VERHANDELINGEN
VAN DE N A T U U
E N
GENEESKUNDIGE CORRESPONDENTIE-
SOCIËTEIT,'
INDE i
VEREENIGDE NEDERLANDEN,
OPGERICHT IN <
H
<
Ventos, & Varium Cos li pradiscerê morem <J Curmfit, ac Patriot cultusque iabitusque locorum. ■(
v <
V I l G 1 1 I B s- ^
;.. . <
~ 4
III. DEEL. I. STUK. <jj ——— . .<
/A^ >sC TE NHJGE, \
By LEONARDUS ROSMULLER. | MDCCLKXXFL 33
kdJi^A^iHs A A Jl a x a . '1 . _ . _ - _ '






AAN DEN GEËERDE LEEZEr!
^ie hier het beloofde Stuk, het welk « men gaarne vroeger in het licht gegeeven had indien men daar niet gedeeltelyk in verhindert was geworden,, door het laat inkomen van zommigcn berichten. Het gebrek aan gemelde berichten is ook de reede dat wy tot nog toe geen voortgang hebben kunnen maaken met het Jaar 1782, en geen genoegzaam voorraad hebben voor den uitgaaf van den Jaare 1787. Weshalven wy onze geëerde Correspondenten op het nadrukkelykfte verzoeken ieverig te zyn in het toezenden hunner aanteekeningen, op dat



IV AAN DEN GEEER.DE LEEZEÏt,
wy ingevolge ons voorneemen, deeze inrichting niet alleen onderhouden maar tot haare volmaaktheid brengen mogen!
By aanhoudenheid Sölliciteéren wy de geëerde Leeden, het hunne zoO veel mogelyk toe te' brengen in het aanwinnen van niéuwe Contribueerende Leeden, te meer daar ohze Sociëteit een allergevoeligfte ilag ontfangen heeft door dc dood van den HoogEdeien Geftr. Heer J. van der Perre, Heer van Nieulaerve * Welfingen, en JUverswaart &e. een aankweeker der Kunften en Wetenfchappen, en be« fchermheer deezer ondernceming. ' Deeze Heer by den geleerde Waeïeld bekend door zvnen iever voor fclle. de Takken van Wetenfchappen,
aan



AAN DEN ommmmEZEK. *
aan wien Middelburg eene aanzicnlyko geleerde Sociëteit verfchuldigt is, - voegde by deeze liefde ook den Fdele lust het zyne- ,zqq. veel mogelyk toe te brengen, tot het uitbreiden der nuttige kennisféh hrtdorfoKrèfigde e'n verlevendigde de. onderneémers door zyne mildaadigheid, menigmaal is onze Sociëteit 'er het onderwerp van gefeest, en had ook nog veer van 'deezen Mecenas te wagten, dan Helaas V deeze fteun is hun door eene ontydige dood weggerukt. Wy hoopen dat de mil-
■
daadigheid onzer Mede-Ingezeetenen ons dit verlies een weinig vergoede zal. ïntusfchen zullen wy ons gee»e moeite noch zorgfpaaren, om wanneer wy behoorlyk door berichten en
4 CO*-



ti AAN DEN GEEEÏLÜE LEEZERcontributien onderfchraagdt worden p dit gebouw tot nut der Maatfchappy ftaande te houden.
Vaar Wei Anthony Laurillard dit Fallqt> Sociëteit - Secretaris.
'sHage, £en 31 Septembes 1790.
BERICHT



Pag. 3j
B E R I C II T
WEGENS DE
LUCHTSGESTELDHEID
In eenige Plaatsen der
YËREENIGDE NEDERLANDEN *
Geduürende het Jaar 1781.
$ $$$$$$ iNH^#*ft#H£^^##H$ m&
INLEIDING.
-%. 1. TTXe Gefchiedenis der Meteorologie is van \_S een allergrootttgewicht, zo voor den. Akkerbouw, als voor de Geneeskunde-, en haar invloed op dezelve al te merkbaar , dan dat dezelve uit hec oog verlooren zoude wórden: daar de Hedendaagfche Wysgeeren , die hoe langer hoe meer het verband, 't welk alle onderfcheidene v?,kken der Natuurkunde onder elkander hebben, begint
hen optefpeuren. ■ Aldus dient deze
Weetenfchap niet alleen den Geneeskundigen ia zyne b'efchouwingen over de Ziekten, welke uic het Climaat afhangen, en welken invloed dezelve op de Ziekten hebben ; den Akkerman, welke de Algemeene ftaat des Wederszy, om het bezaaien zyner velden, daar naar interichter.j maar ook A ' tt*.



s B e ï. i c h t wegens dl
de Sterrckundige, in zyne verhevene Eefpieoemgen, om de Theorie van ons Weeretiftelfiiie verbeteren of te volmaaken, met dc Straalbreking te beraden , m allerleie jaargetyden , naar dé onderscheidene dicht- en vochtigheid en warmte ces dampkring.'
§. 11. Het onderwerp der Meteorologie is derhslven zeer uitgeiirekt, en verbonden met meert alle andere deelen der Natuurkunde, die elksnderen beurtelings van nut zyn ; en hoofdzaakelyk beftaat: in de kennis der zwaarteder Lucht; van den trap der koude en hitte; der.Windftreeken; Luchtsgcfteldheid; of anders : in de rechte kennis van ons Climaat; wat gewoon en wat zeldzaam waargenocmen worde; welke modificatien, dat Climaat ondergaat; waar door die veroorzaakt worde, en welken invloed de luchtyerfchynfels onder eikanderen hebben; wyders in den famenhang van het Magnetisme en de Electrifiteit op den dampkring; met en benevens de ontwikkeling der uitwerking van de Maan In haare diverfche ftanden op den Lucht Oceaan; en uit dit alles Regelen afteleiden, om de sanftaande Jaar Saifoenen té voorfrellen. Deze kundigheden hangen af van aanhoudende ert onafgebroókene waarneemingen der zwaarte van de Lucht, van derzelver gefceldheid, ver* anderingen, Regen, Verfchynfelen, Hitte en Koude van het Jaar, in ieder Saifoen, Maand, Dag en Uur. Hier door verkrygt men eenen koftbaaren fchat van waarneemingen, die door een vernuftig Bouwmeester gerangfehikt, dc weetenfehap met den ouderdom der wereld vermeerdert. Een groot wysgeer zegt: De weeïenfehapfen, zyn een greo; gebouw, waar aan veelt lieden
tt



LüCHÏSGEST ELDHEID, ENZ.
is famsn werken; een gedeelte trekken in 't zweet hunnes aanfchyn, de fleenenv.it dt groeven; anderen voeren dezelve naar het gebouvj, anderen brengen, dezelve met kracht en geweld naar boven: maar dt geen, die alles in 't werk fielt, en het gebouw volgens zyn Plan laat voltooien, heeft alieen de eer van 't werk. Indien men waarneemingen en 'bouwftoffen vergadert, voldoet men aan het eerfte gedeelte: Het tweede en moeielykfte gedeelte is, om alle die waarneemingen te vergelyken; de oorzaaken te verklaaren, en daar uit het Climaat op te maaken.
§. III. Alle Wcetenfcbappen, die van waarheemingen afhangen, kunnen in drie deelen gedee'd worden , welke tot het algemeen doeleinde famenloopen. Namelyk: j. De Waarneemingen of befchryving der waar^enoomene verfchynfeien. i. Het Refultaat, of "de gevolgen uit de Waarneemingen afgeleid, of de ontdekking van den Schakel, waaraan de verfchynfels verbonden zyn; en 3. De Theorie, of verklaaring der verfchynfeien , en bepaaüng der Wetten die zy ondergaan. — De waarneemingen met oplettenheid gedaan, moeten ons op het oogenbiik, dat die gefchieden, aantoonen, eene naauwkeurige befchryving van de'zwaarte des Dampkring*; den trap van Koude of Warmte ; als mede den trap van droogte of vochtigheid der lucht; den Graad van Electriqut kracht; de hoegrootheid van- 't Magnetismus; de WindÜreeken; de Luchtsgefteldheid, en de verfchynfeien die 'er voorvallen: ook moet een Waarneemer aanteekening houden van. de Aardbeevingen, Stormen' en anderen verfchynfeien die elders voorvallen. Maar eene enkele aanteeA 2 kè



B i r i c ii t wegens de
kening van dit alles leert ons niets; dezelve moeten dagelyks herhaald worden: door eene beftendige naarfligheid worden deze aanteekeningea vermeerderd, die voorden nazaat eénen koftbaaren fchat uitlevert. Door eene aanhoudende dagclykfche waarneeming, bevond de Abt Toaldo , dat de Barometer den Joop van de Ebbe en Vloed volgde; en de HoogleerSar van Swindin bepaalde daar door den dage» lykfchen loop der Magneetnaald^
§. IV. Het ÉLeJutiqatj of dé gevolgen,1 zyn die waarheden , die ons de Waarneèiningen leeren ; zy doen ons ontwikkelen, •wat 'er regelmaatig en onregelmaatig voorvalt ; den keeten ontwikkelen, welke niets anders is dan een volmaakt gevolg der oorzaaken, die door de verfchynfeien ia het algemeen worden te wege gebragt. Aldus ontdekte de Abt Toaldo mede de wederkomft dér Sayfoenen , volgens de omloopstyden van den Nodus der Maane ; dewyl uit de befchouwing zyner waarneemingen, dezelve verfchynfels volgens den loop van dat Hemellicht, wederkeerden.
§. V. De Theorie is de verklaaring van die verfchynfeien ; en moet bevatten de Elementen, waar door me.i de oorzaak der onderfchcidene Modificatien, welke geduurig waargenoomen worden , kan bepaalen, en derzelver gevolgen kan afleiden. Aldus moet men onderzoeken , in de Meteorologie, de onderfcheide werkingen der Hemellichten, op onzen Lucht-Oëaan ; en de uitwerking der Zonne, door deszelfs nabyheid, of afftand, op degemaat-igheid van den Dampkring, — Mee behulp
dar



LuCIITSGÏSTELD HEID, ENZ, ^
der Theorie dezer weetenfchap, weet de Wysgeer de uitwerking van de vochtigheid op de Hitte en Koude, en wederkeerig, te bepaalen : verheft zich in de hoogten; en met behulp der bekende zwaarte des dampkrings, meet hv de hoegrootheid der ftraalbreeking, en bepaalt' den' waaren Stand der Hemelfche Lichaamen. door de kennis der Rtfra&ie.
§. VI. Kon de Sociëteit verkrygen, dat eenige hunner Waarneemeren zich wilccn verledigen niet alleen de Magneetnaalde, maar vooral de Elecirijiteit van den Dampkring aftemee-' ten , door middel van eenen vergelykbaaren JLltctromeier, dan zoude zulks wederom tot een ftap dienen, ter bevordering dezer Wéetenfchap, De Heer Aciiard (in zyne Verhandeling over de onvolmaaktheid der Meteorologie , indien by de waarneemingen van den Barometer enz. die van de Ètêctrifittit des Dampkring , Regen, enz. niet gevoegd wordt, geinfereerd in de~ Nouveaux Memoires de l'Academie Royale de Berlin A°. 17S0, B'adz. 14 & feq.} drukt zich aldus uit: ,, Zonder niy op te houden, om by dc „ Natuurkundigen bewyzen te zoeken , wegens den Invloed der Elcctrijlteit op de verhevelingen, zal ik alleenlyk maar aanmerken, dat men om tot de volkomene kennis van een „ verfcbynfel te komen, 't welk ontftaat uit „ een ? vereeniging van verfcheidene oorzaaken , „ het volftrekt noodig is, om die alle te kennen; en dat het genoeg is 'er een te verwaarloozen, om daar door in de voifirskte „ onmogelykheid te geraaken, van het verfchyn„ fel te verklaaren; en dit is net het geval mes s, de Meteorologie. Niemand zal loochenen, A 3 a dal



6
Bericht wegens dz
',, dat, zode Ekctrifihlt niet de eenige oorzaak „ van verfcheidene vernevelingen is,zy echter„ meer of min tot haare formeering toebrengt:. „ derhalven , indien 'er verwaarloosd wordt,om
dezelve met dezelfde naauwkeurigheid te Obr, ferveeren , als den Barometer en den Tbermo?, meter, verlieft men de vrucht van alle ande-
B, re Meteorologifcbe waarneemingen. Men
,, zoude hier door nog meerder licht krygen,
omtrent het verband van de Electrifneit". De Heer Achard heeft ten dien einde, in de voorfz. Verhandeling de befchryving opgegeeven van twee,hier toe, door hem vervaardigde werktuigen, om de hoegrootheid van de Electrifiteit, zo wel de negative, als pojliive af te meeten , welke met weinig koften kunnen vervaardigd worden.
§. VIL Aangaande de orde en fchikking, van dit Bericht: deze is dezelfde , als die in het voorgaande jaar; dan, het Tweede Hoofdstuk hebben wy op verzoek van een zeker Medelid dezer Sociëteit vermeerderd, met een Afdeeling over den Invloed der diverfchc Standen van de Planeeten op den Dampkring, welker aanweezen by veelen geftaafd, en by anderen geloochend wordt. Wy hebben niets voor, of tegen dezen Invloed met grond in te brengen. — Dan,eer wy overgaan tot de waarncemingen in 't byzonder, bedankt de Socie:eit, alle de Heeren Waarneemers , die zich hebben willen verledigen , tot het doen van dezelve ; en dezelve aan de Sociëteit hebben toegezonden; Hen aanfpoorende om daar mede aantehouden, ten einde na verloop van eenige jaaren in ftaat te zyn eene Algemeens Gejcbiedenis van de
lucht*-



LuCHTSGESTELDHEÏD^ ENZ.
1
Lucbtsgefteldbeid der Veresnigde Nederlanden op te maaken , en aldus de Nuttigheid van deze Weetenfchap in haare geheele uitgeftrektheid aan te toonen.
EERSTE HOOFDSTUK.
Van de bvzondere Waarneemingen in de
onderscheidene maanden.
J A N U A R. Y.
§. i. Deze Maand is byzonder merkwaardig ge weeft om den hoogen Stand van den Barometer, en de ftr en ge Koude, geduurende eenige dagen. De overige waarneemingen bevatten niets buitengemeens, gelyk blyken zal uit de volgende aanhaalingen } als van den
Barometer.
§. i. De Barometer is volgens de Algemeene Tafel dezer Maand te Groningen hooger geweeft, dan die federt het Jaar i73<5,waargenoomen is. Het Maximum was aldaar, volgens de waarneemingeu van den HeerBRUGMAws op 20d. n 1. en te Franeker op 2Qd. 9. 675 1. welke na dat van Groningen het grootüe Maximum was. De Heervan. S wind in teekent wegen de hoogte des Barometers aan: „ De Barometer is in deze Maand zeer „ hoog geweeft, de grootfte hoogte 3pd. of I, A 4 over?



8
Bericht wegens de
„ overtreft nog \ de grootfte hoogte van Janua*.
» ry 1779 (1), welke reeds ongemeen zeldzaam, was: ook zyn, erfedert het Jaar 1735, maar twee voorbeelden van een grooter hoogte in
s, january , namelyk :
op 2p4. 10. 221. in 1768. 9- 75l- - 17ÖÖ.
r, waar op dan , naar de grootfte hoogten volgen 29d. 911. in January 1743, 1758, 1779, en
, 29d 8| yoov January 1750; apd. %\ voor nuary 1775, te Franeker. Deze Hoogte be-
, hoort dan,tot de zeldzaame waarneemingen. De gemiddelde,Hoogte, voor de geheele Maand,
, overtreft byna êe'ne lyn, die , welke gemeen;
, lyk in January plaatsheeft.".
§, 3. De Grootfte Hoogte van den Baromettr, welke men waargenoomen heeft, federt het jaar 1735 (2), toen men begonnen heeft.
ge-
(1) Zie Bericht der Lucbtsgejteïdheid van 1779.
(2) Ik kan niet nalaaten alhier den Hooggcl. Heer van St,vinden opentlyk mynen dank te betuigen , voor het me("edeelcn van des zelfs Veertigjarige Tafel der JVaarneewiirgen met den Barometer gedaan ; opgemaakt uit de JVaarnetmingen van het Huis te Zwanenburg, Halfwegen , en te Amsterdam , benevens eene naauwkeuripe aanteekening der Feilen , die in de door de Haarlemfche Maaffcbcppy in druk gemeen gemaakte Waarneemingen ingefloopen zyn. — Wy zyn dan reeds zo gelukkig door «Ie onvermoeide vlyt van de Heeren vsuSwinden en Mohrs van eene byzondcre Tafel voor den Bare Thermo•nectcr te hebben.



Luchtgesteldheid", enz; £j
geregelde waarneemingen te doen , is geweeft : S9d 10. 11 ]. namelyk den 13 January 1761, de's 'smorgens, met eene betrokkene lucht en Z. W. Wind. — De Heer Musschenbroek heeft den Barometer eenmaal gezien op igA 10 L (3) namelyk den 11 January 1730, en éénmaal te Utrecht op 2pd 10.5. 1. ( 4), welke de grootfte hoogte van den Barometer voor onzen Dampkring uitmaakt. —- De Heer Musschen3roek zegt: „ Ik heb niet waargenoomen, dat „ de Barometer, ooit boven de 30 duimen ge,, weeft is (§)". Derhalven, indien wy ftaat kunnen maaken, dat de Barometer te Groningen niet te hoog gefchaald is, heeft aldaar het grootüeMaximum, dat ooit hier te Lande waargenoomen is, plaatft gehad. Maar, de Barometer± ftaat over het geheel te Groningen tusfchen 233 lynen hooger dan te Franeker: men zou derhalven, welhaaft gelooven, dat de Barometer, waar mede de waarneemingen gefchieden, nietgoed gefchaald is, alzo dit verfchü niet uit de hooger ligging van Franeker boven het waterpas der Zee kan toegefchreeven worden : wy zullen nader gelegenheid hebben, dit te onderzoeken.
§. 4. Het Hoogfte Minimum is te Groningen
ea
( 3 ) Duvn , Aanmerkingen over de Harde JVmters ' pag. 154. — Aanmerkingen over den Slaat van den Barometer in December 1778 en Januarym<) doorden Hoogl. van Swinden. Bericht der Luch.'ge/l. van 1779.
f4) UtC. pag. 7. cn Mem. de VAcad. des Scienf. 1734' (5 ) Cours de Phyjiqite Tom 3- paj. 117, 5, 1068,
A 5



'te> B s s. i c fi T wegens Je
en hetlaagfte Minimum te Amsterdam en Sparik-1 dam voorgevallen ; zynde het verfchil 4. 12. I, hoewel op denzelfde dag voorgevallen. De Barometer ftond den
te Groningen, te Amiterd., te Sparend.
f's Morgens 28. 5. jii. — ald. 1. 1. —- 28. 1. o,
s$-{ 's Middags — 5. 88. 2. 4. 6. o.
L's avond» — 10. 00. 8. 2. 8.5.
Daar is derhalven, dien dag, niet alleen een mérkelyk verfchil in de hoogte van den Barometer , tusfchen deze plaatfen geweeft; maar daarenboven, nog een mérkelyk verfchil in de ryzing van den]Kwik: want men ziet, dat te Groningen en te Amsterdam,'de Kwik van 'smorgens tot 'smiddags , maar iets meer dan eene lyn gereezen is; terwyl te Sparendam eene ryzing van 5 lynen plaats had, en op eene byna gelyke hoogte te Groningen was; dat van 'smiddags tot 'savonds de Barometer te Groningen 3.22 lynen, te Amsterdam 5. 8 1., en te Sparendam maar 2. £ 1. klom. — Te Franeker daalde de Barometer eerft van'smorgens ten 10 uurentot's middags ten a uureno. 375 1. ftaande ten 7 en iouuren op 2urt. al. ten 1 uur op 2§d. 1. 751.; ten 2 u. op 28d. j, «5251; ten 6u. op 28d. 4.5I. enten iou. op2<8d. 7. 25 1. en dus tusfchen de ftanden, te Groningen en te Amsterdam. — Te Delft is de Ryzing en Daaling van den Kwik, zo groot niet geweeft; (taande aldaar de Barometer 's morgens op28d. 2. 5I. en 's avondsten 10 uuren op 28d. 4I. hebbende dus maar eene verandering van r. 5 1. ondergaan. — Te Schoonhoven begon de daaling van den Barometer 2 dagen vroeger en was den 2.5e11 den geheelen dag ryzende ; ftaande 's morgens op s.8d. 574 duim en 's morgens a'p'd,
J33



«
LuCHTS gesteldheid," ZUZ li
133 duim; dus een verfchil van o. SS9A- of 6V
foiï 1. (6'). Te .Middelburg was dien dag'
eene Ryzing van 6. 5I. zynde 's avonds de Barometer gereezen tot 2o'd. 9I.
§. 5. Dit aanmerkefyk verfchil leidt ons tot onderzoek , of wy de reden kunnen vinden van deze zo verfchillende zwaarte des dampskring. Te Groningen, heerfchte een ZW. W. en Nw] Wind, de lucht was betrokken en Regenachtig; de Wind te Amsterdam insgelyks en van 10 krachten offterk; het weer aldaar donker, ook dien dag Sneeuw. Te Franeker liep de Wind van het Z.totNW. tot 14 oneen volgens den Windmeeter van Bougeur. De Windmeeter van Bougeur teekende dien dag te Middelburg 12 oneen. Het is hier uit dan blykbaar, dat de Storm, of liever, de harde Wind, welke in Vriesland en Gronincev, vergezeld van Hagel en Sneeuwj, de oorraak van het verfchil in evenwigt der Lucht colom geweeft is.
5. 6. De Media hebben niets merkenswaardigs opgeleverd; men vergelyke hier mede, het geen deswegens in het Bericht der Luchtsgevleidheid van de Jaar en 1779 en 1780, wegens January opgeteèkend is.
f. 7. De Hooggel. Heer van S win dek zegt: ,, De geheele Haat des Barometers kan gebragt „ worden, tot de volgende tydftippen.
„ I. Van den 5 tot den 16 of 17°" }s avonds,'
(den
(6) De Heer Stolker. is gewoon zyne Aanteeke.ïiin? van den Barometer in Decimaal dujjncn op tct.ee?,.



'» (den 17 L. Q.) de Barometer zeer hoog» ?, vooral den 8, 0, io, n , i2^n.
„ II. Den i8en viel de dooi in , en duurde tot r„ den 21 's avonds; geduurende dien tyd was. „ de Barometer laag, of middelmaatig.
„ III. Van den 22 'savonds, tot den 26, was „ de Barometer zeer laag vooral den 25 byfterke Vorft,den 22, 23 en 24e" >s morgens Dooi, 's avonds N. M.
„ IV. Van den 25 's avonds jklom de Baror„ meter allengskens, en heeft het overige der t) maand niets aanmerkelyks gehad.
„ De grootfte veranderingen zyn geweeft
tusf. den 16 en 27. iolyn. Klim.W.ZO. W.
9, •—■ 1 20 — 21. 7J — Daalend.
ï, 19 — 20. 6\ — Ryfend.
„ De veranderingen zyn in het algemeen groop ter geweeft dan gewoonlyk.
Thermometer.,
§. 8. Het hoogfte Maximum zou, volgens de Al gemeene Tafel, te Middelburg hebben plaats geliadt; en het laagfte Maximum te Franeker, Maastricht en Bergen-op-ben-Zoom, waargenoomen zyn. Het zelve overtreft de Maand January van het Jaar 1780, 3 Graden. Heï
laagfte Manimum is wederom dit Jaar te Franeker voorgevallen ; doch 10 Graden hooger, dan
dat van het gepasfeerde Jaar. ■ Flet Mini-
rnum heeft derhalvea geen buitengewoonenfland
op-



Luchtgesteldheid^ lifz.1 i*
Opgeleverd. „ Dan, de koude is (aldus zegt de Hooggel. Heer van Swinden:) geduu„ rende eenige dagen vry ffereng geweest; De Vorst begon weder den 12, en duurde tot „ den 18, vervolgens van den 21 'savonds tot
>} den 25, en nog den 27. Den 22, 16,
}, 15, 14, zyn de Koudfte dagen geweeft. — De verandering was den 24 zeer aanmerke* lyk ; de Thermometer ftond 's morgens op 18 , „ 'savonds op 27 gr. met regen, vorst op den grond en ysfel. Tusfchen 21 en 22 gefchie„ den 'er eene verandering van 22graden,ftaanj, de de Thermometer den 21 'smorgens op 37,
„ en den 22 op 15 graden. Van den 19
9, December 1780, tot den 4 February dezes „ Jaars hebben de trekfehuiten ftilgelegen",
$. 0. De tydftippen der koude van deze Maand! waren als volgt: I. Van den 2 — iodcn (van E. Q. tot V. M.) tusfchen 29 en 30 graden.
Het II. Van ti. tot i4d. (van N. M. tot Naaftepunt) tusfchen 29 en 20 graden.
Het III. Van 15 tot i7en tusfchen 19 ena§ graden.
Het IV. Van den 17 tot 2ien tusfchen 38 en 32 graden.
Het V. Van den 21 — 27 tusfchen 27 en 3^ graden; en Eindelyk het VI. van %f tot 31, tusfeaen 30 en 42 graden. .



Bericht wegens de
§. 10. De grootfte veranderingen vandcnTXw» biometer waren den i4en van n graden.
Ig ia
io~ 19
T7_ 12 ,
21 • IO
1 2,2, II ■
— a4. , 19 , ,
— 27 • 18
LtCHTSGESTELDHEID en WlNDEN;
§. 11. De Luchtsgefteldheid heeft deze Maand niets byzonder opgeleverd, zynde de Lucht meest betrokken geweest. De Hooggel. Heer van Swinden zegt: Het getaj der geheel
betrokkene dagen, heeft maar 10. bedragen: „ dus één minder , dan het kleinfte getal, dan „ ik nog gezien hadt; namelyk: van 11 in
1771. ; lïet gemiddelde getal is 14.
p, Onder deze tien dagen zyn 'er maar drie „ agtereenvo'.gende geweest, namelyk : den „5, 6 en 7-
„ De Hoeveelheid des gevallen regens, is, na rt, die van january 17-79 (^1.) de kleinfte, die ik „ nog gezien heb; en bedraagt maar ae helft „ van het middegetal uit9 Jaar en voor Franeker ., opgemaakt; ook is er zeer weinig Sneeuw
gevallen.
5. 12, „ De Winden hebben te Fr^nekeu, \, niets aanmerkelyks gehad, dan de zeldzaamheid der Wefle en de veelvuldigheid der ZO. Winden ; dezelve ftaan immers tegens de
ij get



tüCHTSÖSSTZLD-KEID , EÏTtl t§
l, gemiddelde getallen als 6. en 277 tot 57 h en ro- Dc 20. Wind heeft den 15, i'ó", 17, 18, doorgewaaid, en de NO. den 9, „ 10, 11, 12, 13. gedeeltelyk ook den 14*'^ >, ja van den 6 , tot den 19™ hebben de Winden „ geftadig uit het O, het zy uit het O, het zy >, uit NO, het zy uit ZO. geheerfcht.
,. De fterkte, zeer fterke, en normachtige „ Winden , zyn veelvuidiger geweest, dan „ gevvoonlyk in January gefehiedt. De fierkfte i, hebben den 13, 25, 28 , 19 en ,3oen plaats „ gehad*
§. 13. Te Groningen hebben de Winden gewaaid NW. den 4 en 19™ ZW. den 1, 2, 7, 29, 29, 30, en 3ien ZO. den 18 en 22" O. den 11,11,13,14,15011 i6en NO.den ioeft NO en O. den 9™ NW.en W.den 27en ZO. en Z. den 17 en 24"1 de overige dagen veranderlyk, vooral den 5** wanneer de Wind van het ZW. door het Noorden, Ooften , naar ZO. liep.
Te Amsterdam waren de Winden als volgt: NW. den 3™ ZW. den 1 , 7 , 28 en 29** ZO. den 15, 16 en 17" O. den 11 en ioe" NO. den 8enNN0.den 19™ N. NW. den 4en NO. O. den 9 , 10 en i2en NW. ten W. 2en NO. en Zw! den 5 en 2ien NW. en ZO. den 2ö-«nNW.en ZW.' den 25, 27 , 30en 3ienZ0. en Z. den 24™ ZW. en Z den 6en ZO. en O. den 14 , 22 en ZO. Z. en W. den ig, NW. Z. en ZW. den 20.
Te Sr aarenda.m waren de Winden van den 5<=n tot den s8en doorgaans Ooftelyk, NO. en N. met Vorst en veeltyds helderwe^r. En den 1--4. dtó Wind meest ZW. een enkele
keer



faÓ Bericht wegens de
keerN.den6en.Z0. ofZ. den 7en ZW.en Z. raff aen8—i7. NO den i8en ZO den 19" N. den 20enZ. den 2ien ZW. en NO.den 11,23 en 24™ ö. den 2,5en ZW. en NW. den 26™ ZO. en UW. den 27ea ffilj den 28--3e-en ZW. den
3Icn Wi
In 'sHaoe was" de Wind NW. den 3, 4/ l9, 27 en 31" ZW. den 1,7, 28 en 29"1 ZO. den i5tn Ö. den 14"1 NO. den 9en N. NO. den 8'en NO. O. den 10, 11, 12 , 13 en24en NW. en ZW. den 2,->tn ZO. en O. den 16, 57 en 24en ZW. en W. den 2 en 30™ ZO. en ZW. den 5, 6 en i3en WNW. Z, en 20 den 20en ZW. W. en NO. den 2ien O. %0. enN0.den22«ZZW. ZZO.enW den 26^
Te Delft was de Wind N. den 3 > 4 ; fen i9enNW. den 3, 4, 20, 15 en 27™ W.
den 2, 3> 21 » -6> 27 > 31"1 ZW' de" ja, 5, en 7sn W. 21 , 25, 26, 28, 29, 30,, én 3icn Z. den 5, 6, 17 , 20 en 2fie» ZO. den 6, 7, 13, 16, 17, i8, 20, 24, en 27en
den 10,'11, ia, 13, 14» l5 > 16 > 22> 23 en E4en NO. den 6, 8, 9, 10, 12, 19 en 21™ ■U. en NO. den i9cn N. en NW. den 3 en >4en ]sj enW. den jen NO. en O. den 10 en ij2eB NO. en W. den 2icn NW. en W. den 3 en 27en NO. en Z. den 5™ NO. ZW: den 5 en aien NW. en Z; den 20en NW. en ZO. den 2oen 3NW en ZW. den 15"1 ZO. en Z. den 6, 17, 30 en 27™ ZW.en Z. den 5 en 26en ZO. en O den 15, 16 en 24" ZO. en W. den 27"» 2W en W. den ai, 26 en 2ien 20. en gVv'! den 7 en ncn.



LuCHTSGESTELDHEID , enz.' I?
Te Schoonhoven was de Wind den ien ZW. den 2en ZW. en W. den 3 en 4" NW; den 5en ZW. den 6en ZO. en Z. den 7™ ZW. den 8 en oen NO. den 10, 11 en iaen O. den i3en NO. den 14™ NO, O. en ZO. den 15 en i6en ZO. den 17™ ZO. en Z. den i8en Z. den ipe" N. den 20™ W. ZO. ert ZW. den 2ien ZW. en NO. den 22cn ZO. den 23en Z en ZW. den 24en W. NW. en ZO. den 25^ NW. en ZO. den 2Óen ZO. en NW. van den 9-7-3oen ZW. den 3ien NW.
Te Middelburg den 4 en ioen N. den 2; 3, 27 én 3ien NW. den 18, 21 , 29 en c-oeA ZW. 7, 11 j i4-i6en ZO. den 23en O. den ien NO. den 5, 9 en 13™ NO. en ZÖ. den 4ei* NW. en ZÓ. den 1, ig en 26en NW. en ZW. den 20 en 28™ ZW. en Z. den 10, 12 en 22cn ZO. en O. den i7eh ZÖ. en ZW.
Te Sluis in Vlaanderen (7) den 1 ert 2«i de Wind ZW. den 3 en 4en N. en NW. van den 5-7™ ZW. van den 8-1 oen NO. den 11 en i2eh O. den i^ch O. en NO. den 14 en i'|fn O. en ZO. dén itfen O. en O. den 17 en iSeh ZO. en Z. den ipen NO. en N. den 2oen ZO. en Z. den 21 en ZW. en W. den 22en O. den jMü O. en NO. den 24eh ZO. en Z. den 2,5=n W. den 2(?en Z. én ZW. den ^en NW. èn W. dén 280a ZW. den 292a ZW. en Z.
den
(7) De Heer Cnï'enfeh bericht ons, dat de Waarneemingen gedaan zyn, met dezelre Inftnimenteh en opi dezelfde Uuren als in het Jaar 1780; en dat dc Waarneem iningen omtrent de Krachten der Winden gedaan zyn. mefr èsn Windraeeter van den Heer Bcnguert



18 B e li c H t wegens de
den 30 en 31 en ZW. en W. Den 2^11 fterkë Wiud, en veel Sneeuw gevallen.
Te Bergen op den Zoom, de Wind den jen Z. en ZW. den 2=» ZW. den 3en ZW. en NW. den 4e" N. den 5en NO. en ZW. den 6 en 7en Z. den 8 en oen NO. van den io-i5en O. van den iö-i8en ZO. den 1 pen NO. en N; den 2oen ZO. en Z. den 21 en Z. ZW. en O; den 22 en O. en NO. den 24en O. Z. en ZW. den 25en ZW; en W. den 2óen ZO. en Z. den 27en W. den 28 en 2«en ZW. en Z; den 3oen Z. den 31 en ZW. en W.
De Heer J. Reghter te Delft, heeft den ct2en dezer Maand de volgende Waarneeming gedaan, die wy gelooven; niet onvoeglyk ajJ hier te kunnen plaatfen. Het was des namiddags tusfchen twee en drie uuren, by zeer ftil Weêr, dat de Heer Reghter een fungerende beweeging aan een artifiëelen Zeilfteen, welke met twee pond en acht looden belaaden was, gewaar wierd, hangende aan een dun Koperdraad, ter lengte van vier voet, twee en een halven duim, aan den Zolder van deszelfs Werk.
plaats. , De richting der beweeging was
Z. W. en NO. maakende eene wyking uit dé loodlyn van ruim een quartier duim , en 'er verliep ruim een half uur, eer dezelve volmaakt in ruft kwam. De Wind was te dezer tyd Oost, met eene eenigfins benevelde Lucht, en
de Barometer op 28d. 10. 3 1. ■ Verder
zegt de Heer Reghter: ten 5 uuren de eer genietende om den Heer Doft. J. v. Breda t«n mynent te zien, verhaalde ik zyn Wel Ed. het voorgevallene, die my zeide, dat by toen
ter



Ltjchtsgisteedheïd; enz. i<j
ter tyd op >t hoogfte van zyn huis zynde, eene zeldzame beweeging befpeurd had; waar door ik des te meer in myne gedachten van eene kleine fchudding bevestigd werd. Vandien tyd tot des nachts ten 12 uuren, was de 'fteen zeer zwak. Den 2ien fcheen het N. L. ïlerk, gelyk ook heden avond.
Overeenstemming met de CMdeeuwfche Periode.
§. 14. De Jaaren van de Cbaldeeuwfche Perw-> de zyn: den 10 January 1781, 30 December 1763 en 19 December 1744. Zyndè de 25c» Maan1 maand der Saros.
§. 15. Het Maximum van den Barometer was
in 1744 op 30d. g. 50 1; (Eng.) of 29d. 6.83 Rhynl.
1762—3<od. 4.50 • 29d..5.85 ■>
1781—3CA7. 25 —. — 29^8.50-——.
Het Minimum van den Barometer was in die Maan-maand van het Jaar
Ï7440p29d. o.253.(Eng.)of 2§d. 2.o8RhynTj
1762 —29d. 8.50 -28d. 10.08 .
Ï781 28d.II.OO — 28A. I.IO- ■<
Men ziet uit de vergelyking van den Hoogen Stand des Barometers, dat niettegenftaande, de hoogte van het Jaar 1781; welke, zó als wy reeds aangemerkt hebben, zeer buitengemeen Was, de twee overige Jaaren met dit Jaar evenwel gemeen hebben , dat de Barometer hoog ftond; ook is de Barometer deze Maan-maand B a van



9$ Bericht vjegens ch
van het Jaar 1762, weinig onder de 30''. EngK
gedaald. - Met opzicht tot het Mmimnm }
komt het Jaar 1744 en 1781, vry wel met elkander overeen; doch 1762, wykt grootelyksaf,
§. 16. Het Maximum van den thermometer was in '1744 van 44 graden.
17Ö2 39.
17,81 48. 5.
Het Minimum van den Thermometer: in 1744 van 28 graden. 1761 —-— 10. 1781 18.
Het Jaar van 1762, wykt van de twee in den Saros overeen (temmende Jaaren geheel af: want ïn 1744» is de Thermometer maar ééns onder dc 20 graden, en, meeft boven de 40 graden geweeft; terwyl in 1762, de Thermometermaar eenmaal op 39 graden geklommen is; en dat daags voor Volle Maan. Zynde voor het meeft onder 30 en zeer dikwerf onder de 20 graden gedaald. De twee overeenfterhmende Maanmaanden in den Saros, met deze Maand, hebben gemeen , dat de Winter of Vorft in beide de Jaaren niet zeer ftreng geweeft is.
§. 17. De Windllreeken waren in de Maand January van het Jaar. . .
J745 *7*S (8).
N. —1- —— o 3
NO. ■ 13 • 23 10
O.
f 8 ) Nademaal dc Waarneemingen op den Huize Zza.-ranenburg gedaan in 't Jaar 1781, nog niet gemeen gemaakt
zyn,



LüCHTSG-ESTELD HEID , ENZ.' $fc'
O. O 17 18
ZO. — 25 28 Ig
Z. 1 14 4
ZW. 10 —— 10 —— 24
W. 9 o 3
' 34 1 15
Stille d. o o 1
In het Jaar 1745, hebben de ZO. en NWWinden; en in 17Ö3, de NO. en ZO. Winden; en in 1781, de ZW. en O. Winden, de overhand gehad: derhalven pen groot verfchil in de Windftreeken,
§. 18. In het eerfte Jaar van den Saros viel 'cr I3- 75 1. Regen, in den tyd van 13 dagen; in het tweede Jaar (1763) geen Regen. In 1781 heeft men te Amjlerdam 9 dagen geteld, op welke het geregend heeft; dus verfcheelt het Jaar 1763, wederom van de andere Jaaren, in de Regendagen.
Overeenstemming met den Metonijchen Maan - cirkel.
§. 19. De Jaaren welke met den Metonijchen o£ 19 jaarigen Maan - cirkel overeenkomen, zyn 1781, 1762 en 1743. 'Het Maximum van den Barometer was in January van het Jaar 1743, 29d. 9. 25 1.; in 1762, 7. 80 1. en in
1781,
zyn, by het opftellen van dit Bericht, zo hebbe ik in de vergelyking van de Waarneemingen van den Heer Mour, gebruik gemaakt, dewyl het zo zeer niet aankomt op een tot in de getallen overeenkomende Windftreeken, als vye| #p de Hecrfchende Winden,
B3



$a Bericht wegens de
1781, 29d. 8. 5.; dus maar drievierde lyn laaper dit jaar, dan in 1743, doch in alle drie de. Jaaren zeer hoog; anders komen deze drie Jaaren omtrent den Hoogen Stand overeen.
Het Minimum van den Barometer was in 1743, 5.8d. 3. 77 1. in 1762, 28d. 2. 32. en in 1781, 28d. 1 1. dus zeer naby met elkander overeenflemmende.
Het Medium was in 1743 , 2od, 2. 79 l.j in 1762 op 29d. o. 16 1. en in 1781, van 29d. o, 31 1„ dus de twee laatfte Jaaren overeenüemmende, en een verfchil van omtrent 2 lynen met de eerfte.
g. 20. Het Maximum van den Thermometer was in 1743, 44 graden; in 1762, van 47 gr. en in 17 81. van 46. 5.
Het Minimum: in 1743, van 22 gr. in 1761 x van 27; en in 1781, van 18 graden.
Het Medium: in 1743, van 35^; in 1761, van 3855; en in 1781, van 32?*- graden. Hier uit ziet men zonneklaar, dat, hoewel de Maxima. overeenftemmen, de Minima en de Media, veel onder zich verfchillen.
$. li. In het Jaar 1743, viel'er io| lyn Regen; in het Jaar 1762, telde men 23^ lynen; en in 1781, is de gevallen Regen niet kunnen waargenoomen worden, vermits de Vorft.
§. 22. De Windftreeken, in deze drie Jaaren van de Periode, waren in
1743



Ltjchtsgesteldheie», enz. 2.3
1743. 176a. 1781
NO. 18. u . 10.
O. o. 9. 18.
ZO. ii. I3. ; 15.
ZW. — 43. • 42. 24.
W. 6. - — 9. 3.
NW. 8. 23. 15.
Stille d. o. o. 1.
Dus in alle drie deze Jaaren, de ZW. Win^ den de heerfchende.
Men befluit dan, dat over het algemeen do Jaaren 1743, 1762 en 1781, veel overeenkomt hebben.
Invloed der Maane op het Weder.
§. 23. Den 2en Janv.ary Eorfle Quartier en de Maan in den Klimmenden Knoop.- met de verandering van de Maan, begon de Koude toeteneemen; den 8en fcheen de Koude afteneemen ; doch nam den i9en, wanneer de Maan in haar Nonrder Stiljland was, toe; (den ioen Volle Maan') tot den i.5en, welke een der koudfte dagen van de Maand, en op welke dag de Maan in haar Daalenden Knoop was. Den 14" de Maan in haer Perigeum. Den iöen, daags voor het Laatfle Quartier, was de Koude het lïrengfte; zynde toen het Minimum van den Thermometer voorgevalien, van den 17-21"1 was de Koude minder; doch den 22en weder ftrenger, by heC Zuider Stiljland van de Maan. Den 24^ N. M.
B 4 79St



&4 Bericht wegens de
van dezen tyd af begon de Vorft optehoudea en de Thermometer te klimmen; ftaande den 28 29 en 30™ op 44 graden, welke liet Maximum tier Maand was: zynde de Maan den 28™ in haar Apogaim, en den 29™ ui haaien Kltmmendm Knoop.
§. 24. De Baromettr daalde van den ien op den aen; van den 3-10?" klimmende:- zynde den ioen het Maximum voorgevallen. Den 2en E. Q. en Klimm. Knoop; den oen Noorder Stiljland, en den ioen V. M. * Van den 11-
i8*n daalende, en dat-langzaamerhand; den i4en Perigeum; den i5en Daalende Kneop; en den ijenL. Q. — Den 19 en 20™ ryzende; den aoen 4 dagen voor V. M. ■—■ Den aï«& daalde de Barometer omtrent 3 lynen, doch "begon 'sa^* vonds weder te ryzen, tot des anderen daa°s >s avonds den 22", wanneer de Maan in haar Zuiden Stiljland was. * Van den 23-25™ daa~
lende, den 24™ N. M. Het Minimum is daa"-s
na Nieuwe Maan voorgevallen. De B°a~
rometer was van den 26-29™ klimmende: den den 28™ Apogeum, en den 29™ Klimm. Knoop;. den 3oen daalende en den 3ien ryzende.
§. 25. De Wind was den 1 en en den 2™ ZW. dan 's avonds met het Eerjle Quartier liep dezel-, ve naar het Noorden, tot den 4™ >smorgens, wanneer de Wind na het NO. en tot het ZO. fchoot; dan, *«avonds liep dezelve door het ZW. naar het NW. den 5™ geheel ZW. den •
's morgens ZW. doch vervolgens ZO. den 7£n ZO. ** avonds Z. den 8e" N. en NO. den 9en Noorder Stiljland NO. waar in dezelve gebleeven, is to{ den 14™ Ptrigeum. De i5en
Daal,



Luchtsgefteldb. 24*
I JANUARY 1781.
JZSL. L°3Su| L»x ( ^«™- IW STll "ST" I *SÜt «
I ycortrev. is. I UTri^ . ' J^pSen- Lynen. | | [ |
■'—-" 1 1 "Max" Min.- Max. | Min. Méd. Max. Mm. Max.i Min. Med. [ • | ~ 1 : '
franeker. _ Prof, v. Swinden. IQ., II 25 29. 9. 62528. I. 62529.0.742 28 ,<5_ 44 \\% __J* , K> li. 65 o ZO. _____ Koud. j
Gr~omVn's~eir_ S. f. Emoman. ro_ '2^ hg. ïl. 3828. 5 12 _ 29. 2.9J__ '4 47L . : 1*4-^ffi-S? ,, ü I2 VV.-. . . , , Als boven. j ~"
2m~fle7danT. ). C. MÖhr. £Q_ 25^29. 8. 5. (28. 1..QO' 29. o. 26 28 -^i . £_J_ ___JL-__ , jZW.- Als boven. j T
Spalrlnlalü. Pr. Engelman. ... IQ £5 \*9- 8. .2J_J„Z_- ___ +_ £2 24 _4 , ^2: Droog en Helde-. |Y^klïïg~iTTÏyn^
f™"*"1""'-— A^~SwiwDEN. ïo~~~ 25 "29. 77^5~ 28T~oT'625~ 28.11.357 £g 15 47.~5~2Ö "__,__? ^~ 9 . I"^xZZ ~ 0 ' Z~w7 ~ ~~~:aÏs boven! 7 " ~~
lDe~lft7~'~ ' Pr. Breda-: ■ K> 25- 29. 7. ■ 2g 28. 2. 5 a8. 11. 5*j __ 22 4_.__ J7,- 5 32- 9é ■ *7:_ 24- 9 IQ- 3 ZW. Als boven. ~
^cnTovTn DrA~t0lker.~ [ÏÖ"~~ 29717^2" aXlsTl" 2879- ,3 £2 " $1*^ . &W. " ■ ~~ Utf. """" ' ~*
y——— — i j I , utf, . _—_
Middelburg. H. E. Hr. -v. de Perre. 9^ [25 ^ 29. 8.-25 fl8._3. 5 28. I I. 37 jj 22 J^T ^J^HlJL1 $ 27. 9 £ ZO. j __________ \ ~
slulTinJ^laandéren. .)• W. Callenfkls. 9 j£5 29! 8. 5- 28. 3-5 __ _|4_8 ^25 JO ^ ____•__ rtJtH ] ' ~ ' ' ~~
Waajirichi. ' , I I t ■ ..f | j _, . , ^ , ,, . ^ ~~
Jjergert op, den Zoom.. .„ ....... IO (26 29. 7. O. 28. 3. O _ 28 22 (44 20 ^ , Q. ( Utf. '
TAFEL voor de Windstrïeken-, het Gf/öfder IVaarnccrningcn van'de'Maand op. 1000 gefield zynde.
TAFEL voor de Dagen op welke rer Se gen in de 'Navolgende Pïaaifen gevallen is.
Plaatfen. N. NW.jW. ZVVjZ. IZO^ O. NO. _
^attektr. Ig ffja 16' 239 ?'9 2?7 '26 ,258"
(*Z!»iinget>. 59~ i27~|59 314 ■ o_ 12? aa6"~,88 ~
'ÏOWerdom; |3_ Ï6T' g.5 247 43. 172 h'l%
s/^^»dam. 64^107 I4J 236 64 86' 86 312
^Ef^S^Urg~. [ j I
'1JÏ18Z_ 8~~ 189 I57 jsgg 8~~ Ï8d~ Ï8o~ï|9~ i 1£_^4: 64 I269 54 151 237 129
md<Mburg.~.__ 23_2i8 ,0 .264* 23 288 9T~!9l
r - H] ~ o_ ~
Zfl0^- 54 22 I75 I151 l2Q4lJig a|6_l4o2
Jawüart. Te j Te Tc Te 1 Te In Te Té Te' Te Smis i Te «fartSsÉfc-
t78,u ...Franeker. | Groningen'. Amsterdam. Zwanenburg. | Spaarendam. 's Kage. Pelit.' SCHOp^gbvEW. Mt bdeW. in Vlaanderen. opdenZoom.
w . . !• 2- 2I- 8- 18. 24.3.7. iü. 21. j- |n~7. • ïïTaZ 3. |.:i7.ao.Jt.; a.4. d. 17. "1. iT^I 8. 18. 5. 24: 35. 1. 17. 21. 24. ~
Weinig a8. 29. 30 31 24. 26, 30 26. 38". 30. 20. 24. 25. 23. 24. 25. 37.
- >&n' ~ ■ - . ; - |27-3°- . __. ._
Maatige 7- 8- 24 25- 28- 3° I. 28 ~ [8. 24. 3. 7. jS.j 21. 26
Regen. ^ ai. 30 < .
Veel : ~ ' : ■ " ' "
Regen. . I



1$
TAFEL voor de Dagen, welke HELDER, BETROKKEN, enz. geweeft zyn.
january. Tc Te . Tc ~ Te — Te : In " """Te" Te P fê i Te Bïegïn'/ Tc "Sluis in " ' " "-
JZ— 1 ItAW3KER. G koningen. _ AmSTBRPA»_} j>pj* arenpam. ZWANENBURG. I s HaGE. DjSLFT._ ~ SCffOÓNHÓl?BW:i MlODBLBURG. 'op RIN ZoOM. j VLAANDEREN.
Hélder. [14 15 M-~Ï5~ 22 jia. 14. 15 9TT*. 14. i^T- Is7'i4- 15 12. 14. 37 9 " jaT^^l^r^ " = ——= .
I I 1 ■ 1 ! ., . , ;
Byna Helder. 22 ï. .6. 7. 9. 11. |9. i_,„ 13.. 16. 5. 12. 14. 17 27 2. 3. 8. 16. 19.3. 13. 16. 26. 2. 8. 30. fl - 10.M2. 13, 14. '3. 10. rit. 12. [4- lS- ja 2 ' 27. 30. 15. 16 15. 28
Betrokken. 1. 5-7. 10. u. t. 18. 20. 23. '1. 7, iS. 23. t. 4. 5.-7, n. ig, t, 6. 7. u. 18.1. 6. 7. ju 17 1. 5. 6. 7. u. 1. 3. ,5, 7. n. t. 4. 5. 7. TI. t. 7, Tk x§. 21.
18.24.26.29. 24.28. 29.30. 26.* 23. 26. .28. 2f. 21.23.24. 18/2.6 ' 17.18. 25.27 17. 18.21.23. 3i. _g. 26 22. 3?' 24. ik'. 3i_ J . gi 24.25. 26 ] 26 ' |
Byna Betrok- 21. 23. 25. 27. J12. 16. [5. 6. 20. 21. 24.2. 3. 8. 9. 19. 10. 13. 23 3. 4. 8. 19. 24. 4. 6. 9. 20. 28.2. 3. 5. 8. 17. 4 J
r ken. 28. 30. hc. 28. 31. 20. 25 28. 39. 30.31, 29. -8 .
Half Helder.. 2-4 8. 9. 12. 13.2. 3..5.8.10. 13.2. 3. 4. 8. 10. jip. 13. .ai. 24. 2, 3. 4. 5. 8. 9-4.5. ao. «1.24.9. 10. 20. 21. '10. 13. 15. 16 19. 20. 22. 34.• ,\ 6. 8. 13. 14. -
16. 17. 19. 20. 17. 19. 21. 22. n. 17. 19. 27. J37 ' 11.13.16.17.19.25. 28. 39. 31 23. 23 19. 23 25. 27. 28. sp. 16. 19. 20. 29.
3i- 25-27. '29. 30. | 20. aa. a8.29-31 > 30. 31 jö. 3x
Miftig. r, 7- iö- 17- 18.1. 13. 16. 19- 1. 17. 18 t- 5- ^. 7- i$- r. 6. 7. 17. r8. 1.. 17. 18. sï. 231. 5. 7. 17. 18. r. 7. 17. 20.21.1. 7. 17. 18
21. 26 21. ' — — 15- 16. 17.18. 20. ai 20.21.34 24
j Dampig. . 20. 24. 26
J 5- i5- 16. 27 ___^_. J ■ '
Hagel. jg. 19 3 3- 4- ai A 3 3. 4. 21 . 3
Sneeuw. 3. 4. 5. ai. 24.3. 31. 26 3. 4. 7. 11. 20. a. 5. ÏF, 33. 35. n. 25. 36. 37. py. ai, 22. 24 4- ai. 23 35. 2. 23. 25. 26.
35. 26. 37 21. 33. 34. ar __________2ö* 2?' 35-
NoordcrLicht. 16. 17. 21. 22. 21. 30 21 aT. aa, 30 ji. 32. 3° 24 te ■ ... _
23.30 1 7 _______
Weerlicht. H. .22. 30.
Donder. ~ ............
Donder en
AVecriicht. .
Kring om de | 1 "...
Zon. ... ,, ... ..... _ ! • .
Kring,om de 4. . _ ... .... _J
Maan. . - .... . , ...
By-Zon. • .
I : I . ■ I I ■
By-Maan. j j j j



luchtsgesteldh eid, enz. _£
Daal. Knoop, de Wind ZO. tot den i8en daags na het Laatfte Quartier. Den igen NW. den 20 en 2ien de Wind veranderlyk. Den a_eii Zuider Stiljland, de Wind ZO. Den 23en de Wind NO. Den 24e» N. M. de Wind O. en ZO. Den 25-27™ de Wind niet beftendig, maar met het Apogeum van de Maan den 28en de Wind ZW. tot den 3oen. Den _oen Klim-, mende Knoop. Den 3ien de Wind veranderlyk.
. 1—. Het blykt hier uit derhalven, dat de Wind,
ten tyde van een der Maanpunten, bejlendiger gewaaid beeft.
§. 26. Van den i'^i 3en was de gefteldheid van het Weder, meeft betrokken. Met Apogeum der Maane helderde het op; doch met het Zaatjle Quartier, was de Lucht wederom meeft betrokken, *c welk byna de geheele Maand voortgeduurd heeft.
§. 27. Den 13, 14, 15, 16, 22 en 23"1; waren dagen van zeer harden Wind, welke de tyden zyn, waar op de Maanpunten zyn voorgevallen.
February.
§. 28. Deze Maand is opmerkelyk; wegens den byzonderen Laagen Stand van den Barometer.- de Luchtsgefteldheid was over het geheel genoomen Zoel, 'er viel veel Regen, en was doorgaans zeer vochtig.
Barometer.
§. 29. Het Maximum van den Barometer is deze Maand byzonder hoog geweeft te Gh.oni.n-
B 5 gena



atf Bericht wegens de
gen, en wel _ lyn hooger dan te Franeker^ Wy hebben by de vergelyking der Maand Jarcuary reeds aangemerkt, dat de Barometer te hoog moet.gefchaald zyn, (9) dit beveftigt jfich wederom deze Maand, want den Baronie*, ter Hond den
te Groningen. te Franeker, f's morgens f igA. 2. 50 f'29d- °u<{ >smiddags -{ 2od. 3. 75 i9d- i. 75"[/«avonds [ap/1. 5. 5 (,29d. 3. 75.
f's morgens f 29d. 7. o f 29d. 5. 15. 3<{ 's middags ^ 2pd. 7. 5 •{ 29d. 4. 625. {/savonds 'L29d. 5. 12 ( igA. 2. 5.
Daar nu in beide de plaatfen, dc Barometer 'omtrent gelyken loop heeft, ziet men klaar, dat de Barometer beftendig tusfchen 233 lynen te Groningen hooger is geweeft. Te Delft en te Schoonhoven is het Maximum van den Barometer het laagfte, en in de overige plaatfen is het verfchil in het Maximum gering geweeft; eynde het Maximum op denzelfde dag overal waargenoomen, Dezé Maxima verfchillen niet veel van het gemiddelde Maximum, 't welk naar deze Maand uit de een-en-veertig jaarige Tafel bepaald is, op *9d. 5. 67 1. en belicht derhalven niets byzonders aanmerkelyk in zich. De Hooggel. Hr. Prof. van Swinden, merkt wegens Franeker aan: „ De Barometer is, over het „ geheel genoomen, deze Maand zeer laag „ geweeft, want i°. de grootfte hoogte, hoe„ wel men 'er fomtyds, nog minder aanmerke-
(9) Zie hier voor $. 3,



L UCHTSGESTELDHElD, ENZ. %J
„ lyke in February gezien hebbe, is wel ij I,' kleinder, dan gemeenlyk in February plaats „ heeft. 2° De gemiddelde Hoogte is i I. „ laager geweeft, dan zy gewoonlyk in Februa„ ry is. 3°. De kleinfte Hoogte des Barometers „ ongemeen aanmerkelyk; dezelve bedroeg „ maar 27d- nj 1. den 13; en wederom 28d.
o. \ 1. den 27eu. Sedert 1771, is de Barome„ ter alhier maar tweemaalen iets laager ge•„ weeft, namelyk: in 1773, op 27d. io| L en in 1774, op 28d. o 1. doch van 1735 af, zyn y, tot 1770, de Laagfte Standen des Barometers. v geweeft in February als volgt:
1764 op 27d. iof 1.
173S ^8d, o}.
j, dus zyn 'er in 4Ö Jaaren maar twee voorbeela, den voorhanden van eene aanmerkelyker daa„ ling des Kwiks in February.
De Kwik is op het laagfte geweeft van den j, 9 (den Sen V. M.) tot den i(5en (den i^ea „ L. Q. ) byzonder den 12, 13 en 146»; „ en dan nog den 25, 26, 27"! en 's morgens „ van den 28en. Doch van den ijen op den „ 28e», rees de Kwik zo fpoedig, dat'er tus-> „ fchen die twee dagen, ten 6 uuren 'savonds, „ een verfchil van 12 lynen was. De Kwik 3, heeft in 't algemeen groote en veele veranj, deringen ondergaan, vooral van den 27 op „ den 28en, en van den 22 op den 23611. De a, veranderingen zyn alle grooter dan gewoons> tyk geweeft, "



ifr Bericht wegens de
§. 30. Het Minimum is dan het geen, dat deze Maand aanmerkelyk doet zyn; het zelve viel voor te Groningen, te Franeker, en te Schoonhoven op den 13=", en op de andere Plaatfen, als te Amstfrdam, te Schoonhoven, te Middelburg, te Delft, enz. op den ifen der Maand; (10) 'er was ook een groote verscheidenheid in de daaling van den Kwik, zynde te Groningen , (2,8d. 1.611.) te Schoonhoven en Sparendam de grootfte Minima voorgevallen; doch te Delft heeft de Kwik den Laagften ftand gehad, alwaar dezelve tot op 27d. 9- 5 k gedaald is. Indien men dezen laagen fiand van den Barometer neemt, dan vindt men geen voorbeeld van laageren ftand in February; zynde het laagfte Minimum, volgens de vyf-en-veertig jaarige Tafel, 2.7d. 10. 5 1. geweeft; hoewel in andere Maanden van die Jaaren, de Barometer nog laager gedaald is. De Heer Engelman heeft aangemerkt , dat de Barometer het laagfte gezakt is den 13 en 27e", met ftillen Zuid-ooftelyken Wind. 'De Media behelzen niets aanmerkelyks; zynde dezelve echter veel laager geweeft, dan in February 1780, (11) die weder veel kleinder waren, dan die van 1779 (12).
§. 31. De geheele ftaat van den Barometer kan men brengen tot de volgende tydftippen. ^
(10) De Barometer daalde op beide dc dagen te Spa« KiNiiM tot 18 duim.
(11) Zie het Bericht der Lucbtsgefl. vin 1780, §, 33. bladz. 26.
(12) Zie het Bericht der huebtsgefi. van I779*i I» 59. bladz. 94.



LuCHTSGESTELDKEID, ENZ.' Zjf
, I. Van den i-8en (den 8en V. M.) de Barometer hoog, vooral den gcn^ op welken het Maximum voorviel.
II. Van den 9-1 _eu middelmaatig.
III. Van den 13-15^ laag, vooral den ïd en 14e".
IV. Van den i6-__en hoog, vooral den 2,0, li en __cjè
V. Van den _3-_8en laag, of middelmaatig.
§. 32. De Wel Ed. Hr. J. van Breda te Delft, heeft op den i3en, ten 7 uuren waargenoomen, eene fchudding, of fchieljke ryzing en daaling aan de holle oppervlakte van de Kwik-colom, gelyk ook nog ten 10 uuren 's morgens, toen de Kwik ftond op _8d. o. 5 1. met eenen vry heevigen Storm.
Thermometer.
§. 33. Het Maximum van den Thermometer is te Middelburg deze Maand voorgevallen , en is wel | graad hooger dan te Franeker geweeft. Aanmerkelyk is 't, dat het te Franeker, te Gboningen en te Schoonhoven 1 dagen eerder is voorgevallen, dan op de andere Plaatfen, welke Zuidelyker gelegen zyn; dan, het zelve vcrfcheelt zeer veel van dc Maand February des voorleeden Jaars, welke zeer koud was (13). De Heer van S win den teekent over deze
Maand
( l%) Zie het Bericht der Luchtige]!, yin 178©, §. 25,



3'6 SniCtT wegens êe
Maand aan: „ dat die over het algemeen zeef „ Zoel geweeft is: niet, dat men den Thermo* „ meter niet veel maaien hooger heeft zien klim„ men; doch zelden valt 'er geen Vorft van „ belang in February voor, ook is de gemiddelk, de Kleinfte Hoogte des Thermometers op ZwA-
nenburg , in February 24 5 gr. daar echter „ de Thermometer thans niet onder de 31 gr, sf gedaald is. De gemiddelde Warmte , over-
treft de gewoone wel 3 gr. De Zoelfte da„ gen zyn den 13, 12 en 9™ geweeft, en in *i
geheel, van den 9-14en juift, toen de Baro„ meter op het laagfte was, en de Wind ZWi „ fterk, met Regen. De Thermometer heeft de„ ze Maand zeer weinige veranderingen onder„ gaan. De grootfte en de gemiddelde dage-
lykfche veranderingen zyn kle;;;der geweeft,
dan ik die nog gezien had.,p
§. 34. Het Hoogfte Minimum heeft Middelburg, en het Laagfte Gromingen opgeleverd; zynde de gemiddelde Hoogte des Thermometers 4 graden hooger dan die van het voorgaande Jaar.
§. 35. De Tydftippen eer Koude dezer Maand Waren als volgt: — I. van den 1-7'» (E. Q.) tusfchen 43 en 35 gr. — II. van den 8 (V. M.) tot den 14e'1 het Tydperk van de grootfte Warmte, — III. van den 15 CL. Q.) tot den 19^, zynde de Thermometer tusfchen 47 en 39 graden. IV. van den „0-24=" het koudfte tydperk, tusfchen 40 en 31 graden. —V. van den _5-2.8eo tusfchen 47 en 38 graden»



LÜGHTSOESTEEDHEïB , E5TZ.1
§i 36". De grootfce veranderingen van de Tbcj'». tnometer zyn geweeft, den 7en van 9.
• ■ 8<=n 12,
> 1—- 9=n 10.
_4en —_ IO,
_yen io.
LüCHTSGESTELDHEID en WlNDEN.
§. 37. De Heer van Swinden merkt op, wegens i.e Lucht^efteldheid dezer Maand, „ daE j, 'er zeer weinig Mift, maar veel Regen-da„ gen zyn geweek; want'er waren si Regendagen\ daar 'er gemeenlyk maar 11 zyn; en onder die 2,1, agt van middelmaatigen, of veel Regen: ook zyn 'er 33. 7 1. Water ge„ vallen, daar de hoeveelheid van de gevallen Regen doorgaans alhier maar 25 ]. en op
„ Zwanenburg maar 19 1. bedraagt. De
i, NW. en ZW. Winden hebben fterk ge„ heerfcht: want zy kaan tot de gemiddelde „ getallen ,V*la 594 en 439 tot 140" en 385. — ,. Ook hebben de NW. en ZW. Winden, of „ alleen, of te famen gewaaid, van den g-ioew. i, De O. Z. N. en W. Winden zyn zeer
iy fchaars geweeft. Den 8, 9, io, 11,
„ 12, 13, 18, 23 en 25e-, heeft men den „ meeften Wind gehad; den ïoen 'snachts, zeer „ harde Wind; den 11 en harde Wind; den j, 12^ Stormachtig, den 13^ Storm."
$. 38. Te Groningen hebben de Winden gewaaid: den i=n ZW. den 2 en sen NW dea 4™ ZW. en W. den gen ZW. W. en Zo! den 6en NO. den 7en ZO. den 8en Z. en ZW. van den 9-13=n ZW. den ^en ZW. en W. den



|„ Bericht wegens de
'i^en NW; den 16 en ijen W; en ZW. derl ï8en NW. en ZW. den 19CH NW. en N. van den _o-2_=n NO. den 23"! NW. den 24^1 NW. en ZW; van den 25-afen ZW. den 28en ZWé en W.
Te Amsterdam: den 16, 23 eh _8«i NW. van den 9-12t.11 ZW. den 20 en aien NO. den 2 en i9eu N. en NW. den 22«n NO. en NW; den 3«i NO. en ZW. den (5, 7, 15, 17, 18 en 24en NW. en ZW; den 1 , 4, 5, 13, 14 en 2öen ZW. en W, den 8en ZO. Z. en ZW. den 25-cn ZW. W. en NW. den i^n Vyf Winden, als W. ZW. ZO; NO. en NW.
Te Sparendam was de Wind : den ien ZW". van den 1-6^ ZW. en NW. den 7'en W. en ZW. den 8e» ZO. en Z. van den^^e? ZW. en W. den 't:<m. ZW. NW. en W. den 16 en i7en ZW. en'W. den 18 en i9en NW. ZW* en N. van den 2o-22en NO. den 13?» NW. en NO. van den 24-26"en ZW. en W- den 27e* ZW. en ZO. den 28en NW. Wylèn de Heer Engelman heeft aangeteekend: „ dat de Ba# rometer den 18 en 27e!! 't laagfte gezakt is; in „ 't eerfte met Zuid-weftelyk ftormend Weer; „ en 't laatfte met ftillen Zuid-ooftelyken Wind. „ Het voorfte der Maand, was onbedaarder, „ dan het laatfte gedeelte; eit is de Rede van de „ groote uitwaasjeming."
In 'sHage was de Wind, dert 2, 16, 19, 53 en 28en NW. den. 4<=n W. den 10, n en 2öen ZW. den 8enZO. den icen NO. den &2tf» N. en NO. den i8en N. en NW. den 2ten NO. en O. den C, 7 en i£<n NW. en W.
den



LUCHTSGISTELDHEIDj INZ.' 33
i7tn NW. en ZW. den i«i ZW. en Z.
den 1, 5, 9, 12, en 24611 ZW. en W den 3en O. ZO. en ZW. den 13, 14 en 25enZW.W. en NW. den 4701 W. ZW. ZO. en NW.
Té Delft waren de Winden als volgt: deri \tn ZW. Z. en W. den aen W. NW. en N. den 3 en N. Z. en NW, den 4™ NW- en W.' den gen W. én ZW. den <5cii ZW. en W. den* 7en W. en ZW. den 8en ZO. en ZW. den 9=11 ZW. en W. den 10 en 11 en -ZW. den iiea ZW. en Z. den ^en ZW. en W. vm den 14 -i9en W. en NW. van den 20-22m1 NO. den 23en NO. en N. den 24én N. en Z W. den 256* ZW. eh W. den aöen ZW. den 27 en 28en NW.
. Te Schoonhoven waren de Windftreeken als volgt: den ien ZW. en W. den 2en NW. den 3en ZO. Z. en ZW. den 4 en 5en ZW. ften 6Ten ZW. ën NW. den 7=n W. en ZW» den ?en ZO. en Z. van den 9-12en ZW: den „3en ZW. en W. den i4en ZW. ZO. en NW. den i^en W. den iöen NW. en N. den 17*11 W. den i°en W. en NW. den i9en N. van den 2o-22fn NO. den 23en NW. den 24e» ZW. e-n ZO. van den 25-2766 ZW. den 28en NW.
Te Middelburg waren de Winden: den 2, 16, 17, 23 en s8en N. den 7, 11 en i2èn ZW. den 20'e" ZO. den 22en NO. den N. en NW. den ipen NW. en O. den 4, 6 en _5en NW. eri W. den 21 en NO. en ZO, den t -, 14, 15, 18 èn 2(Jen NW. en ZW. den 8en jgWi en Z. den 9, 10 en i3en ZW. en W*



34
Bericht wegens de
den 5 en 24e" ZW. W. en NW. den 27efi W. en NW.
Te Sluis in Vlaanderen waren de Winden den i«i ZW. den _en NW. den 3=11 Zj van den 4-7c" ZW. en W. den 8cn ZO. en Z. van den 9-14^ ZW. en W. den i^-en ZW. en NW. den i6«i W. en NW. den 17 en ZW.en W. den 18 en 19" N. en NW. van den _o-22en NO. den 23e" N. en NW. den 24e»" N. en Z. van den 25-27en ZW. den 28e» NW.
Te Bergen op den Zoom: den ien ZW. den 2«n W. NW. en NO. van den 3-7^ ZW. den 8en ZO. en ZW. den 9en Z. en ZW. van den 10-13en ZW. den i4en ZW. en NW. den i,5en Z. en W. den iöen W. den ^en W. ZW. en NW. den i8en NW. en W. den i9enNW. en N. van den 20-22en NO. den 23en N. e» NW. den 24en NW. ZW. en Z. den 25 en _6en ZW. den 27e» W. Z. en NW den 28em NW.
Overeenstemming met de ChaWeeuw fche Periode.
§. 39. De i6e Maan-maand van den Saros neemt een aanvang met den 8en February 17 81; den 29en January 1763; en I7en January 1745.
§. 40. Het Maximum van den Barometer was:
in 1745 van 29d. 4. 16 1.
1763 • 29d. 2. 46.
I?8X sy£, o. 5o,
Was|



„UCHTIGESTElDHÏID , ENZ.' M
Waar uit openbaar is, dat de Maxima vatf den Barometer in gemelde Jaaren niet veel mee eikanderen verfchiilen: ook blykt de overeenkomft beter, wanneer men hunnen byzonderer* gang of loop vergelykt, die zeer veel met elkanderen overeenkomen.
§. 41. Het Minimum van den Barometer h\ dien zelfden tyd was:
in 1745 van _8d. 1. èg \m
1781 , 27d. 9. 60.
De daaling, welke-den 27en February 1781, &eer kortftondig was, zynde ten 2 uuren dé Barometer op ztd. o. 8. des avonds ten 7 uuren op <27d. 9. 50. en ten 10 uuren weder a8d. o. § 1. uitgeflooten, fchynt de Barometer in daaling met de overige Jaaren vrywel -overeen te Hemmen.
§. 42. Het Maximum vindt -men te zyn vaii den Thermometer:
in 1745 van 42 gr.
*7<*3 49-
1781 5I. g.
Hier is wel een verfchil in de Maxima; maar men moet hier eene toegevenheid gebruiken, alzo de Saros van 1745, met half January; en in jt781, acht dagen in Februaty C 2



\ci Bericht wegens de
een aanvang neemt; en dus omtrent de uïtef* ften een groot verfchil moet te wege brengen*
g. 43. Het Minimum van den Thermometer was:
in 1745 van 18 gr.
i763 2S-
1781 32.
Dezelfde Aanmerking, wélke omtrent het 'Maximum gemaakt is, moet men ook op het Minimum toepasfchen.
§. 44. De Winden hebben dezen tyd gewaaid als volgt:
in 1745. * iféj. 1781.
]sj. o • o • 2
NO. ■ 7 1 1°
O. 4 — 1 — 0
ZO. —— 18 1 1
Z. o 4 1
ZW. 28 ■ 50 35
W. 1— s —- 0 — 11
NW. 22 17 24
Stille d. o 1 o o.
Men ziet hier uit klaar, dat in alle drie de' Jaaren de ZW. en NW. Winden de heerfchende zyn geweeft.



LüCHTSGE STELDHEID , ENZ. 37
Overeenstemming met den Metonifchen Maan - cirkel.
§. 45. De Jaaren des overéénkomenden Negentien jaarigen Maan-cirkels, Zyn dan 1762, en *743-
Het Maximum van den Barometer was:
in 1781 — 2Qd. 5. 10 1. 1762 — 20d. 83. 1743 — 29d- 6. 83.
Het Minimum in 1781 — 27d. 9. 5©.,
I76"2 — 28d. o. 37.
1743 — 28d. 3. 77.
Het Medium in 1781 — 28d. 9. 58, 1762 — 28d. 10. 86* 1743 ~ 29d- o. 27.
Het is derhalven hier uit openbaar, dat de Maxima uitgezonderd, men geen overeenkomende ftand van den Barometer kan ontwaar worden. Laaten wy zien, in hoe verre de Warmte met elkander overeenkomt.
§. 46. De Standen van den Thermometer wi* ren als volgt:
in 1743 17*2 i78r.
Het Maximum 48. 00. — 51. 00. — 49.50. Het Minimum 31. 00. — 27. 00. — 32.00. Het Medium 40. 15. 37. 23. — 40.58.
Omtrent de Warmte en Koude, als mede den Gemiddelden Thermometer, vindt men geen groot verfchil; dan , men moet hier in acht neemen , daf d^ze Jaaren gemeene Jaaren zyn geweeft.
C 3 ' S- 47*



38 Bericht wegen; de
§. 47. De Winden waren als volgt:
1743 1762 i78j
N. o 3 : 2,
NO. 1 ■ 1 ■ 1 15 10.
O. 1 ■ o 2 o.
zo. ■—.7—- s— 1.;
Z. • • I ■ ■ 2 * i,
ZW. • 45 ■ 27 ■ ■ 35.
W. ■ • 7 4 li,
NW. 22 • " 16 ■ 24.
Stille d. —— 1 • o o.
Het is hier uit openbaar, dat in deze Jaaren de ZW. en NW. Winden, de heerfchende ?,yn geweeft) en met eikanderen vry wel over-» eenkomen.
Invloed der Maane op het Weder.
g. 48. Den ien February E. Q. en den gen Noorder Stil/land; in die tusfchentyd bleef den Thermometer al op denzelfden graad, tusfchen 4r cn 42; den 301 uitgezonderd. Van den by V. M., verminderde de Warmte; maakende mede de koudfte dagen der Maand uit. Den ioen Perigeum, den Iien daalend EquinoGium ; met den 8cn begon de Warmte.toe te neemen, tot den 13011, toen dezelve het Maximum bereikte. — Den 1501 Laatjle'Qitartier, den 17C& Ziider Stiljland; den 23CU N. M. en verjïe Punt; van den 15-22C11 verminderde de gemiddelde Thermometer, en maakte het koudfte Tvdperk derMaand uit; vallende het Minimum op' den 2460 voor, van welken tyd, de gemiddelde Thermometer



LUCHTSGESTELDHEÏD, ENZ. 39
meter langzaam begon te ryzen; den 25e» Mm* snend Equinoclium.
§. 49. Van het E. Q. tot den Noorder Stiljland, was de Barometer zeer hoog; en wel op den 3en? toen de Barometer deszelfs Maximum bereikte; van den ip-^eq daalde dezelve 7. 50 1. doch begon met den Noorder Stiljland weder te ryzen, tot den 8en} by V. Mf; dien dag begon de Kwik weder te daalen, tot den 9C11, daags voor het Perigeum; den 11 en klimmend Equinott. met welk Maanpunt de Kwik fterk daalde, toe den i3en, bekomende toen deszelfs Minimum; zynde twee dagen voor het Laatjle Quartier,van dezen tyd klom de Barometer tot den 17611, by Zuider Stiljland, Van den 17-19611 daalende; zynde laatftgemelde dag vier dagen voor N. M. -—■ Van den 19 op den 2cen ryzende; van den 20-24611 daalende; den 23en N. M. en Apogeum;, van den 25611 klimmend Equinoftium tot den 27en daalende, zynde vier dagen na N. M. op welken dag de Kwik weder begon te ryzen.
Het is derhalven aanmerkelyk, dat de Tydperken van de daaling en ryzing des Kwiks, volgens de Maanpunten voorgevallen zyn; en het afneemen en vermeerderen der Warmte , mede deze perken heeft gevolgd.
S, 50. Den ten Was de Wind ZW. en deri oen NW. van den $-5™ ZW. dus veranderlyk:
tot den Noorder Stiljland der Maane. Van
den 6-8en ZO. dat is, tot de V. M. •— Van den 9-14«-. beftendig ZW. het zy iets Zuid of Weftelyker; en dus, tot daags voor ?t Laatjle Quartier. — Den 15e» L. Q. de Wind veranC 4 der-



4» Bericht ivegenst de
derlyk, NW. of ZW. — Den i6** NW. — Den i7en Zuider Stil/land, de Wind ZW. den 18 en ioen NW. van den no-nen NO. met bet Apogeum veranderde de Wind en werd NW. en voorts tot het einde der Maand onheftendig.'
Maart.
§. 51. Deze Maand heeft even gelyk de. voorgaande Maanden, haare byzonderheden opgeleverd. Eerftelyk komt hier in aanmerking, de zeldzame langduurige Hoogte van den Barometer dezer Maand, veelvuldige NW. Winden s gelyk wy omftandiger zullen verhandelen.
Barometer^
§. 52. Men vindt door den Hooggel. Heecvan S winden, wegens deze Maand, het volgende aangeteekend: ., De Barometer is ge-' „ duurende deze Maand ongemeen hoog ge„ weeft; niet zo veel met betrekking tot de „ grootfte Hoogte, want deze is niet grooter „ dan gewoonlyk in Maart, en meermaalen „ heeft men in Maart den Barometer hooger ge„ zien ; als met betrekking tot de beftendigheid „ der hoogte: want eerftelyk, de kleinfte hoog„ te heeft maar 28d. 10. 75 1. bedragen, waar. „ van ik in de Tien voorige Jaaren, geen voor„ beeld gezien had, en waar van federt 1735, ,h te Zwanenburg of Haarlem geen voorbeeld „ geweeft is: hebbende de twee minft aanmer-
kelyke daalingen des Barometers, aldaar maar „ 28*. 9. 1. in 1755, en 28d. 7. 9. ]. in 1768, a, bedragen. Ten anderen is de Barometer gen purende de \yf en-twintig eerlte dagen be-
f, ftea-



Eachtsgefteldh. 40*
FEBRUARY 1781-
Naamen' I Naamen | Dagen Barometer. j Da3e" Thermometer.- ) Getal der Gevalkn | Uitwaaifc- J «eerfchende \ Luchts?e[leUheid.\
der. Plaatfen I der Waaineemers. op welke op welke Regen Regen, in I nuag. Winden. Winden. .
I voorgev^Js. _ ,_ ■■ _[ V"n'"r"v-..1SL. , _ -' D;iucn^.-_ Lynen. j I [ \
—Max.' Minll Max. i Min. Msd. TMax.' -nn."~Ma2'. Min.Med. ~~~~~~ T~~"~~ " "" a""~" ' ' j ~~~ ~ —in 1 : >"!*-
Fran^e!- Frof. v. Swinden. 3_„ £3__l2_9^5_!^Ji_55 ^^oSS J__ 4_ 3£__ 4Q- Q3 JL1 «lJ: zj^^__„ [Zoel en Vochtig.
foTwiA^S—~~ ~ s. i. bwgm*m. 13 ia9-7- .^ l$8^J^-££?ij& £L_~ i_ ö ?_ , . zw-*- ; f _____ ~~
fetf^te* " ü C' Möhr. _3 _7__j2_L_vJ 27. 9- 5 . __■ 9-93- II =4_ i£ijL 32__ 4P_j__ ___7 . ZW. __|_ |Utf_ |
^&^reTd~am~ " Dr7ËNGÈtMAr«! jl ?i |39' 5' ° °- 00 £!__ 23 ij _£ 12 49. O 32. O ZW. . f 'UtT.
7~~~s-— ^~s^r^r |T~" HZasTTTT"iiTaX ZZ ilZ ZZ^>;--s3Ü1Z i 7 3ZZ5 Z1ZZZZZ^ZèrTzw. ZZZZ~u^~ZZ~~ ' ■ ZZ~. Z~ZIZ
■ " d71m^7 Ij 27 29. 4. 5 27. SL_5__ aM;_____ 13 ^_52 3» _A°- 66 22' 4?j_o io-f ZW. j Utf,
ïdoi^ïr—Z ö^^r^^zZij is 29.4.77 i%..±jo_^j^_ _9_ j 12— 3_2t__4^.277 utr. ~ „__ZZZZZZZ_
MÏddelbZrJ. ' . " H. E. Hr. ~pTpiR^T~~ a7~ ^ZIZ^Z^ZZZll, _ZZlZ -Z— " S^-Jj^Zür.3< ï? JITg Z "~ ^w' " ' Utf. ~~ ~ ',ZZ~
^Z^ZZZi__ -'• VV' CALLENfE"- 1 3 i37__g9,5 ?Z^^__ i?— i^l^Ajii^ . — _J . I . :
Maajlricbt. _j I : ._ . . 1 j . « ___ , -
l^^^ZZffZZ J—j2^- Ï2i5_5__ ?b-U±5_ ______ 51_ji£^. 7^ ZW. hl__ , .
TAPEL voor- de Windstr.eeken, het GobM• der Waarpeemingen van de Maand . . 032 1000 gefield zynde.-
Plaatfen. " N.TNÖ. 5. " iZÓ. 1ZW.I WT tsPW.'"'""
^anekej. ■ O pï 3 t'64 lip |430_|o_^ 294 '
^ropinge». 66 jno ■ 3 55 [2 2 I405 h 97 i44__
29 . [143 0 L7 12 j4IO \[>X 286 .
^22»-*»<*a«ï.T~ 12J107 0 4^ '441 jx.^i -250 j
- -gfLZ I— 5 !^L_il8 Ï4_ p k""' '258 • 2S5_,
2Z - 24 iH^'io. "24 [gop 285 17,8
Xcjwonbn-en^ ~~ 59 Tol" O_ _ 59- "[24 [488 F_
^i^de/burg^ |J2 5j |7a 48 .q<5"^[30l j ;i "459
5s^EE^Z*°ZZjZZ ! I ^ [ IZ ! '
TAFEL voor de Dagw op welke 'er Regen in de Navolgende- Plaatfen geValleri is.
p Febh^art. "Tc 'té Zf Te Te 'J"~J-7 ^ ~- 1.- ^ f e Slüh 'ie Bergen
I, I78i. JFraneker. Groningen. Amsterda^ Zwanènburg. Spaarenöam. 's Hage. Kelft.___ Schoo.vhoten/_ Middelb. in Vlaanperen. qp den Zoom.
j . . r. 2. 3" 6-9. 9. 15. 17.19 r 3. 4. 6. .15. : " «77. 89."ii.": 4. -7^9*^ +ZZ- 8- 3- 4- 5- ^- 7- '5 2. 6.12.16'. 1. 5. 12. 14. aar
^f'"lg ti. 16. 17. iö. 17.26 19: 24.25. 9.11:16.21.12. 14. 16. 17- 17.-18. 1p.24.-27
g ' _ i■9J2^:jen 2,-^i. 28 _Z__ - 22.23. 25.28 i8._24- 25. 27^ 23. 24 . . , .
Maatige '4. 5TI2. Ï3I4» 5- 1S- 14.5. 9. 1». 19 5 TT^Tö li. 6. 14."17 — 1. 14.
Regen. ?4- 18. 34^27 27 24 en__2^. __; . ê . __| 19 , ; ^_ : ;
h "véél ' 12; Ï4 ëü^sj' 4- 12." IJ." jid 12. 18. 24. " 9-- IJ." I5-j
, Régen. __. . , ." j 27 _ ^_ . 1^27;. ' ; ^ .
' .. Z —■ ':. ] Z. _ ===^__ L — ^
i ^r* i 5 ~ 1" i 1 ~~ . ^



4C
TAFEL voor de Dagen, welke HELDER, BETROKKEN, enz. geweeft zyn.
rr— —-—rrr: tt ^ ! 'Te ' r rn Tc f~ Te™ T~"* Te Te Bsrge'nTeSuifslN^j1
HeTdet^— — ~^ -. ' " "j 1 ^ 1 I 1 j
^y7TlZ~. .10. -8 2 ! P ^löl .8. j | j
21. 32. 24.25. 26 U. 27 '°. ss' 30 H' IJ. !/• iy- — I
20-24.27. 1 ' i 1___ -_-____
[17. 20. 23. 27 ba. 25. 26. 2b. ^ 1. ' _„____ 1 j .. «...
sz jrr"~7 7 r^T7-10 6-a8 j1 24 |
' ' - 7" ' ' I T _~ ,9 I0 0-5 17. 23. 25 ld, jn 2I 22 ,g.
Hagel, 19. 11. 23 17- J9- 20- *' 4< 7 $' X8
23 ___.__-_-_-_-.---~ - - li - — 1 1 " '"" '
ine^ M^i.^.3.>8:-alx.-.a._4 3.18.21,23. 3x.23. 24 ' 1.3-23.24 ij. £. «• 23 18. I9. 23. 24 t* x* * '5
I24.27. | H. 27 ____ _j_J7 ._ , . ;
Noorder Licht. 13.15.16 '3-15 1. a. 15 2 15 *°
Weerlicht. , . .
Donder.
'—— — —~" 1 " r j—m ' ' ""H — ' "
Donder en
Weerlicht. ; _ —~ . i J — . ■ —
<5 |
Kring om de j
Zon. ■ —— • ■—■ ! ■ =-> ! « ■ —
—. -* * —— " j [11 I I
Kring.om de ^ ]
Maan. _ . . ~.—-;_ -' — ■■ ■ ■
By-Zon. ______ i _____
By-Maan. | -



LXJCHTSSESTELDHEID , ENZ. 4>"
£ ftendig boven de 29 duimen gebleeven, er* wederom den 28™ en volgende dagen boven }, de 29 duimen gefteegen. Ook is de gemid-. „ delde hoogte (.fco^. 3. 362 1.) byna 3 lynen „ hooger, dan de gemiddelde van Maart; maar }, Tg 1. kleinder, dan die ongemeene hoogte van a, Maart 3773; en r§ L hooger, dan de groot,, fte, die men te Haarlem of Zwanenburg federt 1735 gezien heeft; waar uit genoeg s, blykt, hoe ongemeen de ftand des Baronie-. „ ters geweeit zy.
„ Het tydüip der grootfte Hoogte des Kwik?; ], is van den 11 of 12 tot den i8en geweeft: „ den ioen had men V. M., Naajle Punt en „ Daal end Equinoclium, den i6«i Laatfte Quars, tier, den ijcn Zuider Stiljland. ■ De aan-
„ merkelykfte daaling, en de grootfte verande,, ringen hebben van den 24 op den 25^1, en „ van den 25 op den 26e» plaats gehad, gevolgd
door merkelyke veranderingen van Weder
of Wind: maar den 24en verjle Punt, klim*, „ mend Equinotlium, den 15?* N. M. Nog
is zeer aanmerkelyk, dat de Kwik, tusfchen ., deszelfs twee uiterften, maar 8_j 1. heeft j, doorgelo,open, waarvan ik in deTien voorige „ Jaaren, geen voorbeeld gezien had, zynde „ maar n§ in 1771 geweeft; en van 1735' af, ,. is 'er maar één aanmerkelyker voorbeeld ge-
weeft, namelyk in Maart 1764, toen de „ grootfte verandering maar 7! 1. bedroeg; de 3, kieinfte die hier op volgt, is 1 ?.T| in 1767. 3) De middelmaat in Maart is 14T|."
§. 53. De Hooge Stand van den Barometer ^ in deze Maand , verfchilt veel van die des C 5 vo@'.



