburg en Venetiën af tot aan Romen en Madrid doorkruisten. Over-al kondigde men de algemeene verbintenis! aan : en van deeze zoude de koning van Zweeden, verlaatende de meiren en ysschorssen van zyn land , het opperhoofd zyn.
In deeze algemeene beweeging, welke nog door de bevoorrechten breeder wierd uitgemeeten , wierd de staats - verandering van Frankryk steeds grooter in 't oog der andere volken, juist wyl alle koningen het van hun belang rekenden om 'er zig tegen te verzetten: zo veel toestels was eene lofspraak voor dezelve. En echter, schoon zonder geld , zonder bond-genooten, zonder onderstand { was Frankryk geensints van de
Té



( 2g6 )
oppervlakle des aard-bodems verdweenen; gelyk Burke in het Engelsch parlement zeide ; doch zy stond op zig zelve , en dit is misschien het eenig volk van Europa , 't geen op een zelfde tydstip door alle anderen veriaalen is geworden.
Beweegingen, welke eeniger maate tot dit ryk niet behoorden , deeden echter tot haare bezorgdheid toe. De landstreeken van Avignon en het Comtat Venaissin , binnen den omtrek des ryks gelegen , en voormaals behoorende tot het graafschap van Provence, aan den paus afgestaan zynde door eene vorstin welke er ten sterk sten toe aangezet wierd terwyl zy minderjarig vvas, en welke meerderjarig geworden zynde, zelve tegen deezen afstand protesteerde ; die landen wilden vry zyn. Zy besloten om zig met het Fransche ryk te vereenigen , van het welk Provence een gewest uitmaakte. Onze koningen hadden dezelve dikwyls hernomen en telkens wedergegeeven, doch steeds onder voorbehoud hunner rechten. De volks-vergadering wierd door de inwooners dier landen7 aangezogt om hen in het Fransche ryk in te sluiten ,



( 297 )
ên zy weigerde dit een geruimen tyd, aïtyd niet-te-rain onder voorbehoud der rechten van de natie. Doch deeze landen, zonder opperhoofden , zonder rechters , zonder uitvoerend gezag , bevonden zig wel haast in onorde. Tegenovergestelde partyen deeden zig op , en een burger-oorlog bezoedelde die schoonelanderyen doormenschen bloed.; Frankryk , als natuurlyke beschermer deezer verlatene nabuuren , welke het als medeburgeren beschouwde, zond slechts zwakke hulp en een te weinig ondersteund gezag derwaarts (*). De'verwoestingen wierden 'er gruwzaam ; de nabuurige departementen hadden 'er gevoel van , en deeze binnenlandsche stryd wierd een volks-oorlog door den godsdienst-yver , welke zig'er in mengde. Toen vereenigde de volks - vergadering dit land aan het Fransche ryk, en deed den paus eene schade - vergoeding aanbieden ,
(*) Zo spoedig doenlyk zullen de vertaalers deswegens een volledig verslag geeven , 't welfc aller-belangrykst moet zyn voor een ieder , welke prys op rechtvaardigheid en n-ianschlievenheid steld.



( 298 )
welke billyk zoude geoordeeld worden. Zy konde er niets meer vinden dan een land i't geen voor langen tyd uitgeplunderd was, eene aanzienlyke schuld , geroofde ofdoorgebragte kerkelyke goederen, en verwoeste landeryen ; doch ten minsten keerde zy van het zuidelyk gedeelte desryks de fakkels van den burger-kryg af.
De Colonien , welke aan Frankryk door de naauwste banden verbonden zyn , en welke toen tot deszelfs voorspoed veel toebragten, waren een voorwerp 't geen van vry grootere aangelegenheid was. Dan het scheen of de staats-omwenteling toen en aan de hoofd-stad en aan de volks-plantingen schaade moest toebrengen (74). Afzonderlyke voorrechten veroorzaakten deeze onheilen , en de te veel vervroegde eisschen der mulatten (75) , en de kwaalyk-geplaatste hoogmoed der blanken, spanden te zamen om de schoone Colonie van S. Domingo te grond te helpen. De mulatten, of vrye half zwarten , zyn geboofen uit een blanken vader en eene negerinne, wien hunne vaders de vryheid geschonken hebben , en wier grootste getal vaste eigendom*



( 299 )
men bezit. Hun geslacht word door de voortteeling meer en meer ligter van kleur, en vermenigvuldigd zig sterker dan dat der blanken , welke buitendien alle verlangen om naar hun vaderland te rug te keeren. Deeze mulatten weren zodanig versmaad, dat een blanke vader zig niet verwaardigde met zyn hooger - gekleurden zoon te eeten.' Dit vooroordeel was hier op gegrond dat deeze menschen gedeeltelyk van een slaaven-geslacht afstamden, en het wierd door de staat-kunde aangezet: want het getal der blanken tegen dat der zwarten of negers slechts als één tegen tien staande, hadden zy zig steeds beyverd om hen diets te maaken , dat het geslacht der blanken verre boven de andere verheeven, en door den hemel bestemd was om het geslacht der zwarten te regeeren. Zy hadden het nodig of aangenaam geoordeeld voor hunnen hoogmoed om die zelve minachting op de getaande mensehen te werpen, omdat'erzig ook onder bevinden , welke slaavcn zyn.
Op de eerste tyding der Fransche staatsw'isseling, gaven de Colonien zig aan eene vreugde over , welke des te zuiverder was t



( 3oo )
wyl zy nog meer dan de hoofd - stad van het eigendunkelyk bewind hadden moeten uitstaan. Doch weldra deed het woord van vryheid, 't geen in die gewesten zo ongewoon was (76), 'er verwarring en oneenigheid ontstaan. De naam van vryen burger verwekte in de half-zwarten , welke onder den last der verachting zuchtten , de hevigste begeerte om dien machtig te worden. De blanke Colonisten beefden van dat denkbeeld , en hunne vreeze wierd steeds levendiger door de beduchtheid, dat de zwarten en mulatten ook hunne vryheid zouden te rugge eisschen , van welke zy door hunne onkunde geen ander gebruik konden maaken clan het geen barbaarsch en teffens noodlottig voor de Colonie zoude zyn. Deeze vreeze Avas gevoed door de kennis welke zy hadden van een genootschap der vrienden der zwarten , 't welk in Frankryk aamveezig was , welke hunne vryheid ten doel had , doch wier grond - beginzelen te verre gedreeven wierden ( 77 ).
De vrye half - zwarten zonden afgevaardigden naar Frankryk om te verzoeken dat zy met de blanke inAvooners gelyk gesteld •



C 5oi )
zouden worden; en delaatst-gcmeldevereenigden zig om dit oogmerk, te tegen te gaan. Deeze twisten , welke lang uitgerekt en van het eene waereld - deel naar het andere wierden overgevoerd verbitterden de gemoederen , welke onder eene brandende luchtstreek zo ligt vuur vatten. De volks - vergadering zig bezig houdende met deeze netelige vraag , welke zy met geene moogelykheid verschuiven konde , was ter zeiver tyd werkzaam om eene vergadering der volkplanting (assemblee Coloniale) tot haaren plicht te doen wederkeeren , als welke naar de onafhangelykheid van alle hoofdbewind stond , en welke het den commandant dies tyds door den koning aangesteld, eindelyk gelukte te doen uit-een-gaan. Midderwyl verklaarde de nationaale vergadering, dat de Fransche slaats-wet niet voor de volkplantingen gemaakt was , welke een afzonderlyk bestuur vereischten ; dat dit hen niet gegeeven zoude worden zonder haar te raadpleegen, en dat zy geene uitspraak doen zoude over den staat der inwooneren der volkplantingen, dan op hunne uitdrukkelyke en formeele begeerte. Gelukkig



( 302 )
ware het geweest, zo zy reeds toen derwaarts' commissarissen gezonden had ! 't welk slechts vier maanden daar na beslooten en niet ten uitvoer gebragt wierd. Eenige half - zwarten , aan wier hoofd zig een der afgevaardigden naar Frankryk , Ogé genoemd , stelde , trachtten een opstand te bewerken; doch zy wierden verslagen , en Ogé vluchtte naar de Spanjaarden van S. Domingo , welke hem overleverden. Hy vond het eind zyns levens op het rad. Alles scheen gestild; doch de onderlinge vyandschap was het niet.
Frankryk had krygs-troupen naar de volkplanting gezonden ; doch deeze bragten 'er dien geest van wanordening, welke toen in 't koningryk plaast had, en bovendien vyandige inboezemingen. Een regiment van dit eiland, genoemd het regiment Port-auPrince, met deeze grond-beginzelen doortrokken zynde , en dezelve nog verder uitstrekkende , als mede opgezet door de vyanden der officieren , vermoordde zyn eigen colonel. Dan wel ras wierd dat regiment omringd, ingescheept en naar Europa gezonden. De takken van het publiek gezag



( 3o3 )
Waren ontredderd : de burgcrlyke-regeering was wel gevormd, doch de bevel - hebbers des konings oeffenden hunne macht niet dan met moeite en onder gestadige verdenking uit.
De volks - vergadering had te gelyk met één haarer besluiten eene onderrichting van bestuur (instruclion) gezonden, van welke één artikel eene bronwel van ver-^ deeldheid wierd. Het zelve behelsde dat alle persoonên de volle vyf - en - twintig jaaren bereikt hebbende , eigenaars van vaste goederen zynde , of ten minsten zedert twee jaaren gehuisvest, zig vereenigen zouden om de vergaderingen der parochiën uit te maaken. De half-zwarten van deeze wet niet uitgezonderd zynde , welke alle persoonên zonder onderscheid opriep , hielden staande 'er in begreepen te zyn. Dit was ook in de volgende maand van mey een ontwerp van twist-reden in de volks - vergadering , toen zy beraadslaagde over eene wet welke aan de Colonien een middel aan de hand zoude geeven om hunne verzoeken op eene wettige wyze voor te draagen , door het aanstellen eexier Colo-



( 3o/+ )
loniaale vergadering. De voorstanders der half-zwarten , beweeg-redenen aanhaalende getrokken uit het gezond verstand en de rechtvaardigheid, beweerden dat de volksvergadering reeds by haare instructie het volle burger-recht aan de vrye half-zwarten had toegekent. De reden - twisten over dit geschil waren zeer langduurig en zeer hevig. De afgevaardigden en voorspraaken der blanke ingezetenen erkenden dat het vooroordeel tegen de half-zwarten dwaas en onrechtvaardig was ; doch zy hielden staande dat het zelve op ée'nen dag door een decreet niet konde uitgeroeid worden ; dat dit de vrucht des tyds en hunner eigene zorgen moest zyn, en dat eene wet, welke deeze menschen eensklaps met de blanken gelyk zoude stellen , de volkplantingen aan de droevigste rampen zoude onderhevig maaken. De vergadering voorzag, dat hoedanig ook de wet mocht ingericht zyn , zy de haat en misschien de wraaklust van eene der beide partyen zoude opwekken , van welke ieder 200,000 negersten steun zoude hebben, en dat de woede der eené zo wel als de andere gelykerwyze rampspoedig
zoude



I 5o5 )
' zoude zyn. Anderdeels was zy aangedaan over den geest van onafhanglykheid welke* in die algemeene vergadering geheerscht had , welke laatste zelf de havens voor vreemde schepen had opengezet , gelyk mede over de bedreigingen van veele blanke ingezetenen om zig aan Engeland over te geeven. Zy zag haare Colonien bereid om zig van het moeder - land los te scheuren , wat zy ook beveelen mogt. In deeze verlegenheid , en ter haarer beschikking nog middelen van geweld bezittende, wyl rfaen er geene troupen dorst zenden, uit vreeze dat die verleid zouden worden, nog middelen van overreeding, naardien haare commissarissen niet vertrokken , koos zy eindelyk de zyde der rechtvaardigheid. Zy nam op den i5 van mey-rnaand een besluit , door bet welk zy besliste nopens de niet vryeen vrye ingezetenen. Betreffende de eersten besloot zy dat het wetgeevend lighaam over den staat der niet vrye persoonên geene wet zoude kunnen maaken dan op het vrywillig en formeel verzoek der Coloniaale vergaderingen. Wat de laatst - genoemden aang'ng> gelastte zy dat de half-zwarten t
Y.



( 5o6 )
lilt vrye ouders gesprooten, in alle vergaderingen zouden toegelaaten worden, en dat belangende die geenen welke die vereischten niet bezaten , de volks-vergadering geene uitspraak over hun politieken staat zoude doen dan op den voorafgaanden vrywilligen en oorspronglyken wensch der Colonien.
Dit besluitte^". Domingo gekomen zynde behaagde, zo men zegt, aan niemand. De half-zwarten zelve waren 'er niet over voldaan , naardien hun grootste aantal niet uit beide vrye ouderen geboren is. De blanke inwooners vreesden steeds door de tydingen welke zy telkens uit Europa bekwamen, dat de vergadering feeniger tyd den zwarten de vryheid herschenken zoude. Toen ontstond de felste haat tusschen de blanken en half-zwarten. In Frankryk was alles den goeden uitslag der wet nadeelig. De blanke Colonisten hadden dezelve ( uit dit ryk) terStond door een ligt vaartuig overgezonden, en waren de plechtige afzending der wet verre voor uit. De traagheid der bewerkingen en zwakheid van een afgebrooken bestuur hielden het vertrek der instructie te-



i % )
gen, welke de gemoederen nader by een bad kunnen brengen , zo wel als de commissarissen zeiven. Men zond geene macht om de wet te handhaven, en op het punt staande om te vertrekken , legden de benoemde afgevaardigden tien hen opgedraagen last neer.
Intusschen kwamen de schrik baarendste' tydingen uit S. Domingo aan. Die allen meldden dat de wet onuitvoerlvk en de volkplanting aan de ysselykste gevaarea blootgesteld was. De volks-vergadering nam toen een besluit (decreet), 't welk de onheilen verhielp welke men haar uit de eerste mtgebragtte wet toonde voort te spruiten., Doch het was nu te laat: trouwlooze handen hadden de ketenen der zwarten verbryzeld; men had hen wapenen en oorloi voorraad toegesebikt ; vermomde opperhoofden geleidden hen ten stryde, of veel eer tot moorden. Zy verwoestten vyftien mylen iands , en gaven zig aan cle gruwelykste wreedheden tegen de blanken over, Deeze gebeurtenissen zyn zo onlangs voorgevallen , dat het ons ondoenlyk is er een getrouw verhaal van op te geeven; doch
V a



X 3o8 )
t'eeniger tyd zal de geschiedenis de verraaders kenmerken welke deeze trouwlooze listen gesmeed hebben.
Terwyl de vergadering deeze gewigtige vraagstukken by herhaaling behandelde , maakte zy een aantal van weiten , raakende de vorm des bewinds en der rechls - pleeging , en maakte door haare decreeten een einde aan eene menigte van geschillen en wanordens , welke de zucht tot partyschap in veele plaatsen verwekte. Zy richtte ter zeiver tyd een gedenk-zuil op tér eere der nagedachtenis van mannen welke zig jegens 't vaderland verdienstelyk gemaakt hebben. De welspreekende beschermer der vryheid , Mirabeau . was van den hoogsten eere-trap ten grave gedaald, met zig voerende het beklag van beide partyen : zyne dood was eene ramp voor 't vaderland. De volksvergadering verklaarde hem de eer - bewyzingen waardig welke de natie voor groote mannen bestemd had. Zyne lykstaatsie wierd vereerd door eenen stoet, welke zyner wraardig was ( 78 ) , en zyne overblyfzels wierden gebragt naar de nieuwe kerk ;vau de H. Genoveva , welke nu de begraaf-



( oog )
plaats der beroemde Fransche mannen geworden is. Dus wierd sints die tempel insgelyks de bewaar-plaats der lykbusch van Voltaire , wiens vernuft zo veele zaaden van vryheid had doen uitspruiten , en de dikke duisternis welke Europa beneveld hield , verdreeven had. J. J. Rousseau wierd dezelve eere waardig gekeurd : reeds had de volks-vergadering beslooten dat hem een Stand-beeld zoude opgericht worden. Doch de tuin van Errnènonyille - zal zyn koud gebeente behouden, een praal -graf (cónotaphe) zal zynen naam en de erkentelykheid der Franschen vereeuwigen.
Inmiddels de vergadering dus gedenk-tekenen voor de zendelingen der vryheid oprichtte , en wretten bestemde welke dezelve duurzaam moesten maaken, bevlytigde zig de dwingelandy om de gebrokene schakels van haaren keten aan één te hechten. De nabuurige vorsten deeden onder verschillende voorwendzels krygs-benden naar onze grenzen aanrukken. Frankryk was van alle kanten door vreemde troupen ingeslooten, door Duitsche in 't noorden , door Spaansche ten zuiden, en door Italiaansche aan
V 3