42
Bericht wegens de
voorigen Jaars, dewelke in geenen deelen iet* byzonders opleverde; dan , was echter zo aanmerkelyk, als de buitengemeene hooge ftancï van Maart 1779. (Zie Bericht van de Luchtsge* fleldheid van 't Jaar' 1779, bladz. 112. & feqq.) welke met opzicht tot de Hooge Standen van den Barometer in deze Maand, met eikanderen
vergeleeken kunnen worden. • Het geen
bier mede nog in aanmerking komt, zyn de verfchillende Hoogten, die ieder Barometer voor het Maximum, byzonder aantoont. De grootfte Hoogte vindt men te Middelburg aangeteekend; aldaar zoude de Barometer den 24e» 'smorgens op 29d. 10. 5 gefcaan hebben: indien men hier geen fchryf-fout in de waarneeming veronderfteld, zo is deze Hoogte te aanmerkelyker, alzo de Barometer den 23c" des avonds ten 9 uuren op 29d. 4. 5 ], den 24e* 's morgens ten 8u. op 29d. 10. 5 1. geklommen „ en 's middags ten 2 uuren op 29d. 6 L gedaald was; welke ryzing of daaling, de Barometers op andere plaatfen niet ondergaan hebben.
De Heer Holt, teekent wegens deze Maand aan: De Barometer bleef beftendig hoog, die
maar 5 dagen, van den 26-goen, onder de „ 30 duimen teekende; waar door de gemid-
delde uitkomft 30d. 1 1. kreeg." Hoe
de Barometers ook onder elkander mogen verfchillen , hebben zy echter allen eenen ongcmeenen Hoogen Stand aangeweezen.
§. 54. Wegens de weinige en geringe Veranderingen van den Kwik in den Barometer, is het moeielyk deszelfs Tydperken te bepaalen; de voornaamfte zyn geweeft:
I?



LuCHTSGESTELDttEID , ENZ. 45
I. Van den 1 tot den 3en tusfchen S9d. 1 en J9d. 4 1«
II. 4 ——— 8en 4— o.
III. ■ 9 ■ iscn - 1 7.
IV. ————- 16 ——— 22en 7— — 1.
VI. ———- 26 27en 28d.0 -2Jd.il.
VII. - 28 sicn ' » 1 1 - 29d. o—■ 29d. 4.
Ook is aanmerkelyk de byzondere fchielyke daaïing van den Kwik van den 16 op den 2.7C11. op welken laatfcen dag het Minimum voorviel, bedraagende de daaling in dien tusfchentyd 6 lynen.
§. ss. De Heer Engelman teekent van deze Maand aan i ,, de Barometer ftond zeer hoog, zo wel met Weftelyke als met Ooftelyke Winden, die byzoader van den 11 en af, geregeerd hebben; doch verzeld met Stilte, heldere en drooge Lucht.
Thermometer.
§. 56. Een groot verfchil heerft 'er in den Trap van Warmte, nopens de waargenoomene Plaatfen, zich vertoond. Te Franeker, te Delft, maar vooral te Sparendam, heeft de Thermometer het hoogft geftaan: ook is te Bergen op den Zoom, het
Maximum het laagfte geweefc. De Ilooggel,
Heer van S win den, merkt wegens de geffiaatigheid dezer Maand aan: „ dat die over '£ „ geheel Zoel geweeft is; de Gemiddelde „ Warmte overtreft de gewoone wel 3 gr. „ Het zoelfte Tydftip heeft van den ip-ay**, „ toen het Weder met den NO. Wind op 't
gevoel zeer koud wierd, plaats had. De 91 veranderingen des Thermometers zyn alle veel
„ kleia-



44
Bericht wegens ós
„ kleiner, dan rrewoonlyk geweefc. De grooiS ., fee dagelykfche, by voorbeeld, bedraagt doorgaans in Maart 23! gr. en was nu maat* -, 18 graden."
§. 57. De Heer Holl zegt: de Thermometer1 ftond meeft in de Maand Maart, tusfchen 40 en 50 graden, en tweemaal het hoogfte op. 59 a59_, de Koude was gemaatigd; in de vier laatfte dagen maakte de Vorft een weinig Ys; de Gemiddelde Hoogte 434, verfchilt niet veel van die der overige Jaaren.
§. 58. De Tydperken der Warmte, of Koude, zyn deze Maand pok zeer weinig in getal geweeft. Het
1°. Van den i-i8en, de gemiddelde Thermomei ter tusfehen 42 en 47 graden.
JI°. Van den 16-zgen, tusfchen 48 en 52 graden het Warmfte.
III0. Van den 26-31 en, tusfchen 47 en 35 graden, het Koudfte Tydperk.
LüCHTSGESTELDHEID dl WlNDEN.
§. 59. Wegens de Luchtsgefteldheid' zegt de Hooggel. Heer van Swinden: „ Het Weder
is over 't geheel minder met Heldere Dagen „ vermengd geweeft, dan doorgaang in Maart
plaats heeft: men heeft zeer veele Miftdagen
gehad; doch de Mift was meeft ligt en kort„ ftondig; ook heeft men ongemeen weinig t> Hagel, Sneeuw en vooral Regen gehad;
„ maar



LuCHTSGETELDHEII>, EUz, '4/*
5j maar 7 waren 'er, op. welken de Regen eene meetbaare hoeveelheid opleverde; doch onf, der die waren 'er drie, die.te famen geen „ lyn opbragten, en de voornaamfte Regen be„ droeg maar ééne lyn. De geheele hoeveel,) beid maar 31 1., 't geen verre weg de klein}, fte hoeveelheid is, die ik in de negen voor„ gaande Jaaren heb waargenoomen , en byna, maar het derde gedeelte van de middelmaat.
„ ■ Op Zwanenburg zyn 'er maar twee
voorbeelden van eene dergelyke of kleindere hoeveelheid voorhanden: namelyk in de zeer „ koude en vorftige Maanden van Maart 1742 ,, en 1747. Ik had in Maart nog zo veele NW.
Winden niet waargenoomen; zie hier de alt, gemeene vergelyking:
NW. doorgaans 26g thans 413
ZW. 2,15 291
NO. 189 200
ZO; 140 84
f W. ■ 76 6
r O. « 45 o
N- 37 °
Z. 31 o
% De NO. NW, en ZW. Winden hebben dan fterk geheerfcht. De elf eerde dagen „ hebben de NW. en ZW. alleen, doch meeft ,, te famen gewaaid: insgelyk van den 2i-27e«; „ maar van den aSen tot aan het einde, he?ft „ de NO. Wind alleen geheerfcht. De Windkrachten hebben uiets aanmerkelyks gehad: „ die tusfchen 24 en 40 oneen zyn wat talryft ker geweeft dan gewoonlykj doch de zeer



'4o* Bericht wegens de
',, fterk e Winden waren ongelyk zeldzaam eri j, Van den 16-30™ zyn de eenigfte dagen ge„ weeftj op welke men fterken Wind gehad „ heeft."
§. 60. De Heer HolL zegt: „ ik heb 53 „ maaien, zo Helder, als omtrent Helder, aan-
geteekend. Den 1, 2 en 4^0 viel 'er a| lyn 9> Regen, en den _7en een halve lyn gefmolten
Sneeuw, zo dat het gevallen Water maar %\ „ lyn uitmaakte. De W. Winden hebben hec9, meeft gewaaid, de NO. en O. in het laatfte „ der Maand en fterk. *»
S- 6"i. Te Groningen hebben de Winden gewaaid als volgt: den 12 en i6en N. den 10 en 24cn NW. den 4 en 21 en ZW. den 30 en 31 en NO. den 13, 15, 17 en 28"! N. en NO. den 11, 22, 23, 16 en ïyen N. en NW. den 14 en 2oen NO. en O. den 6, 7, 8, 9 en 2oeri NW. en W. den 1, 2, 3 en Ojjc« ZW. eaWi
Te Amsterdam: den 7, 9, 11 en ioen NW. den 21 en w. den 3 en 4e» ZW; den i7cn O. den 16, 28-3ocn NO. den 23en N. en NO. den 8 en _<_e« N. en NW. den 12 en 31 en NO. en O. den 6en NW. en W. den 24e!* NW. en Z. den 1 .er ioen NW. en ZW. deii i3e" ZO. en O. den 25 W. en Z. den 20=1* ZW. en W.
Te Sparendam: van den i-^en ZW. der* £tn NW. van den ó"-8en veranderlyk, dan ZW< NW. en N. doch meeft ZW. den yen NW. den ioen ZW. van den ii-igefj NO. en N. ook O. den 14^1 ZO. den i£ en i&én NO. den



L uciitsgssteid'heid , enz.
t7e« ZO. O. en NO., den i8en O. ZO. totW. den 19 en _ocn NW. den 21 en ZW. van den <2,2--5en w. en N. den 2ó~en ZW. en N. van den 27-31 en NO*
In 's Hage : van den i-^en ZW. den 5e* ZW. en NW. den 6en W. den 7en ZW. en W. den 8 en 9en NW. den ioen W. den 11 en NW. den i2en O. en NO. den i^en ZO. den qen'zo. O. en NO. den 15- en itfen NO. O. en N. den 17 en i8en ZO. en O. den i9en W. en NW. den 2oen W. en ZW. den 21 en aaen W„ en NW. den _£t» NO. den 24en ZO. en W. 'den èjen W. den 2öen W. NO. en O. den'^en NW. van den 28-31 en NO.
Te Delet : den 5, 8 en 15™ N. den 2, ff; 9, 10, 11, 12, 19, 22, 23, 24 en i§enN\V.
den i, 2, 6, 7, 9, 19, 2ï , %% en ^en
den 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 10, 18, 20, 24* 25 en 2Öen ZW. den i6en ZO. den 12, 13 14 en 17- O. den 11, 12, _£ 14, i5, l6\
17' 'JX' ,23' 24' i<S' 27' 2*> 29* 3C, en 31™ NO- den 15™ N. en NO. den 8e" N en NW. den 11, 22, 23 en 24en NO. en NW* den 12, 13, 14 en i7en NO. en O. den 22'» NO. W. den 2,9, 19, 22 en __*•> NW en W. den 5 en 8e" N. en ZW. den 16™ NO en ZO. den 18 en ióen NO. en ZW den 2* 8, 10 en 2.5=" NW. en ZW. den 1, 4, 6 7, 21 en 25en ZW. en W. *
Te Schoonhoven : den 1 en 2en W den 3 en 4tn ZW. den 5 en 6™ ZW. W en NW den 7en W. en NAV. den 8 en 9™ NW den ioen ZW. den ncn N. en NO. den 12^ NO
O.'



Bericht wegens de
O en ZO. den if* O. den I4en ZO. den 15* NO. den iöen NO. en ZO. den i7en O. en ZO. den i8£n O. en ZW. den igtn W. en NW. den 2oen ZW. en Z. den 2ien ZW. en W. den aaen ZW. en NW. denken NO. den «4en N. en NW. den 25=11 W. en ZW. den _'6'en ZW. en N. den 2.7^ NW; van den 28-* 31 en NOv
Tc Middelburg: den i , 2, 3, 4, 7, 20,1 _I, 22 en 27en NW. den 14, 15, 16, 17, 28 en 31 en ZO. den 24en NO. den 8 en ue« N. 'en NW. den 5 en 23eri NO. en NW. dert jo.cn NO. en Ö. den 6, 9, 10 en 2<5en NW. en W. den 19 én 2$eii NW. en ZW. den 13, ï8, 19 en 31 en ZO. en 0.
Tc Sluis in Vla anö eren: var) den i-7en ZW. en W. den 8 en 9=11 NW. den ioen W; en ZW. den 11 en N. den iaën NO. den 13 ert I4en O. den 15 en i6cn NO. cn O. den 17"* O. den 18en ZÓ. en ZW. den 19 en 2oenNW. en N. den 21 en 22en W. den 23en NW. en O. den 24en NO. en N. den 25™ ZO. en W. den 26cn N. den 27en NW. van den 18-31" NO.
Tc Bergen op den Zoom: van den i~5en ZW. dén 6 en 7™ W. den 8e» W. en N. den 9eHE W. den ioeB W. en NW. den nen NW. en M den i2en NO. en O. den 13 en i4en O; den i5en NO. den i6en NO. en O. den 17™ O. den i8en ZO. en ZW. den 19" ZW. en NW/den 20 en nen ZW. den 22en W. èrj NW. den 23£h N. en NO. den 24e" NO. en NW. den 25en ZW. den 2öen Z. en NW. den &7en NW. en NO. van den 28-3.1™ NOv



Ï>ÜCHTSSÏST__DXE1I>,J 43
Te Breda: (14) den i«n NW. en W. der* \tn W. den 3 en 4en ZW. den 5en ZW. en NW. den 6en ZW. en W. den 7en NW. en W. den 8 en oen NW. den io*n W. den x ien NW. en,NO. den r_en NO. en O. van den 13-nS™ NO. den 17™ O. den i8en ZO. en ZW. den 10 en aoen ZW. den 2ien W. de» den 22en ZW. en. NW. den NO. den
24en O. N. en NW. den 25™ NW. ZW. en W. den 2Öe" ZW. NW. "en NO. den 27" NW; van den 28-3ien NO.
. $. 61. De Hooggel. Heer vak Swinden; ïieeft het Noorder Licht waargenoomen, den 24, 27, 28 en 2Qen; als mede vermoeden gehad van Noorder Licht den 2 2en. —: De
Heer Brugmans-, te Groningen heeft maar tweemaal N. L. aangeteekend, als den 27 en 28en; doch heeft tevens de volgende Waarneeming medegedeeld: Het Noorder Licht den S7en waargenoomen, van quartier voor 10 uuren tot quartier voor elf uuren, vertoonde zich eerft omtrent in het NW. onder de gedaante van twee ligte banden, welke zich uufirekten Van het Zenitb tot aan den Horizont, alwaar dezelve in eene ligte Horizoritaale ftreep eindigden. Hec verfpreidde zich vervolgens meer en meer
over
(14) De Heer H'olL zegt: Het was eerft op het einde Van February, dat ik hier te Breda, alles in gereedheid had, en met de hoop vaa hier eenen langerentyJ te mogeri blyven , heb ik met Maart weder beginnen vvaarteneemen. Myne Werktuigen zyn Juift op dezelfde plaats, zó ils die hkr zes Jaaren gclee.^eil, geweeft zyn. Zie de Nat, Perhond. IV D. bl. 667, 661, en de Genets- Natuur- eti Huishoud- Kund. Jaarboeken van den Heer Voece.v yajJ •ÜB9iiWiTi I. D. in de PFaarntemmgent bl. 19,



got Bericht iveg:m de
over den Hemel; zo dat het, van omtrent io, tot omtrent half elf, zich vertoonde onder de gedaante van boogen, hetÈenitb meeft fnydende* ten nasften by uit het W. en NW. opkomende en neergaande in het ZO.: te gelyk kwamen 'er van deze boogen, banden, en wel meeft uit het Zfniiff, welke naar den Horizont liepen, en aldaar eindigden. 'Er fchooten inmiddels zo van het Zenitb naar den Horizont, als vice ver/a , geduurig ftraalen; zynde het een en ander een allerlchoonft Pbenomenon in zyn fooft. liet was alles van een bieeke coleur. Het verminderde eindelyk, blyvende de eerft waargenoomen^ banden het lanchfte zigtbaar.
Den 28en wederom Noorder Licht waargenoomen; doch minder fterk als daags te vooren: het vertoonde zich ten 9 uuren, onder de gedaante van eene breede flaauw verlichte boogj zynde het ten half 10 uuren byna verdweenenj doch ten 10 uuren en een half zag men het onder de gedaante van 7 a 8 breede banden, van het NW. tot het NO. tusfchen welke, geduurig ftraalen als 'savonds te vooren uitfchooten.
Het Noorderlicht is te Amsterdam waargenoomen den 2.8en; te Sparendam den 14, 22, 23> 2£> 26", 2 7 en 2§en; in 'sHage den 14, 18, 22, 25, c.6, 27, 28, 29 en 3ien; te Delft den 25, 27, 28 en 29:n: ook obferveerde de Heer van Breda, dat 'er den 27en te Delft, ss middags ten 2 en 4 uuren, Hagel v:el, welke Elcktriek was. Te Dlventer obferveerde men het N. L. den 14, 16, 28 en 29™: den i4en tusfchen 9 en 10 uuren het N. L. flaauw; den aaen tusfchen 8 en 10 uuren het N. L. fterk,
e£



LUCHTseESTELDKElö, EWZ. £j
tsn den 2oen tusfchen 8 en io uuren, flaauw. Te Middelburg^ het N. L. den 14, 18 Cn 27en.
Overeenstemming met de Chafc deeuwfche Periode.
§. 63. De 27e Maan-maand van dezen Saros, fcegint met den i6en February 1745; den 17^ February 1763; en den ioen Maart 1781.
§. 64. Het Maximum van den Barometer was die Maanden, in
1745 van 2od. 9. 01 1.
j.763 2gd. 6. 83.
1781 29d. 7. 20.
Waar uit blykt, dac de Barometer in I745> rene veel grooter Hoogte heeft bereikt, dan wel in de twee overige Jaaren; doch dit met elkander gemeen hebben, dat zy in het algemeen zeer hoog geweeft zyn: ook bevindt men deze Maan*; den veel overeen te komen in den algemeenen loop der ryzing en daaling; alzo in alle de gemelde Maanden de Kwik zeer hoog geftaan eii geheele tusfehentyden niet onder dé 29 duimen geweeft is.
§. 64*. Het Minimum van dén Barometer, wa> als volgt:
in 1745 van 2§d. 1. 59 1.
17Ö3 2 8d. 4. 74.
1781 — . 2 8d. 6. £Oi
Hier uitmoet men befluiten, dat de daaiinger? van de Kwik niet met elkander overeenkom D ft menf



gi B x r i c k t negens ie
men ; dan, het is genoeg, dat de algemeene Hóö=: ge Stand van den Barometer met den Saro* inftemt.
6g. Het Maximum van den Thermometer was <
in 1745 van 43 gr.
I7£3 5?.
I78l 65.
Hier fchynt eene afwyking plaats te hebben ; want deze Maand van het Jaar 1781, zoude volgens den Saros eer tot de Koude, dan wel tot de Zoele Maanden behooren moeten; echter heeft het omgekeerde plaats gehad.
§. 66. Het Minimum van den Thermometer vindt men opgeteekend :
in 1745 van 22 gf. 1763 ■ 26. 1781 . 32.
Het welk met elkander niet weinig verfc'hilt. Maar alzo deze drie Maanden, met eikanderen verfpringen , met opzicht tot het faifoen, ziülen wy de Maanden van Maart van 1781 , 1763 en 1745, vergelyken, even of het begin van den Saros of 27e Pvlaan-maand op den eerHen van die Maand inviel. Men vindt dan, alsvolgt, aangeteekend van den Barometer.
Het Maximum.. Minimum. Medium. in 1745 van 290. 8. 52 1. — 280". 4. 011. — 28d. 8. 93 1, 1763 — 290.0.83. — 28d. 4.74. — 29d.c5.6S. 1781 29d. 7. 80. — a8d. 10. 50. — spd. 3. 23.
Men ziet hier uit, dat de getallen, om de overeenkomt; algemeen te erkennen^ te veel afwykem
dc



LUCHTSGESTELDHEID, ENZ. 53
de Maxima verfchillen het minde: ook komen de Minima van 1763 en 1745, en de Media van 17Ó3 en 1781, met elkander het meefte overeen. — De Thermometer teekende als volgt:
Maximum. Minimum. Medium'. in 1745 van 61. . 12, 38. 99.
*763 57- 23. 30. ?8.
I?8i 58. • 33. 5 44. 04.
Het is niet moeielyk te zien, dat deze Maanden omtrent den trap van Koude, veel met elkanderen overeenkomen; hoewel het laatfte Jaar veel warmer is geweeft.
§. 6j. De Windftreeken waren aldus:
!745- i7<»3- 1781.' N. ■ . o. 1. 8.
NO. 10. 14. —1— 26.
O. • o. ■ 5, , 0,
ZO. 19. it. 2,
ZW. 44. 40. 14.
W. 7. 6. 11,
NW. 12. 12. 26.
Stille d. o. —r-— o. o.
Waar uit dan openbaar is, dat in het Jaar 1745, deZW. en ZO. Winden; in 1763, de ZW. en NO. Winden; en in 1781, de NW. en NO. Winden geheerfcht hebben; en inheide de eerfte Jaaren de ZW. Winden het meefte.
D 3 OyF*-



'54 B e u c e t wegen; #e
Overeenstemming met den Metonijchem Maan - cirkel.
§. 6%. Het Maximum van den. Baromettr was in 1743, van aod. 4. 04 1.; in 1762, van 2Qd.
5. 85 L ; en in 1781, van 2od. 7'. 2 1,
Het Minimum in 1743, op 28d. 4. 74 1. in 1762, op 27d. 4. 13 !. (I5); in I7gX) op ^
ic. 5 ]. Het Medium.- in 1743, op 28d.
1.1. 76 l.j in 1762, op 28d. 10. 77 1.; en 1781'
op 2pd. 3.0. Het is dan uit dit alles klaar,
dat de loop, of wel de uiterften van den Barometer, geen overeenkomft met eikanderen hebben.
§. 69. Het Maximum van den Thermometer was in Maart 1743, 50 gr.; in 1762, van 51 ;
en in 1781, van 58 grad. — Het Minimum
m 1743» va" 31 gr-i in 17^, van 27; en in
1781, van 30 graden. Het Medium in 1743,
van 40. 15.; in 1762, van 37. 22.; in 1781,,
van 44°. o. 4. Derhalven mede geene
overeenftemming, omtrent den graad vanWarmte.
§. 70..
(15) Deze laage ftand van 27d. 4l 13 \. Rhynl. £ 0p. écn na de laagfte ftand. waar op de Barometer hier te Lande ooit gedaald of gezi:n it: namelyk den nen De. cemteriT+7, by zwaaren Storm, toen de Kwik tot 27d. 2. 18 1. Rhynl. daalde , ofagd.Engl.: ook vindt men dezelve nog eens op 27d. 4. f3 L in January i743, waargenoomen! De Hooggel. Heer Musscheneroijk teekent een laager ftand aan, waargenomen op a6d. 101. in November 16.14 by eenen geweldigen Stcrm; maar het is bekend, dat de Barometers toen niet tot dien trap van volmaaktheid waren, a,s t>■genswoordjg; en ook over het algemeen veel laager ftonrien dan de hedendaagfehe . zo kan men op de waarneeming van 1*94, niet veel ftaat maken; en me» ian de by intftek laage„ ftand van 27d. 2. 18 1. tot hedc„
,™i u^kj nouoen: vergelykt hiermede S. 40. van
jsuneai atr hucbtteafluldbeid van ivEo.



Ltjchtsgest.eldhüid, enz; 5$
§. 70. De Windftreeken waren in deze drie overeenftemmende Jaaren:
1743 1762 178
N. 2 2 8
NO. • 19 24 2i
O. -—■ 2 4 9
ZO. iö 12 2
Z. 4 ' 2 a
ZW. 24 30 14
W. o 3 11
NW. ■ 26 16 26
Stille d. o o o
Derhalven hebben de NW. en ZW. Winden in 1743; de NO. en ZW. Winden in 1762; en de NO. en NW. Winden in 1781, plaats gehad; en derhalven is de overcenftem-, ming tusfchen deze Jaaren zeer gering.
5. 71.' Het gevallen Water bedroeg in de Maand Maart 1743, ia lynen; en de Kracht der Winden was 4. 2.: in 1762, bedroeg het gevallen Water 13 lynen; en de Kracht der Wind 5. 9, dat vry wel met beide de Jaaren overeenkomt.
Invloed der Maanè op het Weder.
§. 72. Den 3en Maart, Eerjle Quartier Matn; van den i-3en vermeerderde de Warmte; dan, begon met het E. Q. weder afteneemen, tot den 6en; en toen weder te vermeerderen, tot den iotn, op welken dag den V. M. en het Perigeum inviel. Zynde de gemiddelde Thermo * D 4 incter9



£6 B e a i, g h t wegens de
meter van den 6-10™, beftendig tusfchen «o»
en 48 graden. De. Noorder Wftand fchynt
dus mede zyn invloed gehad te hebben, die op den 6« inviel. — Den ia« Dooiende Knoop , de Warmte nog al op. den zelfden graad. —._ Het Laatfte Quartier den i6en bra^t mede gee-
ne verandering in den graad van Warmte. —
De Zuider Stiljland den ioen, bragt Warmte mede; gelyk het Maximum van den Thermometer ook den 2oen voorviel; doch die met het Apogeum den 24^, de Nieuwe Maan en Klim-
menden Knoop den 25en, afnam; . welke
tusfehentyd het Koudfte Tydperk, tot het eindeeer Maand uitmaakt,
§. 73. Van den 1-3" de Barometer ryzende, tot 2od. 4. 25 1, dan, begon met het E. Q te daalen; welke daaling duurde tot den 8e», en fcheen dus geene verandering ondergaan te hebben van den Noorder Stiljland; den tweeden dag voor V. M. en Perigeum, begon de Barometer weder te ryzen tot den 15™, daags voor het Laat-
fle Quartier, bereikende hec Maximum. Van
den 16-19- daalende, (den I9e„ Zuidgr SHh Jlund,) — van den 20-25=" zeer veranderlyk <san ryzende en dan weêr daalende; vallende op den114" het Apogeum en den a5«» de KlimmendeKnoop en de N. M. voor: - De Barometer had voor het overige der Msand niets aanraer-
kenswaardigs . Hier uit ziet men klaar,
dat alle de voornaamfte Tydperken van de Standen der Kwik [*], volgens de Afpéen, of liever Maan-punten voorgevallen zyn.
i J. 74.
fli o,!>rehTfiktt?f?t LeCZer gelieTe e«i. vooral den tnis, flag orcr het hoofd te zien, van het woord Kwik, 'twelk doorgans m het m. g, üw, daar het v. zyn moet.'



Euentsgefteidh. gfëW
M A A R T' 1781.
i aefpS, ! I S I Barometer, [op^L Jfc^HW» U*** Oeg^t Ifrg» j toagg» jto^r L^^-J ByzoC^e Waarheen*^
I I ____Lvig°'^iy- i5-l_ S™TV' 's'. -...^.^l^Lliür- ^ncn- I i r < I
.'■— 1 " Jlfca-rMnJ Max. 1 Min.' MeJ. "Itiojr!"Min. Max. Min.iShd. ' —^ | - - ~ : 1 —
'franeker. Prof, v. Swineen. 15* 27 12?.. 7. o '28. 3o. 7,5 29. g. 35 20 27 6__ 3?_ |^:__ 11 _ ?■ 75 Js 45/ Nvt.. _ ^. __| [zoel eir Vochtig.
'brouingen. Stud. S. .[. Brugman. 16 27 '29.8. 88 ig8. o. J75 29.5.31 25 58 J7- 3.5 '29- 5° 43-, j.'Sj 5 __W; i jUtf. ' —
^ÜÉerdam". j■ cTaiöhr. tg. 24 27 I29. 7. 2. 28. lót 4 29. 3. 23 18 28 58 33^5° 44- °4 _* N W. ï~~ {"fj^jf " ~1 ' : ;—
Spaarendam. Dr. ENGELMAN. ' _4 27 29.7.5 28. io 5 _2Q. 3. o l8 JP 5 _2_ 48. go # ' 3. 'o ' " 2__ ZW .en NLK | " [utf. ' ' * " ' '
kmanenburg. d'Hr.- BrüningIT 24 2f _ 29T"7? 07 28. 5. _ 29. 2. 94 2__ -p 57 4^._i _4_ 3. 5 NQ' Z ,r J - 2. >~Utri ~__ j ' ~~ ' ~~~
pjjgf • __ 2__ _7_ 29. 5. 87 _ 2___io___ ______ ____ 58. 75 ______ t 4 2__i \V__- _ (_J ' "urr.'"" " : ' " ~~ —
PfÜ: i__r7____B_DA. 24^ 27_ 29. 6. 2_8___i o___ 2j___._ö_ i8__ £2_ 63. __o ________ _____4 _jr4 ______ , _____ N 0__ j__ "~
'^f^nlwven^ ~ Os. A_____tolker-, 24 27 2j^?_i_5jL 2jL!L.4±- — ^2 52 . M. ..4li^iJ .___4 __ ! ,_. NO. i ; utf. ~~
p__j___-____~~ H. E.HrTvTl^E^ J±_~ 27 ^~iöTg~~ 2^7^^ 29T3. 2 jJL 2? 6o- 5 5_45. 9- _ 4. ~3 - JN-wr~IZZ~" r^TiUtf.' ' ~~ I ~" ~"—
Sluisjn Vlaanderen. Dr. J. W.. Callenfels. 24 27 29.7 a8. JJ l8_ _3 60. g !34" °_ _ ^ ' _ | UtT ~ " '
—.JZZZZ ^"ö1-1-- 24 27~ 2___.51_58j 8__ a^TiTgT" £8_~ 28 5 S 4j:_i. 4 __75 ai> .75 W7~ _^ 3". 2~ utE ^"7~" " ~ "
ffSStVLSL.4^ Zoom. ....... 24 27 29.6. 28. 10 £2 29 5i_ \U _^ . 1 __ZW. utf- ^ ' ~ 1 '
- — I , - « — — I • ' «_ " —"' ' — —' iii
TAFEL voor da Windstrfizken,, . het Getal
der Waarneemingen van.de Maand. TAFEL voo* de Dagen op welke 'ef' Regen in de Navohende Plaatfen7 gevallen is.-
op 1000 gefield zynde.. .
a^^Plaatren. N.' NO. OrToT ZT ZWjW7-Maart. Te Te Te Te T ~ Jn Te ""t^ ' Te Tc" f Tc Bkroew $ï^**e?l " o -0) ;j" 54 o" 2pi !<J lij? :i?8t. Franeker. Groningew. AM_r^_pAi^___£vy__A__^ 's Kage. pEf.Fr.' I Schoonhoven. I\Tii>del_. Breda. [ 0p den Zoom.
^t^^Tn. —2^lWTTi a5~ ••■• üvAidi-^ ~~ w-- ^.21.22.3.5.21.-22. 1.3-6.8.10. r. s. aa. 27.. 1. 4. J.1oT~ TTs~6~8~ 1. 6. 8-ToT- r. 2.~}."5';ToT~ t-4. ^1:213.27,
_|24j£73^_ 22— 2— ilü_' £4|_ Wem.g >4. 27. 30; 24.-25. li. 22, 30**' 22.27 19-22.25. se
1—SÜS*^ 225__ 102 22 2a.. 1.45 ij8 280 Regen. ' ... ..7 ' 2l 3
ite^ïïi r#ftp~ 4i_i^l^L_Ï4Ü _ ~7-T— ' ' —' —: ' — — 1 " —~ —' ' ^~ f** 8
f—S; B°:*s% p -33 p', m JftT204 ^eg|£_ J . ': .
g ^-.•___-- 32 |225 \g6'- 81 ,o [12 r 255 209- veel ~*~ ! ' ' ' '
-^^j ga Igag '54. ii- [0 247_I4Q -Ï8g~" Rcgen. ■ . . ,
ZZ45_2Tr,85 77-122 i_3_F5T~204 . ~~ "
4,1 9t ]gl~Ï6Tk 17.x 4T-44T .
I5£.i5i„li22_o f43 .175 pf; frjp t ! . • i . I
^______rf^ZooW. '54^236 I129 11 i£2__;,258 172 1108 • ,



0
TAFEL voor de Dagen, welke HELDER, BETROKKEN, enz. geweeft zyn.
- —— Te \ ' ' Te T ~~Tc"Tc"" ■ -; T~ 'i -j-a'" - ■ Te'"' f Tc""" Te j Te Bsrgen 'i Tc Sluis ik I Te
Maakt, j pRA-gKERj Groningen. Amsterdam. Spa arend am.J Zwanfnburg ^_ 's Hj__^__l_ DgFT__gS<^^
ndd^^^ff""^^ *~ ^8.24.^ U.Y4. 17. 18. I3.-Ï47T87 19. «3. 14. 17-19. fS- 14. *7*i9. fi^.Ti. T^lg n-jH- 29. I
we-acr- * j 24. 25. 2f. . L4. 28. 29- 24.29 23, 24. 30 [24. 25. 28-30 19. 23-25. 28-30] {
Byna Helder. ^"^3^17. 17. 19. 12. 1* itf. 20. 13T17. 18.29. 3c ^i?-' )&ï6~ i9. 23.25,5- 7-9- ■*>• 2°. 25-28. 15. r5. 20. 26. ,26. Sr Ir* r| i?^.!
} ,5. 23.25.29.30. u. 23.26.29.. 25.20. 30 J25.27.30. 31 25.30 y-31 2___ 1 |_____!__ f
Betrokken. 3^4.-6.S ~ Tfi Ta~6- " T^TÜ 3" "^.,9. 21 '3.4,21 2-4.7.1.0 .5,4..io. 11..21 9. 21. 27 ^-io; ao, 21 j
"iy^BetroP ;~ ; ^TT^.TT.TIjiTo ; tTI 57?.™ "1'^2 1. 9- 1?. 15. 21.2. 5.22 13. 22 |2-4. 7. 11. 12 j
ken. J
Half Helder. r. 2. * 7-9- u.^ ?.>*>. 5. *• 5.7<.n.^i. 2.9-W16, U ^«.tfk a..* w-riTTT?^* id* 5. 8. i<5. 25 U-p t, 20. Z. 10. 12. 16. 201. 22. j
[5-20:24-1®. 26-28.30. r|. 20.- 24. 25-27. 30. 31. jaö-27. 31 15.27.28.31 jao . 23. 25-28. 31 . 23.31 23,. .a0.27 j
q^I7 :2. 3. 10. i5-**a..i7-S^ 2TI "sTTT^ 2777727' ^ i"^r6"o~2~ i9 2- 3' r*3I- 22 20 c- 2- 20 2' 2°-2+ I
* -22.25. ~ —- -— .15.18.1.9
Dampig. 10.25. ______ -- . , , j , . ,
Hagel. ~ p'. 27. ' 25 ' 27 27 j ,25 J27 2'-7 27 27
Sneeuw. J26. 27. 27 27 27 -7
NoordVrtiCht. ii4r-27-29. i^S?*" 28~" 14. 22. 72. 25- 14. t6. 24. 25. 14. 18.22; 25-2925. 27-29 27. 28 r4- 18. 27 2? 27. 29
28 27-29 31 I . _—, ; „
Weerlicht. ' ~ '' .. ,
Donder.
Donder en
Weerlicht. ________,_____--._.-_- — - '—- — - ' ' 1 - ■ •
Kring om de j 25
Zon. , I ; ; ,
, — , , 1—. - > ------- —«— — .
Kring om de b. 10. » '
Maan. | , ___________ 1 . . . . ,
By-Zon. )
By-Maan. j j



LtTCKTSGESTELDHEID, §f
§. 74. Met het E. Q. liep de Wind r?n 'd NW. naar hetZW,.; met den Noorder Stiljland weder NW., en bleef aldaar in dien hoek toe den Daaknden Knoop, toen dezelve Ooftclyk wierd; voorts veranderlyk tot den Zuider Stiljland den ioen; wyders dan ZW. W. of NW. toï den -7en., twee dagen na de N„ M. en den Daaknden Knoop; voorts tot den 3ien NO. , ■ Derhalven behoeft ie Invloed der Maane op de verandering van den Wind door gee-^ ne afgetrokkene redeneeringen alhier beweezen te worden; maar is ten allerduidelykften. zichtbaar.
A P R I L, .
§. 75. Deze Maand heeft niets byzonders, pf iets ongemeens opgeleverd, zo ten opzichte ran den Barometer, als van den Thermometer, Winden en Luchtsgefteldheid; gelyk zo nader blyken zal.
Barometer.
§. f6. De Hoogleeraar tan Swindem zegt: „ De Barometer heeft, wat de'kleinfte, groot„ fte en gemiddelde Hoogte betreft, niets aan„ merkenswaardigs: maar de Kwik heeft klein-
der veranderingen dan gewoonlyk ondergaan. „ Sedert 1771, ('* begin myner Waarneemingen)
heeft de Kwik nimmer minder dan 10. 5 I. „(in 1773,) in April doorgeloopen; en *t „ gemiddelde getal is iif; echter heeft de „ Kwik op Zw4Menburg in April 1749 en „ 1759, maar 8| 1. gehad, en 1760 maar 6. 2 1. 3, doorgeloopen: de grootfte veranderingen
hebben plaats gehad. "
D 5



Bericht wegens de
Pe I. Van den ien op den ae"; den Noorder Stiljland, den 2en E. Q.
II. Van den 3™ op den 4", vierde dasfoor V, M. &
III. Van den uen op den iaen, vierde dag na V. M.
77. De Heer Esdrjê, te Heusden, zegt* De Hoogte van den óarometer, is voor het grootfte gedeelte van deze Maand, onder de 29 duimen geweeft. Ettelyke dagen boven, en op 29 duimen. Op den 2e» 's morgensen hnamiddags, (want van den eerfcen tot den 3*» heb ilc de hoogte van den Barometer nietaangeteekend, dewyl ik dien nog niet bekomen had,) juifc op 29 duimen, maar 'savonds, en wyders tot den i2en ingeflooten, onder de 29 duimen; in voorfz. tyd eenige lynen
ryzende, en dan weder daaiende, op den
13" 's morgens en 's namiddags op dezelfde hoogte; maar klom 'savonds van dien dag op 29 duimen: 'sanderendaags den i4en, was de Kwik wederom daar onder gezakt, en is voort» tot den i8«n ingeflooten, beneden deze hoogte
gebJeeven. Maar op den iyen 's avonds
een halve lyn boven de 29 duim gereezen, en is vervolgens blyven ryzen tot den 22en ingeflooten; hebbende intusfehen den 25™'snamiddags ten een uur, zyn Maximum van de Maand
verkree^en; zynde meeft 29d. 2. 5 1. , Den
23^ 'smoTgens en 'snamiddags op 29 duimen geftaan hebbende, was de Kwik wederom 'savonds daar boven geklommen; doch den 24e* Jmorgens weder op 29*. ge_akt; maar Ha*
midi



.luchtsgestelbheid , enz. gQ,
middags andermaal boven de 2od. en bleef dus rnet eenige weinige veranderingen van eenen hoogeren, of laageren ftand, tot den 27en in-, gellooten, aanhouden; zynde des anderen daags. *smorgens op 29*. maar is namiddags, en. wyders tot aan het einde der Maand, beneden de 29 duimen gezakt en gebleeven.
§. 78. Wyders, vervolgt gemelde Heer Es-. dré: Het Minimum van de Maand is 2§d. 4. 75 1. waargenoomen, op den 6en, *smorgens ten 6 uuren; weshalven het verfchil tusfchen het Maximum en Minimum 9. 75 lynen, en het
Midden *8d. 7. 63 lynen is. De Maande-
lykfche gemiddelde Hoogte is 28*. 10. 63 lynen; de grootfte dagelykfche gemiddelde Hoogte 29d. 2. 25 lynen, en de kleinfte 28d. 5 ly> nen.
§. 79. Eer wy verder gaan zullen wy de befchryving en plaatfing der Werktuigen mededeelen, als mede de wyze van waarneemen, door den HeerEsDRÉ ingefteld, welke in eenige opzichten van liet Plan tot het doen van Weerkundige Waarneemingen, welke deze Sociëteit heeft gemeen gemaakt, afwykr. De naauwkeurigheid en de oplettenheid van gemelden Heer Esdré, doet voor de Sociëteit veel belooven.
• Het ware te wenfchen, dat ieder Waarnee-
mer eene naauwkeurige befchryving en plaatfing derzelver, by deszelfs Waarneemingen voegde, waar door men meer en meer over de waarde
der Waarneemingen oordcelen konde. ■ >
Betrekkclyk de Barometer van de Heer EsdxÉ, die is voorzien met eene Schaal van drie Rhynlandj£$e duimen, elke in 12 enderdoelen of lynen, ge-



<fc> Bericht wegens de
fmaldeeld zyn. Het eerJle punt van de Schaaf_
dat is, daar de Zeven-en-twintigjle duim begint, isJoodlynig verheven boven de flraat 0 voeten 9 duimen, en boven bet gemeene Maaiveld van den Polder 12 voeten: voorts hangt het Werktuig in
den boek van een Voorhuis, voor de Zonnejlraalen s en den tocht van de Voordeur van 't Huis vry wel lefchermd,
§. 80, De Thermometer, is voor zo ver zyn Ed. biwujl is, naauwkeurig, en volgens de Schaal van Fharenheit gemaakt, zynde ([gelyk bekend is~)
let vriespunt 32 graden, Dezelve is in een
0pen kasje op eene luchtige Agter.plaats, welke voor den ingang van den Tbuin ligt, tegens een Muur naar het Noord-Noord-Oosten gekeerd, opgehangen.
> • Tegen over deze Muur bevindt zich, op eenige
voeten afjïands, en evenwydig met dezelve, een andere Muur, dewelke door de Middags-zon een korten tyd befcheenen wordt.. Deze laatjle omjlanügheid leeft zyn Ed. dikwyls een gevoeglyker plaatfing voor bet Werktuig doen verlangen, nademaal het zyn Ed. in 't vermoeden bragt, dat de Zonnejlraalen op den laatjlgemeiden Muur afgekaatjl, misfchitn wel eenige werking op de Kwik in den Thermometer mogte doen; maar mogelyk is deze zwarigheid van gering aanbelang, dewyl deze Muuren op een afjland van ï8 voeten van den anderen verwyderd zyn, en de Agterplaats, vqor '■( overige, ruimte van lucht genoeg beeft.
§. 81. De Bak waar in het gevallen Regenwater opgezameld wordt, is van 8 duimen in 't vierkant, of van 64 vierkante duimen, en de Peiljles, met welké zyn Ed. het Water afmeet, is naar dezen inhoud genoomen. < ■ In het maaken
£e$



1.üchtsgesteldh eie>^ gjgj
<t(r Schaal van de Pytflcs is eene proportie, mid* den tusfchen die van de Hooggeleerden Heeren Musscheneroek en Lulofs, gevolgd: namelyk, volgens de proportie van den eerftgemelden, zou een plaat Water van 64 vierkante duimen, en één lyn hoog, moeten wegen 2,4 dracbm. 59. 01 greinen; en volgens dzn laatften 24 dracbm. 43. 56 grr, maar hetinidden van deze tvjee verjcbillende bepaalingen is 24 drach. 51. 36 greinen; en dit laatfte heeft zyn Ed^. genoomm, om de hoogte van ééne lyn in zyn fles aan te teeltenen.- ieder lyn is in 4 deel en gedeeld, zynde elk vierde deel zo groot op de Schaal, dat men elk derzelve, op het oog weder in de helft gemakkelyk genoeg onderdeelen kan. De Heer Eser.é zegt: uit liefhebberey heb ik {alzo myne Peilfies eene vierkante gedaante heef) op eene der drie overige zyden nog een tweede Schaal afgeteckend, Voor een bak van éénenvoet in 't vierkant, of van 344 vierkante duimen oppervlakte, en in het bepaaten van het gewicht van ééne lyn Water, voor zodnnigenbak, al mede 't midden tusfchen de bepaaling van even gemelde Hoogleeraaren my gehouden.
g. Sa. De houtenbak gefchikt om de Maandelykfche Uitwaasfeming te bepaal en, is een taarling' van 6 duimen Rhynlands, en van binnen met lood be* kleed; —■ dezelve heeft een luiffel of afdakje, op de hoogte van 7 of 8 duimen daar over geplaatft, ten einde het Regenwater te beletten in den bak te val' ten; dit afdakje is zo breed gemaakt, dat het van alle zyden, den bak befchermen kan; en echter eene
vrye doorftraaiing van de lucht overlaat. Men
zoude tegens dezen toeftel hier eene zwarigheid kunnen inbrengen, dat het afdakje wel de bak voor de te lood neervallende Regendruppen beveiligen, maar
geen ij



Bericht wegmi de
geenszins beletten kan , dat 'er geen Regenwater fchuins door den Wind ingejaagd worde. ,— Deze zwarigheid had ik my zelfs ook gemaakt, en daarom niet nagelaaten, zorgvuldig te letten, of he* ook met de zaak alzo gelegen was; maar heb altyd bevonden, hoe fterk het oek geregend had, dat de bovenrand van den bak droog gebleeven wasj uitgezonderd, dat 'er nu en dan wel eenige f patten en druppen te zien waren; doch volgens myne gedachten van te geringen aanbelang, dat de rand, daar mede geheel bevochtigd werd: invoegen de hoeveelheid Regen , welke in den bak; door den Wind fchuins aangedreeven, mogt ingekomen zyn;. geenszins in rekening zoude komen ; ten aanzien van de vermeerdering
van Water hier door in den bak gebragt. ■ Ik
boude my echter verzekerd; wanneer het luiveltje groot genoeg genoomen wordt ; dat men geruft de Uitwaasfeming mag aanteekenen; zonder de laftige aftrekking des gevallen Regens, van de hoeveelheid der Uitwaasfeming in dm bak in acht te neemen- —. Ik heb my eenvormige bakken en van gelyke groote iaaten maaken; de eene ftaat op een paal in den Thuin, zodanig geplaatft, dat de oppervlakte des Waters onmiddelyk door de Voor- en Namiddags-zch hefcheenen kan worden, en ten dien einde dezelve
«venwydig of in den Merediaan gefield. Dé
andere Uitwaasfeming Bak, ftaat op een Plaatsje, nevens den Regenbak, 't welk votftrekt buiten het bereik van alle Zonnefchyn in ttgens allerlei Winden befchermd is, beiden op eene hoogte boven den grond van de ftraat, omtrent 5$ voeten; laatftelyk wordt met voordacht aangemerkt, alzo my bewuft is, dat fommige Waarneemers, onder anderen, de Heer Brunings op het Huis te Zwanenburg, ten Halfwegen, bevonden hebben, dat een bak in de
hoogte



jLuCïfTs gesteldheid , enz. 6$
hoogte gefteld, by voorbeeld, op bet dak van e-n jbuis, meerder Water ontfangt, dan een ander foort-, gelyke, maar digt by den grand ftaande..
§. 83. De Heer Ésdré gaat vervolgens over tot het Verflag van de ivyze, hoedanig de Waarfiee:ringen gedaan zyn, waar omtrent hy zich aldus uitdrukt: Drie maal daags verricht ik de Waarneefningen, als des 's morgens, 's namiddags en desavonds; deze verfchillende tyden van den dag, zat ik in het vervolg de Termynen van Waarneemingen noemen, als by voorbeeld: 's morgens de Eerfte, beginnende met het eerfte Uur van de Waarneemingen en voortduwende tot 's namiddags ten één Uur, wanneer de Tweede Termyn aanvangt, en Voortgaat tot de Zons ondergang; en van dit Tydftip begint de Derde Termyn, die dan eindigt met 10 uuren in den Zomer; maar 's Winters meeft al ten 11 Uuren, uitgezonderd op zulke dagen, wanneer bel my niet mogelyk is, de Waarneeming op deze gezette Uuren te doen; en *t welk dan gefchiedt, bet zy een half of drie vierde Uur laater; dit gebeurt jlechts zeer zeldzaam. — Het Uur waar mede de Waarneeming begint, verfehilt naar de ffaargetyden; want in de Maanden Maart, September en O&ober is betten 7 Uuren, of daar omtrent; in April, Mei, Juny, July en Auguftus daar en tegen ten 6 Uuren; maar in de Winter - Maanden }NTovember, December, January en Februarv gefchiedt de eerfte Waarneeming, 'fmorgens ten 8 Uuren. — Wanneer ik eenige verandering, zo omrent de Wtndftreek, als het Weder, Barometer en Thermometer befpeur, teeken ik zulks, nevens bet Uur aan, in [t welk zulke verandering my voorkomt.



&4 BuicHT toegens &t
§. 84. De Heer Esdré gaat verder vóoft iS zyn Bericht, wegens de wyze van zyne Waarneemingen-opteteekenen en dezelve te redu.eeren, waar in zyn Ed. mede van het Plan der Sociëteit af wykt; en ook in geenen deele aftekeuren is. Dan, alzo hier de plaats niet is, te handelen over het befte Plan tot het doen van Wtêrkundige Waarneemingen, zullen wy hier na gelegenheid hebben, zyn Ed. Plan optegeeven. Het is in tusfchen beter, dat ieder Waarneemer zyne gedachten mededeelde, en als uit zyne eigene oogen zie, dan aan eène flaaffche navolging zich altoos te houden : men bevordert hier door de Weetenfchappen niet; doch, men moet tevens aanmerken, dat een algemeen Plan moet gevolgd worden; want een ieder naar zyne eigene willekeurigheid handelendé, zoude men niet in ftaat zyn een behoorlyk Bericht der Luchtsgesteldheid op ce maaken. Dan, laaten wy na dezen uitftap tot den Barometer te rug keeren.
5. 8$. De Heer Hou, merkt, wegens deri Barome'.er, enkel aan: „ De Barometer was, „ in de eerfte helft der Maand, laag eh in be>; weeging, in welken tyd men ook veel Wird „ had ; na den igen op eene middelbare hoog„ te."
§. 86". Indien men de Tafel van den Barometer vergelykt, met het gezegde van den Hoogleeraar van S win den, wordt men aanftonds overtuigd, dat de Maxima van den Barome er niets aanmerkenswaardigs hebben opgeleverd; en nog minder de Minima, indien dezelve ver-, geleeken werden by de Mmma des voorleedenen
Jaars



ttfCHTSGESTELDHÉlD, INZ. Ó£
}aars (16). De Heer Engelman merkt,
wegéns den Barometer aan, dat dezelve op éene middelbare hoogte geweeft zy, geduurende deie Maand: ook, dat men geftadig lchoon droog Weer heeft gehad; als mede geene ongeftadige Warmte. — Het Hoogfte Maximum is wederom deze Maand te Groningen voorgevallen, en het Laagfte te Heusden. — AVy hebben reeds te vooren, voor de Maand January, het groote verfchil aangemerkt, dat 'er te Groningen met de andere Steden plaats heeft; deze Stad dan uitzonderende, wordt de Stand en loop van den Barometer in deze Maand bevonden, zeer geregeld te hebben geloopen. De Minima too-
tten voor deze Maand geen byzonder verfchil aan-.
§. 87. De Tydftippen van den ftaat des Barometers, kan men brengen tot de volgende:
li Van den i-*6en daalende, van 2od; _{' 75 1. tot 28d. 7 1.
II. Van den 7—1 ien ryzende, van 28 d; 7, 25 tot 28d. 11. 25 1.
'lil. Van den n-i2cn daalende, tot 28^ 6. 75 1.
IV. Van den i2-i4en klimmende, tót 2o4* o. 25 1.
V. Van den i4-i5en daalende; tot 9- 5 1.
VL:
il6) Serkèt der Lwhtstejl. van i?io. $. 58,



€6 Bericht wegens de
VI. Van den i5-aien klimmende, tot 4 1.
VIL Van den 2i-23en daalende, tot 29*. i 1.
VIII. Van den 23~27en klimmende, tot 29^.
4 i
DL Van den 27-3ien daalende, tot 2/. o. 25.
Thermometer.
§, 88. Nopens den Thermometer van dezer Maand, merkt de Heer van Swinden, aan: „ De grootfte Warmte in April, (76 gr.) is „ gelyk aan die van 1779 (17), en de grooti, fte tot nog toe bekende. Het gebeurt ook ?, niet veel, den Thermometer onder de 36 gr. te •„ zien, doch deze Maand is de zoelfte April, „ die ik nog hier gezien heb, en byna de zoel„ fte bekende: war.t de twee heetfte, die men „ federt 1736, cp Zwanenburg heeft waarge-
noomen, zyn in 1762, van 52. 8 gr. en in
i> 1755» van 5i| gr. Het warmfte Tydftip
„ is geweeft van den 5-13en, van den 15*" tot „ aan het einde der Maand, en inzonderheid „ van den 18-23^; zynde 'eden i9en een onge„ meene warme dag geweeft. Hoewel het
Weder beftendig warm was, heeft echter de „ Thermometer grooter veranderingen, dan ge-
woonlyk
(17) Bericht van 4* Lucbisgejl. des Jaars 1779. j. 64. &fey. bladz. ia?,, of van .Swiwoen, Mem, Meten:, Qoür Pjtnntn 177$. pa£.



LüCHTS GESTELDHEID, ENZ. 653,
y, woonlyk gefchiedt, ondergaan, vooral den „ 2, 6, 18 en ioen. — Van den 4 op den 5en, „ vermeerderde de Gemiddelde Warmte 11. „ 8 gr. (namelyk van 40. 2 tot 52 gr.) 't geen* „ de grootfte verandering is, die ik nog in A„ pril tusfchen twee agter een volger.de dageri
„ gezien heb." De Heer Holl, merkt
het volgende aan: April was warm; den ietl teekende de Thermometer 's, morgens het laagfte 32 gr. de middags Hoogten waren meeft boven de 60 gr. en de Gemiddelde Stand maakte 52. 3 gr. uit: zeer gelyk met April 1778: de Dagelykfche Verfchillen waren doorgaans zeer groot.
§. 89. De Heer Esdré geeft ons de volgende Aanteekening zyner Waarneemingen: De gemsatigheid der Lucht in deze Maand is vry aangenaam geweeft. ——s De grootfte aanteekening is geweeft van 76". 5 gr. op den 10^ 'snamiddags ten e'én uur; en de kleinfte op den eerften, 'smörgens ten 6 uuren 37 graden; dus
het Verfchil der Uiterften^p. '5 gr. is. De
Maandelykfche Gemiddelde Hoogte was 64. 5 gr. en de Kleinfte 41. 33 gr. — Schoon mende geheele Maand door, dus vry warme en veele gemaatigde dagen gehad heeft, zyn echter ver-
fcheidene nachten zeer koud geweeft. . In
de meefte heeft het fterk gedaauwd; en twee nachten, welke ik ook boven de overige als de aanmerkelykfte aangeteekend heb, heeft hec gevrooren: namelyk in den nacht tusfchen den laatften Maart en den eerften April, moet het vry fterk, ten aanzien van het Jaargetyde, gevrooren hebben; dewyl ik 's morgens bevond; &it een Watergoot ter dikte van i\ lynj riog E 2. toe^



<5S
B e fe i c h T Wegens de
toegevroozen was. Een diergelyken nrictïï
neb ik wyders ook waargenoomen, tusfchen den 13 en I4en dito.
§. 90. Deze Maand April verfchilt dan veel met de koude Maand April des voorleedenen jaars (18); zynde toen het Maximum wei 10 graden minder. Ook verfc 'ilt het Medium dezer Maand: den byzonde-en trap der Warmte van April 1779, welke met deze Maand overeenkomt, hebben wy in het Bericht van de Luchtsgefleldheid van dat Jaar opgemerkt; weshalven wy, om de kortheid te betrachten, den Leezer derwaards heen wyzen.
§. 91. De Tydftippen der Warmte dezer Maand, waren als volgt:
ï. Van den l-4en, de Gemiddelde Thermometer tusfchen 40 en 48 graden.
II. Van den 5-1 aen, de Gemidd. tusfchen 51 en 59 graden.
III. Van den 13 op den I4en, van 45 en 49 graden.
IV. Van den 15-18en, tusfchen 51 en 57 gr. ,V. Den 19", op 65. 8 gr.
VI. Van den _o-3oen, tusfchen 59 en 52 gr,
5. 92. De grootfte veranderingen van den
Ther-
(iS) Bericht van 4* Luchts^ejl, vaa 17I0. $. 61. $



LUCHTS GESTELDHEID , ENZ.' 69
Thermometer waren den ien van 13 gradm.
aen 22
,5en 20 .
6en 24 ,
7en - 16 ■
ioen 16
ii?» 15. S. —.
I2en 14 i
i6en 18 ,
i7en 14 ■
i8cni9e" —— 18
a8en ió *
LUCHTSGESTELDHEID dl WlNDEN.
g. 93. In deze Maand is de Luchtsgefteldheid zeer aangenaam geweeft. De Hooggel. Heer van Swinden, teekenc deswegens aan: „ Het „ Weder is over het geheel fchoon geweeft,
en men heeft noch Hagel noch Sneeuw ge„ had, 't welk in April zeer zeldzaam is; voor „ al het eerfte, dat ik nog niet had zien ge„ beuren. De groote Droogte , (die nog over „ het midden van Mey aanhield,) is ook een
„ zeldzaam verfchynfel. De Gemiddelde
„ Hoeveelheid van Regen, bedraagt hier in A„ pril 16. i 1, en op Zwanenburg 17J 1. .
April 1771 en 1776", zyn de eenigfte April-
Maanden, in welke ik nog minder Regen „ heb zien vallen: namelyk 6. 6 1. en .5. 8 3.
j> • Op Zwanenburg heeft men federt
„ 1736, maar 10 maaien even weinig, of nog „ minder Regen in April waargenoomen. °
§. 94- » De ZW. NO. en ZO. Winden „ hebben fterk geheerfcht: zie hier de vergeld iykin^ met het geen doorgaans plaats heeft° E 3 NW,



•7° Bericht wegens de
NW. doorgaans 375 thans 2,45
ZW. — 246 o7-8
NO. 161 au
ZO. 97 lor)
W. 57 ?
N. 26 . 20
Z. — ■— 20 o
O. 17 o
Ook heeft de ZW. Wind, of geheel, of,, meeft geheerft van den 7~i3en, de Barometer was zeer laag.
,, De Maand is middelmatig Winderig geweeft; de fterkfte had men den 7, 8, 9^ 12 „ 13 en i4en ^morgens."
§. 95. Te Groningen waren de Windftreeken als volgt: den 2, 3, 23 en a5en NW. den 10, 14 en 2oen ZW. den jen ZO. den i8en O. den 4, 28 en 29™ NO. den 15 en i<5en N en NW. den 27 en 3oen NO. en'O. den 10™ NW. en W. den 8e" ZW. en Z. den 5™ ZO en O. den 9 en 22en ZW. en W. den ienNo' O. en ZO. den ó~en ZO. Z. en ZW. den 12^ ZW. W. en NW. den i6en ZO. Z. en ZW den 2icn ZW. W. en Z. den 2.-.en ZW W* en NW. den nen ZW. NW. N en NO den. 17e" ZW. W. NW. en N. den ioen ZO Z ZW. W. en NW.
Te Amsterdam: den 13, 24-26^11 NW den 7, 10 en 14c- ZW. den i8en O. den 2 " _7~30e.11 NO den 4cu NO. en O. den 2"en NW en W. den 15 en 2oen NW. enZW. den 11 en" ZO. en O. den 9, 21 en aaek ZW. en W.
den



LuCHTSOESTELDHEID , enz. 71
den Óen ZO. en ZW. den a«n ZO. NW. en NO. den 8 en i_en ZW. W. en NW. den i6en Z. ZW. en NW. den i7en ZW. NW. en NO. den ioen ZO. W. ZW.
Te Sparendam: den ien NO. en O. den aeu N. den 3 en ien NO. den gen' O. den 6cn ZO. O. ea ZW. den 7™ ZW.'ZO. en O. van den 8-iocn ZW. den nen NO. den ioen ZW. W. NW. en N. den 12*0 NW. den 14611 ZW. den icen ZW. en 3SW. den 16 en i7eu N. den 18 en ii^n O. en NO. van den 20-22cn ZW. den ~3en ZW. en NW. den 24 en 25*11 NW. den 26e" NO. N. en NW. van'den 27ooe'n NO.
Iu'sHage was de Wind den xen NO. O. en ZO. den 2en ZW. en NW. den 3 en 4«" NO. den ZO. den óen ZO. en W. den 7en ZW. den 8 en pen ZW. en W. den 10 en 11 en ZO. ZW. en W. den iacn ZW. en NW. den iqcn NW. den i4en ZW. en W. den i^en W. en NW. den iö=n ZO. en W. den i7en ZW. NW. en N. den i8en NO. er ZO. den 19c» ZO. W. en NW. den 21 en 22en ZW, van den 23-2öen NW. van den 27-30^ NO.
Te Delft was de Wind den 25, 26 en 2801 N. den 2—12, ig, 17, 23-2^ NW. den 6 % 12, 14-16, 19, 20 en 23en W. den 6-13, 16, 17, 19—22en ZW. den 7, 10, ii en 14e» Z. den 1, 2, g, 16 en i8en ZO. den 2-4, 11, 17, 18, 27-3060 NO. den 3-6 en 3oen O. den a8en N\ en NO. den 24~26en N. en NW. den 2 en i7en NO. en NW. den 4 en 3cen NO. en O. den 12, 15 en 23en NW. en W. den E 4 iiea



<?2 Bericht wegens de-
iiwi NO. en Z. den i8en NO. en ZO. denu en i7=n NO. en ZW. den 12, 13 en i7cn NW. cn ZW. den 7, 10 en 11 en ZW. en Z. den 1 en ^en ZO. en O. den 6 en i6"en ZO. en W\ den 6, 11, 14, 16, 19 en 2oen ZW. en W* den 6 en 1 (Jen ZO. en ZW.
Te Schoonhoven: den jea O. en ZO. den aen ZO. en NW. den 3 en 4en NO. den 5cn ZO. en O. den 6«i ZO. W. en Nw! den yen Z. en ZW. den 8 en pen ZW. den ioen ZO. O. en ZW. den 11 en isenZW. en NW. den i3cn NW. den 14*11 ZW' en W.den ictn W. en NW. den itfen ZO. en ZW. den 17en ZW* NW. en N. den i8en NO. en O. den 19™ ZO, NW- en W. van den 20-22.cn ZW. van den, 23-25en NW. den 2ó"ea N. van den 27-20** NO. / 6 '
§. 96. Te Heusden was de Helderheid en Droogte in deze Maand aanmerkelyk; de Heer Esdré zegt: „ verre de meefte dagen is de j. Lucht helder, byna helder, of Bewolkt gey weeft; want 4 dagen heeft men gehad, welke „ volkomen Helder waren; 4 deels Helder, deels „ Bewolkt; 4 deels Helder, Bewolkt, en geheel „ Betrokken; 2 deels Bewolkt, deels byna Be„ trokken;. 3 geheel Betrokken; en de overige
zyn min of meer Betrokken of Bewolkt ge-
„ weeft. ■ Verder Mift en Nevel hebb' ik
„ in deze Maand niet befpeurd; maar op den „ nen 'snamiddags heeft men Donder, zonder ,, Weerlicht; en 's avonds Weerlicht zonder 3, Donder waargenoomen.
De Regendagen zyn ook gering in getal



LUCHTSGESTELDHEID , ÏNZ. J$
geweeft, ik heb 'er 9 aangeteekend, waar s, van 'er 2, van weinig en 7 van maatigcn Re-
gen waren: 's nachts, voor zo veel ik
„ weet, heeft het niet geregend. ——— Niet-
tegenftaande het getal Regendagen groot ge3, noeg geweeft is, om eene maatige Hoeveel-
heid Water in deze Maand te gecven, is ech-
ter de geheele Maandelykfche Hoeveelheid „ niet meerder dan j\ lynen bevonden, zynde ,, hier van op eenen dag alleen 3 lynen geval„ len, welke het grootfte, en \ lyn het klein„ fte geweeft is, zo dat het Verfchil niet meer„ der dan a| lynen bedraagt.
„ De Droogte is derhalven in deze Maand j, niet gering geweeft; 't geen mérkelyk in 't „ oog loopt, als men de voorfz. Hoeveelheid
Regenwater vergelykt, met de Aanteeke„ ning van de Uitwaasfeming: want, daar het ?, flechts i\ lynen geregend heeft, is 'er' in de ,, Zon 2,8d. 8 lynen, en buiten dezelve 6\ ly3, nen uitgewaasfemd. Weshalven de Streeken „ aan de Zonnefchyn blootgefteld , . omtrent „ viermaal meer uitgedroogd, dan bevochtigd „ zyn ; terwyl de befchaduwde Plaatfen byna „ zo veel Water ontfangen, als verboren heb„ ben. Deze byzondcre Gefteldheid des
Dampkrings konde ook niet anders, als ee„ nen merkelyken invloed op het Groeiend-ryk „ maaken: want het Gras ftond zeer fchraal in a, de Weilanden , en byna als verdord: de „ Teeltenden waren metfcheuren opgereet; en „ de daar op ftaande Veldvruchten vorderden
ook niets in haar en wasdom. Waarom ten ?, dien tyde het vooruitzicht op vroege Groen-



-£4 Bericht wegens de
i, ten en andere Vruchten niet zeer gunflig „ was.
Groot is de menigte der Windftreeken geweeft, 't welk ook veel heeft toegebragt tot 9, de zo evengemelde Droogte; want doorgaans „ heeft de Zuid Oofte en Noord-Wefte ftreek „, gewaaid: de eerfte het meeft, zynde ij maa„ len aangeteekend, en de laatfte 12, maaien; „ voorts de Zuid Wefte en Zuide Winden, „ ieder 11 maaien; de Noord Oofte 10 maal; „ de Oofte 6, en de Wefte 7; en in de Noor?, der ftreek 2 maaien, welke laatfte het mkfte „ van allen gewaaid heeft. Weshalven het geral Streeken, te famen genoomen, 72 be„ draagt. De voorfz. Streeken hebben in deze 3, Maand gegeeven, 25 maal Stille; 49 maaien s, Winderig en 5 maal harde Wind, of halve #, Storm; dus men ruim eens zo veel Wind als
„ Stilte gehad heeft 4 Dagen van één,
„ 13 van twee, 10 van drie, en 3 van vier Streeken, heb ik daar en boven aangeteekend.
,, De Wefte Wind heeft het meeft en de „ Zuid - Wefte den minften Regen gegeeven; }i hebbende het met den eerften geregend 32 ly„ nen, en met den laatften niet meer dan \ lyn; ?, wyders met een Ooften Wind i\ lyn, met 9, den Zuid-Ooften weinig, met den Zuiden „ Wind een halve lyn, en met den Noord9, Weften f lynen.
§. 97. Te Middelburg was de Wind den 13-15, 20, 21, 23-25en NW. den ien ZO. den 28-30en NO. den 11, 17 en 2óen NO. en
NW,



LUCHTSGESTELDHEID , ENZl
NW. den i2en NW. en W. den i en 3en NO. en ZO. den 16 en 27en NO. en ZW. den 6 en ioen NW. en ZO. den 8, 10 en 22.en, NW. en ZW. den 5 en i8en ZO. en O. den 9cn ZW. en W. den 7en ZO. en ZW. den 1 en 4en O. NO. en ZO.
Te Sluis in Vlaanderen: den ien O. en ZO. den aen ZO. en N. den 3 en 4en NO. den 5cn O. en ZO. den 6en W. den 7cn Z. den 8 en 9en ZW. den ioen Z. en ZO. den uen ZW. en O. den i2cn ZW. den 13™ NW. den 14CÜ Z. en W. den i.5en W. en NW. den i6en Z. den i7en Z. en N. den i8en O. en ZO. den 19e" Z. en W. den 20e« W. den 2ien ZW. en W. den 22en ZW. van den 23-26^ NW. yan den 27-30^ NO.
Te Bergen op den Zoom: den ien NO. en O. den 2en ZO. en N W. den 3 en 4en NO. den 5en NO. en ZW. den 6*n ZW. en W* den 7 en 8en Z. den oen ZW. den ioen ZO. en W. den 11 en ZO. O. en ZW. den i2en ZW. en W. den 13e» NW. en W. den i4eu ZO. ZW. en NW. den i5en W. en NW. den i(5en ZO. Z. en ZW. den i7en ZW. en ZO. den i8cn O. Z. en ZO. den i9en Z. en NW. van den 2c-22en ZW. van den 22-2<5ea NW. van den 27~3oen NO.
Te Breda was de Wind: den 13^ 11 en 55e» NW. den 9, 20 en 2icnZW. den 3, 27 -3oen NO. den 26"en N. en NW. den 2en NO. en NW. den 4en NO. en O. den i5en NW. en W. den ioen NW. en ZO. den 12, 14, 22 en 2 3en NW. en ZW. den 7 en ZW. en
Z,



76 8 ï * i C h ï wegens dt
Z. den i en i8en ZO. en Z. den io en i<5<;sé ZO. en ZW. Ook teekent de Heer Ho li. aan : de ge va Jen Regen maakte maar 8 lynen uit, fchoon de N. en Z, Winden de overhand hadden, hebben die met de anderen zeer evenredig gewaaid.
Overeenstemming met de Chaldeeuwfche Periode.
$. 98. De 28e Maan-maand des Saros neemt een aanvang den 8en April, en eindigt den 8e» Mey 1781; en duurt in 1763, van den 2801 Maart, tot den 27e» April; en in 1745, van den 17s.11 Maart, tot den 15"» April.
§. 99. Het Maximum van den Barometer wa$ï
in 1745 op 29d. 2. 46 1.
1763 ■ 29d. 5. 61.
1781 ■ 29d. 3. 80.
Het Minimum van den Barometer in die zelfde tusfehentyden:
in 1745 op 28d. 4. 26 1.
1763 • 28d. 9. 59.
1781 28d. 6. '70.
Het is derhalven openbaar, dat, wat het Maximum aanbelangt, de Kwik in 1745 en 1781, eenen byna gelyken- Hoogen Stand heeft gehad; doch dat 1763, daar van is afgeweeken. Het Minimum verfchilt ook te veel onderling, om hier uit eenige overeenkomu op te maaken.
ico.



LuCHTSGESTELÜHEl» , EHE.
ioo. Het Maximum van den Thermometer
"ssras:
in 1745 van 61 gr. 1763 66. I?8X 73.
Indien men de enkele dag van 1781, op wel* ken de Thermometer tot 73 "raden geklommen is, uitzondert , komt de Warmte van deze Maanden redelyk wel overeen, omcrent de Maxima.
Het Minimum van den Thermometer was:
ia 1745 van 34 gr.
1763 36.
I?8i 39. s.
Hier fchynt wederom in het Jaar 1781, eene afwyking plaats te hebben; zynde dit laatfté byzonder Zoel geweeft; daar de voorgaande onder de Koele gerekend kunnen worden.
§. 101. Dezelfde orde volgende, komen wy aan de Windftreeken, welke in de Maand April, der overeenftemmende Jaaren gewaaid hebben, als:
1745 1763 17*1
N. ■ o ■ ■ 4 o.
NO. ■ 20 10
O. • • o 3 85.
ZO. ■ • 10 11 241.
Z. • 2 4 • 1»
ZW. • 32 22 6\,
W. • 9 2 8.
NW. . 17 ■ 34 ; 19.
.Stille d, o •■; o -■■ - 9.
n



"7$ Bericht wegens de
In het Jaar 1745, waren de Heerfchendë
Winden NO. en ZW. ■ in 1763, NW. en
ZW. en in 1781, NO. en ZO.' Winden; dus hier een kleine afwisfeling, in de Windftreeken plaats heeft. >
Overeenstemming met den Metonifchen Maan-cirkel.
§. 102. Volgens dezen Maan-cirkel is hef Maximum van den Barometer:
in 1781 van 2od. 3. 801.
1762 ' • 2Qd. I. 73.
!743 29d- 4- 89-
Het Minimum t
in 1781 van 28d. g. 9 1.
I762 ■ ; 28d. 1. 83.
1743 28d. O. 62;
Het Medium:
in 1781 van 28d. 11. 84 1u
176*2 ■ ' 29d. o. 94.
1743 T^*- ^8d. 8. 94.
Het is hier uit klaar, dat hier mede eene aanmerkelyke verfcheidenheid in den loop der
Kwik geheerfcht hebbe. Het Maximum
van 1781 en 1743; nec Minimum van 1762 en 1743; en liet Medium van 1781 en 1762, komen nog al met eikanderen overeen.
§<. 103, De Thermometer teekende in dientyd:
- in



JLuCHTSGESTILDIIEID , ENZ. fg v 7 „r 1743 '
Voor net Maximum 53 —55 —72 Minimum 32 —33 —^4 ikfe^m 41. 39. — 52. 7Ó. — 51. 53<;
Dat dit Jaar, omtrent de Warmte met de Jaaren 1762 en 174?, niet overeenkomt, blykt; te meer, als men overweegt, het geen wy van de zeldzaamheid der Warmte dezes Jaars hebben aangemerkt. Het Minimum is in deze
Jaaren niet veel van den anderen verfchillende. Dan, befchouwt men de Warmte uit de Gemiddelde Warmte, dan zoude het Jaar 1762, dit Jaar nog overtroffen hebben.
§. 104. De Winden zyn in deze Jaaren waargenoomen :
in 1743, 1762, i7gr n. : 1 , 1 , • q
NO. - 17 06 o2'
O. ■ o , 4 , s\
zo. .—, 2 — X1 — Hl
z. i 2 . 2 1
ZW. 26 , 25 ■ . 61
w. — 2 7 , 8
nw. . 40 4 ip
Stille d. ■ o * o o
, In ^et Jaar 1743, hebben bygevolg de nw' 111 .1762, de no. en in 1781. de zo. Winden de overhand, en by gevolg niets met cifcsnde% ren gemeens gehad.



So Bericht wegens de
Invloed der Maane op het Weder;
§. 105 Den ien -April Noorder Stiljland , en den 2.=n Eerfte Quartier-, Den aen vermeerderde de Warmte grootelyks, zynde de Gemiddelde 6 graden meer dan den voorgaanden dag. —— Den 4e", Vierde Dag voor de V. M. was het de koudfte dag, te rekenen volgens de Gemiddelde Warmte; zynde het Minimum der Warmte op den aen, by het E. Q. voorgevallen, >
Den 7"i Naatfte Punt en Daal end Equinoclium,
er, den 8 en V. M. Van den 7-1 oen nam de
iWarmte zeer toe; dan begon den 11 en afteneemen, en wel wederom tot den 13=11, den men, vierde dag na V. M.; den 13en Zuider Stiljland; «ten i.5c>i L. Q. en den ioen, vierde dag voor
N. M. Van den u-ic-en nam de Gemid^
delde Warmte beftendig toe, bereikende op
den ipen het Maximum. Den aoen Verfte
punt en Klimmend Equinoclium ; den 23en N. M. van den ioCn tot aan het einde der Maand bleef de Gemiddelde Hoogte van den Thermometer beftendig en al op dezelfde hoogte. Den i8eii Noorder Stiljland, welke evenwel door grootere Warmte gevolgd is.
§. 106. Van den 1-3en was de Barometer irt eene daaling en ryzing, zakkende met den Noorder Stiljland den ien, en klimmende met het
Eerfte Quartier den 2.en. Van den i-öen
Wederom daalende, en dus daags voor het Naaste Punt en Daal end Equinoclium:- Den yen ryzerizende; Naafte Punt en Daaiend EquinoB.; den 8cn daalende en ryzende met de Volle Maart; den iaen} vierde dag na V. M. was het de dag' van het Minimum Yan den Barometer j den 13e*
Zuider



LuCHTj&ESTEEBHSl», 8|
%tider Stiljland; de Barometer wederom ryzende , tót dén 14"»; den ïgen wederom daalende ; blwendé beftendig tot het e nde der Maand in geduurige beweeging. D'en 21 en was het Maxi'tn.m van deri Barometer, en ook den ïjeh- du» ten tyde van het Klimmend: Equinoftium, Verjle Punt en Vierden Dag na N. M-.
Het is derlialveh, uit den loop van dé Kwik in dén Barometer, openbaar , dat de Invloed der Maane, of die van derzelver ftand in de Ecliptica, op de drukking van onzen Lucht-Oceaan niet kan geloochend worden-*
'§. 107. De Standen van de Maané hébben dok haaren Invloed getoond op de geheerft hebben5de Winden ; als : mét het E. Q_. den 2en liep de Wind door het ZW. haar het NW. en wederom den 4"» dag voor dé V. M. den 4e» door het NO. naar het ZO. • DenyenNaaste Punt en Daalend Equino&ium, werd de Wind
ZW. en bleef aldaar tot den 11 en. a Den
iaën, dein 4«ri dag na de V; M. veranderde de Wind en liep NW. alwaar dezelve den volgenden dag bleef; zynde de Maart dien dag in haar ■Zuider Stiljland. De Wind was den 14 en igcn ZW. den igen L. Q. den 16 én ijtn veranderlyk.
Den i8en NO. Dén ipen, dén vierden dag
voor N. M. de Wind uit her ZO. naar hetZW.
Denac^n V/rJle Punt, ZW. dén ii en 22 ea
W. én ZW'--— Den ajw N. M. draaide de Wind in hsS&aord-Weften, én bleef aldaar
tot den ij™, den Vierden Dag na N. M. u
Den 28en Noorder Stiljland, de Wind NO. tot -iaet einde der Maand.



*s Bericht wegens de
§. \cS De Heer Esdré de Standen der Manne beichouwende teekent deswegen aan: „ De ;, Ma ans-Aspecten, met betrekking tot dé s, Hoogte van de Kwik zal ik nu aantoonen ; „ dan, alvorens moet ik, zo wel voor deze, als „ de volgende Maanden berichten, dat ik flechts „ de Standen van de Kwik, zo als dezelve ter» „ tyde van de Maans- Aspecten waargenoomen j} zyn, zal opgeeven, zonder 'cr iets af te lei-
den; ten ware dan, wanneer de verandering
„ my mérkelyk is toegefcheenen. Van
„ den derden dag der Maand, zynde geweeft. „ omtrent twee dagen na het eerfte Kwartier, j, is de Kwik geftadig, tot aan den 2oen dag, be„ neden 29 duimen geblëeven ; maar op den „ laatsgemelden dag was het Maans - Apogeum ; „ de Kwik ftond 's morgens en's namiddags 29"*. „ 1 lyn; 's avonds een halve lyn hooger, en „ bleef den volgenden dag nog mérkelyk ryzen. ',, tot namiddags toe; hebbende zyn Maximum op „ dezen laatstgenoemden dag verkreegen. — De„ ze hoogte, boven de 29 duimen, heeft deze'-
ve blyven behouden, en is niet eerder daar „ onder gedaald, dan op den 23^1 in den n'a-
„ middag. . Nu is 't den 8en Volle M'aaria
„ den i5en Laatfte Kwartier , en den 23era
Nieuwe Maan geweeft; weshalven de veran„ dering in de hoogte van de Kwik, op den
dag v?n het Maans-Apogeum, of ook wel twee „ dagen voor Nieuwe Maan, hèt aller aanmer^
kelyklïe geweeft is; als hebbende federt, tot
het laatfte toe, Hooger Standen gehad.



ï>Hchtïge/teldfa. 8a#
A P R I L 1781.
. der^pKn. i der wïrncemcrs. opSe ' Barometer. I op^veTke Thermometer. Getal der Gevallen Uitwaasfe- Hearfchende- kracht der \, . ^„ ~
vomZx is vooréev. is. nResen Regen in nung. Winden. Winden. , ^^gejttldhetd, , ? Byzoniere WawneemiuRcni
..ii..—1 n ■ — " —'—: 11 11......... . -rrr—-z — — J____ï!'rcn' Lynen. | I I 1
Max. Min* Max. j itfj.i. < itó. ~~ /'~.\r. ^7/:r7tf<7> • 7k/;,:.l MeT"\ ' ' 7—'—' " 1 ——••'————L 1
Prof, v. Swiwpbw. n ja Jap. 4. o !a!?. 6. 75 lap, o. 194 r9 2 7ff. o o 57. 98 15 g0 ^ yw i i ' 1 '
Sronixge». Stud. S. !. B>wmW. jo_ 12 29. ff. 5. =38^5. 38jfli). af^T .7 [" ^Ti^T^^;-Ti " ~- - ..• ^- - Schoon en Dr00g. | ^
^fierdai^ i.J^Möhr. ■ 31 JL_^_S>J |a*- s7$ ?aS,'rZ&» 7~~ ?^^~ f4 kT. 54" T4 ^ < -M. _ _J j
S^re_»dam. 3r. Engelman. 2t i_;29M 28.6. £5_f__ T~ TZjSllK \~~^ *° "a6~~"V" " ^ L ' - -
|L__ Ii_ 2±J.ilL. ^-|2ilü^ <9 r p4-5 jcZZw?- JL 4 _ ff77~ ' Sir >y —" ' ^TIüïT ~ — = =
^L-7~"~~' jr'^x mLZ J~ïEidiz^Jbö^Zï: ~!727^i§:tË"^ ~~4 H— -~irT~frvr-^- ~— — ■—■ -^ZZL_7Z
^«w*^ ïs._ a.^tolker^ 2ff- 15- 4- 03 28.6.20 [29.-2.04 tj~~ 1 i77ip^"Ers"j-.-ja —-— ——H-w- —■—p^: . 1
^y^^ ^j^™-^ SrT£_ ^-4 2,77. 5 i" T7$M5.H 3 ~~ Sö'~ i iïrr ~~" ~ZZZZ:~"
u. holl. r,—i^"^ri »q' 2' hö 1 r1—-—.■ "——; <lllSi ~
^ li 29'J- 28. 'v 5 2öv IO.98 1:9-, l 74 \g2 !52.o6 0 .00 . o7t 00 7iV ~ -Tft7 " _ * : .:
^^zoo^ iPj^rr:^^ zfr—I ii—w~fr~-- —9 — h~ fa —- —— ~—:—^
TAFEL voor dc Windstrekken , het Getal* der Waarneemingen van de Maand op 1000 gefteld zynde..
|^=L^S^_jISii ^r^LZZoT^Z^ W^: W._ NW.'j
W^je*^ '40 I150 " So -oo ^aTcT^^I
Y^^:±^ ^ örjaiI.^p— 2^95—fe-—
gSg^g?-. ^274 joff 27 "|j.> ;20 iF~^3n
frÊr?*2£i i-Ll^H'C: SiQ3öp-22--2irl_~
-ff£_5B£]44_. ^_m«55 ffff- 222-|—
tess^ï; ^-|£3l!s^_ i;3_2_^ f52_l97_iffff_| .
\ ====::====^ ^—233 ^_4j |6ff_ in 222 100 200 | j
TAFEL voor de Dagen op welke 'er Reg-en in de Navolgende- Plaatfen- gevallen is.
aTioZ: tTT j Tc ■ -i',. j t—^t*——r~ 1 . —. :
■: J7*r. - Frankker. I Groningen. . Amw »r>.-. ^„i,,",,, „ * . .„ T' . L. fe Te Tc Te l Tc'Sluis
weinig E9. 20 tïi 3 6:tlJ' l6;*'6' a4- a-6- ?••9-12-l- °- 8"I2; v 3. ff. ?. ia. ff. 8-1235:22724'—i^iB:—f^rn;^^êrs7w-—
• Regen. ^ ff; 23 j _ a|jl'" 4'- 20.-4.25 34 m 20. 22. 25. atf I U 40
Maatige i*5- 9- It .20. 24. 25 tl. 12 ! ~" — s" f-^S- ■■ ._ _: r__ ~-J r ..- (• ~ i
Regen . J | *' 2-J.2ff 9 " "
Regen. J



TAFEL voor de Dagen, welke HELDER, BETROKKEN, enz. geweeft tyn.
— — — - *
' ' ',' ' Te Tc f Tc Te " Te " " Tn* " Te i j~~ Tc I te j Te Bergen Te öluis ik f Te "
1781. ' Franeker. Groningen. Amsterdam, j Spaarsndam. ' Zwanenburg. 'sHagr. J^1^^
HëIdêfT~ TaoT". -' - ^T^^^WLM^^^^^vtMT^ ï^"2? it&STV8 'v^- '7 " Jï^T iF4. 17. a3 r 14. 17U9. m\ |
28.29 ' m , __,L__ I I 1 . 37-29• _j__ L_ J
Bvna Helder I18 «8 ~16. 17 ■ 14. 15. 19. s8.~V. 13. 14 .14-18. 20 f" r4"t7« 2°- 21 5- 13» i'S- a3;|*- 2- I3« *5- 39 !r- *4- 18. 19 U3- *4- 28 ,7. 15. ióVïS. 19.7. ic-13. 30 1. 14. 17. 18.28,
, " - '[. ' -29 M- 39 °-8. 29 I I | i21-24. 2<5 j 29
Betrokken^ 3. 4. 9. 12. 25. 4. 9.11. 24ZJ " 5. 9. 12. 24-20"4. 6-12. 19. 25 4. 9. 1,0. 22 4. 26 4. 6. 12 ?. 12. 24. 27 4. 6. 24. 26 4. 5. 12. 20 4. 6. 9. 20 4. 6._u. 12. 20.
26 22. 20
Byna Betrok- 10. 24^ ' " r. 3. 8. 10. 3. 4. 6. 9-13. W3. 4.10. 11. 22.2^7 J. 5. 1* 22. 28 '5, 6-11. 20. 22.5.8. aii. 24. 25 6. 8. 9. w. 22. 5. 7. 12. 20- r. 13. 27 2$ ;io. 15. 21 -
ken. 24-26 ja. 3 j»+ 25 20. 26 23. a$. 30
Half Helder.Hi73.5-8.io. 12.13. 15. 'so-fi. 2, 5. 7. i. Z.i. 2. 5. 8.-iff~^i^7"<3- ai. 22-a. 3. 7- 8. 10. 13.1. 12. 1***. 21.3.7. jhfi«• i> '5- 'J-f'1^1 'lS- H- 8*«, 25. >. 3.8. 15. itf- 2. 3. 5- 7-9- ƒ3.
13-17.19. 21-23.22. 26. V*> b.if. 21-23.27-^. a7,3P 24-28-3° 19. 25-27 ,27.30 20. 22 23. 26. ,16. 20. au 23. .5. 19-27 .9.30 22-25 ^.^ll* ^
sfr.27.30 30 i 1 „ 7*-., ■ 1
Miltig. ' '16. 23. 3.0 21. 21 'S . u 21
Hagel. r3 Sneeuw.
Noorder Licht, 36\ ' :7- 29 io.-15. 17. 23.28,
We7rïic"ir~~ 7o^ ! To to ~ ~ |» 11 Av' !® | j 10
r^ndeT ' " ' : IlNam- F
... - _____ I * 1 _.r
-I . ■ - ■ ' ■ . ■ - • 1 ' "' ' ' ' "-" ' ' j
Donder en 10
Weerlicht. _* . ,.v. r _ / , fi , , ■
T~~. * ' ' ó " 'J s ' j,\ 6 i. 8. 10. 28
Kring om. de '> ' v
Zon. m^mmm^^^^^mm^mrm^ , , L M .
Kring om de 1. 1 1 1.7 1 , 1
Maan.. . | . ,
8y-Zon. I
By-Maan. ' '



jLüCHTS-GESTELDÖEli)., ENZ.
M E L
§. ioo. Het geen deze Maand aanmerkelyk maakt, is de Hooge Stand van den Barometer., dè Koude der Maand; en vooral, de ongemeens Droogte en de Schaarsheid der Zuidelyke eri Wëftélyke Winden.
Barometer.
g; ho. De Hooggel. Heer van SwindeÜ teekent aan: „ 1°. Dat de Kwik, over het. ge3, heel genoomen, zeer Hoog geweeft is. Zelden
ziet men dezelve in Mei niet onder de 28d;
„ t)\ h daalen. Dit is hier federt 1770,
j, maar eens gebeurd, namelyk irï 1775 ( o:8d:
of 1.); doch op Zwanenburg is 'er van h lT$5 tot 177.5"» maar éé;i voorbeeld van, na* „ mclyk in 1765 ; en dan nog byna e'én in 174*; „ en op een halve lyn na , een in 1744, 1755, ?» 1757 en 1771. De Gemiddelde Hoogte o„ vertreft de gewoöne meer dan cé:,ë lyn : de: „ aanmerkelyk fte Hooge Standen hebnen vaa „ den 22-30en plaats gehad; den 23en N. M. „ den 3Qen E. Q. de Laagfte van den 9-12en; „ en den 18, 19 en iocn. Den 10 Zuider Stif„ ftand ; den iaen vierden dag na V. M. Dea „ l8en Ver fte Punt, Klimmend Equinoclium; den f., I9en Vierden Dag voor N. M. —j ■ \Vfl
De Barometer heeft maar zeer kleine ver5, anderingen ondergaan : doorgaans doorloopt „ de Kwik in Mei io{ lynen; de Gemiddel„ de Dagelykfche Veranderingen bedraggen „ doorgaans ijlyn ; en ik heb dezelve niet klein-
der dan eejie lyn gezien; doch thans is zf



S?4 B e i i c li t wegéns de
„ maar & geweeft. ■ De aanmerkelykfte veraadev ringen hebben plaats gehad.
Den nen . 1 den iocn Zuider Stiljland, Van den 11 }-den ii*", Vierden dag na op den iaen .45 j V. Mi
Den 8en a"1--T dcfti 8*«* V. M. den ioert
Van den 0 > „ ., c.in ,
T „„ I Zuider Stiljland.
op den 9eB . 4 j J
Den 9en . 2|1."} den 4*" Naajïe Punt, DaaVan den 5 }>/mrf Equinotlium , Vierden op den óen . j Jög voor V. M.
§. De Heer Esdré merkt, wegens den Barometer aan: „ Men heeft in deze Maand
doorgaans veel Hooger Standen van den Ba„ rometer gehad, dan in de voorgaande Maand
April; want de Kwik is van de gi dagen, „12 geheele dagen boven de 29, drie dagen
cp 29, en negen dagen onder de 29 duimen
geweeft; maar in de overige was de hoogte „ veranderlyk, namelyk a dagen , dat dezelve „ van onder de 29, tot op deze hoogte klom;
even zo veel dagen, dat ze van 29 duimen daar „ onder daalde; 2 dagen gefchiede de ryzing „ van 29 duimen, tot boven dezelve; en ein„ delyk eenen dag, dat de Kwik boven 29 dui„ men ftaande, juift op 29 zakte, en dezelve P, van onder de 29 duimen daar boven klom, „ voorts heeft de Kwik-colom, in de eerfte „ helft der Maand verre het meeft onder' de „ 29 duimen geweeft, maar is in de laatfte, en „ wel voor al na den 2oen dag , genoegzaam ,. altyd boven de 20, duimen geblecven.



LUCHTSGESTILDHEÏD, ENZ.
$. 112. „ Het Maximum van de Mpand is ,„ daarom ook in de laatfte helfte waargenou„ men, zynde geweeft 29 duimen 4 lynen op „ den 24CD namiddag ten e'en uur; en de Klein-
fte Stand in de eerfte helfte op den iocu 'sa„ vondsten 10 uuren, zynde toen bevonden 2§d. „ 7 l,j het verfchil is derhalven 9lynen geweeft, „ in het midden 28d. ir. 5 1.
§. 113. „ De Maandelykfche Gemiddelde „ Hoogte, heb ik 28d. ri. 5I. bevonden; dus „ is dezelve op een halve lyn na 29d. geweeft.
„ r De Grootfee Dagelykfche Gemiddelde
„ Hoogte is 29d. 3.58 lynen; en de kleinfte 28'1. 'it 7- 25 li zo dat blykt, dat de Hoogte van den
Barometer in deze mérkelyk hooger geweeft 3, is, dan in de voorgaande Maand.
%. 114. Vergelykt men deze Maand met de. Maand Me?' van het Jaar 1779, (Zie Bericht van *779> §• 7_8. ö" feq.) zo blykt aanftonds, dathei: Maximum in deze Maand met beide de Jaaren Qrereenkome te Franeker, te Amstïhdak en in 'sHa.ge; tot welk Bericht, wegens de zeldzaamheid van deze Hoogten , wy den leezer
heenwyzen. Dan, omtrent het Minimum
heeft 'er een groot verfchil plaats gehad, tusfcheij
beide de Jaaren. Het Maximum en Minimum
is op alle de plaatfen op den zelfden dag waargenoomen. Doch 'er heerfcht wederom , ge^ lyk in de voorgaande Maanden , eene groote verfcheidenheid in de Hoogte, waar op de Kwik geklommen is,
§. 115. De Tydperken der Hoogten van deri Gemiddelden Barometer zyn als volgt;
F 3' ï. vaa



tó' Ij e u c h t wegens 5e
t. Vsn den i tot den 5cn tusfchen 2pd. ' eriï<;d.2l»
II. 5 Vei 2 1.—29d. 3
III. 9 ncn^ 28d.11 —28d.9;-
IV. 12 I9en 29'. o —29d. 3
V. Den aöen op 2Sd. iï-i 75 1.
VI. Van den 21 totd^n 3ien tusfchen 29d. en 2jd. 7
Thermometer.
§. 116. De Hooggel. Heer van Swindew
merkt !:orrc!yk aan: ,, De Maand is over het 3, geheel Koud geweeft; doch meerder op 't .,, gevoel, dan naar den Thcrn-.om-ier: de kuud-
Ifé dagen had men van den i-ioen. Van
den 9 op den ioen vermeerderde de Gemiddelde Warmte icj gr. van den io-2oen was het warm, vooral den 13 en i4en; doch van den io-2-jen zeer koud; vooral den 2.4 en s> -S •• \ ) . -~i ;/;;■{ ja^.fiüv !. ,-!
§. 117. De Heer Esdré bericht ons: „ Dc j, Temperatuur van deze Maand is zeer vcranderlyk geweeft, want men heeft zeer warme „ en daar en tegen vccle koele dagen gehad,
■ Van den i-ncn, is 's morgens en 'sa-
vonds de Temperatuur doorgaars tusfchen den. 41 \ en 54 gr.; 'snamiddags van ,555 tot
„ <?7| gr. geweeft. Maar, van den 11-
2ien 'smorgens en 'savonds, tusfchen .59 en s> Ó9ï gr- e" '| namiddags tusfchen 72'- en 8j.5 „ gr.; doch in het laatfte derde deel van cie „ Maand, *smofge1is van de 742 tot de gg\; 'snamiddags tusfchen de 6Tf en 82'!, cn "'savonds van den 50 tot den 66 graden waar„ genoomen; weshslvcn men i,i "het midden 0 gedeelte van de Maand de grootfte Warmte
» ge*



LUCHTSGESTELDIIEID,' ENZ. 87
„ gehad heeft, en 'er groote dagelykfche ver-i anderingen zyn voorgevallen.
§. 118. ,, Het Maximum heb ik waargenoomen op twee agter een volgende dagen; na* melyk op den 14 en i£en, 's namiddags ten
?, een uur op 831 graden; en daar en tegen het Kleinfte den 8en, 'smorgens ten half zeven uuren, op 41I graden: het Verfchil der Uiterften is dus" 42, en het midden van de-.
>} zelve fom 21 graden.
§. 110. „ De Maandelykfche Gemiddelde ?, Hoogte it 60. 6-j graden; de Grootfte Ge?, middelde Hoogte 72. 75 gr. en de Kleinfte t> 48- % gr-
§. 120. „ Zo aanmerkelyk de Verandering inr de gemaatigheid der Lucht, geduurendc de„ ze Maand, '« daags was, moet dezelve de» „ nachts ook geweeft zyn; want verfcheidene „ nachten zyn zo koud geweeft, dat ,het zelfs gevrooren heeft, byzonder komt de nacht ,, tusfchen den 7 en 8cn in aanmerking; want, „ ik vónd op lnarftgenoemden dag 'smorgens omtrent half zeven uuren , een loodene Goot, „ in welke een halven duim Water ftond, ter „ dikte van een kaartenblad nog bevrooren. ■—„ Behalven dezen dag, heb ik nog op verfchei„ dene andere, 'smorgens duidelyke teekenen
„ van koude nachten kunnen befpeuren. <
?, Voor het overige heeft het by uitftek ia fommige nachten gedaauwd; de Groenten irï de Tuinen en andere die ter Markt.gebragt worden, waren daar van zo nat, als of ze in v het water gedompeld hadden geweeft; het F 4 11 gc-



$8. Bericht wegens de
„ geene, volgenj het getuigenis der Buiten-He* „ den, in veeJe Jaaren alhier in dien trap niet voorgevallen is. H
§. 121. Ook behooren wy niet natelaaten om aan te teekenen, het geen de Heer Holl aanmerkt: „ Mei was zeer warm, of fchpoh 'er P, eenige koele dagen in waren , als den 5, 6, „ 7, 8, 9 en 2,4"; de Gemiddelde Höogté ,, was 58^ gr. ook zeer gelyk met M?» 1778„ als men die zes koele dagen uitlaat, dan krygt „ men eene gemiddelde uitkomlt van <5c^ gr. „ Op 13 onderfcheidene dagen, klom. de T:?r„ mometer boven de 70, en zes maal van.80, ■„ tot 83 graden: de Dagely.klche Ve'rfcmllen „ waren zeer groot, veroorzaakt door de Ni. ,, en NO. Winden, die veele Morgen- en A-. s, vondftonden vry guur maakten."
§. 122. De Tydperken der Warmte van. deze Maand kan men brengen tot de volgende;
1°. Van den 1-9"1, de Gemidd. Thermometer tusfchen 47 en 55 graden.
11°. Van den 10-20™, de Gemidd. Thermcr meter tusfchen 59 én 67 graden. Ene'énmaal op 71. 3 gr. den 14"».
•JIP. Van den 21-27?", tusfchen 51 en 53 graden.
IV*. Van den 28-3 ien, tusfchen 62 en 7©, graden.



LüCHTSCESTïLDH EIB^ ENZ.' &|j LüCHTSGESTELDHEID en WlNDEN.
J. 123. Aanmerkelyk was de Droogte dezer Maand: ook teekent de Hooggel. Heer van S winden aan: „ 'er viel maar op vyf dagen
eenig vocht, 't welk men raeeten konde;
en de geheele hoeveelheid bedraagt maar 3$ „• lynen; daar 'er in Mei doorgaans hier (te Fra,,, neker) 25 1.; en op Zwanenburg byna 19 „ lynen gevallen is. De geringde hoeveelheid
die ik hier gezien heb, was van 9f 1. in 1779; „ en op Zwanenburg is 'er in 40 jaaren , maar „ een aa-imerkely er voorbeeld geweef , na„ melyk van i\ L in 1759; en van 5 }t in 1758; „ doch het geen de Droogte aanmerkelyker
maakt, is, dat 'er in de drie eerfte Maan„ den Maart, A ril en Mei , te famen maar 16. „ i 1. gevallen zyn. , Van dusdanige Droogje te in drie agter een volgende Maanden is my, ?, na January, February en Maart 1779, geen
voorbeeld bekend: de volgende komen 'er „ het naafte by; December 1756, January, Fev bruary 1757, 17 1. extra Koud. February, „ Maart, April 1741, 18J 1. ongemeen Koud. „ December 1743, January, February 1744, i8jl. s, zeer Koud. January, February, Maart 1740,
2o| 1. zeer ftrenge Winter.
„ De NO. en NW. Winden hebben fterk I, geheerfcht, zie hier de algemcene vergéljf>> king:
NW. doorgaans 384 thans 529,
ZW. ,— 218 —— 70
NO. i34 3sl
ZO. —-v 112 -~ -. 51



B ï a I E B T w:gens d&
W. <?3 i3
N. 45 6
O. 23 o
Z. 1 18 o.
„ Waar uit de veelvuldigheid der NW. ea
vooral der NO. en de fchaarsheid der ZQ. „ ZW. en andere Winden genoeg blykt: ook „ hebben de NO. en NW. Winden van dea
?, 1—14en gewaaid. Die van den 8en by dea
„ V. M. en den ioen by het Zuider Stiljland y, waren alleen met een klein ftreekje uic het „ Z. gemengeld. Den 12, 13 en i4en waren 9> de Winden ongeftadig: van den i5-3oen blie„ zen zy geftadig uit het NO. en NW. of uit
beide de üreeken op eenen dag: den i8en „ alleen was 'er een klein ftreekje uit het ZO. „ by; den i8en Klimmend Equinocl. en Ver fte
Punt.
„ Den 4 en 5en, vooral den 6, 7, 16, 22 23 en 24^" had men de fterkfte Winden.'*
§. 124 Het zelfde heeft de Heer Holl te .Breda vvaargenoomen: Helder en omtrentHel,der heb ik (dit zyn de eigene woorden van zyn Ed.) zo veel als in Maart, 52 aangeteekend; waar onder twee agter een volgende Heldere dagen waren. Den 10, 11, 15 en i8?n, viel 'er iets Regen; welke te famen ,maar twee lynen bedroeg: de Uitwaasfeming heb ik nooit in deze Maand grooter gezien, die 52 lynen
xiitmaakte. 1 Volgens de Zivanenburgfcbe
Waarneemingen, zou die aldaar 'm Mei 174Ö ,
nog twee lynen grooter geweeft zyn. De
ongemecne groote Droogte van deze, en da
twee



LuCHTS-GÏSTËLBHEID , ENZ. gig
twee voorige Maanden, verzeld met de veel" vuldige N. en O. Winden maakte een droevige vertooning; alle foorten van Gro.nten, Peulvruchten en vroege Aardappelen waren verdord en ftonden dus verbrand op het Veld; eene menigte Rupfen at het overige op; en een akelig vooruitzicht vertoonde zich overal.
Vergelykt men het weinige gevallen Water, en de groote Uitwaasfeming van deze drje Maanden te famen, het wordt nog aanmerkelyker.
Jt gevallen Water. Uitwaasfeming,
Maart 3J . suf
April • X • 37
Mei ——— 2 — gi
te famen irJJ '> 1— nc|
De N. NO. cn O. Winden hebben byna alleen gewaaid; den 11 en 2oen zyn dc eenigfte dagen, in welken 'er geene van deze Winden niet gewaaid hebben.
§. 125. De Heer Es oré merkt aan: „ Een a, zeer heldere en huitengemeene Dampkring s, heeft geduurende het beloop dezer Maand
„ plaats gehad. Ik heb aangeteekend 6
a, geheel Heldere; 2 Bewolkte; 7 deels Hel-
dere, deels Bewolkte; 3 deelj Helder, Be., woikt, geheel Betrokken; 4 Helder, byna „ Betrokken , geheel Betrokken ; 1 Helder ,
geheel Betrokken; en de overige zyn enkele
dagen, welke zeer veranderlyk zyn geweeft^
Hf. j, Verder: op vyf onderfcheidene
» da-.



pi Bericht wegens de
„ dagen heb ik Mift aangeteekend; als op den >f icn 'smorgens; den 8, o en den igen 'sa„, vonds een ftinkenden Nevel; en op den ioen 5, eenen gelyken , doch 's morgens, - : - De„ ze Morgen en Avond-Nevel viel op ettely„ ke dagen zo fterk neder, dat de voorwer}, pen aan dezelve blootgeftcld, zodanig be>?, vochtigd wierden, als of ze beregend waren ;
het geene (gelyk ik §.-i20, nog nader-zal „ aanmerken) eene merkelyke vervulling van
de ongemeene Droogte heeft kunnen aan„ brengen,
§. ii7. Tk heb geen Onweder waargenoo9, men; maar, eenmaal op den 23en het Noor„ derlicht, verwonende alleenlyk een middel-
3, maatig flaauw licht. ■ Op dezen dag was
„ de Nieuwe Maan voorgevallen; het fchynt, als ?, of 'er, op het gevolg van dit Luchtverfchynfel
eene verandering in de Kracht der Winden „ veroorzaakt zy geweeft: want de Wind, welke
op den, 22en uit het N, NW. en N. NO. „ byna met een halven Storm woei, bleef den „ 23, 24 en 25en uit gemelde ftreeken by aan„ houdenheid en ongeveer met dezelfde kracht „ door waaien,
§. 128. „ Zo groot de Helderheid der Lucht geweeft is, zo fterk, als een gevolg hiervan, „ heeft men ook de Droogte gehad, —.—. Ik „ heb maar op zes onderfcheidene dagen Re.,, gen aangeteekend; waar van 'er 3 van weï„ nig, en 3 van maadgen Regen waren; zynde j, de hoeveelheid, by dag gevallen, niet meer„ der dan 3! lynen; en in twee nachten Hechts | lyn; weshalven de ganfche Maandelykfche
,r Ho 5*



L.U GII TJGESTELDHEID, EifZ. pj
Hoeveelheid niet meerder geweeft is, dan „ 4j lynen. De grootfte hoeveelheid in eenen „ dag gevallen, is 3^ lynen ? en de kleinfte J 1.
„ 1 Eene geringe hoeveelheid voorwaart
„ dan, nu zullen wy dezelve vergelyken met
de Uitwaasfeming,
§. 129. Ik heb de Uitwaasfeming in de Zon bevonden 3 duimen 7Ï lynen; maar in de fchaduw 8T| lynen ; dienvolgens is het Aardryk op Plaatfen, onmiddelyk do^r de Zon befcheenen , omtrent 11 maaien meer uitgedroogd s dan het zelve door het Hemelwater bevochtigd is geworden. Maar in andere Oorden buiten de
Zon is de betrekking als 1 tot <i. welke eene buiten gewoone.Droogte ! te meer, wanneer men hier by in aanmerking neemt, de Droogte van de naaftvoorgasmde Maand April, zo zal men bevinden, dat'er in den tyd van agt weeken, geen duim Water gevallen is; daar in tegendeel de Uitwaasfeming in de Zon, in den gemelde»
tyd, ruim ö duimen beloopt. De gevolgen
hier van konden dan voor den Landman niet anders dan grievende en nadeelig zyn; want in de Thuinen was de grond even als ftof, en de Bouwlanden waren met breede fcheuren opgefpleeten, hygende en als dorftende naar Water.
■ „ Het gras op de Weilanden was voor
„ het meerendeel door de fterke Zonnefchyn „ verdord en als gezengd; en indien het de goe-
de Voorzienigheid niet hadde behaagd, deze „ aanmerkelyke Droogte en gemis van den noo-
digen Regen, eenigszins te vergoeden door „ eenen overvloedigen Daauw, en eenen morgen „ en avond Nevel, te laaten vallen, zoude men „ in deze en volgende Maand byna gebrek aaa
t> Groen»



94
Bericht wegens de
„ Groenten en Moeskruiden gehad hebben; düi» „ dit laatfte heeft nog te vvége gebragt, dat dat men, hoewel fchaars, en niet mals, ee„ nige derzelver ter Markt heeft kunnen brenf> gen-
5. 130. „ Als een naaft waarfchynelyke oorzaak der gemelde Droogte, zoude ik (onder „ verbetering) de aanhoudenheid vandeNoord,; Oofte Winden, en nevens deze, de Noord„ Wefte ftreek houden; de eerfte heeft op 22 „ onderfcheidene, en bykans agter een volgen-
„ de dagen ■, gewaaid. De andere ftreek
heb ik 16 maaien aangeteekend; naaft de twee gemelde ftreeken hebben de Oofte en Wefte ftreeken ieder 6 maaien; dan de ZW. 5 maa„ len ; de Zuid-Oofte 4 maaien; de Noorder 3 maaien; en de Zuider ftreek 2 maaien gewaaid; maakende te famen een getal van 64 ftreeken; dewelke 20 maaien ftil, 46 maaien j, winderig en 8 maaien tot harden wind, of ,> halven ftorm zyn waargenoomen; waarom de 3, ftreek die het meeft gewaaid heeft, deNoord„ Oofte, en welke men het minfte gehad heeft,
,, de Zuide Wind geweeft is. Daar en
„ boven zyn 'er vyf dagen geweeft van e'én ,. .,14 van twee, 10 van drie, en twee van vier ftreeken.
§. 131. „ De Streeken, waarmede het ge„ duurende deze Maand geregend heeft, zyn
„ geweeft de O. ZO. Z. W^ en NW- ■
„ De Oofte WTind heeft § lynen, de Zuid-Oofte
en Zuide weinig, de Wefte Wind 3J iynen, s, en de Noord-Wefte ftreek j lyn Vvater ge5, geeven.



jLuCHT& GESTELDHEID , ÏNZ. g£
f. 132. Te Groningen waren de Windftreeken als volgt: den 7, 19, 21, 22, 29 eri 30™ N. den 2 en 3™ NW. den i8en O. den 9, 15 en i<?en Nü. den 5, 17, 23, 25 en 31™ N. en NO. den 6, 20, 26, 27-28™ N* en NW. den 8, 10 en 14™ NO. en O. den 4™ NW. en W. den ie" O. NO. en NW. den nen ZW. W. en NW. den 12™ W NW N. en NO. den 13™ ZÓ. Z. ZW. W. Nw! en N. den 14811 Ö. ZO. Z. ZW. W. NW* éi N.
Te Amsterdam: den 5e» N. den ienNW. den 29én O. den 7, 15, 17, 19, 21-23 en 2(5"i NO. den 3 en io"en N. en NO. den 2,4, 6 en 20™ N. en NW. den i8«n N. en O. den 9 en 31 en NO. en O. den 28e» NO. en Z. den 24 en 25e» NO. en ZO. den i2tn NW. en ZO* den 8 en ioen ZO. O. en NO. den 13en 7. NW. en NO. dei 30e» ZO. en NO. den 27en
Z. NW. NO. en N. Ook merkt de Heer
Mohr aan : 't was i» deze Maand alleropmerkelykft, dat geen eene ftreek van den Wind tusfchen W. en Z. heeft plaats gehad; zelfs nietin 42 dagen van den igen April tot den 3en jUny.
Te Sparendam : deta icn NW. den 2™ NO. en NW. van den 3-6™ NW. fomtyds N. van den 7-10™ NO. den 11™ ZW. en W. den 12™ O. den 13™ ZO. ZW. en N. van den J4-18™ NO. dan een ftreek Noordelvker of Ooftelyker. den 19™ NW. van den 20-25"» NO. van den 2(5-29™ NW. den 30 en 3ie8
In 'sH^ge; vaa den NQ. den 4'n N.
NW,



f& BehichT wegens de
NW. en NO. den 5™ NW. N. en NO. deii 6en NW. en N. den 7™ NO. den 8™ ZO. O* cn O. t. N. den oen NO. en N. den io6n 6. den nen ZW, en W. den 12™ NW. en NO." den 13™ ZW. en NW. den 14™ ZW. W. en NW. den 15 en i6ea NÓ. den 17™ N. en NW. den 18™ O. ZO. en NO. den 19™ NW. den 2oen NO. N„ en NW. van den 21-24™ NO, den 25™ ZÖ. O. en NO. den 26™ O. NO. en N. den 27™ NO. en NW. den 28™ NO. N. en NW. den 29™ ZO. NW. en NÖ* den 30™ ZO. en NO. den 31™ O. en NO.
Te Delft: den 1-3, g, 6, tg, 19 en 21™ N. den g, 13, 14, 16, 17, 20 en 30™ NW. den 11, 12 en ióen W. den 11 en 30™ ZW. den 14™ Z. den 10, 11, 13, 25 en 29™ ZO. den 1, 8, 9, 12, 18 en 24™ (X den 3-10, 13-31™ NO. den 3, g, 6, 15, 19 en 21™ N. en NO. den 5™ N. en NW. den g, 13, 14, 16, 17, 20 en 30™ NO. en NW. den 1™ N. en O. den 8, 9, 18 en 2de" NO. en O. den 16™ NO. en W. den i6en NW. en W. den 14™ NO. en Z. den io-, 25 en 29™ NO. en ZO. den 30™ NO. en ZW. 'den 14™ NW. en Z. den 13™ NW. en ZO. den 30™ NW. en ZW. den 11 en ZO. en W. den iacn ZW4 en W. den 11 en ZO. en ZW.
7e Schoonhoven waren de Winden den ■ ien N. den 2en N. en NW. van den 3-5-en NW. den <5eft N. en NW. den yen N. en NO. de* 8 en oen O. en N. den ioen O. en ZO. den nen ZW. en W. den rsen NW. den'1301 Z. ZW. en N. den T4en z. en NW. den 15e» NO. en N. den itfen N. W. enNW.don i^ert
NW*



LUCHTSGESTELDHEID , EN2. 97
NW. den i8en NO. en N. den io«n NW. en N. den 2oen Z. en NW. den 2i«i NW. en NO. den 22 en 23en NO. den 24 en 25e» (X den 25en NO. den 27™ O. en N. den 28 en soen NO. den ijoen ZO. en N. den 31e" NO.
Te Middelburg: den igén NW. den 12^ 14; 17 en iSen ZW. den 22.cn ZO. den 2, 3, ■7, 10, 19, 21, 23, 24, 29, 30 en '3t*n NO. den 6, 26-28^ N. en NO. den 1, 4 en pen NO. én O. den 200 NW. ei W. den 5 en •25e!) NO. en ZO. den io~en NW. en ZW. dea 8e'n ZO. en O. den nen ZO. en ZW. den igen ZW. Z. en N.
Te Sluis in Vlaanderen: den ien NO. den 2en NO. en N. den gen NO. den 4en O. en NO* den .5 en <5enN. den 7en NO. den #en_ ZO. den pen NO. en O. den ioen NO. den ir en i2en ZO. den ige'n ZO. en N. den i4en W. den i,5en NW. en W. den i6en ZO. en NW. den 17 en i?en NW. en N. den ipen NÓ. en. NW. den 2oen NW. en N. den 21 en N. van den 22-25en NO-. den 26 en 27e» NO. en N. den 2§en N. van den 29-3ien O.
Te Bf.rgen op den Zoom: den ien O. NO. en N. den 2en N. den 3«n NO. den 4en O enN. den ^en NW. en N. den 6cn N. den 7en NO. den *8en O. den 9en NO. den ioen NO. O. en ZO. den iienZO. enW. deni2ehW. enNO. den i3en Z. en ZWr. den i4en ZW. en NO. den ijen NO. den itfen NO. en W. den I7cn NW.' en W. den i8«n NO. deh ioen N. den aoen ZO, en NW. den 2ienNW. en NO. van den 22-2cen NO. den 16 en 27^1 O. en NO, G de®



9$ Bericht wegens de
den ügen NO. den NO. W. en NW. dén gpea ZO. ZW. en NO. der. 31 en O. en NO.
Te Breda: den 3c.cn N. den 17 NW. den 1 > 7? 9, l9, ai-?3, '25, 2(5, 28,-29 en3ien NO. den 2, 3, 6 en igcn N. en NO. den 5 en i2enNO. en NW. den8, 18, 24 jèn a'7/n NQ. en O. den ^en NO. en Z. den 4 en ioen SO. en ZO. den 16 en 2oen NW. en ZW. den 1 icn ZW. en W. den ifnZW. NW. en NO.
Overeenstemming met dc Chaldeeuwfche Periode.
§. 133. De 2pe Maan-maand van den Saros iiccmt een aanvang met den 8en Mei 1781; den 27en April 1763; en den 15™ April 1745.
§. 134. Het Maximum van den Barometer was als volgt:
in 1745 van i()A. 4. 40 1. I763 _ _ 20d ^ 40-
I?8i . 29d. 5. 30.
Aanmerkelyk is alhier de overeenkomftf vooral tusfchen de Jaaren 1745 en 1763; en hoewel het in de Jaaren 1745 en 1763, Tydperken waren van Laage Standen, vindt men. evenwel, dat de Barometers, in alle deze drie Jaaren Hoog gedaan hebben.
§. 135. Laaten wy zien, hoe het met het JfcfifJ fatnium gelegen zy, het zelve was;



LüCÏITSCESTELDHEID, EKZ. 9%
in 1745 van 28d. 3. 77 1.
1763 28d. 2. 81.
i78i 1 28d. 8. 30.
Het laatfte Jaar wykt derhalven grootelyks ai met de twee overige, die met eikanderen vry wel overeenkomen; dan, wy eifchen, gebTk wy reeds meermaalen aangemerkt hebben, géerie overeenkomft tot in het minne getal; maar welde neiging: alzo al'e zaaken en omftandigheden, die eenige Modificatie in den Saros veroorzaaken kunnen, niet altoos dezelfde zyn, en in dezelfde betrekking ftaan.
§. 135. Het Maximum van den Thermometer in' dien tyd was:
in 174.5 van 7c gr;
lift. — 78.
Het verfchilt derhalven grootelyks, dat de .Warmte dit Jaar dcnzelfden graad, als in de Voorgaande Jaaren , zoude gehad hebben: doch niettegenRaar.de de Thermometer dien hoogeri trap ' beklommen heeft, was dezelve echter koud; gelyk wy omftandiger hier vooren verhandeld hebben; en daar in komen de Maartden Mei met eikanderen overeen.
§. 137. Het Minimum van den Thermometer
Was, als volgt:
in 1745 'van 40 gr. I?63 435
G 2 D ei*



"ioo Bericht ivegetts de
Derhalven was het Minimum overeenkómftigi
§. 138. De Windftreeken waren in de Maand Mei als volgt:
'nis- ÜH- *7%*>
N. ■ 2. ■ 4. 131.
NO. 37. 23. • 40.
O. O; ■ 3. • IOi.
ZO. 24. ■ 5. 5.
Z. 1. ■ 2. ■ 4|j
ZW, 15. 18. ■ o.
W. o. 6. 3,
NW; — 14. 32. X l|.
Stille d. —— o. o. 5.
Uit deze optelling blykt ten klaarften, dat in de Maand Mei van deze drie oTereenflerhmende Jaaren, de NO. Winden de heerfchende zyn geweeft.
- J. 139. Wy hebben van deze Maand mede omftandig de Droogte befchouwd; laaten wy derhalven zien, hoe die met de overeenkomende Maanden van den Saros gelegen zy.
In het Jaar 1745, vindt men, geduurende de 29e Maan - maand, 8 Regendagen, dewelke 17! 1. Regenwater hebben opgeleverd; en in 1763, maar 6 Regendagen en 7 lynen Water: by gevolg een zeer geringe hoeveelheid, zo in getal van dagen, als in de maat. Men kan derhalven voor deze Maan-maand geruftelyk afleiden, het volgende
C O RE.0 LA R.IUM.
140, Derhalven blykt, dat deze Maand
met



LUCHTSGESTELDIIEID , ENZ. IOl'
met de Chaldeeuivfchc Periode overeenkomt, zo in den loop van den Barometer, in de Temperatuur, de Windftreeken, als in de groote Droogte der Maand.
Overeenstemming met den Metonijchen Maan - cirkel.
§. 141. Men vindt voor de Jaaren van dea ip jaarigen Maan-cirkel aangeteekend:
Het Maximum van den Barometer:-
in 1781 van spd. 5. 3 I.
1762 spd. 5. 37.
J743 2?d- 6- S3-
Het Minimum :■
in 1781 van 28d. 8. 3 1. 1762 ■ 28d. 10. 56% 1743 ■ 28d. 6. 20.
Het Medium:
in 1781 van 2pd. I. 49 1.
1762 2pd. 1. 80.
1743 ~9i- 1. a9-
Men zoude hier uit konnen befluiten, dat,het Minimum van 1743 , uitgeflooten, de Standen van den Barometer met deze Periode overeenkomen.
%. 142. De Hoogte van den Thermometer vindt
men aldus te zyn; • ,
G 3 Het



ipz Bericht wegens de
!743- i76-- 17S1; Het Maximum 63 — hè — 78. ' Het Mm,mum 40 —-41 — Het Medium 51. 66 — 57. 47. — £7. 7,
Hier uit ziet men , dat het Jaar 1762 en tjlt%' mede overeenkomen, in alle drie de Standen van den Thermometer; doch dat 1743, daar van af wykt.
§. 143. De Winden waren :
1743 i7Ö2 17%% N. t 4 , '
NO. ^ 35 4o 40
O. : 1 8 ?oj
ZO. — 12 g 5
zk — ij ZZ il ZZ $
NW, 20 J ïfx
Stiile d. o o è
Volgens deze -PmWe, Zyn in alle drie dej J-aarèn de NO. Winden mede de heerfchende geweeft ; en by gevolg ook met eikanderen' overeenftemmende.
§. 144. In het Jaar 1743, bedroeg de gevallen Regen 2c-i lynen; en in 17Ö2, lynen-:' en by gev.oig waren deze Maanden vochtiger dan d:e van de Maand Mei 1781 ö
In.-



LüCHTSGESTELDHEir>, ENZ. I 03
Invloed der Maane. op het Weder..
§. 145. Den ien E. Q. den 4™ Njüfte Vivat, Daalend EquimBitm en Vierden Dag voor V. M. van 1-7™ nam de Warmte beftendig af, en das tot daags voor V. M. derhalven had de vereeniging der drie Maanpunten geen Invloed op de verandering der afneemende Warmte ; zynde het. den 7™ de koudfte gemiddelde dag van de geheele Maand. Den 8cn V. M. met de¬
zen dag nam de Warmte wederom toe, en bleef vermeerderen tot den nen; en dus daags na Zuider Stiljland, en ée'nen dag voor den Vierden
Dag na V. M. Den 12™ was de Warmte
veel verminderd; den 13 en i^en waren de twee warmde dagen, en wel de laatfte, daags voor het L. Q. — den 15™ was 'er wederom vermindering van Warmte; dan, nam met den 16-19™ toe. Den i8cn Ve-Jle Punt, 'den ioen Klimmend Equinoülium, den fgfn' N. M. den ,25™ Noorder Stiljland. — Van den 2.0-2,4™ wss de Thermome ter meeft beftendig op eene hoQgte; dan, nam ia gemiddelden ftand toe , daags na den 4™ dag na N. M. ; gelyk ook den 31™, daags na het E. Q.
%. 146 De Barometer, klom den ien *- lyn; dan, begon den ieu te daalen , tot den 5™ (den icn E. Q. en den 4™ Naajle Punt en Daahnd Equinoiïium.}: vervolgens van den 6 op den 7en te ryzen, daags voor V. M. den 8en.te daalen , tot den ioen, op welken dag het Minimum in* viel, den ioen Zuider Stiljland; den 11 cn i2en Klimmende , den 12™ Vierden Dag na V. M. —— Den 13 en 14™ daalende ; den 15™ L. Q. begon de Barometer weder te ryzen, en hield G 4 daar



104 Bericht wegens dt
daar mede aan, tot den i8en, den dimmend Equinodium den 19 en 20™ daalende; den 19"»' Vïerdm Dag voor N. M. van den 22-24™ ryzende; den 23™ N. M. den 25™ Noor der Stilftand, den 24™ het Maximum der Maand, vervolgens tot het einde der Maand daalende.
I
§. 147. Van den 1-7™ bleef de Wind te Franeker, (van welke Waarneemingen wy voor ons in de Vergelyking van den Invloed der Maane op- het Weder, gebruik maaken,) beftendig NW. en veranderde niet met het E. Q. den 1™, noch met het Naafte Punt, Daalend Equinox Hum, Vierden Dag voor V. M. den 4™; dan, den «en V. M. liep de Wind NO. den 10™ Zuiden Stil ftand de Wind Ooftelyker; den nen liep de Wind Weft; dus daags voor den Vierden Dag na V. M. den 13 en 14™ was de Wind veranderlyk; den 15™ L. Q. geraaktede Wind in het NO. alwaar dezelve bleef tot den 2cen. (denKlimmend Equinoclium') daags na den Vierden Dag voor N. M. wanneer dezelve NW. liep, en aldaar bleef tot den 23™ by N. M, toen de Wind wederom in het NO. kwam, en uit dier* hoek bleef waaien, tot den 25e* Noorder Stilftand, draaiende toen wederom NW. uit welke ftreek de Wind niet veranderde dan tot de» 30C115 by het E. Q. verwiftelende toen met de NQ. ftreek.
Aldus ziet men , hoe aanmerkelyk de veranderingen van den Barometer, Thermometer en der Winden zyn geweeft, by het veranderen der AfptRen der Maane; en geeven derhalven ten klaarften derzelver Invloed'in deze Maand op het Weder te kennen.



LlTCHTS&ESTELDHHID , 1nz. log
§. 14?. De Heer Esdré zegt nopens de Afpee* ten dezer Maand: aanmerkelyk is het, dat de Kwik'savonds voor den icn dag, tot den 4entoe, op 29 duimen is blyveu ftaan; zynde 'er op den 2 en 3^ geen dagelyks verfchil geweeft; en dat het daags daar na, op den 4011 ^Maans-Perigeum was, wanneer de Kwik 'smorgens reeds onder de 29 duimen gedaald was, en zo voort bleef zakken, tot dezelve den gen 'savonds een halve lyn boven de 29 duimen klom. Den 6en} geduurende den geheelen dag, op 29 duimen 1 lyn , en den volgenden dag ook op dezelfde hoogte bleef ftaan; behalven dat deze voor een korten
tyd J lyn was vermeerderd geworden. Den
8en dag was het Volle Maan; de Kwik zakte onder de 16 duimen, en had voorts tot den 20=n ingeflooten, zodanigen ftand blyvenhouden; uitgezonderd, dat de hoogte op den 17 eni8en^ of op 29 duimen, of een weinig daar boven, gezien is; den i8en Maans Apogeum,
Den 2ien was de Kwik 'savonds reed.' i \ lyn boven de 29 duimen, en bleef alzo by aanhouden heid tot den 25™, toen die wederom aan het daalen ging; doch bleef echter boven de 29 duimen, tot aan den 30™, wanneer dezelve 'savonds de hoogte van 29 duimen verkreeg; en op den laatften dag der Maand, ook op2.9
duimen bevonden is. Nu was het den 23en
N. M., en de Kwik, des morgens van dezen dag op 29 duimen 3 lynen geklommen zynde, bleef deze hoogte den geheelen dag behouden; en daags daar na heeft dezelve het Maximum
verkreegen. Uit de gemelde byzondere
Standen des Barometers blykt, dat de grootfte t;j aanmerktlyjjcfte verandering voorgevallen is» G g om-



\o6 Bericht •wegens de
omtrent den tyd van de N. M., alzo de Kwik3 korten tyd voor dezen ftand der Maane, boven de 29 duimen , fchynt aan 't ryzen geraakt te zyn; en na dezelve, het Maximum verkreegen hebbende, tot aan het laatfte van de Maand genoegzaam boven de 29 duimen is gebleeven.
J U N Y.
§. 149. Deze Maand beeft geene aanmerken?*: waardige byzonderaeden opgeleverd. Dezelve was over het algemeen Warm: ook was in deze Maand de N. en W. Wind zeer zeldzaam ^ gelyk nader blykt uit de befchouwing van den
Barometer..
§. 150. De Hooggel. Heer van S wind enteekent wegens den Barometer aan: „ De Bare-
meter heeft niets aanmerkelyks opgeleverd, „ als alleen, dat de Dagelykfche Veranderingen „ klein geweeft zyn. De Gemiddelde , is de „ Kleinfte Gemiddelde, die ik hier federt 177 r, ,, gezien heb; en bedraagt maar iets meer dan „ de helft der- Gemiddelde, die hier het eene
,, Jaar door Het andere in Juny plaats heeft. •
„ De laagfte Barometer heefc men hier den 6, „ den 7™, vooral den 8 en pen waargenoomen „ (den óen V. M. den 7™ Zuider Sülftand; den
ioen vierden dag na V. M.); de hoogde van
den 28-3G™. • • Den 28™ E. Q. N.iajle
,, Punt en daalend Equinoeliwn: den ien july, en
vierden dag voor V. M.
„ De grootfte veranderingen hebben plaats gehad:
Van,



' *___ ! op°S X^'k^ ^__f" | ^Scf ' *£„_? \LucUsgefleldbeid. ' B.zondcre Wa_„ee_i^_.
der Pl_tfen. der Waarneemt. J%"^V. | — . Lgagen. j Lynen. [ [ | J-
________ ■„ L1 U—, ■ rWixTMinj Max. j Mn~~ Med. }Max. Min. MaxM MwilMéd, ' ' "~ " " ' "~ 1 : : i
Prof v Svvjnden. 24 _ _ 10 'a9- g- 25 !a8. _9. a5_39Jj.j4j fj 7 ^ §9 K& 9- - 3- ■ 4«--77 NW. Droog _ Koud.
______ 5^sTï7b^mTn. _4____j___»_^^ - - - _j ~ ~ZZ
55—3 " iTc-Mtaï: "aT 10 _9. 5. 3 !; S ■-9-1-43 *4 § ___gZ-___7 ?_ ; _____ _lNO__ ■ Utf. - ,
'___*«__ ___________ ______ ^ _______ 3 9__1 . 54. o NO, ~ . Utf. | '— ■
f____f__- . .ï^r'^^T. h~ O^^KöL li ____I__-i_ 5_j5±±_ _4i__ _______>__ __*J _Z_ZZ I " —
f_g^-__ ^T-^^r- -4~ ^~a^TlTT^ 75 9 7_Z,_;4__L « -Nü_____ ___. IZZI!_I_ZI_IZZZZ~"
__ff ~ 5_Ta_Tk__ ^:_L_Ü_ _________-* _L_|___:4L___|__L _J3 4^5.__ .____°_^ IJW. i HZ
1 — ^ •_" Sro.Vt? 1. ET 10 29.6.34 28. 8. 49- 129.--Q4 -J', ...-7- -84„. I4?._5_58- 7 NVVY 'utf. . | .
fe____ 5f-HrTE7oRT-^ t~_C2____L^Z?_OI_§Z;^-i2 ___■____*__.'__._£___" _________ _-.fl_.NO. __^_ZZ_ZZ_iZZZ Z ~~
ml^Tf H. E.' Hr. ~d-T-^Ï4__ io__ 29.^J5_ ____8__75 .1?9- °- ^ 3J___ _7_j__i_j45.._j___ . _________ ____ _ I _ ~~
fe^^^T" örTjT wZc^rELS. a^.4i__ ________ 28^___ 3J___ J7_j7_____l ó — (gg_ g 1
l~d-2 U: H__ 'iaT jio 29. 4- _ 2g. ?• 75 _>9- o- _7_ 3_L__ ___'_L__ ____ —4 2J_o__ __£2 : ,
^Zz_izzz_~1 zz- • • • • • ~~pr~~ —|— ?i ^-^-—p-— — ^ ^—- 1—
M E I 1781.
TAFEL'voor de Windstr eêXe-J , bet Getai der Waarneemingen van de'Maand op 1000 gefield zynde.-
Plaatfen. NO.'... ZO. Z. 'ZW.W. NW
k-aneker.-: , 6 33T" o ^t' o 70 j; 529
Qromngen. "lffl]___ 8A f9 j9 4^ 4 204_
145 484^ "3 _4 |"4i___
^Spölire^am. 1§£±S±_ 7___ ^— _4_
Zwcmenburg. __. ___.l7__. _* 2 31 33 ' T-2
HageT* 154 411' ,64 ,'2 ,Q 40 32 ' 226 '
_ZZZZZ ii_i__Z|_Z_. _Z]-L 2i 4^ 97;
'Schoenloven. ' ' [236 '246 129 32 " [32_ 22 g2__ 269
_Z_ZZ __.___!___ -? 78 94 250 •
•Mhlaplburg. c6l 551 '56 ^6 _____ i_ 68
JSluis in-Waanneren. 226522 11^ 128 o] 1 48 ' !129
j__7 88 648~55 22 || 22^ 110
|_«r_r<r« op den Zoom. 140 494 107 I44 ii -74 86 64
M e 1. \ Te Te j Te- Te Te In Te Te Te | Te j Te \ Te Sluis
178t. Franeker. Gtoningew. ■ Amstrrdam. Zwanen-OTrc. Spaarbndam . . '$ Hags. Delft. Schoomioven. IIi-Usd-n. | Mid _b.'| Breda. tn Vlaanderen,
4-6.9.11.13-^. 11 "14I7T11, 14'. 5. 11. 15 ii. 15. 20 4 5.TÏT14. >ff. 10.11.4. 5. 7. f2.15.3. 14. 20 ju. 14.. 2010. iTTïj 9^11.-13.- 15."
Weinig- 16.18.20 I I<. 18 18. 20 i'3. 14. 18. 18. 20 I ;20
R__Z_ ' Z- __ i : 1 !__- x i . 1 i' \ i ;' _
"~M__ge 19 il4-20 20' [9 v 10. 18 | |i8;
"Regen.; I Jj j___ : . l__ 1 .___
Veel 20
Regen. 1^ , , , j . j , .
TAFEL voor7de Dagen op welke 'er Regen in de Navolgende Plaatfen gevallen is.



_<
"TAFEL voor de Dagen,, wélke HELDER, BETROKKEN, enz. geweeft zyn.
—-jJJ F y 7e , Te i Te i Te '• Te la i Tc | Te Te j Te Te Beugen Te Sluis _. | Te
17.1. ' ' Franeker. Groningen. | Amsterdam. I Spaarendam. i Zwanenburg 'sHagz. [ Db^^-_^uMÈ^PI^1^.^^pjf^o^^^]^1^^^^^ ïpj)imJZoot^Vlaant>ekis,x.I BRi.pA.__ I
HeTdW====Z~29=~^===^==W-~^2l "P 1 iI_T"23, 24. .7-..-' .. I4. 27.29 .9. a4. 27.330 ...2.4..26-30 24.25.28 ..tg. 8 }. 24-31 1. 3.8.J2.14.19.28. 29
!__ __ _ _) .-, 1 __*_£_ L
Bvna Helder !. 28' . .8.-0. 17.23.3. g-10. 12. i9-:3-8. 13. 16. 19.3. 12.13. 19. 21.3. 5. 6. 8-ip. 20-1. 3.8. 11-13. ï9-jj-. 3-9. 12. 15. 1-3. 9. 10.12-17.1.. 9: 12.24-31 [-7.9. 1,1 5-7. 13. 15. 16 3.12.23-27.30.
1 ' 24 23-27.29-31 {26.31 • 23-31 : 23. 25.-26.30.31a 1-23.35.26.3°-|^- 23- 25. 31 - 26.27.29-31, < 3*
Bctrokkeiï! "2. 4. 11. 18.20 18 " 2o~" " . 15. 18. 20 4. 7.: _o.-t8.-ao 7. _ 20 10 -■*> :..7.-o..__ 14. 19. 20 20 4.16.20
Byna Betrok- 14. 15 ' -o-""" 4TV. 7! 15. 18 6. 7. 10. 11 3. 6-8.14.15.17 13-15. ii" .k 7., 14-16. 18 *'3.-4. 16 5. 11. 12 2. 5. i3_ r8. 2110. 15. 2-1. 22 ir. 17. 18 18
ken. - w'j.'
Half Helder !i .. _ 10 ia. 1 .Jr-.. 7.9. 11. 13 _! 2. 5. ïr! 13. 14.1. 4. 5. 9. 14. nJi. 9. -. • 22 1. 2. 4. 1.1. 16. '2. 5. 6. 10. 17 M"7-i°- w- I(H4- 6-8. 18. 19. 2. 6. 7. 10. 11. 12. 13. 16-18. 23 2. 4. 9. ic. 21. r. 2.5-n. 13-15.
' ,«17.19.21I4-16. 19. 21. 22l6. 17.21.22 2,1. 22. 25 " 17.19 " l9'21 2I'22 I4-I6.I9-23 22 17. ip. 21. 22
|26.30.3I i __ I _ ! _______(
mms. "10. 11.15 " . "\ " ..4. 12.16 4a .4 .4 .1.8.9.15.-19 .20 > .7 3-17.19
Hagel. - , • Sneeuw.
NoorderLicht. 23. ,9. 21. 24. 29 12. 21 21. 23-25.27 ' J3 - - 4 • 22
Weerlicht. i_. 14.17 13. 14. 19 [4. 20 i_ ■ _ J4
Donder! " ' ' . 12 • U .. ;3 '3
Donderen 13. 14.20 20 '4
Weerlicht. .
__ *. - r""""" r" ~~ ' '. ' 11. i5 j
Kring om dc j
Zon. . 1
t ( , ,■ , , 1 1 ml 111 ' ■■ 1 I. 1 ■ 1 ' | I . HUI 11 1 • ' I 1 1 11 * 1 ' 'r '| "', ■' *
Kring om de - ,.
Maan. __*_• . ____________ t _.._
By-Zon. j
By-Maan. ' | j ( I ^



LUCHTSGESTELDIIEID , ENZ. 10.7.
Van den 5 op den 6en . . i\ 1. den 6en V. M. den
Van den 6 op f Zuider Stiljland.
den 7™ . ,. 2_i. J
Van den 17 7 den I7en vierden dag vóór.
pp den i8en. aj'1. ! V. M. den 28en E. Q.
Van den 27 \ Naafte Punt en Daalend
pp den 28cn. . 2.1. J EquinocMum.
Van den 28 ]
op den 29en. . 3JI. [den ienJuly, vierden dag
Van den go fvoor V. JVI.
pp den 1en July 3 1. J
151. De lieer Esdré zegt: de Hoogte van den Barometer is doorgaans, in deze Maand niet zeer groot geweeft, zynde dezelve voor het meerendeel onder de 29 duimen gebleeven, en in alle opzichten kleiner dan in de voorgaande Maand; want, van den 2-18en, en voorts van den ioen '„namiddags tot den 28en .namidnliddags, en alzo bykans op 27 geheele dagen, beeft de Kwik geftadig onder de 29 duimen b'yven ryzen en daalen; terwyl dezelve op den ic", den iSen geheel en op den icjtn maarten deele op 28 duimen gedaan heeft; doch is van den i8en de, 's namiddags, tot den 3001 ingeflooten , geftadig boven de 29 duimen gebleeven ; gevoljilyk heeft de Kwik de verwisfeling van eenen laageren met eene hoogeren ftand, op twee na den laatften dag van den Maand ondergaan. . De Grootfle Stand is ook op e'e'11
na, den laatften dag voorgevallen; zynde namciyk geweeft op 29A 3. 75 1. .namiddags en '.avonds van den aoea, — De Kleinfte Hoogte.



108 Bexicht wegens de
te is bevonden _8d. 6. 25 1. op den 7en .morgens ten 6, en .namiddags ten één uur; her. Verfchil der Uiterflen is dus 9. lynen; en het
midden der fomme _8d. 11 lynen. D*j
Maa ■delyi.fche Gemiddelde Hoogte is niet boven de aSd. 10. 08 lynen, en de Grootfte Da;.' gelykfche Gemiddelde Hoogte _9d. 3. 58 lynen, en de Kleinfte i8d. 6. 33 1.
§. 152. De Tydperken van den Barometer war ren als volgt:
I. Van den 1 tot den 7en tusfchen apd. 2 1. en 28..
7 1. daalende.
II. 8 i_en .Sd. 7 l.enis..
0251. ryzende.
ill. 1 14 j iöen op _Jd. 11.251. Stationair.
IV. —~—17 ipen —— 28d. 11. 751. en 2pd.
2. 25 1. ryzende.
V. ——20 — 22en 29de 2. sl.cn28d.
10. 5 1. daalende.
VI. —— 23 ■ ■— - 24en 2Ïd. 10.7.il-e. 2 9d.
o 1. ryzende.
VII. ——25 26en — 2jd. ol.cn 2.d.
11. 75 1. daalende.
VIII. ï7 —— 2pen 1—28d. u. 751. cn29d. .
5 1. ryzende.
IX. ———30 31 en 29d. 5 1. en 29d.
3. 5 1. daalende.
Thermometer.
§. 1.53. Wegens de Warmte dezer Maand, teekent de HooggeJ. Heer van Swindin aan: „ deze Maand is zeer Warm geweeft; even „ Warm als in 1775, en dus ook de Warmlte
die ik nog gezien heb; en al neemt men „ maar 3 Wi.arneemingen daags, dan is dczcl„ ve nog Warmer dan eenige Maand van Jur



Lü CïlTSGESTELDIlïID ] ENZ. IO>
ï, ny, tot nu toe op Zwanenburg waargenoo„ men; behalven alleen 175^: ook was het my
nog niet gebeurd, den Thermometer niet be„ nedtn 56 gr. te zien: in 1775, kwam de„el„ ve niet onder de 54 graden: op Zwanenburg „ in July 1755, niet onder de 55; en in 1752, „ niet onder de 54; en in 1775, niet onder de
co; doch toen te Amsterdam niet onder dé 5j 54 gr. De Warmfte Tydftippen waren,
den ien, van den io-x7cn, vooral van den
18-21 en 27 en • den 6, 7, 24, 25 en aöen.
§. 154. De Heer H01.L meldt in zyne Aanmerkingen en byzondere Waarneemingen: Juny was buiten gemeen Warm; de Gemiddelde Hoogte was 66^ gr. te Amsterdam was die nog omtrent een graad meerder: ik heb die hier in deze Maand nooit zo groot gezien ; maar zesraaalen was de Warmte 's middags onder de 70 gr. den i8en klom de Thermometer op 80 gr. den ioen 'smiddags ten 2 uuren het hoogde _7°; na een weinig Regen ten 4 uuren op 8i°; en ten 6 uuren weder 840. ten 9 uuren 'savonds ftond de Kwik nog op 74.; en den volgenden dag was de Hitte weder 8ó_ gr. — Deze groote Hitte verminderde allengskens tot den 2,5«nJ zonder Onweer: den 25^ viel 'er een geftadige koude Regen, waarna de overige dagen zeer Warm waren. De Barometer was doorgaans laag, die niet dan in de drie laatfte dagen boven de 30d. (Eng.) klom.
§. 155. De Aanmerkingen van den Heer Es~ 5>ré, ssjrn de volgende: ,, de Temperatuur in „ deze Maand waargenoomen, is zeer aangcj, naam geweeft; want fchoon men vry warme
» da-



Hp Bericst vjegens de
„ dagen des namiddags gehad heeft, was echter de gematigdheid tusfchen den eenen en ande-
„ ren dag niet mérkelyk verfchillende.
De geheele Maand door, is de hoogte 'smor-
„ gens bevonden tusfchen de 59. en 71 graden, waarvan echter de meefte tusichen 60 en 70 graden waren. 's Namiddags tusfchen 6g
„ en 87J, zynde vérre de meefte dagen tus-
„ fchen 70 en 80; en eindelyk 'aasonds tusfchen g6\ en 73 graden.
§. ig6. ,, Het Maximum van den Thermometer 5", heb ik waargenoomen op den 19 en ae)en „ dag, 'snamiddags ten ée'n uur, en is geweeft 87ï graden; en dus is het voorgevallen daags voor het Soljïitium. De kleinfte Hoogte is » g6\, op den 7". 'savonds ten 11 uuren; het „ Verfchil der Uiterften is dan 31 graden.
§. 157. „ De Maandelykfche Gemiddelde Hoogte heb ik bevonden 68. 17 graden; ert „ de grootfte Dagelykfche Gemiddelde Hoog; te 77. 17 grad. en de Kleinfte 62. 17 gr.
§. 158. De Tydperken der Warmte dezer Maand zyn de volgende:
I. Den jen zeer Warm, de gemidd. Thermometer op 72. 1 gr.
II. Van den 2-iien, de gemidd. Thermometer tusfchen 6g ,en 69 graden, den icec uitgenoomen op 71. 5 gr,
III. Van den i2-2ie^fcde gemidd. Tbermomèter tusfchen"79 en 71 graden; doch den i4en van 69, en den 17en vaa 69 gr.
VI»



LuCHTSGESTELDHEID , ENZ. III
VI. Van den 2 2-26""!. tusfchen 62 en 66 grV. Van den 27~3ien. tusfchen 67 en,71 gr, LUCHTSGESTELDHEID dl WlNDEN.
§. 159. Wegens de Luchtsgefteldheid zegt de Hooggel. Heer van Swinden: „ de hoe,, veelheid van het gevallen Warer was 4 ly,, nen minder, dan 'er gewoonlyk in Juny valtj ,, en door de twee voorgaande Maanden, is het geheele Tweede Vierendeei-jaars het Droog(te, dat ik nog gezien heb, en bedraagt maar „ iets meer dan de helft der gewoone hoeveel,, heid Waters, welke in dit tydftip valt. liet ge,, heele Eerfte Half Jaar, heeft nog niet de helft opgeleverd van het Water, dat 'er doorgaans van January tot July valt; doch in 1770, was dit halfjaar, nog iets drooger.
De meefre Regen viel van den 3-pen- en den ióen, van den i6en tot het einde der Maand, zyn 'er maar i\ 1. gevallen.
,, De NO. en ZO. Winden zyn zeer tairyk* doch de N. de W. de Z. de O, zeer zeld„ zaam geweeft: ik had nog zo weinig Wefte „ Winden in Jmy niet waargenoomen. Zie, hier de algemeene vergelyking:
NW. doorgaans 383 thans ^26.
ZW. 211 . 202,
NO. 145 210.
ZO. r~. 55 176,
Wi



ju» BllICïf wegens de
W. 136 13.
N. 36 13.
Z. 23
O. — 12 ■ c.
"„ De Winden zyn veelal op een en denzelfden dag vry wat gemengd geweeft; doch van
e, den 2o-2oen zyn zy beftendig NO. en NW. weeft. « Deze Maand was ongemeen
„ ftil. >'
§. 160. De Heer Holl obferveerde, dat den 3en de hmgd lurige groote Droogte eindigde, met een Onweer, waar mede een verkwikkelyke Regen viel, die eenige dagen met groeizaame Donderbuien aanhield. De dorre Zandgronden veranderden fchielyk in vruchtbaare Aarde: de Landman zaaide en pootte op nieuw; de warme vochtige Aarde, deed alles fchielyk uitfpruiten, ai het groeibaare beloofde de vooj rige fchade te vergoeden; dat de verwachting
ook dubbeld beantwoord heeft. Het ge*
vallen Water bedroeg in 't geheel 41 lynen.
De Uitwaasfeming was even zo groot, als in de voorige Maand. Schóón de N. en NO. Winden wel het meefte gewaaid hebben, heefï het uit de andere Streeken ook verfcheidene reizen gewaaid; na den 2oen was de Wind dagelyks NO. O. of NW.
§. 161. De Aanteekening van den Heer Esdré is als volgt: „ Het grootfte gedeelte van de e, Maand heeft men eene Heldere, of byna j, Heldere Lucht gehad; ik heb iq zodanige
>> te".