( 3io )
het westerlyk gedeelte. De zee alleen was nog vry ; doch de Engelschen rusteden eene ontzachlyke vloot uit , welke alle oogenhlikken onze zee-havens konde insluiten. Gelyktydig repte men van het aanstaande vertrek des konings naar Metz, waar men zeide dat hy omgeeven zoude worden door een gedeelte des legers , en ondersteund door de krygs-macht des keizers. Daar moest hy als overwinnaar aan zyn te ondergebracht volk wetten voorschryven , of ten stryde trekken om het als wederspannig te onderwerpen. De bevoorrechte standen , .vvelke teffens met hem verwinnen zouden, moesten dan alle hunne rechten herkrygen.
'Er moest niemand der koninglyke familie in Frankryk blyven, uit vreeze voor de ,wraak des volks. Mesdames, zusters van Ts konings vader , waren de eerste welke aftrokken en reisden naar Piomen. Het volk , 't geen het oogwit van derzelver vertrek bespeurde, Avilde 'er zig vruchteloos tegen verzetten ; doch op het gerucht dat Monsieur, de broeder des konings, zig ook gereed maakte om weg te reizen, begaf



C 5ii )
het zig in menigte naar deszelfs paleis , en eischte hem zyn woord af dat hy niet vertrekken zoude. Dit beloofde de prins , en wierd van alle kanten toegejuicht.
Kort daar na verscheen de beruchte dag der ponjaarden. Terwyl bet volk aangezet was om naar Vincennes te trekken om dit berucht kasteel af te breeken ( 79), wierd 'er een afgrysselyk toneel in het paleis der Tudleries voorbereid. — Hartsvangers van eene zonderlinge gedaante en in voorraad gesmeed toonden aan dat dit opzet zints langen tyd gevormd was : een sterke ring was het handvatzei , en er kwam eene tweesnydende kling uitspringen welke als eene slangen - tong eindigde. De vergaderplaats Avas op het kasteel zelf bestemd : daar moest eene menigte van zogenaamde vrienden des konings by één komen : zy moesten uitroepen , dat deszelfs leven gevaar liep , en zig bedienen van de wapenen Avelke zy zelve te zamen gebragt hadden. Een man Avelke by toeval twee uuren te vroeg aankwam deed het eed - gespan kenbaar worden. De nationaale wacht wierd
y 4



( 3l2 )
een ponjaard onder deszelfs kleederen gewaar; Ly wierd vastgehouden en bezocht; men vond pist ooien by hem, en hy wierd naar den rechter der wyk gebracht. De v/acht, dus op de hoede zynde , zag twee uuren daarna verdachte lieden aankomen; zy wiertien telkens onderzocht, en daar men veele pistoolen by hen vond , hield men zig te vreeden met hen de wapenen te ontneemen en te verdry ven. Van de laatstgenoemden bevond zig een groot aantal in den tuin ; deezen behandelde men op dezelve wyzé. Eenigen slechts wierden aangehouden , en kort naderhand losgelaaten. Niemand was eenig leed wedervaaren , en , 't geen het voornaamste was, het leven des konings was nu beveiligd : de schande Avelke de zamen - gezwoorvnen ondergaan hadden was de eenige Avruak Avelke van hen genomen wierd, en de gerichts - hoven namen geheel geene kennis van dit voorval. Doch de burgeren bleeven meer en meer verzekerd dat men den koning wegvoeren wilde.
Hunne v reeze groeide aan door de tyding van de aanstaande ,reize des konings naar



C 3i3 )
Saint-Cloud. Zy beschouwden deeze tocht/ vvelke in clen oogenschyn alleen strekte om het paasch-fecst aldaar te vieren \ welk hy in Parys konde doen, als een voorvvendzel om hem te doen ontsnappen. Het denkbeeld der ysselyke rampen , welke uit 's konings vlucht ontstaan zouden, en dat der gruwelen van een binnendandschen oorlog maakten aller gemoederen gaande. Het volk begaf zig met talryke schaaren naar het kasteel, op het oogenblik toen de koning reeds in het rydtuig gezeten was , en kantte zig tegen deszelfs vertrek aan. Te vergeefs poogden de heeren Bailly en de la Fayette hun gezag in 't werk te stellen om den koning de vryheid van te vertrekken te verzekeren. Zy wierden niet gehoorzaamd. — Driftige spreekers riepen uit, dat, indien de koning vluchtte, het bloed der ingezetenen langs de straatcn zoude stroomen , en dat Frankryk aan alle de ys-' selykhedeu van een burger-oorlog ten prooy zoude worden. Deeze vxeesselyke denkbeelden boezemden hen , gelyk ook zelf aan de lyfwagt, eene dicrgelyke vols tan-



( 3-4 )
digheid in, dat de koning en de koningin verplicht wierden om in het paleis te rug te keeren. — Wy weeten zeer wel , zeiden de grenadiers , dat wy tegen de wet handelen; doch de eerste wet van allen is het behoud des vaderlands (80 ). De koning begaf zig toen naar de vergadering, om aan dezelve bekend te maaken dat hy bleef volharden by het voorneemen om zig naar Saint-Cloudte begeeven , en dat men zig hier tegen niet behoorde te verzetten , om niet te doen gelooven dat hy niet vry was. Hy reed in de daad derwaarts , en juist het oogenblik waarneemende 't geen bet minst geschikt was om geloof te vinden, schreef de staats-dienaar der buitënlandsche zaaken eene brief aan alle gezanten van Frankryk in alle hoven van Europa. Hy gelastte hen op eene stellige wyze om aan alle mogenheden aan te kondigen, hoe zeer de koning aan de staats-wet (constitutie ) gehecht was ; hy beriep zig op deszelfs toezeggingen , beloften en alle vrywiïlige daaden welke hy verricht had om zyne voorneemens te doen kenbaar worden. En



( 315 )
terwyl de staats -dienaar (*), welke misschien onkundig was der geheime onderhandelingen van het hof van Oostenryk , dus sprak , en terwyl de vergadering, deszelfs taal toejuichende, belastte dat deeze brief door het geheel koningryk zoude omgezonden worden , was men in de daad bedacht om den koning te doen vertrekken.
De eed , welke van de priesters gevorderd wierd , was een der voorwendzelen van welke men zig bediende om eene dier groote twisten te doen geboren worden , welke men scheuring ( schisme) noemt, en in welke de menschen zig verdeden en vervolgens kampen om afgetrokken denkbeelden welke zy niet eens begrypen. De volks-vergadering had burgerlyke staats-wet der geestelykheid genoemd 't geen slechts deszelfs verordening was (81). Het schynt zelf dat zy beter gedaan zoude heb-
(*) De heer de Montmorin , welke insgelylcs misschien onkundig was van den toestand der zaaken in Holland, in den jaare 1787.



( 5-i6 )
ben zig hier mede nier bezig te houden < naardien iedere geloofs - belydenis en gezinde zig naar zyne willekeur kan schikken , onverminderd nochtans het toeverzicht van het «taats-bestuur. Zy stelde zig bloot aan het gevaar om onder eene nieuwe gedaante een lighaam te herscheppen, 't Ayelk zy onder eene andere bereids vernietigd had. Doch de geestelyken zyn dermaate aan alle tydelyke zaaken verbonden , en Meeven zo sterk aan die van het staatsbewind , dat het moeilyk valt er hen van los te rukken , en dat, op welke wyze men dit ook moge aanvangen, men hen over-al in den weg vind, het welk eene verwarring veroorzaakt in alle landen waar de souverein , wie die dan ook zy , in ernst den teugel des gebieds begeert in handen te hebben.
De vergadering dus de geestelykheid geordend hebbende naar de grond-beginzelen der Fransche staats-wet, vorderde van den priesteren den eed, reeds door alle ingezeten en afgelegt, om het staats-gestel te zullen handhaven; doch zy eisehte tellens dat zy zouden zweerea om het burgerlyk



( 5i7 ).
zamenstel der geestelykheid gestand te zullen doen.— Dat aanzienlyk aantal van krygslieden , welke den burger-eed hebben afgelegt en overtreedcn , heeft ten minsten zig niet verstout om te beweeren dat de godheid gehoond wierd door de nieuwe krysinrichting : hun voorwendzel berustte hier op dat zy reeds aan den koning den eed van getrouwheid gezwooren hadden , 't geen deezen laatsten kragteloos maakte. Doch de priesters zyn gewoon om van Gods zaak de hunne te maaken, en wie hen beledigd, rand teffens God zelf aan. Doorziende vernuften zagen dus hier in een middel om eene scheuring te verwekken, beweerende dat deeze burgerlyke inrichtingtot het geestelyke behoorde , ja zelf een anderen godsdienst met zig voerde; dat zy een dwang voor liet geweten was , dat zy de dienaaren der godsdienst mishandelde en hen aan het martelaarschap blootstelde. Zy riepen zelf om de dood , en eischten dat men hen ter straaf - plaatse brengen zoude, doch zy waren genoegzaam zeker dat de volks-vergadering niets minder dan dat in den zin had.



( 5iS )
'Er bevond zig in bet ryk een vry voornaam aantal van menschen , welke zig ter goeder trouwe inbeeldden dat in de daad bun gewisse door deeze ordening der geestelykheid gekwetst wierd ; want het geen men het meest gelooft is dikwerf het geen men het minst verstaat. Niettemin wierden de priesters welke den eed weigerden afgezet , en men stond hen eene jaarwedde toe : doch deezen trachtten hunne onderhoorigen te behouden , en hen tot hun belangen over te haaien door alle de middelen welke die geene in handen hebben wien het menschdom deszelfs gezond verstand ter bestuuring heeft overgelaaten. Deeze verdeeldheid deed den vyanden van het tegenwoordig staatsgestel hoopen, dat men de Franschen zoude kunnen verlokken tot een oorlog ten voordeele der priesteren , dewyl zy dien toch niet tot behoud des adels wilde onderneemen, welke ook geheel geene bovennatuurlyke denkbeelden aan spitsvindige vernuften konde opleveren. De hovelingen en de bevoorrechten wierden eensklaps vroom; zy wierden het aan het hof; zy wierden het zelf te Worms en Coble'ntz.



('3*9 )
Doch de burgers van Parys , zelf de minverlichtte, wierden door dit masker niet misleid : — en zonder het toedoen van Parys , kan 'er in bet ryk geen burger - oorlog ontstaan.
De vreede , welke de keizer geslooten had, gaf groote hoop aan de tegenstreevers in Frankryk. Geheel Europa had deszelfs gewoonlyke twisten opgeschort, en niets trok de aandagt af welke veele hoven op de zaaken van Poolen en allen op die van Frankryk vestigden. De uitgewekenen , Welke door sommige ryks -vorsten ontvangen en geliefkoosd wierden , deeden kleine aanwervingen en groote bedreigingen. Doch sints langen tyd wierd een vry gevaarlyker ontwerp voor de Fransche natie tot rypheid gebragt. De hoven van Weenen en Spanjen , de naaste bloed-verwanten des konings en zyner gemalinne, waren er de dryfveeren van. Dit was , zegt men, het oogmerk dier wapenschorssing tusschen alle rnogenheden. De couriers , welke steeds van het een tot het ander hof afgevaardigd wierden , en de mond - gesprekken welk© eenige koningen te zamen hielden, schee-,



( Ó20 )
nen geen ander doelwit te hebben. De heer de BreteuU geleidde dat opzet: de beer de Calonne was by het Engelsen staats-bewind werkzaam om hulp te erlangen , en de prinsen reisden alom. Men zag ben beurtelings in het Piemonteesche , in Venetien , in Weenen toezeggingen van manschappen en wapenen verzoeken en verkrygen. Vervolgens keerden zy naar Worms en Coblentz terug. Zy hadden daar eene hofstoet aangericht , wien zy sints vergroot hebben om niet in twyffel te doen trekken dat het hof van Frankryk de natie wilde beoorlogen : Versailles was naar Worms verhuisd. Doch niemand stelde gevaarlyker en - trouwloozer middelen te werk dan de heer de Bouillè, dewyl hy zyne zamen-zweeringen in den boezem des koningryks wist te vestigen. Hy was het welke na geduurende een langen tyd geweigerd te hebben om den eed aan het staats-gestel af te leggen, welke van alle krygs-bedienden gevorderd Avierd, dien vervolgens deed met een schyn van oprechtheid , welke de helft van Frankryk verblindde. De koning scheen hem waardig te keuren dat hem de bewaaring



r s*.)
nng der grenzen werd aanbetrouwd, en hy verkreeg de bevel-hebbers plaats in Lotharingen. Hy is het, aan wien men zedert geweeten heeft de onnodige slachiing van eenige regimenten , welke door eene overmaat van vaderlands - liefde het spoor waren byster geraakt, zo Avel als de onheilen aan de stad van Nancy te beurt gevallen, en een burger-oorlog , welke eenige dagen lang geduurd heeft, tusschen de burgeren en krygs-knegten , welke de geheele krygsmacht konde opruyen en dezelve tegen het volk verbitteren. Hy deed zyn voordeel met den post welke hem aanbetrouwd was , om den koning eene veilige schuilplaats op de grenzen der provintie van Luxemburg te bezorgen, een land het welk den keizer toebehoorde, op dat de leger-macht welke de koning zoude bezitten door de geheele macht der keizerlyke troupen zoude kunnen ondersteund worden. — De grenzen van volk te ontblooten , de sterkten? zonder tegenweer en de magazynen zonder voorraad te laaten , zig te omringen van vreemde regimenten, welke in soldy der natie ston-
X



( 022 )
den , de nationaale krygs-benden te verdeelen, zig te verzekeren van geheime verstandhoudingen in de steden met de voorstanders van het afgeschaft bewind , een verschanst velddeger op de grenzen aan te leggen ; — zodanige waren de middelen welke de heer de JJoiüllê in 't werk stelde om het volk , 't geen hem bezoldigde, te beoorlogen. Montmedi , eene sterke vesting , was de plaats waar heen de koning gebragt moest, worden , om aan 't hoofd der adel te gebieden , en zig als een hoofd der vyandelyke party tegen zyn volk op te werpen. Dan men zegt, dat men den koning eene meer verzekerde schuilplaats w ilde bezorgen in eene stad w elke op vreemden bodem slechts twee mylen van de Fransche grenzen gelegen is (*). Te vergeefs gaven de ingezetenen dier plaatsen kennis van de zwakheid hunner tegenstand en van de toebereidzelen van welke zy oog-
(*) Luxemburg , de sterkste vesting der Oostenryksche Nederlanden.



( 523 )
getuigen waren ; de minister des oorlogs zeide steeds dat alles in goede orde was ; die der buiten - landsche znaken stelde ons steeds gerust wegens de geneigtheden der andere hoven. De uitvoerende macht welke alle bevelen afvaardigde en over alles beschikte , had het grootste voordeel op de na!ie , en wist er zeer wel gebruik van te maaken.
Op het aannaderen van het tydstip , 't welk tot 's konings verlrek bepaald was , verdubbelden de uitwykingen naar buitenlanden; men deed zo veel mogelyk het geld verdwynen; men traditie in alle rerimenten veele soldaaten te verleiden ; de priesters wendden verdubbelde poogingen aan om in de familien verwydering te verwekken ; vede officieren verlieten hunne regimenten ; de bevel-hebbers van de lyfwagt des konings misbruikten hun gezag, en den invloed der partydigheid om dezelve in de zamen-zweering te lokken; en men zag in Parys eene menigte dier geenen aankomen welke eertyds den titel van edellieden gevoerd hadden.
X 2



C 32/h)
De tycling van de vlucht des koning* was by voorraad in vreemde landen verspreid , en verscheiden persoonên ontvingen die in Parys zelf. De vreeze voor de woede der burgeren , wanneer deeze gebeurtenis ruchtbaar zoude worden, ontvolkte de kasteelen en adelyke sloten. Hunne hoog-betytelde bewooners weeken naar Parys , waar zy meenden dat hunne armen en wapenen van dienst zouden kunnen zyn , of zy verlieten het ryk, niet zonder aanrnerkelyke sommen gelds met hen te neemen. Van daar nodigden zy hunne vrienden uit om Frankryk te verlaaten. De stads - regeering en de heer de la Fayette scheenen genoegzaame voorzorgen aangewend te hebben om dit geval voor te komen; dan zy waren het niet (82). De koning , de koningin en hunne kinderen, gelyk ook madame Elisabeth , zuster des konings , ontvluchtten in den nagt van den 'zo juny, juist den kortsten nagt van het jaar : Monsieur ontsnapte insgelyks. De eerste namen hunnen weg naar Montmedi, en Monsieur die van Bergen in He-, ïiegouwen.