LUCHTSGESTELDHEID, ENZ. II_
y, dagen aangeteekend; als twee volkomen Hel., der, 2 Bewolkt, 7 deels Helder, deels Bewolkt, 2 deels Helder, deels byna Betroki-, ken, 4 byna Betrokken, Bewolkt, Helder, „ en een byna Betrokken, geheel Betrokken, Helder, en de overige dagen zyn meelt, „ deels byna Betrokken, deels geheel Betrok>, ken, deels Bewolkt geweeft; meeft waarge-, „ noomcn in de eerfte helft van de Maand.
§. 161, „ De voorzeide Luchtsgefteldheid heeft: >, ©ns ook eene maatige hoeveelheid Regen, op „ verfcheidene dagen gevallen, aangebragt; 't geen de aanhoudende droogte van de twee „ voorgaande Maanden mildelyk vergoed heeft; „ want, daar *er, in dien tyd, nog geen duim „ Regen gevallen was, is de hoeveelheid in de„ ze Maand alleen 3 duim. i\ lynen; en dus „ meerder dan drie maaien zo veel, dan in de1 „ voorige acht weeken te famen. —— Deze i,, hoeveelheid is in iï ondeffcheidene dagen „ en twee nachten gevallen; terwyl 'er nog ,, drie dagen geweeft zyn, op welke ik de hoe,, veelheid, wegens derzelver geringheid, niet
heb kunnen aanteekenen. Onder de 11 Re „ gendagen, zyn 'er 9 van maatigen, en twee „ van veel Regen geweeft; op een der laatftj, genoemde da:>en, namelyk op den 4'", is „ 'er 'smorgens by een Donderbui, een goed
gedeelte Hagel gevallen, welke dag ook de „ eènigfte was, waar op men Hagel gehad „ heeft. De grootfte hoeveelheid Regen,
op eenen dag gevallen, is 9 iynen, en da }, kleinfte \ lyn geweeft.
§. 163. „ De Uitwaasfeming in de Schaduw H s> waiS



f14 Bericht wegens de
5, was daar en tegen rij lynen ; in voegen de „ evenredigheid van het gevallen, tot het uit„ gewaasfemde Water is, als 9 tot 2, omtrent.
De Uitwaasfeming in de Zon kan ik
voor de geheele Maand niet opgeeven, de„ wyl ik op den 14™ van de Maand, aan myn „ Bak een lek befpeurde, 't welk den anderen „ dag wederom herfteld zynde, heb ik alleen js, de Uitwaasfeming van den igen dag af, tof „ den laatften toe, 20 lynen bevonden.
§. 164. „ Noch Mift, noch Noorderlicht is '„ 'er, geduurende deze Maand, waargenoo„ men; doch op 9 of 10 dagen heb ik Onweer „ aangeteekend; op fommige Donder, zonder „ Weerlicht; dan weder Weerlicht, zonder „ Donder: het aanmerkelykf.e van allen was „ het Onweder op den 4eiï aangeteekend; de „ Lucht was 's morgens vroeg reeds zwaar met „ Donderwolken bezet , én ten half tien utiren „ donderde het zonder Weerlicht, en hield dus by aanhoudendheid aan, tot 12 uuren; hebbende van half tien, tot quartier na tien uu„ ren, i[ lyn Regen gegeeven; en ten 12 uu„ ren nog 1 lyn: maar met eenigen Hagel ge„ mengd. Wyders begon het wederom ten „ half twee uuren te donderen, maar nu met », Weêrlicht verzeld , en hield dus aan tot om„ trent quartier over twee uuren, met zwaaren 9i Regen gepaard gaande; zynde in dezen agtermid„ dag de hoeveelheid Regen 4= lynen: voorts „ heeft het den ganfchen Avond met Regenen
s, blyven aanhouden, het Onweder op den
„ i6en voorgevallen, is niet zo fterk geweeft, m hoewel het een meerderen Regen dezen dag 9» gegeeven heeft; zynde namelyk de grootfte
» hoe-



Luchtsgesteldheid; xnz. u$
£ hoeveelheid de geheele Maand door, op e'é'
nen enkelen dag gevallen.
§. 165. ,, Deze dagen van Onweder, ge-
v voeSd de hoeveelheid gevallen Regen op „ andere, en afgèwisféfd met verfcheidene dai, gen van Zonnefchyn en Warmte, heeft ook „ eene merktlyke verandering in den tyd van „ drie a vier-weeken, op het Groeiende Ryk „ gemaakt; want het geen te vooren fcheen te. „ kwynen, en alles een flechten Oogrt voor„ fpeldde, nam nu in wasdom zeer ' fchielyk i, toe, en leverde ons, verre buiten alle ver„wachdng, eenen grooten overvloed van alle „ Groenten én vroege Vruchten; zo toont de „ Wyze en Goede Schepper, dat zyne vjegen „ niet zyn, ais die der Menfcben, en welke ver„ baazende veranderingen een Almachtio-e Werker in korte .tonden.kan daar Hellen!°
§. 166. „ De veranderlykheid der Wind„ ftreeken is in deze Ma-and aanmerkelyk; want „ ik heb maar eenen enkelen dag van ij daar „ en tegen 7 van twee, 18 van drie, 3 vaa
vier, en 1 dag van 5 ftreeken waargenoomen.
' Het getal Streeken in deze Maand ge-
„ waaid, te famen genoomen , komt op 69; „ waar van dé NO. ZO. het meeft en ieder „ 15 rnrralen zyn aangeteekend: dan, de NW. „ 14 maaien; de ZW. 8 maaien; de O. 7 maa„ len; de Z. en W. ieder 4 maaien, en de „ Noorde Wind het minft, namelyk twee maa-
„ len. Van den i-Sen, of tor V. M.an,
„ heeft het meeft ZW.; van den 8-aien, de „ tyd van N. M. of SoJfiitium, meeft ZO. en f} NO.; maar na dezen tyd meeft NW. en H a h NÖ4



uo Bericht wegens dt
„ NO. geheerfcht. 37 Maaien heb ïc
„ Stilte, 45 maaien Winderig, en 5 maaier. t, harden Wind aangeteekend.
§. 167. „ Met de NO. Wind heeft het ge;„ regend 3J lyn; met den Ooften 1 lyn; met „ den ZO. 15J lynen; met den Zuiden 1 lyn ; „ met den ZW. 13! lynen, en met den NW. „ af lynen; derhalven met de ZO. het meeft, „ en met de Ooft en Zuider Streeken het min ff 3, geregend."
$. 168. Te Groningen zyn de volgendeWindftreeken waargenoomen: den 28*" NW.. den 8 en 30*" ZW. den 23 en 27™ NO. dén 11, 21, 22, 24-26en N. en NO. den 3, 15en 2oen NO. en O. den 2Qen NW. en W. deiv den 4" ZW. en Z. den 6, 18 en 19™ ZO. en O. den i7en ZW. en W. den icn ZO. O. en NO. den 5 en 7" ZW. Z. en ZO. den ióen N. NO. en O. den 13™ ZW. Z. O. en NO. den i4en O. NO. N. en NW. den 2 en 9™ ZW. Z. ZO. O. en NO. den 12™ NO. O.ZO. Z. en ZW. den ioen: ZO. O. W. ZW NW. N, en NO.
Te Amsterdam: den ióen N.-den 1,-28 en 29™ NW. den i7en W. den 7 en ioen ZW. den 19en ZO. den 2, 22-24 en 27"1 NO. den 2.5en N. en NO. den 11 en i4en NO. en Z. den 2oei1 NO. en ZO. den 5™ NO. en ZW. den 13"-. ZW. en Z. den 15*" ZO. en' Z, den 4" ZW. en W. den 8en ZO. en ZW. den 2 en 3" ZW. W. en NO. den 6 en i<5en ZO. ZW.en NO. den 9™ ZO. W. en ZW. den I2en O. Z. en ZO. den 18en ZO. Z. en NO. den aoen' ZW, W, en NW.
Tc



LüCHTS GESTELD'HEID, ENZ. 117
Te Sparendam : den ien NO. en NVV. den 2en W. den 3™ NO. en ZW. den 4en ZW den 5en W. den ó~en ZO. W. en NO. den 7en w! en ZW. den 8 en gen ZO. den ioen Z. ZW. W. en O. den 1 ien ZW. N. en NO. den i_ei» NO. O. en ZO. den i3cn ZO. Z. en ZW. van den _4-i7en ZW. den 18 en ipen ZO. den 20 en NO. den 22 en 23e!! N. den 24e» N. NW. en NO. den 2,5en N. en' NO. den a<5en N. en NW. den 27^1 N. den 28 en 29e» NW. den 3oen ZW. en NW. Verder merkte de Heer Engelman aan: „ Zie hier weder „ een Maand van beftendig fchoon Weder, „ waar in de Lucht-zwaarte niet zeer verander„ lyk geweeft is; en de doorgaande Warmte, „ dagelyks het Phlogifton in de Lucht, door de „ groenende Boomen en Planten wierd öpge-
noomen, en door wyfmaal Donder en Weêr-
licht verbrand werd.
In 'sHage was de Wind: den i« NO. N. en NW. den 2«n ZW. W. en NW. den ie«* ZO. O. en W. den 4en W. den ^en W. én NW. den 6en ZO. ZW. en W. den 7en NW" en W. den 8en ZO. ZW. en N W. den pen O* ZO. en NW. den ioen ZO. ZW. Z. en W. den 11 en ZO. en NO. den i2cn O. en ZO. den i3cn ZW. Z. en ZO. den 14e» Z. NW. en NO. den 15*11 ZW. W. en NW. den i_eh ZW. en NW. den 17e» W. en NW. den i8en ZW. den 19011 ZO. den 2oen 0.r den 21 en. O. en NO. den 22en NO. en N. den a3en NO. den 24en NO. en N. den 25en N. den 26"en NW. den 27en NO. en N. van den 2 8-.oe» NW.
H a T<«



uS Bericht wegens de
Te Delft: den 2, 15, _5, „c _ 3cen N. den 1-3, 8, a4-_7cn NWu den 1,4' 6, », 13 .en ijen W. den 2, 6, 7, t£ ^ ™ I7en ZW. den 3, iq, i4 en i8en Z. den 6-0 ï2, 13, 16, i8-20cn ZO. den 5, 9-12, u 15, 17» ip, 20 en 3ocn O. den 1, 3, 6, V 11, 14, 20-23, 20~> 28 en 25en NO. den k' 23, 26 en 2oen N. en NO. den 2 en 2ccn n' cn NW. den 1 en 3en NO. en NW. den 2Cen N. en O. den 9, n , 14 en ao# NO en O den ien NO. en W. den 1 en 8en NW en W. den 2 en i5en N. en ZW. den 3 en i4en NO. en Z. den 6, 9 en 20e» NO. en ZO den l cn 6en NO. en ZW. den 3en NW. en Z den 8 en irjen NW. en ZO. den i8en ZO. en Z den 9, 12, 19 en 2ocn ZO. en O. den 8 en J3enZO. en W. den 15 en i7en ZW en O
ZO ^nZW* ZW' Cn W' 6' 7 'Cn '3C*
Te Schoonhoven: den ien O en NW den 2en ZW. en NW. den 3 en 4'en ZW en W. den 5e» ZW. NW. en NO. den fjcn ZO en ZW. den 7en z. ZW. ZO. en W. den 8 en .pen ZW. den ioen Z. en ZW. den 11 en, ZW. en NO. den iaën NO. en ZO den 13e» ZO. en ZW. den i4en NW. en W. den i?e, O. en NW. den irjen ZW. en NW. den 17 e» Z. ZW. en NW. den iPen ZO. Z. en ZW den ipcn O. den acen o. NO. en O. den 2ien O. en N. den 22en n. den 23 en 24en NO en NW. van den 25-30.» NW.
Te Middelburg: den 28 en 29*" NW den 4en ZW den 22-24™ N0. den 9 en N. en NO. den 1, 25-27™ NO. en NW. den
den



L U C HT J GESTELD HEID, ENZ. lip'
den 12 en 2oen NO. en O. den 14™ NO. en ZO. den 11™ NO. en ZW. den 16 en 2o*n NW. en ZW. den 10™ ZO. en O. den 1?™ ZW. en W?
Te Sluis in Vlaanderen: den ien NO. den 2™ W. en NW. den 3™ NO. en W. den 4™ ZW. en W. den 5™ ZW. en N. den 6eI* ZW. en NW. den 7™ ZW. en W. den #ea Z. en N. den 9™ N. en W. den 10™ Z. den nen Z. en N. den 12™ O. den 13 en 14™ Z. den 15 en iöen NW. den 17™ NW. en W. den 18™ Z. den 19™ ZO. en Z. den 20™ O. den 21™ NO. den 22™ NO. en O. van den 23 -25™ NO. den 16 en 27™ N. den 28™ N. en NW. den 29 en 3ocn NW,
Te Bergen op den Zoom: den i*n O. en W. den 2™ ZW. W. en NW. den 3™ NO. ZW. en W. den 4™ ZW. den 5™ ZW. en NW. den <5en ZO. en NW. den 7™ ZW. en ZO. den 8en ZO. en W. den 9™ ZO. W, en ZW. den 10™ ZO. en O. den 11 en ZO. en N. den iaën O. ZO. en ZW. den 13 en ^enZO. en ZW. den i/jen ZW. den 16 en i7en ZW. en NW. den i8en ZO. W. en N. den i9<:n O. en ZO. den 2oen O. ZO. en N. van den 2125™ NO. den 26en N. van den 27~29en NW. den 3oen W. en ZW. .(19).
Over-
(19) Het is aanmerkelyk, dat men in 't begin van deze Maand, en wei den gen, zeer zwaare Aardbcevingen. in. Italien , en byzonder te Florence, Cagli, in 't Ca-nfentintefcbe in Komanien, te Arezzo , te San • Sepolero, heeft wsargencomcn; deze Aaróbeevingcn fchynen gc-en Jnvlotd op den Barometer gehad te hebben , maar wel jEtegea^jcI op den Tbermotntter , cn op dc grootc H 4 Droog*



120 B E s i c h sp wegens de
Overeenstemming met de Chaldeeuvh. fche Periode,
§. 169. Deze goe Maan • maand neemt ee» aanvang met den 6™ Juny 1781, den 26*» Mei 1763, en den 15™ Mei 1745.
§. 170. Het Maximum van den Barometer was: in 1745 van 2od. 2. 94 1. 1781 29d. 5- 20.
Hier uit is dan. klaar op te rnaaken, dat het Jaar 1745 en 1763, maar omtrent een halve, lyn, in het Maximum verfchilt; terwyl in 1781, een grooter verfchil heeft plaats gehad: dan, in geen der drie Jaaren is de ftand van het Maximum byzonder aanmerkelyk geweeft.
§. 171. Het Minimum van. den Barometerwas.:
in 1745 van 28d. 3. 29 1.
1763 28d. 8. 59.
i78i , 28d 7. 00.
Men ziet hier uit, dat de Minima niet met elkander overeenkomen; dan, echter hebben, zy, met eikanderen gemeen; dat zy, in geen
der
droogte, die me* hier te Lande en elders waarzoo men, heeft. Het j» eene opmerking, welke door d- onder vmding fchynt geftaafd te worden: dat di Aardbeevingtn, heete en drooge Zonttts voortbrengen. VVy zullen ftwi Aanmerking, hier sa omftandigcr trachten te bewyze»



LuCHT sgestëldheid , enz. 12»'
der drie Jaaren, tot eene buiten gemeene laag-^ te gedaald zyn.
§. 172. Het Maximum van den Thermomettp
in 1745 van 73 gr,
1763 77.
1781 85,
Het is derhalven hier uit klaar, daï de Jaa-* ren 1745 en 17Ö3, die met elkanderen in Warmte , of Temperatuur niet veel verfchillen, en met dit Jaar niet in vergelyking komen,
§. 173. Het Minimum van den Tliermomcter ia waargenoomen.
in 17 45 van 47
I763 46.
,78i ^ 35.
Hier uit ziet men, dat de verandering, of: het verfchil tusfchen het Maximum en het Minimum van de Jaaren 1745 en 1763, gelyk geweeft zy; e# vry wel met eikanderen overeenftemmen: dan, dat dit Jaar 17 81, in het Minimum grootelyks afvvykt. De Heer Mohr zegt: „Het geen in deze Maand ( des Jaars 17 81,) aanmerkelyk was, beftond 1°. in de groote Hitte, als overtreffende Juny 1775, die tot hier toe de heetft bekende, was omtrent \ gr. 11°. In denlaa-^
gen Barometer , na het mooie Weêr , en de>
Windflreeken te rekenen. ■ 111°. in de ver-
baazende veranderlykheid der Winden in de
eerfte helft der Maand." Deze byzonder-
heden , vindt men niets gemeen te hebben met H 5 de



'ia 2 Bericht wegens de
de Jaaren 1745 en 1763. Maar deze ni(v
dificane moet men mogelyk toefchryven aan de Aardbeevingen , in deze Maand in Itauek voorgevallen; (zie Noot'19.)
§. 174. De Windftreeken der Maand Jmyi \varen als volgt:
in 1745. 1763. 1781.
N., ■ o , 5 i2.
NO. « . 10 ao 20Ï.
O. o a i3.
ZO. ■ 12 ■ 7 8.
ZW. 3P 27 \i.
W. 9 6 Ti.
NW. 17 21 155.
Stille d, ! o • o • o!.
De Heerfehende Winden waren in 1745» de ZW. en NW. en in 1763 , de ZW. NW. en daar by de NO. dus met opzicht tot de heerfehende Winden overeenkomende; terwyl in 1781, de NO. de overhand met de NW. heeft gehad; dan , daar is meer Variatie in het getal Windftreeken geweeft.
§. 174. Wy hebben hier boven aangemerkt de byzondere Droogte, die nog deze Maand aanhield. Het getal Regendagen van dezen Saros was 10 in getal, en heeft 25. 71 1. Water; en in 1763, 8 Regendagen, en daar en tegen 52 lynen Water opgeleverd; en dus het dub-
beid van 1745. Het is dan klaar, dat die
Jaaren, geene zo groote Droogte hebben ondervonden , als het Jaar 1781.
O ver-



LUCHTS GESTELD H ËID, ENZ. 123
Overeenstemming met den Metonifchen Maan-cirkel.
§. 176. Volgens dezen Maan-cirkel is
Het Maximum van den Barometer geweeft \
in 17 81 van 29d. 5. 2 1.
1762 igd. 4. 40,
1743 3., 67-
Het Minimum.-.
in 1781 van a8d. 7. o L 1762 » <igA. o. 51.
Het Medium :
in 1781 van a8d. 11. 27 1„ 2,9d. 2. 48.
1743 -9d- 1. 02.
Hier uit zoude men moeten opmaaken, da| de Maxima, Minima en Media van deze Jaaren met eikanderen gemeen hebben, dat zy alle Hoog geweeft zyn.
§. 177. De Standen van den Barometer waren:
1743. 170Y 1781. Het Maximum — 82 gr. — 80 gr. >— 85 gr. Het Mmimum — 52. — 52. — 55. 'Het Medium — 6i. 47. — 61. 64. — 67. 66,
Alleraanmerkelykft is de ©vereenkomft, toe



'154 Bericht wegens de
byna in graden, tusfchen 1743 en 1762; docjï het Jaar 17S1 , heeft een grooter maat van .Warmte gehad.
§. 178. De Winden waren als volgt:
1743. 1762. 1781;
N. -7 1 6 12.
NO. 7 ■ : 24 2 of.
O. ■ 2 • 2 13.
ZO. • 17 ■ 4 ■ 8.
Z. • • o o • 7;,
ZW. 32 8 &
W. —■— 4 ■—i— 10 6{,
NW. 27 1 36 15I.
Stille d. o : o Oj,
t ,
Tn 1743 , was de[ZW. en NW.; in 1762, en in 17815de NW. en NO., Windende .heerfehende; dus beide de laatfte Jaaren met eikanderen overeenkomende in de heerfehende Winden.
ïnvLOED der Maane op het Weder.
f. 179. Den ien Daalend Equinoclium, Naafle
Tutu en den 2en Vierden Dag voor V. M. <■
Van den 1-7™ had men eene afneeming of vermindering van Warmte; den aen viel ook het
Minimum van den Thermometer in. Den 6ea
V. M. en den 7en Zuider Stiljland, van dezen tyd begon de Warmte weder toe te neeraen, en wel tot den 22enj den i3en Laatjle Quartier; den 14"1 Klimmend Equinoclium en Verjle Punt,
en den 2ien N. M. Den 19™ en dus
twee dagen voor N. M. viel het Maximum van den Thermometer in: ook was de tyd tusfchen
he
t



Luchtgesteldheid, ekz* 145
liet L. Q. en N. M. het tydperk der Grootüs Warmte. Voor het overige fcbynen de veranderingen der Maanpunten geenen verdere Invloed op de Warmte gehad te hebben.
§. 180. Van den 1-7™ was de Barometer daalende den 1en Naajïe Punt, en Daalead Equinoetium den 6en V. M. en den 7™ Zuider Stiljland. De Kwik begon wederom te ryzen, den 7eri 'savonds; zynde 's morgens het Minimum van den Barometer voorgevallen, tot den I4en, den dag
van '( Verfle Punt en Klimmend Equinoclium.
(Den 13'enL. Q.) den 15 en ió*en de Kwik Stationairs den I7cn, Vierden Dag voor N. M. de Kwik ryzende, tot den 19=", en wederom daalende tot den i^cn. Den ai'ei» N. M. en
Noorder Stiljland; van den a^-zgtn werd'er maar eene daaling van e'éne lyn waargenoomen; vervolgens klimmende tot den zqcn, 0p welken dag
het Maximum voorviel. Den g$en was het
Vierden Dag na N. M. en den Hgék E. Q. Naaste Punt, en Daalend Equinoclium. ■ Men ziet
hier uit, dat de voornaamue Tydperken van de ryzing en daaling der Kwik, vpigens de Maans; Afpeilen voorgevallen zyn.
§. 181. Van den i-7en was de Wind zeer veranderlyk; den ie«, daags na Zuider S:i!Jland ZO. vervolgens onbeftendig tot den igenL. Q. van den NW. met den dag voor de
N. M. den 17e* , liep de Wind ZW. den 1 8cn en i9en was die veranderlyk. Den 2oe«, daags voor N. M. was de Wind NO. en bleef aldaar den geheelen dag van den 21", den iitn wederom NW. tot den i6enf den 27^ daags voor het E. Q. NQ. doch met het E. Q, Naaste



'ti6 Buicht wegens dt
'ie Punt, en Daalend Equinoclium, NW. dan was den 29 en 3oen veranderlyk. Van wel¬
ken Invloed de Verandering der Maan-Punten op de Verandering der Windftreeken zy, is hiér meoe klaar uit afteleiden.
§. 182. De Aanteekening van den Heer EspRÉ, wegens den Invloed op den Barometer, is als volgt: De Standen van den Barometer niet die der Maane vergelykende, bevind ik de zaak
aldus plaats te hebben: De Hooge Standen
der Kwik, welke van den tyd der Nieuwe Maane op den 23en van de voorgaande Maand voorgevallen, aangehouden hadden, begonnen van tyd tot tyd afteneemen; tot dezelve op den 31 en der voorfz. en den feu van de tegenwoordige Maand Juny, en dus twee geheele dagen op-29 duimen bleeven ftaan; en als of'er den ï«n dag derzelver als een Stilftand, overgang wilde maaken van eenen hoogen tot eenen laagen Stand voor eenige agter een volgende dagen; nu was het op den ien Maans Apogeum: na dezen dag geraakte de Kwik onder de 29 duimen en bleef voorts zakken, tot dezelve, op den morgen van den vyfden dag, op 28 duimen c| lynen, en '«namiddags J lyn hooger; doch des avonds wederom gedaald was, en den volgenden dag , zynde den 6en, den dag van VoLe Maan van ps avonds te vooren, den volgenden morgen no» l lynen gezakt; en ftond toen op 28d. j\ lynen* De daaling bleef aanhouden tot de Kwik des anderen daags den 7en, '& morgéns op het Munimum gedaald was. Wyders is dezelve ge-
reezen, en daar mede aangehouden tot den ulr., hebbende te dier tyd eene hoogte van 2Sd. 10 lynen rerkreegen; den volgenden dag was het
's mor-



Luchtsgëfteldli. 127*
J U N Y 1781.
Naamcn Naamen. Dagen Barometer. f D*»" Thermometer. Getal der j Gevallen Uitwaasfe- Heersende Kracht der J
der Plaatfen. der Waarnecmers. . ep welke | »P welke Regen , Rg min„_ Wind.-h. Winden. ^uchtsgejleldbeid. Byzdndcre Waarneefflinan.
"**— • . - i "~ ' " 'Max. Wru Max... .Min. . I AW. "531'. "Mm. j 1S"j,Ü"b.j Afc</.; "~~ ------- - rmn 1 ' J.
Franeker. Prof, v. Swixr-gv. 29 7 29. 5 ;a8. 7- l-j^jlilP-J^I £2 2 ^5_M P7» 7*'1 14 24. .57 47. o ; |NW. f Droos en Warm !
Groningen. Stud. S. j. Brugman. 29 7 29. 7 28. IQ. fl_gl39-a-4^ £9 _4 £5. 5 54.. 5 .[68. £4 ."" ~ | (NOT '— 1 ~| Ütf~ "~ :
■imjierdam. i- C. JMöhk. 29 J_ 39.^2 2 .'. 7 ^_2'S'- ' 1 • - "_ 2J_ 7 \W- 1 7 ^4 '~~ "~ " " NÖ~T ' 1 UtT^ ~ =—~
Spaarendam. Dr. Engelman. 29 7 ^9, g. g |a8v 7. 5 _ £9 7 92 gj j 6 l6.,g 6t Z'vVT jd "Utf! ! " —~ : ~
Zwanenburg. ~ .. d'Hr^RUWNSS.- 29 7 .29. -5. 13 jaS. 7. J>5_ 3o> i I.64 2jO_ ' 5 $q 64. 8 6 [8.5 "53. 5 N(X. ' ~ iTJtl ^ " " • ' " !
'jJJage. Advt. v. Swinden. 29 _7^ 29. 4.-5 28. 6. ]J__ .a 20 igw £ 56.5 io NW~. "~ "iUtf "* '
Qelft. " ^ Dr. van Breda. 28, 7 29- 4- 5 2^lJl_5i- 2JLi.I2_££> ?£__ J '^.£1 r7 aTTI ~ 69. 2 \q. ^ ' " "iTJTf] ~—' ~~~ " :
■&ehovnhovë». , ■ <s. A. Stoucbr.. j2£_. 7 29. 3 3-?—^i-. 8g. g, 56 (56^ oc 17 ~" NYV\ ' ' ' "i^ ~ ï—~' ' —' '
~Heusj7n~ De Hr. ësprc. 2£_,. 7___ 29a6. '2&_r ; 2,8. _6^5_J^. JQ. 08 19, 2p j 87- 5 567^~68.Tt" " 14 >87~8T~ ~%ÏO~. '~ ~ ' :
'Middelburg. H. E. Hr. v. de Perr«J29 7. 8 29, g. 75. ;?8'-U' 18 |§ . 7 l94-!lL 55-'*1T ^7- 'M 22T"4g~ "~ Isj. 2.5 N ; .'fJ^T ~ • •
S/uh in Vlaanderen. Or. :J. W. Callewfels. I39 (7 29. 5. 5 28. 2J_ 25 .83 52 .7 " !NW. " " ' "— "
i'-eda. Lt. ..Holl. ^ZZSLZL ^ZïZlZZ^H-- 29-.'IO- 44 y _ iSj^gg - gdft s4 - i3 4I 52 NO~" ' " ' üt£ " ■
gg>-gg» qp Zoom. • ;29 29. 4. 2^. 7 j_ £9 ^8 j8a gi ZZL ~~ ' NVv\ ~~~ ütü "
TA.F.EL voor de Windstrekken, het Getal der ..Waarneemingen, van -de Maand op 1000 geftëld zynde. .
! Plaatfen. WA NO.■^^^ÏIKJ^^T^^^
> rineher. ■ Ig |2?Q- O.- i75 'o 202 Jl!? ^"26
Groningen. , 10.^ 303 143 tig 71 170 I3Ö ,54
Amfterdarn^ iMj2JjL J45 89 8^ '51 83" 172"
Spaarendam ' I.5.? IJ4 74 f27 2O JO? 91 120 Zwanenburg. ~ ~ il_l27_L_ ?4 Igg ï^2~ lob 2|j~
'■i Uage^ 81^150 - 83- • 125 43 ■ 117 134~ 275"
{Wfa 100 js44_ 149 t33 56 78 Fo^ ïi4"
Schoonhoven. 55_lJOO IOO 66 44 233 « ?45~
lleus ,en- ~. ^''^IZr!1!?!! 2^7~ r^7_!57~ -02""
\Middi-iburg. ±9_2Ss |8 ^5_£__ '.r-'7^
pw^aM^;- rgr i8,?- i8 { Lr? 183 >; Jroo 2';o"
Bre^'- 4g_i333 122 56 ui 89 'ïT7~
^erg^^Je^Ztemr^ 88^1178 g6 ■ ll^Q 244 _ lo5" lf)-"'
TAFEL -voor de Dagen op welke 'er Regen in de- Navolgende Plaatfen gevallen is.
J u n y. Te I Te Te Te ( Te [n Te Te T- Tc I T> i ^—',
_lüi: L^ifS^^^^e^ Amst^dam. ,_Zwa.nenbüro. S^Wno^. JsKvgb^ _Delfï. • Schoo^„o^ Jfaó.oa^ Miöd.^; Breda.' - L VlIaSen
~^7i~"— I . }.9~7 - : br^--—p—— ,—:
, - • ■



TAFEL voor de Dagen, welke HELDER, BETROKKEN, enz. geweeft zyn.
j u 'n y. Te \ Te Te i e , 'i e io 'i e Te Te Te Te Bergen Te Sluis in Te .
778 r. Franeker. i Groningen. Amsterdam. Spa aren dam. ' Zvanenburg. 'sHage. Delft. Heusdesj. Schoonhoven^ [Middelburg, op den Zooal Vlaanderen. Br e da.___J . ____
HelderT"^ io. 21 li- 2. 15-21 30 jr7~22' ' 14.19.20722729'ïïTri [9-22. 28 %f~ïg~2,l 2i722 21. 22 j 21. 28. 29 1..-5. 17. 19-22. |
Byna Helder. 19.27 - 12.18. 22.23. 2. 10. 13. 14.19-1. 10.13. 15. 17J1. 2.10. 13-15. i-3- 13-15. 18. 13-15 r» 13-15. i7-i<?.x. 1°. *3- 18-20.1. 2. 14. 19-21. 1-4. 10. 13-15. 2. 3. 14. 16". r8 1. 2. 10. 13.21.
27 , 21.23.27-30 21. 23. 27.28.3018-20. 23. 27-3 23.27.29.30 27-30 27-30 27-30 17-20.27.30 27-29
Betrokken. 6.16.24. 25 '24. 25 8.16.25 5-7.12.16.24 !i 5. 24. 25 24-26 16.24.25 25.26 5.16.23.24 11. 16. 23-25 12.23.25 4-6. 8. ir. 16.
17. 23-26
Byna Betrok- 5. 7. 10. 11. 266. 26 4. 6. 8.9.12. 16.4. 5, 12. 24 5-7 4-9.11.12.16.274-6. 8-10. 26 3. 4. 6-12.25. 6. 7. 12 7. 12
ken. . 17- *4« 25 j . 2<5
Half Helder. 1-4. 8. 9. 12-1^.3-5.7-11- 13-17J3. 5. 7. 11. 15. 2. 3. 6.7. 9. 11.3.4- 8. 9. xi. 17J4. 8-12. 17. 26 1.3.10.17.18.2.3.7.11.12. 2-9. 11. 12. 14-13. 15. 17.18. 225. 8. 9. 22. 26 4-11. 13. 24.263.9. 14. 15. 18-
17. iS. 32. 28-3028. 29 18. 26 l8.26 25.26 2o. 22. 23.28-30l8.2o.23 l8.25.24 20.22.30 ,
Miftig. 22 r4
Hagel. " 12 1 4 ?• --• 31 4
Sneeuw.
Noorder Licht. 18 7. 9. 18. 20 8 *
Weerlicht! 7 11. 15 ' 6, 18 9- «. 15 Av. tl 2. 6. 9 ff. 12. 16
_____________~.________. -, , L_ , , I . _________— —— —— ■ ■
Donder. 8. 9. 16 ra 17 3. 17 3.7.8.12.16.204. 12. 15. 19 3. 10 3- 6- h 15. 21 6. it 3. 16. 20
. i | ____________ .__________„___-— _ : ' . . . .1 1 ' ________ _____---~- " ■■ ■ ■ »■ ■
Donder en 6. 9 10. 16. 17 7. 17 6. 12 12 12 11 3- 4- 6. 16 11 3- 4» °"
Weerlicht. _;
Kring om de " i ' ' i ""T "~ 5- I2- 27- 3° j
Zon. _
Kring om de
Maan. -
sy-zöü! 1 . " * ~' '
By-Maan. ,' —--— , "' j \ I -
. | l 1 . 1 1 —



Lu C'IIT S GESTELD HEI D , ENZ*, lij
?smorgens en 's namiddags \ lyn laager; doch 'sa* vonds wederom op dezelfde hoogte, en is alzo den 1den geheelen dag blyven ftaan; 'op déyen dag was het laatfte Qjiartier Maan; maar na den i4en, (vallende intusfchen op het Maans- Apogeum~) eenige lynen daalende; dan wederom ryzende, tot den iS of igcn, wanneer de hoogte 29 duimen was; den' 2o:n, daags voor Nieuwe Maan en ook voor1 het Solftitium Mjliüïirti wederom daar beneden gezakt, en heeft tot den ijsn toe geen grooter hoogte gehad dan van 2Sd. ic| lynen; van dezen dag af fcheen de Kwik, zonder eenige vermindering tot het laatfte van de Maand te ryzen. Op den 28e»-
was het laatfte Quartier en Maans-Perigeum en daags hier op , is het Maximum van de Maand voorgevallen. • Hier ent fchynt men te kunnen opmaaken, 1°. dat het eerfte Maans-Perigeum eene verandering fan eenen aanhoudenden hooge-ren, tot eenen aanhoudenden laageren Stand heeft
te wege gebragt; Ten 11°. dat omtrent de
Volle Maan het Minimum, maar naby het eerfte Quartier > of tweede Maans-Perigeum, het Maximum is voorgevallen- fchynende dit laatfte Perigeum juift het omgekeerde van de eerftgemelde gedaan te hebben; nademaal de Kwik eenige, hoewel niet zeer veele dagen, den Laagen voor den Hoogen Stand verwiffeld heeft."
j u l y.
§. 183. Deze Maand kenmerkt zich door deszelfs Warmte Droogte en aanhoudenden Hoogen Stand van den Barometer.
Ba-



r.aS BeuéHt wtgtns de
Barometer.
§■ l83- '» De Heer Proff. van Swindïp
rir zegt: de Barometer is in 't algemeen zeer hoo°„ geweeft, vooral van den 17-23". De Laagfte .,, Standen waren op den 2, 10 en nen; zelden „ ziet men den Barometer niet beneden 28d. 101: in July daalen; dit was hier in 1775. ook gefchied; doch opZwanenburg zyn 'er federt 45 Jaaren, maar vier voorbeelden , dat f, de Barometers of even , of nog minder laag
0, gekomen is. . De Barometer heeft veel
9, kleinder veranderingen, dan gewoonlyk ondergaan; de aanmerkelyküe hebben plaats ge„, had.
Den icn 2rl ")
Van den 1 ' ' [d*n Vitrden ^2 voor op den 2en . 3? j V' M'
1 den 4ert Zuider Stilftand den Van den 4 | Sen V. M. den ïS*% Vier*>p den 5™ . 2f 1. \den Dag na N. M. Daalend Den 2ieri 2 Equinoüiumi den2ó"en Naajié j Punt.
Van den 16 1 , 0„n „ öp den 27- . 2|l./den 2Se" E' Q-
§. 184. De Heer Esdre merkt op: in de eerfte helfte van de Maand July heeft de Barometer het meefte beneden de 29 duimen, maar in Me laatfte boven de voorfz. hoogte geftasn.
„ De hoogte boven de 29 duimen de ge-
„ heele Maand doorgenomen, is echter meer'-
irite>



LïTC'HTSGESTELDHEtD, EN55.' Jfft-p
% maaien dan beneden dezelve aangeteekend % '„ want op de 17 onderfcheidene dagen heb ik % de eerfte, en op andere 13 dagen, de laa'tsth gemelde hoogte gezien ; terwyl de hoogte „ van juist 29 ,düimen alleen maar op 5 dagen i, waargenoomen is : invoegen hier uit blykt, „ dat de Kwik-kolom, geduurencle deze.Maand, „ doorgaans eenen hoogeren ftand behouden /, heeft; zelfs zoo, als ik dezelve in de dne voorige Maanden, nog niet bevonden heb « gehad,
§, 185. „ Het Maximum van de Maand is „ 29d. 3. 75 L op den 2ben 's morgens en >sav vonds; en op den 2_en .'snamiddags ten e'e'n „ uur voorgevallen. Het Minimum s8d. £ 1. op „ den 2en 'smorgens en >snamiddags; zo dat „ het verfchil 6. 75 lynen is, en het midden „ van de ibm der uiterftén 29d. o. 38 lynen.
$. i8f5. „ De Maandelykfche Gemiddelde Hoogte is igA. o. 36 1. — De grootfte Da-
„ gelykfche Gemiddelde^Hoogte 29d. 3. 6- lyi
„ nen; de kleinfte i8d. 9. 25 lynen.
187, De Tydperken'van de ryzing en daaling van den Kwik zyn als volgt:
I. Van den 1 op den 2en daalende.
J1* —; —- 2 — 5en ryzende.
Ï[I. __ , 6 ÏQen jaaiénde.
. IV. ■ u I7en ryzende.
. v- —j 17 • ïSen dealende.
I!; ' 18 aien ryz.en.ie het hoog-fte». -
Vil, —. 2[ . 26etl daalende
"VJJï. —.... , 2- 3ien ryasnde.



i3o
Bericht wegens is
Thermometer.
§. 188. De Hooggel. Heer van Swinden merkt wegens deze Maand körtelyk aan: Dé „ Maand is over het geheel genoomen vry „ warm geweest , doch op fommige tyden „ koud: men kan zes Tydftippen opmerken:
Van den i tot den 8en zeer warm; vooral den 3,7. « _ o _____ i5en iraatig.
■ 16 -sen koud, vooral den 16 en agen ,
de Wind beftendig NW".
1 24 25en vry warm.
1 26 2yen inaatig.
'" 3° 3ien -eer warm.
§. 189. De Heer Esdré maakt omtrent de zelfde Aanmerking, en drukt zich aldus uit: ,, De gemaatigdheid der Lucht is zeer verfchil3, lende geweest; dan eens heeft men vry warif me, zelfs heete dagen, dan weder zeer koe„ le, naar evenredigheid van het faifoen, in verfchillende gedeelten van de Maand gehad $ s, want van den i-i6en was de hoogte ;sraof„ gens tusfchen 63Ï en 74 graden; zynde dé „ meeste dagen van 65", 66, en 67; namid„ dags ter hoogte van 56 tot 90, en de meeste boven de 70; verfcheidene boven 60 graden, en eindelyk 'savonds tusfchen 58$ en „71, zynde verre de meesten boven de 62 ?, graden; maar van den iöeft tot het laatfte van „ de Maand, 'smorgens tusfchen 57J en 6g\, -, namiddags tusfchen 67? en 87; de meeste dagen boven de 70, en drie boven de 80 graden; maar 'savonds tusfchen en 73 gra}, den.
§. 190. „ De grootfte hoogte i? op den <-en
„ de|



LücHTSSESTELDHEIDi EfcrZ. '13*
j, des namiddags ten ée'n uur op 90 graden; en de k;einfte of Jaagfte üand op den iÖen 'sa>, vonds ten 10 uuren op g6\ graden geweest: i, het verfchil is dus 333, en het midden van dc i} fom der uiterhen 73J graden;
§. 191. „ De Maandelykfche Gemiddelde l; Hoogte is 67. 68. maar de grootfte Dagelyk-
fehe Gemiddelde Hoogte is 67. 77. In
j, het voörbygaan moet ik alhier aanmerken't ,, dat omtrent het berekenen van de Dagelyklche Gemiddelde Hoogte, zo van den Barsmeier als Thermometer, ik altyd de föm der j, Wacirneemingen gedeeld hebbe door het getal van aanteëkeningen; dus wanneer Drie Waarneemingen op e'ën dag gedaan zyn, zo j, gefchiedt de deeling door drie; maar voor vier Waarneemingen , dan door het getal 4 enz. Edoch door deze handelwyze heb ik bevonden , dat de getallen, waar mede de daj, gelykfche gemiddelde hoogte, in de dagelyk„ fche Lyst,aangeteekend zyn, in het uittrekken van het grootste in 't kleinste, den befchou„ wer derzelve misleiden kan; gelyk ik in dej, zé Maand met ëen voorbeeld kan aantoonen. j, Ik zoek, b. v. de grootfte dagelykfche gemiddelde hoogte in de Tafel, en vinde dezelve op den laatften dag der Maand te zyn »> 7^. 7^ gr. aangeteekend, daar nochtans de wa„ re grootfte gemiddelde ftand voorgevallen is op den ien der Maand, even als hier boven i, is opgegeeven, namelyk 77. 67; want op ï> voorfz. dag zyn drie Waarneemingen gej, daan, en is ter zeiver tyd het Maximum voorgevallen, 's Morgens was de hoogte. 74, naÜ middags 90 en 'savonds 69; daar en tegen 1 ! , was



Y.32 3 i R i c ii r wegéns de
. „• was de hoogte den 3ien 's morgens 69%, t&ri . ,, e'én uur 8||,; ten drie uuren 87, en des ai, vonds 83 : raden; dus de Warmte van dezen „ da.g minder geweest is dan van den 2en, en „ kan derhalven geen grooter gemiddelde hoogte gehad hebben; dan deze laatfte, aifchoon „ voor de gemiddelde hoogte 78. 25 aangetee,, kend is. — Dit getal gaat alleen door, wan„ neer men de lom der vier Waarneeminoen ,, door 4 deelt; maar als men den hoogden dage» gelykfchen ftand tevens niet diert van "s morgens „ en 's avonds te famen vergadert, en door 3 „ deelt, zal de Gemiddelde Hoogte niet meer„ dér dan 61. 83 zyn. In dit öpzic'ht alleen h k;ln dp gemiddelde hoogte van dézen laatften; „ met die van den 2en vergeleeken, dewyl toen ., ook maar drie Waarneemingen gedaan zyn; „ — Ik ben voor zo veel ik weet,' tot nog tne „ hier omtrent opmerkzaam geweest; en zal in 't vervolg aldus voortvaaren in 't opgeeven, der grootfte en kleinfte dagelykfche gemid„ delde hoogten; en heb ter waarfchouwinge „ en voorkominge van misverftand dienstig ge„ oordeeld deze aanmerking hier op te moeten „ maakem
„ De Kleinfte Hoogte is 61. 75 gr.
§. 102. De Aanmerking van den Heer Hoïl] wegens deze Maand, luidt als volgt: „ In de„ ze Maand, heeft men veelë heete dapen ge„ had; niet tegenflaande de gemiddelde uitkomst „ van 66,1 gr. minder' Was, dan de aanmerke„ lyke Jély van 1778 en 1779; zo blvft deze :j, evenwel een zeer warme Maand:'den ien „ teekeade de Thermometer eene hitte van 861 gr
„ den



LüCHTSGESTELBHEID, ENZ. I33
* den _en 'smorgens ten 7 uuren reeds 74, „ 's middags 87;; en den 3en en ^ 84 gr. den „ laatften dag der Maand klom de Kwik weder op 85 graden, en bleef zo van twee tot halt ,, vyf uuren ftaan: de dagelykfche verfchdlen 3, waren groot."
§. 193. De Tydperken der Warmte dezer Maand, kan men brengen:
I. Van den' i-8en, de gemiddelde Thermometer tusfchen- 79. 8 gr. en 70 graden, den 5en uitgezonderd, toen dezelve maar 60. 3 gr. was; dit is het warmfte tydperk.
II. Van den 9-19™, de gemiddelde Thermo-, meter tusfchen 69 en 63 gr. uitgenoomen den _5en op 72. 1 gr. en dus de Warmte zeer eenpaarig.
III. Den 30 en 3reB van 74 en 76 graden. LüCHTSGESTELDHEID «1 WlNDEN.
§. 194. Wegens de Luchtsgefteldheid van Franeker, merkt de Hooggel. van Swinden aan: „ De hoeveelheid gevallen Regens overt „ treft maar _| 1. de gemiddelde voor jfo/y. ?> — Zie hier de vergelyking der Winden:
ZW. doorgaans 343 thans 384
NW. 338 — 465
ZO. 62 101
NO. . 58 19}
13 m



*34
Bericht wegens de
W. ; 112 3i
n. 'i—t—: 45 . o
Z. ■ 29 ^— o
ü. 13 ■ o
„ Waar uit blykt, dat de NW. en ZO. Winj; den hier het meest geheerscht hebben. De,
NW. blies beftendig alleen van den i5-24en; ,, den igtn ZW.; doch den 24, _6"-29en we„ derom NW. maar mei ZW. gemengd. In „ de warmde tydftippen waren de. Winden pn„ geftadig, doch meest Zuidelyk.
„ De Maand was over het geheel vry ftil■„ „ doch den 12, 13, 16, 18, 21-23*" was 'er vry fterke Wind; vooral den 16 ën 22en.
§. 195. De Heer Esdré zegt in zyne aan« merkingen: „ Het getal der heldere of byna „ heldere dagen is verre het grootfte dezer! 9, Maand, zo men namelyk dien dag, welke „ of helder, of bewolkt, of deels helder, of „ deels bewolkt, of deels byna betrokken, of
deels geheel betrokken, aken onder de hel„ dere dagen rekent , zal men een getal om-, „ trentvan 20 heldere dagen vinden; daar de! „ 11 overigen of geheel betrokken, of ten dee„ le byna betrokken, of bewolkt geweest zyn j
weshalven men hier uit kan afleiden, welke
een zuivere en heldere lucht men in dezo
Maand gehad hebbe.
§. 196. „Mist heb in déze Maand niet waargenoomen ; maar op twee onderfcheidene dagen s, Qnweder; doch zeer gering van aanbelang, 't welk niet ouder het gewoone te tellen is:'



LüCHTS GESTELDHEID , ENZ. I35
5, des te aanmerkelyker moet het voorkomen, „ sis men de hooge (tanden van den TbermomeI, ter, meest in de eerfte helft van de Maand, „ in aanmerking gelieve te neemen, wanneer -„ men zekerlyk verwonderd zal moeten ftaan , ,, dat de Lucht in dit faifoen, zo lang zonder
„ Onweder heeft kunnen ftand houden.
„ Eenmaal heb ik op den i6e" 'savonds ten 10 ,, uuren, Noorderlicht gezien, doch van weinig „ aanbelang; waar van ik in het byzonder hier „ geene melding zoude gedaan hebben, ten f, ware, dat men de vertooning dezes verfchyn„ fels in deze Maand als eene buitengewoone zaak, volgens het eenpaarig gevoelen van ., voornaame Natuurkundigen en Wacrnee" „ mers, te houden hadde.
$. 197. ,% Schoon men meerder Regendagen „ in deze, dan in de voorgaande Maand gehad „ heeft, is echter de hoeveelheid van het ge,, vallene Water veel minder in de eerfte , dan in
de laatstgenoemde Maand; want het heeft in a, de voorige Maand, in den tyd van n onder„ fchcidene dagen en twee nachten, 3 duimen „ i\ li geregend; en in deze tegenwoordige ,, Maand op 17 dagen en 4 nachten, niet meer
dan 2 duimen 4! lynen; waar van 2,3 lynen by „ dag, en alleen 5I lynen 's nachts gevallen -zyn.
— Daar en boven zyn 'er van de 17 niet meer v dan 10 Regendagen geweest; in zo verre, x, dat de Hoeveelheid meetbaar was. —■— De „ grootfte hoeveelheid, op eenen dag gevallen, ^ is 5! lynen; en de kleinfte \ lyn.
§. 198. „ De Uitwaasfeming in de Zon heb ^ ik bevonden 3 duimen 4 lynen.; en buiten de I 4 » Zon



B £ m c H t wegens de
* va^den^p01 ~' 20 dat de betrekking
» van den kegen tot de Uitwaasfeming in de n Z°» omrent ^ , £ot , £n fa£ «
? zo veel Waf1 £* °<»trent „ zo veel Water verjcreo.en ais verboren heb-
? ebeeins'ZoavaerJ,n^efCh',dllft-Je ™«™
, & X99. „ De in de twee naast, voorgaande ,,§. gemelde gefteldheid des Dampkring £
dus maaug droog, en ingevolge hier valeer „ voor.deehg geweest, voor. het .roeiend Ryk!' " * A /T °ed van Vruchten waren deze'
Maind behoorlyk ryp geworden en ter „ ivxarkt gebragt. ™ -
' ftrèSn *? De Jeranderlykheid der Wind-" „ itreeken ls in deze genoegzaam gelyk met*
* ie dfr' voorgaande. Maand; want het geta „ derzelver 11 67. Hier van heeft de ZW 7 » maaien en het allermeest gewaaid; de'O
éenrnaal en dus het minst'; voorts is de
* df SoS 14 m?*Ri deNW" ^ -aaien;' de Noorder 9 maaien; de ZO. 8 maaien; de
" rï - ï 5 maa3en> eil de Zuider ftreek maar
" mS fin;iaa"&e-te!kend 23 Maaten heeft
n men fhlte gehad; 39 maaien Winderi- en K
maaien harde Wind; weshalven me°n hier " ^0^aakc« ka«> hoe zeer Winderig deze .< M^nd geweest zy. _ Eindelyk zyn 'er I'
dagen van een, 10 van twee, i<_ van1 drie « „van vier en een van vyf Streeken geweest" ï h^hh^ def e" Noordwester Streeken $ %bben met eene.aanmerkelyke kracht, meest,
» -ï



LyCHTSGESTELDHEID., enz.
al in het laatfte gedeelte van de Maand, ge-v *, waaid; hebbende geene geringe afwisfelmg.
van groote Warmre en aanmerkeiyke Koelte;
te wege gebragt: want 'er zyn vëricheidëne a, dagen zo koel geweest, als of men zich in
het Lenr,e faifoen bevond, het geen ook al-
hier zeer veel verkoudheid aa.ngebragt heeft,
§. 101. „Me,t de vyf volgende Streeken heeft „ het geregend; te weeten: met de N. f 1.;
,. met de ZO. si ï-'i met de zw- lll V; meE „ de Wester i\ 1. ; derhalven heeft de ZW. , het meest en de Noorder ftreek het. minste ?, Water gegeeven."
§. 202. De Heer Holl teekent wegers: deze Maand aan: „ De Barometer bleef beftendig. „ hoog, eens Donderde het maar in deze Maand. „ De Regen bedroeg 27, lyn; en de Uitwaas„ feming, die met Juny en vooral in Mey on^e„ meen fterk was; maakte in die drie Maanden, „ 155 lynen uit. — Na de Westelyke. ftreeken
die de heerfehende waren, hebben de ande-
ren, als qok de krachten, zeer eenpaarig ge-
wecst."
203. Te Groningen waren de Winden: den 18, 20-23°" N. den 3, 4, 24, 28 en 2oeiV ZW. den 12" Z. den 3tcn NO. den stn N._ én NO. den 14, 16 en i7en NW. en W. den" 3öen NW. en Z. den jen NW. en ZO. den 9en ZO. en Z. den 2,5en ZW. en Z. den nc" ZW. en W. den ie'n NW. N. en NO. den 3en ZO. Z. en ZW. den 6en. NÓ. O. en ZO. den Xen ZW. Z. en ZO. den ifn Z. ZW. en W. den i4e" Z. ZO. en NO. den ufa NÓ.
I .5 N.



Ï38 Bericht wegens de
N. en NW. den 27" NW. W en 7W 4_«
fi*i?2PW! zw. „ zo. fa 3SVZw
W. NW. N. en NO.
Te Amsterdam: den 15-18, 10, 05 e„ ïT df ZW' den 3^" O.'derï aoS
Tr'en^S?" 'w' ƒ" N0' M NW' d^
en W. den 5- ZW. W en NQ. den 7™ ZO
xt Z' t^9™ Z'W' en NW- den 19NW. N. en NO. den 28" NW W en 7W
2W.T„NWZW-NW-e"ade"'^Z°:
Te Sparendam: den i" Z. den 2" z en ZW. van den 3-5™ ZW. den <5™ ZO en O den 7«« ZO. en Z. den 8"'ZW W en z' den p«n ZW. en W. van den 10-14™ zw' van den 15-18" Nw> dgn I9en Nw __ N°
van den 20-23" NW. den 24" NW ZW* en W. den 25" zw. den 26" ZW en Nw' den 27" NW. en W. van den 28-31" zw~ — De Heer Engelman teekent verder* aan: De Barometers hoogte is vry eenpaarig aan den uoogen kant geweest, dus heeft het vry beftendig Weèr gemaakt; de Lucktwarmte is vry eenpaarig geweest; weinig dagen heeft op den middag de Thermometer hoven de 80 graden geftaan en in >t laagst is dezelve gezakt op 57 graden* Dus heeft men eene vry eenpaarige Luchtsge' fteldheid gehad, met eenen maatigen Keo-en en middelbaare Uitwaasfeming; doch van de Maand Maart af tot heden toe heeft de Lucht 'eerder droog dan nat geweest. **.
Tc



LuCHTSGESTELDHEID , ENZ. Ï39
Te Zwanenburg: Den ien ZW. en W. den 2™ ZO. en ZW. den 3 en 4™ ZW. den 5™ ZW. W. en NO. den 6™ O. en ZO. den 7™ ZO. W. en Z den 8™ Z. en ZW. den 9-13™ ZW. den i4en ZW. NW. en N. den i5-i8en NW. den 19 en 20™ N. den 2.1-2,3™. NW. den 24™ W. en, ZW. den 25™ ZW* en W. den 26™ ZW. den 27™ NW. enZW. den 28-30™ ZW. den 31™ ZW, NO. enZO.
In 'sHage: den ien ZW. W. NW. enN' den 2™ Z. ZW. en W. den 3 en 4™ ZW. en W. den 5™ NW. en N. den 6™ ZW,. en ZO*, den 7 en 8™ ZW. den 9™ W. den 10™ W. ZW. en NW. den 11 -14™ W. den 15-18™ NW. den I9en NW. en N. den 20™. N. NO. en NW. den 21™ NO. en N. den 22,™ NW. den 23™ NW. en N. den 24™ NW. en W. den 25™ W. den 26 en 27™. NW. den 28 en 29™ NW. en W. den 30™. ZW. den 3ien ZO. en NO.
Te Delft: den 16-18 en 23™ NW. den 8-10™ ZW. den 19 en 20™ NY en NO. den r'5 en 22™ N. en NW. den 2™ NO. en O. den 16 en 28™ NW. en W. den 30™ NO. en ZW. den 14, 24 en 27™ NW. en ZW. den 1™ ZO. en Z. den 6 en 31™ ZO. en O. den 3, 4, 11-13, 25 en 29™ ZW, en W.
Te Schoonhoven: den 1™ ZW- en NO. den 2™ZW. NW. en W. den 3 en4enZW. den 5™ ZW. W. en NO. den 6™ ZO, den 7™ ZW. en NW. den 8™ ZO. en ZW. den <?en ZW. en W. den 10™ W. en ZW. vanden 11-13™ ZW. den 14™ ZW. en W. van den
I5-I7ea



£4U B £ R ï c H
T wegens- dt.
■^w7" ^Ten NW- den l8en NW. den ,£* JNW. en N. van den 20-22™ N den 23™ N en NW. den 2^ Nw> en w ^„ a •
der, ZW. en W. den 27- NW. dëfeS™ W. der, 29" NW. en W. den 30™ ZW. en NW. den 31™ O. en NO.
Te Middelburg: den 21™ N. van den IS-'8» 22, 23, 26-28 en 3oenNW. den 4, 8, ri-14 en 24™ ZW. den iy en 20™ N en NO. den 6™ NO. en ZO. den 3.1™ NW. en ZO. den 5, 9 en 29. NW. en ZW, den 7™ ZW. en Z. den 2 , 10 en 25™ ZW en W den 5™ ZO, en ZW. den 1™ ZO NW N* cn NO.
Te Sluis in Vlaanderen : den 1™ Z en ZW. den 2™ ZW. en W. den 3™ ZW* en NW. den 4™ W. den 5™ ZW. en N. den 6™ ZO. den 7™ W. en Z. den 8en ZW den 9™ W. den ioen W. en Z. den 11™ W den 1en 13" ZW. den 14™ ZW. en W. den ir-n ZW. en NW. van dea 16-21™ NO den 2" en 23" N. den 24™ W. den 25™ NW den 26™ W. en NW. den 27™ N.'en NW den 28™'W. den 29™ ZWr. den 30™ W. en N ' den 31™ Z. en N.
Te Bergen op den Zo.om: den 1™ Z. en NO. den 2™ Z. en W. den 3™ Z. den 4™W ' den 5™ W. en NO. den 6™ NO. Z en W* den 7™ ZO, en Z. den 8™ Z. den 9™ Z W* en NW. den 10™ W. en ZW. van den 11-14™ ZW. van den 15-17™ NW. den 'i8™'N.NW. en NO. den 19™ NO. en NW. den 20™ NO den ai™ NO. en N, den 22 en 23™ N. den
24 e«"



jjTJC HT S&e ST eld ïieid , enz. Ï 4I
'24™ ZW. den a^* W. den 16 en 27™ NW. en W. den 28™ W. van den 29-31™ ZW,
Te Breda: van den 16-18, 23 en ij"11 NW. den 9* 10, 12, 14, 25, 29 eri 30™ ZW. den 2icn NÖ. den 20™ N. en NO. den 19 en 22™ N. en NW. den 15™ NO. eriNW. den 5en N. en ZW. den 31 en NO. en ZO. den 2 , 24 en 26"en NW. en' ZW. den 8en ZW. en ZO. den 6en ZO. en O. dën 11 , 23 en28«i ZW. en W. den icn ZW. ZO. en Ö. deri 3 en 4cn ZW. W. en NW.
Overeenstemming niet de ChaUesuwfchc Periode.
§. 204. De 3ifte Maan-rriannd van den Saros neemt een begin met den ^en July 1781, den 24" Juny 1763, en den 13=11 Juny 1745.
§. 205. Het Maximum van den Barometer was:
in 1745 op 29^. 4. 16 1.
1763 ■ 29d. 2. 16.
1781 . 29d. 5. 37.
Het verfchil tusfchen de Maxirna is groot' dan, de Barometers hadden met elkander dit gemeen, dat zy, hoewel tot geen byzondere groote hoogte geklommen, echter vry hooge flanden gehad hebben.
Het Minimum van den Barometer was in dia zelfde tusfchen tydert.
in 1745 op 28* 5. 23 h
1763 ' 28d. 7. 17;
1781 28d. 10. s6'
tiet



t4* Bericht wegens de
Het verlchil omtrent de Minima, is derhalren grooter, dan het was omtrent de Maxima-, zynde dit Jaar 1781 , op verre na zo laag niet gedaald, dan in 1763; en vooral in 1745, ook had men in 1745 en 1763, een tydperk waarop de Kwik laag ftond; het geen in 1781, niet gefehied is.
§. aofj. Het .Maximum van den Thermemeur was:
in 1,745 van 80 gr.
176-3 i 78 gr.
I78t 76 5.
Hier uit is het openbaar dat de Warmte in die gemelde tusfchen tyden, vry wel overeenkomt: ook blykt de overeenkomst tusfchen deze Jaaren te meer, wanneer men den loop van deri Thermometer met eikanderen vergelyktj wyl men dan bevindt, dat de ftand en in die tyden omtrent dezelfde geweest zyn. ■
Het Minimum van den Thermometer was:
in 1745 van 49 gr;
1763 53.
I?§1 , 58„
Omtrent het Minimum van den Thermometer kart men geene overeenkomst ftellen plaats te hebben, dewyl deze te veel met elkan deren verfchillen; dan, dit doet hier niets af, dewyl men in den Zomer dikwyls heele'koele Avond en Morgenftonden ondervindt: ook vindt men in
*745>



LUCHTGESTELDHEID, J 4 J
I74a> de Thermometer maar éénmaal op 49 graden gedaald; komende anders deze Jaaren, omtrent de Standen der Maxima met elkander overeen.
§. 207. De Windftreeken waren in de Maand July der drie overeenftemmende Jaaren als volgt:
N. 1 1 2.
NO. ~ 14 , 5 40.
ZO. • 5 ■ • 15 ipji
ZW. —— 16 ■ 47 ■ 4!
W. 8 , 4 4.
NW. ■ 47 ■ ig . 6,
Stille d. o o 1.
In 1745, is de NW.; in 17Ó3, deZW.; ert in 1781, de NO. Winden de heerfehende geweest, en komen dus in geene opzichten met elkaradcren overeen.
Overeenstemming met den Metonifchen Maan-cirkel.
§. 208. Het Maximum van den Barometer rol* gens deze Maan-cirkel is:
in 1781 van 29*. g. 37 1.
r7<52 2od. 5. 37 1.
i742 r 29d- *■ 94 ï.



'Bericht wegens dt Het Minimum:
in 1781 van 2#d. 10. g6 I. 1762 ■ ■ a8d. 8. 14 1.
1743 o§d. 4_ 74 ]j
Het Medium.-
in 1781 van 29d, o. 26 1.
1743 " ^d. jo. 87 1.
Uit de yergeiyking van deze bovenftaandé Standen van den Barometer, vindt men eene naauwkeurige overeenflemming tuschen het Jaar 1781 en 1761; maar het Jaa/1743, wykt van de beide overigen af; wyl de Barometer in het algemeen veel laager gedaan heeft.
§. 209. Laaten wy nu verders overgaan tot den Thermometer :
1743- *7°"2- i78r' Het Maximum — 76. — 75. — 76.5 gr.
, Het Minimum ■— 52. — 53. 56.0.
■ Het Medium — 6i&^- 60. 77. — 64. 4 gr.
Hier uit fchynt men te konnen beiluiten, dat de Jaaren van den Metonijchen Maan-cirkel omtrent dit Jaar, wegens de Warmte, veel overeenkomst hebben gehad; gelyk aanflonds op het eerfte gezicht blykt; dan, dit Jaar 1781 heeft echter de andere Jaaren in Warmte overtroffen 1 zo ais de gemiddelde Thermometer aantoont,
& 210.



LttCHTSGESTËIDHEID ; ENZ. t>£
§. 21 o. De Winden waren als volgt:
1743. 1762. 1781.1
NO. ■ o . 4 40.
O. o ' 2 —1—■ 13.
ZO. 15 6 iqï.
Z. — 4 s s-
ZW. 19 37 . 4.
W. ■ 6 17 —. 4.
NW. go 22 ■ 6.
Stille d. o o 1—— ia
De heerfehende Wind was in 1743, de NW. in 1762, de ZW. en in 1781 , de NO.; en dus komt deze Maand zo min met den Metonijchen Maan-cirkel, als met de Chaldceuu-jche Periode, overeen; en wykt van beiden geheel af.
Invloed der Maane op het Weder.
§. 211. Den ien, Vierden Dag voor V. M. en den 4™ Zuider Stiljland; de Thermometer verminderde met dit Maanpunt, gelyk ook den 5en; dan , het was den 6en by V. M. dat de Warmte wederom grootelyks toenam, op welken dag ook het Maximum voorviel. Den gen Vierden Dag na V; M: den 11 en Klimm. EqUirietf. den ken Verjle Punt, en den 13™ Laatjle Quartier, en den yen eindigde het eerfte tydperk der gemiddelde Warmte dezer Maand; wordende geen groot verfchil veroorzaakt door deze opeenvolgende veranderingen van Maanpunten, -— Den 1901 Noorder Stiljland, den 2iea K Nieu*



i$ B * r r c ii t wegens ét
Nieuwe Maan. Van den 19-2ren was de ?e<5midd. Thermometer dagelyks op 66 gr. Den aécfii Daalend'.Equinoclium, Vierden Dag na N. M. en den 2«5en JVWw Panf. — Ten dage van 'het Dal. Equinocl. vermeerderde de Warmte wederom; dan, was den volgenden dag minder. Den aSeii E. Q. en den 31^1 Vierde-i Dag voor V. M Met het Eerde Quartier kwam 'er wederom eene vermeerdering in Warmte.
§. 212. Van den ren 0p den sw) was 'er ih den Barometer eene daaling; doch van kortenduur' van den 3-5*» klimmende, en dus tot daa^s voor V. M. den 4en had men Zuider Stitfl. — "Van den 5-11 en was de Barometer wederom daalende; en dus wel tot het Klimm. Equinocl. Den I2=n Verfle Punt; den i3en L, Q. van den 1117™ ryzende, den 17™ Vierden Dag voor N# M. Den i8en eene kleine daaling; maarden i9en wederom ryzende, met den Noorder Stiljland; den 2oen Tjel het Maximum voor, dus daags voor V. M. — Van den 2i-27en daalende; den 2jen, Vierden Dag na V. M. en Dooiend Equinoa.; den 2<5en Naafje punt ^ op weucen dag het Minimum voorviel. Den 28™ E. Q. de Barometer begon reeds 'savonds te voóren te ryzen, en hield daar mede aan tot den ^ien zynde Vierden Dag voor V. M. °
§. 213. Den 1 en was de Wind veranderlyk; dan: hep den 2en 'savonds ZW £n b]eef afdaar ^ tien 4cn Zuider Stiljland. Den 5*0 NW. doch 'savonds NO. vervolgens onheilenJig tót den 9™, Ve^dm Dag na V. M. - Van den 10ZW. daags na L. Q. den i4en des 'savonds hep de Wind NW» en bleef uit dien
ftreek



LUCHTSSESTELDHEID » ENZ.
ftreek waaien tot den 24-n; met den Vierden Dag na N. M. en Daalind Equinocl. veranderde de Wind en werd onbeftendig, tot het laaste; der Maand.
§, 214. De Heer Esdré deelt ons omtrent de Maans-afpeften de volgende aanmerking mede : „ Sedert den 2«i tot den ^ti was de Kwik „ onder de 29 duimen; doch op laatstgemeldeti „ dag, zynde daags voor V. M. op 29 duimen; 'savonds 2 lynen daar boven. — Op den gen dag na V. M. was de Kwik 's morgens en „ *snamiddags een halve lyn hooger; maar 'sa„ vonds een halve lyn gezakt zynde, is dezel„ ve den volgenden dag blyven zakken en or> „ der de 29 duimen gebleeven tot den nen.
daar aan volgende, wanneer die 'savonds we„ derom de hoogte van 29 duimen bekomen
„ had. Den volgenden dag, 'snamiddags
„ reeds ij lyn boven de laatstgenoemde hoogte „ geklommen zynde, is dezelve zonder eenige verandering tot den Ï4«n alzo gebleeven; op den 13^0 vvas het Laatjle Quartier gewéést: „ maar den 14 en 15e" beneden de 29 duimen gedaald zynde, was de hoogte den Kje» "s morgens ij 1. weder daar boven gereezen^ en van dezen dag af aan, heeft de Kwik by „ aanhoudenheid tot den 24^1 's namiddags eene „ hoogte, meestal boven de 29 duimen behou^ „ den ; en is dan eens ryzende, dan weder daalende, beneden de 29 duimen gez;en; doch op den 2#cn 's namiddags op 29 duim en 's a„ vonds daar onder weder gedaald zynde, had „ dezelve des anderen daags namiddags die zelf„ de hoogte bekomen; en is voorts boven de „ 29 duimen gebleeven, tot het einde van de K a „ Maanda



"148 Bericht wegens dé ',, Maand. Op den 28en was net l. q_ en 0|
„ den 2ó>h *t Maans Perigeum voorgevallen. —De hooge Standen van den Kwik zyn derhal-
„ ven een weinig voor en eenige dagen na N. M. doorgaans gezien'*.
AUGUSTUS;
215 Het geen deze Maand aanmerkelyk maakt, is de byzohdere Warmte, en de zwaare Onweders die men gehad heeft. De zwaarte des Dampkrings heeft niets byzonders opgeleverd , gelyk nader blykt uit dén Stand van den
Barometer.
§.116. De Hooggel. Heer van Swinden zegt: ',, Dé Barometer heeft niets aanmerkelyks opgele„ verd in Augustus : de Kwik is over het geheel „ laager geweest dan in July.- de aanmerkelykftc „ veranderingen hebben plaats gehad van den 18 op den ipe«in 24 uuren 45
Den i9«» . . . 3J', den ipen N. M. Van den 19 op den 2oen 4J
■ " 20 — 21 en 6
Den 21 en . . . 4I, den 2i«i Haaiend Equinoclium. Van den 21 op den 22en g, den 22en N. P.
1 2a "3en4, den 2jen Vierden
Deig na N. M.
Den 24en . . . 2| Van den 24 op den 25"» jj2g 2,oen 4j, den S6>n E. Q.
$. 217. De Heer Esdré merkt het volgende op deze Maand aan: „Dehoogte derKwik-



LüCHTSGSSTELDHEID ENZ. I^p
5, kolom is niet buitengewoon geweest; mee„ rendeels of wel op 18 onderfcheidene gehee„ le dagen, onder de 29 duimen, en op 6 ge* s, heele dagen, boven laatstgenoemde; terwyl „ het overige van de Maand, voor eenige uuren daags, liet zy op 29 duimen, of daar bo,» ven, of onder geweest is.
§. 218. „ De Hoogfte Stand is voorgevallen '„ op den 4211, 'smorgens ten 0" uuren, en ge-
zien op 29 duimen. 3. 75 lynen. — De Laag9, fte daai» en tegen op 28d. 6 1. den 19™ 'sa,, vonds, en den 2oes 'smorgens; zynde het
verfchil der uiterften 9. 75 lynen , en het 9, midden hunner fommen 28d. 10. 88 lynen.
219. ,, De Maandelykfche Gemiddelde ',, Hoogte 28d. 10. 56 lynen; de grootfte Da„ gelykfche Gemidd. Hoogte 29d. 3. 67 lynenj „ en de Kleinfte 28d, 7. oS lynen.
§. 220. », De verandering in 24 uuren, was „ op den 20 en 21 en van den eenen tot den anw tl deren avond 4Ï lynen; en de kleinfte \ lyn»
tusfchen den 9 en icen van namiddag tot na„ middag; ook tusfchen den 15 en iöen van
namiddag tot namiddag, en van 'savonds tot „ 'savonds,'*
§. 221. De Tydperken van den Bjtrqmeter
waren als volgt:
I. Van den i-5*n, de gemidd. Barometer klimmende, tusfchen 29d. 1. 75 en 29d„ 5- 5 1.
II, Van den 6-94», daalende, tusfchen 29d. 4 1. en 29d. 1. 687 1.
K 3 III.



l£0 Bericht wegens de
UI. Van den io op den i ien, ryzende, tuft Ichen icf. 2. 167 en 29d. 2. 250 1. '
IV. Van den 12-15™, het laagfte tydperk, daalende, tusfchen i9d. 1. 875 1. en 28d 9. 875],
y. Van den 17 op den i8en, ryzende, tusfchen i8d. 9. 875 en 2pd. o. 333-1.
VI. Van den 19 op den 2oen, daalende, tusfchen 28d. 9. en 2 8d. 8 1.
VII. Van den 21 op den 22en, ryzende, tusfchen 29d. 1 1, en 29d. 4 1.
"VIII. Van den 23-25™, daalende, tusfchen 29d. 2 1. en 28d. 9 1.
IX. Den 26 en 27e!!, ryzende, tnsfehen 28d. n 1. en 29d.
3L Den 28 en 29011, daalende, tusfchen 28d. 10 1. en 28d. 9 1.
XI. Den 30 en 31 en, ryzende, tusfchen' 29d. 1 1. en 29d. o 1.
Thermometer.
§. 222. Wegens de Temperatuur dezer Maand merkt de Hooggel. Heer van Swinden aan: „ Deze Maand is zeer Warm geweest; niet „ om dat de Kwik tot eene buitengewoone „ hoogte geklommen is, maar door de beften„ digheid der Warmte, en om dat de Kwik niet „ beneden de 60 grad. gedaald is, waar van ik 3) in de tien voorgaande Jaaren geen voorbeeld



luchtsüesteldïïeid , enz. i^i
t, gezien heb; en geen voorbeeld dat op Zwa„ nenburg waargenoomen is: de aanmerkelykfte » zy» 59 graden in 1758, en 58 gr. in 177.5; „ in 1779, daalde de Thermometer hier niet laa„ ger dan op 57 gr.
„ De gemidd: Warmte is de grootOe, die ik „ nog in Augustus gezien heb, en t2 gr. groo„ ter dan in 1779; in 1779, bedrueg dezelve „ te Amflerdam 70. 1 gr. uit drie Waarnee„ mingen daags; dus grooter dan thans alhier: „ want, indien men maar drie Waarnecmingen „ daags gebruikt, is zy ópf gr. De warmfte „ Augustus heeft op Zwanenburg in 1770, 1773, „ 1761, op 664, en C6\ gr. plaats gehad.
„ De warmfte dagen zyn geweest den i-n;
van den9-14«n. tusichen 77. 2 en 72 gr. nameV lyk de Gemidd. Dagelykfche Warmte: den * 2j, 28 en 31™: de minst warme den 3, 4, " 6en; van den 16-23", vooral den 22en, die *, dagen gemidd. tusfchen 61. 7. en 65. — üe
veranderingen welke de Thermometer dagelyks '„ ondergaan heeft, zyn kleinder geweest, dan ?, gewoonlyk in Augustus plaats hebben."
§. 22-». De Heer Esdré teekent wegens deze Maand aan: ,, De Temperatuur van deze „ Maand is by uitftek aangenaam geweest, zo „ wel met betrekking tot de Droogte en den „ Regen, als de warmte der Lucht; 8 onder„ fcheidene dagen zyn 'er geweest, dat de Tber„ mometer van 80 tot boven de 80 graden in „ den namiddag heeft geftaan; de meeste zyn „ van 70 tot 78 en twee dagen van 66 en 69 „ graden; maar 'smorgens tusfchen de 59I tot K4 *7



*S* Bericht wegens- de
" 1° ,eC • e? ander™al boven to ,
» f?delyk w de doorgaande hoogte la v^nT, „ (uitgezonderd vier avonden van fo ot™J
f Wee ^v^8graden b0-n de^o gr
► f*: " De ê'root(ïe Aanteekenintr is 8a£ „ graden, en op den ,-e, >snamidda"s en , „ uuren; maar de kleinfte 58 gr den frïTi i i° UUren5 weshalven het ver-
■ " ^P^AyWA* Gemidd Hoont k
rV den * en 7» van 'savonds tot Yavondf
- I' 22T?' 8! Aa"merkelyk heb ik de rvzins- v-„ V den Kwdc des arim, a
" Sm T6," h^Ren tot ^ Sten Si "fg?T, Cïe ftr"d' des "«middags, als de ver » fchdlende afwisfeling van eenen hooeeren » met eenen laageren* ftand, br beS » „ verfcheidwe tyden vaa den Z« SZde?t, gelyk zulks in deze volgende in e°n l ' ,i beftek gezien kan worden *' " C£n ko"
TA-



LüCHTS GESTELDHEID \ ENZ.
i£3
TAFEL der Dagen op welke het Maximum dagelyks op verfchillende uuren van den Namiddag voorgevallen is.
j j | i rr
Den 6"en:tenéén uur.! [ Den I Sen ten dén uur. 78
I 4 76I 3' 7§i
7en| 1 74- -<H 1 7a5
_ I 3 7^ 4 74ï
3 en 9 64 C5en 1 70I
14 7° 3 74ï
9en i 03I a8en 1 7^1
1 4 84$ I 4 78!
ipei 1 833 goen 1 7^
I 2| 85 | a 78?
I7eB 1 73 3ieni 1 87Ï
I 4 ' 741 4 89*
„ Uit de bovenftaande Tafel ziet men, dat ?> het dagelykfche Maximum meest omtrent het ,, vierde uur in den namiddag is waargenoo„ men; wyders dat circa twee derde gedeelte
van de Maand, de hoogfte ftand, ten een ,, uur 's namiddags moet zyn voorgevallen.
§. 227. „ De verfchillende afwisfeling van ,, eenen laageren tot eenen hoogeren Stand, en „ wederom tot eenen laageren, en andermaalen „ tot een hoogeren Stand, zal ik uit de volgen„ de Tafel aantoonen. — Afwisfelingen , welke „ in den Zomer, maar zeer zeldzaam, doch in 9, de Winter - maanden by vriezend en dooi
Weêr, meermaalen worden waargenoomen, K 5 TA-



'ï^i Bericht wegens ds
TAFEL waar in wordt aangeweezen eene beurtelingfche Rtzing en Daaling des Thermometers.
Den 3e» 'smidd. ten 6 uuren. 64I
■—■ ia -, 72
's nachts ■ 1 . , 70
I5«=n 'smidd. <5 ^ 67.3
ia | 72*
'snachts 1 7l
iöen 'smidd. 6 64\
' JIs—1—" 73*
'snachts-—■ x . 72*
3 74
ipen 'smorg. 6- 6g\
's nachts 1 ,— ^f*
- 4 . 74J
25™ 'smorg. 6 6g\
.—.12 74j
's nachts 1 . 70^
j 3 745
,, Uit deze Tafel is klaarlyk op te nnaken, dat „ op den 3 en gen het Maximum op ia uuren „ reeds is aangeteekend , het geen aochtans
„ niet dan zeldzaam gebeurt. Ten twee-
„ den blykt het, dat op den itfen de hoogte op » 73* ten half twaalf unren gefteegen zynde, „ anderhalf uur laater wederom laager itond; „ my nu verbeeldende, dat ik op dien dag het „ Maximum airede gezien had, zag ik het te„ gendeel echter weinig uuren laater, want na
„ twee



LüCHTSGESTELDHEID , ENZ. lgg
"„ twee uuren begon de Kwik weder te ryzen, j, en bleef zo voorts klimmen tot 3 uuren, wan„ neer dezelve eerst het Maximum bereikte : ,, iets dergelyks is ook op den 19 en voor?, gevallen."
Dus verre de Aanteekeningen van den Heer
ESD RÉ.
§. 2,2.8. De Aanmerkingen van den Heer Holl, wegens de Warmte dezer Maand , zyn als volgt: Augustus was ook een zeer warme „ Maand: verfcheidene ryzen teekende de „ Thermometer boven de 80; en den 31™ het „ hoogfte 84 graden: het gemidd. maakte 66Ti 9, gr. uit. — De Barometer was in de eerfte
helft der Maand hoog, en den overigen tyd „ laag, en in groote beweeging.
§. 229. „ De Tydperken der Warmte van „ deze Maand kan men brengen tot de volgen» de:
I. Dea 1 en 2cn de gemidd. Therm. tusfchen 70 en 75 gr.
II. Van den 3-7"1, tusfchen 67 en 70 gr.
III. Van den ,8-15™, tusfchen 70 en 77 gr.
IV. Van dsn 16-23en, tusfchen 67 en 69 gr.
V. Van den 24-31=13, tusfchen (58 en 72 gr.
Lichts*



B i r i c h t VDIgm de LUCHTSGESTELDHEID en WlNDEN.
§. 230. De Hooggel. Heer van Swivdes teekent m zyne Waarneemïngen op: Den „ 7™ hebben wy zwaar Onweder gehad >t w welk in nabuurige Plaatfen en zelfs onder' de „ Stad CFraneker) fchade veroorzaakt heeft „ Ten 9, 10 en 11 uuren Donderde het van 3, verre; doch van 12 uuren tot half twee hoor„ de men geduurig Donder en Weerlicht van „ zeer naby, met zeer zwaaren Regen 'ver„ volgens den 19 en aoan Donder, en o.p Veele „ avonden Weerlicht.
„ Er is veel Regen gevallen: 't geen vooral „ van het Onweder van den 7en enSden Storm „ van den a0e» is toe te fchryven. Deze b™
de dagen leverden 20 lynen Water uit
> & nC o°' Pe" W-S"}** bebben ftéricèr, „ de N. O. en W. Winden minder dan <re'
" W°",y &ewaaid5 doch over >t geheel is de „ Wind vry veranderlyk gew«est! Zie hier„ de Algemeene Vergelyking. "
ZW. doorgaans 369 thans 40
zo. 6o _ I94
W. xoo 30
n. uzi £ —
22 o
O ...
v' — 20 o
» De fterke Winden hebben den soea, den



Lucüfsgesteldiieii) , tfc'ti C57'
S, 2Qen, den iyen en i6en plaats gehad; vooral „ op de drie eerhen der gemelde dagen; ook „ zyn de Winden boven de 56 oneen veel talryker geweest, dan in Augustut plaats heeft".
§. 231. De Heer Brugmans geeft ons de volgende Befchryving van twee Bt-Maanen door zyn Ed. waargenoomen. Zie hier deszelfs Bericht: „ Den ^cn quartier voor tien uuren , „ twee By-Maancn waargenoomen. Die Maan „ Hond in het ZO. wordende geduurende liet „ verfchynfel overdekt met een klein en dun „ Wolkje, en zo lang dit voor de Maan was,
waren de By-Maanen zichtbaar; welke ook „ terftond, na dat het Wolkje heen gedreeven
was, verdweenen. — De By-Maanen waren „ zeer helder en van dezelfde Middelyn als de „ waare Maan, zy Honden met de Maan in een „ Horizontaale lyn; en 'er konden ook beginfe„ len van boogen, gelyk die, doch flaauwer, „ welke meestal by By-Zonnen plaats hebben, „ gezien worden. De By-Maanvzn de rechte „ zyde was de helderfte, doch duurde het kort„ Me; die van dc linker, wrs dc flaauwfte, „ voornamelyk in het begin, doch duurde het „ langfte. Vyf minuten voor 10 uuren was al„ les verdweenen; dus het geheele verfchynfel „10 minuten geduurd heeft.
$. 232* „ Dit bovenftaande verfchynfel werd „ gevolgd van een ander. Des anderen daags „ den öen, 'savonds quartier voor tien uuren, „ nam de Heer Brug mans Noorderl'cht „ waar. Het zelve vertoonde zich eerst in het „ N. N. O. tot het NW. onder de gedaante „ van eenen verlichten Hemel; doch van het
NW,



Bemchü wegens de
„ NW. tot het W. t. N. van den Horizont J „ tot op de hoogte van het Sterrenbeeld Boötes, „ met zeer fraaie ftreepen, alle perpendiculair „ op den Horizont, len io uuren werd de „ Horizont donker tot op de hoogte van Boötes, „ en de voorige gedaante verdween. Van de„ zen donkeren band, welke aan den Horizont „ raakte, fchooten verfcheidene boogen, inliet „ W. tot aan het NO. door het Zenith onder ,, de gedaante van gevederde pennen , die met „ fchuinfche hoeken, tot byna in den overge„ Helden Horizmt eindigden. — Van tyd tot tyd „ tegen half elf werden de boogen minder re„ gulier, ten deele b'yvende, ten deele ver„ dwynendc; by beurten te voorfchvn komen„ de, en zich het gezicht onttrekkende. Uit de bovengenoemde ftreeken vertoonden zich „ over den geheelen Hemel, tot vry laat in „ den nacht Kraaien, by beurten uit alle pun„ ten voortkomende, dan eens als gevederde .„ pennen, dan eens als enkelde ftreepen, wel„ ke te famen genoomen eene allerfchoonfte flik„ kering opleverden."
De Windftreeken waren als volgt: Den i?n NW. den ia, ij, 24, o5) 28-31™ ZW. den nen Z. den 8 en igcn ZO. den 6eb NO. den 4, g en aren N. en N W. den 12™ NO. en O. den Z2er> NW. en W. den 9 en 15'ea ZO. en Z. den 27en ZW. en Z. den ioen ZO. en O. den atfen ZW. en W. den aen ZW. W. en NW. den ipen NO. O. en ZO. den aaea NW. W. en ZW. den ien ZO. Z. ZW. en W. den 7en N. NW. W. en ZW. den i3en ZO. Z. ZW. en W. den i8eu ZW.W.NW. en N. den 20e» ZO. O. NO. N. en NW.
§• 233.