C 5*25 )
Wanneer men deeze tyding buitens lands ontwaar wierd , twyffelde men niet of Frankryk zou aan alle de akeligheden der regeeringloosheid en des burger-oorlogs ten prooy strekken. Doch voorzeker , zo 'er immer eene grootsche en heerlyke vertooning is geweest, is het die welke het Fransche volk van het een tot het ander eind des ryks gaf. Het eerste oogenblik gaf plaats aan verwondering , het volgende aan kalmte en stilte. Alles verzamelde zig rondom de volks - vergadering , welke de eenige doch machtige toevlucht van een groot volk was. Nooit heeft de majesteit eener natie op eene meer geduchte wyze uitgeblonken , nooit zal dezelve heerlyker uitschitteren. In Parys scheen het of de burgeren van een zwaarwichtig pak ontslagen waren ; zy hadden geen koning meer. Het volk , door eene gelykvormige beweeging , wischte over-al deszelfs naam en wapenen uit, Die lallooze menigte van uithangborden wierden weggeruimd , welke onder het onbepaald bewind met zynen titel of kroon opgecierd waren , en des avonds
X 3



( 326 )
bleef er geen schyn meer van overig. De nationaale- krygs-benden vergaderen onder hunne banieren, en gaan den eed van getrouwheid aan de volks - vergadering afleggen , onder het geschal van het krygsmusiek. De burgers van Parys volgen dit voorbeeld , en geduurende drie geheele uuren trekken zy door de zaal der vergadering , steeken de hand op , en leggen den eed af.
Intusschen toonde de vergadering dat zy het vertrouwen der natie waardig was. Zy ontbood op staanclen voet de staats-dienaaren, om hen te gelasten de wetten te doen uitvoeren. Zy zond couriers naar alle wyken des ryks , om last te geeven ter aanhouding van alle persoonên welke zig 'er uit begaven , en om die wykcn van haare schikkingen kennis te geeven. Zyeischte van alle krygs-lieden , welke in publieken dienst stonden , den eed van getrouwheid aan de natie af. In deeze gedenkwaardige zitting, welke zeven dagen en even zo veele nagten duurde, hield zy zig bezig met beraamingen om wangrdeningen voor te ko-



( 327 )
men, om den moed der burgeren aan te kweeken , en om door haare koelbloedige standvastigheid te toonen dat zy waardig was om zig boven de tyds-omstandigheden te verheffen. Het is merkwaardig dat zy, reeds op den tweeden dag , na dat zy alle voorzorgen gebruikt had welke de veiligheid des ryks vorderde , wederom op eene bedaarde wyze de orde van haaren afgebrooken arbeid hervatte, en over het wetboek der straffen ( code pcnal ) beraadslaagde.
Drie dagen liepen dus voorby zonder dat "er een koning was. frankryk was vereenigd , machtig en in rust. De twee partyen waren zelf by - een - gekomen door het geheel koningryk , en over-al had zig de burger - macht in een geduchten staat gesteld. Doch wanneer men zig den koning voorstelde , zyn plechtig en zo dikwerf gegeeven woord verbreekende, wanneer men zig inbeeldde dat hy wederom aan 't hoofd van een vyandelyk leger stond te rug te komen; dat de nabuurige vorsten slechts op dit oogenblik wachtten om
x 4



C 328 )
op verscheidene plaatsen te gelyk een inval te doen ; en dat hy gevolgd zoude worden door dien zwerm van edelen en groeten , welke zeiden dat zy verlangden om dg met ons bloed te verzaaden — dan, ja dan waren de verontwaardiging en woede ten top gesteegen. In eenige oorden des ryks, verzekerde men zig van de persoonên der misnoegden , doch zonder hen eenig geweld nog mishandeling aan te doen; en misschien zyn zy nimmer beter voor hun leven of bezittingen beveiligd geweest.' Intusschen zegepraalden de vluchtelingen in Mentz , Cobleniz , Luxemburg , Brussel , Londen , Duitschland en Italien.' Hunne vreugde-bedryven sloegen tot uitspoorigheid over. Zy waren vast verzekerd dat de tyd der bloed-storting è'n wraak-oeffening nu gekomen was. Naar alle hoven wierden couriers afgevaardigd , en de Fransche uitgewekenen begeeven zig van alle kanten op weg orn zig by hunnen koning te vervoegen.
Het is een der kwaade gevolgen eener alleen - hoofdige regeerings - vorm , dat het



( 329 )
heil eener geheele natie van het aanzyn van derzei ver opper-hoofd afhangelyk is, Frankryk stond aan alle de rampen van een burger oorlog overgeleverd te worden , om dat een enkel mensch zig uit het ryk begeeven had. Het lot des ryks hing weiffelende in de weeg-schaal, en het opmerkzaam Europa zag toe , hoe deeze lange reeks van bloedige toneelen een aanvang zoude neemen. Doch een klein getal van burgeren was het behoud van den staat, door den koning slechts op eenige weinige mylen van de grenzen tegen te houden.; Zints langen tyd had men gezegt, dat de veertig duizend burger-regeeringen ( municipalités) even zo veele schildwachten der staats-omwenteling waren: toen ondervond men er de waarheid van. De burger-regenten van het dorp Sainte-Ménéhouldwa.ven ontrust geworden door eenige beweegingen van krygs-benden in hunne plaats, toen de heer Drouet, aldaar post-meester zynde, hen ging melden , dat hy een rydtuig had zien voor-by-snellen, 't welk hem verdagt voorgekomen was. Men gelastte hem het



( ooo )
ïelve te volgen. Hy had zig verbeeld den koning en de koninginne te herkennen : hunne koets was door dragonders omringd. Hy kiest een bypad , ryd den koning voor uit naar Varennes ,'vertwttigé daar den post-meester , en , wyl het in liet midden van den nagt was , begaven zy zig , al-eer een "gen bystand te verzoeken of iemand op te wekken, naar de brug , welke den koning moest overtrekken , om dien onbruikbaar te maaken. Gelukkiglyk troffen zy 'er eene kar aan, welke met huisraad beladen was ; deeze stieten zv aan het begin der brug om verre. Vervolgens spoedden zy zig om den spreeker der gemeente , den hoofdschout en den bevelhebber der gewapende burger y te verwittigen. Agt mannen van deeze laatsten, doen den koning stand houden, in weerwil der huzaaren, welke 'er met den sabel in de vuist op aan rennen : zy riepen hen toe , dat indien zy hem wilden overweldigen , zy hem niet dan dood uit hunne handen zouden krvgen. Die geen welke over de burger - soldaaten het bevel voerde, had twee geschut-stukken



it in)
zonder kruid of kogels doen aanvoeren : hy veinst die te willen lossen op de huzaaren; alles w-ykt, .en de koning word gevangen. De alarm-klok luidde van alle kanten; de burger - soldaaten rukken van alom aan; de krvgs-knegten zelve voegen zig by ben, en de heer de Bouillc, het opzet om den koning op te ligten opgeevende , vlucht buiten het koningryk.
De koning wierd naar Parys te rug gebragt door veele duizenden burgers-manschappen , welke zig onderwege alloschten. De braave inwooners van Varennes , welke hem tegengehouden hadden , volgden hem tot aan de hoofd - stad , wier gewapende burgers henbuiten de muuren gingen inhaalen. Vyfmaal honderd duizend menschen bevonden zig op den weg ; en de koning hoorde nog Verwytingon, nog zelf murmureeringen (83), doch een afkeurend stilzwygen had over-al plaats : aller hoofden bleeven gedekt; alle de wapenen weigerden de andersints gebruiklyke eerbewyzing; en de koning konde op dien dag leeren , dat het volk de waaret souverein is ( 8/f ). Hy wierd naar het kas-



( 33a )
teel der Tuilleries geleid, waar de vergadering eene wacht voor hem bestemd had , wier bevel aan den heer de la Fayette wierd toe betrouwd.
De vergadering kondschap willende inwinnen wegens de misdaad welke tegen de natie gepleegd was, of door' het oplichten des konings , of door het begunstigen zyner ontvluchting , deed alle die geenen welke m zyn gevolg geweest waren , in verzekering neemen. Zy wierden gerechtelyk ondervraagd , en men nam enkelyk de verklaaring des konings in. Dezelve verklaarde onder anderen, dat zyne meening geweest was zig naar Montmedi te begeeven, om met de daad te toonen dat hy vry was, om op de grenzen voor de veiligheid des ryks te waaken tegen vreemdelingen welke eenen inval zouden kunnen beproeven , en zig over-al heen te begeeven werwaarts hy dienstig zoude oordeelen. Veelen waren overtuigd van de oprechtheid des konings, wien men nooit iets van eenig ontwerp getoond heeft , dan het geen met de gevoelens van zyn hart konde instemmen. Men



{ 333 )
zoude liem niet hebben durven openbaarea dat hy zyn volk ging beoorlogen. Ten anderen kan men byna niet in twyftei trekken , dat niet aan de voornaamste mogenbeden van Europa voorgesteld was om zig de gelegenheid ten nutte te maaken, ten einde Frankryk te vermeesteren en hetzelve onderling te deelen. Het was de keurvorst van Mentz aan wien men de eer deezer uitvinding toeschreef.
De volks-vergadering moest zig hoeden voor den algemeenen indruk welke de vlucht des konings gemaakt had , en de verontwaardiging der ingezetenen , van welke hy daaglyks blyken ontving (85 ).i Reeds gaven veelen te kennen dat men voortaan geen staat op het woord des konings konde maaken ; dat de Franschen niet meer gehoorzaamen konden aan een' vorst welke hen verraaden had; dat de koning ter verantwoording geroepen moest worden , naardien hy de natie verlaaten bad ; en dat deszelfs vlucht een burgeroorlog naar zig sleepte; dat de afstammelingen der Bourbons steeds met hart-zeer



( 354 5
zouden te rug zien op de willekeurige heer-' schappy , welke door de naamen van Lodewyk den XIV en XV veredeld was , en zig zeiven steeds als vervallen en onteerd zouden aanmerken ; dat er in het hart van dat geslacht een altoos - duurende wrok zoude blyven zitten, en dat het zelve gelegenheden zoeken en vinden zoude om 'zig te wreeken en de vryheid te onderdruk- . ken , welke de volkeren met zo veele moeite veroverd hadden. Zy zeiden dat men deeze gelegenheid moest waarneemen , om uit het midden van Frankryk een geboren vyand weg te ruimen , welke haar nimmer rust vergunnen zoude; dat de vryheid met eene erffelyke alleen - heerschappy niet bestaanbaar was ; en dat men behoorde een regeerings-raad aan te stellen , welke door de natie gekooren en aan dezelve verantwoording verschuldigd zoude zyn , aan wien teffens de uitvoerende macht betrouwd zoude worden.
Doch de volks-vergadering was niet van gevoelen, dat het ryk in staat was om den schok eener tweede omwenteling te weder-



( 355 )
staan. De finantien waren in wanorden? liet gereede geld was verdweenen , do nieuwe ordening was nog niet vast gevestigd , de belastingen wierden niet geheevcn , en het volk zugtte om inwendig rust te smaaken. Langduuriger beroeringen zouden voorzeker de werkzaamheid hebben doen verzwinden, welke nooit lang arbeidloos kan zyn zonder te gronde en te niet te gaan. Ten anderen had de vergadering ook verklaard dat Frankryk een koningryk was , en men moest niet denken dat een zo ruim uitgestrekt ryk tot een zuiver gemeene-best zou kunnen gevormd worden. Zo verre vexwyderde afstanden , zulke onderscheiden volkeren , zelf in taal , gewoonten en zeden , zulke vreemde denkbeelden voor de meeston van bun , de naam van koning , welke bun levens-lang in de ooren had geklonken , de verslaafdheid welke uit de gewoonte ontstaat; dit alles deed de volksvergadering denken dat Frankryk een koningryk moest zyn , cn dat in het vernieuwd sfaats-gestel, in 't welk de staatsdienaareu alleen verantwoordelyk zyn ,



( 336 )'
Lodewyk de XVI de koning was welke best voor de Franschen geschikt was.
Wie konde ook andersints voorspellen op welke wyze deeze nieuwe ommekeer van zaaken eindigen zoude ? De koning , de adel en de geestlykheid te zamen vereenigd, hadden nog middelen genoeg overig om het koningryk in onrust te brengen. De gevangenis van den monarch deed des te meer aandeel aan zyn lot neemen (86); en gerechtelyke onderzoeken , tegen hem ondernomen , zouden een zeer groot aantal zyner aanhangeren tot zyne zaak getrokken hebben , en het vuur eens burger-oorlogs hebben doen ontvlammen. De buitenlandsche vorsten konden ons in dien staat van zwakheid en verdeeldheid aanvallen , en al schoon geen hunner genoeg macht* bezat om ons in den gewoonen toestand van zaaken aan te tasten , kon niet-te-min eene ligtelyk- bewerkte verbintenis Frankryk verwoesten, zo al niet van een scheuren. Het ontwerp van een regeenngs-raad , de eerzucht aanvuurende van alle die geenen welke naar dien eerestand dingen konden ,



( 337 )
den, zoude de volks-vergadering verdeeld, het ryk van een gescheurd, en de bronnen van tweespalt en partyschappen , welkó reeds al te talryk waren , vërmëhigvuld hebben.
Urt hoofde deezer opmerkingen was de volks-vergadering overtuigd dat het staatsgestel voltooid moest worden gelyk het begonnen was. Lodewyk do XYl, als koning van een vry volk, 't geen zig zelve* wetten voorschryft , moest voldaan zyn over de voorrechten welke aan zyne kroon gehecht waren : zyne vlucht hem ödgenschynelyk aangeraaden zynde , was het ook der natie waardig om deezen misslag te vergeeten, en dit kon den koning ter hafté gaan ( 87 ). Hy moest immers eindelyk na vergeefsche poogingen geleerd hebben, dat het hem ondoenlyk was om de wil der natie tegenstand te bieden , en dat zyn belangen medebragt om zig met zyn volk te vereenigen.
Daar hy aan Frankryk de rust wedergaf, schonk hy die teffens aan zig zeiven/ Zyn geslacht moest onmisbaar over het
Y



( 338 )
Fransche volk regeeren : de vorsten van Europa hadden geene beweeg-reden meer pm hem te ondersteunen, of veel eer te onttroonen ; en. met het volk vereenigd zynde , was by des te machtiger om de splitzing van het ryk tegen te gaan : hy kon den tyd voor uit zien op welken andere vorsten insgelyks genooddrongen zouden worden om aan hunne volken ten minsten eenige hunner rechten weder te geeven , en dat wyl het tydpunt deezer omwenteling door den loop der ondermaansche zaaken geboren was , het best zoude zyn dat hy de eerste vorst ware welke dien onderging.
De nationaale vergadering beval derhalven dat de staats-verandering voltooid zoude worden. Dit was eene trek van diepe wysheid, en welke niet kon gebillykt worden dan door eene ontzagbaarende macht. Zy overzag alle haare vastgestelde besluiten , en bragt de acte der staats-vorming in orde, vvelke den koning ter aanneeming moest aangeboden worden. Zy liet tyd en plaats ten zyner keuze ons. die te onderzoeken , en vervolgens aan te neemen of te weige»



( &9 )
feri. Veele kunstenaryen wierden hier tegen in den weg gebragt. De bevoorrechten g onthutst over den keer welke de zaaken namen , hervatteden hunne gewoone kuiperyen. De broeders des konings, nu vereenigd , hielden zig steeds by hun staatkundig voorwendzel, om naïhelyk te verklaaren dat de koning niet vry was , en om dus het geen hy verrichten zoude niet te zullen erkennen. Eenige vreemde hoven verschaften hen geld, en begunstigden hunne aanwervingen. Zy verwonderden zig het eind dier gebeurtenissen zo spoedig aanwezig te zien , nopens welke de verkeerde bereekeningen der uitgewekenen hen valsche hoop hadden ingeboezemd. Frankryk scheen vaardig óm zig op nieuwe grond-zuilen te vestigen , en alle de kragten van een herbooren volk te herwinnen ; en echter vereenigden zig de staats - listen binnen en buiten 's lands om den loop van deezen grootschen voortgang te Stuiten , welke voor byna alle mogenheden van Europa ontzachbaarend was.
Doch eindelyk nam de koning hét
Y a



\ 340 \
Fransche staats - gestel aan , en deeze beruchte stap zette het zegel-merk op de omwenteling. Buiten twyffel zyn wy nog geschokt ; de bevoorrechten zullen nog middelen vinden om onze rust te stooren, en onze brandende drift voor de vryheid zal nog een tyd lang het wantrouwen , ja zelf de buitenspoorigheden welke dezelve verzeilen (88), gaande houden. De nieuw-aangestelde machten zullen nog wankelen alvorens zy binnen hunne grenspaalen blyven en in volle werkzaamheid zyn. Het bestuur onzer geld - middelen zal nog moeten wagten naar die verlichting , en dien zachten en gewoonlyken loop, welke de ondervinding alleen kan aanwyzen, De buiten-landsche hoven zullen onze staats - vorming of niet of al erkennen , naar maate hunne staatkundige inzigten hen zullen doen hoopen of wanhoopen om onzen buit onder hen te verdeelen. — Maar de macht der Fransche staats - hervorming zal door haare eigen kragt aan alles wederstand bieden; want zy is het gewrocht der eeuwen , der natuur , der reden en der macht.