LüCiïTSGESTELDHElD , EN2,
§. 233. Het Weerlicht was te Amsterdam ook menigvuldig; de Heer Mohr teekent in deszelfs Waarneemingen mede aan, dat het den 5™ buiten de Stad een Orcaan woei; doch fan korten duur was. Den óen was 'er geen Noorderlicht waargenoomen te Amsterdam, zo als te Groningen; maar daar en tegen deelt de Heer Mohr ons zyne Waarneeming mede van een Noorderlicht, by hem den i2en Augustus gezien; aldus luidt deszelfs Bericht: „ Den iaën „ was het zeer Heet, de Lucht genoegzaam helder, de Wind Oastelyk, kwam van tydtoi „ tyd fterk Weerlicht, eerst uit het ZW. toen ,, ook uit het Oosten , en eindelyk uit een „ Wolk, die zich in het NW. vormde; ter„ wyl het Noorden behoord was met een fii! „ wit Noorderlicht. Even na 10 uuren kwam „ in een ouenblik uit die Wolk een Pilaar van wit N. L. die zich ogcnblikkelyk zeer breect uitbreidde, en in een NW. ftrekking tot' „ over het toppunt vloog, neemende eenige ,, ogenblikken daarna een mengeling van fraaie kleuren aan; doch verdwynende na eenige minuten ; terwyl het vaste Noorderlicht en „ ook het Weerlicht bleef aanhouden, en ik „ en anderen even te vooren van verre Doa„ der meenen gehoord te hebben."
Te Amsterdam waren de Winden: den 2cea NW. den 13, 16, 17, 28 en 2Qen ZW. den 2401 ZO. den 4.™ N. en NO. den 2, 3 en2ien N. en NW. den 1 en 26=" NW. en W. den i4en NW. en ZW. den gen ZO. en Z. den iicn ZO. en O. den 15 en 25611 ZW. en W. den 3c.cn ZO. en ZW. den Óen ZO. O. en NO„ den gen ZW. Z. en NW. den ioen Z. ZW.
e.a



I6e> Bericht wegens dt
en Ot den nen ZO. ZW. en N. den iSenZW. W. en NO. den ioen O. ZO. en ZW, den 22en N. NW. en ZW. den 23^1 ZW. W. en NW. den ijtti ZW. ZO. en NW. den qien ZO Z. en ZW.
§. 234. De Heer Engelman heeft te Sparendam aangeteekent: „ Schoon de Barometer „ geene groote fprongen gedaan, en de Ther'mo„ meter geene uitermaate groot verfchil van Luchtwarmte heeft aangeduid, nochtans fchynt „ 'er veel Phlogijlon in de Lucht geweest té zyn, wegens den menigvuldigen waargenoomen Donder en Weêrlichten; wnar by meii tweemaal Noorderlicht voegen kan: met en na de Donderbuien heeft men ook veel Re„ gen gehad, waar door de Lucht in deze Zo», mermaand vochtiger dan in de voorige is ge,, weesr," De Windftreeken waren den ieri Z. en ZW. den 2 en 3 en NW. den 4 en gèA NO. den <Jen ZO. en O. den 7en NO. en ZO, den Sen ZO. Z. en ZO. van den 9-1 jen zW. den i$en NO. en ZW. den igen NO. en ZO. van den 2o-22en NW. van den 23-25^ ZW. den 26«i W. en NW. den 27™ ZW. den iSeii ZW. en ZO. den 29 en 3oen ZW. den 3,1 eii ZO. en ZW.
g. 235. Te Zwanenburg was de Wind als volgt': den ien ZW. en NW. den 2en W. en NW. den 3en N. en NW. den 4en N. en NO. den gen NO. den <5en ZO. en O. den jen O. NO. N. en W. den 8 en 9^ Z. den icen Z. en O. den 11 en iaenZO. den i3en ZW. den I4en NW. en W. den ijcn NW. en ZW. den iócn ZW. en Z. den i7en ZW. den 18™
ZW,



LuCHTSGESTELDHEID , ENZ. l6l
ZW, W. en N. den ipen NO. ZO. en Z. van 'den ao-aien NW. den 2301 ZW. en Z. den 24en ZO. den 2£«3J ZW. den 2ó~en N. NW. en ZW. den 27e»» ZW. den 28™ ZW. en ZO* den 29^1 ZW. den 30" ZW. en NO. den 31 en ZO. en ZW.
In 'sHage: den ien ZW. den 4 en 36n.NW. den 4en NW. N. en NO. den getl NO. en ZO. den óen O. den 7" W. en' Z W. den 8eii ZW en ZO. den 9en ZW. en W. den io« ZW. en ZO. den ilen O. ZO. W. en NO. den i2eil ZÖ. en O. den 13 en i4en W. en* ZW. den i5en W. den i<5en ZW. den i7en W. en ZW. den i8en W. en .NW. den 19"» O. en ZW. van den 2o-22cn NW. .den 23eii W. en ZW. den 24en ZO. den isen ZW. en WT. den 2<Sen NW. en W. den 27™ ZW. eii Z. den 28" en 29™ ZW. den 3oen W. en ZW. den 3ien ZO. en W.
Te Deeft : den 3™ NW. den 2oen W. den 16, 25, 2.7 en 29en ZW. den 21en N. en NW. den 6en NO. en O. den 2eli NW. en W deri i9en NO. en Z. den 7 en i.8en NO. en ZW. den 3en NW. en ZW. den 8 en 28™ ZW. en Z. den 10 en i2en ZO. en O. den 23 en 3oe* ZW. en O. van den 13-15, 17 en i6sn ZW; en W. den 24" ZO. en ZW.
Te Schoonhoven: den ien ZW. W. en. NW. den ien W. en NW. den 3en NW.' den 4 en sen NO, den 6en O. en ZO den 7en NW, ZW. en W. den 8" ZO. en ZW. den, 9en ZO. ZW. en NW. van den 10-12™ ZO. den i3en ZW. en NW. den 14™ ZW.en W;



ïfja Bericht wégen: de
den l$& ZW. W. en ZO. den i6en ZW. eti W. den 17™ ZW. den x8en V/. en N W. den i9tn ZO. ZW. en W. den 2cen W. en NW. den. 21 en 22en NW. den.23en ZAV. en Z. de:i 24en ZO. den ?5En Z. en ZW. den 26enNW. den 27en ZW. den 28™ ZW. en Z. den 29** ZW. den 3oen W. den 31" ZO.
§. ï*6. Niet minder ïmuwkeurig is de Heer ÏTsdré in zyne Aanteekeningen van deze Maand, dan in de andere. Zyne Aanmerkingen over de Luchtsgeüeldheid van deze Maand, luiden aldus: ,, Eene maatige afwisfeling van heldere „ met een betrokkene Lucht, heeft men gé-
duurende deze Maand gehad; want 9 dagen „ waren deels helder, deels betrokken, 2 deels li helder, deels geheel betrokken ; 2 bewolkt, „ en 4 deels bewolkte, deels byna betrokken:; „ de overige zyn of geheel betrokken of ten .„ deele geheel betrokken, byna betrokken of
f, bewolkt. Deze dagen waren gefchikt en
„ zo op elkander volgende, dat eenige drooge „ dagen wederom door eenige Regendagen „ vervangen wierden, zynde dezelve vry.gelyk s, door eikanderen gemengd geweest, het°geen :„ ook. eene maatige Droogte en tamelyken Re„ gen gegeeven heeft.
§• 237. „ Want 15 Regendagen, en dus »> omtrent de fitift van het Maandelyks beloop, „ heb ik aangeteekend; vaa welke 4 van wci5, nig, doch' 11 van mar.ügen Regen; zynde ia ^,»de laa'tstgemelde vergaderd eene hoeveelheid „ van 2©S lynen, by welke gevoegd i4| ly-
nen, in vèrfcheidene nachten gevallen, een ^ Maandelykfche hoeveelheid Water geeft van
„ 2 dui-



L u chts gesteldheid , enz ' 163
„ 1 duimen i i| lynen. De grootfte hoeveel„ beid op eenen dag gevallen, is $ lynen, en „ dc kleinfte J- lynen. Weshalven het verfchil „ 4| lynen is.
§. 238. „ De Uitwaasfeming in de Zon is 3 „ duimen ïf lynen; en buiten de Zon 1 duim „ en een halve lyn; du? is de evenredigheid
.van het geval ene tot het. uitgewaasfemde ii Water in dc Zon, als 35} tot 37*, en dus „ byna gelyk.; maar buiten de Zon, ais 35* tot
I2|, of ten naasten by als 3 tot 1.
§. 239. „ De menigte van Onweersda^en is „ m deze Maand groot; ilc heb 'er n zodahi»i ge waargenoomen; waar van 'er 2 Donder zón„ dtr Weerlicht, 4 Donder met Weerlicht, en i« op 5 dagen Weerlicht zonder Donder gezien „ is. — Daar en boven heeft men ook verfchei„ dene nachten gehad, in welke men Onweer „ gehad heeft. Het Onweer op den 7en voor„ gevallen, was het alleraanmerkelykfte van „ allen , en vcreischt hier eene afzondedyke befchryving. — ln den Nacht tusfchen den 6 „ en 7cn had het fierk by aanhoudendheid ge„ donderd, met Weerlicht vèrzeld; van wel„ ke ik op den 7™ in den Morgenftond nbV „ een klem ftaartje waarnam, zynde ettelyke „ Donderflagen zonder Weerlicht; tegens den „ middag fcaeen het als of de bui over was; 5, hoewel de Lucht evenwel nog zwaar be„ wolkt bleef: maar laat in den agtermiddao„ begon de Hemel in het Zuid-oosten en Oost ,, ten mot zwaare Donderwolken bezet te ral„ ken, en vervolgens met een hevigen Wind ,, uit genoemde hóeken op te zetten, hier uit „ ontftenden 'er ook, omtrent ten zes uuren, La. f. C{4



ïó^ Bericht wegens de
';, eenige Donderflagen met Weerlicht; doch „ eindelyk ten half zeven uuren, verfcheen 'er „ een alieryslykst en fchielyk ftraalend Weerlicht, en op deze na verloop van twee a drie „ fecunden, (voor zo veel ik my kan herinne■» ren,) terftond een zeer onverwachten en harden Donderflag , dewelke ook alhier in „ deze Stad eene algemeene onüeltenis veroorzaakte. — By dit fchrkbaarend voorval giste Ü, ik, uit de waarfchynelyke nabyheid, dat het „ Onweder in deze Plaats moest gevallen zyn; ;, doch, 'er naar verneemende, ontdekte men^ „ dat het zelve op 't nabuurig Dorp Veen, „ een groot Uur gaans van hier, aan den Maas„ kant geleegen, gevallen en ingeflagen was, „ en aldaar fchade en brand in een Hooiberg „ veroorzaakt had, het welk in' dezer voeo-e» „ zich had toegedraagen. — De evengemelde „ Blikfemftraal fchoot op de top van eene der „ fechtopüaande paaien van voornoemde ïïooi„ berg, en langs dezelve tot aan het Yzere, werk, daar de Kap mede opgehouden wordt; „ van hier geraakte dezelve in het Hooi, en 5, op dit oogenblik befpeurde men een yslyk „ gewoel en beweeging in het zelve; kort hier 3, op zag men eene vlam uitbarsten ; uit het „ zelve by het Yzervverk uit fchietende, en de 3, Hooiberg ftraks in ligte laaie vlam fieldde, „ en die na verloop van eenigen tyd, wel dra „ in de asfche lag: ondertusfchen was het bo^ 9, venftuk van de gemelde Paal geheel we^e-
flaagen, of misfchien geheel verbryzeld. „ Nog eene byzonderheid dewelke ik als aan-
merkenswaardig hier by moet voegen, en
" u Vanj eCn kundig en zeer opmerkzaam 9, Weer, die ten tyde van het- Onweer voorin viel,



LuCIITSGESTELDHEID, ENZ.' l6$
„ viel, in het Huis was, waar agter de Hooi-
„ berg ftond, vernoomen heb. Eenige
„ ogenblikken, namelyk, voor het befchree,, vene ongeval befpeurde , had hy , aan de „ Voordeur van het Huis ftaande, in het Zuid„ oosten van zich een Hoos gezien, zeer fyn „ en dun van Buis, zoo laag zakkende, dat de„ zelve genoegzaam den grond raakte: na dat „ dezelve eenige maaien heen en weder met „ haar ftaan, langs dezelve gezwaaid had, klom ,, ze opwaards, en verdween zonder eenige „ fchaade aan te brengen; doch weinig tyds na „ de verfchyning gefchiedde het even befchree„ ven Onweder ; misfchien is het zelve wel „ een uitwerking van die Hoos geweest, ten „ minsten is dit zeker, dat veele Natuurkun„ digcn hedendaags, de Hoozen , zoniet allen, „ nochtans fommige foorten onder de Mcteora ,, Eletlrica betrekken ; dewyl de Waarneemin,, gen geleerd hebben, dat ten tyde, wanneer ,, 'er een Hoos berst en verdwynt, een blixem,, ftraal zich "zien laat. (Zie Cook;s, Voyage round „ the World, during the Ycars 1772.—1773. bladz. „ 190.) (20). |. 240."
( 23 ) Dat de fVaterloozen door <te Ele&rifchc kracht van den Dampkring sebooren worden, heeft de Italiaanfche Natuurkundige Beccarla op da ondervinding reeds geineend bew?ezen te hebben ; in zyn voonreflelyk Werk delf Ele/tricismo, Arttf. e Nat. pag. 213. wordende zyne Stelling do.cr deze bovenftaande Waarneeming hier 1105 geftaafd : men vergelyke hier meds dc Vierde Irffdeeling van de bekroonde Prysverhandeling van den Heer van Marum over de Eleclrifche Luchtverhemelingen, door het Bataafscb Genootfcbap te Rotterdam, VI D. bladz. 65 & feq. Als mede de Hollandfche Vertaaling van de Eleëirifcybe Natuurkunde van den Abt J'a c q u e t te Utrecht by W 1 j. d , bladz. 124. &fe<g. Tot meerdere (laving en verkharing van het gevoelen van de* Heer Es-
L 3 ere



l66 Bericht wegens de
§. 240. „ GeJuurer.de de Onweersdagen heb „ ik geen merkeiyke aandoening op den Kwik
kjjn«
ure, van Ma rum, Beccaria en andere Natuurkundigen, wegens de oorzaaken van de Hoozen, zullen wy ' hier konelyk b: voegen dat cc Heer B r i sson in de Mém. de f Academie-R. des Sciences e Pannés 1 767. pag. 409, de Hooz.n aan dc uitwerking der Elektriciteit heeft°toegeJchreevcn. Het is door menigvuldige Proefneeinimren beweezen, dat de Lucht en de Wolken zeer d'kwyls E/ectrfflt worden, waar door de Donder en Weerlicht gebooren wordt. Het is mede bekeoii, dat zo wanneer van nvee lichaamen het eene Eledtriek en het andere niet Eleöriek is, op eenen zvkeren afftand geplaatst worden, <iat het eene tot het andere eene zekere aamr kking zal aiebbcn; cn indien zy vry zyn, aan elkanjeren ziillen Jiechten. Indien dan een Donderwolk, cm by gevol"- eene Zeer fterke EUanekc Wolk, tot ten zekere laagte" of afftand van de Aarde nederdaalt, zo is het zeker, dat het gedeelte van de Wolk, dat het digfte by de Aarde is, zal aangetrokken worden, en zich in delengte zal uitftrekk£», met naar dc Aarde te da'len, hetgeen m^n dan een daalende Hoos noemd; en geene andere kunnen 'er op het Land plaats hebbert; maar indien de Wolk 2icB boven dc Zee, of een Meir bevind, zal een groot ge* declte Water tot die Wolk worden opgetrokken, cn aldus een klimmende Hoos formecren. Men ziet uit deze .verklaaring, dat dè meer of mindere fterkte van dc Electrike kracht der Wolk, een groote verandering in het Verfchynfel moet te wege brengen; en de famenkomst van twee Eleftrike ftroomen het geluid , welk hy die rerfehyaftls gemeenlyk gehoord wordt, te wegc brengen.
■ Dc Heer Brisson, niet te vreeden met deze °nai
tuurlykc reden, heeft getracht dit verfchynfel door middel eertt* rroefnecaiing te ftavcn ; ten dien einde nam hy een peclectrifccrde Buis, "en naderde daarmede de oppervlakte van het Water, in ech Metaalen Bak, op den afftand van eenige duimen; op dat zelfde oogenbük verhief zich het Water in de hooste, tot zo lange 'er een klein vonkje uitgetrokken wierd: waar na het zelve weder zakte , en 'de buitenkant van de Buis bevond hy vol met Watcrfoeljes. D.ze Proefneeming is derhalven eene volkomene nabo'otzmg van dc Waterhoozen, alzo de Hoozen creeken 20 dra dc Donderfiag gehoord vvorJt,



LuCHTSGESTELBSSID , ENZ. 167
5, kunnen befpeuren, op den bovengemelde 7en „ dag, had ik gaarne den Barometer waargenoo,, men, op het juiste tydftip van het Onweder, „ doch alzo ik op dit ogenblik aan iets bezig, f, en hier op niet bedagtzaam zynde, als toen de „ flag voorviel, onftelde my dezelve dermaate, ,, dat ik nergens minder op bedagt was, dan „ om eene Waarneeming te doen, heb ik on> „ trent 4 a 5 minuten naderhand, eerst de Kwik „ kolom befchouwd, maar niets buitengewoons
„ aan dezelve kunnen gewaar worden. Ik
„ heb op een anderen tyd van Onweder, ah „ hoewel geen fchommelende of trillende be„ weeging , ten minsten eene fchielyke ryzing „ en daaliug in een kort tydftip kunnen befpeu„ ren; op den 2,8en namelyk, ftond de Kwik ,, 's morgens, te 6 uuren op 2.8d. E\ lynen; ten „ 9 uuren a8d. 8. 75 lynen; maar ten i uur „ 'snamiddags, en ten 11 uuren 'savonds, we„ der op 28d. 85 lynen, als te vooren. — Men ,, had in den agtermiddag van dezen dag, Don-
„ der en Weerlicht gehad. Of nu deze
,, beurtelingfche ryzing en daaling van den „ Kwik, een uitwerkfel van dat Onweder zy, durf ik niet met zekerheid bepaalen.
§. 241. ,, De verandering der Windftreeken „ is in deze Maand niet groot geweest; derzel-
ver getal bedraagt 57; hebbende de ZO.
meest, namenlyk 21 maaien, en byna van 'C „ begin tot aan het einde van de Maand ge„ waaid; naast deze Streek komt de ZW.
in aanmeriting , welke 15 maaien is aan-
geteekend; dan de NW. 9 maaien; de NO.
6 maaien ; de W. 4 maaien; de Noorder„ ooster Streek ieder ée'nmaali zo dat de ZuiL 4 » de



ïó"& Bericht wegens de
Sl de Wind, op de tyden myner Waarneemin>, gen met gewaaid heeft. Ik heb 26 maaien " a V mflen Winderig en 8 maaien har* „ de Wind, of op halve ftreeken aangeteekend „ — De meeste dagen zyn van drie° ftreeken namelyk 18 dagen, 8 van drie, 4 van vier ,4 en 6 van een ftreek.
§. 242. „ De Streeken waar mede het eere„ gent heeft, zyn de volgende: met d- NO ,, 4 lynen; de ZO. ft 1.; de Zuider 3i lynen-* „ de ZW. s lynen; en met de Weste Wind H H lynen. Weshalven de ZO. het mees e » maar de Weste Wind het minste Water 7è
geeven heeft". ge'
5. 243. Te Middelburg waren de Windftreeken: van den 1-3, 20-22™ NW den tT Jt» 7' 23' 2£' 27"29en ZW. den \ en ö« ZO den 4« NO. en ZO. den NW en ZW den 10- ZW. en Z. den p en x3e-zw" MjW. den 7» 8 en 24™ ZO. en ZW den 12™
N°xT,?0i Cn NW' den 18 en 30-ZW NW «NO den lp» NO ZO. en^N W. dén 20-' NW W. en ZW. den 3I« zo zw W. den. U.!- byna alle de Streeken.
Te Sluis in Vlaanderen: den i« w den 2™ NW. en N. den 0 en a« N A„ f O. den 7en N. den 83en ptn £' e^/VV den io« ZW. den i^a z de^ ^ 70 , ' i3e" W. en ZW. den 14-ZW den i^NW den j^ZW. den i?en4W. den lA-^NW^ N. den ipen z, den In w ^ - en
den 22 en 23- ZW den ^ t * 25*? ZW. en W. den 2S& w! S
NW,



LüCHTSGESTELOHEID , IStZ. l6f)
NW. den i7en ZW. den a8en Z. en ZW. den 2pen NW. den 3oen Z. den 3ien W.
Te Beugen op den Zoom: den ien W. den 2 en 3en NW. den ^en NW. en NO. den 5en NO. en O. den 6en O. en ZO- den 7=" NO. en ZW. den 8en ZO. d n 9=" ZO. en Z. den ioen ZO. den nen ZW. en ZO. den i2en O ZO. en W. den 13™ ZW. en W. den en i5en ZW. den i6en Z. den i7enZW.den i8ctl ZW. en NO. den 19™ O. Z. en Z W. den 2oen W den 21en W. en NW- den 22en W. den 23en Z. den 24en Z. en ZO. den 25™ Z. en ZW. den 2Öen W. den 27 en 28en Z. den 29en Z. en ZW. den 30cn ZW. den 3ieil ZO. en Z.
§. 244. De Heer Holl merkt mede van'deze; Maand op: ,, Deze Maand was zeer groei„ baar, om den anderen of tweeden dag, viel „ 'er tot den 2ien te famen 30 lynen Regen: „ de Uitwaasfeming die weinig was, bedroeg ,, 38Jl. De Z. ZW. en W. Winden waren
de heerfehende, — Veele en zwaare Onwee„ ren formeerden zich hier [Breda] omflxeeks, „ waar van 'er maar eea alhier gevallen is: ver„ fcheidene avonden Weerlichtte en Blikfemale „ het zeer fterk. — Nimmer heb ik een heer„ lyker Avondttond gezien, dan den i2e". De „ Thermometer fiond ten 10 uuren op 7*3* en ten „ 11 uuren nog op 72 gr., geen de minste Wind „ werd men gewaar: de Lucht was met zwar„ te Wolken bezet, die als Rotfen op een gc„ ftapeld fcheenen, en als onbeweeglyk in haa., re plaatfen bleeven hangen, tusfchen weike „ de Sterren zich dof vertoonden; het Zuiden s, was in een geduurigen flikkerenden brand, L ó" flangs-



i?o Bericht wegens de
ï, flangswyze Blikfems vermengden 'er zich m „ en dan onder, een zacht gerommel hoorde 9, men eenige reizen van verre: in het Noor3, den vertoonde zich een ander Vuurig Lucht„ verfchynfel; een fraai Noorderlicht verfpreid„ de zich met ftraalen van een roode en witte ti kleur, tusfchen de Wolken, die daar veel klqnder waren, en verlichte dat gedeelte des „ Hemels; terwyl uit het Oosten of wel Oost» 3> Zuid-oosten, de Maan zich boven onze kim» men verhefte, en tusfchen de zwarte Wol,„ ken heen fehynendc, eene grootfcne vertoo„ ning opleverde, die al hooger komende, een „ einde van dat verrukkelyk gezigt maakte, al„ les verdween, behalven de hitte, die'der 3, gantfchen nacht en den volgenden das aans, hield (21) « * .
OvER-
(21) Het is niet alleen hier te Lande, vraar men eene groote Droogte heeft waargenoomen. Van Stok holm ichryft men in dato 24 Juiy. De Droogte die men dezen Zomer hier gehad heeft, en nog fteeds aanhoudt, doet voor eenen Hechten Oogst vreezen. Indien deze Droogte nog lang b!yft aanhouden , heeft men reden , om een algemeen
gebrek aan Granen te vreezen. In 't midden van Ju-
heeft men m Honga rijen eene geweld ge hitte ^eïad. In het E'fenburger Comitaat zyif verfcheidene men. fchen daar door gedood, veelen Ziek naar huis gebrast en binnen weinig tyds overlecdcn. Te Stoelwbissenburs zyn ook veelen door de brandende hitte gedood, In een «laar by digt gelegen Dorp telde men over de 20 Perfoosen, en onder dezelve verfcheidene zwangere Vrouwen, -welke het leven 'er by ingefehooten hebben. GeneesNatnur- en Huhb. Jaarb. V. D. 2 St. bl. -3,



LuCHTS&ESTELDHEID , ENZ. ' 171'
Overeenstemming met de Chaldeeuw» fche Periode.
§. 24.51. De 32fte Maan-maand dezer Periode neemt een aanvang den 4en Augustus 1781; den 24e" Jidy 1763, en 13™ Juïy 1745.
§. 246. Het Maximum van den Barometer was in die Maanden:
in 1745 van 2Qd. 3. 92 1.
1781 29d. 5. 37.
De Maxima hebben dan met elkander gemeen, dat zy in geene dezer Jaaren, aanmerkelyk zyn geweest in hoogte, hoewel dit Jaar de Barometer hooger gedaan heeft.
§. 247. Het Minimum van den Barometer wasi
in 1745" van 28d. 9. 10 1.
1781 • 28d. 7. 17.
Omtrent het Minimum is derhalven een verfchil in gemelde Jaaren: doch niet aanmerkelyk genoeg om aangemerkt te worden; dewyl de Minima niet buitengemeen laag geweest zy.
§. 248. Het Maximum van den Thermometer^
was:
in 1745 van 73 gr.
^3 ■ ■ 84-
17-81 , 7$.
Een



'*7a Bericht wegens de
Een groot verfchil heerscht 'er omtrent her Maximum.- maar befchouvvt men in 't algemeen den loop van den Thermometer, dan vindt men dat het Maximum m 1745, maar eenmaal op dé hoogte van 73 graden; in 1763, verfcheidene maaien, boven de 70 graden, gdyk ook h ' 17*'> geftaan heeft; waar uit klaarlyk blykt dat de Warmte dezer Jaaren, niet overeenkomt omtrent den graad, of hoogte; maar wel in >t algemeen.
§. 249. Het Minimum van den Thermometer wast
"n I745 yan 52 gr, i7rj3 , 57-
I?8i 5^1.
Het Minimum verfchilt derhalven niet veel van elkander; waar uit dan afgeleid kan worden, dat deze Jaaren, vry wel de Warmte overeenkomen.
§. 250. De Windftreeken waren geduurende dezen Saros, als volgt*
J745- 17^3. 1781.
N. -— o o 61,
NO. 19 ; 8 <5.
zo. ■—.18 ZTx^ZZ,;5;
ZW. 29 40 , orï.
W. 10 , 8- V.
' 13 11 l»'
Stüle d. ■ o , a , o.
LVol-



LuCHTSGESTELDHEID , ENZ. 17$
Volgens deze optelling der Windftreeken blykt dan ten klaarften, dat de ZW. Windftreeken, in alle deze Jaaren de overhand hebben gehadt.
Overeenstemming met den Metonifchen Maan-cirkel.
§. 25 i. In deze Maand waren de Maxima van den Barometer van dezen 19 jaarigen Maan-cirkel aldus:
in 1743 van 29d. 4. 40 I.
I76a 29d. 3. 43.
1781 29d. 5. 10.
Het Minimum:
in 1743 van a8d. 8. 14 I.
176a a8d. 5. 23.
I78i 28d. 6. 10.
Het Medium:
in 1743 van 29d. 1. £<5 L'
1762 — 28d. 11. 74.
I?8i a8d. 11. 98.
Men ziet hier dan uit, dat al hoewel deze drie ftanden van den Barometer, niet tot in de tiende deelen overeenkomen, 'er evenwel eene te groote gelykheid in de ftanden plaats heeft, om derzelver overeenkomst te loochenen.



'J74 Bericht wegens de
Laaten wy zien hoedanig het met de Standen van den Thermometer gelegen zy.
§. 252. De Thermometer teekende op dien tyd:
1743- i?^- 1781. Het Maximum — 73. 00 — 75. 00 — 84.00 gr. Het Minimum — 57. 00 — 53. 00 — 58.50. Het Medium — 63. 81 — 60. 76 — 67. 84.
Het blykt dan weder hier uit, dat dit Jaar veel warmer geweest is, dan de beide overeenftemmende Jaaren, die met eikanderen niet veel m trap van Warmte verleidden.
§. 253. De Winden waren als volgt:
_^ 1743- Ï76"2. 1781.
NO. 16 ■ _ 22 r
°' ' 3—4 ■ si
ZO. 27 , 6 . 14
ZW. . xp ZZ 4 — iH
W. — s 4 — 4
NW. 23 25 — t
Stille d.— o - o o.
In 1743, heersclite de ZO. en NW ; in I762j de ZW' en NW., en in 1781, de ZW Winden; bygevolg een verfchil in Windiïree'Keh, weike te aaiimerke.lyker zyn, wanneer men het getal waar op dezelve gewaaid hebben, *5 aanmerking neemt.
In-



LuClITSGESTELDHEID , ENZ. lj$
Invloed der Maane op het Weder.
§. 2.54. Den icn was het de Vierden Dag voor V. M. en den 4en V. M., van den i-,5ëa en dus tot daags na V. M. was de Banmeter klimmende. — Den Sen Klimmend Equinoclium, Vierden Dag na V. M. en den Qen Verjle Punt. Van den £en 's morgens tot den 9™ daalende. — Den iaen L. Q., van den 9-12cn klimmende. Den i5en Vierden Dag voor N. M. van den i2en tot ten tyde van deze Maanpunt, was de Kwik daalende. Den i6en rees de Kwik omtrent e'e'n lyn, by Noorder Stiljland. — Den I9en N". M., van den 16 op den i7en daalde de Kwik; dan, begon weder te klimmen van den i7en 's morgens tot den i8en- maar met de N. M. begon dezelve weder te daalen tot den 2oen, op welken het Minimum inviel. — Dea 2ien Daalend Equinoclium, den iien Daalende Knoop, den 23en Vierden Dag na N. M, Van den 20-22en hield de ryzing van den Kwik aan; dan, begon met het Veranderen der Maanpunt te daalen, tot den 25en; den ióen E. Q. begon de Barometer weder te ryzen tot den 2jEn-, en de overige dagen der Maand, onbeftendig, den 28en Zuider. Stiljland en den 29en Vierden Dag voor V. M.
'Aanmerkelyk is het derhalven, dat de Standen en Tydperken van de. ryzing en daaling van den Barometer, volgens de Maanpunten plaats hebben.
$• ^SS- Van den i-4en had men eene vermindering van Warmte- den 4en V. M.
Van den 5-12en was het Tydperk der grootfte
Warm?



ï7ö Bericht wegens de
Warmte;,vallende het Maximum der Warmte op den 9en in: den 8en Klimm. Equinocl. Vierden Dag na V. M. en den 9en Verjle Punt. Den i2en L. Q. het einde van het warmfte Tydperk. —— Van den i3~22en nam de dagelykfche gemidd. Warmte af; den sgen Vierden Dag voor N. M. den iöcn Noorder Stiljland, den I9en
N. M en den igen Naaste Punt. Den 23
en 2^.en had men weder eene geringe vermeerdering; dën 23en Vierden Dag na N. M.
Den 25 en iécn mede eene vermindering van Warmte; den i6en E. Q. — Van den 2 8-3ien was.'er mede een Tydperk van groote Warmte. Den 2 8cn Zuider Stiljland.
§. 256. Den ien de Wind veranderlyk, en liep door het W. tot NW. alwaar dezelve bleef tot den 4en 'savonds, den 4" V. M. Van den 5-12en veranderlyk, den i2e» L. O. den i3en liep de Wind ZW. en bleef uit dien hoek, waaien tot den i8cn, daags na N. M. van den i9en tot het einde der Maand was het Weer onbeftendig.
Hier uit ziet men, dat de Warmte en Windftreeken meede van de verandering der Maanpunten afhangen.
§. 257. De Heer Esdré ze<rt wegens den Invloed der Maane op de Lurhtsgefteldheid: „ Dc Standen van den Barometer met betrek„ king tot de Maans-Aipeften, heb ik aldus „ bevonden. — Op den ie" dag van de Maand „ was de Kwik beneden de 29 duimen, tot den i, 2en 'snamidd-.gs ten e'e'n uur, wanneer het np „ de 2Qd„ en des avonds één lyn daar boven



LlïCHTS GESTELDHEID , ENZ. tjy
f, gereezen was, en alzo met ryzen aangehouden heeft, tot het Maximum is voorge>t vailen op den 4en, 'smorgens en 'snamid„ dags, den dag van V. M. en des avonds van „ den laatstgemelden dag, wederom beginnen„ de te daalen, heeft het aldus volhard tot den 8en toe ■ op dezen dag had het de laagte van 28d. ii lynen: maar federc dezen tyd fcheenhet weder te zullen klimmen , beginnende „ hier mede 'snamiddags en 'savonds van dezen „ dag eene hoogte van igd. o. 5 1.: ondertus„ fchen was op den oen het Maans Apogeum „ voorgevallen; en de Kwik des morgens de „ hoogte van 29 duimen reeds bereikt hebbende, bleef aldus tot'savonds toe; maar is toen „ met klimmen voortgegaan. Van den neri „ 'savonds tot den i2en 'smorgens, was de ■ „ Kwik een halve lyn gezakt; namelyk op 29 „ duimeE, en bleef alzo tot'savonds, wanneer dezelve een vierde lyn daar onder geraakt; „ was; op den i2en was het Laatjle Quartier, „ —■ Van den 12 tot den i7en heeft de zakking voortgeduurd; maar op den laatstgemel„ den en volgenden 18en dag klom dezelve tor, zy 'snamiddags op 2 8d. 10. f lynen geüeegen was; doch was 'savonds weder o. lyn laager. — Omtrent dezen tyd is de Kwik „ met aanmerkelyke fchreeden gedaald ; want „ op den i9en 's morgens was ze op 28d. 5 ly„ nen; 'snamiddags 28d. 'j\ 1., 'savonds 28d. 6 „ lynen, en den volgenden 20en 'smorgens nog „ op die zelfde hoogte; maar 'snamiddags i| „ lyn gereezen: nu was op den i9en de N. M. voorgevallen. — Na dat de Kwik den even befchreeven laagften ftand bereikt, en weder* „ om 'snamiddags van den 2Qen begonnen had M „ te



ï78 Bericht wegens de
te ryzen, is het met de groote veranderln„ gen dus voortgegaan , tot die den 22£" des
middags reeds twee lynen boven de 29 dui„ men gefteegen was; en is dus in de gemelde „ dagen 6 lynen gereezen; den z'ien was de ,, Maan in haar Perigeum. — Op den ncn 'sa,> vonds begon die hooge ftand weder te daar. „ len, \Ws op den 23°" des namiddags reeds 9\ onder de 29 duimen, en volhardde aldus tot.
den 3otn, dan ryzende dan weierom daalen-, „ de, zynde. op den 2Öen het Eerfte Quartier.', ii voorgevallen; daags te vooren had de Kwik „ de hoogte van 28d. j\ lyn; maar 'savonds 28d, „ óUyrij en cp den 2óen 's morgens 2Sd. 10 I.,
en des avonds was die nog t§ lyn hooger. —
Uit gemelde opgave blykt : in de eerde '„ plaats, dat de Kwik omtrent den tyd van de „ Felle Maan zeer aanmerkelyk aan 'r. ryzen ge-. „ raakt'is, tot ze op dezen dag haaren hoogften
ftand verkreegen had. 20. Dat 'er eene aan„ merkelyke verandering en fchielyke daaling,
omtrent den tyd van de N. M. in de Kwik-f „ kolom befpeurd is. 30. Eindelyk, dat 'er om-.
trent het Maans-perigeum andermaalen eene.
merkelyke ryzing is gefchied".
September.
5. 257. De byzonderheden dezer Maand waren de volgende: een laage Barometer, de Temperatuur zoel, veelvuldige Hagel., en groote hoeveelheid gevallen Water; gelyk wy oreftandiger hier na zullen verhandelen."



LuCIITSQESTELEtHEID, ENZ,
Barometer.
§■ 5) "De Barometer is (zegt de Tloog-
j, gel. Heer van Swindenj over het geheel „ deze Maand zeer laag geweest; omtrent i| „ lyn laager dan gemiddeld, cn het is de laag„ fte gemiddelde ftand, dien ik nog gezien had; .„ hoewel weinig van 1771 en 1773 verfehiilen„ de; doch op Zwanenburg zvn 'er voor„ beelden van nog laager gemiddelden Barometer „ in Septeu.ber, waar van de kleinfte zyn 28d. „ 10. 4 l in 1739, 28d 10. 7 in 1747, 176-3 „ en 1744: vervolgens 28d. n 1. in 1737 en „ 1772: maar, 'er valt hier omtrent aantemer„ ken, dat myn Barometer doorgaans T| jf, hoo„ ger ftaat, dan die van Zwanenburg: wes„ halven het getal aanmerkelyker voorbeelden „ maar op 6 komt; waar van ook het groot „ verfchil met het getal van dit Jaar maar ,§ (
i> bedraagt. De Barometer was byzonder
» Iaag van den 2r tot den 28en, en vooral van „ den 23 tot den 27™. (den 22en Vierden Dag „ na N. M., den 24" E. Q., den 28" Vierden „ Dag na N. M., den 26™ Storm uit hetNW.) „ De laage ftand van den i6'a namelyk, 2§d. is hier, na 1780, zonder voorbeeld: toen ftond de Barometer op 2 8d. i| 1. »t geen cj „ laager is, dan de gemiddelde laagfte rhnd, en waar van 'er op Zwanenburg geen voor., beeld is: want de laagfte ftand was in Sepiem„ her 1741, op 28d. 2. 3 1. De beweegingen der Kwik zyn kleinder geweest, dan ge-», „ woonlyk; de aanmerkelykfte hadden plaats";
Van den 22 op den i^ea — 61]. 22en OSt
— 25 ao'en — 5\ 1. ^Zuii U E. (X
M % Deli



io*o Bericht wegens de
Den 2öen — of I. ;Van den 2.6" op den 27™ — g\ ]. Storm."
Den 27en — 2i 1. , -i7 , 28en — 41.
Den2Sen —3|1.
i. , 08 2Qen _ 6| 1_ o °en Oiftant.
<j. 259. De Heer Esdré teekent wegens den Barometer aan: „ Op zeven geheele dagen
in de eerfte,, en op eenen geheelen dag in „ de laatfte helft der Maand, heeft de Kwik bo-„ ven de 29 duimen geftaan- maar op vier da„ gen in het eerfte, en op 12 in het laatfte ge•„ deelte der Maand, heb ik dezelve geftadigbe-
neden de 29 duimen gezien; terwyl dezelve „ maar e'e'nen enkelen dag op 29 duimen , en „ voor het overige Hechts voor eenige weinige „ uuren op 29, of wel daar boven of onder ge-
weest is.
§. 160. „ Het Maximum heb ik op den 8en 5, 'savonds en den 9en 'smorgens en 'snamid„ dags bevonden 29d. 2. 75 1.; doch het Mini-
mum heb ik van den aanvang myner Waar„ neemingen tot hier toe, tot die laagte als het „ nu geweest is, niet gezien, namelyk 28d. 1 1.
op den 2ó"en •'savonds ten 10 uuren; invoe„ gen het verfchil der uiterften 13. 75 I. is.—
De naaste oorzaak van dezen zo laagen ftand
der Kwik meen ik gelegen te zyn in de „ Kracht, waar mede de Wind op voorfz. dag
gewaaid heeft; want den 24 en igen was de-
zelve ZZW., ZW. en NW., waaiende dezel„ ve maar maatig; doch 'smorgenstden 26enkeer„ de dezelve naar het Westen en bleef met eene „ kracht van halven Storm 5 dit duurde alzo den
>* ge-



LUCHTSGESTELDHEID , ENZ. ï8l
geheelen Morgen: maar feilen was de kracht „ zo mer&elyk vermeerderd en toegenoomen, ,, dat het 'snamiddags een Storm woei; de Barometer was van a8d. 4 lynen 'smorgens tot 2 8d. j| lyn, 'snamiddags ten één uur ge„ daald; tegen den Avond /verminderde de Storm , hoewel de Wind doorgaans hard door bleef waaien. De Barometer bleef zakken, en had 'savonds ten 10 uuren het bo-. vengemelde Minimam bekomen.
,, Een diergelyk uitwerkfel van eene fchiely^ ke en groote daaling der Kwik door harde „ Wind , zou men ook kunnen befpeuren op den 22 en 23en, zynde toen in den tyd van , 24 uuren 5 lynen gedaald.
>
§. 261. „ De Maandelykfche Gemiddelde „ Hoogte is <iSd. 10. 08 lynen; de Grootfte „ Dagelykfche Gemiddelde Hoogte 2od. 2. 58 lynen, en de Kleinfte 28d. 2. 25 lynen; de Grootfte Verandering in 24 uuren is geweest » 5- S tusfchen den 22 en 23en; als ook tus„ fchen den 26 en 27en.
§. 262. De Tydperken der Gemiddelde Ba' rome ter waren als volgt:
1°. Van den i-<5en daalende, tusfchen aod;
3 1. en 28d. 9 1.
11°. Van den 7-1 ien ryzende, tusfchen 2Qd.' en 29d. 5 1. het hoogfte Tydperk.
III0. Van den i2-i8en daalende, tusfchen 2od.
4 1. en 28d. 11 1.
M 3 IVf,



ï82 Bericht Wegens U
IV0. Den 19 en 20™ klimmende, tusfchen 29 • t 1. cn 29d.
V°. Van den 21-26*" daalende, tusfchen s8d 9 ï. en 28*'. 2 1. het laagfte Tydperk.
Vl°. Van den 27-30^ ryzende, tusfchen z8d. 6 1. en 29* 3 r.
Thermometer.
5. De Hooggel. Heer van Swindei? ïnerkt kortelyk van deze Maand aan: „ Deze „ Maand is over het geheel genoomen Zoel }, geweest: het Minimum 47 gr. was hier, tot » nU toe zonder voorbeeld; het grootfte was ,, 46i in 1778. Doch op ZwANïNuufto zyn „ 'er veel aanmerkclyker voorbeelden, waar„ van het grootfte 55 graden bedraagt".
|il?^?é HTeer,EsDr.Ézegt: » De gemaa„ tigdheid der Lucht wss,van den 1™ af tot het EquinoMum, vry gemaatigd en eenpaario- • „ want, geduurendc al dien tyd was de hoo^ê .-, >s morgens meest tusfchen 60 en 70 «rraden „ 'snamiddags tusfchen S9> tot 84, waar van „ de meeste tusfchen 71 en 80 gr. en'savonds „ tusfchen S6\ en 7o\ gr. was; de meeste tm-
„ fchen 70 en 80 graden. . Maar, na het
„ JEqumoclium tot aan het einde van de Maand „ 's morgens tusfchen A9\ en s6 gr. zynde de „ meeste Waarneemingen boven de 50 «-raden ' „ 'snamiddags tusfchen 52 en 63, en des A„ vonds tusfchen 48 en Gc\; zynde de meesJ} te geweest van 50 tot óo graden.
£>6&
5?



1 TjCïITS GESTELDHEID , ENZ jj^j
§. <2H%. „ Het Maximum is derhalven in .het eerfte gedeelte van de Maand voorgevallen , „ waargenoomen op $4 graden, den icn 'sna„ middags ten 3 uuren; maar het Minimum was „ 48 graden, den 2.5cn 'savonds ten 11 duren: „ -weshalven het verfchil 36 gr. is, en het mid„ den van de fom der Uiterften 66 graden.
§. 166. „ De Maandelykfche Gemiddelde „ Hoogte 63. 85 gr.; de Grootfte Dagelykfche „ Gemiddelde Hoogte 76. 06 gr. en de Klein„ fte 50. 33 gr. — Eindelyk de Grootfte Ver„ andering in 24 uuren, tusfchen den 17 en „ i8en ic? gr. van den eenen tot den anderen ,, middag."
' §. 167. De Heer Holl zegt: „ September „ bleef tot den i6en ongemeen heet, zo dat de „ gemiddelde uitkomst van den i tot den i6en, , 66,1 gr. was, dat zelfs in juty en Augustus ,, voor eene zeer groote Hoogte gerekend ,, wordt: van den i8en tot den laatften 54 gr., en voor- de gehcele Maand bedroeg dezelve „ óOjï gr., drie maaien toekende de Tbermome- • „ ter 's middags van den 1 tot den 17™ maar „ onder de 70 gr.: tweemaal nog 80, en den „ ien 's middags ten 5 uuren nog 79 gr.
§. 2.68. „ De Tydperken der "Warmte zyn „ zeer gering geweest, men kan de gemiddel,, de Thermometer brengen tot de volgende:
1°. Van den i~4en, de gemidd. Therm. tusfchen 73 cn 69 gr. het Warmfte.
11°. Van den 5-2 ien, tusfchen 69 en 60 gr. den i3en uitgezonderd van 71. 1 gr.
M 4 in°.



184 Bericht wegens de
ÏÏI°. Van den 22-?oe", tusfchen 59 en « <rr het koudfte Tydperk. b '
. LUCIITSGESTELDHEID dl WlNDEN.
5. 269. Wegens de Luchtsgefteldheid heeft öe Hooggel. Heer van Swinden het volgende aangeteekend: „ Men heeft zeer veel Ha„ gel gehad: ik had nog, en op verre na, zo „ veel Hagel in September niet gezien: ook zeer „ veele Regendagen. Ik had 'er nog niet meer „ dan 20 gezien (in 1772 en 1773.) doch nu „ waren er 22, waar onder 15 van middel„ maatigen of zwaaren Regen; doch de hoe„ veelheid van gevallen Regen is ongemeen », groot, en volftrekt zonder voorbeeld- het „ meeste tot nu toe was 53. 4. in i7Hp, en .,, S2l m 1773. °P Zwanenburg is het meest « geweest 73 in 1739, en 6$ in 1747. 'sNachts „ van den 1 op den 2", van den 4 op den s™.„ van den 21 op den 22™, en den 22™ 'had » nien P^s Regens. Die van den 5" 'smor„ gens vroeg was ongemeen, duurde maar een ■,, uur, en fcheen eerder een Wolkbreuk te „ zyn. Veele Huizen zyn onder Water geraakt, om dat de Gooten het Water niet „ fchielyk genoeg konden verzwelgen.
l> De Winden hebben niet veel aanmerke» Jyk's opgeleverd: alleen heeft de
JJW. Wind 3?7 maaien geheerscht, in piaats Van 249
Z ~ Al ~ ~ 8z
75 — t«
e. o —. 5S
%o als in 1778.
>•> De



LuCHTS GESTELDHEID^ enz. 185
r,~, De NW. Winden zyn de talrykfte ge,, weest, daar het anders in September de ZW. „ zyn.
,, De Maand is ook winderig geweest- vooral, voor de Winden, tusfchen de 24 en 40 ,, oneen, en boven de gó oneen.
§. 270. Te Groningen waren de Windftreeken als volgt: den 2 en 27en N. den 28en ]NW. den fn ZW. den 11 en i2en NO. den 25en N. en NO. den 4, 9 en ioEn N. en NW. den i9en NW. en W. den '17, 21 en 24ca ZW. en Z. den 3 en i8en ZW. en W. den den 1, 8, 1^ en 2oen ZW. W. en NW. den i6en ZW. Z. en ZO. den 23™ NW. W. en ZW. den i6en NW. N. en NO. den 29^ ZW. Z. en ZO. den 30™ ZO. Z. en ZW. den öcn NO. O. ZO. en Z. den 22en ZW. W NW. en N. den 5en NW. N. NO. O. en ZO. den i3en NO. O. ZO. Z. en ZW. den 'jgea NW. W. ZW. Z. en ZO.
§. 271. De Heer Mohr te Amsterdam heeft net volgende opgeteekend: „ Den ien'savonds „ na 11 uuren kwam 'er zeer onverwacht een „ zwaar Onweer van Donder, Blikfem en llegen op, 't welk' ten één uur bedaarde tot 'smorgens ten 3! uuren- op den 2en, wanneer een Bui van niet zwaare Donder, maar aller„ vreeslykfte oogenblikkelyken Blixem ont„ fiond, verzeld met Plas Regen, en ongemeene zwaare Hagelfteenen en Ysftukkcn, waar door duizende Glazen in en buiten de „ Stad zyn ingeflaages• ten g uuren heb ik Hagelfteenen gezien, die toen nog een halve M g, 3, duim



iSo" Bericht wegens de
„ duim middellyn hadden, des voófmiddags ten „ 8 a 9 uuren volgde nog een Donderbui' met „ aanhoudenden Regen".
De Windflreeken waren: den 7, 14 39 ' 24, 26 en 28™ NW. den id«' ZW den' ia« O. den 10 en n« NO. den 4™ N. en NO den 8, 25 en 27" N. en NW. den oenNo' ea O. den 2- NO. en ZO. den 18, W 2r * 22 en 3o- NW. en ZW- den 15e" ZO en O den 17 en 29- ZW. en W. den 5- z0. en'
wV' Z' NW' c" NO- één 6- ZW.
W. en NW. den i?"> ZO. ZW en NW den 20- ZW. NW. en N. '
en'x?A3'JTe SmiNBAM: dcn l£n ZW. d*n 2 1 NO den 3 en 4- ZW. den 5« 0. Z. e:i ZW den (J«S ZW. en W. van den 7-I2« NO. den i3e» ZW. den i4« W. en NW
ÈiV5™^0- den 10 en 17? ZW. den 18JNW. en ZW. den 1^" NW. den 2oen ZW den 2i«» ZW. en NW. van den 22-- ,«»Nf' ■den 25" NW. en NO. van den 26-2Sen NW* den 29- W. dcn 3oen zw> De Hqc-
Engelman heeft dit nog opgeteekend: „ de „ i^ucntzwaarte en Warmte zyn zeer verander*> ivk' en dus is deze Maand zeer onftuimio„ geweest, verzeld met zo menigvuldige Re* „ genvlagen, dat de Regen meer dan eens zo „ groot ais de Uitwaasfeming geweest zy; dus „ is de Lucht vervuld gebleeven met vocht".
™e ^wanenburg was de Wind: den 1™ ZW. den 2™ N0 den 3en z\V. W en N den 4™ N. den 5*» ZO. en ZW. den <5en ZW* den ?« ZW. en NW. den 8C« NW. van den
o-liea '



J/UChtsgesteldheib , Ekz. 187
9-1 ien NO. den i2en NO. en ZO. den 13e» ZW. den 14™ NW. den i5e" NW. en O den i6e" ZW. den 17™ ZW. en NW. deii 18 en 19"1 NW. den 2oen ZW. den 21 cn ZW. AV. en NW. den a^en NW. en ZW. van den 23-2Ken NW. den 2oen NW. en ZW. den 3C«] ZW. en W.
In 'sHage: den i?n ZW. en NW. den 2** O. en NW. den 3™ ZW. en W. den 4=" ZW W. cn NW. den 5en ZO. Z. en ZW. den <5ej* W. en NW. den 7en NW. en W. den 8en W. en NW. den pen O. en NO. den ioea NO. den nen O. en NO. den I2en0. den i»™ Z. en ZW. -den i4en NW. den 15=" ZW NW. NO. en O. den iö-n ZW. en Z. den i7en ZO. ZW. en W. den iSen W. en NW. den i9en NW. en W. den 2oen W. en NW*. dcn 2ien ZO. ZW. en NW. *van den 22-24™ NW. den 25en N. ZO. en NW. van den -628en NW. den 29™ NW. en W. den 2oCIÏ ZW. en W.
§. 273. De Wel Ed. Geftr. Heer Doft. van? Breda heeft het volgende onder zyne Waarneemingen opgeteekend: „ Tusfchen den 1 ea ien des nachts van 11 tot 12 uuren was Jer zwaare Donder en ülikfem; de Bui dreef ten Noordwesten van deze Stad voorby; een Wa„ ter-molen omtrent | uur ten Westen van de „ Stad gelegen, werd getroffen en in de asfche „ gelegd. Tusfchen half drie en half vier uu„ ren had men wederom eene zeer zwaare bui, „ over de Stad gaande-, een quartier voor 3 uuren gefehiedde een zeer fterke kletterende „ fiag; de Bliriem was uitnegmend fterk, en
„ tus*



'i88 Belicht wegens de
„ tusfchen deze en h geluid telde ik 2 fecun„ den. Dezelve trof twee naast elkander ftaan„ de Huizen, in deze Stad; doorliep de Ge„ veis, de Steenen en Houtwerk befchadigen„ de, doch niet het dunne Glasloot van twee „ Venfterraamen , waar langs de Blikfem zynen „ weg (jenoomen had. Omtrent 6 minuten na „ dezen ilag viel een fterke Hagel, omtrent „ 6 duimen lang; een half uur na dat dezelve „ gevallen was zag ik korrels ter grootte van „ een Hazelnoot, beftaande uit helder door„ fchynend Ys, in het middepunt een witte on„ doorfchynende korrel hebbende. — Even na „ de laatfte Bui was de Wind Noorden. De Thermometer flond ten drie en een vierde uur » °P 59 gr- en de Barometer op 2od. Den iea „ des morgens ten half acht uuren was 'er we„ derom Donder en Blikfem (22)".
§. 274. Het Noorderlicht door den Wel Ed. Geftr. Heer van Breda te Delft waargenoomen en befchreeven, verdient mede niet voorby gegaan te worden; luidende de Aanteekening als volgt: „ Het Noorderlicht van den „ 25en was vry zeldzaam, ten .10 uuren zag „ men in het Noorden een zeer zwarte Wolk „ of Bui, hoedanige 'er dien dag veele over„ gedreeven waren, zich uitftrekkende van het
Noord-oosten tot het Noordwesten; derand
„ van
C22) Een nadere en omfhndigcre Befchryving van de Uitwerking van het Onweer op den 2 September vindt aien in de Nieuwe Genees- Nat. en Huisb. Jaarb. Hl D 1 St. N°. XIII. (,783 ) bla-:Z. 42. &fe?. Als mede in d= Gen. Nat. en Huishoudk. Jaarb. VD.j St. (1781; bladz.



LüCHTSGESTÉLMEÏD^ ElSfZ". l%9
f, van deze Wolk toen byna 450 boven den „ Horizont zynde, was zeer oneffon en op verfcheidene plaatfen verlicht, byzonder waren twee zulke verlichte plaatfen, één ten Noordoosten, de andere in het Noord-westen: ten „ half elf begonnen uit die twee meest verlichte plaatfen als vlammen of golven van licht „ uit te fchieten; loopende omtrent het Zenitb „ en weer Zuidelyk te famen; zo dat de ge„ heele Lucht verlicht wierd; de Wolk intus„ fchen opryzende, bereikte een weinig voor „ elf uuren het Zenith, wanneer 'er Regen be„ gon te vallen; en ai het Licht in minder als vier minuten tyds verdween.
Den i6en had men zwaare Storm uit het „ NW. met fterken Regen, voornamelyk van
10 uuren voormiddags, tot half vier des na9, middags; federt bedaarde de Wind merke-
lyk; ten 5 uuren verdeelde zich de lucht;
de Regen werd minder, toen echter ftond „ de Barometer nog als ten 1 uuren, ook was „ de Wind by vlaagen nog zeer fterk".
De Windftreeken waren den 24, 2ö-28en NW. den 6 en i6en ZW. den 10 en nen NO. den 25°"' N. en NO. den oen NO. en NW. den i5en NW. en O. den 8,14 en 23en NW. en W. den 2en NO. en ZO.-den 22e» NW. en ZW. den i2en ZO. en O. den 30™ ZW. en W. den 3 en 5en ZO. en ZW.
§. 275. Te Schoonhoven waren de Wn^ den: den ien ZW. en NW. den 2en NO. ZO. en N. den 3en NW. ZW. en W. den 4™ N. en NO. den £cn ZO. Z. en ZW. den 6ei»„



rtyo Bericht wegens de
ZW. den 7en W. en NW. den 8en NW. en N. van den 9-1 ien NO. den i2en NO. en O. den i3en ZO. ZW. en W. den 14™ W. NW.' en ZW. den i.5e" ZW. en O. den i6cn ZW. en ZO. den i7en ZW. en W. den 1 8en ZW. en NW. den io,en W. en NW. den 20 en aien ZW. en NW. den 22 en 23en NW. den 24"=™ ZW. van den. 25-28=" NW. den 29 en 3oei1 ZW. en W.
- Te Middelburg: den 7, 8, 14, 23, 24, 2c5-2pen NW. den 3oen ZW. den i,t« NO. den 9 en 25en NO. en NW. den igen NO. en W. den 19=" NW. en W. den iwi N. en ZW den 2, 10 en 12=" NO. en ZO. van den 20-22 en 2pcn NW. en ZW. den gea ZW. en Z. den 3e" ZO. en W. den i-jen'zW. en W. den iócn ZO. en ZW. den 4en W. NW. en NO. den 6 en igen ZW. W. en NW. den J3=n ZO. ZW. en NW.
. Te sluis in Vlaanderen; den ien N. en NW. den aen O. cn NW. den ^cn ZW. den 4en N. en NW. den 5e" ZW.'den 6^ W. den 7en N. en NW. den Scn NW. den 9 en ïo«n NO. en N. den iicn O. cn NO. den i2cu O. den i3cn ZW. den 14 en 15C11 NW. den i6«» ZW. en Z. den 17c" ZW. en W. den i8cn W. en. NW. den 19 en 20" NW. den 2icn N. en NW. van den 22-24™ •NW'. den 25C1 Z. den 26 en 27e!) NW. den 2§cn NW. en W. den 2gen W. dei) 30^ ZW. en W.
Te Bergen op den Zoom: den icn Z. ZW. en NO. den 2en NO. en ZO. den 35" Z.
cn



LüCIÏTSGESTELDïïEII) , ETSTE.' iot-
en W. den 4M1 NW. en ZO. den gen ZO. Z. cn ZW. den Öcn ZW. en W. den 7 en 8cn W. den 901 O. en NO. den 10 en |.i«n NO. den iaën NO. en ZO. den tgoa ZO. Z. en.ZW. den lüfCfl W. en Z. den ZO. Z. en O.
den iflen.Z. den i^en ZO. en Z. den i8en ZW.. en W. den igte W. dcn.20=" ZW. den 2ien ZW. W. en NW. den 22en NW. en W den e^en W. den 24=11 W. en NW. den a$en NW. en ZW. den 16 en 27^ NW. den 28c" NW. W. en ZW. den 2<jen W. en ZW. den soea Z en ZW.
%. 176. De Heer Esdré merkt weger.s Heusden aan: „ De Dampkring is geduuren„ de het beloop van deze Maand, of ten dee-
len betrokken , of geheel betrokken geweest;
want flegts 7 a 8 dagen, welke deels helder
of geheel betrokken, of deels bewolkt, byna „ betrokken geweest zyn, heb ik aangetee-
kend.
5. 277. „Deze Luchtsgefteldheid heeft eene ,, by uitftek groote hoeveelheid Water, gei „ noegzaam de geheele Maand door gevallen ^ „ gegeeven; want het heeft op 17 onderfchei* dene dagen, en meest tien agter een volgende nachten aanhoudende geregend; maar een der gemelde dagen is 'er geweest, dat 'er
„ Hagel tusfchen den Regen was. Onder
„ deze heeft men 14 dagen gehad van maatig, „ 2 van veel, en een enkelen dag van weinig „ Regen, waar uit ligtelyk op te maaken is, „ dat de hoeveelheid Water, in de daad niet „ gering kan geweest zyn. — De ganfche hoe» veelheid by dng gevallen is 54^ lynen , en
)} 'snachis



ïgz Bericht wegens de
',, *snachts 13Ï lynen; weshalven de ganfche „ Maandelykfche hoeveelheid bedraagt 67J ly„ nen, of 5 duimen 7I lynen. — De grootfte.' ,j menigte, op éénen dag gevallen, is i'a| ly„ nen, de 'kleinfte § lynen; het meerendeel „ van dit gevallen Regenwater is in de laatfte „ helft der Maand waargenoomen.
§. 278. ,, De Uitwaasfeming in de Zon heb „ ik 25 lynen bevonden, zynde hier van voor „ den tyd van den zwaren Regen, dat is in de „ eerfte helft van de Maand, 18; en.in de laa.t„ fte alleen maar .7 lynen uitgewansfemd. ———
De Uitwaasfeming buiten de Zon was in de
eerfte helft §\; en'in de laatfte niet meerder ,j dan i\ lynen: weshalven hier uit blykt, hoe j, mérkelyk het regenachtig Saifoen de Uitwaas-
feming verminderen kan.
§. 279. Op vyf verfchillende dagen heeft het „ geonweerd , zynde het meerendeel Wcerf} licht, zonder Donder, en geene byzondere
befchryving behoevende.
§. 280. ,, Op den 2en in den agtermiddag, r9>' even voor Zons ondergang, werd ik een by „ uitftek fraai Luchtverfchynfel in de Zuid„ wester en Noord-wester ftreek des Hemels
gewaar; het zelve beftond in eene zonderlin„ ge buiging der Zonnefiraalen, gelchooten op „ en langs den rand van eene dikke en zwarte „ Donderwolk en maakte eene vertooning,
even als of gemelde Wolk, aan haaren bo„ ven rand, op verfchillende plaatfen, met uit
malkander verfchillende gecouieurde Veder}i bosfen (07» my dus uittedrukkenj gefchakeerd
„ was.



LuCÏITS GESTELDHEID , ENZ. 103
y~f w^ts. Van deze zeer fraaie vertooning heb „ ik eene afbeelding vervaardigd, en dezelve ne„ vens eene byzondere befchryving gezonden „ aan het Provinciaale U.rechtfcbe Genocdfcbag „ van Kunsten en Wetenfcbappen (,23>.
§. 281. „Voor de eerfte maal heb ik op den „ i8en 'savonds ten 8 uuren, in dit Herfstfai„ foen, een Noorderlicht gezien; het zelve „ was Hechts een flaauw wit Licht, cn duurde „ maar tot half elf uuren. De Wind was
ZZW. op dezen, den voorgaanden en vol-
genden dag; en op dezen dag was het Maans„ Perigeum. — Wyders heb ik nog eens op ,, den 25*0 een Noorderlicht gezien; doch was
by uitnemenheid fraai en fterk, zo met be,, trekking tot het Licht als in zyne beweeging. „ Het begon zich te vertoonen ten 9 uuren, „ en was in den aanvang een flaauw licht, ?t „ welk naderhand in zo verre aanwakkerde, ,, dat omtrent ten 11 uuren het zelve den He„ mei van 't Noord-oosten tot het Noord-wes„ ten zo fterk verlichtte, even of het Maan„ licht ware; naby den Horizont was het Licht „ helder maar ftil, men zag door het zelve „ heenen, zwarte ftreepen of banken: dan, van „ hier opwaards tot in het Zinitb, verhefte zich ,, het Licht met verfcheidene ftreepen, welke „ beurtelings dan verdweenen, of liever ver„ fla'auwden , dan wederom met of onder eene „ verheffing van den Wind , toen Noord-west
» en
(23) Het Bericht wegens dit Luehtvtrrchynfel vindt men geplaatst onder dc Verhandelingen van het Provintiaal Utrecb.scb Genoo'fcbap , II. 'Deéi, bladz. 303 &feg. al» mede dc atb:elding van dit verfchynfel,
N



194
Bericht wegens de
„ en zeer koel waaiende) in het Zenitb als tot „ een Middenpunt, met verfchillende richtin-
„ gen toefchooten. In het Toppunt waren
„ ter zeiver tyd veele lichte en heldere Wol„ ken, dewelke om het zelve draaiden en al,7--daar met eene onbefchryffelyke vaardigheid „ in verfchillende richtingen woelden, en°met „ tusfchenpoozingen dan ophelderden, dan we» „ der verflaauwden tot dezelve ten laatflen <re,, heel verdweenen. — In het Noord-westen „ fchooten ook ftraalen, naar het Zenitb, doch „ welke zeer breed en veel rooder, maar niet „ zo fterk gecouleurd, als de even befchree-
„ vene, in beweeging waren. Ëindelyk
,, verdween alles omtrent ten half twaalf uu,, ren. — Nu was de Wind den i^en ZW., „ maatig waaiende; en na dezen tyd is deszelfs „ kracht tot het einde van de Maand , vry „ groot gebleeven, waarmede veel Regen <n> „ vallen is. *
§. 282. „ Verre het grootfte gedeelte van r„ de Maand is de kracht van den Wind niet „ zeer groot geweest: maar de grootfte na het
Equinoclium waargenoomen. n Maaien
„ heb ik Stilte; 37 maaien Winderig; 7 maa-
len harde Wind en e'én maal Storm aange-
„ teekend. Het meeste heeft gewaaid de
„ ZW., en wel op 17 onderfcheidene dagen; „ voorts de NW. op den 8cn, de ZO. en NO. „ op den yen, de W. op den (Jen, maar de' ., Zuide en Ooste Wind ieder Hechts op eenen „ dag; zynde deze beide de minste van alle de „ waargenoomene ftreeken; weshalven het getal „ der Windftreeken voor deze Maand, niet
meerder dan 47 is. —— Waar uic is aftelei-
den



LuCHTSGESTELDHEIB, enz,
„ den de geringheid der veranderde Streeken; „ men heeft, namelyk 12 dagen van één, n „ van twee, 5 van drie, en 2 van vier verfchillende Streeken gehad.
§. 283. „ De Wind, welke h et meeste Re« 8'en gegeeven heeft, is de ZW. geweest; „ zynde 'er met dezelve 24S lynen Water ge-
vallen. — De ZO. daar en tegen heeft het „ minste Regen gegeeven; te wecten 5* lynen; „ en voor het overige heeft het met geen an~ „ dere ftreek geregend , als met de W. en „ NW.; zynde met de eerfte ,191 lynen, en „ met de laatfte 6\ lynen Water gevallen."
§. 284. De Heer Hole heeft wegens de Luchtsgefteldheid dezer Maand het volgende opgeteekend: „ De Barometer hield zich tot „ den i.5en op eene middelbaars hoogte, en „ naar dien tyd tot den zyn laag, wanneer da„ gelyks, meest met een NW. Wind zeer „ veel Regen viel, waar van tusfchen den 23 „ en 24en alleen 21 lynen gevallen zyn; de hoeveelheid bedroeg te famen 941' lynen. „ Nooit heb ik zo veel Regen in eene Maand „ aangeteekend, ea heb geen grooter gevou„ den dan 98 lynen in July 1758, volgens de „ Waarneemingen van Zwanenburg. — Het „ Weenichtte noch verfcheidene reizen, en het j, Noorderlicht fcheeu vier maaien, geduurenj, de dien Regentyd: het Noorderlicht van den ,, 2|en was zeer fterk. De ZW. W. en NW.
Winden hebben het meeste en fterkfte ge„ waai;,";
De Windftreeken waren aldus: den 22, 23, N 2 2^-2 8«



ioö" Bericht wegens de
25-aSen NW. den s, 6, 17 en 3cen ZW. den 4, 10, 11 en i^en NO. den gen NO. en NW. den 9 en vsfiu NO. en O, den sen NO. en W. den 11 en ipcn NW. en W. den 2ien NW. en Z. den 7 en 2,1e" NW. en ZW. den 13 en i6cn ZW. en Z. den 18 en 2oen ZW. eri-W. den 3cn ZO. en ZW. den ien NW. W. en NO. den i$sa ZW. NW. en W. (24).
Overeenstemming met de Chaldeeuwfche Periode.
§. 285. De 5nror dezer Maand, zynde de 33% neemt een aanvang met den oen September ,1781; den 23en -Augustus 1763, en de nen gustus 1745.
f. 280". De ftanden van den Barometer waren: als het Maximum
in 1743 van 29d. 3. 92 l. ï?63 o9d; 2 y2i
1781 29d. 4. 64.
Aanmerkelyk is alhier de gelyke Hoogte van den Barometer, geduurende de twee Maan-maanden van dezen Saros van 1743 en 176*3; alsmede
(24) De vegetatie was dit Jaar aanmerkelyk, op het Spui te Amsterdam hebben veelen met verwondering in dit Jaar d n eerden der fraaie Cajianea equina Boomen, ft.iande voor 't Logement het Wapen van Bern genaamd, cp 't laatst van September, en in 't begin van Ociober, niet alleen fchoone nieuwe Bladen, maar ook zeer fraaie Bloemen zien draagen, Gen. Nat. en Huhhoudk. Jaarb, y D. a St. bl. 9.3,



LUCHTSGESTELDHETD , ENZ. I97
de, dat de laatfte van 1781, maar omtrent \ lyn hooger geweest zy.
§. 287. Het Minimum in dien tusfchen tyd was:
in 1743 van 28d. 5. 47 ]. 1762 — a8d- 6- "<=>■
I78l 28d. 2. 81.
Het Minimum van 1743 en 1753 , verfchilt derhalven niet groot van elkander; dan, 1781 wykt daar in veel af. Mogelyk, dat deze Modificatie moet gezocht worden in de zwaare Onweêren , die hier in de Republiek, en in de Oostenrykfche Nederlanden hebben plaars gehad.
§. 288. Het Maximum van den Thermometer was:
in 1745 van 76" gr.
,763 70.
1781 74.
Het is derhalven klaar, dat in deze drie Jaaren , de Tliermometer tot 70 gr. en daar boven geklommen is; ook fchynen deze Maanden met elkander in Temperatuur over een te komen, indien men in 't algemeen den loop van den Thermometer opmerkt , welke in deze Jaaren meest tusfchen de 6o> en 70 graden is geweest.
§. 289. Het Minimum van den Thermometer is als volgt:
in 1745 van 54. o gr.
1763 5,3- 0,
ï?*S 54- S:
N 3 E *



ij>8 Bericht wegens dt
De overeenkomst der Minima bevestigt beü geen wy van de gelykheid der Temperatuur dezer Maand gezegd hebben.
_ 5- 290. De Windftreeken waren in deze Maanden als volgt:
I74.5- 1763. 1781. N. • o -,— o ,
o?' — "s — ? ~3'7:
ZO. 30 ■ . 10 18?
ZW. —r- 17 . 19 4>
W. 6 ,3 „
NW. iS 38 72.
Stille d. ■ 3 o 4.
Men ziet hier uit, dat in het Jaar 1745-, de ZO.; in 1763, de NW.; en in 1781, de W Winden de heerfehende zyn geweest, en by gevolg van elkander geheel afwyken.
Overeenstemming met den Metonifchen Maan-cirkel.
§. 291. De ftanden van den Barometer vindt men voor deze Jaaren aangerekend, als volgtzynde 6 *
Het Maximum in 1781 van 2pd. 4. 64 1
i762 — 20d. 3; 43.*
1743 291. s. ï3.
Het



LüCHTSGESTELDHEID , ENZ. I99
Het Minimum in 1781 van i$d. 2. 811.
1762 28d. 5. 23.
I743 , 2.8d. 8. 62.
Het Medium in 1781 van 28d. ir. 54 1.
1762 »8d. 11. 74.
1743 29d- 2- opIndien men deze byzondere ftanden van den Barometer met eikanderen vergelykt, vindt men dat dezelve te veel van elkander verfchillen, om eene gelykheid daar uit te konnen afleiden; nademaal zo een dezer, in ftanden mogten overeenkomen, eene grootere afwyking van den anren kant plaats heeft.
§. 292. De ftanden van den Barometer waren als volgt:
1743. 17Ö2. 17S1. Het Maximum van 73 00 —• 75.00 — 74.
Het Minimum 48. 00 — 53. 00 — 57.
Het Medium 59.05 — 60.76 — 62. g:
Het geen wy wegens den Stand van den Barometer aangemerkt hebben, kunnen wy op den Thermometer niet toepasfen; alzo de Maxima, Minima en Media van alle deze Jaaren, véél overeenkomst hebben. ■
§. 293. De Windftreeken waren aldus:
1743. 1752. 1781.
N. 2 o > 5
NO. 26 5 • 37
O. 2 -— 3 3a
n 4 zo:



zoo Bericht wegens de ZO. 16 5 , l8
' ZW. ~x4 — 43— 4
W. 2 * 4
■ NW. — 25 2t M
Stille d. 8 o
>jn U*UxrWa-en de heerrche"de Winden NO. en N W.; in 1762, ZW. en NW en in i/ i, W. en NO., en dus mede gelyk die van de Chaldeeuwfche Periode niet overeenkomende. u
Invloed der Maane op het Weder.
KlL^'p^r V-JM" den 4en was het
Khmmend Equmoclmm, den 5en /t^ p ,
den 6cn ^r^n Dag na V. M. Den 2en viel liet.Maximum van den Thermometer in; ook was de Warmte der Maand van den i-tfcn'het grootfte. Van den dag op welken het Maximum voorgevallen is tot den oen, nam de Warmte dagelyks af, doen begon van dat tydftip wederom wat te vermeerderen tot den ioen. den nen •l. q. en Noorckr Stiljland, den i4c„ Vierden
t V°°LN- iM- Van den ^ ™ het laatfte der Maand, nam de gemiddelde da^elvkfene noogte van den Thermometer byna gelyklvfc
*e ^' Mnen Daaknd jodium dea
i8en, het Naaste Punt den i9e„ he[ E q
en Za/^r Stiljland den 24en fchvren geen in
vloed op de Warmte gehad te hebben; by den
Verden Dag voor V. M. den 28cn, fche*n £
Warmte iets te vermeerderen.
ff.



luchtsgesteldheid , enz. 201
§. 2.95. Van den i-6"en zag men den gemiddeldelden Barometer daalende; den ae'n V. M., den 4"u Klimmend Equinoclium; den gén Verjle Punt, en den 6=n Vierden Dag na V. M. — Van den 6-pen Was de Kwik klimmende; den (jen het Maximum. Van den 9-17=11 daalende, en das tot daags voor N. M. en Daal end Equinoclium; van den i8~2oen ryzende; den 19c» Naaste Punt. Van den 20-24=" daalende, dan 2?.en Vierden Dag na N. M.; den 24=11 E. Q. en Zuider Stiljland. Van den 25-29=11 klimmende, den 28en Vierden Dag voor V. M. — Men ziet hier uit, dat met de verandering van Maanpunt., de loop van den Thermometer -mede veranderd is, en beurtelings is afgewisfeld. In een ander Hoofdstuk meenen wy de verandering van den loop der Kwik volgens,den Maansloop nauwkeuriger te befchouwen.
§. 296. Van den 2-5=11 was de Wind veranderlyk, met den dag van het Verjle Punt liep dezelve ZW. tot den 7en 'savonds, en dusdaag-s na den Vurden Dag na V. M. Den 8 en pen veranderlyk, maar den een 'smiddags liep de Wind NO. en bleef in die ftreek tot den i2en 'savonds. Den ijen L. Q. en Noorder S.iljland, den igen veranderlyk; den ^en Vierden Dag voor N. Ml NW. gelyk ook den 15511. Den 16=n veranderlyk, den i7=n ZW. Met'de N. M. den i8en, 0p welken dag ook het Daaïeni Equinoclium inviel, liep de Wind NW. waar in dezelve tot den 28en bleef, (zynde Vierden Dag voor V. M.) doch uit welken hoek zy niet dan voor eenige uuren draaide; hetgeen no°- zeer zeldzaam was. Men ziet hier uit mede tén klaarften, dat de beftendigheid en verasderlykheid N ó" van



202 Berk h ~t wegens de
van den Wind, mede van de afwisfeling der Maanpunten afhangt.
§. 297. De'aanmerking van den Heer Esdré omtrent den invloed der Masns-Afpeétën op den Barometer, is als volgt: „ Den ien dag van »> de_ Maand ftond de Kwik 's morgens op 29 »> duimen, maar 'snamiddags en 'savonds een
halve lyn daar boven. Op den 2en, den
„ dag van Volle Maan, 'smorgens op 28 dui, men icj lynen; maar 'snamiddags ten éc'n „ uur en 'savonds ten 10 uuren, en dus eent„ ge uuren voor en na V. M. op 28d. t t )y„ nen: de ryzing is blyven aanhouden tot 'sa„ vonds van den ^en, wanneer het weder op „ 28* u| lynen gezakt was. —Den volgenden „ dag was de Kwik 's morgens op 2 8d. ioJ 1. „ maar 's namiddags wederom \ lyn gereezen, „ en 'savonds weder een halve lyn gedaald; „ voorts daalde dezelve tot den gtn 'snamid„ dags, wanneer de hoogte wai 28d. 8| lynen; „ op dezen het Maans Apogeum : fchoon de 3, Kwik-kolom den volgenden dag voor eenige „ uuren wederom aan het zakken geraakt was, „ duurde zulks niet langer dan tot 'snamiddags; „ want 'savonds' was de hoogte weder e'e'n lyn „ toegenoomen; en is voorts blyven ryzen tot „ het Maximum op den 8en 'savonds gezien is; „ en deze hoogte des anderen daags tot 'snamid„ dags nog behoudeade, begon dezelve 'savonds „ te verminderen, en op den ioen >smorgens „ op 28d. 2 lynen gedaald zynde, fcheen het „ wederom 'snamiddags te zullen klimmen; „ doch den anderen dag den nen 'smorgens, was het echter op de voorige hoogte van 29d. « a ]y"en gedaald, en bleef den ganfchen dag
;, ter -



LuCIITSGEJTELEHEID, enz. 203
>, ter dezer hoogte ftaan. Op dezen dag is het
>, Laatjle Quartier voorgevallen. Van den
„ 12-17M1 toe, den dag van Nieuwe Maan, by „ aanhoudenheid blyvende zakken; en op de„ zen dag op 6\ lynen gedaald zynde, is
„ het langzrar.crhand aan 't ryzen geraakt, en „ zo voorts blyven klimmen, tot het op den „ ioen ter hoogte van 29 duimen ftond, en den „ geheelen dag aldus bleef ftaan. —■ Op dezen
„ dag was het Maans-Perigeum. Maarden
„ 20 en 21 en nam de hoogte by aanhoudenheid „ af, tot het 'savonds van den laatstgenoemden „ dèig op 28d. 8ï 1. gedaald was; doch den vol„ genden 22en, den dag van 't Equinoclium, be„ gon de Kwik te ryzen, tot dat dezelve 'sa„ vonds wederom een halve lyn gedaald zynde, „ op 28d. 9 lynen ftond; dan, den volgenden „ 2jen dag viel de bovengemelde fchielyke en „ aanmerkelyke daaling van de Kwik-kolom „ voor; den 24=11 begon de Kolom weder ta „ ryzen en op dezen dag was het Eerfte Quar„ tier.
„ De aanmerkelykfte aandoening op de Kwïfc„ kolom is derhalven voorgevallen ten tyde ,, \an de Nieuwe Maan; en fchoon 'er geene „ buitengewoone verandering in de Kolom, op „ den dag van het Equinoclium is waargenoo-
men^fchynt echter deze ftand van den Aard„ kloot^ de aanmerkelyke harde Winden, als „ ook de hier uit voortvloeiende fchielyke en „ groote daaling van de Kwik daags daar na „ voorgevallen , en vervolgens op den 2ó"en „ enz. veroorzaakt te hebben.
„ Eindelyk komt het my als. byzoncler voor,
„ dac



204 Bericht wegens de
„ dat de Kwik, op den tyd van 't Laatjle Quar» „ tier en van het Maans-Perigeum, als een'ftü„ ftand fcheen te willen maaken, tusfchen eene „ ryzing en daaling". (25;
O C T O B E R.
§. 29$. Deze Maand leverde niets buitengewoons op, over het algemeen ftond de Barometer hoog; de Temperatuur was gemaatigd; de Luchtsgefteldheid yochtig.
Ea-
(25) Het is aanmerkelyk dat de Maand September 70 veele verfchynfels van allerlei aart heeft opgeleverd. Te Camo in Italien was de Lucht tot dcn 6en Sept. beftendig en helder. Den 7cn daalde de Kwik in den Barometer 5 lynen, en eenige uuren daar na, volgde een Stormachtige Zuide Wind, veizeld van Regen, Blixem, Donder en Hagel; welk Onweer, tot 4 uuren in den nnc' t voortduurde. Dcn- gen 'smorgens, fteeg het Weerglas Weder 6 lynen opwaarts, en hield zich beftendig op dien graad, niettegenftaande de Regec, Donder en Blikfem nog onophoudelyk aanhielden. Den ioen, omtrent een qusrtier voor twaalf uuren, zakte het Water in Zee 5 ellen 9 duim te rug, en liet de Scbecpen op het drooge zitten; en na even zo veel ellen ryzing, OTerftroomde de Zee haare oevers, beurtelings, zes maal agter elkander. Het Water in de Bronnen, en zelfs in Zee, was reeds den giheelen dag troebel, en gaf zulke fterke zwavelachtige uitdampingen van zich , dat men op zekere plaatfen van den Oever, den ftank niet verdraagen konde. Het Weerglas van den Heer de Luc ftond op 27 gr. 9 lynen, en de Thermometer van Reaumur op 20 gr. boven o. Eindelyk om 17 uuren {na £e Italiaanjche Rekening) 5 minuten van dien zelfden dag vernam men eene fchuddin^ van Aardbeeving, welke zyn cours richtte van 't Oosten naar' het Wekten , en omtrent een minuut lang duurde, doch zonder fchad; te veroorzaaken. Gen. Nat. cn Huisb; Jaarü+ 17$ 1, bladz. 135.



LUCHTSGESTELDIIEÏD , ENZ. ^Og
Barometer.
§. 299. De Hooggel. Heer van Swinden zeot: van den Barometer: „ De Kwik is over „het geheel hoog geweest, iT| lyn hooger, „ dan gemidd. in Otlober. De Kwik was voor,' al hoog van den 7-1 2en; en van den 14-18"1, ,' op het laagfte, van den 2.8en tot het einde; \\ doch dezelve is niet laag gekomen. De be' weegingen der Kwik hebben niets byzon**„ ders opgeleverd. De grootfte hadden plaats:
Den 3envan^l.denaenV.M.den gen Verfle Punt. Van den 11 op den 1 2en — 3! den ioen L. Q.
Deniaea — z\ Van den 12 op den 13?"—af i3cn0aVan den 17 op den i8en —4 ^en N.M.
Den i8en —3 Van den 18 op den i9en — %\ zwaare Wind.
Den 2^ — 3Ï Van den 24 op den 15™ — 3
j3en o^en __ 2i 2 ?en harde Wind en
OSt,
Van den 25 op den 26"en-v- 4I
Den2öen — 2 Van den 26 op den 27°" — 4
Den27en— af Van den 27 op den 2 8en — 4!
Den a'8en —3 „ ,
Van den 28 op den 29en — $1 a8en Klimm. Equtn.
ö<a.
§. 300. De Heer Esdré heeft opgeteekend: „ Meer dan twee derde gedeelten van de Maand
„ is



2o6 Bericht wegens de
„ is de Kwik boven de 29 duimen by aanhou„ denheid gebleeven., by beurten ryzende en „ oaa.ende; want van den 1 tot den 27™ heu » llC de}°?Pte boven -9 duimen gezien, uit.
gezonderd eenige dagen op 29, en dan maar „ voor een korten tyd; doch onder de o0d l » J waargenoomen op de volgende geheéië „ dagen; namelyk den 2, 20 en w« en wv „ ders van den 28 tot den 3i« to« -1- nli „ gefteldheid des Dampkrings heeft' geene ge„ woone hoogte in de Kwik-kolom veroorzaak ; want op de meeste dagen teekendè
» tl"1? 29 • ,2 1 ee^ haIve ^ boven of onder; terwy 'er verfcheidene dagen geweest zyn van 29^ 31 1. tot aj)d ^ ° ^weest
- fr 3?r V' De •gr00Cüe ho°Ste > wt welke de „ Kwik tteeg, is waargenoomen op den 0™ » dfs. ™™ddagS ten één uur; te weeten » £? lynen. Het Minimum daar en tegen a.8d' „ 4j lynen, op den 3o«; den geheelen dag' „ invoegen het verfchil der uiterften is 13 *J „ lynen, en het midden hunner fomme 2Sd'r0 3, 08 lynen. ' •
_ 5- 302. De Maandelykfche Gemiddelde „ Hoogte konde uit hoofde der hooge ftanden „ m deze Maand, niet gering zyn. Ik heb de„ zelve bevonden 29d. d. 6 1. De grootfte „ Dagelykfche Gemiddelde Hoogte 20d , n,
" ^nZde kleinfte.28d' 4- 33 l; eindélyS dt „ grootfte verandering in 24 uuren c. L W. » nen tusfchen den 27 en 28- van''savonds „ tot savonds, en tusfchen den 28 en 29™ van „ smorgens tot '«morgens, en 'snamiddags tot 33 's namiddags. to
ff- 3°3*



L UCHTS GESTELDHEID , ENZ 2O7
ff- 3°3- » De Tydperken der»hoogte van den „ Barometer waren , gelyk boven aangemerkt „ is, zeer gering: want
Iq. Van den i op den aen daalende, tusfchen 29^. 2. en 2od. de gemiddelde hoogte.
11° Van den 3 op den 4cn, tusfchen 2od. 2 ]. en 2Qd 5 1. klimmende.
Hl0. Van den 4 op den Sen daalende, op
2pd. 2. 6"02 1.
IV0. Van den 6-pen klimmende, tusfchen 2f?d. 3. en 2pd. 8 L
V°. Van den iö-ra" daalende, tusfchen 29d. 6 en 2pd. 1 I. •
VP. Van den 13-17^1 klimmende, tot 2pd
VIP. Van den 17-21.cn daalende, tot 28d *o. 75 ï.
VIIP. Van den 21-23^ klimmende, tot2Qd. 2 1.
IX0. Van den 24 op den 25™ daalende, tot 28d. 11. PSS 1.
X°. Van den 25 op den 2ó"en klimmende, tot 29d. 4. 367 1.
XP. Van den 27-30^ daalende, tot 28d.' ö. 583 1-
XIP. Van den 30 op den 3ien klimmende; tot a8d. 8. 875 1.
Of



20S Bericht wegens de
Of wel
1°. Van den i-i8ei% beftendig boven i9d..
11°. Van den 19 op den 2oen, tusfchen a8d. 11 3. en iSd. 10 li
- 111°. Van den 2i-24en, boven de 29d.
IV°. Den 25e" op 2§d. n. 95?.
V°. Van den 16 op den 2jen, boven 29**.
VI°. Van den 28-2 ien, tusfchen 28d 11 1 en 28d 6 1.
Thermometer.
§.-304. De Hooggel. Heer van Swinden merkte maar van deze Maand enkeld aan: „ De „ Maand is over het geheel wat koelder ge„ weest, dan gewoonlyk; doch heeft niets by„ zonders opgeleverd. De afvvisfelingen van „ Koude en Warmte waren kleinder, dan de
gemiddelde in Oclober".
§• 3°5- De Heer Esdré zegt: „ Een zeer r„ aangenaame en gematigde Temperatuur heeft „ van het begin 'tot het einde dezer Maand
ftand gehouden; zulks zal blyken uit de volgen-
„ de opgave van drie gedeelten der Maand. .
„ Van den 1 tot den i©cn was de hoogte's mor„ gens tusfchen 50 en 60; en 'snamiddags tus-
fchen 60 en 661; 'savonds tusfchen 49! en &3§ » gr. — Van den 10 tot den 2oen, >s morgens tus-
„ fchen •



l/UCIITSGESTELDHEID , ENZ. 20p
^ fchen 44? en 57Ï; des namiddags van gi\ tot
„ CC\; 'savonds van 48 tot 573 gr. Maar
in het laatfte derde deel 's morgens van 44 tot 565 gr.; 'snamiddags van 49 tot 60, en „ 's avonds van 425 tot 51$ graden.
§. 306. ,, De grootfte Warmte heb ik bevonden 66\ graden , op den stn> 'snamiddags ten ée'n uur en de kleinfte 42: graden op dert „ laatften, 'savonds ten ii uuren: het verfchil ,> der uiterften 24, en het midden 545 gr.
§. 307. „ De Maandelykfche 'Gemiddelde Hoogte was 54. 03 graden. — De grootfte Dagelykfche Gemiddelde Hoogte 63. 03., '„ en de kleinfté 45. 83 gr. De grootfte ver„ andering in 24 uuren io\ gr.; tusfchen den 21 en 22«n van namiddag tot namiddag".
308. De Heer Holl teekende 'op: „ Of„ tober kan voor 'middelmaatig doorgaan; de „ Thermometer hield zich de géheele Maand '„ vry evenredig ; de gemiddelde hoogte was „ Si. 1 gr. De Barometer bleef tot den 28en „ izeer hoog"-.
§. 209. De Afwisfelingen of Tydperken der Warmte waren:
I. Van den 1 op den 2«», de gemiddelde Thermometer tusfchen 61 en 62 graden.
II. Van den 3-18cn, tusfchen 59 en 52 gr. til. Den 19'tn , de gemidd. Therm. op 49. 4
O IVi
I



«o Bericht éoigelis dt
IV. Den 20 en 21 en, tusfchen 54 en 55 gr,
V. Van den 2,2-24™, tusfchen 47 en 49 gr,
VI. Van den 25-28™, tusfchen 54 en 50 gr.
VII. Van den 29-3ten, tusfchen 49 en 45gr: LUCHTSGESTELDIIEID CI1 WlNDEN.
§. 310. De Höóggel. Heer van Swindfn heeft het volgende omtrent deze Maand opg teckend : „ Men heeft minder Mistdagen, doen meerder „ Regendagen gehad , dan gevvoonly'k in Otlo„ hr plaats heeft; maar de hoeveelheid geval„ len Regenwater is 10 lynen kleindcr éh„ weest. Het natfte tydftip was van den \ s „ tot den 2L)en, in welk het alle dagen refrëndê „ vooral den 18 en 24=11. ]n dien tyd had men „ veel Wind; en de grootfte verandering va:i „ den Barometer; doch dezelve was op den-2a „ en 21 en weer meer dan gemiddeld hoog.
NO. fchraal 32 inpïsats van 60
N. talryk 39— 5 zonder voorbeeld,'t boogêe
w „ was 1 5 in 1774.
' 4*3 " 242 zonder voorbeeld,'thoogfte
was 350 in 1775.
.-Zr. ■ 26 6S
ZO. . ó ^r4 zonder voorbecld/tklcfnftc
was 27 in 1775.
O. ' o- . 23.
X>e Maand is voor Oêober, in 'i geheel niet Windeng gewekt; vooral de Winden boren de 50 oneen.



Lu ciitsg esteldhe id , enz. 211
'f, 311. De Heer Ksbrk merkt wegens, ('e XuchuL'c'teki'ïciJ aan: De Uclderhd J der
Lucht is maar middelmatig geweest; uitge„ zonderd 9 .dagen, op welke dc Lucht deels
Helder , of Bewolkt, of deels Helder, deels
byna Betrokken, deels geheel Betrokken ge-
■ „ weest is, waren de overige dagen meest al .„ Betrokken, of deels byna Betrokken, deels
Bewolkt, deels geheel Betrokken.
§. 312. ïk heb op 6 dagen Mist aangetce,, kend, de meeste 'smorgens tot 8,9 of 10 uuren, en veelal met iyne Mot, of ö'tqfrc-
■ j, gen, gelyk men zegt, gemengd.
§. 313. ,, Het heeft op 14 onderfchcidene dagen geregend, waar van 3 van weinig, en 11 van maatigen Regen. — By dag zyn 'er 131 lynen , en 'snachts g\ lynen Water gevallen; „ maakende te famen eene Maandelykfche hoe„ veelheid van 22'f lynen, of 1 duim ic| lynen. ,, —— De groorfte hoeveelheid op eenen dag gevallen/is 5 lynen, en de kleiulle \ lynen.
§. 374. ,, De Uitwaasfeming in de Zon, is r5, daar en tegen geweest 13 lynen, en buiten
de Zon 6 lynen ; weshalven de betrekking 3, van den Regen tot de Uitwaasfeming aan de
eene zyde is, als 22J tot 13 of als 7 tot 4; en ,aan den anderen kant, a!s tot 63 of ten
naasten by, als 4 tot 1.
§. 315. „ Maar eenmaal heb ik Noorderlicht, en wel op den 15.cn waargenoomen; het zei-, .,, ve bet'.on met de Avondfchemering, en duur... de wyders den ganfehen Avond; het was flÖ 2 „ leen



«12, Bekicht wegens de
„ leen een helder Licht, zonder eenige vlam'
" wlfr N^>, sm^Se"* en 'snamiddags „ Winderig, doch 'savonds ftil. b
5- 3iö" „ Weinig heeft het in deze Maand » ff7vya^ld5 lk h«b 34 maaien Stilte; 33 maaien „ Winderig ; 5 maaien harde Wind, en 2 rnaa^
„ len Storm aangeteekend. Het e^al der
>, Windftreeken is 51 ■ hebbende de ZW het ** ?bctÏw name]yk114.maaien gewaaid; vöorrs " Jn^^ ï1 ma,aIeni ds W. 8 maaien; de „ ZU 7 maaien; de N. 5 maaien ; de NO a ,, maaien, en de O B maaien; zynde het minste „ yan alle de Streeken. - Daar en boven zyn „ er 11 dagen van eenen; 17 van twee, en >> liechts 3 van drie Streeken waargenoomen.
§■ 317- „ De "Winden, waar mede het o-ere„gend heeft zyn de volgende: als mctVn „ Noorden f lyn; den ZO. if 3.; den ZW o \y. „ nen ; den Weste 6 lynen , en met den N W „ a| 3ynen. Weshalven het met den Westen „ het meeste, en met den Noorden Wind hét „ minste geregend heeft".
5. 318. De aanmerking van den Heer Holl bepaalt zich aUeen hier by : „ Veele betrok„ kene dagen, en N. en NW. Winden re„ geerden in deze Maand. De Regen bedroeg „10, cn de Uitwaasfeming 15Ï lyn".
§. Te Groningen waren de Windftreeken dezer Maand: van den 6-8, 12, 20-23 en
7 Z0-^en 3 en 26-en N. en NW. van den
Z,



LUCHTSGESTELDHSID J ENZ, 213'
Z. den io, 15 en 24en ZW. en W. den 4cn NW. W -en ZW. den 9™ NW. N. en NO, den ncn ZW. Z. NW. en N, den aen ZO. Z. ZW. W. en NW.
Te Amsterdam: den ien N. W. en NW.. den 2 e» gen NW. en N. den 4" NO. en O, den 5™ ZO. en NW. den 6en NW. den 7 en 8cn NW. en N. den pen O. den icen ZO. Z. en ZW. den 11™ N. NW. en W. den i2en ZW. en NW. den 1.3e* NW. den i^en Z. en ZW. den i.5eo ZW. W. en NW. den ióen NW. den i'7en ZW. en W. den i8en ZW. en NW. van den 19-23511 NW den 24611'ZW. en W. den 250» NW. en N. den 26en NO. den 27cn ZW. en NW den 2? en 2pen ZW. den geen Z. ZW' en NW. den 3ien NW. en N,
Te Sparendam: den ie« W. den icnNW. en W. van den ^-6~n NW. den 7cn NW. en N. den 8 en 9en Sul; den 10 en nen ZO. van den i2-i5en ZW. den i6en NW. den i7en W. den i8cn W. en NW. van den 19-23^ NW. den 24en ZW. den 2.5en N. en NO. den 26en NO. den 27"1 NW. den 28 en 29en ZW. en Z„ den 30en ZW. den 31" N.NW.en W. De Heer Engelman heelt nog het volgende aangeteekend: ,, Schoon de Barometer, noch de „ Tbermome:er geene groote, veel min fchielyke
veranderingen geleeden hebben, en het dus
vry bedaard Wéér geweest is, moet de Lucht ,, nochtans vochtig gebleeven zyn , om dat de „ Uitwaasfeming minder dan de gevallen Re-
gen, fchoDn middelmaatig geweest is. De „ Windkrachten waren ook zeer gering. Eene O. 3 „ ftil-



Bericht ï&Égfoj de
„ fliïftaande vochtige Lucht,, die geere Uit„ Waasfömi g van ons Lichaam opneemt, kan, „ met gezond zyn, biyvende het rotdge en hot „ Phhgifion te veel in 't bloed; van hier de ,, menigvuldige Koorifcn en Galziekten, ver„ Happingen der vaste deeien en verval van „ krachten".
Te Zwanenburg: den ien NW den o**NW. en W. den NW. N. en NO. den 4cn NO. en O. den 5 en ^e».NW. den 7°" NW. en N. den . 8 en oe11 N W. den'10"1 ZO Z. en ZW. den nenZW. den i2cnNW den' i3cn NW. en W. den i4« ZW. den ir« W en NW. den i6fftNW. den i7e"ZW van den
18-23™ NW> den 24enZWtden25en^vv ^
N. den 16™ NO. van den 27-29=" ZW 'den den^3ccn ZO. Z. en NW. den 31™ NW. en
0cnIn^vACE xTde", 1 Cn ^ NW- en W-
IS ™; SÜS1 den 46,1 Nü-en °- 5eii'
viTV 7 '„ - C!1 W- den oenNW.den7
en
NO. den 8" NO. en NW. den 9™ O en ZO den ioen o. ZO. en ZW. den 11" z. en N7^' den 12- W. en NW.. den W. den ijl* Z\V. den ïjj*» ZW. en W. den to*» N& W. en ZW. den i8«» W. en NW van
t%'& ?en 2*en ZW. en W'. den
2.*en J-^VV. en N. den 2óe» NO den 97 ™
ƒ A' ü' e° °- den 3ira NO. N. en NW
' Te
«ivf D,en,Tf 0£laher hc^ * i" '«Hag* een fraai Hel«q Woordemeht waargenoomen: het zelve begon z'eJ te
ver-



Lüchtsgesteldiïeïd , stfSf 215*
Te Delft: den 25" N. den 2, 6. 19-11™ NW. den 5en W. den 14 en s8en ZW. den 6 den 'i6en NO. den 7en N. en NO. den 8, iö en ?3en N. en NW. jden 4en NO. en O' den i?en NW. en W. den i7en NO. cn ZW. den i, 11, 12, 18 en 24" NW. en ZW. den i5cn ZW. en W.. den iocn ZO. en ZW.
Te Schoonhoven: den ien ZW. en W.' den 2en NW. den 3" NO. en ZO. den 4ea W den 5en NW. den 6«n NW. den f"NW. en N den 8en N. en NW. den oen N. en NO. den i'oen ZO. en Z. den 1 ien NW. den 12™ V/. den 13" NW. den i4en ZW. den i.5en •ZW. en W. den i6en NW. den i7e11 W. en ZW den i8c" ZW. van den 19-23^ NW. den 24" ZW. den 2,5en NW. en N. den 2Óeli NO. den 27°" ZW. en W. den 28 Én 29=" Z. den 3ocn ZO. den 31 en NW.
Te Middelburg: den 8en N. den 6 en nen NW. den 14, 28-30^ ZW. den 4, 8 en 9en NO-., den 3., 7, 16 en 3ien N. en NW.
den
vcrtronen met een ze-cr fterk Licht in hetNcorlen, zonder eenige ftraalcn: maar óar ra formeerde zich een zeer verlichte pilaar, welke fcich 5 a 6 graden in de hoogte uitftrekte, en vervolgens over het geheele halfrond, in dc gedaante \an kroonen verfpreidde ; doch welke wederom'fchielyk verdweencn, en dan wederom kwamen. Om half afhuren had het zelve zich in banden, niet ongelyk 3.m den Melkweg, verdeeld, waar van eerie door het bee-U vsn Castor en Pollux; eene andere door het beeld van Zephrus; en een derde door Cajiapea en de Zwaan ging: om 11 uuren verminderde het Noorderlicht, waar cp het ztlve kort verdween , hebbende in het geheel 3 uurtnaan. den Hemel gefgheenen. '
O 4



Bericht wvgens dt. den 5cn NO. en NW. den 27en NO en O t1'2''1/? X3en- NVV- ^ W. den l?cn
7W' W wxtw ZW- en W. den iL ZW. W. en NW.
Te Sluis in Vlaanderen: den i en W van den 3-?en N. den 6 en ?en NW. den
ZW. den i2m NW. den ige» W. den i4en Z. den i5cn ZW. den itfen N. den x7e„ ZW. deni i «cn W. den i9cn NW. den 20/n N enNW van den 2I-2oe„ NW. den 24en N en W. den 2,5en N. den 26en NO. den a7en N VV.
C£ Z!C" N' den "9en ZW. den 3o=n ZW. en Z. den 31 en NO. en N.
en W. den 2c W. en NW. den oen NW den 4en N en NO. den S en «je„ NW den 7 C" N- de» 9 en ioen 0. den ii« W
W ™Vw ,T ZW' W- en NW- d^n & W. en ZW den i4=a ZW. den i^en Z en
i8«=n ZW. en W. den men, N en NW
jcen NW den 2Ie„ W. 'den Z Z
den =4- ZW den 25en NW. en N. clen 20^
7W , ?• f6" 2?en N°- en W' den
7n rip" xr' 29CB Z" cn ZW- den 3oen ZO. den 31 en N. en W.
Te Breda: den 3, 7) tI en 22eu N
13» 16-, 17, i*)-2ien NW den 2, ofif
NO fVen4en^nN^dden%2e^8 £ NO. den 6 23 en 25en N. ei, NW. den gen
C" °-XTe" 2£n NW- e" W. den 7 ?, 18 en 27en NW. en ZW. den i4en ZW en'
W.



LuCHTSGESTELDHEID , SüZ'.
217
W. den 5 en 31 en. ZW. NW. en N. den ioen ZO. Z. en ZW. den 3oen ZW. ZO. en NO,
Overeenstemming met de Chaldseuwjchs Periode.
§. 320. De 34e Maan-maand van dezen Saros begint met den aen Qcloker 17 81 ; den 21 en September 1763, en den ioen September 1745.
§. 321. Het Maximum van den Barometer was:
in 1745 van 29d. 5. 13 I.
1703 29d. (5. 34
1781 29d. 8. 04
Aanmerkelyk is het, dat de Hooge Stand van den Barometer, in deze drie onderfcheidene Jaaren , van den Saros met elkander overeenkomen. Dit Jaar fchynt de Barometer hooger ftand bereikt te hebben; maar de andere Maanden hebben met deze dit gemeen , dat de Barometer weinig dagen onder de 29 duimen is gedaald.
§. 322. Het Minimum van den Barometer wast
in 1745 van 2??d. 6. 62 1.
• i7ö3 *8d. 1. 35
1781 iSd. 6. 20
Het Jaar 1763, maakt hier eene afwyking; terwyl de Jaaren 17^5 en 1781, dezelfde hoogte aan wyzen: dan, men heeft reeds meermaalen doen zien, dat men niet te ftrikt moet wee zen, in de overeenkomst der getallen.
0 5 §. 323-.



ai8 Bericht ivegcns de-
§. 3^3- Het Maximum van den Tbcrmsmeiev was:
in 1745 van 68 gr.
i763 r. 65.
I781 . 63.
In den trap der Warmte heeft -'er een groot verfchil plaats; te meer daar in i745, de Thermometer verfcheidene maaien boven'de 60 eraden is geweest; en in 1763, zeer zeldzaam tot die hoogte is geklommen; gelyk ook in 1781dan, zy belmoren in 't algemeen tot de koele Maanden.
5. 324. Het Minimum van den Thermomefr .Was:
in 1745 van 41 gr.
1763 4o. r v
1781 43.
Beter komt het Minimum overëen; en het blykt, dat de loop tusfchen beide de uiteer/ten-' van den Thermometer vry gelyk geweest zy.
§. 325. De Windftreeken waren als vol»»
N _ 745' W3. 1781.
no. — ii ~I74— g;
zo. • • 16 ■ . 12 . 2
z. i . ö , , : , f
zw. .— 3-. (.2,
NW. . " ; 7 — £
14



LUCHTSGESTEE-DHEID , ENZ. 2IÏ)
Tn het Jaar 1745 en 1763, was dus de ZW.' de heerfehende Wind; maar in 1781, deNW. de heerfehende.
Overeenstemming met de 11 Mstonifchen. Maan-cirkel.
§. 326. De ftanden van den Barometer, volgens dezen Cirkel, vindt men
Het Maximum in 1781 van 2rr* 8. 04 1.
1762 29d. 2. 94.
!743 -9d- 4- -4°-
. Het Minimum in 1781 van 28d. 6. 10 !„..
1762 27d. 10. 92.
1743 : 7- Ö5.
Het Medium in 1781 van 29d. 1. 561.
1762 28d. 9. 73.
1743 29d- o. 32.
Hier uit is het openbaar, dat geene der ftand"n met elkander iets gemeens hebben, maar in alle deelen van elkander afwyken.
§. 327. De Manden van den Thermometer waren als volgt:
1743. 1762. 1781. Het Maximum van 64. —72. —63.
Het Minimum 36. •—35". •—43.
Het Medium 46. 29 — 46". 94 — 52. o r.'
Het 'Maüifhtm Yati 1743 en 1781; het Jtftff. 5?ï;i/?} van 1743 en 1762, gelyk ook het Medium
van



22q
Bericht wegens de
van beide de laatstgenoemde Jaaren , hebben wel eene overeenkomst; dan, men kan dezelve niet algemeen dellen.
§. 328. De Windftreeken waren in deze Jaa-s ren als volgt:
1743. 1762. 1781.
N. ' 4 1 5
NO. 26" 33 6
O. 1 4 ■ 7 ■ 2
ZO. 20 15 . 2
ZW. ■ 9 14 25
W. . ■ 3 6 5
NW. 26 15 4ö
Stille d. o o ■ o.
Volgens deze vergëlyking, hebben in 1743, de NO. en NW. Winden; in 1762, de NO., en in 1781, de NW. Winden de heerfehende geweest; en dus zyn die van elkander onderscheiden.
Invloed der Maane op het Weder,
§. 329. Den 2 en V. M., den ien Klimmend Equinoclium eh den 3=" Verfle Punt. De twee eerlle dagen der Maand waren de Warmfte: op den icn viel ook het Maximum van den Thermometer voor; maar op den volgenden dag, zynde het Verfle Punt, nam de Warmte langzamerhand
af. -i Den <5cn Vierden Dag na V. M., den
yen Noorder Stiljland; den iccn L. Q.; den i,5en Daalend Equinoclium; den iöen Naaste Punt; den i??n N, M.; den 21 en Zuider Stiljland en Vierden



LuCTITSGES'TELDHEIÖ , ENZ. 22I:
den Dag na N. M. — Alle deze agtereen volgende Maanpunten., fchynën geene verandering op de Warmte te hebben veroorzaakt; naderaaal de vermindering der Warmte trapsgevvyze en byna onmerkbaar op het bloote gevoel, aanhield. Den 24en E. Q.; daags daar na vermeerderde de Warmte tot den 28^: op dien dag had men Klimmend Equinoclium en Vierden Dag voor V. M. Den 3oen Verfle Punt.
Dus alhier de V. M., het E. Q., en het
Klimmend Equinoclium, de werkzaamfte Maanpunten zyn geweest.
§. 330. Den ien Klimmend Equinoclium; den ach V. M.; van den 1 op den 2cn was de Barometer daalende. Den 3«n Verfle Punt, de Barometer klimmende; doch den volgenden.dag wederom de Barometer daalende; doch klom des te fterker op den (Jen,- Vierden Dag na V. M., tot den 8en, wanneer de Barometer zyn Maximum verkreeg; den oefl Noorder Stiljland. Den ioen L. Q,, met deze Maanpunt begon de Barometer te daalen, en hield daar mede aan tot den 12e", daags voor den Vierden Dag voor N. M.,
waar na dezelve weder begon te klimmen. 1
Den i.5en Daalend Equinoclium, begon de Kwik te daalen tot den i6en, Naaste Punt; van dien dag begon dezelve weder te klimmen tot den
i7en, N. M. • Van den 18-21 en was de
Kwik daalende; den 21 en Zuider Stiljland en Vierden Dag na N. M. Vervolgens ryzende tot den 24en het E. <,). daar na daalende tot den 30e!), by Verfle Punt.
Aanmerkelyk is fret derhalven, dat de beurteling-
f(bt.



885» Bericht wegens de
fchi afwis/; lm g van de ryzing en daaüng der Kwik in den üarometer, mei of ten tyde van de verandering eens Maans-afpett is voorgevallen.
§. 331. De Heer Esdré, heeft wegens den Invloed der Maane op den Barometer, ons de volgende aanmerkingen medegedeeld: „ Den »> icn dag, da-gs voor de Volle Maan was de „ Kwik op 2od. q| 3., 'savordsop icf. o\ ],,, „ en op den 2«i den dag van V. M. is dezelve blyven zakken. Den'301 's morgens is zy We„ derom aan het ry/jCn gera,kt, enhad'savonds ' „ reeds de hoogte van \\ lyn boven de 29 duimen „ bereikt; op dezen dag Maans-Apogeum; en is .„ aldus blyven klimmen. Op den 5*9 'snamid„ dags had dezelve het Maximum verkreegen; „ maar 's anderendaags den ioen , 0p welker! „ het Laatfte Qitarticr voorviel, geraakte dezcl„ ve mérkelyk aan het daalen, tot dezelve op „ den iacii 'snamiddags | lyn onder de 29 dui.„ men gezakt wks. — Deze ryzing duurde tot ' .„ den i^cn, wanneer de Kolom be on te za'k„ ken; doch geraakte den i^ia 'snamiddags „ weder aan het ryzen, cn heeft dus voort ge~ „ vaaren den anderen da:, tot die 'snamiddags „ de hoogte van 29d. 4 lynen bereikt had; maar „ was 'savondi wederom daalende. Op dezen chf 1
had men Nieuwe Mam cn Zon Eclips. Deze „ daaling, hoewel tusfchen beiden voor eenige .„ uuren ryzende, konde echter gcze.rd worden „ aangehouden te hebben tot den 22cn 'snamid„ dags, wanneer de hoogte, een halve Lyn bo„ ven 29 duimen was toegenoomen, en 'sa. „ vonds op 29d ii Jynen; op deze hoogte is „ het daags daar aan gebleeven, toe zy 'savonds t, weder j lyn gedaald was. Den %^a, der.
„ dag



Ltjchtsgesteldiieid , enz. 223
5, dag van het Eerjle Quartier, had zy 'smorgens nog dezelfde hoogte van 'savonds te „ vooren: doch was 'savonds reeds op 2RJ. j iy-
;, nen. De hoo^fte Handen zyn dfirhalven
,, omtrent den tyd van 'e Laatjle Qiiartier en „}) Nieuwe Maan gezien".
November.
§, 33?. De byzonderheden dezer Maand waTen zeer gering ; de Barometer .was ,over het algemeen zeer laag, de dagelykfche verfchillen groot; dan., het geen deze Maand byzonder panmerkenswaardig maakt, is de heerfehende ZW. Wind die byna het dubbeld gewaaid heefe dan gewoonlyk.
'Barometer.
333. De, Hooggel. lieer van Swinben
,xegt: De Barome er is deze Maand zeer laag geweest; de gemiddelde irï 1. kleinder; de
„ Hoogfte Stand was wel één lyn., en de Kleinfte wel 4 lynen kleinder dan gewoonlyk. De laatstgemelde behoort tot de kleinfte laagfte ftanden, die men in November waarneemt.; ik had federt 1771, de Kwik maar twee maaien
„ in November laager gezien, namelyk in 1775, op 28d. i\ 1. en in 1779, op 28d. 8^ 1. en op Zwanenburg zyn 'er maar drie laager voor-
„ -beelden, namelyk: van 27d. 6j| 1. in 17681
p 27d- l\ 1. in 174^; 27d. 9ï 1. in 1779
,„ waar op volgt 27d. 10. 4 1. in 1762 en 1773
„ (toen
(*) Zie Mtrkh; der Lucl?ngeJlddl}eU van I77jiblad«è



224 Bericht wegens de
(toen hier c8d, i,©p, weshalven het gebeur,, den dit Jaar vry zeldzaam is.
„ De Kwik was inzonderheid laag, den 6 en 9, 7en (den jgm Noo'der Stiljland en Oei.) van „ den n-ipen} (i2en Ocl. en 15*5 08.) voor„ al van den 14-1801 (^en V. p4. Ijfen Zuider }i Stiljland.^
„ De beweegingen der Kwik waren groote^ dan gewoonlyk: de aanmerkelykrte hadden „ plaats:
,Van den 4 op den 5Bn van 61.
Den Sea — Sl NiS.Ofl. Van den 5 op den 6en — 7» Van den 7 op den, 8en — 7§ : zwaare Wind.
Den 8cn — 4j Van den 8 op den 9"— 6\ gtn L. Q. Van den 9 op den 1 oen — 6| 11 en Oct.
Den i3en — 5 V. P. Van den 13 op den 14" — \\
Deni4en — 4 Van den 14 op den igen — 8j i^en N. M.
Den i5en_ 03 ,^ en j^en zvvag.
Wind,
Van den 15 op den I6*n — 4'
Den i6£11 — g\ Van den 18 op den 19™ — 6\ f 8cn Za/^r
Deni9en — 4I 1 yen Oct. Van den 19 op den 2oen — g\
§• 334- De Heer Esp hè merkt wegens deze Maand het volgende aan: De Barometer „ heeft bykans 28 agtereen volgende dagen', „ geduurig onder de 29 duimen ftand gehoa-
„ den 3



LutHTSGESTELDHEIB-, en'z. ssj'
55 dcn; ryzende voor eenige dagen of flechts „ gedeelten derzelven boven, of op 29 dui„ men; waarom de Kwik doorgaans" in deze j, Maand ee.ienmiddelbaaren ftand gehad heeft; i, niet tegenftaandè dezelve in verfcheidene da„ gen vry laag geweest is, gelyk zulks ftraks „ nader blyken zal.
335- » Het Maximum heb ik 2<& 3 lynea „ bevonden, op den 9" 'snamiddags ten een
„ uur; ook 'savonds ten 10 uuren. Het
„ Minimum daar en tegen was zo laag, als ik „ dat noch niet gezien heb gehad , namelyk „ 27d. n\ 1. op den 15™ 'smorgens ten 8 uu„ ren; gevolglyk nog laager, dan in de Maand September; want toen was het 28d. 1 fc; vves„ hal ven het verfchil der uiterften is 1d. '3^ Jyi „ nen, en het midden a8d. 7. 25 lynen.
§. 336. De Maandelykfche Gemiddelde. „■Hoogte is 28d. 8. 88 1.; de grootfte Dagej, lykfc.he Gemiddelde Hoogte 29d. 2. 8^> ly„ nen, en de kleinfte 28d. o. 7 lynen. Ein-
lyk de grootfte verandering in 24 uuren 8* 9» Jynen, tusfchen den 14 enj5«?, van den £g* ,> nen tot den anderen avond".
$. 337. De Heer Holl zegt: „ De Baronie„ ter was meesten tyds laag, en dagelyks in groote beweeging".
Thermometer.
§. 338. De Aanmerkingen dezer Maand van den Hooggel. Heer van Swinden zyn kortelyk deze: „ De Thermometer heeft niets byzonders



2.5.6 Bericht wegens de
„ opgeleverd, dan, dat de hoogfte Thermometer wel 4 graden grooter geweest is, dan ge5, woonlyk in November plaats heelt".
§. 339. De Heer Esdré zegt: „ De gemaa?» t'igheid der Lucht is verfchillende geweest; „ van 't begin, namelyk, tot den aotn, heeft „ 'er een zeer gemaacigde Lucht plaats gehad; „ dan, na den 20"1 is het zachte in een mer„ kelyk kouder Weer veranderd; en het fcheen „ als of de Herfst-gemaatiedheid werd verwis„ feld met een Winters Temperatuur; want, „ van voorfz. dag af heeft het vriezend Weder „ aangehouden, tot omtrent in de helft van de „ volgende Maand December, gelyk zulks ter
„ zyner plaatfe zal gezegd worden. Maar
„ laat ons zien hoe het met den ftand des T/w „ mometers in de twee genoemde gedeelten van
„ deze Maand, gelegen geweest is. . Van
„ den i-2ocn 'smorgens was die tusfchen 40! v en 58 gr., en verre de meeste dagen tus„ fchen -40 en 50 gr , 'snamiddags van 45I tot „ 6o\ graden; zynde de meeste dagen tusfchen „ 50 en 60 gr.; 'savonds tusfchen 38| en 56
of 57 graden; de meeste op eene hoogte tüs„ fchen 40 en 50 gr. Weshalven het verfchil
„ tuslchen 'smorgens en 'savonds weinig is.
„ Doch van den acen tot het einde der Maand, „ 's morgens tusfchen 35 en 37; 's namiddag „ tusfchen 46* en 35, en eindelyk, 'savonds „ tusfchen 33I en 39 graden.
$. 340. „ Het Maximum is voorgevallen in ;,, het eerfte, en het Minimum in het laatfte ge3, deelte der Maand; namelyk op den 6cn des s, namiddags ten een uur, bevond ik de groot-
„ fte



L-UCtlTSGESTELDHEID, ENZ- 227
t, fte Warmte 6o\; en op den 27en 'savonds „ ten xi uuren 33I de kleinfte, wélke in deze „ Maand waargenoomen is: zo dat het verfchil „ der uiierften was 26. 75, en 't middsn 47. „ 13 graden.
De Maandelykfche Gemiddelde „ Hoogte is 44. 95 gr,, maar de grootfte Da„ gelvkfche Gemiddelde Hoogte 57. 94, en „ de Kleinfte 34. 58 gr. — De grootfte Ver„ andering in 24 uuren io\ 75 gr. tusfchen den „ 4 en gstt, van 'savonds tot'savonds; behal„ ven de opgenoemde heb ik nog een, hoe* wel iets kleiner aanmerkelyker verandering „ in 24 uuren waargenoomen, tusfchen den 5 „ en 6en, zynde geweest van 14, 5 gr. en nog „ eene op den 3oen, van 13. 25 graden.
§. 342. „ Alhoewel de veranderingen in 24 „ uuren voor het overige niet groot geweest „ zyn , waren echter op fommige dagen de„ ftanden des Thermometers zonderling, gelyk
„ ik met het volgende zal doen zien. u Op
„ den 4en Was de hoogte des *smorgens en „ 'savonds +c\ gr.; 'snamiddags ten een uur „ en een half drie uuren 54 graden; .—— „ maar den volgenden gen dag was de hoogte „ 'smorgens 43], 'snamiddags ten een uur 40^, „ cn ten 4 uuren 47? gr.; wyders 'savonds ten „ 6 uuren 48| gr., en ten 11 uuren 57^ gr., „ het grootfte van den ganfchen dag; zynde&dê„ ze dag de eerfte in de Maand geweest, dat
het Maximum 'savonds voorgevallen is. >
„ Behalven deze, is 'er nog een geweest, op „ welken ik den grootften dagelytfchen ftand t> by de ayond waarneeming gezien heb; te p 2 n, wee^



fl2,8 Bericht wegens de
„ weeten op den ifeaj want 's morgens bevond! „ ik de hoogte 42! gr.; 'snamiddags ten een » unr 45Ï; maar 'savonds te 11 uuren 481 ar.
„ Op den gemelden ^n dag was dé Lucht
„ zeer Zoel geworden; all.S floeg uit, werd „ klam, en fcheen eene voorbereiding te zullen maaken voor eenen volgenden Regen, waar over terftond nader: na deze verandering is „ ook het Maandelykfche Maximum voorgeval„ len. Deze zoele en zachte Luchtsgefteldheid „ is genoegzaam alzo gebleeven tot omtrent den „ itcn, wanreer dezelve begon te verminde„ ren, en 'er verfcheidene koude nachten op „ volgden,; dan, op den 1901 konde men een „ vry grooter verandering van de Temperatuur bemerken,'welke federt tot het einde van de „ Maand by trappen al kouder werd en toenam.
§. 343. „ Na den 2001 begon men, doch al\, Ier meest 'snachts, Vorst te krygen, hoe„ wel niet van aanbelang ; dewyl het geene 't „ 'snachts gevroozen had, na Zons opgang we„ der ontdooidde. — Op 2 dagen en 6 nachten
had het vry fterk gevroozen ; maar 'smor„ gens van voorfz. dag, tot half tien uuren, . „ fcheen de Vorst twyfelachtig; vermits de „ Thermometer ten 8 uuren op 35 graden ftond; „ doch na gemelden tyd kon ik duidelyk dooi
„ bemerken. ■ 's Avonds ten 10 uuren be-
„ fonnen eenige nat gemaakte doeken, in een „ Thuin hangende, weder ftyf te worden, hoe-
wel de Thermometer toen nog op 35^ gr. ftond; „ alle het gemelde heb ik ook bevonden op den „ a4en. Deze dagen zyn ook de eenigfle, op „ welke ik twyffelachtige Vorst, waargenoo„ men hebbej hoewel het van den 21 en, tot



Ii uchts gesteldheid , enz. 22Q
"„ byna het einde van de Maand alle nachten, en in fommige vry fterk gevroozen had",
LUCHTSGESTELDHEID dl WlNDEN.
§. 344. De Hooggel. Heer van Swinden zegt:. „Men heeft weinig Mist, en wat ik nog „ niet gezien had, geen Hagel gehad; ook geen „ Sneeuw. De Regen zo in dagen, als in hoe„ veelheid, was naar gewoonte. Tusfchen den ,, 10 en 18, toen de Barometer de meeste ver„ anderingen onderging en het laagfte was, re-.
gende het alle dagen, en 'er viel het meeste ,, water. Het overige der Maand , was bynaar „ droog."
NO. Wederom fchraal, 7 ia plaats van 97, zonder voorb*
't minfte was 14 in 1777.
N. Ook ■— ' ■ o 15
KW. 108 235
ZW. Talryk 478 381 zonder veorb.'
't meeste was 460 in 1779.
De Maand was voor November niet winderig1
O.
§. 345. Te Groningen waren de Winden: den 4 en 13*" NW. den i£en W.; den f* 2, 10, 11 , 17, 18 en 2oen ZW. den 25 en 3oen Z. den 24, 16 en 27™ ZO. den ioen'NW. en W. den 2oen ZO. en Z. den 7en Z W. en Z. den 28en ZO. en O. den ióen ZW. en W. den 3en ZW. W. en NW. den 6en ZW. Z. en ZO. den 8en ZW. W. en NW. den 9ca NW. W. en ZW- den i2en NW. W. en ZW. den 22e* ZW. W. en NW. den gea NO. O. ZO. m Z. den i4en O. ZO. Z. en ZW. den 2ien ZW. Z.
P 3 ZO.



2j© Bericht wegens de
ZO, en O. den 23« NW. W. ZW. Z. en ZO.
PJ™MSTERDAM: den 1 en 2e" ZW den » f W- den 4- NW. den ^ zó en ZW. den 6- ZW. den 7- Z. en zw
ii fl ZW en NW. den 12 eiin'» NW den
JTxV ^ de" I7en Z- en ZW. den i8en W J ' en 5' den i9™ NO. den 20™ Z en ZW" den 21- Z. den 2^ NW. den a „ w Z en* de"%nZ5- ds» Z0.3en zwfden 70 ' , Z°- den 276,1 Z0- den 2§en zw en ZO. den i9™ Z. en ZO. den 30» Z.
.enTyw A,RENDA^: den l6" W- en ZW. den
* ,dcn 3 * ZW" en W- den 4- NW en ZW. den .5- zo den 4 w
7" ZW. den 8« W< den en Z den
I06;ZW den „« Z. en ZW. d« i5- NW cn ZW. den 13-NW. den 14-ZO. en ZW* l£ l-rW' en ZW' den 16 en i7en ZW nA ™/ ? ZW' den ^ N°- den 20x-x,ZW" den 31 e" Z' en ZO- den ai« ZW en 1\ VV den 23« ZW. en ZO. den 24-30-
/.U. JJe Heer Engelman zegt: ,,'c Ge-n
„ wy van de yoorige Maand gezegd hebben „ heeft vooral in deze plaats; de luchtzwaarte „ is zeer ongeftadig geweest; >i verloop van „ den Barometer groot; de warmte is niet on" eeft^dlS geweest,, de koude is met verloop „ van de Maand toegenoomen; zo dat ze den 27 " n w- ;P h,etPunt van Vorst gedaald zy,
" £Ci \ f hebbf" Zeer ***** Sewaaid in „ de laatfte dagen is het dood ftil geweest da-r u is ruim 2| maal meer Regenwater gevallen ,
„ dan



LucriTSGESTELDHEID , ENZ. 231
dan uitgewaasfemd; een teeken dat de Lucht met vocht verzadigd is geweest."
Te Zwanenburg: was de Wind den i en 2en ZW. den 3en ZW. en NW. den 4en ZW. en W. den gen z. den 6 en -jen Z. en ZW. den 8=« NW.den penNW. en ZW. den ioen ZW. den tien Z. en NW. den iaën NW. en ZW. den i3en NW. den i-;en Z. en ZW. den i£«n ZW. en W. den rtfen ZW. en NW. den 1700 ZW. den i8en NW. en ZW. den ioen ZW. en N. den acen ZW. den 21 en ZO. den 22en ZW. N. en NW. den 23en ZW. den' 24-
3cen ZO.
In 'sHage: den ien W. en ZW. den 2en ZW. den 3en NW". en "W. den 4en NW. den gen ZO. den 6 en 7en ZW. en W. den 8en NW. den oen NW. en W. den 10 en 1 ien Z. en ZW. den izcnNW. en W. den i^cnNW. den 1401 ZW. den 1.5-en ZW. en NW. den ieTen W. en NW. den ^cn ZW. en W. den i8cn W. ZW. en N. den ioen W. en NO. den eoen W. en ZW. den 21 en Z. en ZO. den 22en ZW. en NW. den 2qen W. ZW. en ZO. den 24en ZO. den 25™ ZÓ. Z. en ZW. den 2ö-3oen ZO. s
Te Delft: den 6, 7, 10, 14, 17 en i8ea ZW. den 16, 27, 29 en 3oen ZO. den igcn NO. en NW. den 8en N. en W. den ^en NW. en W. den 12 en 22en NW. en ZW. den 21, 23 en 2§cn ZO. en Z. den 2, 20 en 25en ZW. en Z. den 1,3, 4, 1.5 en io"en ZW. en W. den 5 en 24en ZO. en ZW.
Te Schoonhoven: den ienZW. den 2«i Z.
P 4 den



•232 B E R I• C H T «;^»X <fc
den 3M1 ZW.en W. den ^cn ZW. W en NW den gen ZO. den 6'en ZW. en W. den 7tn ZO en ZW. den 8en ZW. en NW. den pen w en 'ZW. den ioen ZO. en Z. den nen Z en ZW der.12" W. den 13e» NW. den i4en Z. en /.w.den 15 en itfenZW. en W. den 17 en i8en ZW. den ioen W. en N. den 2oen N *en ZW den 2ienZW. den aiea ZW. en NW. den 22^' ZW. en Z. den 24-3oen ZO.
§■ 34ö- Wegens Heusden merkt de Heer Esdré aan : ,, Het begin van deze Maand fcheen „ een einde te willen maaken met het regenach„ tige weder, 't welk men geduurende hetlaatsv te gedeelte van de voorige had gehad; want „ de Lucht, fchoon niet volftrekt helder, was „ in het begin byna helder of ligt bewolkt; dus „ begon deze Maand met eene aahgenaame Lucht 'a, en volhardde alzo tot den gen, wanneer ze „ doorgaande betrokken , en alzo. by aanhou., denheid tot het laatfte van de Maand gezien „ is; want doorgaands was het in deze dagen „ geheel Betrokken, of deels Bewolkt, deels ,, geheel Betrokken, of deels byna Betrokken *„ deels geheel Betrokken.
§. 347. „Ik heb 10 dagen van Mist en Nevel '„ aangeteekend, en eenen dag Hagel, doch „ geen Sneeuw, als alleen 's nachts, tusfchen „ den 28 en 2oen y maakende | lynen Water.
?• 34^- «Daar en tegen zyn 'er 12 Reo-endagen geweest, beginnende met den gen° en „ welke.duurden eenige dagen tusfchen'beide , x, uitgezonderd tot den 22en, den dag van het 8, laatfte Quartier, en dat men een Herftfche
'„ met



LUCHT3 GESTELDHEID , ENZ. 233
met eene Winterfche Luchtsgefteldheid ver„ wisfelde: onder die genoemde ia Regendagen „ zyn 'er 3 van weinig, 8 van maatig , en een van ?? veel Regen; hebbende 'er by dag 24j lynen , Water gevallen; maar van den 5 tot den 18e» *' heeft het genoegzaam alle nachten geregend, „ en eene hoeveelheid van ic| lynen gegeeven; „ daar en boven is 'er nog § lyn Sneeuw-water, in ', den nacht, tusfchen den 28 en 2oe« gevallenj " weshalven de geheele hoeveelheid Water in '] deze Maand is 3 duimen § lyn ; welke inder*' daad, wanneer men de menigte in de twee voo-
rige Maanden gevallen, in aanmerking neemr^
niet gering in dit Saizoen is. De grootfte
\, hoeveelheid op eenen dag gevallen is 8| ly-
nen, en de kleinfte \ lynen.
§. 349. ,,De uitwaasfeming in de Zon is niet „ grooter dan 7!lynen, en daar buiten 3! lynen;
in voegen de evenredigheid van het gevallen, „ tot het in de Zon uitgewaasfemde Water is, „ als 9 tot 1, en buiten de Zon als 11 tot 1.
§. 350. „ De veranderingen der Windftree„ ken zyn voor deze Maand niet groot ge-
weest; 'er zyn 9 dagen van één,» 14 van„ twee; 6 van drie, en een van 4 ftreeken.
. ■ Het Getal van Yv^indftreeken heb ilc
„ flechts 48 bevonden; waar van de ZW. 17 „ maaien, de ZO. 14 maaien, de Zuider 7 maa„ ,len, de NW. 6 maaien, en de Noorder,
Ooster en Wester Streeken, ieder eenmaal „ gewaaid hebben: dus heeft de ZW. meest „ gewaaid, en naast deze de ZO.; doch de
Noorder, NO., Ooner en Wester het min-
„ fte van alle de Streeken. Aanmerkely-
P 5 ,, ker



Bericht wegens de
„ ker is de hevigheid geweest; wantik-heb 23 „ maaien Stdte 130 maaien Winderig, cmal „ en harde Wind, en 3 maaien Storm aan t „ teekend; waar uit dan afteleiden is, hoe veé-
" heeeft!J,ge ^ d£Ze MaMd Sehad
r S- 35i- „ Het heeft met de volgende Wind„ ftreeken geregend, en hebben Water aezee-
" WindTJ, e Z°' 4 lynen' met de
" a11, 41 iynGn; Cn mec de ZW. 61 lynen„ dus heeft de Zuide het meest, en de ZO „ het minste gegeeven".
ff. 352. De Windftreeken waren te Mm delburg: den 4, ia en iaën NW den 2 * " > 29 en 3oen ZW. den 21 en 'Z den'2I'
NO ;Di§wdr I9C" N' en NO den & NO en NW. den 3, 9, ltf en NW> en
len* 7w14' w *"? 23en NW- en ZW- den 7wY' T W' de" 5' 18 en 2*en ZO. en -W^eS^ W' Ê" ZW' d-
ZWCiLUIS ™ VxLaandekEN: den 1 en 2en ZW. den 3e„ ZW. en W. den 4en ZW en NW den fc„ ZW. en Z. den 6 en 7c ZW den SenNW en NO den 9 en ioen JW den ^" N en Z. den i2en N. en W. de!'i NW. den i4en ZW. en W. den i5e„ ZW
ïp'"Ji?- den 29 en 2'=n Z. den af* ZW en NW. den 23en W. den 24en Z den 2gen ZW. van den 2<5-3cen Z.
Te Bergen op den Zoom: den -ien ZW.
den



LüCIITSGESTELDIIEID, ENZ. 235"
den 201 ZO. en Z. den 3 en ZW. en W. dea 4en ZW. W. en NW. den gén O. en ZO. dea den 6 en 7™ ZW. cn Z. den 8«i W. ZW. en N. den pen NW. ZW. en Z. den 10 en IIen Z. den iaën NW. en W. den 13^ W. en ZW. den i4en ZW. den igen Z. en ZW. den iöen ZW. en W. den 17 en i'-'en ZW. den ipen NW. en NO. den 2oen ZW. dea 21 en Z. den 22en Z. NW. en N. den i^en ZW. Z. en ZO. den 24'n ZO. den 2gen Z. van den 2ö-28en ZO. den 2pen ZW. den 30 ZO.
Te Breda: den iaën NW. den 1, 2, 6, 7, 10, u, 14, 15, 17, 18 en 23en ZW. dea 2ien Z. den 24, 16 en 27en ZO. den ipenNO. den 4, 8, 9 en ^cn NW. en W, den 22en NW. en ZW. den 3oen ZO., en Z. den 2cen ZW. en Z. den io"en"zW. en W. den .5 en 29en ZO. en ZW. den &n ZW. NW. en W. den 28en Z. NW. en W. Van den 5 tot den i§en viel 'er veel Regen, in 't geheel 4^5 lyn uitmakende : in 't laatfte der Maand had men zwaare Mist: de Z. en ZW. Winden waaiden het meest: van den 1 tot den i6en was de Wind zeer fterk, die in dien tyd eene Gemiddelde uitkomst van §£ kreeg.
Overeenstemming met de Chaldeeuwfche Periode.
§. 353. De 35e Maan-maand van dezen Saros, neemt een aanvang den ien November 1781, den 2gen Qclober 1763; en den ioen Ochber
'S. 354-



Bericht wegens de
ff- 354- Het Maximum van den Barometer was;
in 1781 van ■ aod. 4. 40 1.
1763 29d. 7, 80.
I74ó_ ■ 2od. 4. 40.
Het Jaar 1745 en 17 81 , komt dus hier in overeen; dan, het fchynt, dat het Jaar 1763, van beiden afgeweeken is.
ff- 355- Het Minimum van den Barometer was;
in 1781 van 27d. 7. 77 1.
I763 28d> 4. 26.
*745 28d. 3. 29.
Hier komt dan het Jaar 1763 en 1743- overeen; en het Jaar 1781, wykt geheel af; gelyk zulks nog meer blykt, daar de Laage Stand van den Barometer deze Maand opmerklyk maakt;, terwyl de andere Jaaren met eenen middelmaatigen hoogen Stand van den Barometer geken-, fchetscht worden.
ff. 356. Het Maximum van den Thermometer was:
in 17 45 van 61 gr. I?8i 59.
Het verfchil dezer Jaaren is niet groot; te meer, daar de Saros van 1745, veel vroeger in Qiïobsr een aanvang neemt; en ook de Thermor meter maar eenmaal op 61 gr. geweest is. Men kan hier omtrent ftellen, dat de overeenkomst grooter is, dan met den Barometer.
ff. 357v



Luciitsgesteldheitj, enz." 23f
Sl 357' Iïcc Minimum was:
in 1745 van 41 gr.
l76% 27.
1781 30.
Het Jaar 1745, maakt hier weder eene uitzondering ; maar de twee volgende Jaaren kenfchetfchen zich alle beiden van Koud geweest te zyn. Op verfcheidene dagen heeft men in bei* de Vorst gehad ; en de Thermometer is onder het Vriespunt gedaald.
§. 358. De Windftreeken waren in deze Maand als'volgt:
1745. 1763. 17S1;
N. ■ o 2 ■ 3.
NO. —— 27 23 o.
o. -—; 3 — 1 — o.
ZO. • 30 ; 2 — 22'.
Z. ■ O — 2 IO.
ZW. ■ 25 4i 35.
W. 1 3 ■ 4.
NW. -— 4 16 —— lót
Stille d. o ■ o o.
Hier uit ziet men, dat in het Jaar 1745*, de ZO.; in het Jaar 1763, de ZW.; en in het Jaar 1781, .mede de ZW. Winden geheerscht hebben: ook was in 1745, de ZW. de.heerfehende na de ZO.; en by gevolg komen de heerfehende Windftreeken met eikanderen zeer, wel overeen.
ÜV£*«



z§% Bericht wegens de
Overeenstemming met den Metomfchen Maan - cirkel.
f. 359- Men vindt voor de Jaaren van denipjaarige Maan-cirkel aangeteekend, voor
Het Maximum van den Barometer: in 1743. van 2<;d. 4. 4o 1.
i762 20d. 8. 28.
i78l 2f)d. 4. 40.
Volgens deze vërgejyking zoude het Taar 1743 en 1781, met eikanderen overeenkomen.
Het Minimum :
ïn 1743 van 28d. 4. 9S I.
1762 27d. 10. 44.
i78i 27d. 7. 77.
Het Medium:
in 1743 van 28d. n. iQ I.
x7ó2 29d. o. 40.
i78l 28d. io. ii.
Het Jaar i74o, wykt af van de andere in liet Minimum, die met eikanderen daar in overeenkomen, dat de Kwik zeer "laag gedaald is. Het Medmm van i762, is wel byna twee lynen booger; maar de Jaaren i743 en 1781, gelyk m Hoogte geweest.
§. 300.



LuCHTSGESTELDHEID, ENZ.' 23^
§■ 360. De Hoogte van dcn Thermomeeer was;
174-3. 1751. 1781. liet Maximum — 59. — 56. — 59. Het Minimum ■—31. —27. —30. Het Medium — 47. 12 — 44. 16 — 44. g.
D?ze drie Jaaren hebben bygevolg met elkanderen gemeen, dat dezelve Koud geweest zyn; doch men heeft boren reeds opgemerkt, dat de Thermmneter deze Maand van dit Jaar 1781, geen byzonderheid, of iets buitengewoons heeft opgeleverd ; derhalven beiluiten wy, dat deze Maanden van de Jaaren 1743, 1762 en 1781 , gemeene Maanden zyn.
§. 361. De Winden waren:
1743. 170:2. ï7gr;
N. ■ o 1 3.
NO. • 9 10 —— o.
O. o o o.
ZO. ■ ■ 21 • II ■ 22.
Z. . 3 12 10.
ZW- ■ "7 — K48 35-
W. 10 . 2 4
NW. 20 10 16.
Stille d. o o o
Uit de vergelyldng ziet men, dat de ZW.' Winden, in alle drie deze Jaaren, de heerfehende zyn geweest; en hier in met elkander overeenflemmen.



240 Bericht wegens de
Invloed der Maane op het Weder*
§. 362. Den ien V. M,, den $™ Noorder SiUfland en Vierden Dag na V. M. Van den i-5el1 had men dagejyksch eene vermindering vanj Warmte j welke met den Noorder Stiljland eenige graden vermeerderde': ook had men daags daar na (den (Jen) het Maximum van de Maand. Den pen L. Q., den nen Vierden Dag voor N. M., den I2en Daaiend Equinoclium. — Van den 7-12en bleef de Warmte verminderen, doch iangzaam, doende geen groote üiïwykingen. Den 15" N. M., met deze Maanpunt begon de Koude met foelie trappen te vermeerderen. Den i§en Zuider SUÏJland; den ipen Vierden Dag na V. M.; den 22en ]?. Q y;n dit Afpeil, tot het laatfte der Maand, is het koudfte Tydperk geweest. Den i'^en-, daags voor het Klimmend Equinoclium had men het Minimum. Den 27eh Naaste Punt, welke de koudfte dag was , dewyl dien dag de gemiddelde Thermometer van de Waarneemingen van het Minimum had.
%. 363. Den 1 en 2en V. M. was de Biroméfer onbeftendig, dan ryzende, en dan weder daalende; maar den 2en 'savonls begon. dg Kwik te ryzen, en hield daar mede tót a-
vonds van den 4«n aan. Den gen Noorder
Stiljland bragt eene daaling in den Barometer te wege, die tot den 7en duurde; wanneer de Kwik wederom des avonds aan het klimmen geraakte; doch maar korten tyd duurde ; en wel tot den pen, wanneer het Laatjle Quartier inviel en de Barometer het Maximum bereikte, yan dien tyd tot den uenj befoeurde men wederom



Ltjchtsgestelditeidr} enz. 241
derom eene daaling, en den nen was het ds Vierde Dag voor N. M. Den I2eh Daal end Equinoclium , dem i^n Verfle Punt. Van den 11 op den i2=n klom de Kwik maar weinig; doch daalde weder op den ^en, wanneer die 'savonds begon te ryzen; en 'Savonds. fterk té daalen-: zo dat men den igen den faagften ftand van 27d. 10. 5 1. dezer Maand bekwam; en dus op den dag van V. M., waar na dezelve
wederom tot den i/èn fterk klom. Den
ïSen Zuider Stil'ftand. Het was den ioen Vierde Dag na V. M.; van den 17 op den 18 en had men eene kleine daaling, en van den 18 op den io=n eene ryzing, die tot den 20'en <iuur_ de; van dien dag weder eene daalihg- tot den 22«i E. Q., wanneer de Kwik aan het klimmen ging, en daar mede aanhield tot den 27=6: den 25^ Klimmend Equinocl. en den 27e!! Naaste Puntook Vierde Dag naar V. M. van den 27-?oea was zy daalende.
. §. 364. Van den i-3en Was de Wind ZW. Den ien V. M.; den 4^ W. en NW. en den Sen O. en ZO. Den 5™ Noorder Stiljland; dan » hier bleef de Wind niet lang'; zynde den 6ei» wederom ZW. Den 7«" 's morgens ZO. doch 'savonds weder ZW., gelyk ook den 8en 'smorgens; maar 'savonds NW., gelyk ook den oei» (L. Q.) den ioeH wederom ZW. waar uit dezelve meest bleef waaijen; doch niet beftendig in die Streek , verwisfelende geduurig , dar, met het N. en dan met het Z. tot den ioe", Vierden Dag na N. M.; wordende toen ZO. Den 20" was dezelve weder ZW., maar dert 2ien wederom ZO.; den 22en E. Q. was de Wind 's morgens nog ZO., doch was 'savonds NW.;
R maar



2-42 Bericht wegens de
maar den 23en ZW. Den 24en ZO. Den 25"1 ZW. maar van den 27-30^ ZO. en den 27"» Naaste Punt, en Vierde Dag voor V. M.
Derhalven blykt wederom uit de befchouwing en vergelyking van de veranderingen des Thermometers , Barometers, en Winden, van welken Invloed de AJpeclen der Maane op het Weder zyn.
§. 365. De Heer Esdré heeft wegens de Afpe&en der Maand het volgende opgeteekend: „ De ryzing van de Kwik, welke op den „ laatften dag van de voorgaande Maand Oflc„ her, daar mede een aanvang gemaakt had, „ bleef geduurende den ien van de tegen woor„ dige aanhouden, ftaande 'smorgens°op 28d. » 9\ lyn> 'snamiddags reeds op iHd. 10 lynen 3 „ op welk punt zy 'savonds nog ftond, maaken„ de voor eenige uuren een Stilftand: Op dezen „ dag was het V. M.; maar den 2e" begon de „ Kwik doorgaans te daalen; en fchoon dezelve „ 's morgens en 'savoftds van den 3en en den vol„ genden 4cn dag eenige lynen klom, ging zy „ echter op den gen met daalen voort, tot den „ 7en toe; wanneer zy 'snamiddags eerst aan „ het ryzen geraaktte, en voorts met groote „ fchreeden bleef klimmen, tot den ioen; heb« „ bende, ondertusfehen, op den, gen 'snamid„ dags het Mtximum verkreegen; waar op zy des„ avonds nog bleef ftaan; dezen dag was het „ Laaste Quartier. Den 10 en nen daalde de „ Kwik doorgaande , en ftond des avonds van „ den laatsgenoemden dag op 28d. g| ]ynen; „ doch den i2en begon die wederom van 'smor' „ gens tot 'snamiddags te ryzen, van a8'd. <5| 1.



LUC HTS GESTELDHEID^ ENZ.' JU»
, tot 2,8d. 7 lynen; maar is 'savonds weder ge9f daaldop 2,Sd. 6 lynen; den volgenden i oen dag
(het Maans Perigeum) was de hoogte 'smor„ gens nog mérkelyk gedaald, fiaande op 28d. „ 4I lynen; maar 'snamiddags weder een aan„ vang met ryzen maakende, had zy 'savonds „ de hoogte van a8d. 8| L; dan, op den i4ca „ aan het daalen gekomen zynde, had dezelve „ 'savonds van dezen dag, den merkelyken laagen
ftand van s8d. 4 lynen , en den volgenden i5en „ (den dag van N. M.) op 27d. 4^ lynen, 'het „ Minimum. Maar 'snamiddags begon de hoogte ,, 1 lyn toe te neemen , en bleef aldus ftil ftaan
tot den anderen dag 'snamiddags; zynde toen „ gefteegen op 2od. i\ lynen, en 'savonds nog „ i\ lyn hooger. Deze vermeerdering in hoog„ te, bleef toeneemen tot den i7en 'savonds, „ maar geraakte den volgenden dag aan het ry„ zen, en volhardde hier mede tot den 2oen, „ wanneer de Kwiks hoogte igd. i| lyn was; „ doch 'savonds beginnende te zakken , is zy „ by aanhoudenheid blyven daalen, tot den 22ca „ 'savonds; hebbende ondertusfchen 'smorgens „ en 'snamiddags van dezen dag, (zynde Eer-
fle Quartier,') de hoogte van 28d. 7 lynen ge„ had. — Sedert is de hoogte weder toegenoo-
men, en met kleine veranderingen, dan ry-
zende, dan daalende, meerendeelsboven2Qd. „ tot het laatfte van de Maand gebleeven. — „ Uit deze opgave komt my het alleraanmerke-
lykfte voor; de verandering omtrent den tyd
van het Maans Perigeum en de Nieuwe Maan, „ in den Dampkring voorgevallen; want de „ Wind had van den 10 tot den i3en niet he„ viger dan winderig gewaaid; doch op laatstge„ melden dag begon het by aanhoudenheid van t* 's morgens tot omtrent 'savonds hard te waaien, R 2 „ eji



244 Bericht wegens de
„ en ingevolge hier van was de Kwik van 'itK „ 6 V. van 'savonds te vooren, tot a8d. 4' 1. o-e„ daald; gelyk hier boven is opgegeeven; maar „ snamiddags deszelfs kracht langzaamer hand „ afneemende, begon de Kwik ook te ryzen.
„ Een diergelyk uitwerkfel ziet men ook op deii dag van de Nieuwe Maan; deze Maans „ ftand heeft nog veel grooter verandering in „ de kracht der Windftreken te wege pebraot; „ want op dezen geheelen dag, heeft °het van „ 'savonds byna doorgaans geftormd; weshalven „ de Kwik van iHd. 4 lynen 'savonds te vooren , „ tot <27d. n\ lyn, het Minimum des morgens „ van den iS™ gedaald was; dan, de hevigheid „ van den Storm omtrent den middag beginnende ,, te minderen, in voegen dezelve tegen den „ avond niet meer als winderig was, geraakte
„ dc Kwik wederom ook aan het ryzen.
,, Eindelyk is my al mede aanmerkelyk- voor ;, ' (.korr.cn , de ftilftand van de Kwik-Kolom „ voor eenige uuren , ten tyde van de Maans Afpeiïen, zo wel by Volle en by Nieuwe Maan ais by het Eerfte en Laatfte Qitartier. — Deze „ byzonderheid heb ik veelmalen alzo waarge,, noomen; zelfs zomwylen op den tyd van hes „ Maans Perigeum en Apogeum,"
December.
§. 366. De Baromner is deze Maand over het slgemeen hoog geweest; de veranderingen van de Kwik gering; de Temperatuur koud, en de heerfehende Winden ZO.
Ba*



LUCIITSGESTELDHEID , ENZi «45
Barometer.
§. 36*7, Wegens den Barometer merkt de Hoogge). Heer van Swinden aan: „Hoewel
de gemiddelde hoogte \ lyn hooger gcvveest „ zy, dan gewoonlyk, is de Kwik echter maar ,, tot i()d. lynen geklon men;'t geen g|l. müv„ der is, dan gewoonlyk in De.ember; éocH de„ zelve is beftendig hoog gebleeven, en. riet ,, onder de 2,8d. 6 1. gedaald , dat ongemeen
zeldzaam is: want de Kwik komt .doorgaans ,, in December op 2,8d. i\ 1. en ik had maar eens, „ in 1774. de Kwik niet laager dan a8d. 6\ lyn „ zien komen. — Öp Zwanenburg zyn 'er ,., maar vier dergelyke voorbeelden, waar van „ de ukërfte zyn i<yd. 1. 3 lyn 1762; 28d. 6. 1 ,, lyn in 17.56, waar op volgt 28d. 5. 7. lyn in „ 1774; dus is het gebeurde dit jaar zeer zeld„ zaam; vooral zo men in aanmerking neemt * ,., dat myn Barometer doorgaans in December iï laager ftaat, dan die op Zwanenburg.
„De beweegingen der Kwik waren byzonder m klein; dezelve heeft in de geheele Maand, ,., maar ic| lyn doorgelopen, waar van ik geen „ Voorbeeld ken; de kleinfte verandering was,
isHynin 1773; en op Zwanenburg zyn'er „, maar 2 Voorbeelden; nam. 5. 8 1. in 1762,
en 8^ in 1755; waar op volgt i2Ti 1. in 1741. ,, en 1750". Dc dagelykfche verandering is ook
kleiner, dan na gewoonte geweest. Van den . „ i,j£n (N. M. Ztiydcr Stilfiand) tot den 20en „ (den i9e» QSokr) en van den 2,^en tot het ,, einde der Maand (30 V. M. Noorder Stilfland) ?, was de Kwik het laagfte. De grootfte bewee& g"ingen hadden plaats:
II 3 Usa



246 Bericht wagens de
Den iCtn van 3I J. 25 V. P. yan den 26 op 27" sl 1- a6 Oct.
Den 27en 2| L
tVan den 27 op 28en — aj 1.
Den 28en 3 1. harde Wind en
Storm.
Van den 30 op 31™ 5 1. 3oen V. M. AT.
Stiljland.
Den 3ien 6\ I.
yan den 31 op ienJan. 8j 1. harde Wind en
zwaare Storm.
§. 3^R. De Heer Esdré zegt: „Nu ga ik ^, eindelyk over tot de befchouwing van de laat3) fte Maand des Jaars; een Maand, dewelke 9, wegens de verfcheidene afwisfelingen van eene „ koude in een warmer; en weder van deze
in eene koudere Temperatuur zeer aanmerke„ lyk is. — De hoogte van de Kwik is maar „ middelmaatig geweest, van den 4en tot den
3ien heeft ze by aanhoudenheid onder de 2od.
geftaan; uitgenoomen vyf dagen, dat dezelve. „ van onder de 29 tot daar op en boven, voor
eenige uuren fteeg; voor het overige was de„ zelve meerendeel boven de 29 duimen.
§. ^69. „ Het Maximum is voorgevallen op den 2ten 'smorgens, 'snamiddags en 'savonds; namelyk 29d. 3 1.; het Minimum op den laatften „ dag van de Maand, 'smorgens ten 8 uuren, ,, zynde geweest 28d. 5 1.; het verfchil der „ uiterften is dus 10 lynen, en het midden 28d. ,, 10 lynen.
ff. 3 70. „ De Maandelykfche Gemiddelde Hcrg-



LüCHTSSESTELDHEID, ENZ. 247
y te is geweest a8d. io. 81.: de Grootfte Dage„ lykfche Gemiddelde Hoogte 2od. 3 1.; en de
Kleinfte a8d. 6. 33 1. — De grootfte Veran„ dering in 24 uuren was 6 lynen , tusfchen „ den 26 en 27en van den eenen tot den anderen
morgen.
§.371. „De Tydperken van de hoogte der Kwik zyn geweest:
1°. Van den ï-g*B de gemiddelde Barometer tusfchen 2od. 4 1. en 2Qd. o 1.
II0. Van den 6-i4en, de Barometer tusfchen 2od. o en 2od. 3 1.
III0. Van den 15-19?11, tusfchen 2§d. 8 en
20d.
IV°. Van den 20-23en tusfchen 29d. o en 29d. 4 1.
V°. Den 24En de gemidd. Barom. 28d. n. 148 1.
VI0. Van den 25-2(5en tusfchen 29d. 2 en 29d. o 1.
VII°. Van den 27-3 ien tusfchen 28d. 10 en 28d. 8 1.
Thermometer.
§. 372. De Hooggel. Heer van Swinden zegt: „Een gedeelte der Maand is Koud ge„ weest; zelden ziet men de Thermometer in R 4 v Dcz



240 Bericht wegens dt
s, December op ig\ gr. komen, vooral wanneer. „ dezelve, in January daar aanvolgende niet we„ derqm laager daalt. Ik heb echter in 1774 „ en 1780, de Thermometer nog laager gezien. » Op Zwanenburg zyn 'er maar vier Voor„ beelden voor handen; namelyk: 12 gr. fti „ 1742; 16 gr. in 1759; 15 gr. in 1762; 11 gr. „ m 1767. "Van den 4 tot den 13™ had men „ eenen vry ftrengen Winter, het overige der, „ Maand was tot den laatften dag Zoel. Ook „ de Gemiddelde Warmte maar i\ lyn kleiner. „ dan gewoonlyk. De dagelykfche "afwisfelin„ gen van Warmte en Koude hebben niets by„ zonders gehad,
§. 373. De Heer Esdré zegt: „Zo byzon-
der is de Temperatuur der Lucht in het beloop.
van deze Maand geweest: want, met recht „ zou men kunnen zegden, in derzelver eerfte
helft eene Wir.terfche, en in de andere een „ Lente gemaatigheid gehad te hebben; dewyl „ de zakking van de Kwik des Thermometers, na „...den 206;11 dag var,: de voorgaande Maand be-' „ gonnen , geduurende de eerfte. helft van deze „ bleef toencemen; maar die doorgaans afnam, „ gelyk zulks uit het volgende blvken zak Van „ desi 1 tot den 15** was de hoogte 'smor«ens >, tusfchen 27 en 28 gr.; de meeste van 31 tot »* 3<5. gr. 's namiddags tusfchen 33J en 41^ gra„ den; 'savonds tusfchen 29 en 38^ gr — Maar„ in het laatfte gedeelte der Maand 'smorgens „ tusfchen 36\ en gi{ graden, ^namiddags rus.„ ichen 44ï en §6 graden; en des avonds tus„ Ichen 34 en 57^ graden.
374- >jDe grootfte Warmte is derhalven



LuCHTS GESTELDHEID , ENZ. 2451
x, in de laatfte helft van de Maand waargenoo>, men; zynde, namelyk, geweest 573 graden, ,, op den 2,h'en 'savonds ten 5 uuren: de kleinfte „'ftand des Thermometers is 27 graden, op deu „ nen, 's morgens ten 8 uuren aangeteekend'.
— Het verfchil der uiterften is alzo 30^ gr.5 „ en het midden 42^ graad,
ff. 375. „DeMaandelykfche Gemiddelde Hoog„ te, heb ik bevonden , 42. 64. — De Groots „ fte Dagelykfche Gemiddelde Hoogte 54. 1, „ en de Kleinfte 30. 88 graden. — De grootfte „ Verandering in 24 uuren is geweest 14J gra,, den, tusfchen den 15 en i<5en van den eenen „ morgen tot den anderen.
ff. 376". „Het dagelyks Maximum is op ettely„ ke dagen 'savonds voorgevallen: te weeten
op den ien, was de hoogte ten een uur, 'sna,, middags 37; ten 3 uuren 37!, maar 'savonds
ten u uuren38j graden; wyders op den 15™, ,, 'snamiddags ten een uur 44I, ten 2 uuren 46}, , op welk punt dezelve 'savonds ten 11 uuren ?, nog ftond. — Dcn i8en bleef het Maximum, 9, 'snamiddags. ten een uur voorgevallen, nog 5, even het zelfde ,als 'savonds ten 11 uuren. Ein}, delyk op den 2Öen was de hoogte 'snamid}, dags ten een uur 54J gr. ten half 4 uuren 56 }, graden; ten 5 uuren 57I graden, maar ten 10
uuren 53 graden.
ff- 377- »In de eerfte helft van de Maand is „ het geheel Winter geweest; doch de byzon,, dere ftanden van den Thermometer, in dit gedeelte op de dagen van Vorst, vereischt hier eene korte befchryving. Het heeft by aan' R 5 „ hou-



ego Bericht wegens di
7, houdenheid 's nachts tot den igcn toe maatig gevrooren; maar by dag (eenige weinige da,y gen uitgezonderd,) wederom gedooid. — Ik ?, heb Hechts 5 dagen van Vorst aangeteekend, „, en van dit getal alleen maar 2 dagen, dat de 3, Thermometer voor een korten tyd, onder het 3, Vriespunt gezien is. Op den 7en 's morgens ten 8 uuren was de hoogte 33!, het vroor, „ doch kort daar na dooide het weder; want 9, 'snamiddags ten een uur was de Kwik op 36! 9, gr. maar'savonds ten 11 uuren fcheen het we„ der te zullen vriezen , hoewel de Thermometer „ nog maar ftond op 34! graden. — Den 8en, 5, ftond die 's morgens, op het gewoone uur, w °P 33 graden; de Vorst bleef flechts een korten tyd aanhouden ; 'snamiddags was de ,, hoogte 37f, maar na Zonnen ondergang begon ,, het weder te vriezen j de Thermometer ftond 3, 'savonds ten 11 uuren op 32I graden. —Den „ Qen 'smorgens ten 8 uuren op 33J gr.; om3, trent ten half negen uuren kon ik merkely„ ken dooi befpeuren; 'snamiddags ten i\ uur 36 graden, maar 'savonds was de hoogte gelyk met die van 'smorgens ; eenige natte doeken in den Thuin hangende werden ftyf. — Den ioen 's morgens vond ik de hoogte voor ,, de eerftemaal onder het Vriespunt; de Vorst 3, bleef omtrent 10 uuren aanhouden; en 'snamiddags ten een uur was de Kwik tot 36 gra,, den gefteegen; doch 'savonds na Zonnen on„ dergang, begon het wederom doorgaande te „ vriezen; en ik vond de hoogte 'savonds ten 11 ,, uuren weder onder het Vriespunt, namelyk „ op icj\ gr. — Den volgenden ncn bevond ik „ de Kwik andermaal gedaald; doch veel laager j, onder het Vriespunt, te weeten op 27 gra-
„ den,



LüCIITSCESTELDHEID, INZ. BJ*
f"f den, zynde het Minimum van de Maand; de ?, Vorst bleef aanhouden den geheelen morgen, „ maar tegen den middag werd het weder een
weinig ontlaaten. •— De Thermometer ftond, „ ten een uur op 333 graaden en ten 3 uuren s' 34? §r- > dan» tegens Zons ondergang geraakte „ het wederom aan 't vriezen, en ik vond de
hoogte'savonds ten n uuren weder onder 'c „ Vriespunt; namelyk op 29 graden.
§. 37S. „Uit de boven befchreevene gefteld-
heid des Dampkrings blykt, dat de gemelde „ Vorst niet meer dan middelmaatig was; inge-
volge hier van, is de Scheepvaart binnen „ 'sLands, tot nog toe ook niet geftremd ge-
weest; want het geene 'er by nacht gevroo-
zen was, ondooide weder na Zons opgang: „ wel is waar, ingevalle de Vorst had blyven
aanhouden, zo als dezelve op den ioeT1 be-
gon, en op den ncn voortging, zulks zoude „ hebben kunnen gebeuren, dewyl de ftilftaan,, de Wateren in deze dagen geheel toegevroo,. ren waren, en met Ys bedekt bleeven; doch „ op den laatstgenoemden dag , was de Koudé
op het hoogfte gekomen; want den volgen„ den werd de Lucht mérkelyk verzacht; voor
al 'snamiddags, en de Temperatuur nam federt ,, van langzamerhand tot den i6en toe, wanneer „ de verandering zeer aanmerkelyk geworden is; „ want de Kwik ftond 's morgens op 50! 'sna„ middags 54! en 'savonds op go\ graden, de
Lucht was toen buitengemeen Zoel en Aange„ naam, meest met een Zuiden en ZW. Wind „ waaijende, en in dezer voegen aanhoudende, „ tot aan het Ia;tfte van de Maand. Het fcheen „ waarlyk, als of men uit den Winter onmidlyk „ in de Lente overgeftapt was; verfcheidene
„ Bloem™



0§» Bericht wegens de
*> Bloembollen in den kouden grondliggende, be-> „ gonnen uittefchieten; ja zelfs zyn eenige Boomen door de middag Zon befcheenen, geduu> „ rende deze laatfte helft der Maand zodanio- in „ hunnen groei voortgegaan, dat men merke„ lyke kleine blaadjes zag ontwikkelen. Deze o, gemaatigde Luchtsgefteldheid begon echter op „ den laatften, of 3,1e" dag na Zonnen ondergang ,, aanmerkelyk te veranderen; de Tbermomeu*
snamiddags ten 1 uuren op 481 gr. ftaande „ was 'savonds ten 11 uuren reeds totop 340-/ „ gezakt; de Wind was dezen dag: in *t N\V* „ gefchooten en *s avonds NO. zeer luchtig„ waaiende, het geen ook eenige natte doeken „ in den Tuin hangende, deed bevriezen. En des „ aanmerkelyke Vorst volgde, welke daar op „'s nachts tusfchen dezen en den volgenden „ Nieuwe Jaarsdag voorviel; dan, .deze zullen wy m de volgende Maand gedenken.
§: 379- De Heer Holl bericht ons: „ De„ cember was iets warmer, dan middelmaat!» ■ „ maar van den i<J?» tot den laatften zeer zacht" ?» 111 welken tyd de gemiddelde Hoogte 45^ gr' ;> was; daar die voor de geheele Maand 39* „ gr. uitmaakte: in de eerfte veertien da»en' „ vroor het dagely ks, doch niet fterk; want „ de Thermometer Hond 's morgens en 'savonds „ meest tusfchen 30 en 32 graden, en den nei* „ 'smorgens het laagfte op ai| gr. Niets aan„ merkelyks was verder in deze Maand, dan „ de Oostelyke Winden, die van den 1 tot den „ I4e" onafgebrooken gewaaid hebben, en de v gidelyke Ysmaaking, die ik den ioen in een i? Bierglas met Water ontdekte.
». Ik-