Eect i/oor (/en /\ o/u/ii/ /er /ö//cj t>c/uj'ai/eri/i(/ a./ye/cyi/.






( 34i )
Teeniger tyd zullen wy meer omstandiglyk gebeurtenissen kunnen ontwikkelen, welke zo belangryk voor bet Fransche volk zyn , en tot welke het in het algemeen mede-gewerkt heeft : ons voorneemen is thans alleenlyk geweest om een vluchtig tafereel der staats - omwenteling te schilderen , even als men een gevecht beschryft 's daags na dat het voorgevallen is. Gemeene waarneemers hebben in dit verwonderlyk toneel , 't welk Frankryk aan Europa vertoond heeft , niets opgemerkt , dan eenige menschen tegen anderen verbitterd , en sommige driften tegen andere driften kampende. Maar verlichte mannen van alle landen hebben ligt bespeurt , dat deeze zaak die van het geheel menschdom is , en hunne harten zyn aangedaan geweest door de verwagting van de uitkomst van deezen stryd. Het menschlyk geslacht kan geduurende een geruimen tyd vernederd en verlaagd worden in landstreeken waar slechts één heerschcr , ééne meening , eene wet en één boek is ; vermits de
J 3



( 34a )
dwingelandy , dien gemakkelyken teugel in handen hebbende , voor- altoos kudden van menschen onder het juk houd , wier vernuft geen voortgang maakt. Daar is het eene misdaad om van gevoelen te veranderen , wyl men dus doende in de daad den meester en de wetten wiederStreeft. Maar by volken , welke leezen en denken , ontwarren zig de menschen op eene ongevoelige wyze uit de netten der onkunde en der dwaaling , welke nog nadeeliger is, om onfeilbaar tot de waarheid te geraaken ; want 'er zyn geene paaien welke de volmaaking van ons verstand begrenzen. Daar is het eene deugd om van gevoelen te veranderen, wyl dit in de daad moet heeten het juk der dwaaling af te werpen ; daar zyn de tyrannen der vryheid van denken de haatlykste aller stervelingen , wyl men hen beschouwd als vyanden van het menschelyk geslacht , wiens vorderingen zy zouden willen vertraagen : zy verlaagen , zo veel in hen is , het meester-stuk der schepping.



X 343 )
De Fransche staats - omwenteling is derhalven het voortbrengzel geweest der verlichtheid , welke by dit volk , meer dan by anderen, tot alle classen der ingezetenen was doorgedrongen. Zy is begonnen op het oogenblik doen de menschen hebben beginnen te denken De misslagen van drie regeeringen hebben baar doen ryp worden ; de wederstand der bevoorrechten heeft haar verhaast , en der Franschen driftige stoutmoedigheid heeft haar volbracht. Toen Bacon zyne eerste proef-neemingen in 't werk stelde , toen Montagne zyne twyffelingen opperde , toen Bayle zig tot de algemeene voorspraak der wys-begeerte opwierp , voorbereidden zy reeds de Fransche staats - omwenteling. Doch het licht der reden is het eigendom aller volkeren in alle gewesten , en het is boven de macht van eenig vorst of eenig lighaam , om heden deszelfs voortgang te stuiten. Zy zal derhalven in haaren arbeid voortvaaren met dis bedaardheid en die omzichtigheid welks de gebeurtenis-



(344)
sen ryp maaken zonder dezelve te verhaasten : en terwyl Frankryk den bevingen stryd voleind , in welken het gewikkeld is , zullen de volken van Europa niet zonder aandoening deszelfs luisteryk lot zien volmaaken, aan het welk dat van het heel - al verknogt is.



( 345 )
AANTEKENINGEN.
( i) Pag. 2. Het wetgeevend lighaam.
Men versta hier door de volks - vergadering, de assemblee nationale, welke het volkomen recht had om zig een wetgeevend lighaam te noemen , en als dusdanig te handelen ; nadien alle deszelfs leden dooide wil van het by - een-vergaderd volk tot dien gewichtigen post geroepen waren , en zy door hunne mede-burgeren uit alle oorden van Frankryk vrywilh'g gekooren zyn. D ecze onbetwistbaare waarheid ontzenuwt geheel en al de tegenwerping dier geenen , welke staande houden dat het gering aantal van twaalf' honderd menschen de stem van geheel Frankryk niet wettig konde uitbrengen. Indien het ontwyffelbnar meerder-gedeelte der natie 'er tegen opgekomen ware, dan alleen zou die vergadering onwettig zyn geweest. Doch het tegendeel heeft op eene ontegenspreeklyka wyze plaats gehad. Men zal *er in deeze geschiedenis het bewys van vinden.
(z) Pag. io. Dier buiten - gewoone bezendingen.
Dus hebben wy gemeend de uitdrukking van commissio/is extraordinaire^ te moeten vertaaien ; welke



( 346 >
feyna nooit afgevaardigd zyn geweest dan om de gruw' lykste dwinglandy en de helsche snoodheden van wreede «taats-ministers te staaven. Onder de tallooze blyken , vvelke wy van deeze waarheid zouden kunnen aanvoeren , en welke ten eeuwigen dage met bloedige trekken in de lyst hunner euveldaaden zullen geboekstaaft zyn, zullen wy ons vergenoegen met een enkel voorbeeld , dat namelyk van Urbain Grandier. Deeze was een priester, schoon slechts vyf-en-twintig jaaren oud, en vermaakte zig , tot zyn ongeluk, in het zamenstellen van eenige vrolyko en somtyds vry stekelige gedichten. Hy had de dwaasheid om den cardinaal de. Richelieu , welke destyds (1646) eerste en alvermogende staats-dienaar was , te beledigen. Dan de wraak van den bloeddorstigen geestelyken volgde wel dra. — Door eene zamen - zweering , welke uit hoofde van derzelver gruwzaamheid byna ongelooflyk moet voorkomen , worden de gcestelyke dogters der Urselinen te Loudun , waar des priesters woonplaats was , omgekogt om te verklaaren dat zy van den boozen geest bezeten waren , en door haare monden getuigde de duivel , dat Grandier hen betoverd had : die rampzalige nonnen voegden hier eene menigte van afgrysselyke logenen by , welke wy met slilzwygen voor-by-gaan , om nog de menschlievenheid, nog den gods-dienst, nog de eerbaarheid te kwetzen. — De onschuldige Grandier wierd voor den commissaris van Richelieu verhoord. — De naam van dien ontmenschten huichelaar was Laubardemont. —. Grandierwierd allervreesselykst gepynigd, bezweek menigmaalen onder de folteringen, en bekende nimmer. Hy wierd Kiet-te-mm. om de wraak van Richelieu te koelen,



( 3/f7 )
veroordeeld om levend verbrand te worden, welK vonnis ook uitgevoerd is ; de geestelyken , welke hem tot aan het laatste oogenblik verzelden , verbitterden zyne laatste oogenblikken nog door mishandelingen , welke onze pen weigerd te bsschryven. Die geen , welke moeds genoeg heeft om deeze helsche geschiedenis te doorgronden , zie dezelve in het boekje getyteld : Histoire de la possession des rcligieuses de Loudun , et du supplice d Urbain Grandier. Amst, 1728 , j»-8o. — Dit eenig staaltje zy gesoeg ter gedachtenis van Richelieu,
(ó) Pag' i3- Zyner onderdaanen.
« Misschien, zegt onze auteur, heeft zig de nakome5) lingschap al te streng over hem gewrooken. » Deeze uitdrukking , en de ontschuldigingen, welke de heer Rabaud ten voordeele van Lodewyk den XIV bybrengt, klinken verwonderlyk in de ooren van menschlievende burgeren , en schynen in den mond van een' volks-redenaar niet zeer geschikt te zyn. — Hoe heeft zig de nakomelingschap te streng gewrooken ovér een dwingeland welke aan den aard-bodem grootere ram pen heeft verwekt dan Néro et Galigula ? Was hy het niet, welke teffens laaghartig en hoovaardig was , welke zyn ryk verwoestte om zyne byzitten en laffe vleiers vet tc mesten ; welke te gelyk weelderig en bygeloovig was ; welke om den God van vreede en zagtmoedigheid te dienen , veele honderd duizenden van gereformeerde geloofs-broederen zyn ryk uitjoeg en van gebrek deed vergaan ? Was hy het niet, welke eenige ongelukkige bygeloovigen aan de grenzen van zyn ko-



( 348 )
singryk doccl vervolgen , hangen, branden, zonder ïelf vrouwen en kinderen te spaaren ? Was het Lodewyk de XIV niet , welke om een verfoeilyken oorlogsroem te behaalen (schoon hy zelf geen moed altoos bezat) veele ryken ongelukkig heeft gemaakt; millioenen zyner onderdaanen heeft doen slachten , en Frankryk zodanig heeft uitgeput, dat deszelfs hedendaagsche rampen alleenlyk aan die rampzalige bronwel te wyten zyn ? Ja , hy was die man van wien het rechtvaardig opperwezen rekenschap dier ondaaden moet afeisschen : en echter dorst die verwaten dwingeland , naby zyn einde zynde , nog hoopen 'dat hem deeze reeks van euveldaaden door den oppersten richter niet toegerekend zoude worden ! Dit zy eene schets van' zynen ontaarten inborst: wie dezelve begeerd bewaarheid te zien sla slechts de geschiedenissen vair Frank' ryk op dit tyd vak open.
(4) Pag. 14. Ten voorbeeld strekken.
Het komt ons twyffclachtig voor of die ongedwongen beleefdheid en smaak in kleeding in de korte lyst der verdiensten van Lodewyk den XIV hadden behooren geplaatst te zyn. De politesse, de modes, de bón ton , scliyncn ons zulke heerlyke. voortbrengzels van het menschelyk vernuft geensints toe, en naar ons gering inzien kan een staat zonder dezelve zeer voorspoedig en zeer roemruchtig zyn. Men sla, by voorbeeld , het oog op Holland ; zedert het met byna geheel. Europa deeze fraaye geschenken van de Franschen ontvangen heeft , zyn wy Hollanders thans deugdzaamcr , wyzer, oprechter , arbeidzaanser das



( 349 )'
©nze eenvoudige voorvaders ? -— 'T is waar, zy waren.
in verre na met zo veel smaak niet gekleed cn geCóëfféert als wy. Die onnozele menschen meenden, wanneer zy nuttige burgers , getrouwe vrienden, liefhebbers der deugd , huisvaders en oprechte vaderlanders waren , dat zy dan hunne plichten jegens de maatschappy vervulden en achting verdienden. Dan hunne nakomelingen zyn beter onderricht : doch zyn zy 'er gelukkiger door ? — Wy stellen deeze vraage ter beantwoording aan meer doorziende staatkundigen voor.
{5) Ibid. In verscheidene oorlogen omgcbragi\
Het getal van vyf of zesmaal honderd duizend is zeer gering gesteld, zeifin de onderstelling dat de schryver alleen van onderdaanen vanLodewyk den XIV spreekt : indien men een vluchtig oog op de regeering van dien vorst slaat , zal men niet zonder de treurigste aandoening gewaar worden , dat dit getal vyf of zesmaalcn moest vergroot worden : en wat zoude het zyn , zo men 'er het getal der gecnen by voegde, welke aan de zyde zyner menigvuldige vyanden gesneuveld zyn ? Hoe moet het hart niet bloeden, wanneer men teffens de elende der overbly venden bezeft, welke in een verwoest land niet dan elende en wanhoop ten vooruitzicht hadden ? En hoe verontwaardigd moet men niet over den bloeddorstigen monarch zyn, wanneer men herdenkt dat de meesten der oorlogen welke hy aangevangen heeft , aan zyne ondraaglykc trotschheid te wyten zyn. Dit heetten zyne laagkruipende vleiers edele roemzucht, amour de la gloi/e : hier door moest zyn naam vereeuwigd worden , en hy wierd (wy



t S5o )
yzeh op het uiten dier godslasterlyke Scband-taal) byrtó met het opperwezen gelyk gesteld. — Voor het overige kan men niet ontkennen , dat hy door vorstelyke weldaaden de kunsten en fraaye wetenschappen hebbe aangemoedigd en beloond : doch hy kwam in een gelukkig tydvak ten troon , toen dezelve alomme langs hoe meer ontluikt waren , en eindelyk ten hoogster» trap steegert. Engeland , Holland , Duitschland , Italien en meer andere gewesten , bragten daaglyks uitmuntende vernuften en groote geesten voort. De bewyzen hier van zyn menigvuldig , dan de aanhaaling derzelvea aou voor ongeletterden verveelende , en voor anderen nutteloos zyn.
( 6 ) Pag. 16. Van den regent.
Die regent was de hertog van Orléans , voogd van den minderjaarigen Lodewyk den XV. Onder dat bestuur bleef de staat der wetenschappen aanhoudend bloeyen , wyl de regent , even als Lodewyk de XIV, verspillende en eergierig was. Dan de korte verdwaasd7ieid, van welke de schryver niets verders gewaagt , is het beruchte systema van Law , een Schotsch fortuin - zoeker , welke om het verval der financiën ta herstellen , de befaamde actie-handel op een onbekend en herssenschimmig land uitvond. Wy behoeven van deeze rampzalige uitvinding niets meer te zeggen , wyl ons vaderland mede in die onbegrypelyke betovering pp. derzelver gevolgen rykelyk gedeeld heeft.
(7) Pag- 20. Moeilykergeworden waren. pe«ae is de gewoonlyke loop van het menscklyk



( 351 )
vernuft. Op tydefl van duisternis en onwetenheid volgen die waar in de schoone kunsten bloeien ; vervolgens worden de geesten tot hooger en moeilyker we. ten5chappen opgeleid ; dan ook deeze tot eene zeker» hoogte gestegen zynde , daalen vervolgens weder, en de nagt der onkunde word lierbooren. Het is te vreezen dat nu , daar de fraaye letteren en wetenschappen de plaats moeten inruimen voor eene staat - kund« welke geensints onder het bereik van het algemeen valt, het menschdom langzaamcrhand tot het laatstgenoemde tyds-gewricht naderd.
(8) Pag. 22. Die vermaarde balie.
Namelyk de bulle Unige?iitiis, in den jaare 1716 door Clemens den XIV uitgegeevcn, welke tot een eeuwigduurend gcdenk-stuk strekken zal der pauslyke trotscheid en der dwaasheid van dien geestelyken vorst, welke had behooren te begrvpen dat het reeds lang geleden was dat volkeren en vorsten op het gezicht van de kragtlooze blixem-straalen van het Yaticaan zidderden.
( 9) Pag. 26. De Guebres~.
Een volk van Asiën , 't welk het vuur, of eigenlyfc de zon, hulde doet. Men heeft echter te onrecht gemeend dat zy denzelven goddelyk eere beweezen : zy eerden die alle dierbaare geschenken der godheid , in welke zy teffens derzelver opperste wysheid en aanbiedens-waardige weldadigheid opmerkten. Door diergelyke uitleggingen, welke eenvoudig en teffens op tle waarheid gegrond zyn , ziet men veel al hoe zeer



( 35a )
de benaaming van afgoden = dienaaren , door welke men zo ligtvaardiglyk vreemde en min-bekende volkeren brandtekend , ongerymd en onrechtvaardig is. Men zie onder anderen bier over bet voortreffelyk werk van den heer Pastoret na , 't geen over de drie grootste wetgeeveren, Zoroaster , Moses en Mahomet handeld ; in 't welk onder anderen de voortreffelykheid der goddelyke wetgeeving boven die der anderen op de heerlykste wyze betoogd word. (Art. Zoroaster.)
(10) Pag. 27. Ia de kuilen der Bastille.
De staats-gevangenis , de Bastille genaamd, was eene zo geduchte forteres dat dezelve , in den jaare i65o, vruchteloos door den prins de Condé aan 't hoofd van een leger van 24,000 mannen belegerd is geweest. De kuilen, van welke onze schryver gewag mankt , waren onderaardsche holen, wier akeligheid alle beschryving overtreft , en in welke dikwerf de rampzalige slacht-offers der geweldenary heimlyk wierden omgebragt , of waar in men hen slechts van honger liet omkomen. De geschiedenis van dit paleis der tir.mny en ontmenschtheid is thans in aller handen , en wio moeds genoeg heeft om dezelve te doorleezen word een haater der dwinglandy of is van een menschlyk hart ontbloot.
(u ) Pag. 28. Het algemeen woorden-boek.
L'encyclopédie , welk een beredeneerd verslag geeft van alle kunsten en wetenschappen. Men vind 'er, wel is waar , dwaalingen in ; doch hoe kon dit anders
zyn



C 353 )
Eyn tiaar hot menschlyk vernuft niet tot volmaaktheid .bestemd is ? Echter blyft dit werk onschatbaar , uit hoofde der nieuwe waarheden , der nuttige waarneeiningen, der heiizaame oogmerken , welke men op iedere bladzyde van dit uitgestrekt werk aantreft. Dan veelen dier waarheden waren nog boven het bereik van dien tyd , en de Encyclopédie wierd verboden. Zelf vervolgde men derzelver vereerens-waardige schryveren , en zeer weinig heeft 'er aan ontbroken, dat men niet eenige der voornaamsten van dezelven in de zo even genoemde kuilen der Bastille gedompeld heeft. Gelukkiger - wyze voor de eer der achtiende eeuw, heeft Frankryk zig met deeze schand - vlek niet bezoedeld , en deeze grootsche gedenkzuil is staande gebleeven om door alle eeuwen heen te töonen wat het menschlyk verstand vermag.
(ia) Ibid. Huishoudelyk bestuur.
Economie politinne. Deeze was eene nieuwe wetenschap geworden , want tot nu toe had niemand een opmerkzaam en wysgeerig oog over den inwendigeu en byzonderen gang van het staats-gestel laaten gaan ; niemand had deszelfs byzondere veer-kracht (ressorts) onderzocht , veel min uit alle de takken van bestaan , inkomsten en uilgaven eene schaal opgemaakt, welke den voorspoed of het verval des volks aanwees, even zo weinig als men de middelen beraamd had om den eerst-genoemdcn te doen toeneemenen het laatste tegen te gaan. Deeze waren de oogmerken der zogenaamds économisten.
z



C 354 )
( i3) Ibicl. De godspraaken van hunnen meesteri
Hier door word ongetwyffeld de heer de Mably bedoeld , en heL is waar dat deszelfs stellingen veel al blindelings en als met vervoering aangenomeu wièrden , door die geenen zelf welke het minste in staat waren om of hem of zyne werken te beoordeelen : doch liet is niet min waar , dat zyne bedoelingen heilzaam , z)ne ontwerpen ver uitgestrekt , en de door hem aangewezen hulp-middelen veel al noodzaakelyk waren. Wie begeCrig is over deeze bclangryke stoffe voor en 'tegen onderricht te erlangen, leeze de geschriften van den abt de Mably , en 't geen de befaamde Li/iguel 'er togen aanvperd , zo in deszelfs ylnnales poliiiqaes et littéraires, als in eenige andere kleine geschriften.
(14) Pag. 33. De wraak-oeffening van Mau> pcou.
Door deeze verstandige , rechtvaardige en luisterryke daad, wierd Lodew\k de XVI, w/.lke door zyne persoonlyke hoedanigheden reeds bemind was , als een afgod aangebeden. Een zodanig begin gaf ook de vleiendste hoop voor liet toekomende , en het is zeker dat de gelukkige geaartheid van den jongen vorst tot de streeleudste uitzigten grond gaf. De rampen des ryks waren ook door de verderffely ke regeering van den goedertieren , doch zwakken Lodewyk den XV tot dié hoogte gesteegen dat men door eene verandering byna niet dan winnen kon. Die beklangens - waardige vorst was menscklievend en wel-gcaart ; doch zodanig door fca.dzjgheid ,, wellusueii onkunde- bedorven, dat hy d«



( 355 )
scliande had om do onheilen, welke door dészélfs vÖót% gariger aan Frankryk waren toegobragt, bvna te voltooien : zyn opvolger moest derhalven als een beschermen»-! worden aangezien ; en dit heuchlyk denkbeeld wierd door de tc-rug-roeping der gebannen parlementen bevestigd.
(i5i Pag. 54. Intendant.
Deeze waren bevorens onder-koningen, en oeffemlen kei zelve gezaguit als in on/.o Colonien de gouverneursgeneraal bezitten ; namelyk , 't geen perk nog paaien kent, en slechts aan eene veranlwoordelykheid onderworpen blyft, welke zy naderhand ligtelyk ontduiken. Wy zullen 'er wederom één enkel voorbeeld van aanhaaten ; dat namelyk van den graaft Grignan , welke op het Bind der laatste eeuw^tot intendant der provintie van Bretagne was aangesteld , alwaar eenige opschudding over de duurte der levens-middelen omstaan was. Grignan wist wel haast raad om deeze wanorde testriten , want binnen drie maanden na zyne aankomst waren 'er meer dan drie honderd elendelingen door de galg of hét rad aan kant gemaakt. Dit gelukte , en hiermede heeft Grignan groote eer by het hof behaald. Het is afgrysselyk om deswegens de brieven van deszelfs schoon-moedcr , de marquise de Sévigné te leezen. Deeze vrouw , welke met recht om haaren schrj f-styl vermaard is, en welke uitmunten, ie vermogens bezat, heeft de barbaarschheid om den wi eeden Grignan deswegens geluk te wenschen , om kwinkslagen over die bloedige gebeurtenissen te schryven, en hem opeen .klugtVon trant, schoon ernstig!) k, aan te raadi-n om.
Z a



( 356 )
doek in diervoegen voort te vaaren , en zig de goedgunstigheid van zynen meester ( Lodewyk den XIV ) verder waardig te maaken. En het was eene vrouw , eene moeder, welke deeze gruwelen al dartelende op het papier wierp ! Doch het was ook in de dagen der laagste slaverny en der verfoeilyksle ondeugd.
( 16 ) Pag. 36. De overgeleverde rekenschap.
Compte rendu par M. Necker : dit vermaarde boek is in elks handen , en levert een voorbeeld op 't geen nimmer gegeeven is , en misschien nimmer naargevolgd zal worden , van een staals-man welke aan eene geheele natie , zonder eenige agterhouding deszelfs hachlyken toestand doet kennen. Staatkundige bestuurders moeten immers zeggen dat deeze eene onvergeeflyke dwaasheid is; dan de uitkomst heeft doen zien dat 'er buiten dit middel geene mooglykheid was om Frankryk te redden , en dat deeze stoute stap de volks-vergadering voorbereid heeft.
( 17 ) Pag. 37. De drukkende beheersching der intendanten.
Men zal hier omtrent nog met een woord aantekenen dat wanneer een heer van de eerste geboorte in byna onhetaalbaare schulden gedompeld was , welke den koning le zwaar zouden gevallen hebben om af te doen , 't geen toen zeer in gebruik was , men hem alsdan den post van intendant van eene der provintien schonk, alwaar hy naar welgevallen kon plunderen en rooven , tot zo lang by op de ongelukkige ingezetenen zyne schaade ver-



( 357 )
hanld, en een nieuw fonds tot zyne verkwistingen by een gegaard had.
(18) Pag. 5g. Vervroegde ge]dinningen.
Dus hebben wy gemeend liet woord anticipations te moeten vertolken, welke, gelyk de schryver zegt, de inkomsten der volgende jaaren by voorraad ontvangen om tegenwoordige uitgaven goed te maaken. Deeze kunst wierd ook zo mcesterlyk in 't werk gesteld, schoon die in de vorige regeering reeds geoeffend was geweest, dat het te bewonderen is dat men niet reeds toen de nationaale goederen cn domeinen heeft aangesprooken ; dan gelukkiglyk heeft men zig vergenoegd met de gemelde ajiticipatiën , en met de vrywillige giften , welke men de geestelykheid vry dikwyls afperstte.
(19) Pag. 40. Satraapen des grooten konings.
Dus wierd oudstyds de koning van Persiën genoemd, en zyne satraapen waren even zulke grootsche hovelingen , welke het bloed des volks uit gulden schaalen dronken, en als bevel-hebbers der provintien de plaais van den grooten dwingeland vervulden. Het schynt of het Fransche hof zig in de geschiedenis van Persiën bekwaam gemaakt had om dit Ioffelyk voorbeeld stiptelyk op te volgen.
(20) Pag. 41- -Oer Mêdicis.
Maria en Catharina de Médicis, wiereerste de eclttgenoote en zeer waarschynlyk de oorspronglyke moor-
Z 3



( 558 )
denaaresse vanden braaven ente recbt-beminden HenriK den IV was : zy waren oorspronglyk uit Italien, en haare geaartheid bevestigde het vooroordeel 't geen men in 't algemeen tegen dié" natie opgevat bad. Cutharina inzonderheid hield zig met staatkundig- listen , toveryen en bezweeringen op. Nog heden ten dage is de hooge pylaar nanweezig op welke zy de sterren ging raadpleegen , of derzelver invloed gunstig dan onvoordeelig voor haare geheime ontwerpen zouden zyn. Want zy was niet alleen wreed , maar ook ten uitersten bygeloovig , twee hoedanigheden welke zeer dikwerf den anderen verzeilen. Wat Maria aanbelangt , zullen wy alleenlyk dit staaltje bybrengcn : toen Henrik de IV door den helschen Ravaillac vermoord was , en men haar de droevige tyding kwam brengen , was zy 'er nog over verwondérd , nog door aangedaan; zy vroeg slechts of de koning sterk gebloed had, en toen men haar met ja beantwoordde , hernam zy : Ik geloof het zeer wel, de man was -vry bloedryh,
(21) Ibid. Der pachters.
Fermiers génèraux. Deeze namen een bepaalden tak der inkomsten tot een bepaalden prys voor hunne rekening , en deeden dan die belasting aan het ongelukkige volk zo duur betaalen als zy konden, Indien ons het geheugen niet bedriegt., meenen wy dat 'er voor meer dan 4o jaaren ook iets diergelyks in Nederland heeft plaats gehad.
(22) Ibid. Uitsluitende en. bevoorrecht.
DU is wederom iets 't geen tan onzent ook wel een*



X 359 )
gebeurd Is , dat die geenen naamlyk welke dezelve begrven 'er eenigsints koophandel meê droeven. Doch wy hoopen dat dit misbruik thans afgeschaft is.
(2,5) Pag. 43. De te rug gaave des vrys.
Rcmboursement. Wanneer men het bovcn-aangehaalde in aanmerking neemt , kan men niet verwonderd zyn , da;, die somme zelf tot duizenden millioenen beliep „ en dat derzelver oogenblikkelyke vereffening derhala vea eene volstrekte onmoogl) kheid was.
(2.4) Pag. 49. Het algemeen crediet.
Dit moet in een bepaalden zin verstaan worden. Die geheime weegschaal weegt dikwyls op een bedriegjy ke wyze, en nog meer-maalen w} st zy te laat. By voorbeeld , nooit is het crediet grooter geweest dan onder het liuantio-bewind van Luw : het zelve groeide daagiyks en buitenspooriglyk aan , tot eindelyk da droevige waarheid te voorschyn kwam , en daadlyk aantoonde dat het alg-mcen crediet gedwaald , en mil? Hocnen van ongelukkigen gemaakt had. Wanneer men politieke stelregelen aanneemt, voor al welke van een zodanig gewicht zyn, moet men toezien dat men zig zo tastbaar niet vcrgUse.
(z'i) Pag. 54. Eu kent de uitgestrektheid haarev ■plichten.
De waardige menschen - vriend , welke de schryver van dit boek is , heeft hier meer met zyn hart dan met jje ondervinding gcraadpk-egt. Het ware voor het Ue.;!
Zr 4



C 36o )
der maatschappy te wenschen , dat zyne stelling door de geschiedenissen beweezen wierd. Dan wy meenen in het tegendeel dat alle diergelyke vergaderingen voor een groot gedeelte of uit kwalyk-gezinden , of uit slaphartigen, of uit onkundigen te zamen-gesteld zyn : en hoe talryker die vergaderingen zyn , hoe erger. Om niemand te beledigen, willen wy deeze stelling door geene voorbeelden staaven, schoon het ons ligt zoude vallen dezelve uit de historiën van veele staaten', voor-al van gemeene-besten , te bewyzen : wy willen ons veel eervergenoegen met. den wensch dat het: menschdom langs hoe meer verlicht en deugdzaam wordende , deszelfs bestuurders ook langs hoe meer wysheid en eerlykheid zullen verkrygen.
(26) Pag. 57. De heer de Brienne.
Deeze is de beruchte aarts - bisschop van Sens , die zelve onkundige en trouwlooze staats-dienaar welke &è republiek der Vereenigde Nederlanden in het ongeluk gestort en Frankryks eer geschonden heeft. Na in den eerst-genoemden staat de toenmaalige party , welke zirf vaderlands-gezind noemde, te hebben ondersteund* aangezet, en in naam des konings door de plechtigste beloften en verbintenissen bemoedigd te hebben , heeft hy dezelve op de schandelykste wyze vèrjaaten en aan de wraak der zegepraalendö aankleevers der constitutie opgeofferd : en wat Frankryk aangaat, zal niemand, welke gevoelens hy dan ook moge toegedaan zyn, ontkennen dat de verraderjyke aarts-bisschop aan dit ryk de snoodste en lafhartigste rol heeft doen speelen welke ïmmer een ryk onteert heeft.



( 36i )
(27) Pag. 58. T'ertoogen.
Remohs Iran tien. Deeze wierden veelvuldige maaien door de parlementen aaa den koning gedaan , wanneer dezelve begreepen dat het genomen besluit nadeelig was. Dit was nog een schaduw van een overblyfzel der volks-representatie , en dusdanige vertoogen waren de oorzaak geweest van de ongehoorde dwingelandy door welke Lodewyk de XV de parlementen verbande. Men zal wel dra zien boe weinig staats 'er op de vaderlandsliefde der parlementen te maaken was.
(28) Ibid. Eene publieke zitting aan het hoofd van den staats-raad.
Séance royale, in welke de koning op den troon gezeten , en van deszelfs staats - dienaaren en eerste beampten omringd , enkel zyne opperste wil afkondigde , zonder eenige redenen by te brengen , en teffens belastte dat men dezelve onmiddelyk zoude hebben op te volgen. Dit wierd dus in dit geval ook werkstellig gemaakt, om kort en goed een einde aan de tegcnstreeving der parlementen te maaken.
(ag) Ibid. De aantekening.
Dus moesten wy het woord enregistrement vertaaien , 't welk teffens betekent dat zonder die aantekening de afkondiging van de wil des konings geene wetgeevende kragt had, al wederom een overblyfzel van de oude magt der parlementen , doch welke thans in zo verre besnoeid was , dat dezelve thans tot die be-



t 36a )"
kragtiging gedwongen wiertien. Het moet in der daad belachlyk voorkomen, dat eene vry willige toestern r/u'/ig door geweld afgeperst wierd : docli zodanig is de aart der dwingelantly , dat dezelve niet alleen alle rechten , maar zelf het gezond verstand met den voet treed.
TWEEDE BOEK.
{Zo) Pag. 6a. Koningljke zitting.
Wy hebben reeds van dezelve gewag gemaakt, en maaken slechts van deeze gelegenheid gebruik om den leezer te doen opmerken , hoe jammerlyk de natie zig te leur gesteld zag, welke bevorens door de by-cenroeping der notables de zoetste hoop had opgevat, welke zy wei-haast in rook zag verdwynen , en nu de zo zeer gehaatte koninglyke zitting derzelver plaats zag vervangen. De Verontwaardiging was ook algemeen : doch het vuur lag onder de assche te smeulen om des te feller te ontbranden, wanneer de maat van verdrukking geheel gevuld zoude zyn.
(3i) Pag. 66. De heer d'Esprémeml.
Ken man van byzondere bekwaamheden , welke daar-en-boven met een vlug vernuft en een stoutmoedig hart. begaafd was. Indien hy steeds voor de belangen der nalie geyverd had, en zig naderhand niet verraden had door zyne aankleeving aan de vinnigste



( oGj )
aristocratie, zou zyn naam nevens die van Mirabèan^ Target, Fréteau en veele andere braave voorstanders des Franschen volks, met eeuwige oer bekroond, eu zyne gedachtenis in zegen gebïeeven zyn. — Doch zo gaat het veel-maalen : dikwerf word de deugd uit eigenbaat geboren , en de eerste kamp-vechters der vryheid doen dikwerf, schoon te laat, blyken , dat zy nimmer'uit belangloozc grond - beginzelen gewerkt hebben. Men zoude hier meer dan te veel voorbeelden kun i nen by brengen Doch neen !
-(52) Pag. j5. Gelyk die van 1614.
De wonderbaarlyke zamen - flanssing deezer zo - genaamde algemeene staaten , kan men op eene zeer geesnSe wyze beschreeven en bespot vinden in de be- v roemde Satyre Ménippée of Catholicon d'Espagnc. VVy wyzen den leezcr derwaarts , verzekerd zynde dat hy zig der moeite niet beklaagen zal. Wy emmeren ons eene getrouwe afbeelding dier staaten gezien te hebben , in welke de geestelykheid en adel op verhevene zitplaatsen ter wederzyde van den president geplaatst waren , en de gedeputeerden van den burgerstand, bestaande in agt of tien persoonên, op laaga kleine bankjes hunne plaatsen vonden , welke zy nogtans niet mogten bekleeden voor cn al - eer de twee eerste orders 'er hun verlof toe vergund hadden , en met bevel van geduurende de geheele vergadering bloot-hoofds te blyven. En deeze waren de vertegen-» woordigers van den burger-stand ! En deeze inrichtingdorst men nu w-ederom voorstellen tot hei inrichten e&ner volks-vergadering!