LUCHTSGESTEIDHËID,. ÈNZi ' Zgg
, l, He weet zeer wel, dat de Ysmaaking nieC V, altyd evenredig is aan de Koude; doch daar
het volgende verfchil my wat groot voor}, kwam, kon ik niet nalaaten het zelve mede
te deelen.
„ Den ioen December 's middags, zette ik „ (zegt de Heer Holl) een Bierglas met
versch gepomt Putwater naast een fhermome„ ter, die geduurende den tyd, dat het Water „ daar by ftond 34 gr. teekende, het zelve be„ vroor in minder dan een half uur tyds, ter „ dikte van een halven Gulden.
,, Den volgenden dag, op denzelfden tyd, „ plaatfte ik weder een Bierglas met versch ge„ pompt Put-water, naast denzelfden Thermome„ ter, die van 32^ tot 30 gr. in een en half „ uur , dat het Water daar by ftond, zakte j
zonder dat het minste Ys daar in kwam; de i? Lucht en Windftreek was gelyk den voor„ gaanden middag; alleenig was de fterkte des „ Winds den ioeil 8, en den nen maar a„ krachten, zonder fterke Wind alleen, dén,
eerden dag zo veel Ysmaakende deeltjes met
zich gevoerd hebben , dat het Water zo „ fchielyk bevroor, by eene koude boven he£
Vriespunt, daar den volgenden dag het orn-j
gekeerde plaats had".
§. 380. De Tydperken der Koude dezer, Maand, waren aldus;
1°. Van den i-6en, de gemiddelde hoogte van den Thermometer tusfchen 37 en 30 graden.
tl". Vaj|



2^4 Bericht wegens de
11°. Van den 7-12en, tusfchen 14 en 28 gr;
IIP. Van den i3-i5en, tusfchen 35 en 39 gr*
IV°. Van den iö-22en, tusfchen 38 en 46 gr.
V°. Van den 23-3ien, het warmfte Tydperk, tusfchen 45 en 50 gr.
3L.UCHTSGESTELDHEID eil WlNDEN.
g. 381. De Hooggel. Heer van Swinden bericht wegens Franeker: „Men heeft twee „ geheel Heldere, en maar twaalf geheel Be„ trokkene dagen gehad, dat zeer zeldzaam is : „ geen Hagel; maar eens den laatden dag wat ,, Sneeuw; 8jj 1. minder Regen dan gewoon„ lyk. Van den 11 tot den igen viel 'er in 't „ geheel geene, en tot den i9en maar zeer „ weinig Regen".
De Winden hebben de volgende byzondcrheden opgeleverd. ,
N. fchraal o in plaats van 1 c
W.— 24 54;
ZO. • 342 . n08.
O. , 85 33.
De Maand is Winderig geweest, voor al voor de Winden tusfchen de 24 en 40 oneen.
S. 382. De Heer Esdré meld: „ De Luchts5, gefteldheid is geduurende deze Maand meest „ Betrokken, of byna Betrokken geweest; ik
„ heb



LlJCHTS GESTELDHEID , ENZ. igg
1, heb flechts 6 deels Heldere, deels Bewolkte, „ meest ten tyden van vriezend Weder, en a „ Bewolkte, of byna Heldere dagen aangetee-^ .„ kend.
§. 384. „ Agt dagen van M:st en Nevel heb' ik waargenoomen, waar van ik a inde eerfte,
„ maar de overige na den igen der Maand ge-
„ weest zyn.
§. 384. „ Op eenen enkelen dag heeft men „ Sneeuw gehad, en zo weinig, dat ik derzelver „ hoogte, noch het gemaakte Water hebbe kun„ nen aanteekenen. Op den 3ien is 'er ook „ wel Sneeuw gevallen, doch met Regen ge„ mengd. Eindelyk op den oen 's morgens en >, 'snamiddags is 'er Yzel aangeteekend.
§. 385. „ Op twee agtereenvolgende dagen; „ namelyk'op den 11 en I2en, nam ik Noor„ derlicht waar, waar op ook de aanmerkelyke „ verandering, met betrekking tot de Winden „ en der Temperatuur gevolgd is; gelyk ik in ?t „ kort zal aantoonen , na alvorens het Ver„ fchynfel zelve, zo als door my gezien en „ waargenomen is, befchreeven te' hebben.
„ Op den nen 'savonds, omtrent ten 7 uu„ ren, begon het Noorderlicht zich te vertoo,, nen, in den aanvang als een wit, doch flaauw
licht, 't welk naderhand ongeveer ten 8 uu„ ren zodanig aanwakkerde, en de Dampkring „ dermaate verlichtte, even als of het Maan-
licht ware. >— Ten 9 uuren veranderde dit „ wit in een bleek rood licht, het welk geen 5, aangenaam vertoon opleverde; met dit Licht
» was



t$;6 Buïcht wegens dè
V, was de Dampkring van 't Noorden af, tot hy ,> het Oosten bezet, met tusfchenpoozingen een „ Weinig bleekef, dan wederom donkerder „ wordende, naar 't my toefcheen, doorWol,, ken, dewelke zich van eikanderen verfpreidende, een bleeker, maar wéder digter in „ een, en by elkander gedreeven zynde, dan ,-, eene hooge roode koleur vertoonde, veroor„ zaakt werd. — Deze afwisfeling van koleur „ werd niet overal gezien, maar op verfchei,, dene plaatfen. Ten 11 uuren was alles ge„ noegzaam verdweenen; alleenlyk bleef in 't Noorden een zeer flaauw Licht overig, maar ten 11 uuren begon het zelve wederom op ,, te wakkeren, en was naxkwartier na 12 uu,, ren. zeer fterk en uitermaten helder; doch „ wit, gelyk anderfins het Noorderlicht door,, gaans is. Ongeveer ten half een uur was alles „ weder verdweenen, dus verre het Noorder?, licht van den 1 ien.
„ Des anderendaags vertoonde zich wederom het zelfde Verfchynfel, hoewel niet van die „ koleur, noch zo fterk als dat van daags te vooren, zo even befchreeven; mogëlyk kan „ dit het overfchot der Noorderlicht-ftofien „ van den voorgaanden dag geweest zyn. — Nu „ zullen wy zien wat 'er omtrent de Winder. .,, en Temperatuur des Dampkrings voorgevallen „ is,
„ Geduurende de tien eerfte dagen van de r„ Maand, hadden de O. ONO. en ZO. ftree„ ken gewaaid; namelyk op een of twee da. jj gen OZO., maar van den 7 tot den ncn ge>, duurig uit den ONO. hoek, en dan vry hard
,, bla-



Ï,UCHTSGESTELDHEID, ENZ. 257
blazende. Op den i2en was de ftreek
>, OZO. gefchooten; den i3en O. t Z O „ en OZO.; den i4en ZZO. en ZO.;"doch den „ i5en Zuiden; den 16" ZZW., en voorts in „ de laatstgenoemde ftreek tot het einde van de 9, Maand, eenige weinige dagen, dat dezelve „ ZO. en ZZO. was, alzo gebleven en bragt „ de zo even befchreeven Temperatuur der Lucht ,, te wege. Zou deeze byzonderheid, gevoegd „ by de gemelde aanhoudende Zuid-westelyke ftreeken , kort na de vertooning van het „ Noorderlicht waargenoomen, ook als een ge„ volg en gewrocht van dit Lucht-verfchynfel „ kunnen worden aangemerkt? of zou misfchien „ het Noorderlicht door het Maans-Perigeum, », op den nen voorgevallen, te wege gebragc „ zyn ? Ik durf niets bepaalen; dan, dit kan ik „ echter hier by voegen,, dat ik federt verfchei,, dene Jaaren reeds door Waarneemingen be„ vonden heb gehad, dat de vertooning van een „ meer als gemeen fterk Noorderlicht, eeneaan„ merkelyke verandering in de Windftreeken^ „ zo ten opzichte van den hoek, uit welke de„ zelve waaien , als met betrekking hunner „ krachten, doorgaans ten gevolge.gehad heeften wel byzonder, wanneer 'er fterk e Vorst „, heerschte ten tyden als het Noorderlicht „ voorviel, een kouder Lucht, kort daarna in „ een veel gemaatigder verwisfelde, »t zy met enkel dooi Weêr, zonder harden, • of ook wel met harden Wind verzeld; dan, zodani;, ge gevolgen öp het verfchynen van het Noor„ derhcht heb^ ik nochtans niet altyd, maar „ veelmaalen, ja byna doorgaans, wanneer het „ zelve by uitftek zwaar en fterk geweest is, h gezien- Dit is ook de reden waarom by de



158 Bericht wegens de
„ befchou.ving van iedere Maand, verflag van' „ het Noorderlicht gedaan wordt, tevens" mee „ opgave van de Winden of Luchtsgefteldheid, ,, eenige dagen voor en na de vertooning, ten „ einde in het vervolg van tyd een zeker be,, fluit, indien het anderzins daar uit op te maa,, ken is, te kennen trekken.
§. 386. „D^ • .• 't remaatigde Luchtsge'„ fteldhtid heeft e c leidene maaien Regen „ aangebragt; hebbende op 2 dagen weinig en „ op 7 maatig geregend De hoeveelheid i>jr dag „ gevallen , is éc! ter niet meer dan lynen ; „ maar daar en tegen 'snachts 13 lynen; wes-
halven de geheeie Maandelykfche hoeveel„ heid is 1 duim £ lynen. — De grootfte me„ nigte op eenen dag gevallen, is niet meer„ der, dan i\ lyn, en de kleinfte | lyn, dus „ het verfchil if lyn is.
§. 387. „De Uitwaasfeming daar en tegen in „ de Zon is, van 6\ lynen, en buiten de Zon „ 4I lynen. Ik diene hier aan te merken, dat „ op den 10 en nen, toen het zo hard begon „ te vriezen, de Uitwaasfëmings bakken binnens „ huis moesten gebragd worden; maar op den „ volgenden dag, den i2en en federd wederom ,, als te vooren, buiten gcfteld zyn geworden.
§. 38-8. „Alle de Windftreeken, üitgezon,, derd de Noorder, hebben in deze IVIaand „ gewaaid; maakende och ter te famen nietmeer„ der dan het klein getal van 49 uit, waar van de
ZO. en de ZW'. ieder 11 maaien, en het „ meeste gewaaid hebben; dan, de Zuider 10
maaien; de NO. 9 maaien; de Ooster 5 maa-
» len,



Luchtgesteldheid, enz. 259
„ len, de W. 2 maaien, en de NW. eenmaal ,, en het minfte van alle de Streeken. — De „ Zuider, ZW. en Westerftreeken, zyn alleen „ in het laatfte gedeelte van de Maand, en byna s, op agtereenvolgende dagen aangeteekend; 22 „ maaien heb ik Stilte; 32 maaien Winderig; „ 3 maaien kouden Wind, en eenmaal Storm; „ wyders 12 dagen van een, 13 van twee, en 6 dagen van drie Streeken aangeteekend.
§. 389. „Met de volgende vier Windftree„ ken alleen heeft het in deze Maand gere,, gend: namelyk met de Zuide Wind i\ lyn „ en het meest; voorts mee de ZW i'jj lyn; „ met de ZO. \ l, en eindelyk met de Weste „ Wind \ lyn, en he^ minfte.
§. 390. De Windftreeken waren te Groningen : den 18, 20, 24, 28 en 29en ZW. den 14 en 19" ZO. den 3, 5, 6-10, 12 en i3en O. den 2en NO. en O. den 15, 22 en i6en ZO. en Z. den 16, 17, 23, 27 en 30™ ZW. en Z. den 1, 4 en nen ZO. en O. den 2.5en Z W. en W. den 2ien ZO. en ZW. den 3ie" ZO. O.'en No!
Te Amsterdam: Den ienZO. en NO. den 2en O. en ZO. van dcn 3~6en ZO. den 7eil O. en ZO. den 8 en 9en ZO. den 10" O den 11" en i2en ZO. den ZO. en O. den 14" ZO. den i5enZO,en ZW. den i6ea ZW. 'den i7en Z. ZO. en W. den i8en ZO. den 10™ ZO. en Z. den 2oen ZW. den 2ien Z. den 22en'ZO. en Z. van den 23-2.5en ZW. den 2<5en ZW. en ZO. den 27™ W. en ZW. den 28en ZW. den 5 9en W. den Qoen NW. en ZW, den 2ien NW. N. en NO,
S 2 Te



%6o Bericht wegens de
Te Sparendam: Den ien ZO. van den a~ 5en O. den Ö"cn NO. den 7ea NO. en O. van den 8-ioen O. den nen O. en ZO. van den 12-14" ZO. den 15"» Z. van den i6-i8enZW. den ioen ZW. en ZO. den 20 en 2i«n ZW. den 22en ZO. den 2^ea ZW. den 24" Z. en ZW. den 25™ ZW. den 2Óen Z. en ZW. den 27en ZW. en W. den 2«en Z. en ZW. den 2gen W. en ZW: den 31"1 ZW. en NO.
De Heer Engelman geeft verders de volgende opmerking : ,, De Barometer heeft weinig ,, verloop gehad. De Thermometer heeft van den tf y-i4en Vorst geteekend; in eene verfche „ byt, heeft het in 't geheel 38 lynen Ys ge„ maakt. Van den i$ea tot het laatfte der „ Maand heeft het zacht dooiweer geweest, by„ na niet gewaaid, fchoon het den 28en uit den „ ZW. een fris koeltje woei. De Vorst zal „ de Lucht wat opgedroogd hebben; een blyk „ daar van is de meerdere Uitwaasfeming dan „ Regen."
Te Zwanenburg: Den 1 en 2*n O. vanden 3-5en ZO. den 6en O. den 7en ZO. en O. den 8en ZO. den 9 en ioen ZO. den 11en O. en ZO. van den 12-14" ZO. den 15™ Z. den ióenZ. en ZW. den 17" Z. den i8en Z. en ZO. den i9en ZO. en Z. den 20" ZW. den 2ien ZW. en Z. den 22«n Z. en ZO. van den 23-25"1 ZW. den 26en Z. en ZO. den 27" ZW. en W. den 28en ZW. den 29=" ZW. en NW. den 30" ZW. den 3ien ZW. NW. en NO.
In 'sHage: Den 1 en a«n O. en ZO. van «3en 3_5<=n o. den 6en O. en NO. den 7en O.
en



LuCHTSGESTELDHEID, enz. 2Öt
en ZO. den 8 en gen O. den ioen O. en ZO. den nen O. en ZO. van den 12-15 ZO. den i6en' ZW. en W. den 17"1 ZW. en ZO. den 18™ ZW. en Z. den ip«n ZO. den 20" ZW. en W. den 2ien Z. den 22cn Z. en ZO. den 23™ Z. en ZW. den 24™ ZO. en Z. den 25™ W den 26en Z. en ZO. den i^cn NW. en W- den 28en Z. ZW. en W. den 29™ W. en ZW den 30en W. den 31*" W. NW. en NO.
Te Delft: Den 16, 20 en 23e" ZW. den I4en ZO. den 4, 7-11 en 13" O. den 2, 3 er 6™ NO. en O. den ï« NO. en ZO. den 27 en 30" NW. ZW. den 21" ZO. en Z. den 15, 22-24" ZW. Z. den 5 en 12" ZO. en O den 17, 18, 19, 25 en 2öen ZO. en ZW.
Te Schoonhoven : den i*n ZO. den 2enZO. en O. den 301 O. den 4 en §™ O. en ZO. den 6en O. van den 7-1 ien ZO. en O. den i2«iZW. en O. den 13" ZO. Z. en ZW. van den 14-17=" ZW. den 18" ZW. en Z. den i9 en 20" Z. van den 21-23" ZW. en Z. den 24 en 2,5en ZW. den 26" W. en ZO. den 27=" ZW. en W. den 28" Z. en ZW. den 29™ ZW. en W. den 20" ZW. den qi0" NW en NO.
Te Middelburg: den 16, 17, 19, 20, 23 en 24" ZW. den 8-1 g en 24" ZO. den 6" 6'! den 3" NO. en O. den 27™ NW, en W. den 18 en 31" NW. en ZO. den 25 en 30*" NW. en ZW. den 4, 5 en fen ZO. en O. den 15, 22 en 26" ZO. en ZW. den ien ZW. ZO en NO. den 2" O. ZO. en NO. den 21" ZW Z. en ZO. den 28 en 29^ W. NW. en ZW.'
S 3 Te



262 B'e r i c h t wegens d'e
Te Sluis in Vlaanderen: den ien ZO. van den 2-14" O. den 15" Z. den 16 en i7ei1 ZW. den 18" ZW.en Z. van den 19-21" Z. van den 22-24'" ZW. den 25" W. den 26" ZW. den 27 en 28" W. den 29" NW. den 30" W. den 31" NW.
Te Bergen ov Zoom : den ien ZO. van den 2-13" O. den 14" ZO. den 15" ZO. en Z.. den 16" Z. en ZW. den 17 en 18" ZW. den I9cn Z. en ZO. den 2cen Z. en ZW. den 2i«i Z. den 22«a ZO. en Z. den 23en Z. den 24ea ZO. Z. en ZW. den 25e* ZW. den 26en ZO. den 27en W. en ZW. den 28en Z. den 29 en 3oen ZW, en W. den 31 cn W. en N O.
Te Breda: den 15, 17, 20, 21, 23 en ZW. den 1, 8, io-ige» ZO. den 7en O. den 29en NW. en ZW. den i4en ZO. en Z. den 19 en 24en ZW. en Z. van den 3-6 en 9^n ZO. en O. den 1 6, 15 en ~oen ZW. en W. den 26en ZO. en ZW. den ien ZW. O. en NO. den 18 en 22cn Z. ZO. en ZW. den 2jen NW. W. en ZW. den 31 en W. NW. en NO.
Overeenstemming met de Chaldeeuwfche Periode.
§. 391. De 3Óe Waan maand van dezen Saros neemt een aanvang met den ien December 1781; den 2cen November 17 63, en den 8en November 1745.
5. 392. Het Maximum van den Barometer was :
in 1745 van 29d. 6. 34 1.
i76j 29d, 4. 89.
1781 »-". 29d. 4. 16.
■: liet



X/UCHTS GESTELD HEID , EWZ.
Het Jaar 1781 en 1763, komen derhalven het naaste by elkander; en 't Jaar 1745 wykt van beide de voorgaande Jaaren in hoogte veel af.
$. 393. Het Minimum van den Barometer was ; in 1745 van zyd. 9. 40" 1. 1781 2.8d. II. 14.
Hier verfchilt wederom het Jaar 1781, met de andere Jaaren, dus het Maximnm van 1743, en het Minimum van 1781, eene groote Modificatie ondergaan hebben.
§. 394. Het Maximum van den Thermometer was:
in 1745 van 50 gr.
1763 50.
j78x-_48. 5.
Hier uit zoude men konnen befiuiten, dat deze uiterfte ftand van den Thermomeur, veel overeenkomst onderling met den anderen heeft gehad.
§• 395- Het Minimum van den Thermometer was ter zeiver tyd :
in 1745 van 29 gr.
17,53 27.
1781 1 22. 5.
Hoewel de Thermometer in de Jaaren 1745 en 1763 niet tot een gelyke laage ftand als in 1781 gedaald is, zyn die twee Jaaren echter koud geweest. Men zoude derhalven hier uit kunnen 5 4 ov-



.S4a Bericht wegens de
opmaaken , dat deze Jaaren , met eikanderen overeenkomen.
§. 396". De Winden waren als volgt:
J745- i7ff3N. 2 1 0#
NO. ■ 25 18 1.
O. ■ 1 o 16.
ZO, — 34 22 33,
Z. —- 1 • 6 iS.
ZW. 18 — o2 — 24,
W. 2 6 1
NW. ■ 10 9 3."
Stille d. o . g o.
Hier uit ziet men , dat in liet Jaar 1745 de ZO., in 1763 de ZW., en in 1781 de ZO. geheerscht hebben: ook hebben, in het Jaar 1763 , de ZW. Winden dikwyls genoeg gewaaid, om de Overeenkomst tusfchen de heerfehende ZO. Winden in die Jaaren daar te ftellen.
Overeenstemming met den Metonifchen Maan-cirkel
ï' 397- Volgens deze Periode was:
Het Maximum van den Barometer:
in 1781 van 29d. 3. 92 1>
1762 ij 29^ 6. 83.
1743 —— 2pd. 9. 74,
Het



LUCHTSGESTELDHEID , ENZ. l6g Het Minimum:
in 1781 van 28d. 6. 44 L
I7Ö2 2Qd. Ii 00.
*743 27d' io* 92-
Het Medium.-
in 1781 van 28d. ir. 85 L, 1762 29d. 4. 49.
J743 —— 29d* 2- XI*
Hier uit ziet men dan klaar, dat voor deze Jaaren, geene gelykheid van gang, in de Barometers, heeft plaats gehad.
$. 398. De Standen van den Thermometer waren:
1743. 1762. 1781. Het Maximum van 48, 00 — 46.00 — 48.50.
Het Minimum 25.00 — 15.00 — 22. go.
HetMedium 37.27—-33.23—35. 68.
Het Jaar 1743 en 17 81 fchynt hier over een te komen. In 'f Jaar 1762, is het Minimum veel laager geweest, dan in de andere Jaaren: ook varieerden de Media met elkaiaderen; zo dat het moeijelyk is, de Overeenkomst omtrent de Warmte daar uit afteleiden.
S- 399. De Winden waren als volgt:
1743. I7<&. 17^.' NO. ~ 8 ~H 22 ZZ
■« s a



a.65. Bericht wegens de O. 2 i3 i/j.
ZO. ■ ■ 0.6 ■ 21 o o
2
ZW. 41 . 22 24.
W- 5—i 1.
NW. ■ 10 13 3,
Stille d. > o o o.
iJ? ^43 ^bben dan de ZW.; in 1762 de NO. en ZW een.gelyk getal, en het meest, en m 1781 de Ztl Winden de heerfcherde geweest, by gevolg zoude het Jaar 1762 met 1743 eenige overeenkomst hebben: maar de andere Jaaren geen.
Invloed der Maane op het Weder.
5 400. Den 1" V. M. en den 2« Noorder bttJjland, den 1 en 2" nam de Koude grootelyks toe, tot den II™. Den 5e„ D ^ V M.5 den 8" L. Q. den 9" Dooiend Equino£kum.: en bygevolg veroorzaakten deze Maanpunten geene verandering in de koude dezer Maand; maar met het Naaste Punt den nen als mede Vierde Dag voor N. M.; op dien dag! ' nam het Koudfte Tydperk der Maand een einde. — Den i5en N. M. en Zuider S(UJJand dezg
beide zamenkomende Maanpunten veroorzaakten geene vermindering in de toeneemende Warmte. Den i9en Vierde Dag m N> M . , na
dit Maanpunt had men twee agtereenvolcrendkoude dagen. — Den 2:" E. Q. en KkEquïnoct. met deze Afpeilen had men wederom eene vermeerdering van Warmte, welke tot den 28" duurde; op welken dag het Maximum van de
Maand,



LuCllTSGESTELDIIEIE , ENZ. 267
Maand voorviel. Den 25" Verfle Punt; den 3oe* V. M. en Noorder Stiljland.
§. 401. De Barometer begon met den ien C*) aan het daalen te gaan, en hield daar mede aan, ta;: £ e n 3", daags na het Noorder Stilfland; vervolgens onderging die eene fcféine ryzing, tot den 7e», eenij e voor het Laa.fte Qiiartier; daarop eene geringe daaiing tot den 8en 's morgens, va. rn:: dezelve wederom klom tot den icen. — Den pen Daal end Equinoclium den nen Naaste Punt tn Vierdt Dag voer N. M. — van dett, ia-i^en was de Barometer byna S;a.tionair; maat met den i.^en 'smiddags begon men eene daaling waar te -reemen; juist op N. M. en Zuider Stiljland; welke daaiing tot den i8en duurde; beginnende dien dag des avonds wederom te klimmen, en daar mede tot den 22en aan te houden , cp wehken dag men E. Q. en Klimmend Equinoclium had: van dien dag had men eene daaling tot den 2,4011 dus daags voor het Verfle Punt, van dien dag tot op den.ao'cn eene daaling, den ao^n, Vierde Dag voor V. M.; van den 27-30^11 eene ryzing; maar met de V. M. op den 3oen wederom eene daaling.
§. 402. Den ien V. M. was de Wind Veranderlyk ; maar kwam met den Noorder Stilfland van de Maan in'het NO., en bleef uit die Streeken waaien, tot den pen ; 0p fommige met eene Streek Oostelyker, en zelfs geheel Oosten ZO.; doch was maar van korten duur. — Den 8en L. Q. en den pen Daalcnd Equinoclium. — van den
10-
( *) Den ien V, M. viel het Maxhnnm yan den tare-i
toeter voor,



268 Bericht wegens dt
io-r.5en was de Wind ZO.; en dus tot de N. ]M. en Zuider Stiljland. van den i6-i8cn was de Wind ZW. den ipen, Vierde Dag na N. M., de Wind ZO. den 20 en 2ien ZW. den 22" ZO. en E. Q. Van den 23" tot het einde der Maand YTeranderlyk,
5. 403. De Ryzing van de Kwik zegt de Heer Lsdré : „ Welke in de laatfte dagen van s, de voorleedene Maand had begonnen toete„ neemen, was op den ien van de tegenwoor„ dige Maand reeds ij lyn boven de 29 duimen
'snamiddags, en 'savonds nog \ lyn hooger. „ — Den volgenden morgen was ze op dezelf-
de hoogte, van 29**. i| lyn; doch 'snamid„ dags \ lyn hooger; maar 'savonds wederom „ een halve lyn gedaald. — Den ien is de Vol„ le Maan voorgevallen. Van den 3-5'" is de
hoogte blyven afheemen; maar op den laast„ genoemden dag op de hoogte van 2&d. *iof ,, lynen gedaald zynde, is het niet alleen de-
zen geheelen dag, maar zelfs tot den vol-
genden namiddag aldus gebleeven; begin„ nende toen weder met eene halve lyn ry-
zen, tot die den 7"1 'snamiddags begon te „ daalen, en dus voortging tot den 8en; heb„ bende 's morgens van dezen dag nog dezelf„ de hoogte van 'savonds te vooren; doch 'sna-
middags \ lyn toegenoomen zynde, daalde „ zy des avonds weder op dezelfde hoogte „ van 'smorgens; dan, den volgenden 9en dag „ begon zy weder te klimmen: — nu is hec ' op den 8en Laatfte Quartier geweest. — De „ Kwik federt den dag van 't Laatfte Quartier „ wederom by-aanhoudenheid ryzende, had op v den ioen >$morgens reeds de hoogte van 28d.
11



LUCHTS GESTELDHEID, ENZ.
n ii lynen: aanmerkelyk is het, dat deze hoog„ te aanhield tot den men >s morgens, wanneer ,, zy nog een haken lyn hooger gereezen was* „ doch bleef op deze hoogte den geheelen dag „ niet alleen , maar zelfs ook den volgenden „ i?eji tot 'savonds, wanneer zy \ lyn gedaald „ was. — Op den iie», is het Maans Perigeum „ voorgevallen. — De evengemelde daaling op „ den i3en 'savonds begonnen, h eft onafoe„ brooken van den 14-16 n tot 'savonds aanjre„ houden; hebbende namelyk, 'snamiddags van „ voorfz. dag, de hoogte van a8d. j\ lynen be< „ reikt; was 'savonds wederom gereezen np • „ 28d. 9 lynen. — Op den i5en is het N. M. ,, geweest. — Van den i6-2oen is de hoogte met eene kleine Verandering dan gereezen, „ dan wederom gedaald; maar van den Iaatstge„ melden dag, tot den 22en, heeft de klimming „ niet alleen onafgebrooken blyven aanhouden „ maar dezelve is ook met groote fchreeden „ voortgezet; want den 20cn 'smorgens op 28d. „ io| 1. ftaande, was de hoogte 'savonds al ic>\ „ ij 1., en den anderen dag den 21 en reeds op „ 29d. 3 1. het Maximum van de Maand; op
„ welk punt zy den geheelen dag bleef ftaan.
„ Op dezen dag was de Zon in het winter Sol„ flium getreeden. — Sedert den 22en, den dag „ van het E. Q., heeft de Barometer tot den „ soen, dan met daalen, dan wederom met ry„ zen voortgegaan; doch op den 3oen >smor-> „ gens de hoogte van 28d. io| L verkreegen „ hebbende, klom ze 'snamiddags een halve „ lyn hooger; doch 'savonds was dezelye 3 ly„ nen gezakt, namelyk tot op 28d. 8j 1.; den ,, volgenden dag, ftond ze op 28d. 5 l- maar
:> was



670 Bericht tvegens de
5, was 'snamiddags wederom gereezen; op den 9t 3°en *s ^e Volle Maan voorgevallen:
„ Onder de gemelde byzondere Standen komt £, my, in de eerfte plaats, aanmerkelyk voor, „ dat kort na de Volle Maan, de Kwik haare „, hoogte boven de 19 duimen, welke zy eeniB, ge dagen gehouden had, met eene hoogte 9, daar onder verwisfeld heeft; en niet eerder „ boven geklommen is, dan op den aoen, wan'„ neer de ryzing met groote fchreeden ge„ fchiedde; doch het alleraanmerkelykfte dunkt 9f my, is de evengenoemde Ryzing tot het Maxi9j mum van de Maand op den ai=n zynde de dag 5, van het Solflitium. — Eindelyk is de Stilfland 9, der Kwik op den bovengenoemden ioen en s, ii«i dag, de dag van het Maans Perigeum op'5, merkzaam; en fchoon daags daar aan, de hoog9t te met een halve lyn' vermeerderde, bleef 3, dezelve andermaalen aldus rusten; weshalven 5, de Kwik-Kolom vier agter een volgende da9> gen fcheen in rust te willen blyven."
'sHage, G. yan dek. Weyde.
'den ióen April 1786.



VERHANDELINGEN
VAN DE
NATUUR-
E N
GENEESKUNDIGE CORRESPONDENTIE-
S O C I E T EI T9
IN DE
VEREENIGDE NEDERLANDEN,
OPGERICHT I N 'S H A G E,
Ventot, & Var'um Coi.'l prxdhcere morem
Cura Jït, tic Putros eultusyze hmb'utisque locorum. •
V I F. G r L 1 U 8, '
III. DEEL. II. STUK.
IN 'sGRATE N HJGE, By LEONARDUS ROSMULLER. '
MDCCLXXXIX. '






EERSTE CLASSE,
Van de Landen van den Helius , behelzende Staats-Vlaanderen , Zeeland, het Marquizaat van Bergen op den Zoom, de Baronnie van Steenbergen, de Landen van Princeland, Overflaqué, Voorne , enz.
KORT BERICHT.
Over de Gedoöpten , en Geftorveneh dié 'er geweeft zyn; mitsgaders over de Ziekten , die 'er geheerfcht hebben in den Jaare 1781,
TE
SLUIS IN VLAANDEREN,
DOOR DEN HEER
G. W. CALLENFELS,
Med. Doft. enz.
INLEIDING.
TTn myne twee voorige Berichten, die ik als X Medelid de eer gehad heb aan het Natuur in Geneeskundig Correspondentie Genootfchap te zenden , eenig gewag gemaakt hebbende over de A gele-;
VAN
STAATS - VLAANDEREN.



■2 Bericht van
gelegenheid der Stad Sluis, en over al het geen, dat daar toe betrekkinge heeft, zo is zulks onnoodig nu te herhaalen. Dan , om dat eenig meerder gedeelte Menfchen , vooral in eene kleine Stad, een groot bnderfcheid maakt in de Dop- en Sterf-Lyftm, zo dient.aangemerkt te worden, dat in het laatfte van de Maand July het ie. en ae, Banaillon van de JVallons \ax\ Grenier afgeloft is door het Regiment Zwitjers van Stu.iler , 't welk veel talryker is, dan twee Battaillons van de JVallons; want dezelve compleet zynde bedraagen op zyn beft een getal van 700 Manfchappen • daar de Zwitjers van StüRler, zonder de Verlofgangers hier in kwamen marfcheeren met duizend en veertig Man uit Breda. Ook is de hier in Garnizoen liggende Compagnie Ar ii! Ier ijl en een weinig verfterkt, naardien in het Voorjaar hunne Detachementen , die te Veere en Vlissingen lagen , order had bekomen van zich by hunne Compagnie te voegen, en gevolglyk hier naar toe kwamen om Garnizoen te houden.
Nu zal ik ingevolge de Orde, die ik in myne voorige Berichten gehouden heb , hier hiaten volgen: vooreer}! een Lijst van de Ged ooft en : Ten tweeden een van de Gestorvenen: Ten derden twee Lijsten van den Oüderdom, waar in zo de Militairen als Burgers overleeden zyn ; en eindelyk , zal ik opgeeven de Ziekten, die hier in het voorleedene Taar geregeerd hebben met myne Aanmerkingen." Zie hier dan, eerft de Lijst der Gedo op ten.
L IJS T



Sluis in Vlaanderen. 3 L IJ S T
Der Gedoopten in den Jaare 1781.*
1 j
Zoons. Dochters.
•g 5 | j g s
« B o f o B " "
•e § I 1 § S 3
£ 5 S P< «■ <
JL 0 l
jtnuary. 2 i_jJ_J_l_J_L_3 f 8
February. I | I 1 2 1 O a I 3._
Maait. 1 3 I 4 1 7 1 r3 '
April. i_J i | a j 4 | o 4 I 6
Wei. O 1 Q~l O I 1 1 I a I a
Juny. a | o [ 2 a | i 1 3 I ~
Jniy. 2 | i 1 3 i | 6 1 7 j JQ
Auguftus. i | o | i 3 | i | 4 1 5
September. i j O 2 I | 2 | 3 | 5
Oaober. 3~1 0 3 1 1 1 \ 2 \ 5
November. i | O I 4 1 * 1 5 I ^
December. ïjH 2 ) 7"j~~l [ 2 | 4
Totaal. JTSjHTg 25 1 21 1 45 1 7*'-
Deze Lyft toont ons aan : i°. Dat 'er 26 Zoo»» Gedoopt zyn; als 18 in de Gereformeerde, en 8 in de Roomfche Kerk; en vergelykt men dezelve met de Lyft van het Jaar 1780, 7.0 zal men bevinden , dat 'er 7 Zoons minder Gedoopt zvn, dan in het evengeraelde Jaar: A 2 en



4
Bericht van
en dat 'er 46" Dochters, namelyk 25 in de Gereformeerde en 21 in de Roomfche Kerk ten Doop zyn aangebooden : (a) Dus zes meêr dan in het voorleedene Jaar; weshalven de Dochters het de Zoonen in getal verre overtreffen ; want 20 Dochters zyn 'er meêr ; 't geen duidelyk aanloopt tegen het gevoelen van den vermaarden Suszmilch; doch men zie hier, over zyne (b) Aanmerkingen in myn eerfte Bericht (f) medegedeeld.
i°. Dat het getal der Gedoopte Kinderen in de Gereformeerde Kerk beftaat in 43 ■ dus drie meerder dan in 't voorige; en waar'onder vier paar Tweelingen , 1 maal Tweelingen Zoons-, 1 maal Tweelingen Dochters, en 2 maal Tweelingen een Zoon en eene Dochter.
30. Dat 'er in de Roomfche Kerk 29 Kinderen de plegtigheid van den Doop hebben ondergaan ; dus vier minder, dan in het voorleedene Jaar: en dat 'er 14 meer in de Gereformeerde , dan in de Roomfche Kerk ten Doop gebragt zyn.
En eindelyk, dat 'er over het geheel 72 Kinderen Gedoopt zyn, 't geen een minder is dan in het Jaar 1780 ; zo dat beide Jaaren hier in van den anderen weinig verfchillen. Nu volg: de Lijst der Gestorvenen.
LIJST
(a) Vergelyk de Doop-Lyjl van den Jaare 1780. (i>) In zyne Goddel. Orde. g. 410.
(c) Zie Bericht van Sluh in Vlaanderen, yan 1778 en 1779, p. 11 cn 12.



Sluis in Vlaanderen. 5 L IJ S T
Der Overleed enen in den Jaare 17 81.
I Burgers. Militairen, j
! • • • !"?ï'
«5 S 5 '"51"
»I 11 « g • *' 5 c' ' e I ^
5 £ .5 s " *c sluit; 2 S 1 > 1 'ü % " > a _J5 I £ I >
3 i 2 É 5 ij o 6 oj o 12
Oi 4 8^12 6_o 1 7 o ö ïT
t| 3 1 5 4 _£_J 5Z°lZï 11
i| 2 2 5 4_o o 4 oi o 9
o| 2 3! 5 o o o o__o2Z? 5
ij £ i| 2 r i 1 3 o o s
5 2__o 4 4^0 C 4 2 o ïö
— — - 7LJI 'Sj' 7 Ö _2& __0 ^gj~^
2 _J_ __7 14 62 s _i6 8? o tJ~ 98
__o_4 3 __7 18 _j 1 22 o o! 29
_£ __?! 3W u _j _o 12 __o_o 19
17 30! 39 86' 137 2i 20 187 2 a 278
January.
February.
Maart.
ApriL Mei. Juriy. july.
Auguftus.
September
Oaobc-r.
Novembei
December.
Totaal.
_ Om de Orde te volgen, die ik in myne voorige Berichten gehouden heb, zo merk ik voor eerfl uit deze Sterf- Lyft aan, dat in het Jaar 1781 het getal der Overleedene Mansperfoonen bedraagen heeft 154, namelyk 17 van de Burgery, en 137 van de Militairen.- dat 'er 51 Vrouwen Overleeden zyn, waar van 20 der" Buroers en 21 van de Militaire menigte : Derhalven zyn
er ongelyk meêr Mans dan Vrouwen Geftorven , >i geen zyn oorzaak aan deBezettinge ver3 fchul-



6 BlUCHT TAM
fchuldigd is. Men zie myn voorig Bericht van 't jaar 1780.
Ten tweeden, dat 'er 68 Kinderen ten Grave pebragt zyn , waar onder 39 der Burgery en 29 van het Garnizoen: Men zie hier over myne Aanmerkingen in myn voorgaande Bericht.
Ten derden, dat 'er 86 Burgers Geftorven zvn , by gevolg 23 meêr , dan in het voorgaande Jaar. En dat 'er 187 van het Garnizoen Overleeden zyn : derhalven 93 meer dan in het Taar 1780; en vervolgens 101 meer van de Militie, dan van de Burgery. Wat een aantal meêr dan'van Burgers! wat voor een invloed heeft dus de Lucht niet op de Vreemdelingen! Indien men hier nu nog by voegt 2 Vreemdelingen en 3 Verongelukten , zo zal het getal der üverleedenen al te faam genoomen bedraagen 278 Menfchen; derhalven 115 meêr dan in het afo-eloonene Jaar. Welk een verfchil van het vooripe Jaar ! billyk onderzoeke rnen de reden hier van. Het komt my voor dat dezelve moet gezocht worden vooreerjl, in de fterkere Bezets tinge, die in het Na-Jaar hier gekomen is, door het inrukken van een Regiment Zwitfers , gelyk men vinden kan in het begin van dit Bericht, Ten tweeden: dewyl dat Regiment uit Vreemdelingen beftaat, niet beftand tegen deze Luchtso-efteldheid; vervolgens door de groote fatigues, die dat Regiment geleeden heeft, gemerkt zy tweemaal in dit Jaar gechangeerd hebben, eerft in de koüde en barre Winter uit Maastricht naar Breda, en daarna in het heetfte van den Zomer op het laatfte van de Maand July, uit Breda paar'deze Plaats 5 wanneer zyzich, zo door het



Sluis in Vlaanderen.
7
baden en ontlaaden van hunne Bagagie, als door hunnen Marfeh, zeer vermoeid hebben, en Wel ras, na dat zy hier Hechts 14 dagen geweeft waren , Ziek wierden , en veele van hun ftierven. Ten derden, en vooral heeft het buiten." ewoone warme Weder, dat men hier inden Zomer en Na-jaar gehad heeft , veel toegebragt, dat 'er zo onder de Burgers als Militairen meêr dan naar gewoonte Ziek geworden en Overleeden zyn.
Indien men al verder de Lyft der Geftorvenen met die der Gedoopten vergelykt, zo zullen de Overleedenen de Gedoopten in getal zeer te boven gaan, 't geen uit het alhier liggende Garnizoen zyn oorfpronk neemt: men zie myne Aanmerkingen hier over in myn voorig BerichtEdoch het getal der Overleedene Burgers verfchüt weinig van het getal der Gedoopte Kinderen , die toch meeft van de Bur.gers zyn.
Eindelyk zou 'er, volgens myne Calculatie van dit Jaar, van de 17! Burgers één Geftorven ■zyn. Ik ga nu over om op te geeven den Uw der dom van de Overleedenen.
A 4 LIJST



Bericht van L IJ S T
Van den Ouderdom, in voelke de Burgers Geftorven zyn in het Jaar i78i.
Onder het T?ar - ■■»•"»
'van 1 Jaar tot s _ _ „ '
* 5 — 10 - - 1 .
— 10 15 - - s
~" ao - , 2 .
^ ao ' ~ %s, ,
2£ " §o - - - .a - _ „
30 ' 35 - - 2 . .
35 ' — 40 - - 4 .
n— * - ■ 3 —
45 ~ 50 - - 6 , ,
~~So , S5 . _ g
SS ' 60 - - o
~% * - I —~
°5 7° - - 7
— 70—, 75 _ _; : ^_
1—■ 75 80 - . o -
zit~ 85 - - ° —-
»5 ■ po - . 2 .
— 00 , 9S _ . 0
T- P6" —11 ■ : IOO r - O -■ ■
LIJST



Sluis in Vlaanderen. $
L IJ S T
Van den Ouderdom waar in de Militairen Geftorven Zyn in bet Jaar 1781.
Onder het Jaar - - - - 13 Menfchen.
Van 1 Jaar tot $ - - g . _
5 10 - - 6 . —
~7 10 *5 - - 3 •
■— is 20 - -16 : ,
— 20 25 - - 42 .
25 30 - - 34 . ,
30 35 . . I5 _
35" 4° - - 10 ■ ,
•— 4° 45" - - 11 _
45 5° - - 3 . (
1 5° 1 SS — - 6 . .
' 55 60 - - 6 ■ . ,
, 60 , 65 - - 7 .
65 7° - - 4 ——. ,
,— 7o . 75 - - a . i
. 75 • 1 80 - - 1 ;—, •
— 80 85 - - o _—_
Ss , 9o - - o
oo , 9S - - o
9S ——— 100 - - o . .
A § Uit



ló Bericht vam
Uit beide deze Lyflen zal men zien: Vooreerjl, hoe dat de meefte Kinderen, eer zy den Ouderdom van een Jaar bereikt hebben, het tydelyke met het eeuwige moeten verwisfelen; waar in deze Stad met alle andere Steden evenaart: Ten tweeden, hoe dat (fchoon deze Stad voor ongezond wordt gerekend,) nochtans de meefte Burgers maar in eenen hoogen Ouderdom worden afgefneeden, en zelfs fommige den hoogen Ouderdom van by de 90 Jaaren bereiken. Ten derden • hoe dat de meefte der Militaire menigte in den bloei en kracht van hunne Jaaren door den dood worden afgemaaid: een duidelyk bewys van de ongezonde gefteldheid dezer Lucht voor Vreemdelingen. Men vergelyke deze Lyflen met die van.den Jaare 1780,' zo zal men bevinden, dat hier in het eene jaar met het andere vry wel overeenftemme. Ik ga laatft over tot de Ziekten.
Over de Ziekten clie 'er in hei Jaar 1781 geregeerd hebben.
Wat de Ziekten aanbelangt, die 'er hier in dit Jaar geregeerd hebben , daar van zal- ik, (gelyk ik ten voorleeden Jaare gedaan heb,) eerft iets in 't byzonder van iedere Maand, en daar na in 't algemeen van het gantfche Jaar opgeeven.
January. In deze Maand waren de voornaamfte Ziekten Waterzucht, Dikke Beenen, Derdendaagfche Koortfen nog een gevolg van de niet wel behandelde, of hardnekkige Na-Jaars Koortfen : en de Militairen waren meeft allen , en voorname-



Sluis in Vlaanderen.' ii
namelyk die geenen, die aan Koorden laboreerden of gelaboreerd hadden , aangetaft door de Schurft, welke hier gemeenlyk de Militairen na de Koortfen aandoet, 't geene zyn oorfpronk verfchuldigd is aan hunne onreine Levenswyze en verkeerde Spyze , die zy nuttigen: gemerkt de Buro-ery hier zeldzaam of nooit van aangevallen wordt [*]. Door het miftig en koud Weder dat men in deze Maand had, als ook door de veele Noordelyke en Ooftelyke Winden, die deze Maand woeien, werden veelen aangevallen door Pynen in de Zyde, Hoeflen, Borfl-Zickten , Oor- en Tand-Pynen , Aamborfligheden; zo dat 'er eenige oude Lieden der Burgery als van 69 en 70 Jaaren aan Borlt-Ziekten overleedem Eenige Soldaaten werden door de Teeringe overvallen, waar aan zy ook overleeden; de Stuipen by de Kinderen en de Scheurbuik by Bejaarde Lieden had ook plaats.
February. In deze Maand ftierven 'er veelen derBezettinge aan de Waterzucht, Borf-Ziekten en uitteerende Ziekten. Onder de Ingezetenen werden 'er eenige Vrouwen in het Kraambed en aan het Water in de Borfl weggehaald, en veele vooral Kraamkinderen moeiten het met den dood betaalen. Door het ongeftadig buiig en regenachtig Weder, dat men in deze Maand had waren 'er menigvuldige Rheumatike Zielcten, Hoeflen die zeer hardnekkig waren, Colyken en Buikloopen , kwaadaartige Verkouwendheden (Coryzce) enz.
Maart.
[*] Men vwgelyfce hier mede het Bericht Y*n HuiifoBTiLvii T*n 1779 , bl. 294 * ]•



r- be5-ichttan
dJ^^'i In deze Maand werden al mede dezelfde Ziekten gevonden als in de voorle met dat onderfcheid echter, dat dezelv^n fiv eene veelheid niet waren: N Snden ook de Voorjaars-Koortfen uit te komen.
Tent??™' In, deZe Srafleerden de VoorjaarsKoortfen, vooral onder het Garnizoen.- v7rvolgens werden menigvuldige Ziekten van eenen Rheumauken aart waargenoomen, gelyk de Sof Ktelpyn enz. En eene Vrouwe Stierf'er Tm' eene belette doorzwellinge. dan
d^n1'^ ^Tegen| het aanho"dende koude Weder en de Noorde Winden die men in deze
&'enz* doH ' en ^S-Ontjlee'-
Km^en enz.; doch die zich gemakkelvk li Pt-»» geneezen. In deze Maand hfd n"en weinig of
S en«ichrcinMrnd hf
~dM^ T" -m
haalde . 1 f m^",r de h0°gte ™ »3 gr be
faalde; doch op het einde van dezelve wa W
ten zeits de hoogte van 88 gr. bereik-



Sluïs in Vlaanderen. 13
reikte, begonden de GaUKoortfen te regeeren onder de Ingezetenen; doch allermeeft onder de Krygs-Lieden en dat al in het begin van deze Maand; want op den 10 derzelver, gaven 'er zich elf Militairen voor Ziek op ; op den 12 dito vier-en-veertig ; op den 15 dito waren 'er reeds honderd van hun voor Ziek op het Rapport: Veelen vielen 'er dagelyks Ziek • want op den 24 dito, Honden 'er negentig van ieder Battaillon voor Ziek op het Rapport ?t geen famen een aantal van honderd-en-tachentig uitmaakt: weinigen nochtans Stierven 'er van • doch deze Maand Overleed 'er een Jong Vrouwsperfoon aan eene zwaare Venus Ziekte f
Augustus. Het aanhoudende heete Weder en de Zuidelyke Winden maakten dat in deze Maand veele, ja buitengewoon veele Zieken onder de Burgery kwamen: De Ziekten waren de reeds in de voorige Maand begonnene Gal-Koortfen ; doch die nu van eenen kwaadaartiger, ja fommige van eenen rotachtige natuur waren : De Gal-Loopen \Diarrhcea M'of*) deBoorten (Cholera) waren menio-Vul?lg', D^e, Koortfen ]ieten zich door gepafte Hulpmiddelen wel geneezen, zo dat 'er byna geene der Burgery aan dezelve Stierven, uitgenomen eenige Kinderen; doch onder de Militairen waren dezelve zo gunftig niet, want veelen Overleeden aan dezelve in korte dao-en waar toe aanleidinge gaf hunne ongewoonte0 aan deze Luchtsgefteldheid, vooral dewyl 2y maar even hier gekomen , en alle Vreemdelingen (Zwitlers) waren: waar by kwam de ongewoonte en langduurige Warmte, die men in deze Maand had 5 de onreine en vuile Levens-
wyze^



*4
Bericht vak
wyze, die de Soldaaten houden , het verkeerd Voedfel dat zy gebruiken ; de naauwe en bekrompene Wooningen , daar zy zich met zeer veelen te famen in moeten behelpen; 't geen allerfchadelykft is, vooral in heete dagen, en als 'er verfcheidene in dat Vertrek Ziek liggen ; en eindelyk het gebrek aan welgepafte Hulpmiddelen. Op het laatfte van de Maand was het getal hunner Zieken tot zes-honderd ra veertig gefieigerd; dagelyks gaven 'er zig dertig ja veertig voor Ziek op het Rapport, en 39 Overleeden 'er van hun. In deze Maand had men veel Donder en Weêrlicht gehad.
September was een akelige Maand; alles was byna Ziek , zo onder de Ingezetenen als Militairen: De Calkoortfen waren zeer hardnekkig en hadden veel overeenkomft met de Rot-Koortfen (Febrcs Putrida), de toevallen waren zeer geweldig; en veelen der Militie werden door dezelve afgefneeden , en dat zeer fchielyk , al dikwyls in den tyd van tweemaal 24 uuren: Het getal der Zieken was by uitneemenheid groot onder dezelve ; want over de negen honderd hadden zich voor Ziek opgcgeeven van het hier in Garnizoen liggende Regiment Zwitfers van Sturler : zo dat zy geen Parade anaaken konden , en flechts een Man, twee a drie naar iedere Poort ftuurden ; of als zy al Parade maakten beftond dezelve uit 12 a 14 Man en een Corporaal: ook floeg de trom niet; ja om der Zieken wil verzochten zy ook, dat der Burgers trom niet flaan zou , 't geen hun gunitig geaccordeerd werd : het was een akelig en zeldzaam gezicht voor een Burger en Inwooner dezer Stad; te meer daar men 'er dagelyks
vari



Sluis in Vlaanderen;
?5
van liet Garnizoen drie, vier, vyf, ja tot tien op eenen dag zag begraaven ; zo dat het getal hunner dooden tot 83 beliep : dit getal Zieken en Dooden was zo groot, dat ieder Burger 'er zich over bewonderde ; ja zelfs de budften onder dezelve moeiten betuigen zulks nimmer gezien te hebben. Ik heb de reden hier van in de voorige Maand en ook op pag. 6. hier boven reeds opgegeeven.
O ctobek. In deze Maand bleeven de GalKoortfen , de Gal-Loopen, de Boorten nog al hun hoofdrolle fpeelen; echter niet in die kwaadaardigheid , dewyl het Weder nu veel koeler was. Op het laatfte van de Maand kon nu één Officier met 16 Manfchappen en drie Sergeanten op de Wacht trekken ; zo dat het getal der Zieken onder het Garnizoen langzaam begon af te neemen : fchoon zy echter nog tvjee-en-m-intig in dezelve hadden gehad. Onder de Burgery waren zo wel in deze als in de voorige Maand weinig dooden. Ook ontdekte men in deze Maand veele Koortfen met Hoeft; hardnekkige Hoeften, Aamborftigheden, Zyde PVeén enz. '
November. De Naj aars-Koor tfen begonden in dezelve zeer te verminderen ; zy veranderden in Tusfchenpoozende en veele in Derdendaagfche en dubbele Derdendaagfche Koortfen .Door het regenachtig en buiig Weder had men veele Ziekten, die zynen oorfpronk verfchuldigd waren aan eene belette uitwaasfeminge als Rheumatifmi, Coryza enz.
December. Het Miftig , Regenachtig en Winderig Weder , dat byna in deze Maand
da«



t6 Bericht van
dagelyks plaats had, bragt veele Hoefien', Lonvi Ontfieekingen , en diergelyke Ziekten te voorlchyn : Ook liepen 'er veele Soldaaten met dikke Buiken en Beenen ; en veelen kreege-n de Waterzucht.- Alle gevolgen van de geregeerde en hardnekkige Najaars-Koortfen, Het getal der Dooden was deze en voorige Maand niet zeer groot onder de Militie geweeft.
Over het geheel zal ik nog eenige weimVe Aanmerkingen maaken, en daar na het Bericht fluiten, Vooreerft, Dat in het Voor-Jaar dezes Jaars veele Menfchen aan Borfl-Ziekten Ziek zyn geweeft en eenige oude Lieden aan dezelve overleeden zyn. Ten tweeden: Dat in het NaJaar de Gal-Koonfen hier zeer fterk en Epidemicè gegrasfeerd hebben; dat dezelve vroeger dan naar gewoonte, en zelfs al in het begin Van de Maand July begonnen zyn; dat hier door meer Ingezetenen en Militairen, dan naar gewoonte zyn aangetaft geweeft: De oorzaaken iuer van heb ik boven reeds opgegeeven pao- 6 en 13. Tenderden: Dat de Najaars-Koortfenlder bykans na geene Geneesmiddelen luifteren , al« na het krachtig, fchielyk op den anderen , en veelvuldig gebruik van den Koortsbajl; zo dat men al dikwyls genoodzaakt is daar door de Koonfen te fluiten, om te beletten, dat de Lyder niet binnen weinige dagen of uuren een Lyk zoude zyn. Tot sen bewys hier vaa dient, dat naar myne gisfinge in deze Stad in dit Jaar over de itfco Ponden Cort. Peruv den Zieken zyn toegediend ; wanneer men by den Koortsbaft de Campher, de Spiritus VttrioU, bet Jlqua Suil. Menthce naar tydsomftandigheden voefft zo zal men al dikwyls deze hardnekkige Koon'
fen



Sluis i» Vi'ajikduim. 17
fen t'onder brengen: De Clyfmata uit het Aqua Flor. Chamameli, Mei, en het Sdl. Mirab Glaub. famengefteld, hebben niet zelden in dezelve een voortreffelyk vermogen. Ook moet men met nalaaten, in gevaarlyke omftandi<rheden, Efispaftica onder aan de voeten, en Vefïcatoria aan beide de beenen en tulleken de fchouderbladeren te leggen, dewyl derzelver kracht in dezen toefland van zaaken al dikwyls uitneemendé is,
Eindelyk , buiten deze Najaars-Koortfen , zyn dc voornaamile Ziekten, die hier vallen, alle die uit eene belette doorwaasfeminge voo'riprüiten, als Zydê-WeêenLöng-QntJleekmgèn l Rbeüma* tifmi, Tuffel, Angina catarrbales, Artbritis > Ödontalgia, Dolores Rhcumatici en diergelykë. Ook fterven hier veele Oude Menfchen aan h'et Water in de Borft > en van de Militie aan de Waterzucht in den Buik , als eeri gevolg van de hardnekkige Najaars-Koortfën: Ook heeft de Teeringe hier zelden of nooit plaats onder de Burgery ; en dit was het, >t geen ik beflooten had van dit Jaar mede te deelen.
S
VER;



Paa. 18
VERVOLG van de Ziekten van AXEL van het Jaar 1781,
DOOR DEN HEER
J. H. W I E BE N,
Med. Bon. &c.
Tn het Jaar 1781 openbaarde zich, behalven X de reeds gemelde gewoone Ziekten , by onze In- en Opgezeetenen , ook binnen de Stad, maar meeft ten platten Lande , de zogenaamde Influenza. In het geneezen van deze Ziekte zyn by verfcheidene Lyders de Aderlaatingen met veel nut, en zonder eenig kwaad gevolg in 't werk gefield; ja de ondervinding heeft geleerd, dat zulken veel eer herfteld waren dan anderen : En dewyl deze Ziekte niet anders is, dan eene min of meer wederhoudene Tranfpiratie, zo zyn de Sudoritifera, Laxantia & Expefiorantia genoegzaam geweeft, om dezelve te geneezen.
Met het begin van de Maand Auguflus openbaarden zich de Febres Miliares, die uit eene groote fcherpte in het bloed ontftonden , en waar uit Jeukte, Roodheid en Exanthemata gcbooren werden : In de geneezïng hebbe ik myj van geene andere Middelen bediend, dan van Aderlaatingen, en voorts van Laxantia , Antifcbrilia en Refrigeraniia, welke voor de Ly deren van een zeer gelukkig gevolg ter herftelling waren j doch in deze Ziekte waren alle Sudorifcrw
zeeri



Vervolg van de Ziekten van Axel. 13
zeer nadeelig en fchadelyk, wegens de byzondere hitte van het Climaat, geduurende deze ganfche Maand.
Voor het overige was in de geneezing dezer Ziekte zeer aanmerkelyk , dat, wanneer dezelve zich openbaarde in Kinderen , by welken geene Acierlaatingen konden worden gedaan , zulke Kinderen alle aangedaan wierden van eene ObjlruBie in de Glaudulae Jugulares, Parotides & Pituitaria, welke men dan tot fuppuratie brengen moed ; doch welke evenwel zonder eenige hadeèlige gevolgen geneezen werd. Deze zyn de voornaamfte Waarneemingen, Welke ik over de Jaaren 1780 en 1781, kan mededeelen , zynde buiten het gemelde niets byzonders voorgevallen.
Ba VER*



Pag. 20
VERVO L G van de Ziekten van het NO. gedeelte van VLAANDEREN, in het Jaar 178 i.j
DOOR DEN HEERE
G. J. H U L I N,
Med. Licentiat te St. Nicolaas.
( Op verzoek van de?? Schryvsr vryelyk uit het Lsttyn vertaald}.
Het begin van de Lente van het Jaar 1781, bragt veele Ontfteekene Keel-Ziekten voort, welke door Aderlaatingen en Salpeterachtige Middelen , die den Stoelgang bevorderden , gemakkelyk geneezen werden. In de Maand van Juny openbaarde zich een ander foort van Keel-Ziekten, die zeer bedriegelyk waren : den eerften dag ontftond 'er een Koorsje, verzeld van eene moeilykheid in het flikken ; den tweeden dag vermeerderde met de Keel-Ziekte de Koorts, en 'er kwam uitflag te voorfchyn, 't welk langzaam in een liep, waar door de ganfche huid purper roodachtig werd,dat op den 8enof oen dag verdween [*].
In
Annus 1781 ingruentè vere multas Anginas produxït infiammatorias, quaj V. S-, 'Nitroiïs , alvum ducentibus facile curabantur. Sub menfe Junit aliaj Anginas apparuerunt, valde fallacss : prima die oricbatur febricula, cum deglutkndi difficultate; 2da die auaebatur cum Angina febris , erumpebant exanthemata , quas fenfim confundebantur, tota cutis reddebatur fubrubro purpurescens , ad. fcvam vel 9nam dicm difparens. Qui-
[*} Vergeleden met het Bericht van Nymegen van 1780, waar irl de Loop dezer Ziekco in de VerunigAe NtmsttKiitN t>inlUndi£ opgegeeven is. j



Vesxv. van de Ziekt, van bet NO. ged. enz. 11
In die geenen , welke in het begin der Ziekte Adergelaaten waren , werd de Ziekte , vooral in zwakken , langduuriger bevonden j het uitflag kwam alsdan bezwaarlyk, of niet te voorfchyn, en zy werden min gemakkelyk geneezen. De Ziekte-Stof verplantfte «ich op het einde der Ziekte naar de Óorklieren , of de Amandelen , welke door het aanleggen van Pappen fchielyk tot rypheid en verettering moeiten gebragt worden ; doch voor a ideren hep de Ziekte gemakkelyker af door" het gebruik van zuure Dranken, die zacht buikzuiverende vvaren, en door middel van welke zeer Jmkende Stoffen door den Stoelgang ontlaft werden. De onzichtbaare uitwaasfeming moeit in deeze Ziekten worden opgewakkerd; terwyl de voetbaden en de vernieuwing van verfche Lucht dezelve verligtten; en zy zelden den io« of nen dag overfchrëedden.
Zeer veelen zyn door deze Ziekte aangetaft geworden hoewel voornamelyk Kinderen en ionge Lieden : Eenigen zyn 'er onder de Armen aan geftorven.
In
Quibus hritio morbi inftituta fuit v. S., fiüteffl in debiLbus. morbmn protraxit; exanthemata „on vel rix S-
cnticaj ia paiotides, vel amygdalas exureebant cito ra
SSïorbuTr^ &, S^verè fUe
e.debat moibus, potu acidulo leniter pur-rant* , mediante «uo peralvunvfetiaiffima deponebant infenfib li Sffi tio fuftentan debebaf uediluvia We ; , '. p 1 <"u fublevab-inf- ,„„ Pe£UUUIa» sris mnovatio morbum: tubievabunt, raro ultra iomam vel i irnan duravit.
LSes-lnud Zl° Iab01frunt' Pnecipuc infante, & adolescente, apud pauperes aliqui mortui funt.
B 3 Me»-



22 Vervolg van de Ziekten van het
In de Maand van Juty begonden zich weder eenige remitteerende Koortfen te openbaaren, weike hier en daar den een en anderen wegrukten. Onder deze bevond zich myn Zoontje van io Jaaren oud,, wiens geval ik my niet dan met fmerte herinneren kan. Want, zoo lang hy door de Koorts alleen maar aangedaan was, wandelde hy nog eenige dagen door het Huis en in den Tuin, fomtyds een uurtje naar Bed gaande. Ook was ik in dien tyd met zoo veele bezigheden bezet, dat ik 's avonds t'huis komende , hem reeds wel toegedekt te Bed vond liggen ; zoo dat ik den ftaat der Koorts naauwlyks behoorlyk onderzocht. Dan, eenige dagen daar na verzocht my de Moeder, die zich ongeruft maakte , om nevens haar hem in zyn Kamer te gaan zien , alwaar ik het Kind door de Koorts afgemat in een ylenden ftaat, met Stuiptrekkingen en den Hik, als overmand vond. Ikbeval terftond, een Aftrekfel van zes onzen van den Koortsbaft te vervaardigen , welk fterk Aftrekfel hy by het afgaan van de Koorts innam, en boven dien nog een once van het Poeder van
dien
Menfe Jttiïi' ruvfus febres remittentes CKperunt pulullare , quse hinc inde unum fuftulcrunt. Hor urn unus fuit Filiolus meus, setatis loannorum: ejus memoriarrj vix revocare licet fine dolore. Febre modo correptus, donium & hortani per aliquos dies deainbuiabat, aliquando per horam dccumbebat: ego autem negotiis indulgens , vefperique domum rediens, modo in ledto reconditum inveniebam, fic ut ftatum febris vix examinarem. Poft aliquqs dies mater ejus ad ejus cubiculum follicita me duxit & invenj eura febre fatigatun, delirio , convulfionibus & ftngultu , ©hrutum. IHico Cort. Per. diic. vj. infundi juffi , deciinante paroxyfmo fumpfit illud faturatiffima jnfufum, & ad huc
unam



NO. gedeelte van Vlaanderen. 23
dien zelfden baft; en dat ó Lyder! wyl de Koorts by een nieuwen aanval heviger werd, en hy onder het opfpringen der Peezen , den hik en krampachtige famentrekkingen der Spieren, wegens de hevige pyn luidkeels fchreeuwende, dezer Waereldonttrokken werd: naden dood ontlaftce hy door den Stoelgang de geheeJe veelheid van den Koortsbaft, welke hy ingenoomen had. [Te recht mag ik hier zeggen:]
Gelukkig , wicn de gevaaren van een anderen voorzichtig maaken. Hy fpiegelt hem ( zegt men) zacht, die zich aan een ander fpiegelt.
Meer anderen zyn'er aan deze Ziekte overleeden. By dezulken , waar ik ontboden werd , gaf ik van ftonden aan , zonder opzicht op de eerfte wegen te hebben , den Koortsbaft; na het verdryven van de Koorts gaf ik een Braak- of ander ontlaft Middel, 't welk verricht zynde, ging ik des anderen daags weder tot den Koortsbaft over , wanr mede men in eene ruime veelheid lang moeft aanhouden. Niemand der geenen, by welken ik tydig geroepen was, is 'er aan geftorven. Zonderling is het, dat, wanneer
«nam unciam ejusdcm pulveris, proh dolor! recrudcfcentes paroxyfmo, Lbris intentie»', fubfultus tendimim , fingultus, fpasmodicaB musculorum contractioncs cum maeno dolore ululantem interimcrunt: reddiditque mortuus per alvum totam , quam i'umpferat Cort. PcrilV. quantitatem.
,, FeHx, quem reddünt al'tena per'icula cautum. "
Plures hoe morbo discefferunt,ad quos ego advocatus fui.ftatim exhibuiCorA Peruv. nuliahsbita1 attentione ad primas vias, fuL'ata febre , exhibcbam emetieum vel aliud evacuans, quo finito, die poftera recurrebam ad Cort- Peruv. largiter & «iiu continuandum. Ex illis , ad quos tempeftive rogatus ftti, nullus mortuus cft. Ubi Cort. Peruv. dabatur vigenB 4 "te



24 Vervolg van de Ziekten van hel
neer den Koortsbaft, in het hevige van de Ziekte , gegeeven werd, deed dezelve geen nut wyl de Zieken of geftorven zyn, of van zelve door de natuur eenige weeken daar na , wanneer de Koorts afnam, herfteld zyn geworden.
Deze Ziekte werd by ons met den naam va» Rot-Koorts beftempeld , welke naam in deze (aaren zoo de overhand gehad heeft,dat'er naauwlyks eene aanhoudende Koorts gevonden word', die niet met dezen bynaam pronkte. Het zy nochtans verre van my, dat ik zoude willen voorgeeven, dat dezelve by vervolg van tyd niet zoude rotachtig worden; vooral, wanneer de Bergachtige zuuren tot niets vorderlyk waren geweeft. Het is my intuffchen mogen gebeuren een Heer op het Hollandfch Grondgebied te bezoeken, die verfcheidene dagen met een vetachtig zweet een dood-reuk uitademende , en met eene zwartachtige pis , met een zwart purperachtig zinkfel bezet, eene ontbinding der vochten niet weinig aanduidende, had krank gelegen ; en van welken ik onbefchroomd aan de omfcanderen had te kennen gegeeven,
dat
is poft aliquot feptimanas , dccliiunte febre , convaluerunt.
'H*? ap"d nos> Febrh P"t>">d« nomine infigniebatui • adeo hocce nomen his ,nni, prasvaluit, ut vix febris eontinua reperiatur, qui:; tali epitheto corufcet AbGt tarnen , me d.cere , quod dccurlu temporis putrida non eva erit ub, nee aeida vegetabilia.nee mincralia alïquid profuerunt.
SsrD mihi v:fitarc "««"^omiaum fub^";
HaUamdK» qui multis diebus febre continua detentus. cum fudonbus p.nguibus odorem cadaverofum Lra lt b unna fub nigra cum fedimento ex nigro ZSéntc
V raer'tu*ira eqmvocc adftantibus pradiccba»; atta- ,
men



NO. gtdeelte van Vlaasdïren;
dathy 'er niet lang weezen zoude; doch, aan wien ik , op dat hy niet zonder het beproeven van Middelen mogte heenen gaan, en om aan zyne nabeftaanden te voldoen, die my op het ernftigfte baden , dat ik iets tot zyne verligting voorfchreef, een fterk Afkookfel van den Koortsbaft bevolen had , waar in eene genoegzaame veelheid van den Spir. Vitrioli tot eene behoorlyke zuurheid gedaan was. Na verloop van 04 uuren wederkomende, vond ik het Huis in eene diepe ftilte, 't welk ik voor eene voorteeken des doods hield. Maar wat vond ik my niet met blydfchap verraft! wanneer ik hem door eenen verkwikkelyken ilaap overftelpt vond; het zweet en de dood-reuk geweeken waren; de pis, die overvloedig geloofd werd, leidde trapswyze haare leelyke kleur af ; en alzoo is hy langs deze wyze na eenige dagen, tegen alle verwachting , allengskens herfteld geworden ; inmiddels verminderde ik het Acidum minerale, om de uiteinden der vaatjes niette veel teftoppen.
Het Citroen - Sap,' en andere zuuren, zoo uit
het
men ne ïnermis ad patres discederet, & familie fatisfaeerem, me q\i?.m enixè provocanti, ut aliquid in ejus foj*inen prsefcriberem; Deco'Tt. faturatum Cort. Peruv. propinare juffi, cui inftillata erat fuffieiens quantitas Spir. Fitrlo'i ad aufteram aciditatem; poft 34 horas reverfus , in domo profundum fücntium rcjnabat, quod mortis prodromum judicabam. Sed quam lastè illufus fui! Inveni illum fomno refleiente fepultum. fudores , odor cadaverbfus rcceffcrant; urina copiofa gradatim coiorerh tetrum amittebat & fic poft aliquos dies , quafi inexorabiles parc.-,s fcfellit & fucceffivé cosvaluit; diminuendo tarnen Acidum minerale, ne vaforum cxtreniitates nimium obferaret.
Suceuscitri& alia acidatam vegetabilia quam mineralis tanti B 5 funt



25 Vervolg van de Ziekten van het
hetPlantryk, als der Bergftoffen, by allen 700 veel waardy, dat men die aan Zieken wegerende als tegen een oven gaapt : zo dat, gelyk in Borft-Ziekten, in welke de zuuren den hoeft dikwyls vermeerderen , wy met ade moeiten deze oude wyffche Middelen moeten tegengaan.
. Kan men in alle aanhoudende Koortfen die met van eenen ontfteeken aart zyn, of met Mazelen verzeld &c. in den beginne niet veilig en met vrucht den Koortsbaft geeven. De bevinding van voorige Jaaren heeft my in dezen niet bedroogen, wanneer ik voor , of op den derden dag der Ziekte by de Lyders my bevond [*].
, Z/,n de Tuflchenpoozende en de Derdendaagfche Koortfen niet befmettelyk ? Dit heeft buiten twyffel meeft altyd plaats by de Boeren en die geenen , die onder dezelfde dekens op één Bed ilaapen, en gelyk by het germgfte foort van Menfchen gefchiedt, als welke zich de Ziekte-Stof eikanderen mededeelen, zo als ik ledert langen tyd opgemerkt heb.
Met
fC °PP°«"eintenderemus, 1 aegris non propinarentur; ita ut in morbis neft»
dcSb;ambusAC1Cia fepe tUffim ^ vivS^Krc
, AVV™^ Tf" COntim,É "0"infl=mmatoria, nee mor; ' biUoia &c. tuté & in mitio cum fruftu poffit exbiberf Coll
cis & in fericns qualitatis hr min bus cnmirtw- 1 ' P ? uftl" re ^mv^^^^S^X^JS:
In-
[*] Vergeleeken met het Bembt v«n r77s , bl. 44, 4g, 49.



NO. gedeelte van Vlaanderen-. ij
Met het begin van den Herfft openbaarde zich weder in de nabuurfchap van de Schelde de Roode Loop, welke in een Dorp by de vereeniging van de Schelde met de Durme, waar in Jaarlyks omtrent 50 Menfchen fterven , nu in den tyd van eene Maand 53 ter neder veldde. 't Welk ter ooren van de Edele Achtbaare Heeren Hoofd-Schout en Schepenen van het Land van Waas gekomen zynde, werd de Wel-Ed. zeer Geleerde Heer Med. Doctor Van Landegem en ik gelaft, dat wy alle die geenen, welken in het Land van Waas door deze Ziekte waren aahgetaft, behandelen zouden : tenens den Priesteren bèveelende, dat zy ons kennis zouden gecven van de Zieke Perfoónen , om hun naar onze begeerte , op gemeene koften , al het noodige toe te reiken.
Wy hadden dus dag en nacht te loopen om onzen oplegden taak te volvoeren, dan eens te fiimen , en dan weder afzonderlyk; doch dagelyks onze onderlinge waarneemingen en oen ftaat der Zieken eikanderen mededeelende. De-
v - ze
Insrruente autivmno ad Scajdis viciniam fc denuo manifeftavit Dyfenteria , qua: in uno pago ad confluentiam Scaldh & Durmct, in quo fingulo eirciter anno, 5 a moriuntur, fpatio unius menfis 53 necavit. Quod cum intellexerant Amp111' DO. Archipratcr & Archifcabini Watia pracepërunt Expmo Dom° Mcdico van Landegem & mfhl, ut quoscumque illo morbo laborantes per tot m Woftatn vifitareihuS: injungentes DD. Paftoribus nobis denuntiare & ad «uturn noftrum, funitibus Publicis , omnia neceflaria illis procurare.
Dki noftuque crat currendum, ut nob:s penfum propofitum abfofverémus, aliqüando conjun&im; aliq-uanda feparat m : fed auotidie conferentcs& communic;;ntcs invicem segrorum fta-
tum.



28 Vervolg van de Ziekten van bet
11 f°rre L°0P Was niet va" eene wederkee rende Koorts verzeld, als in het Jaar Ty79 (*$
Gemcenelyk begonden de Lyders eenen bloe'
persnngen en by vervolg der Ziekte met den hik, winderige opfpanningen &c aanid^n «lyks befpeurde men^Sprouw by ïe Ly!
Wy hebben te famen aan deze Ziekte over de ico Lyders behandeld, die meeft alle van [iet Vrouwelyicgeflacht waren. De Geneezinï wil byna dezelfde als in het [aar 1779 m^Wv bevalen zorgvuldig de Lucht hfde vertrdf
fchnon Verrerfd?e» • P^zen het d kw^ s ver fchoonen, en dcn waasfem van Azyn zeer aan; van gelyken al dat geene , >t welk de Smet Stofte der Ziekte kondl afweererT en terbeS:
ren
£t, pïïtïS1^.J1011 fuit *** «««*.
minus dejiciebast aTcnTT ^ t CS dc dlc' alii Plus vel
<*> Op de aangehaalde plaats hl ÜMHet «elltteW**



NO. gedeelte van Vlaakdehhn,
ren , en de onzichtbaare uitwaasfeming op eene maatige wyze bevorderen. Van die geenen, welke van den beginne onze zorge waren toevertrouwd, zyn 'er alleen vier geftorven.
Zeker Eerw. Paftoor , die de Zieken allerwegen onvermoeid byftond , had ter voorbehoeding eenige maaien eene gifce Rhabarber ingènoomen : 't gebeurde echter op een nacht, dat hy ter belooning van dezen zynen arbeid door den Rooden - Loop wierd aangetaft; zo , dat hy, in den tyd van 12 uuren , 50 bloederige Stoelgangen onderging , met persfingen , winderige opfpanningen enz. verzeld. Wanneer ik by zyn Ed. kwam , en niets by my hebbende , waar door ik hem eenigermaate konde verligten , beval ik , om hem niet hulpeloos in zyne benaauwdheid te laaten liggen, aan eene der Dienftboden , die gewoon was in zyne krampachtige Maagpyn van tyd tot tyd het Poeder van Wedeuus (.*) te gebruiken, eene gifte van dit Middel in myne tegenwoordigheid
aan
iinteorum nuitationcm, vaporem Accti, & fimilia, quns matcriam morbi contagiofam avertèbant, corrigebant, finfcnfibilem tranfpirationera moderate promovebaut. Ex illis, quj ab initio morbi nobis fuerunt eommiffl , quatuor tantum perierunt.
Quidam venerabilis Paftor, qfii indcfeffus aegris undequaque fubveniebat, pracautionis ergo aliquoties Rheum rumpferat , quadam noete Dyfenteri^ in merecdem labons affijitur: ita ut, fpatio 12 horarum , quinquagelies alvum deponcret cruentam , cum borborigmis , tcnesmis &c. fupervcnie'ns ; & nihil penes me habens , quod ipfi poffet prodeffc, ne illum anxium relinquerèm, una ex domefticis hyftcrico Cardialgica, folebat fmnerc in fola-
tium
(*) Dit Poeder vindt men berebreevenby Wedelios, Opialogia, p. iij , 114. cu in ds i'j/yr Meiiis, vol. VII. Appcr.d.



go Vervolg van de Ziekten van het
aan zyn Heer te geeven: waar op de bloedio-r*
afgangen terftond ophielden. Met blydfchap
verwonderde ik my over dusdanig eene uitwerking. (En v/yl 'er zoo'veelen in den omtrek overleeden waren,) ging hy nu met vrees uit, bleef zich voorzichtig in zyn huis eenige dagen , als boven , het frriet afweerende , ophouden , waar na hy weder zyn poft als vooren waarnam. Wy hebben dit Middel aan ieder een niet durven beproeven , vermits de eerfte wegen in allen d«ar geene gefchiktheid toe hadden.
. Die uit voorzorge een Purgeer-Middel uit Jalappe , Senebiaden, of andere llerkere Middelen genoomen hadden, werden terftond door deze Ziekte aangetaft. Wy gevoelden ook nu en dan meer dan gewoone Stoelgangen, maar deze waren alleen voorbygaande , en niet van duur. Deeze Ziekte heeft tot in de Maand van April in het Land van Waas aangehouden , en wy hebben eindelyk dezelve gelukkig verdreeven gezien.
tnrni de temporc in tempus unr.m dofim PM. ahforb. ano'iiie, JVedel, cui dixi ut me prefenïé ]>o fuo unum ex i is pu vcribus ëxhiberetCeffavit illico dyfenferia. Gaudens , talem efieftum roirabar; (cum tanti in ejus vicinia mortui effent,) exültans timide.; prudenter in domo fint per aliquof dies contagium avertendo, ut 'fupra , 'fe recondit. Pofte a muneri fuo vacavit ut praevie. Non au li fulmus hoe un'euique tentare, quia prima viaj non erant talit r evacuatse.
Qui prascaötionis cr.-tia pur?ans, ex Jalappa, vel Foh Se-nnac , aut alia fortiora fumferant, dyfènterici ftatim evadtbant. Nobis etiam fupervenit alvi feceffus , fed tantum inofnentaneus: duravit ille per Wafiam ufque ad menfein ApriJis , & felieiter illum morbum pulfam vidimus.
Zi E k-



Pag. 3*
Ziekten 1781, te SAS van GENT [>].
In het Jaar 17S1, zyn de Ziekten meeft gelyk geweeft aan die van het voorgaande Jaar; alleenlyk dat de Najaars-Koortfen wel zoo menievuldig zyn geweeft, als in het voorige; echter niet zo gevaarlyk: waarom my dan ook voor het overige nopens de Ziekten van dit Jaar, aan dat van 1780, refereer e.
De Lyft der Ziekten van het tweede Batailton van den Heere Lt. Generaal Hertel, in dat Jaar hier in Garnizoen zynde, — is op myn verzoek getrokken uit het gehouden Journal van dcn zeer Geleerden Heer C. Kerst, Chirurgyn Major van het zelve Bataillon.- waar uit men ziet, dat in het laarfte van September het getal der Zieken tot die aanmerkelyke hoogte van 104 is 'geklommen, het welk by ons in alle Jaaren niet gebeurt ; daar het ook te gelyk uit het geringe getal der Dooden blykt, dat de Ziekten niet'zeer gevaarlyk geweeft zyn. '
In dit jaar zyn hier binnen de Plaats gebooren Zoons ii. Dochters 15.
famen 29.
■ Van
f*] Dit Bericht te laat ingekomen zynde, is op dc <^ewoonc plaats niet kunnen medegedeeld worden, j b"



^2 Ziekten te Sas van Gekt.1 En Geftorven 38, namelyk :
Van o tot 1 Jaar 7
, T IO , 8
. : 10 , 20 , 3
— • 20 OO ■ . ij
30 40 2
4° 50 -1 1 2
50 ' 60 i 5
60 • 70 ■ . 4
. . 70 80 2
. 80 ■ . > oo 2
famen 38.
En wel, zoo veel ik heb kunnen nagaan, aas de volgende Ziekten.
Aan Gal- en Rot-koortfen . ; g
■ Zuur en Stuipen . . g
■ ■ Catarrhale Ziekten . . 4
—'—■ Verfloppinge der Ingewanden 2
■ 'Waterzucht . . . 1
• Sleepende Ziekten . . 4
■ Longe -Teering . . j
■ Accidenten . . . k 2
—— Verval van Krachten . . <-.
■ Zeer Schielyk . . . 1
■ ; Beroerte .' . . , 1
• In 't Kraambedde . . 1
■ ■ Onbekende ... 4
famen 38.
(was geteekend') Sas van Gent J. A. Eitzman.
den 17 Juny 17 81,
Z E E-



Bladz. 33*
LIJST va nde ZIEKEN
van het tweede Battmllon van het Regiment Infanterie van den Heere Jj. Generaal Hertel, in Garnizoen te SAS van GENT; hoe veel 'er dagelyks Ziekgeworden, Herfteld en Ovcrleedcn zyn, van den 24. July tot den laatften December 1781.
i '7 I rj l
j Zieken. „ . Zieken. !
g ~° ^ ê -c ^
Datum. ^fc^. « Sg . 3 CS Datum. § cL « "S . _ EI 3 f 03 £ S t £ .S I > o £ ie 0 | s S 6 j> s £
j N j O « H üO „ , O f-. N O <» H O Ü ffi O H
-_2ii!L^L___--nL4_ 1_J[_1 | |===| ï I - 1 Augufi. 28 1 Pi 50 | gg
*-^_L____ a (_J I 1 3 I 3_ ~5~ ~5cT óo "
j_l 2 a | | [ | I 3 __30_|a_ j 2 60
1 _7_ 6 f j j [ 10 | t jj 10 31 I j~ ~ ~6o _ 62_
—, a^ 5 j I I I j 14 15 Septemb. i j i ["3 jfo - i 6%
3° J7 J i | | 24 - 25 3I5 2 60 I 8' .
J3JJ. _4j "Tl j 20 i 28 4. 3 _~ ~Ö3~j 31 —~-
^"g"/fc«£_i_ 2 |~~ _~| 1~26~ 2 _2,8 78" IT ~Ö3~jH _ L6S _
_. __j?L_ _aj ~ |~~a8~ 30 _ej ; JL ~ ' 68
—1 | 2 j _jj_i ; 7 2 68 _
— 1, | j __J j~2o~" 3. 8__ J_~jT~ ^ z^l
ff j JLLZj-_— _J.8_ 9 o_ , 73 _ __ _75_
■ ^rj~ij 1 20 _£o ai __ll jl J 7JL _L2 73_
—— i_l_i_CHZïZZZIZElZ 22 j-l jl 15 1 74 _. _7_5_
1 ___JL I i__ 21 ia JÜLJLJ 1 81
—-—,_9_ f 1 [21 22 13 11" 71 8 " 7g_
_ Jfj j ~1 TT~ _aa_ 14 7 ■ i 78 80 _
I _jj__ ~Yj f~7~ ~ _23 M_ ?5 j _L 7__ _______
__—, _j__j T~j i _JM_ ____ JJ 35 16 \ 6 J_ i IHZ
_____JiJT~| ï " 2£ __l __ 17 8 9_ i ~Q__-——
ii_jxt33"i—Lïr __ jïjjl ilxi^— _£~
jiü 31 rr r 30 _3j 19J 1 _p_l_
____ ~ __T7l_ — _j_- jl -l-1-5 — j_ _£z_
_____ij- E h 1 ai_ 1 JTI l._9jl J_7_
___j-l_jj ijl _ 73 13^ L'_l| 1 93 9i_
12. Ll. 133 ~ ü- —_ -1_!__lI
_____?_. ijl —Ll. ___p4_ F _M ?i_ -l- j_,!_i_ 1 96 __i _L
~~ 5J 5_ i 1 p[g__ __ _4? __l jl 1 ' 1 i_ 99_
j"" "11 4 ___l_i 43__ 44_ _ 2f> 5 ~ï~\~ I ip- 104
I 6 \_2 49_ ~ 50 27 " ~ f" 1 io^ 104"
—j 'I24T |_£_ 49 50_ 28^ " T~jJZJ—— ~Z ^°4~
"~ I 1 49 _JL°_ 29 T 1 i 10^ 104
_2 2?"! "8" ____ijL| '__z_|____ ____!__ ^EIZI _Z_j i102 m ZZ ~°t
ilj" 2y»"t" 11 i 53 i 7 l 54 0 •.',.-' ("!~T 1 ii 1 v,- -s,<?