( 364 )
(33) Pag. 77. Mably.
Wy meenen hier boven reeds gewag van hem gemaakt te hebben als het hoofd der economische secte. Kier word hy door onzen auteur voorgesteld als zeer kundig in het staats- en volkeren-recht. In beide vakken verdiend hy voorzeker achting. Het werk 't geen. hier voornamelyk bedoeld word , is getyteld Essai sur les principes du gouvernement, 't welk zonder juist gelyk te staan met r Esprit des loix of ie Contrat social, echter eene menigte van nuttige en somtyds nieuw» waarheden behelst.
(34) Pag. 92. Door het zweet des volks beho itigd.
Met alleen door het zweet, maar ook door de traanen en het bloed des ongelukkigen volks. Toen die heerlyke lust-paleizeu wierden opgericht, toen die vyvtrs wierden gegraaven, die canaalen over hooge bergen wierden geleid om het gezigt van een dwingeland door het aanschouwen van eenen waterval te verlustigen , toen regeerde de onbarmhartige , onrechtvaardige , trotsche Lodewyk de XIV ; toen kermden zyne rampzalige onderdaanen , doch in stilte om niet over hun geween gestraft te worden ; toen kwamen zy om van koude of honger, en hunne stervende mond riep nog : Vive le roil
hén enkel staaltje dier helsche verkwistingen lust het < ons te berde te brengen. Le loocïe buizen welke tot de water-werken van Marly zyn aangelegt, hebben slechts dertig millioenen gekost: dit was eene kleinig-



( 365 )'
held voor Lodewyk den X1Y ; doch de sommen welk» de water-werken van Maintenon gekost hebben , zyn zo buitenspoorig hoog geloopen , dat by na dezelve betaald te hebben , de rekeningen op het vuur geworpen heeft : dit Maintenon was een buiten-plaatsje geschikt voor zyne byzit, de huichelagtige en bloedgierige madame de Maintenon , aan welke de herroeping van het edict van Nantes te wyten is , en welke gevolgelyk de vlucht , elende of dood van tweemaal honderd duizend protestanten , voor den God van gerechtigheid zal moeten verantwoorden. Men lecze hier over haaren parlydigen lofschryver la Beaume/le in zyne Gedenkschriften van mevrouw de Maintenon : men leere hier uit wat de blinde godsdienst-yver in haare raazende vervoeringen kan uitwerken , en men beoordeele alsdan de walgelyke lofspraaken welke die verderffelyke meesteresse van een verdorven koning, zo laf als onbeschaamd -zyn toegezwaaid.
(35 ) Ibid. Dat het brood , etc.
Daar wy oog-getuigen van deeze gebeurtenis zyn geweest, kunnen wy 'er onzen leezer in weinige woorden een juister verslag van geeven. Réceillon had meer dan vier honderd werklieden in zyne fabriek aan den arbeid gestelt; en wanneer het jaar-getyde of het gebrek aan Werk hen noodzaakte om het zelve te staaken , had hy nogtans de menschlièvende edelmoedigheid om hen eene daaglyksche toelaage van omtrent vyftien stuivers te schenken , eene milddadigheid van welke wy geen voorbeeld kennen. Nogtans bevonden 'er zig onder die Werklieden eenige snoodaarts, welke ondankbaar ge-



( $66 )
*>Oég warefl om over deeze vermindering te morren { en dien braaven mensdien-vriend zdf zyne weldaaden tot eene misdaad toe te rekenen. Het brood was toen tot een bovenmatigen pryj gesteegen : en daar men den beer Réveillon bier over spreekende ie gemoet Voerde : 'Uwe liefdadigheid kan niets helpen , het brood is le duur: antwoordde hy bier op , dat dit laatste waar was; doch dat zy aard-appelen , ryst en andere eétwaaren konden bekomen , waar door hy dus hoopte te verhoeden, dat zy niet van gebrek zouden omkomen. Deeze liefdadige meening wierd dus, gelyk men ziet, op de afschuwlykste wyze verdraaid, en hierop wierd de dcugdzaamc Réveillon door het graauw in zvne goederen aangetast met «ene onbCschryffèlyke" woede. Alles wierd vernield : het huis afgebrooken ; papieren , boeken , goud , zilver , rytuigen , alles wat hem toebehoorde, wierd of geroofd of tot eenen brand stapel gebragt en door de vlammen verteerd. Zyne boog-, rwangére echt-genoote wierd naauwlyks tyd vergund om de woede der plunderaars te ontvluchten ; zyne paarden en honden wierden wreedelyk a ermoord : het «enige 't geen van de vernieling vry bleef was de w) n, welke door het graauw wierd rond-gedeeld, en in zulke afgrysselyke onmatigheid gezoopen, dat 'erin de kelders verscheiden dier woestelingen dood gevonden zyn. — Men twyffcld geensints of deeze beestachtigheden zyn door de andere party aangezet: doch men .ziet 'er al wederom uit welke gruwelen 'er bedreeven worden, wanneer een onkundig on ondeugdzaam gespuis tot diergelyke baldadigheden aangezet' of omge'kogt word.



( 3^7 )
(5G) Pag. 9". Een enkel bata'illon, etc.
Onzen welmeenende schryver schynt hier wederom niet volkomënlyk onderricht te zvn. 'Er is zelf meer dan een bntaülon derwaarts gezonden ; liet huis is omringd geweest door 4qj^man voet-volk en 200 cavalleristen. Dezelve hebben z'ig wel gckweeten , doch wierden met ke> en begroet , door welke verscheiden hunner gekwetst zyn : op dat oogenblik hadden zy ook geene magt om bavonnotten of kogels te gebruiken : dit is een gewoon!} k verbod in den aanvang van een volksoproer , doch 't is waar , dat men 'er meertnaalen de nadeelige gevolgen van bespeurd heelt.
DERDE BOEK.
(07) Pag. 10S. Zeer veele haarer voorrechten zoude behouden hebben.
Wanneer men den loop der gebeurtenissen nagaat, word dit meer dan waarschynlyk , en indien de adel en geestelykheid voorzichtig genoeg waren geweest om gulhartig eenige opofferingen aan te bicden , zoude men denkelyk nimmer zo verre gegaan zyn dan nu : doch de hardnekkige trotschheid der twee eerste standen , vermeerderde de verbittering, en het volk zag langs hoe meer wat het konde doen. Dus wierd in deeze gelegenheid wederom het goede uit het kwaad» geboren.



C 368 )
(38) Pag. 12 r. Ah of'er nooit eene koninglyke zitting had plaats gehad.
Deeze vertooning was zo uitmuntend , zo luisterryk dat wy 'er in de geschiedenissen byna geene voorbeelden van kunnen opspooren. 'Er schiet ons slechts één diergelyk in den zin , toen Romen door de Gaulen veroverd was, en te vuur en te zwaard stond gesteld te worden. Op het aannaderen van dat noodlottig oogenblik, begaven zig alle de leden van den raad , welke toen de volks-vergadering was , naar de groote plaats , en zetten zig daar in hun gewaad ter neder , den dood gerust afwagtende. Verhevene vaderlandsche zielen, welke tot hun jongste oogenblik hunne waardigheid wilden handhaven ! De Gaulen, kort daar na de stad inrukkende, beschouwden deeze grysaarts met: eerbiedige aandoening : doch een ongelukkig mis-verstand deed de stem der natuur en der reden zwygen, en alle die achtings-waardige volks-vrienden ondergingen den dood zonder hunnen moed te verzaaken.
Doch zy waren Romeinen, en misschien is deeze geschiedenis eene fabel.
(3g) Pag. 'i*5. Het Palais-RoyaL
Dit paleis , 't geen slechts weinig van zyne oude grootschheid heeft overgehouden , is in het midden van Parys voor den trotschen Richelieu gebouwd geweest. Het heette toen het Palais-Cardinal : doch de koning geene bekwaame huisvesting hebbende , terwyl deszelfs staats - dienaar eene zo heerlyke wooning betrok , wilde deeze hem wel vergunnen om 'ér
een



'( 369 )
een vertrek in te bezitten , weshalven liet zeclert liet koninglyk paleis genoemd is geworden. Thans is 'er de heer d'Orléans eigenaar en bewooner van : doch do heerh ke tuinen zyn verwoest; in derzelver plaats zyn nu winkels gebouwd, scliouwspeelen aangelegt, enz. Het nuttige heeft in dit stuk het aangenaame verr vangen.
(40) Pag. j3i- Naar Compiegne.
Een der geweezen lust-hoven des konings , doch juist dat geene 't. welk het meest afgelegen is, en van 't welk hy zeer spoedig zig op de grenzen zoude hebben kunnen begeeven. Men begreep dit genoegzaam , en men kan niet beseffen , hoe de koning niet begreepen heeft dat hy hier door het algemeen wantrouwen en misnoegen zgop den hals zoude haaien. Men moet voor-onderstellen , dat hy door een blind vertrouwen geleid zynde , de zaak niet genoegzaam doordagt heeft , en door dusdanige in schyn onverschillige voorstellen zyn volk en zyne kroon aan een geheelen ondergang gewaagt heeft.
(40 Pag. i35. En -verschaffen 'er zig wa^ penen.
Zelden zyn omstandigheden zo schrikbaarende geweest dan op dat oogenblik. Ieder die wilde rooven, haalde wapenen waar hy wilde. Men zag het volk, niet alleen het welgezinde volk, maar ook die ontalj lyke gelukzoekers en struikroovers, van welke Parys krielt , over-al invallen , en op eene geweldige wyza •wapenen haaien. 'Er was toen geene publieke magt t
A a



C 37o )
geene gewapende burgery , geen tegenweer altoos , en by aldicn niet des anderendaags de vaderlands-gezinde burgeren gewapend waren geweest, zou Parys een moord - hol geworden zyn. Doch hier in heeft ook de nieuw-aangestelde stads-regeering voorzien , door eene proemie van ia livers uit te looven aan alle die geenen welke geweeren aanbragten : dus doende , wierd de smalle gemeente zonder geweld ontwapend , en het geWeer geraakte in banden dier geenen welke waardig waren het zelve te voeren, der trouwe en welmeenende burgery.
Wat den prins de Lambesc betreft , kunnen wy niet geheel en al instemmen in de beschuldigingen welke onze auteur hem aanwryft. Hy meende de algémeena rust te bewaaren , en de wreedheid welke hem hier te last gelegt word, is zo ongerymd dat dezelve geene wederlegging verdient ; wy zouden hier omtrent meer aanbrengen : dan , daar hy zig thans rechtstreeks tegen de zaak der Fransche vaderlanders \ erklaart, verdient hy geensints dat wy ons met zyne vry spraak langer beaig houden.
(42) Pag. i3g. Be Bastille. Zie de 10e aantekening.
(43) Ibid. Op de eerste buiten-plaats.
Deeze trouwlooze handclwyze van den gouverneur billykt de wraak der burgeren. Zy was des te rechtvaardiger , wyl de overgaave reeds door het uitsteeken van een wit vaandel aangekondigt was , en dat anen door deezen verraderschen trek de belegeraaren op het



( 37i )
binnen-plein gelokt, en veelen van ben ter nederge«choten bad. Het waare nogtans te wenschen geweest dat men hem gespaard en gerechtelyk verhoord had , als wanneer men bezadigder te werk zoude gegaan hebben , en misschien meer L'chts zoude hebben kunnen verkrygeu. Dus doende, zoude men ook onschuldig bloed gespaard hebben, dat naamlyk van den braaven groot-major , welke steeds gestemd heeft om de Bastille aan de burgeren in te ruimen , en wiens kop nict-lemin even a.'s dien van de Launay op de place de Gréve afgehouwen en op eene piek rondgedraagen is; cn dat van twee onschuldige soldaaten der invalides , welke met weerzin ter verdediging der vesting hadden moeten dienen, en zelve de deuren aan de burgeren geopend hadden, doch in de woede van den eersten aanval jammerlyk wierden mishandeld , en vervolgens op de boven - gemelde straf-plaats wierden opgehangen.
Dit tafereel doet yzen; men verfoeid te recht de bui tenspoorigheden van een onzinnig gepeupel ; doch leveren niet de geschiedenissen aller volkeren dusdanige bloedige toneclen op ? En om niet verder uit te weiden , is 'er iets afgrysselyker uit te denken dan de moord der gebroeders de Wit? — Wy schuiven het gordyn der duisternis over de onmenschlykheden welke die twee slaats-mannen verduurd hebben ; doch alle eeuwen zullen van die barbaarsheid gewaagen. Wy moeten derhalven de Fransche natie niet van bloeddorstigheid beschuldigen , daar wy zeiven zulke hemelj tergende gruweldaadcn begaan hebben.
A a 2



if oyz )
<44) Pag- '41, Zo veel moy. 's, etc.
Het was inderdaad eene zonderlinge en achtbaard! veriooning om deeze waereld-stad tot haar behoud te zien werken. Men wist 'er niet aan welke zvde de aanval zoude beginnen , en even daarom bevlytigde men zig aan alle kanten te gelyk om dien af te weeren. In één uur waren yyftig duizend mannen gereed , de .geheele stad verlicht, en alles zodanig in slaat van tegenweer gebragt , dat Parys niet koude veroverd worden zonder het zelve tot een puinhoop te schieten, cn-driemaal honderd duizend menschen om te brengen. Doch dit afschuwlyk middel was met de belangen der dwingclandy niet ovcr-een-komstig, en de patriotten verwonnen.
(45) Pag. i4g. Den heer de Lally-Toleiidal.
Deeze was een zoon van den beruchten generaal Lally , welke gouverneur op Pontiickéry geweest was , en door de onverbiddelyke gestrengheid van zyn caracter aldaar algemeen gehaat was. Door verfoeit} ke zamen-spanningen ruidde men zyne vyanden en veele valsche getuigen op , welke hem beschuldigden van verraad en geweldige geld-afperssingen in de Colonie, 't geen hen ook zo wel gelukte , dat do ongelukkige generaal in den jaare 1765 , zo wy meenen , te Parys onthoofd is. Zyn zoon heeft de nagedachtenis van zynen vader doen herstellen , doch behield de onbeschryffelyke smert van den treurigen dood zyns vaders. —■ De zoon was een der beste redenaaren in de volks-vergadering : het is Le bejammeren dat hy, door de voor-oor-



( o75 )
deelen van Jen adel-siand gedreeven , dezelve gelyk ook de vaderlandsclie zaak verlaaten beeft.
( 46 ) Pag. i53. Aristocraaten en Dcmocraaten , Koniass-Sfizinden en Patriotten.
Hoe beklaaglyk is bet dat diergelyke benaamingen in een land , 't geen de vryheid zoekt, plaats grypen. Wy zullen dezelve echter eens en voor-al bepaalen , om aan geen mis - verstand plaats te geeven. Aristocraaten worden dezulke genoemd welke , het zy door aanzien van geboorte , of geld, of invloed by de oppermacht , een hoogen rang ten nadeele hunner medeburgeren willen bekleeden. Democraaten zyn die geenen welke alles aan de macht des volks willen overlaaten , ten kosten zelf van oproer en bloedstorting. De naam van Konings - gezinden duidt die geenen aan welke alles aan 't gezag van den monarch willen aanbetrouwen, zonder zig aan 't welzyn des lands le bekreuhen ; en eindelyk komt de eerwaardige naam van Patriotten alleen aan die geenen toe welke u.t bielanglooze liefde voor hun vaderland cn het menschdom wenschen , dat allen gelukkig mogen zy n , cn dat de maatschappy tot heil van het algemeen op Lilly ke en onwrikbaare zuilen gevestigd zyn moge. — Deeze laatste benaaming, wy wceten het , is verhaat ; doch misschien zyn ook dikwerf de Patriotten tot Democraaten ontaart.
(47) Pag. j 55. Met dat van Foulon rondged raagen.
De woede ging toen de paaien der menschlydiheid te boven. Foulon en Berthicr waren hoogst-schuklig,,
A a 3



( 374 )
wyl zy ingestemd en medegewerkt hadclon in het gruwzaam ontwerp om Parys des noods te vernielen; doch zy moesten op eene wettige wyze te recht gesteld geweest zyn. Voor-al had Foulon de ontmonschte mishandelingen niet behooren te ondergaan , door welke hy gemarteld is , en welke wy met stilzwygen voor-bygaan ; — men had Befthier den bloedigen kop van zyn schoon-vader niet moeten vertoonen toen hy op het punt stond om het zelve lot te ondergaan. =: Doch dit bewyst alleen dat het onzinnig cn woest gemeen altoos tot alle schanddaaden in staat, is , voor-al wanneer het door kwaadwillige aanstookers word opgezet.
(48) Pag. i56. Drie millioenen menschen.
Dit kan ongeloffelyk voorkomen , en echter is het waarheid. Wanneer mende uitgestrektheid des ryks , de knellende omstandigheden , en den yver der natie berekent , zal men weinig moeite hebben om hier geloof aan te slaan. Om hier van een voorbeeld te geeven , zullen wy alleenlyk aanvoeren , dat de stad van Parys binnen vier-cn-twin^g uuren tachtig duizend gewapende mannon ter haarer beveiliging bezat , welk getal zedert merkel) k aangegroeid is.
(49) Pag. 107. Nameljli geweld.
Dit was in deeze omstandigheden waar ; doch deeze stelregel zoude in andere tyden gevaarlyk kunnen zyn. Wymeenen dat het geweld eene stuiptrekking in "het staats-bestuur is , welke veel-tycls doodlyk is , doch in eenige weinige gevallen heilzaam kan zyn. Wy Hollan'ders zyn ook door geweid van de Spaansche tiranny



( 575 )
entslagen ; doch de dwinglandy ging toen ook zoverre , en de verbittering was zo ingeworteld dat 'er den Nederlanderen niets meer overig bleef dan de keuze om of to overwinnen ofte sterven.
VIERDE BOEK.
( 5o ) Pag. iq4- Geene persoon —■ onstraf Laar was.
Deeze trek strekt tot onsterffelyke eer van den grooten Mirabeau , dien grootmocdigen volks-vriend , op wiens vriendschap en vertrouwen wy roem draagen. Deeze verstandige en staatkundige aanmerking smoorde toen reeds alle nadeelige gevolgen. — Misschien brengt de "verandering der tyden eene andere uitkomst te woge ; doch die waarïykgroote man heeft gedaan 't geen hy konde , en is niet meer. Dat scheppend vernuft , dat doordringend verstand, die doorleerde staats-man, is aan het Fransche ryk te vroeg ontrukt. Indien zyn geest nog over Frankry k zweeft, zal die misschien met bejammering deszelfs opvolgers nazien, cn, gelyk hy in zyne laatste oogenblikkcn zeide , betreuren , dat hy nog niet één jaar voor hef, volk heeft mogen leeven.
( 5i ) Pag. 19G. Neemen geschut-stukken op,cn slorpen die weg.
Hoe vreemd en ongolooffelyk ook eenige omstandig-
A a 4



( 37G )
lieden in dit verhaal mogen voorkomen, zyn dezelva echter met de waarheid over-een-komstig, en door ontallyke oog - getuigen bevestigd. 'Er kwamen veele Jiaarden te kort tot het vervoeren van het geschut , toen sloeg het volk 'er zelf de handen aan ; en 't geen deeze gebeurtenis nog verwonderlyker maakt , is dat die zw.iare arbeid meest door vrouwen verricht wierd , geduurende eene brandende hitte en een weg van twee uuren gaans. — Doch wanneer de nood ten top geklommen is , ziet men eerst wat de mensch onderneemen en iiitvoeren kan.
( 52) Pag. 210. Lettres de cachet.
Deeze waren geheime bevelen , welke op 's konings naam door de staats-dienaaren wierden afgevaardigd , cn uit kracht van welke men een bevel ontving om zig, 't zy in ballingschap, 't zy naar de eene of andere staats- . gevangenis te begeeven. Deeze orders wierden terstond volbracht. Zonder eenigsints op zyne zaaken order te kunnen stellen , zonder van zyne vrienden of bloedverwanten afscheid te kunnen neemen , wierd men in een rydtuig geworpen, en onder het geleide van eenige militairen naar de bestemde plaats vervoerd , om 'er meest-al nimmer uit te komen. Dikwyls wist 'er de koning niets van , hoewel 'er zyn naam toe gebruikt Wierd : somtyds waren 'er ook wel eens geheime orders gegeeven om den gevangen , het zy door honger of op eene andere wyze te doen omkomen. Welke gruwelen ! cn echter zyn 'er nog zo veele aterlingen , welke de al-oude regeerings-vorm willen hersteld heb* ben. Wy moeten hier nog by voegen , dat de uitvinding



C $77 )
dier lettres de cachet te danken is aan een geestelyken , een Capucyner monnik, père Joseph ge'naamt, welke de vertrouweling van een anderen geestelyken , den cardinaal de Richelieu was. — Indien de bekrompenheid van ons bestek toeliet om eenigsints broeder uit te weiden , zouden wy den menschlievenden en eerlyken leezer doen zidderen op bet verbaal der euveldaaden welke de twee opgenoemde booswichten hebben aangericht. Dan hunne levens-beschry vingen , hoe zeer opgesmukt of onvolkomen , zyn in ieders handen , en zullen hun heerschzuchtigen, onbarmhartigen en schynhciligen aart eeniger-maate doen kennen.
(55) Pag. 215. Dien van Tréguier.
Dit mandement is zodanig oproerig, zo schandelyk bvgeloovig , zo dom en raazende opgesteld , dat men in het eerste dagt dat het door een verraaderlyken trek door de vyanden van den bisschop was opgesteld om hem haatlyk te maaken ; even gelyk men elders wel eens gezien beeft, dat de tegen-party snood genoeg was om heillooze geschriften in het ligt te stooten , en die aan de tegen-overgestelde gezindheid toe te schryven. Doch dit was hier het geval niet. Het mandement is echt : dit verfoeilyk stuk ademt niets dan brand cn moord , en ziet met beklag te rug op de eeuwen in welke de God der barmhartigheid door brandstapels , galgen en raderen geëerd wierd. — De naam van dien ontmenschten , welke by alle menschenvrienden afgrysselyk moet zyn , is Alexandre Joseph le Minder.



1378)
(54 ) Pag. 217. AUeenlyk door hvalykgeziude rcgeeringen.
Dit kan zo ruimschoots niet toegestaan worden. Wil men de oorzaaken dier ongelukken opspooren ; dan zalmen dezelve meest-al vinden in de verrader!} ke woelingen der geestelykheid , in het dom by - geloof des volks, in de schaarsheid der noodwendigste levensmiddelen , in de geld-spmmen welke hier cn daar aan het graauw worden uitgedeeld , om het zelve tot ongeregeldheden op te ruyen. Dit heeft men in verscheiden zuidelyke provintien zien gebeuren , en heeft onlangs in het noorden plaats gehad. Voor eenige weinige dagen is zelf de maire van Etampés , 't geen digt by Parys gelegen is, op eene barbaarsche wyze vermoord , schoon zyne vaderlands-gezindheid, even gel} k die der municipaliteit, onbesprooken was.
C ) Pag. 225. De prevotaale gerechten.
Het woord prevolaal is met wel zonder oriischryving over te zetten ; doch de zaak is ligt op tc helderen. In tydén van oproer of onVèrwagte en geduchte beweegingen , wanneer 'er tyd nog gelegenheid was om de gewoon!} ke wetten te doen spreeken en uitvoeren , wierd 'er ook eene buit en - gewoone maatregel gebezigd : 'er wierd een groot-provoost aangesteld , welke voor een korten t) d met de oppermacht bekleed wierd om de oproerigen te vatten , te ondervrnagoii, zonder eenige vorm van proces le doen vonnissen , en het vonnis op staande vcct te doen uitvoeren. Dit hebben wy in Parj s zien gebeuren by ge-



( $79 )
Jpgenheid der plundering van het huis van den heer Réveillon , wanneer drie misdadigen terstond gevat en met de dood gestraft zyn. Deeze aanstelling heeft veel over - een-komst met het dictatorschap ten tyde van het Romeinsch gemeene-best, doch is veel naauwer bepaald , wyl zy alleen tot het daar-zynde oproer betrekking heeft, cn terstond na deszelfs demping ophoud. Zie over de dictature der Romeinen , den abt Vertot , Jlistoire des révolutions de la république Romaine , Tom. I.
( 5G ) Pag. 2.2.G. Favras.
Men kan niet ontkennen dat Favras een ongelukkig slacht-offer der factie , welke hy toegedaan was , geweest is. Hy was een yverig konings-gezinde , en had die grond-beginzelen van kinds-been af ingezoogen. Hy meende dus zyn vaderland een goeden dienst te zullen doen , door den koning, het zy door welke middelen ook , deszelfs voorig gezag wederom te bezorgen. Daar-en-boven was hy arm , en door groote beloften verleid , en had hoop om zelf door zyn ongeluk zyne vrouw en kinderen gelukkig te zullen maaken. Dit alles , zonder hem te verschoonen , maakt hem medelydens waardig , e^i voorzeker zoude hy pardon verkreegen hebben , zo 'er de tyds-omstandigheid toe geschikt ware geweest. Dan om staatkundige inzichten moest hy den dood ondergaan , en zyne geheime aanstookers geraakten vry , schoon zy dien veel eer verdiend hadden. Het is aandoenlyk wanneer men nagaat dat hy die bewerkers niet heftft willen noemen,



( 38o ) '
en dat hy niet helden-moed zyne schandelykc doodstraffe ondergaan heeft.
(57) Ibid. Byna ter uitvoer gebragt is genorden.
Met deezen is het geheel anders ge'egen. De heer "Augeard bezat groote ry kdomnien , en was veel verder gegaan dan de ong-rymde ontwerpen van Favras. Het plan was dorr zyne hand geschreeven en getekend : hy heeft het öiet geloche»d ; doch zig met de bespottelyke uitvlucht beholpen , dat het zelve alleenïyk om tyd-verdryf en koitswyl was te zamen gesteld : doch dit kortswyl is vervolgons door de vlucht des konings in 't werk ggsteld. Hoe kan dan onze schryver uitroepen : Misschien was hy onschuldig ?
(58) Pag. z5i. Dat zy zelve de schryvers dier afschuwlyke dagbladen varen.
. Deeze helsche vond , tot wier uiloeffeuing het hart tot de gruwzaamste snoodheid verbasterd moet zyn, is ook wel ia ons vaderland gebezigd geweest , waar ontaarte schepzels zig niet ontzagen om de verlbeilyksle lastertaal uit te braaken , cn dezelve op naam der tegen-party uit te geeven. Doch wat moet hier de Christen , de wysgeer , de menschen - vriend op zeggen ? — Hy moet met droefheid aanmerken, dal 'er geene soort van verraad, valschheid of verdorvenheid is., door welke zig de mensch niet onieert heeft.



( o3i )
( 5g ) Pag. a32. Talrykü wy willige gifccn '.
Deeze waren in - der - daad vry willig , en wierden in ontzachlyke meenigte aangebragt ; dan derzelvér vruchten zyn wederom door vcrraderlyke aanslagen vernietigd , de wyl al het product dier giften tot geld geslagen zynde uit het koningryk vervoerd is , en dus eene gestadige schaarsheid van geld - specie te wege heeft gebragt , 't geen door papieren-geld vergoed heeft moeten worden.
(60) Pag. 235. Vier millioenen gewapende vfyheids-zooncn.
Men moet ougetwyffeld over dit ontzachlyk aantal verwonderd zyn ; doch de verbittering was ook algemeen ; het water was tot aan de lippen gekomen , en alles wat wapenen konde voeren , greep dezelve aan tot behoud van 't vaderland. Kinderen zelf en gryzaarts, ongeacht hunne jaaren en zwakheid , onttrokken zig dien post niet , en hier door kan men berekenen of het de wil van het meerdcr-gedeelte der natie was om uit de slaverny en de onheilen welke zy na zig sleept gered te worden.
( Ci ) Pag. 25G. Ja hunne onderdaanen zelve.
De schryver beoogt hier mede geensints het geeven van hulp-tronpen , 't geen by alle mogenheden gebruikelyk en veel - al noodzaakelyk geworden is ; doch hy wil hier door die vorsten aanduiden welke voor eene zekere somme gelds een zeker getal man-



( 58a )
schappen vcrhuuren , gelyk nog zeer onlangs gebeurd is. De soldaaten worden gedood of verminkt, 't is waar, doch de vorst levert de waar, en ontvangt het geld.
(62) Pag. 24j. Het Champ de Mars.
Het is aldus genoemd in navolging van den Campus Marlius by Romen , welke tot eene algemeene by~ ecn-komst des volks geschikt was. Dit Champ de Mars was oorspronglyk geschikt lot de wapen-oeffeniag der kweekelingen van het krygs-school ( école militaire ) , welke instelling héerïyk ingericht, doch alleen voor adelykc jonge lieden geschikt was, cn thans is deeze inrichting, de eenige weldaad welke Lodewyk de XV aan zyn volk geschonken heeft , vernietigd. De volksvrienden beklaagcn dit ; zy begrypen dat deeze instelling ten voordeele der natie had kunnen aangewend worden , en dat die ontzachlyke massa van steen en hout alsdan niet geheel nuueloos zoude zyn.
( 63 ) Pag. 242. Ecole militaire.
In dezelve wierden de leerlingen bekwaam gemaakt in de taaien en in alle takken der krygs - kunde. Roven dien leerden zy ' allo gezonde en nuttige lighaams - oeffeningen , als het te paard ryden , schermen, zwemmen, etc. Hun voedzel cn legging was eenvoudig doch voldoende. Men zoude gemeent hebben de oude opvoeding der Spartaanen te zien herleevcn , wanneer men deeze aanvallige jeugd beschouwde , welke zig in haar lot verheugde, en tot



( 583 )
alles goeds wierd opgeleid , behalven tot de vryheid, Wy herhaalen dat wy met smart zien , dat deeze schoone inrichting vernietigd is , cn dat wy vuuriglyk wenschen dat dit kweek-school voor het vaderland vernieuwd werde ; — doch niet voor edellieden.
VYFDE BOEK.
(64) Pag. 249. Het volk—op eene verstandige wyze volbracht heeft.
Hier over zoude zeer veel te zeggen vallen , en sclioon wy gereedelyk instemmen dat het volk , namelyk het algemeen lighaam der maatschappy , in deszelfs belangen ongeschonden moet blyven , en dat deszelfs welzyn boven alles gaat, moeten wy hier nogtans op eene dubbelzinnige uitdrukking bedacht zyn , en den leezer crinneren dat men veel - maaien door het velk de onkundigste en geringste classe der maatschappy verstaat : en wanneer deeze eens de macht verkrygt om de zaaken zelve tc bestuuren en naar welgevallen te handelen , dan is het bederf of de omkeering van den politieken staat naby. Wy verrayden hier nogmaals de aanhaaling van bewyzen ; doch de oplettende leezer zal dia zonder ons toedoen wej vinden.



( 384 )
( Gj ) Pag. 356. Het nationaalc gerichts-hqf.
Dat naamlyk 't geen te Orléans opgericht doch onverrichter znake verdweenen is. Men meende van liet zelve wonderen te zullen hooren, en ongetwyffeld kon men 'er veel goeds van hoopen , indien 'er geene redenen , hoedanig dan ook , waren geweest om het buiten werking te stellen. Of dit wel dan kwalyk zy , jaaten wy aan anderen ter beslissing over , en denken slechts met Horatius : Paturient montes, etc.
(66) Pag. 2,70. ambtvaste maires.
De maire is hier gelyk in Engeland de eerste magistraats-per^oon , welke met de politie der stad gelast is , welke post bevorens aan den intendant van Parys toebetrouwd was : doch zy zyn hier ook slechts voor een tyd verkooren , daar bevorens de intendant van Parys ambtyast, dat is voor zyn levengeduuren.de , aangesteld was.
( 67 ) Ibid. Cour des aides.
Dit is niet wel over te zetten , doch'er is lichtelyk een oppervlakkig denkbeeld van te geeven. Het was een hoog gerechts-hof, tot het welk alles 't geen eenige betrekking op de onderstand-gelden had verhandelde. Dus waren pagten , tollen, schattingen , cyns - gelden cn alle diergelyke finantie zaaken aan het zelve onderworpen.
(68)



( 585 )
(68) Pag. 273. Eene menigte van straf-oeffetiingen.
Die geene welke onvertold zout inbragten wierden gegecsseld, gebrandmerkt en ten eeuwigen dage tot de galeven y.erweezen. Indien zy gewapender - hand gevonden wierden , of zig te weer gesteld hadden, wierden zy opgehangen, hen voornaam aantal der galey-boeven bestond uit deeze ongelukkigen : zo zagtziunig waren toen de crimiueele wetten.
(69) Pag. 278. Dan het volk door zyne wraakoeffening.
Hier , in Frankryk, ja ! Doch over-al gaat het zo zagtmoedig niet toe , wanneer het gemeen aan 't woeden is , en men aan het zelve den vryen teugel laat. In die omstandigheden moet men ook niet alleenlyk het moorden als onheilen rekenen ; maar mede de plunderingen, beroovingen , het mishandelen en verdryven van zynen mede-burger , en alles wat het vry en ongestoord genot der maatschappy ontneemen kan.
(70) Pag. 280. Het sterkste aller voor - oordeel en.
Het blind en redeloos bygeloof 't welk den zuiveren dienst en het ontzach , welke men aan de oppermajesteit verschuldigd is , kwetst cn ontcert. Alle lan-
B b



( 536 )
den zyn min of meer ten prooy aan de woede dei dweepzucht geweest , doch geen ryk is door dezelve heviger en menigvuldiger geschokt dan Frankryk. In de historiën zal men 'er meer dan overvloedige bewyzen van vinden. Wy merken hier alleenlyk aan, dat onze auteur , zo door zyne oprechte gods - vrucht als door zyn bekenden inborst en stand , geheel niet verdiend om onder de verdenking te vallen als of hy metminachi 1 ting of lichtvaardigheid van den godsdienst of van derzelver eerbiedens-waardige leeraaren zoude hebben willen sprceken.
(j\ ) Ibid. Die treur-toneelen welke, etc.
Behalven de onmenschlykheden welke le Nüncs en elders gepleegd zyn , heeft de auteur waarschynelyk meest het oog op het gebeurde te Avisjion , alwaar voorzeker de woestheid dier barbaarschè tyden tot schande onzer eeuw hernieuwd is geworden. Wy zwygen 'er van , om 'er by eene andere gelegenheid een omstandig verhaal van mede te deelen.
( 72) Pag. 282. De Jacohynen als herniagsmoordenaaren.
Nadien Henkik de III door een Jacobyncr monnik, Jacques Clement genaamd , op eene verraderlyke wyze vermoord is : doch de vaderlanders in de Jacohj uen kerk \ ergnard , en welke zig door onderlinge 1 v, éedracllt in twee part) en verdeeld zagen, van welke «le eene in de kerk der Feuillantynen vergaderde,



( 38; )
kaatsten dien scheld-naam te rug, door dien zy dg erinnerden dat Henrik de IV door een Feuillantynor monnik , namelyk Francais Ravaillac , vermoord was. — Eene fraaye eer waarlyk voor vaderlands - gezinde mede-broederen , om zig onderling door zulke afschuwlyke verwyten te bekladden !
(73) Pag. aS3. Dat gruwelyk geheim is eindIjk openbaar '.
Eus begon de redenaar van het Chateiet zyne aanspraak in de volks-vergadering ; >t welk nog des te bespottelyker in den mond van een deftig magistraalspersoon word , wyl dit eene dicht-regel uit het treurspel Iphigénie van den toneel-dichter Racine is en derhalven deeze ophef inzodanigeomstandigheid dubbel nelachjyk was.
(74) Pag. 298. Of de staats - omwenteling toen. en aan de hoofdstad en aan de volks-plantingen schade moest toebrengen.
Geen wonder waarlyk ! de staats-vorming was toen in Frankryk nog niet gevestigd, en de revolutie was slechts even in de Colonien bekend geworden. Niels valt ligter te begrypen dan dal zulke groote en öögett blikkelyke , doch noodwendige veranderingen in bun begin niet in diepe kalmte en rust kunnen0 bevorderd nog voltooid worden. Zy zyn eene heüzaame schoon geweldige crisis, door welke het verdorven en zieltoogend staats-lighaam niet dan met hevige bewec^n-,
B ba



( 388 )
gen en sterke schokken uit doods gevaar gered en toï den staat van kracht en gezondheid te rug geroepen word.
( 75 ) Ibid. De te veel - vervroegde eisschen der mulatten.
Men kan niet onveinzen , dat deeze soort van menschen mishandeld en ongelukkig waren : men erkent met afkeer een leedwezen dat de Europeaanen in alle hunne bezittingen van alle waereld-deelen onrechtvaardige en veel - al ontmenschte dwingelanden zyn geweest: doch , gelyk de heer Rubaud te recht aanmerkt, de ty d was nog niet geboren om derzelver geschondene rechten geheel te herstellen. Deeze heuchljke verandering had allengskens moeten volbracht worden , en door deeze verhaasting zyn allerwaarschynh kst de verschrikkelyke rampen ontstaan , welke de Fransche volkplantingen verwoest hebben.
(76) Pag- 3oo. Het woord van vryheid,'i geert in die gewesten zo ongewoon was.
Hoe heviger de dwingelandy gewoed heeft, hoe feller de wraak der onderdrukten ontbrand , wanneer deeze zig van hunne boeyen kunnen ontslaan. Alsdan is het niet alleen de vryheid welke hen bezielt, maar ook eene brandende wraak-lust welke hunne verbitterde gemoederen ontvlamt ; en in het woeden deezer verschrikkelyke hartstocht, word alle goedertierenheid, «]le menschlykheid uit de meeste harten verbannen,



C 3S9 )
en het gros der menschen ontaart in verscheurende tygers. Hoe veel te meer in zulk eene lugtstrcek , en in elendelingon welke steeds ten prooy der onmenschelykste wreedheid gestrekt hadden ! De wreedheden der oproerigs negers doen yzen ; doch hoe weinig staan die gelyk met de baibaarschheid hunner meesters !
( 77 ) Ibid. Vrienden der zwarten.
Men weet dat 'er ook in Engeland een diergelyk genootschap aanwezig is , en men kan niet anders dan onderstellen dat menschlievenhcid en rechtvaardigheid hunne dryfveeren zyn ; dewyï het ondoenlyk is om te gelooven dat het in menschen harten zonde kunnen opkomen om met voorbedagten raad* aanleiding te geeven tot do ongeltikkèn , welke dezelve hier en daar veroorzaakt hebben. Deeze menschen vrienden wilden hunne edelmoedige popgfngen in ééns doordry ven , cn zagen de gevolgen hunner overyling niet in. Zy hebben nu gelegenheid om dezelve in te zien en te betreuren.
( 78 ) Pag. 5o3. Door cenen stoet, welke zyner waardig was.
Voorzeker was de Ivkstaatsie van Mirabeau treffender cn eerwaardiger dan alle de pracht met welke eeivg monarch ter aarde besteld is. Alle de welgezinde leden der volks-vergadering , alle vreemdelingen welke prys op de vryheid stellen , alle die gecnen welke
B b 5



'( 39o )
door overmacht hun vaderland hadden moeten \ erlaaten , woonden die plechtige gelegenheid by : doch het aandoenlykste gedeelte van dien stoet bestond in de vaderlandlievende aanschouwers, welke in tallooze menigte vergaderd , den weg van jammerklagten en zegeningen over den afgestorven weldoener van Frankryk deeden weergalmen. Nimmer is er eene zo welspreekende lykrede uitgesprooken , doch Mirabeau behoorde ook tot het zeef gering aantal der braave stervelingen welke die verdienen.
(79) Pag. 3u. Vincennes — af te breehen.
Dit kasteel was bevorens een lust-huis der koningen van Frankryk geweest, doch sints meer dan twee eeuwen in eene staats - gevangenis veranderd , welke weinig minder akelig dan de Bastille zelve was : echter was 'er nu peen gevangen meer , en zo wy ons niet bedriegen , is Mirabeau de laatste geweest welke dien kerker bewoond heeft. Men moet gevolgdyk deeze daad geensints met de verovering der Bastille vergelyken, en men kan zeker zyn dat deeze een uitgedachte vond was om het volk derwaarts le lokken en tot spoorloosheid aan te zetten.
(80) Pag. 3i/t. De eerste wef van allen is hel behoud des vaderlands.
Dit antwoord doet die braave lieden eer aan; doch de uitkomst heeft getoond , dat hunne vreeze voorbarig was , en heeft de heeren la Fayette en Bailly



( 39i )
gerechtvaardigd. Men kan hier teffens opmerken lioff_ gevaarlyk het is voor liet behoud der goede zaak, wanneer onderhoorigen , het zy militairen , het zy gewapende burgers , de gehoorzaamheid aan hunne bevelhebberen verschuldigd , uit het oog verliezen r al ware het. met de beste inzichten : onderlinge verdeeldheid en eene algemeene wanorde zyn 'er de bittere vruchten van ; en de vyand ,' welke niet slaapt, doet 'er zyn voordeel mede. Wie lust heeft kan dit verder nadenken, en zal misschien gelegenheid vinden om toepassingen te maaken.
( 81 ) Pag. 310. Burgcrlyke staats-wet der geestelykheid genoemd, 't geen slechts derzelvcr verordening was.
Om deeze schynbaarc duisterheid eenigsints cp te heldoren , moet men bcgrypen dat de auteur door burgerlyke staats - wet der geestelykheid noemt al het geen eenige betrekking op het staats-bewind kan hebben , cn dat ook in de daad voor de staatsverandering de geestelykheid meer dan te grooten invloed op het zelve bezat; doch dat door het woord verordening allcenlyk verstaan word al wat tot den dienst en het huishoudelyk bestuur der kerk toebehoord. Dit onderscheid is voorzeker allergowigtigst ; doch wy kunnen niet bevroeden dat de nationaals vergadering zig met het laatst-genoemdc heelt ingclaaten , ten zy men daar toe betrekkelyk wilde maaken het afschaffen van onnutte kloosters , en het versmelten der overtollige klokken om dezelve in.
B b 4



( &)2 )
stuivers te hervormen. Dit doch eischte de nood van den gemeenen mnn ; ook kan men met eenige klokken minder de mis wel vieren.
(82) Pag. 024. Dan zy waren het niet.
Wy weeten dat , het zy door voorbaarigheid, het zy door slechte inzichten , men in deezen de heeren Bailly en la Fayette heeft willen beschuldigen ; dan wy zyn te wel van alle byzonderheden onderricht , en kennen Je gèaarthéid dier twee vaderlanderen te wel om deeze schandelyke aantyging niet te logen - straffen. Tyd en lust ontbreeken ons om door aanhaaling van byzonderheden ons gevoelen te staaven : wy zullen alleenlyk aan ieder vernuftig mensch in aanmerking geeven , of het mooglykzy dat Bnilly en la Fayette medeplichtig zouden geweest zyn aan een opzet 't geen hen waarschynlyk het leven kosten moest , door hen tot slaoht-offers van de woede des volks te maaken. Het is een geluk en een wonder dat do verblinde menigte zig
in haare razerny niet tot bon gewend heeft. Men
voejre hier by , dat de heer d'Aumont, een alom bemind en geacht vaderlander , welke bevelhebber •was der divisie w-elke op dien noodlottigen nagt de wagt by den koning had , uit zjne wooning gesleept is , en onder het gejuich van duizenden van 't gemeen naar de straf-piaats {place de G/ève) gevoerd is, om aldaar aan de beruchte lantaarn te worden opgehyst : dan gelukkiglyk voor dien braaven man , geraakte hy, na eene bayonnet-steek ontvangen te
Ca



( M )
hebben , op het stad-huis , wierd daar verboord, en vervoh'ens ter zyner beveiliging naar de gevangenis gebragt. — De barbaar , welke hem den stoot toebragt was een grenadier van de garde nationale.
( 83 ) Pag, 33r. Nog verwytingen , nog ■ murmureer ingen ■
Hier omtrent moeten wy eene kluchtige omstand;gheid aanhaalen , welke de geaarthe'd der Franschcn vry wel doet kennen. De groen - vrouwen , fruit d;oopsters en visch-wyven ( dame.-; dè la Halte genoemd) verzamelden zig ten getale van veele duizenden op den weg , en kondigden een bevel af, dat niemand den koning zoude hebben te groeten of ■itive le roi tc roepen , op straffe van terstond in 't water te zullen geworpen worden , en dat niemand hem zoude hebben te schelden op straffe van aan de naaste lantaarn - paal te worden opgeknoopt. Dit placaat wierd slipt gehoorzaamd , en deezo nieuwe jurisdictie vond geene gelegenheid om de vierschaar te spannen.
( 84) Ibid. Dat het volk de waare souvcrein is.
Dit word nimmer getoond dan in ,soort - gelyke omstandigheden , Wélke ten allen gelukke zeldzaam zyn. Indien zulke schokken zig vermenigvuldigden , zoude het magtigsle ryk des aardbodems 'er weldra onder bezwyken. De opper-macht spruit ontwyfielbaar uit den boezem des volks : doch de uiloeffenirt^



( 3g4 )
is aan de vertegenwoordigers der natie toebetrouw-d 'r en deeze eenvoudige waarheid , welke met geen schyu van reden betwist kan worden , is echter na den afloop van zo veele eeuwen nog niet algemeen erkend !
(85) Pag. 333- De verontwaardiging —• van welke hy daaglyks blyken ontving.
Men kan niet ontkennen dat de verbittering groot was , en dat het gemeen dezelve op eene vry ruwe wyze deed blyken: doch teffens is het zeker dat het grootste en beste gedeelte der natie hier in geen deel nam , en in het tegendeel de grootste geneigtheid toonde om den misslag van den koning edelmoedig te vergeeven. De verregaande hoon, welke hem openlyk aangedaan wierd , moet alleen toegeschreeven worden aan yuilaartige bladschryveren en aan een opgeruid graauw, 't geen men echter zeer wel in toom heeft weeten te houden.
( 86) Pag. 356. De gevangenis van den monarch.
Door dit voorgeeven hitste men eene menigte welmcenende burgeren op , welke niets anders geleerd hadden dan alleen om gulhartig lang leeiie de koning uit te roepen. Uit grond - beginsel is nuttig en prys-waardig : doch wanneer ? Dan alleenlyk , als de koning liefde en vertrouwen verdiend. Lodewyk de XII en Henrik de IV zyn geliefd en byna aangebeden geweest , om dat zy het heil des volks Le-



( 395 )
trachtten , om dat zy weldadige en bominnens-waardige vorsten waren. De geaartheid van deezen koning zoude hem waardig gemaakt hebben om nevens hen genoemd le worden , zo hy zig niet door verkeerde raadgeevingen had laaten vervoeren. — Doch die tyd is voorbv , en de hoop herleeft dat hy verdienen zal dat z\ n borst-beeld nevens het hunne geplaatst worde.
( 87 ) Pag. 057. En dit kon den koning ter harte gaan.
Ja , zvn hart is gevormd om voor edelmoedige en volklievende gevoelen vatbaar te zyn. Hy kan , gelyk alle stervelingen , misleid worden ; doch eindelyk behouden de deugd en waarheid de zegepraal. De edelmoedigheid des Franschen volks , 't geen getoond heeft dat het. vergeeven en vexgeeten kan , heeft indruk op zyn hart gemaakt , en , hoe zeer hy vry is , zal die goede en eerlyke vorst zig nimmermeer doen pverhaalen om eene tweede reize naar Montmedi te doen. Hy zal zig vergenoegen met de liefde van zyn volk en met de hoogachting van alle welgezinden. — Hy heeft nu gelegenheid gehad om kwaade raadslieden te leeren kennen.
(88) Pag. 5.fO. De vryheid—• de bnitenspoorig-i heden welke dezelve verzeilen.
Men kan dit niet ontkennen , over-al waar de vryheid haaren troon wil vestigen , vallen hevige schok-



C S96 )
Jongen voor , en dit is in de natuur der zaak gelegen. De vrienden der vryheid willen in téns alle misbruiken uitroeien, allo nuttige instellingen invoeren , en vaaren voort zonder eenige bypaden le willen betreeden. Aan de andere zyde ziet men dat de talryke schaare der aanhangelingen van de dwingelandy alle krachten inspant om dit heilzaam oog* merk te verydelen. Uit deezen geweldigen schok moet noodwendig een hevige stryd ontstaan, en wee hem welke de nederlaag heeft ! Echter verdiende eene zo gewichtige zaak om met koelbloedig en ryp beraad overlegt te worden : doch waar zal men dit vinden ? Misschien levert Noord-America 'er het eenig voorbeeld van op.
Wy eindigen deeze aantekeningen, welke wy om meer dan ééne reden verplicht zyn geweest te bekorten , door deeze aanmerking , dat men geefisints de zaak der vryheid beoordeelen moet naar de beweegingen welke zy veroorzaakt, of het bloed't geen zy gekost heeft: die berekening zoude even ongerymd als onrechtvaardig zyn ; want 'er is nimmer een despotisch gezag gevestigd , 't geen niet oneindig meer bloeds heeft doen storten : alle geschiedenissen zullen deeze stelling billyken. — Doch men moet in het oog houden welke onschatbaare voordcelen de vryheid ean het algemeen verschaft , hoe zeer zy over-eenkomstig is met de wetten der godheid en de rechten des menschdoms ; men moet nagaan welke rampen



( 397 )
de tiranny by alle volkeren , in alle landen , in alle eeuwen veroorzaakt heeft; en dan zal men voorzeker moeten toestemmen , dat de Albestuurder , de Almachtige , welke zyne schepzelen tot geluk en welzyn gevormd heeft , ook nooit heeft kunnen begeeren dat dezelve ten prooy van eigendunkelyke heerschzugt zouden worden. Hy leeft , hy regeert , hy is de weldoener aller stervelingen en de God der vryheid.
EINDE,