Zieken. „ . -Jeken. 0
5 "° ■ E 1 "f «4
g 8 - £ 5 8 _ I *fi Datum. § g y É g _ I -j | Js
. -S ï S |ï _ !« '3.§ _ -f, v % ?■ x l «a - „ .§
•~ <E h 5 S S -19 ►..,_£ £ E g _, _ I o __ co.
NOw^oü KO^ ^O^r-UOpK OH
Ütiober _~~jj ~~T~ fT<5~ 88 Novemb. io' j j j ] 72 f j 1 74
Tj~ T" 1 I [j^jT > J__ i~9~ _____ T, j |"~7~t Q__ _73__
J TT~4~1 1 1 I 'fji J_93 ___ 1 I I _7 _J * -_i___
5_t__ __ 1 | |_94_ _j-__ S- 1 1 1 | ?2 * * 73
6 1 ____]__ __i --- £__ 1 ' 1 l ll_J * 7 3_
Vj j 1 94 j_ _?__. _____ _____ __J , l ]_____ »___ __74_
8 ) 7 ~g __T !____ 2±______J 1 1 > 75 > I ZZ__
9_j r ___ _87 ^_ 1 90 __ |_J 'jj 7.__» j__ _77_
1 oj i o_ & 7 ' j_j_o 6 | 1 1 ' 1 69 I 12 j 7___
~~~T| 4 x 2 [2_ ~9_I IZILZÜ^ SI I 1 1 ' 1 i 69 f ______ _7__
12 j 1 2 TJL_L>* I CS 28 I 1 | i 1 i 69 1 I 7;._
13 \ | 2 2_ ~9~"i j |_95 __9_ 2 j I 1 1 j 69 i __i_2_ _7__
14 j ______ 1 j _94 32 * ' ! 1 1 69 i __>©_
___ '___ 2 2 I 87 10 ( 1 91 December 1 jj L_J__J ó_J _______
ió f | 1 T jït" ________ —2 ï- * I I 1 "9 >_ 70
_j?_i 1 _£__!___— ___5l ~LL1 _9° 1 3_ _-3__! 1 __?__L___ _________
18 i 1 ir ~ ~8~7 90 1 _!_ t i 1 i_7 __! Lil.
19 j I 1 2, 87 r__ _____ 1 5 _ i > i i 7* [ i_7l_
___2_l l_l_i 2 86 FT ____) _l ^ >■ I i 71 f 7L_
^___j j_r(jrj 86 j _89_J 7_ ) I | i 'i 8 V_
22_ ~6~j ~_~" • _8o_ _i_3| _____ ___________ > I 1 i_7 l_! IL_
_ 22 ti _8^ ~~i _8i__j 9 ► I I j_J~£ I 7__
2£_ £ 80 __.l_i 10 2 ■ t_l i__5_ 7. . 66
[ ?_L 3 LL JU "13— L_L_L__-LLL t l_j_ ____l___€ 6__
?_L'XlZT 8_LZ_ —1 — ' ll ___§.s_-^- —±_
_7__ t __3 j.4 _3 > rr ___5.3
2^ ____________ _ ii l_i $2 gA__!
29^1T' 1 73 ï"8~ ^_74 _5 _pT I
3__ ~ 1 73 __4 ï_l___-_LL *3 i±_
~T 73 ' __.4 J.7 , £_ 54 ..
Novemb. i 1 -3 74 18 5 1 1 j 5_________ _____
2 ~F " 73 T 74 i_9 1 1 I 56 50
_J____7_£_ i_ ___L l_L_____ l ____? _ 57 __
i_ 71 , ' r~ - 7-1 ' I, 1 r__i. 56 i_ ~ 57 ,
; 5_ 1 _7__ 5 _!__ j 1 I _6_ 57__
6 1 1 75 _ ju l 23 j 1 56 5? _
7__ l ___.X_2__"" LL -ii ~±-__l J_ O-p —
_ - — -L__Z5_ 77 __ __|___l L_3 54__
': 9_ !_ 1 1 _"___ i' 77 26 1 , I L__ _4
10 i 1 74 ~L _L6 ~ 27 "~~ _j 1 SK . 54
it 1 L__lï_|-Ii- ~76~ LL_______l 1 I I ' 53 7+2
i2_ "JT" 'Xl_71 _l_ _____ _74 ±2 l| I G_l
i i£_ ~ï l.-i— — .-il_ _l Lp I _ _54 „
i__ j___ lT'___: ! Ii ?1 '__ 1 f~7l 5_Z 3 54
l5_ __i___ __j 1 _? _j 74^ ; ____ 3Z1
16 z | 1 (T~ 73 75 , |
17 'lil I 1 7q~T~ i ' 75 * < ' t I



33
Z K E L J N D>
WALCHEREN.
<^^^<^^^^<^^^^^^^^^^^
VLISSINGEN.
Getrouwd in 1781 , binnen Vlissingen. In de Duitfche Kerk, 79 Paar. In de Engelfche Kerk, Q ■—•—
In de Walfcbe Kerk, 2
In de Mennonite Kerk , o
te famen 81 Paar.
Het getal der Gestorvenen Perforien binnen Vlissingen, is van primo January, tot ultimo December. 1781, geweeft:
1781, January 37 Perfoonen.
February 23 —.
Maart 32
April _8 1 ■
Mei 25 ■
Jüny 19 ■
july 20 ■
Augustus 24 ■
September 37 ■
OCTOBER 21 • 1
November 27 —:
December 34 1
Samen 327 Perfoonen, Accordeert met het Dood- Boek. Aftum Vliss. dén 5 January 1782, (was gêteekend) Corw. »b RuyteR; Adm. Kerkm, C ZIEK-



Pag. 34
BERICHT van de ZIEKTEN in 1781, te MIDDELBURG,
DOOR DEN HEER
S. de WIND,
Med. Doctor enz.
Voor en al eer ik tot het verhaal der Ziekten overga, kan ik niet voorby aan te merken dat het my van harten leed doet, geene Weerkundige Waarneemingen by deze opgaave te kunnen voegen , dewyl het eene bekende zaak is, dat deze de Ziel van alle fameno-eftelde Geneeskundige Waarneemingen zyn, zonder welke de oorzaaken, die veeltyds van de Luchtsgefteldheid afhangen, of over het hoofd o-ezfen worden of weinig in aanmerking komen. Ik heb echter, zo veel my mogelyk was, die in t gemeen 'er trachten by te voegen, dan, om zelve bepaalde Waarneemingen, zo op den Thermometer, als Barometer te houden , is my , wegens de veelheid myner bezigheden, onmogelyk enten eenemaal buiten myn beftek [*]. *
0 0 0
De Ziekten, welke zich in de Maand December van het voorige Jaar 1780, vertoond hadden,
[*] Deze taak wordt ten overvloede vervuld door zyne Exccll. den Hoog Ed. Heere Mr. A. van de per„. benevens de Heeren L. Bom me, Jz. en P. de Lichte* t-rwyl het genoeg is, dat de Heer d e Wind zich het aï' tfcmcene heeft wceten ten jiutte te masten J



Bericht van de ZiecteK te Middelburg. s£
den, beftonden meeft in intermittcerende Koortfen ; waar van fom nigë nog eenig gedaante van kwaadaartigheid behiel ten; doch door de opko«. mende Vorft in'de Maand
January mérkelyk verdwynende, bleeven 'er Weinig andere overig, dan de Febres quartanee welke als Epidemi/ch regeerden, en beter met Decoela apericnria , leniter dïopiïorética, bevochten werde , dan door Amara, of den Cortex Peruvianus. Over het geheei genoomen, fchoon zy deze Maand bleeven voortduuren, werden dë toevallen, by zulke Lyders, die te veel , of te vroegtydig den Cortex Peruv. gebruikt hadden $ en hier door eene Anafarca, Obftniclicn in de Ingewanden, of met Oedemateufe voeten bezeé waren, door een gepaft dieet, en perlpiratieverbeterd, cn de Lyders op de Been gehouden ; tcrwyl anderen, door tegen oveYgeflelde Middelen het Bed moeften houden^ en langduurig kwynden. •
By de Kraamvrouwen regeerden Sporadicè de Metafiajis laBea, en daar op volgende Diarrhaea ; dan, echter by veelen, welkers eerfte wegen met geene puiride ftoffen bezet waren, werden de toevallen door het gebruik van de Campher in Emuljien , of in temperende Mixtuur en fpoedig overwonnen; en 'er zyn, om zo te fpreeken, geene aan omgekomen. Voorts waren onder de Morbi chronici, nog Objlruflien van het voorgaande Jaar; de Pitucla lenta, en het Gluten pingue, deeden zich hier en daar op: ook vertoonde zich de H&morraghia narium ex acrimonia fcor*' butica muriatica, Tufies ferince by Kinderen en eenige Hydropicj ; doch waren gelyk de voorige AffeeC % tio*



§6 Be m c h t van de Ziek tem
tiones chronica zonder gevaar en gemakkelyk om te geneezen. Omtrent het einde der Maand was het getal der Zieken zeer'klein naar maate de Vorft toenam; de Febres quananae namen toen mede een gunftigen keer.
February. In 't begin van deze Maand vernam men eenige Angina pituitoja, fed benigna ; Fcb. es catarrbales en Tvffes; doch zonder gevaar: op 't einde van de Maand werden die Ziekten", welke uit verouderde Obftructien, door het vochtige Weder werden £e voorfchyn gebragt, menigvuldig ; de Dolores colica inteftinorum & Quartcnae recidivae gaven vry veel bezigheid; doch waren in alle opzicht niet kwaadaartig: de Lucht op den duur nevelachtig, vochtig en koud blyvende, deed zich de Febris rheümatico-catarrhalis naturae malignae wederom op, verzeld gaande met Dejectiones putridae per alv m ; echter was het getal van de daar aan overleedenen zeer weinig'. Erger was het lot van een onzer Ooft-
Indifche Scheepen, gereed om uit te zeilen, en met 300 Koppen bemand, en welkers poortgaaten om het flechte Weder altoos moeften geflooten blyven : deze, door gemelde putride Koorts aangetaft wordende, hadden het ongeluk, van in den tyd van 4 weeken ruim 54 a 60 man te verliezen; waar van veelen maar'5, °~, of 7 dagen hadden Ziek geweeft : enkelden van de Opper-Officieren werden in de Stad gebragt; doch 'c zy door de behandeling, of veranderingvan Lucht, zyn 'er van deze mede weinigen geftorven; en ten allen gelukke werd door hun het Miafma niet verfpreid. Onder de oude Lieden had mede op 't laatfle dezer Maand de Apoplexia/erofa plaats, met Paralyfts, of Haemiplc-
gia;



te M i d e> e l b u r g.
37
gia ; en dezelve was fomtyds direct doodelyk: voorts by gemelden zag men eenige Morbi pectoris', cum expectoratione benigna.
Maart. In 't begin van Maart was de Lucht nevelachtig, vochtig enkoud, en de veerkracht der Lucht aanmerkelyk verminderd; fomtyds met phlogifton, of laffe warmte, voor al met Z. of Zuid Wefte Winden bezet.
De doorgaande Ziekten op dien tyd, waren Morb, pectoris cum fputo glutinofo pingui, glandulae Jalivales turgidae, unde & Salivationes fpontaneae & Peripneumoniae notbae nonnullae, aliquando Jubito letbales [*].
Die Ziekten, welke van de belette doorwaasfeming afhingen, waren met een woord zeer gemeen en Epidemifcb. De Lympha fcheen meerder te zondigen dan de overige vochten. Voorts expeéloratie,, van eene dikke en catarrhale ftof.
■ De Metaflates catarrbales ad aures, dentes ;
en in ipfis inteftinis cum Diarrbcea ; doch veeltyds
curabiles. Febres continuae remittentes, cum fu-
dore & lajjïtudine Jpontanea, en verder Affectiones cbronicae naturae Jcorbuticae.
April. In den aanvang van deze Maand had men reeds eenige Febres vernales, naturae tertionae, met pyn in de Ingewanden; zynde 'er voor het overige minder Ziekten dan in de voorige Maand. Onder de zoogende Vrouwen werd liet
fchie-
[*J Vergeleekcn met het Bericht van 1779, W. 133, 137.]
C2



g8 .Bericht van de Ziekten
fchielyk opdroogen van haare Melk een algemeen Symptoma, waar uit inflammatie & fuppuratie'm die deelen ontftonden, welke zeer langduurig warén; uit hoofde, dat de gemelde fup. furatieuh kleine Zog-verplaatfingen haaren aanvang nam, In kwynenden, welken door intermitteerende Koortfen waren verzwakt, deeden de Tincturae amarae cum vino, met detergeerende en taxeer en* de^ Pillen veel nuts, en werden een fouverein Geneesmiddel in de Seorbutique kwaaien. De Diarrbcea fubbiliofa vertoonde zich nog' hier en daar. Voort» Spofmi d Pituita lenta by Kinderen ; terwyl de Wormen , voornamelyk de Lumbrici, by hun zeer gemeen waren. ' Over het geheel genoomen, fchoon de Ziekten op 't laatfte zo veelvuldig, als in de voorige Maand zyn, waren dezelve echter van een vry goeden aart. •
Met. In 't begin van deze, en-in 't einde van de voorgaande Maand, hield de Noorde Wind met eene drooge Lucht, en fomtyds koude Regenbuien, met Warmte tegens den middag, (terwyl het 's morgens en 'savonds vry koud was,) by aanhoudenheid ftand j terwyl echter het getal der Zieken eerder verminderde dan vermeerderde. Dan, met het midden der Maand,
deeden zich wederom de Ziekten van de Maand van Maart op; de Pituita lenta , met faburra, Dolores intcjlinorum , en fommige Koortfen van bloedige afgangen verzeld, en tot de de Tertiance behoorende , lieten zich wederom zien, dan, de Koorts vyfmaal over ander dag geregeerd hebbende, werden op dc vrye dao-en de toevallen van bloedigen afgang, door Laxativen



«Middelburg. 39
üït Rbeum, Manna en foortgelyke, zonder gevolg, gelukkig geneezen; zonder dat 'er myns
weetens een eenige aan omgekomen is. ■
■ (Daar NB. op dien tyd in Oostenryks-Vlaanderen, op den afftand van 6 a 7 uuren de Dyfenteria nog aanhield [*].)
Dc Quartana fcheenen deze Maand wederom te vermeerderen en de heerfehende Ziekte uit te maaken; 't geen mogelyk ons voor de Dyfenteria bevrydde, (namelyk de aanhoudende Noordelyke Winden, die de Lucht 's morgens en ?savonds.koud hielden, terwyl het op den middag, wanneer de 'Wind doorgaans verminderde, ongemeen warm was, en 'er 's nachts Vorst plaats had,) was denkelyk de oorzaak van de vernieuwing van de Quartana: uit dien hoofde waren de AffeEliones rheumatico-catarrbales, Dolororcs aribritici vry gemeen ; doch regeerden Sporadicè, en onder het gemeen. De Geneesmiddelen beftonden meeft uit Decocla aperientia, Laxantia , Msrcurialia , pared doft. Voorts regeerden 'er onder de Kinderen eene Fcbris continua remittens cum acrimonia & faburra; waar in de Jalappe, en de Cinnaber veel nuts deeden. Het Saizoen op 't laatfte der Maand beftendiger wordende , verminderde het getal der Zieken in dezelve reden; welke fchoon menigvuldig waren geweeft, zonder gevaar ten einde liepen. ■ — <
Juny. De Lucht was by aanhoudendheid droog, met Noorde en Noord W. Winden , en het was ruim 7 weeken geleeden, dat men
dan,
[*] Men zie boven het Bericht van denHecre Hulin, bl. 27].
C 4



4° Bericht van de Ziekten mauvvVks Regen befpeurd had; voor al over
Siroop he>f hy dCn morSe!1 wederom opgedroogd zoo 'er nu en dan al eenige Re Sn
n ePinlrFM^Tf116^ V3n Saizoe«> welke woont *2^r^_^ «iet ge-
verbeterino ;f h L ■,»PraSt eene °"gemeene den g "V^ makkere en toit Lie-
Lieden geLdan' echter b7 Bejaarden en oude lieden, welke zwaardere fpyZen gebrui'ren
Zü%:Sd leV'Cn'ldden ' d-denebict w 1 nwt Ziekten van een comateufen aart op: eelyk
^-ttbrfecatoche
W /a^ dochmeeftIC(5aa^0Uwende
ZcLX ^uUo^^^arrbahs waren
f en 5 f 611 Wein'g ln getal. Tuilchen den 4 en 5den na voorafgaanden Donder en BlS gm, met Regen, de Warmte vermbderende cheenen nogmaals de Quartanae , welke aan wvl r^fn Waren' te recidivee-enf ter" 'ceerden. %*T en ** ***** recrudes.
Omtrent de helft van de Maand regeerden de
bonden°rfn ?kC gedaante van ^ P^de vertoonden; doch zonder mérkelyk gevaar.
Van den i8den, tot den n^Sen «■ derde dp w;~„ f ! "5 vermeerderde de Hitte, tot op öo graaden op den mid
door iri°P eCnige *n*Z% C*D Het zelfde _*-/,,, m?j ^ .^.^ > .



te Middelburg. '4*
Triorum met Exantbemata; in 't laatü der Maand menigvuldige convulfien onder Kinderen , welke by veelen Variolae fpuriae (belg. Steenpokken) die in 8, 9, of 10 dagen beflift waren, ten gevolge hadden. Voorts zyn 'er dit Jaar noch Moriilli, noch Variolae, in deze Stad tezien geweeft: in 't einde der Maand vertoonde zich het Eryfipelas onder het gemeen, vooral by zwakkeren en Cachefiiken, en zulks voornamelyk aan de 13 eenen.
Jult. In het begin dezer Maand, was het getal der Zieken, met verbetering der Saizoenen, zeer verminderd; die 'er nog plaats hadden waren van eene goede natuur; als Tertianae, welke van eene belette tranfpiratie en faburra afhingen, en fpoedig, na gebruik van Laxantia geneezen werden. De Variolae fpuriae, of Steenpokjes, hielden nog aan; doch verminderden met het midden der Maand. Omtrent dezen tyd kreegen wy geduurigen Regen, met Wefte en Noord W. Winden; waardoor de Dampkring op den middag tot op 66 graaden verkoeld was. De Morbi fubbiliofi vertoonden zich met ondraagelyke Hóofdpyn, waar onder het Gluten pingue cn Dolores rbeumatico-catarrbales voornamelyk hun hoofdrol fpeelden; voorzichtig behandeld zynde, werden zy per Emejln, Sudorum & Alvum gelukkig herfteld; de Vefuantia bragten geene hulp te wege, dan voor eenen geringen tyd. ■— Tot aan het einde der Maand hielden deze Ziekten aan; de Morbi cbronici, als Cachexia, Scorbutus, of liever Lentor fcorbuticus, zo ook mede de Hydrops, welke voor het gebruik van de Amara, waar in het Elixir ppr. met Wyn ingegeéven, voornamelyk in aanmerking kwam.
C s Au-



Bericht van de Ziekten
Augustus. In 't begin dezer Maand was de Lucht Regenachtig, en met nevelen bezet; de Ziekten, waren in tusfchen mérkelyk verminderd ; die 'er nog overbleeven , konden onder de Gaffe van de Catarrhaks biliofae geteld worden waar onder fommige Lyders met Exantbemata in 't Aangezicht, Hals en over 't geheele Lichaam bezet werden: eenige kwaadaartige vertoonden zich, welke fpoedig doodelyk werden; voor al in dien de tranfpiratie te fchielyk verminderde.
Met het toeneemen der Warmte werden deze vry Epidemifch, naturae tertianac, maar dikwyls verdubbeld met Saburra en groot verval van Krachten voor den 3dcn dag: de Pols was klein en ingetrokken, op 't aanraaken brandende; de Tong met den 2den dag droog, met eene witachtige flymkorft in den beginne, welke met den 5den dag reeds zwart zag; terwyl de dorft onlefchbaar fcheen, en de Lyder echter weinig dronk. By zulken daar men in den beginne de ftof door zachte Emetica, als Vinum Squilliticum, Ipecacuanba cum vino , parca doft, kon uitloozen , werd de bruine Tong vochtiger; doch by veelen moeft de Cortex Peruv. als een Antifepticoconfortans reeds voor den pden dag ingegeeven worden, wanneer de Pols ruimer werd, en gelegenheid gaf om de bedorvene ftof door Lavementen te ontlaftten. De Cantharides deeden by zulken, welke comateus werden, veel nuts: over *t algemeen zyn 'er echter weinigen aan geftorven. ■
September. De Hitte in deze Maand meer en meer toeneemende, en van 74, tot 80, a 84 graaden vermeerderende, bleeven de voorgaande



u Midbe'lSüss.
4.1
tie Ziekten nog aanhouden; doch veelen van bet catarrhaie behoudende: de geduurde Koorde Winden, die dit Voorjaar en Zomer geregeerd hadden, fcheenen 'er de caufae praedifvonentes van te zyn; en het veelvuldig gebruik van vruchten van aller;ei foort, en onmaatige levenswyze, gevoegd by de aanmerkelyke Hette, de cauja occajlonales uit te maaken. Nergens heb. ik zuivere zo genaamde Febris biliojae aangetroffen, maar wel een Bilis corrupta porricicea, met veel Pituita lenta, die genoegzaam verzeld ging met Obfiruclie in het Syjlema glanduloj'um ; en wanneer de lymphatike vochten te dik waren om de perfpiratie te kunnen toclaaten, bragt dit de gevaarlykheid en kwaadaartigheid der Ziekte te wege.
Veele van deze Ziekten hadden eene fchaduw van inflammatie , verzeld gaande met hevige pyn in de Linker-zyde en moeielykheid in het Ademhaalen; doch bleeken van agteren enkeld uit ophooping van verdroogde drekftoffe in de bogt van het colon te beftaan, wyl deze pyn naloozing' van dikke faeces, ten eenemaale verdween: de zulken, welken voor deze pyhen Adergelaaten werden, waren meeft onherftelbaar weg, of haalden het door een oog van een naaide. Het Zweet was wederom'een van de Remedia herculea, en 'er werd, door gepafte lavamenten, merkelyke verbetering aangebragt. Omtrent het midden der Maand, na zwaare Onweêrsbuïen veranderde het caracler van de voorgaande Ziekten ten eenemaale, en dezelve lieten zich op eene gemakkelykere wyze behandelen; echter bleeven 'er Spasmi in capite & Cephalalgiae over. Sommige Kraamvrouwen ftierven in deze Maand aan de gevolgen van de Piarrkm laftea cum faburra.
Oc-



44 Bericht van de Ziektew
October De drie laatfle Maanden van het afgelöopene Jaar 1781, hebben niets byzonders uitgeleverd , als alleenlyk , dat me?, fedeï veele Jaaren naauwlyks heugenis heeft, van een zo lpoedige afneeming van Ziekten, als in het laatfte van September en begin van October heeft plaats gehad - De geregelde gevallen Regens en daar op volgende Droogte, met Koude, in het begin van de laatftgemelde Maand, hebben denSi'(oorde Hchaamen trapSgewys aan het Winter-Saizoen te gewennen,) zulks te we^e gebragt: ook kan men bier byvoegen, dat veelen, die m 't Voorjaar en Zomer aan Anderen en ■ Derdendaagfche Koortfen gelaboreerd hadden door deze zuivering zyn bevryd gebleeven.
Het Weder met het laatfte der Maand door de Onweersbuien aanmerkelyk verkoeld , en in een Regen Mousfon overgaande, vond men met het begin dezer Maand naauwlyks trekken van de voorgaande Epidemie, dan by de zulken, welken nog aan de toevallen der voorgaande Ziekte
n?r°n«eïen- a\ V°°rige Jaaren' g"mme}de het op dien tyd hier mede van Gal-koortfen verzeld van eene goedaartige Teniana; doch noch deze noch Febres ardentes, of foortgelyke, werden 'er dit Jaar vernoomen: al het welk ik alleenlyk aan de Noorde Winden toefchryf die zekerlyk als een Mousfon- Wind dit Jaar regeerden; terwyl in het midden der nacht, en op het volle van den dag dezelve Weft, of ook wel ZW
aanhield. _ Met één woord: het getal der
Ziekten is in deze Maand zeer gering geweeft enkeld wederom afhangende van'belene tranfpi-
ratie. Hier van daan ontftonden nog eenige
Angina, pituitof*, Caphalalgiae, Febres quartanao
iie*



U MlDDELSURG,
iterum epidemiee, fed leviori gradu. Voorts,
*t geen als een natuurlyk gevolg van eene fchielyke bekoelde Lucht kan aangemerkt worden de Scabies, die op 't einde dezer Maand onder ?t gemeen, in ruime veelheid te vinden was; doch zonder Koorts; fchoon echter zeer be-
fmettelyk. De Flor es Sulphuris, Rbeum &
Cremor Tartari, met een Liniment uit Sulphur cum Sale Ammonicico, hebben deze Phaenomcna tot heden gelukkig overwonnen; voorts fchynt de eenpaarigebekoelde Luchtsgefteldheid, metdroog Weder, alleszins vermindering van Zieken met het Najaar te belooven.
Nog zyn 'er onder de Ziekten van deze Maand geweeft Febres Quartanae, welke uit de belette transpiratie recidiveerden; verders Anginae pituitofae, Cephalalgia, en onder het gemeen , voor al by Zee Soldaaten, (welke by de Volkhouders opgeflooten bleeven,) eene Febres continua remittens cum faburra naturae putridae, ab infarRu fy-
ften atis lymphatico glandulofi. Met het einde
dezer Maand, (terwyl de Koude vermeerderde) eenige Febres catarrhales cum dolore dentium, & tinnittu aurium, en in Bejaarden en oude Lieden dc Rkeumatismus en Artbritis.
November. Geduurende deze Maand was de Lucht nevelachtig en vochtig, by enkelde ©ogenblikken helder; 's nachts befpeurde men Vorft, tegens den middag, by Zuidelyke Winden, vermeerdering van Warmte, welke eenige uuren aanhield, en door eene aanmerkelyke koudere Luchtsgefteldheid gevolgd werd.
De Ziekten fcheenen met het begin dezer Maand meeft uit belette Perfpiratie te ontftaan,
en



0 B ericht van de Zie k*iw
en van een belette Catarrhalen aart zynde vpr, zeld te gaan met 6>aj«f /„ Mte w¥, welkff met ophooping van vuile doffen de geneeziJ zeer moeielyk maakten: de Potus manLus re}ot vens, deeden hier m veel vruchts; Purgantic êa Tomca vermeerderden de Spa/mi.
Onder het gemeen was deze Ziekte veelvuldiger en kwaadaaruger} echter zyn 'er wein en aan omgekomen. weinigen
Jïuiten deze welke eenigszins Epidemifch inhielden, was de Anafarca &c. de gemeende.
December. Buiten Rbcumatike Ziekten verz-ld gaande met fetó fl„« Gn OW*/* , h eft nogmaals de Fêbris auanana de voornaW fte bezigheid verfchaft. - Deze Koorts, fchoon Ép der gevaarlyke toevallen, was echter, wegens, de toeneemende Koude van den 4 en d,, dezer Maand, eenigszins.ondraagelvk voor de Lyders: de geweldige huivering in den eerfte? aanvang, met Spasmi verzeld gaande, werden we dra van eene brandende Hette gevolgd, welke doorgaans met een verbaazend Zweefen groot verval van Krachten by de meeften, na verloop loop van 24 uuren, afnam. , H
mddl^Tü Cn ^' Öpcnendeeq Laxeerende
W^t V^T Wel eeniSe veTl^ë te wege, dan het gebruik van Aromatiken Wyn br
vTLort KandeCl' V0OT ^
"ebri van pgen°ren' of ^nuttigd, en het georuik van i>0„j, (mt een ; Water, eene
£S«\*?, ThCek°/ie Ar'k » Suiker iS geneven,) fcheen in dezen aan alle ftritatfft, te
voL



'te MiDDiLUJ o.
47
voldoen [*]. Vooral, zo het zelve voor
den Dorft in plaats van The'é gebruikt werd; de huivering nam fpoedig. af; de Hitte fcheen minder, als enkeld uit de S&afmi voortkomende,
die door de Pons gerefolveerd werd. De
dorft 'was dus natuurlyk mede minder, gelyk' ook het Zweet en de daar uit volgende vermoeid en afgematheid.
Met deze remedie heb ik veelen, en my zeiven op eene gemakkelyke en aangenaame v, yze herfteld; en deze Dranken als eene doorgaande Panacea in dezen bevonden.
Verders zyn aan de Coma fomnoïentum cn Letbargus in deze en in de voorige Maand veele hoog bejaarde Lieden overleeden.
Zie daar het geen ik ten opzichte van de Ziekten binnen deze Hoofd-Stad in dit Jaar heb waargenoomen. Verre weg zyn my het grootfte aantal Zieken onder myne Cotlegcn te beurt gevallen : ben ik hier en daar wat uitgebreider geweeft , zulks gelieve men aan de ongewoonheid van dit Werk toe te fchryven, waar toe een Mensch, die minder bezigheid en tevens gelegenheid had dagelyks den ftaat der Zieken in genere ex fpecie op te neemen, beter gefchikt zoude zyn. In 't vervolg ben ik van gedachten eene andere wyze te"volgen , te weeten die van de Journal de Medecine & Chirurgie, waar in de heerfehende Ziekten van iedere Maand, zo van Parts, als Ryssel worden
op-
[*] Vcrceleeken met het Berkbt yan Z, Zee,, yan 1779 . i7i*. j



-ft* 'BzKicav -van de Ziekten-
opgegeeven. -~ In >t gemeen moet ik nog aatf merken, dat wy buiten Affectiones catarrhatesW mattcae, Febres quartanae, eenige Febres malignae & Tmianae Vèrnates benignae, geene Epidemifche Ziekten gehad hebben ; en tot dus verre beyryd gebleeven zyn van die Diarrboea putrida fymptomatica, öi Dyfenteria, welke zulke geweldige verwoeftmgen rondom de Republiek veroorzaakt heeft, en nog in Bkaband, omftreeks Antwerpen en Dsndkrmonde, met meer hevigheid dan te vooren regeert, — welke Dyfenteria en Diarahoea cruenta ik my vaftelyk verbeelde, dat onder de form van Febris putrida hierin Zeeland van 1771, tot 1774 of 177c met andere toevallen verzeld zynde, heeft geheerfcht ; en waar van wy aanmerkelyke voorbeelden in Diemerbroek de Pefte vindengelyk mede in een excellent Werkje, van i^s' gemtituleerd : Morbi deterioris notae Gallorumica~
Jtra mf. trans Rhen. Auctore LoRentsz De
Hemel hoop ik moge ons nog lange'voor bovengemelde Dyfenteria bewaaren
LIJST



L IJ S T,
Der Geboqrenen, Gedoopten, Getrouw* den en Gestorvenen, binnen de Stad MIDDELBURG.
'In den Jaare 1781.
ï.eevende Zoon» - 343
Doode - 27
Samen j70 Zoonl4
Leevende Dochten - 341 Doode . _ g
Samen 1— 3^p Dochten. '
Dus Gebooren zyn - ,,„tri j «
En van de Joo 'fche N»tie 71 f Klndefett;
Samen 724 Kinderen.
Waar onder 6 Maal Tweelingen Zoom. 4 • I-oc ,ters.
^_ T ~ Een Zoon en Eene Dochter.
Dus 14 iW««/Tweelingen.
En zyn ten zeiven Jaars aldaar Gehuwd,
Gereformeerden, . rt
Lutherfchen . . \ ' 171 Pm»
Rooinfchcn . *
• ' • • . 17
Gereformeerden en Lutherfchen . 1+ IS*
* -~ Mennoniten . . t
* ~ ; -— —- Roomfehen . ?
Lutherfchen en Roomfchen ... 3
©flbekend ais elderi Ondertr. en hiep Getr. . *j|
D En



SQ Lijst der Gestorvene^.
En zyn ten zeiven Jaare aldaar Gestorven,
Die door de Grafdelvers zyn begraaven; Te weeten, fcftgeVs - - 571
Uit hst Armenziekenhuis 30 Van den Armen - - - 164 —— buiten de Stad zyn begraaven - \6 «-~- doorde Cellebroers zyn begraaven, Te weeten: Uit het Gafthuis - 17 —— het Simpelhuis - 8 —1- betTugthuis - o En van de Joodfche Natie - - - - 4
Zulks in den Jaare 178: zyn Gestorven 804 Menfehen,
En Gebooren ■■ 1 724 Kinderen.
Dus meer Geftorven, dan Gebooren - 80 Menfehen.
Qnder.de Gestorvenen zyn geweest:
January 89 M Beneden 1 Jaar Oud ai4
February 76 « Van i tot 5 Jaar 63
Maart 74 M 5 — 10 ij
April 67 $j) 10 — 13 7
Mei 63 m 15 — 20 13
Juny 42 fi 20 25 27 uly 40 M 25 30 1 29
Augustus 56 M 30 —. 35 20
September 63 Ji 35 — 40 33
Ogtober 76 Yi - 40 — 45 —1— 4<S
November 54 ^ —— 45 — 53 35
December 62 m » 50 — 55 37
' fi ~- 55 — 60 55
762 (J$ 60 — 65 ■ 44
M 65 — 70 45
Zoo als de Be- s| —— 70 — 75 5»
■graavenen op het M. —— 75 — 80 32
Doodboek der || i 80 — 85 19
Confijlorie zyn >*. 85 — 90 5
opgeg-eeven. . xl 90 — 95 ï
Opgegeeven door den Wel Eerw. Heere Adrianu» ,'sGkavezande, Predikant te MIDDELBURG.
Ziek-



Pag. 51
VERVOLG van de Ziekten in 1781,
t e
V E R E [*];
TT^Vezelve waren in de drie eerfte Maanden 1 J» van het Jaar recidiven van het voorige jaar; als Anderendaagfche en Derdendaagfche» Koortfen: gebrek van veerkracht in de vafte deelen was hier de oorzaak van 5 doch, voor zo een Plaatsje als dit, vielen hierin de Maand January veele Beroerten voor, welke voof twee, op het ogenblik van het voorval, doodeIvk waren; de andere werden herfteld.
De vier volgende Maanden gaven wederom, volgers gewoonte, weinig Zieken op, als eenige weinige zuivere afgaande Voorjaars-Koortfen ; aan kwnadfappigheid kwynende werd 'er hier en daar een enkelde gevonden.
In de Maand AuguRus begonden de Ziekten te vermeerderen : als TmTchenpoozende Galen Zinkingachtige-Koortfen , met rotachtige Stoffen in de eerfte wegen, welke met September en Ofiober vermeerderden en kwaadaartig werden; zo dat dezelve , in enkelde Huishoudens, vooral onder deze Jurisdictie, Epidh miéè begonden te heerfchen : en ik zelfs in een
Huis»
£*] Veïgeleeksn met het Bericht >»n 1780, KI. 5a.^
D a



gi Vervol© van de Ziekten te Verï.'
Huisgezin vyf met eene waare kwaadaartice GalKoorts behandeld heb; doch welke alle °(Gode zy dank) gelukkig herfteld zyn.
In November en December verminderden de Ziek* ten wel wat in kwaadaartigheid, maar niet in getal. De Zinkingachtige-Koortfen , als mede de Derdendaagfche hadden nu meer de overhand , welke lang aanhielden.
Het getal der Inwoonderen was in de Maand November 1432; en dat der Dooden was, (behalven het Garnizoen, den laatften December 24 boven \
16 onder ƒde 12 Jaaren.
Dus 50
En dat der Gedoopten alleen in de Nederduitfche Kerk gerekend was \6.
Qivas geteekend)
J. VAN TlEFELEN,1
'sLands Chirurgyn.
BELOOF






Bladz. 53*
LIJST der GebooreneN en Gestorvenen te WESTCAPELLE.
Ziekten der Geiïorvenen. ^ Gebooren. Ouderdom ^e^ven^ ' Vm ^
______ — j " Levend. Dood. I »"
jj « j § - 2 ! S § l: £ _ % 3 & 5 >S" « - - - ~ & 5 | .' | d
Geftorven M _ 3! g 1? banden. , # g j ? g | | | I | | | | | | | | j | | | | | | | § S ^ | | | _j
Gevolgenvan . || * || || | | f | , ^ • » J LH ^ ' , & _ _ ,0 . o | g | | g o J J j
^ 1 |NCNaj«_ I [__ : ï_l
I L_ , —— 1 i I - I I 1 i 1 1 1 3
Bcrftziekte. J _» 1 _ January. j_3_J?_ — , . — j ~
~ ' T~~ x j 2 February. S 6 1 1 1 4 2 . ' '_J . ! ' ' '——
Lo:is-tcer'ng- ! l -—■ 1 I 11 I a :i ti| 4
Hcnfen-ziekte. H_ J__J __ ________ Lf-Lt. ~ 1 ~~ 1 1 1
'ZZrZ. *\ 2.__ i_ April- liilJ r~ — 1—r~ , 1
. J_l 1^ J£__:—\AA—tHh~i—r ~~ rPl ™—f7~~F
Buikwater. J <_J 1 ^ M3 -1—< U— -j- — ~ \ 1 [" [ , 1 1 y
Verval van Krachten. | \_ jj J_ j__l_l _J —U ~ " j | " |~ ] | T"T
Haaftigc Dood. » | Augufti». I xjj_ __J _-J- j 1 j~ - — 1 j ~
Kraam-vrouwen. * 1 September. j 3 | 5 jl JHJ M 1 j 1 " 1 ' " ~
1 1 T 1 1 I 2 1 4
Stuipen. 7 5 '» Oftober. i jj ^ M —\ ' , , 1' 1 ~
_____-_-_-_ , 1—' , 1 1 l 1 I 3 a 1 5
«h XL J b- i__.-LL_— ;— rf-i——n—r r
LETU Ii_____lLlLl_U^Ti4HT---v-TTT~nn~~~ h
Dood Gebooren. ( 3 1 | | 4 Totaal. 33 |so J_J__LLlU-J-_— 1 1 1 1 1 J
, g f 1 | 1 I I M i ' » 1 ( I 1 '
Toual . . . . I14 i8 i' 111 3 3 2 15» ' ' 1 1 ■ 1



Pag. 5j
BELOOP der Ziekten te WEST-KA PEL,
DOOR DEN HEER
N. H. van BREDA,
Cbirurgyn en PraBizyn.
Aangaande het Beloop der Ziekten van den Jaare x?8i, welke ik te West-Ca.pl" waargenoomen heb, heftenden dezelve in Feiles Latarrbales , Zhk no-s a j ,
Koortfen. ' 5 Cn ^rendaagfche
JleX%^Verit'nmmon^^ ^Zyde- en LongeWc,j Pbtbtfii pulmonalis (Longe-teerSn* V™ wel voornamelyk in de Maanden 1;iryU February cn Maart. january,
In de Maanden ^„7, JMfej, #,ny en 7„/v waren'er geene Zieken. — De gewoone g I
het W,ffiet Z°ndef, r0tti"^ ' b^onden i , liet jaatfte van >/y, en bleeven voortduuren tor
De dagelykfche Najaars- , Anderendaagfche en Derdendaagfche- koortfen , gepord „et Zuchtbeenen, begonden in de Maand a^X
3 ?T rl AndCre Ziektcn die befmettelyk otEpidemrfch waren, hebbe ik niet waargenoomen; en weet ook niet dat die hier plaats °b ben gehad. - - Alleenlyk twee aan de KinTer Pokjes, m de Maand December, welke heL zeer goedaartig warén en ook verder van «reen* gevolgen zyn geweeft; hoewel de Pokjes Sin ® 3 geen



54 Beloof der Ziekten te West-CapelI '
geen 12, of 14 Jaar by ons vertoond hadden; zynde het Pökfmet by ons over gebragt uit I\; oord- Holland.
De Geneezingswyze der bovengemelde Ziekten beftondcn in Rcfolventia en Temperantia: in Vecocta ex Herbis emóllientibus en de 5 openende Wortelen, met Nitrum cn Syrup. 5 Rad. aperient,. Clysmata, zachte Laxantia van Tamarinden, Manna, Wonderzout van G/auber, Folia Senné en Rhabarber; naar de omftandigheid zulks vereifchten.
Mixturen met Oxymel Scilliticum & Spiritus Min* dereri, of Nitri dulcis cum Aq. Menthae en MelisJae, deeden by myne Lyders eene gezegende uitwerking; voldoende aan alle de Indieathn, en * bevorderende langs dien weg de belette uitwaasfeming, die eene der oorzaaken van de verdikking der vochten is, waar door verftoppingen en aanleiding tot Ziekten gebooren worden. ;
Temperantia en Antiphlogijlica met Spiritus Nitri dulcis, of Spiritus Vitrioli, na dat de eerfte wegen door een of twee Braakmiddelen uit Ipecacuanha en Laxantia van Rhabarber en Tamarinden gezuiverd waren, deeden de gewoone GalKoortfen, met rotachtige ftofièn in de eerfte ■ wegen, van hoedanigheid veranderen, die meerendeels voorfpoedig herftelde-n. En daar de Koortfen met tusfehenpoozing af en aan liepen , en bleeven aanhouden, werden zy door dcn
Cortex Peruvianus met byvoeging van den Vi-
liool-Geeft overwonnen.
ZUID-



P-g- 55
ZUID'BEVELAND.
VERVOLG van de Ziekten, geduurende de drie eerfte Maanden van 1781, te G O E S,
DOOR DEN H E E R E
V.\ C É R E,
Med. Doet.
En van het ganfche Jaar te HOED EKENSKERK E, door den Heer I. J. H E I LMAN, Cbirurgyn & Practizyn.
( Het eerjle ttit het Franfch vertaald. )
January. (jeduurende deze Maand hebben 'er allerlei foort van Verkouwdheden geregeerd, welke een ieder zonder onderfcheid aandeeden. Onder die geenen welker Borft bezet was, heb ik 'er twee ontmoet , die eene neekende pyn in de Zyde hadden , waar door de Ademhaaling belemmerd en de Pols hard en gelpannen was; welke toevallen echter door eene Aderlaating, verdunnende en openende Dranken, by eene goede Levenswyze, fpoedig verdweenen zyn. Eenigen hadden eene ligte
ontüeeking aan de Amandelen, maar die niet hardnekkig was. Twee Lyders heb ik behandeld met eene ligte Rheumatifmns aan den Linker-arm, en aan den Schouder en de dezelfde zyde van den Hals. Eindelyk heb ik on-
D 4 der*



56 V e r r o l ö van de
der myne Lyders eene bejaarde Dochter
rendaaglche koorts , als een gevole van
irafff"de GalzicktC van het%oorioe nS r gekweld ; m welke de aanvallen gereefd ov lZ zelfde uur wederkwamen, en de^ydpe tefvS Koude, Hitte en Zweet doorliepen: zy nad een bitteren fmaak in den Mond, en .Je uft
geermiddelen, uit Antibiliofa beftaande, tot haare voorige gezondheid gebragt.
February De Verkouwdheden, welke in de voorgaande Maand geregeerd hebben hiel den m deze nog aan; met dit onderÖ ech
Sg' war:nemCind° ^0^dnet ki waren , indien men de zes of zeven-eer fte dagen van deMaand uitzonderen welke 7e bv
Ik heb ook eenige Keelziekten waargenoomen, maar die van weinig aanaeleo-cnheirl„° ren, uitgenomen eene 'Jaér^^^ dig medegedeeld te worden. Het was eenTonï Vrouwsperfoon van omtrent 3o Jaa e , ne kwaadWe gefteldheid, en die geduurendt het grootfte gedeelte van den Herfifdoör eene Anderendaagfche Koorts was aangedaan peweeft! zynde reeds drie dagen met de^ze Keel ber« geweeft, toen ik by haar geroepen w er d cn die eene vry hevige Koorts had, die van den bé ginne tot heden had geduurd Zy konde nhr dan met moeite fpreeken, en nietl dan vocht en dat alleen met kleine beetjes en nog zeer be'-
zwaai-



Ziektes u Gon; g7
zwaarlykdoorkrygen: de Stoelgang ontbrak, de 1 ong was met eene geele bruinachtige korft geheel bedekt, en de fmaak ontaart. Den Mond van binnen beziende, zag ik eene aanmerkelyke ontfteeking in de Amandelen, den Huig en het weeke Verhemelte, die zeer gezwollen waren en de oorzaak van alle de bovengenoemde verfchynfeien aanbragt. Waarom ik terftond een verzachtende en pyn-ftillende pap van buiten om de Keel liet leggen; en, zo veel zy konde, beval verdunnende Dranken te drinken van gelyken alle quartier uurs te gorgelen, met een Afkookfel van gelyke veelheid Wen, en Rozynen mverfch Eier, by welk middel ik in ioortgelyke gevallen my tot heden zeer wel bevonden heb, en waar in ik naar de hevigheid Kin de kwaal eene genoegzaame veelheid Sdl Prunell Sal polychreft. Nitrum purificat. & Spirit Mm dulcis liet ontbinden en by voegde, waar door eene groote menigte Slymftoffen door den Mond ontlaft,_ en in 24 uuren eene zichtbaare vermindering in de zwelling dier deelen, en in t gemeen van alle de toevallen die dezelve verzeilen te wege gebragt werden. Ter bevordering van den Stoelgang, en om de goede uitwerking van het gorgelen te onderfteunen, gaf ik een Bu.Kzuiverend-middel, waar door vyf of zes overvloedige ontlafttingen werden verwekt Op deze wyze gingik voort tot de volkomene herftelhng welke in vier of vyf dagen gefchiedde. —— Op devraage, waarom ik geen Aderaanhg in >t werk gefteld heb? antwoord ik, dat k die om de bovengemelde kwaadfappige gefteldheid en de vrees die zy tegen dezelve had, als ol zy Gaar aan fterven zoude, naliet; doch waar op ik, indien de beterfchap zich in 24 D 5 uuren



5'
VtHTOLS van 'de
uuren niet zo duidelyk vertoond had, met meer kracht zoude aangedrongen hebben. .
Nog heb ik een Vrouw van in de 30 Jaaren met eene anderendaagfche Koorts behandeld, welke Koorts van het begin van den Winter haare krachten dermaate uitgeput had, dat zy op de minfte beweeging af was; zy gevoelde beurtelings ongeregelde aanvallen vanKoude enHitte,geduurige walgingen, fomtyds van dadelyk overgeeven vanSlym gevolgd; Zweette veel, Sliep niet, en had noch Honger, noch Dorft; de Tong was niet beflaagen, maar bleek en altyd met vochten overdekt; de Pols was zwak en rad, de pis dun en bleek, fomtyds troebel als Karnemelk. Alle deze teekenen by haare phlegmatike gefteldheid gevoegd, deeden my denken, dat de oorzaak van haare kwaaie beftond in eene verzameling van Slym in de eerfte wegen; en waar in ik my niet bedroogen vond: want, na het gebruik van eenige Purgeermiddelen, by gebrek van een Braakmiddel, 't welk zy weigerde, ingenoomen te hebben, ontlaftte zy eerft van boven, en daar na van onderen , eene groote menigte van dezefcoffcn, door welke de Koorts en derzelver toevallen fchielyk verdweenen; waarna ik, met oogmerk om de krachten te herftellen en de recidive.ti voor te komen , het gebruik van verfterkende Middelen voorfchreef, waar mede ik myn oogmerk zodanig bereikte, dat de Lyderes zich volkomen herfteld bevond.
Maart. De Verkouwdheden, welke in de Maand van Jan. en Febr. hadden geregeerd, hielden in het begin van deze meeft op ° maar op het einde werden zy weder vcrnoomen, en
'er



Ziekten te G o e s; 'ge>
'er kwamen zelfs nieuwe, in vry groot aantal, by; 'twelk, myns bedunkens aan de verandering der Winden , die uit het Noorden en dan weder uit het Noord-Weften eenige dagen vry hevig hadden gewaaid, moet toegefchreeven worden. By deze Verkouwdheden voegden zich in fommigen eene Koorts, in de gedaante van eene Anderendaagfche ; doch van geen een kwaad toeval verzeld , en die my geene andere behandeling als die van de Verkouwdheid, fcheen. te vereifchen, met welke zy begon, toenam, verminderde en verdween. 'Er waren nog eeni-
gen door kwaade Keelen aangedaan. Nog-
heb ik een Man van tusfchen dc 30 en 40 Jaaren met eene geweldige Heup-Jigt aangetaft behandeld ; en waar van dc pyn reeds aan het bedaaren was geraakt; maar zo dra de N. Wind , waar van ik {trales melding maakte , opftak, viel hy in een recidiv, in weerwil van alle de zorgen tegen het zelve aangewend. Behalven
deze gevallen heb ik in het Weeshuis een Jongeling van 18 of 2.0Jaaren gezien, die over eene pyn klaagde welke ik niet geloof op de Lyft der Rheumatique pynen te moeten ftellen, en haare zitplaats in de Spieren van de Wenkbraauwen cn de Voorhoofds-Spier van de Rechterzyde had: zynde • zo hevig.datze denzelven byna rufteloos maakte , en als luidkeels deede fchreeuwen. Het oog was natuurlyk, behalven dat 'er een helder, zeer fcherp en Waterzuchtig vocht uit liep ; dc Pols gaf eenige Koorts te kennen. Eene Aderlaating ftilde terftond deze toevallen, en het gebruik van ligte verdunnende Buikzuiverende Dranken volvoerde de verdere geneczing.
ZIEK-



So 2 1 e K T E N w
ZIEKTEN te HOEDEKENSKERKE.
In de Maand January hebben hier omftreek*
Oude St°UWdS£dren gCregeerd> Zo we Uude als Jonge Perfoonen hebben aangedaan waar onder eenigen met zwaaren BbeftSSi met Coryza en Raucedines fterk zyn geplaao-d „7
SeSlyks ver?hfe,r m« «ÜE
E / In de Maand Februari:
hebben de bovengemelde Ziekten tot in J wif Van.dfeM^«d aangehouden, waarZ zy wat verminderd zyn: in deze Maand had mej
«og al Febres tertiahée en quarfanae. In 5"
Maand April hebben zeer weinige Ziekten// regeerd; en die ik nog behandeld heh l^ g r
eene PW voorgekomen. * fn de M?aid
^meeToal KLa!rd£Zel?e Ziehe" ' . meer uat-jyoort en zich v^rrnnnHcn . ^ i
giet moeilyk in de Geneezng • ^ he ikeen
W«£*r /p«n« en twee ^.behandel— In
de Maanden van Jult tot September is niets
aanmerkelyks [doch iets wonders in Zeeland
en zeer verfchillende met Seuis en M ™!
oTnietin N? ^^^oorgeValIen; als ook metm November en December zvnd^ ?er in deze Maanden ook weinige Sonfen weeft e?"" n ^^aagfche-Wtfe, *g dTen T^**^ ^uwdhe- .
De Ziekten der Overleedenen te Go es zyn niet eene juiste opgaave te kunnen doen.
Be-



HoEDEKlNSKUKi: fjt
Behalven de Burgers, zyn alhier in den Jaare 17 81, nog Overleeden, in February 1 Militairen: Maart 1 dito.- April 1 dito: Mei 1 dito, 1 dito Kind, en 1 Vreemdeling : Juny 2 Militairen verdronken , en 1 dito Vrouw Overleeden : july 1 Militair; Auguflus 1 dito : September 2 dito , en 2 Vreemdelingen : October \ Militairen: December 1 dito; en dus te famen k Militairen, l dito Vrouw, 1 dito Kind, en l Vreemdelingen; bedraagende in 't geheel no* to Perfoonen, welke by de Ovcrleedene Burgers gevoegd zynde, is het ganfche getal der Geftorvenen 142. Geduurende dit Jaar heeft het Garnizoen alhier beftaan in vier Compagnien Infantery.
DOODEN te ZIERIKZEE, begraaven in de '
Kerk. Straatp: Beiaard. Kind. Bejaard. Kind. Samen.' 40. 9, 188. i48. 383-
XIjsi;
SCHOUWEN.



Pag, 6%
L ij S T
Ver Gedoopten te Gois. In den Jaare 1781.
January.
February.
Maart.
.April.
Mei.
Juny.
fBiy.
Auguftus.
September.
O&oben
November.
December.
Totaal.
Zoon*. I Dochters. j ? O i
t ? i ? -
3 g .ai s
S 5, o» 2 3 - &■> r„
' »-ï <^ ** as
" " 3 £ S" S g
P ? 5 a 3 2 g
~^~.L-L7-iir __i_4 ~
4 1 1 I S s o 1 8 ~7T :i4 I a I <S~g oj 4 ! ~To~
5 i a I 7-L3J-L.l_.4_l t r I 0 I * f 4 ai g l~TT
^ I a l~ 1 [ 1 1 a~T~T^
3 1 2 I S 6 | 1 | 7 1 Ia
—lJ_____l _J_L_l 6 Lil . 3 I 1 I 4 7 I of 7 [ tt
61 21 « 21 o o rr^
: l l ZEI Ü 4 EZT__ j 9_
51 o 1 .5 IJ 10
Si I 17 I 68 1J5 I 15 61 iT^oT
lijst



Pag. 6*3
L IJ S T
Van de Overleedene Burgers te Goes, In den Jaare 1781.
January.
February.
Maart.
April.
Mei.
Juny.
July.
Auguftus.
September,
Oftob:r.
November.
December.
TotaitJ,
L IJ S T
ö I fvi I - M I! £ I $ \% s I I I s9
0 fj ^ o^ tT < < *j T g
7 12 | I 4 2 2~ iY
5 I I I I 19 —|
1 3 1 j 1 17 5 1 I 1 1 19
2 4 2 1 1 1 11
2 i 1 2 15 4i 3 1 9
3 3 2 1 1 2 .12 23 11 2 1 10
1 7 I 2 3 2 16 .
21 | 2 .5
8 1 j 1 1 I n __ 1 1
43 | 26 | 7 8 | 17 9 5 | 8 1 123



Pag. 04
t jrj s ar
Van de Ouderdom der Overleiden*«•
S? & 3 13 > 3 ^ 2- o
J^ren. 5 | g g [ S [ g f § | 3 |
Beneeden 1 31 18 | 1 —j——\~~
Boven 1 4. 3 I "
, . ■ . ... . l „L 1 7
2 3 2 I |~
~ ?_l_i ïzzzz
S tot 10 j J j ' '""""j
*5 " 11 20 2 2
. I ■ ' 4
20 . 3o 2
I 2-
30—40 ; -zei z_ ~*
4° SQ 1 a | 2 I j I "~~
50 —. 55 "~i "i""!" r
.—- , . .„ .. _ | 3
55 6o | a,I J | ~
60 65 1 | 3 ( 2 | J 6
65 —70 I r ZIZOZ ~
JLj _IM 4 R
75 80 | ! |' I | "~~
HEïiZtZZ|ZZZ|ZZ_i
S3 —-—- 90 I I j J I I
De



N°.
Bladz. 64*
I.
EERSTE ALGEMEENE JAARLYST,
Over den Jaare 1781, der Overleedenen, aan wat Ziekten geftorven: welke onder de behandelingen der Refpe&ive Pratlici (volgens hunne opgaave) geweeft zyn , in den gantfchen Eilande Tiiolen, Nieuw Vossemeer (als behoorende onder. Zeel and,) gelegen even over de Rivier de Eendragt, beoofien Oud Vosseneer, daar onder begree-
pen, door den lieer A. D. van C AS teel, oeüënende de Genees- Heel- en Vroedkunde te St.
Maartensdyk.
Dc Stad of
Naamen der Ziekten Dorp enondcr- De Getal cn Jaaren der Dooden van beide Sexc. Beroepen
Waar aan Geftorven. hoorige ' Di~ Maand ' , en
ftriclen. waarin Man. Vrouw. Vrycr. Vryft.. Kind- Jaaren. Totaal. Handwerken,
**ö. epialof. verzeld van St.
eene Artbrïth vaga. Maartensdyk. January i . . \ . - 43 Landbouwer.
languida, met verval van krachten. ....... . t . . . .71 Oreelmaker.
'erouderde belloote JJrfch- , . '.
breuk, met gevolg van ,
p^f-kbraaking. , . \ • 30 Boeremeid.
KouT''r;t- 1 • • • ' • 45 Arrebeider.
AOU<i veroud.r.l Schetir-
Diiikmet een daar op vol- . .
pij Buikwat.r. ^ , . ..... 45 Land-Bouwer.
ur» met daar op volgen-
Stuiptrekkingen. ; . . . . 1 1
'"fyeP"». Poortvliet. ... I . . ... 61 Arrebeider.
Z c't , . . . 1 . > . . { Arrebeider.
7c)fT%ialit- Tholen. , . .at
Pleu ithfi* N- Vosmeer. ... . . i . • . 15 Arrebeider.
V 1 , PeripneutH. St. Annelanp. 1 . . .4? Arrebeider.
VCrva V:m krachten. . . ! 1 . .. .7» Schooi-matreï.
erval \an krai:1Ui.ni Stavenisse. . , l . . .71 Winkelhoudfter.
«W«//*«f pyncn> ......... . . . . 4g Land-Bouwer.
Totaal van J*„uary 14
A.



°5
Ziekte*.' Plaatfen. Maand. Man. Vrouw. Vryer. Vryft. Kind. Jaaren. Totaal. Beroepen;
Feb. coniinua met Diar- %t. Tranfport van January ... 14
rbcea. Maarte.nsdtc. February . , . . 67 Timmerman.
putrida met gevolg van
Spbacelui in egffMtai ■ . . x . r , ï 30 Water Molenaars Vrou
Pleuritis zero. • ï . . . .56 Arrebeider.
AJlbtma. Poortvliet. .... •. , t ,
Convulfien. Tholen. .. . . , , ' x
Verval van krachten. St. Anneland. ... . , . [ g Winkelhoudfter.
Wormziekte-, gepaaid met
Aamborftigheid. • . J ; , . 1 j
Longteering en Etterborft t . .52 Schuur eit Wawouw.
Totaal van February . . s
ƒ"*£•/•« beciha. West-kerks. Maart x . , - SS Boerin.
catarrbalis. Thoi.en. .1 . ! 60
Stuipen. O. Vosmeer. ... , , ,
'i***fï^J Stavenl.e. . ; ; . Arrebeider.
Febrts becltca. , . ... V 26 Arbeiders Vrouw.
Totaal van Maart , r
Febris betJica. St. MaartS.msd. April j ... eg Boerin.
Pbtbifis pulrnonal'is. Scherpenisse. . . , \ \ . . V• 54 HcrberVier.
Verval van krachten. O. Vosmeer. . . . i . ' g. Rentenier.'
Feè. maligna door onthou» 5
ding van fterken Drank. . _ ; ■ . 56 Landbouwer.
Peripneumonia. N. Vosmees. . . . i . . . . 43 Landbouwer.
Empyema. StavenissE.- ... . 1 . . . %% Arbeiders Vrouw.
Totaal van April ...... {,
Steen graveel. St. MaartEnsd. Mei . 1 . 67 Rentenier
JJydrops anafarca. . ; , 4.>./.V, . '. ta Boerin.
Febris putrida. _ Poortvliet. . . , £ Stroodckker.
Hmmorrbagia uten. 3Sf. Vosmeer 1 . *7 Arrebeidfter.
Biarrhcea putrida. St. Anneland. i . .45 Arrebeider.
Totaal van Mei ..... « Ulcus pulmonalts. Poortvliet. Juny . .1 . . 27 Bocre Knecht.
Hydrops petris. - m ;- . ■ , _ . 2g Boere Knecht.
Hy drops anafarca. Tholen. i . . ö-
Scarbutus. t < • 1 50 Brood Bakker.
rebris putrida. . „ . _ t _ .48 Schipper.
Peripneumonia vera. N. Vosmeer. i . . . L Tinmerman.
catarrhal. maligna. . .1 Bocrc Meid.
Peripneumonia vera. x , . " ! 3o Arrebeider.
Peripneumonia. St. Anneland. .. V. 1 . . .63 Arrebeider.
Apoplexia. 1 . . . .34 Drooger van Meekrap.
Totaal van Juny . ■ . . . 10
4«
Ai



Ziekten, plaatfen. Maand. site. Vrouw. Vryer' Vryft, Kind. jaaren. Totr.f.i. Beroepen,
i' 'franfpoit • '. . 48
tyWpticus, verongelukt. Tholen. j'ujy t , • . .' \' ga Kleermaker,
keepende Koorts. O. Vosmeer. ". .. . j ... 41 Am beidfter.
kalkoens. . . ' - . ...... t ,„'-.,• . . • * . • 33 Arrebeider.
fbthifi's pulmonaiis. St. Anneland. . > . j . . .61 School-raatres.
Qbsrrbiea. Staveni°se. '1 ', • • • ( . . , .74 Arrebeider.
St. Totaal van July . 5
Merft -m f'pp-esjio. Maarténsdyk. Augofttn. . 1 ... * 30 Burger Vrouw.
Cucbexia vcrzc'd met lelie- . ' . . •
1 »•»*•& Nepbritti-. ' . • . . . . . • «'V • . • 52 •;.\r> - Vroedvrouw,
fcft js bi/iofa. 1 Tholen. . .1 . .4a
Drenkeling. O. Vosmeer. ... . ; . . .1 2 . . ?«/7i convfia-, turn ra-
cb'itule. jN. Vosmeer. ... ■HHHE£jjjfi9HH_P$£:>' 3 ^,"v' ':>•*"*-*•'... .'./."ZTiSB
tiy drops peSoris. St. Anneland. . . . 1 . . ... 65 Dykwcrkcr.
■rskraain. Stavenisse. .... . 1 . . . 40 Boerin.
•ptbris putnda. . . I' . *.'-."'*'',"'• >■-.'■'.... . . . i 3
Totaal van Auguftus'
ttydrops gf"era/is. St. Maartensd. September. . . 1 .30 Dicnftmaagd.
bvfen cria. Poortvliet. ... . 1 ... .76 Boerin.
tebris biliofa. Tholen. ... . - . .1 .. . . . 70 .
fybace/us in G?na. Jy'. Vosmeer. ... . --. . .1-4
. ■ . Totaal vr.n September 4
4flbma pblegmati-nm. St. Anneland. OSober. _ -i , . . . . . 6*
petris putrida mal:%na. O. Vosmeer. .... . 1 • . . • • 55 •
Webris biliofa putrida. ...... . . . '..'.*£ fr-iv '. . '. .- 54 .■<;■'■
byfenteria biiiofa. N. Vosmeer. , . 1 ., ' . 61 < Herbergier.
Vormen. ........ , . .1 4
dangrana en Sujfacatie. st. Anneland. ... .1 . . 66 Rentcnierltcr.
Totaal van Ojïober 6
petecba/is met pe? . .
vo'.g van Spbacelus in
I>cen cn Dye. St. Maartensd. Novemler. . 1 . . 3» > Arbeiders Vrouw.
Peripneun.onia vera. - . t # . . . 56 Burger Vrouw.
;fe/>. b'Ji(.fa putrida. .:'(.. . ... . . '. . . 1 . . 52 Arbeiders Vrouw.
be&ica. Poortvliet. .... . * .1 8
Web. 1'iKoja. . . . . 1 - ■ -. . 48 Timmerman.
Web. p:iri4a maligna. , Tholen. .... 1 . . . - .60 Franfch Predicant.
Pleuritis. v 1 . • .. . .54 Metfclaar.
Apcplexia. O. Vosmeer. ... 1 , . ; ; . ■ 64 : , .
Peripneumonia z-era. N. Vosmelr. ... 1 • « . , .38 Land-Bouwer.
menfiumfuppresfio & Ifebü-
ria. St. Anneland. . ~ .' •. ,. 1 . . 28 Boerin.
Totaal van November • io
*i
c.
66



6l e
Ziekten. Plaatfen. Maand. Man. Vrouw. Vryer. Vryf. Kind. Jaaren, Totaal. Beroepen.
Leucopblegmatlamngc\o'z ■ Tr.nfport . . .'81
van Gangranain pedibus. St. Maartensd. December. t . . 77 Burger Vrouw, een fimpele.
Apopiexia. Scherpen isse. . . . i . , . . $6 Arrebeider.
Peripneumonia vtra. Poortvliet. .... . i .2a Boere Meid.
Kinkhoeft. ........ . . t 4
Uitteering. Tholen. ... 1 . .45
Waterzucht. . , . .1 , .32 Land-Bouwer.
Ontfteeking-Koorts. O. Vosmeer. i . . 36 Arrebeidftcr.
Pasfio hyfterka. St. Anneland. . 1 . . 64 Winkelhoudfter.
Verval van krachten. Stavenisse. . . . t . 76 Arrebeider.
Totaal van December 9
Totaal van 't gehecle Jaar ... 90
Totaal van elke Plaats
byzonder, als: Overleedenen; Wan. Vrouw. Vryer. Vryft. Kind.
St. Maartensdtk. ... 19 waar onder 6.9 . 1 .a.i
Scherpenisse en WesT-
Kerke. .. .. . 3. . a . 1 . . .
Poortvliet. .... . 11. . . . 3 .1 .4 .1.3
3& Tholen. ... . 13. . • . 5 . <S . .1.1
Oud Vossemeer. ...10. . ..4.4. . .a
Kieuw Vossemeer . . ,. tl . » r. . 5 • 1 «.•' t . t .3
St. Anneland 14 . ..5.8. , .1
Stavenisse • 9 . . ..4.4. . . 1
Totaal als boven . . 90. beide Sexe. 2ï> 34» 6, 5, xa.
>Je Itfen zie de Notul agttt de Doop-en Trou^ Lyst.
JJ.



Pag. 6S
De Algemeene Ziekten, die 'er
in den Jaare 1781, in den ganfchenEilande THOLEN hebben plaats gehad , zyn zaakelyk de volgende geweeft.
Tppidemiqne Ziekten, als Kinderpokjes, Mazelen of andere, hebben 'er niet geregeerd; dan, het Roodvonk is hier en daar nogbeipeurd, echter niet gevaarlyk.
(*) De Kink-hoeft der Kinderen heeft men genoegzaam aan alle plaatfen dezes Eilands ver^ noomen,welke voor veelen doodelyk is geweeft, en meer heerfchte in «de eene dan de andere plaats; voor al te St. Annaland, Oud- en Nieuw Vossemeer.
Onder de Efientiele Ziekten, heeft wel meeft. plaats gehad de Febris eatarrbalii en Peripneumonia vera, fine vel cum Pleuriride, waar van fom-
mige
(*) Gemerkt de Kinkhoeft der Kinderen , (die hier ü» ceze opgaave voorkomt als fterk gegrasfeerd hebbende,) een zeer moeielyk kwaad is , en men niet zeldzaam te vergeefs onderfcheidene Middelen aan de Kinderen , in dat geval toedient; en menigmaal, hoe heilzaam anders , vruchteloos; om dat ze , 't Zy wegens den fmaak , of de form , als anders, die weigeren te gebruiken; werd ilc te rasde, by deze gelegenheid, alleen eenvouwdig myne ervanrin^ van een door my beproefd Middel voor den Kinkhoeft der Kinderen , hier mede te de*len: het beftaat uit het volgende Middel.



66 Algemeene Ziekten
mige zeer hardnekkig en doodelyk waren: verfcheidenen mee Pleuritis vera & notbaanderen
met
^> Sp. Minder, extemporanei (*) Symp. 5 rad. ap.±\. M. J
Om 'er zo veel, en zo dikwyls van te gebruiken als maar mogelyk is, eventjes warm gemaakt: dit ontbindt cn loft, zeer wel de fcherpe en taaie Slymen. Sonryds veegjk 'crwel een half onctSyrup. 5. rad. meer by, of ook wel aa : part. xj.—-Eene enkele reis, als de Hoeft allerhevigft is , cn lang duurt met fterk kinken, voeg ik 'er wel eens 2 , 3 , of 4 , of meer droppels Land. Liguid. Sydenb. by, alles «aar bevind en de Jaaren; waar mede ik ze-r gelukkig heb mogen flaagen. Het volgende Poeder, dat men te Midcelbtjrg daar mede voor gebruikt, heb ik ook alhier mei veel vrucht toegediend.
Ro Kermes mineralis gr. x,
Oculi Cancr. 2fj.
Saccbar. aJb. M. P. Pulv. N°. xxiv.
Om 'er 1,3, of 3 Poedertjes daags, „aar bcvind eft na de Jaaren der Kinderen van ts laatcn gebruiken. Deze
beide
(*) De benoeming van Sp. Mind. txtemporaneus noem ik za ' wegens myne wyze van bereiding, die deze i.7 Z°'
Ik mailc die met Sp. Sat. Amm. cum ca'c. viva, die zeer voia t.1 moet zyn en zeer goede Autum vini; de vermenninTvan de ze be.de vochten gefchiedt zo larg, tot dade XSKó^ houdt , en de Spir. een blaauwe en digte kleur bekomt e" «ne
, c lhr rV13 h" een cn ander komt in 1 g, meen uit
op 1 deel Spir. /a/;j ^m«j. en deelen y/reta™. 6 uit,
dat de So/r flprL- r.e n • aeelcn Acetum; dan, naar maste
aar de öpir. fterk , rf flap 1Sj m h .
•d iets meer of m «der hebben: de fmaak s de befte proef ÓS dezelve. Deze bereiding gefchied du> fpoedig en gemakkeTk den Zomer moet men 'er geen te groote veelhefdTgelvk'v *



te T h o L % h. Ö7
'met eene Angina pituitofa & imftammatoriat alle Welke Ziekten meeft in den Winter, het ganfche Eiland door, echter niet overmaatig hebben plaats gehad, tot in de Maand van Juny, by beurtwisfelingen.
De Voorjaars-Koortfen waren weinig, en van een goeden aart. In den Zomer hebben de Ziekten zeer maatig geweeft. De Najaar», of Herfst Koortfen begonden vroeg in Augujlus, waren niet hevig, en braaken fchielyk af; waar op eene intermisfie volgde, wel van vier weeken, wanneer zy wederom, en heviger te voorfchyi» kwamen, tot in November duurden, en gevolgd werden van eenige recediven- ze waren over algemeen niet overmaatig; doch te Tholen meïügvuldiger dan in het voorige Jaar, als ook te St. Annaland , die zich aldaar mede in twee on» derfcheidene Tydperken vertoonden.
In hun foort waren ze niet hardnekkig, dan by enkelen wier kwaadfappig geftel zulks mede bragt: hier en daar zag men eene enkele toevallige Dyfenteria biliofa, en Febris bilioja putrida.
Voorts zyn de foortige Ziekten over *t algegemeen genoomen, welke haare oorzaaken hebben
beide middelen verdienen hunnen lof, zo in de mogelykheid om ze te koniten gebruiken, als inzonderheid in de goede uitwerking: mits men die by continu t;e gebruikt:^ dan , het eerfte verdient volgens ervaarin:r d:n voorrang. Jn alle foartcn van Borft-Ziekten verdient het zelve den lof, boven alle Ecl. gmata , ter bevordering van dc uitloozinjg der fluimen; e» V mede byzonder dienftig in eene geujee»-
Re C »ryX4f.
E 1



Algemeens Ziekten te Tholen.
ben uit de Jaaren, Sexe, als anders, het <ranfche Jaar door niet buiten gewoon in getal, no ". aanhoudenheid, of toevallig geweeft. GU'n0CI»
De verdere onderfcheidingen der Ziekten kon nen uit de Overleedenen, waar aan getorven volgens de Algemeene Jaarlyfl der Pralui C htr vooren) werden opgemaakt. ^
N». *.



No. f2.
EERSTE ALGEMEENE JAARLYST
Over den Jaare 1781 der Overleedenin en Begraavenen, in den ganfchen Eilande THOLEN, NIEUW VOSSEMEER daar onder begrepen ; alles volgens opgaave der Doodgraavers.
Plaatfen waar De
geftorven en Maand ^<5< 5',Ö(i
begraaven. waarin. gfq"2, % g- £ c?
? ?-1 8 S j>L
St. Maartensd. January, \ ' ' ' '
1 43
;
1 71
1 30
' 1 i$m.
3cherpenis4e. . . < . I ,0
1 5W.
1 1
n. Vosmeer I 5I
iVr. 1
St. Annaland. , , - , , 1
45
1 78 Stayemisse. ..... 1 72
1 43 1 4 m. 1 i
Totaal van Jan. . . . 21
£ 3 G.



7° G.
Plaatfen. Maand. 0 _ .
g •§.;,5 ,|
Trsnfpcrt . '. 3i
St. Maartensd. Ftbruary. i 45
1 67
1 3o
1 6 m.
1 ioin.
* 41
Scmerpenisse 1
1
Oud Vosmeer. . r, . . 1 iüm.
* 45 1 a d. * 3 d.
St. Annai.and. . • « • 1 g j
* 5*
« 3
« 4 m.
Stavenissb. ... - 1 a ni. ,
ToUil YJ» Febr. . . iï
St. Maartensd. M$art. .1
scherpenisse. .... \ 4
1 55
Oud Vosmeer. .... i 6 w.
i 4 n.
t t
N. Vosmeer. . . , . j
St. Annaland, .... i j
STAVENIS5E. . . . ï 55
I ... 26
Totaal van Maart. . jp
St. Maartensd. April. i 57
Scmerpenisse. . . . , i 50
Oup Vosmeer. ..... $ 57
I Sj
1 Sm.
N. Vosmeer. .... j 3
1 ss
1 43
St. Annaland 1 i;3
Stavenissb. i
TotMl fan April. . . 1 o
Tranfport . . 55»
G.



H. 71
Plaatfen. Maand. ^ . _ ,_
a2 ' .3 5 W a E o
B<pppp. g, a Si
Tranfport . . '. co
St. Maartensd. Mei. 1 67 f
1 39
SCHERPENISSE. X so
I
Oud Vosmeer t
1 1 Sm.
N. Vosmeer j 27
1 i8m.
St. Annaland 1
1 " 45 1 i
ïVr. 60
1 64 1
Stavenisse. ...... 1 tg
1 5 w.
1 5
1 39
1 3 Totaal van Mlei. . . 2*
©ud Vosmeer. Vuny, 1
1 9 \v.
1 43
N. Vosmeer , i 4I
1 6 w.
1 21 St. Annaland. .... j
1
Totaal van . . $
St. Maartensd. Ju!y. 1 7 m.
Oud Vosmeer. . . , , 1 ^ t'
ï 34
N. Vosmeer , 1 6 w.
St. Annaland 1
Tetaal van Ju!y. . . '5
Tranfport . . 52
£ 4 H.



71 a
Plaatfen. Maand. &<J>,^ 0 «_
?Ï3% g | * £
? r< r* p- S. 3 S
»* Tranfport - _ *. "
St. Maartensd. Augujius. j a 9*
1 T» Scherpenisse. ■ . . i 1 14W-
* «
O. Vosmeer. , . . . tf»
N. VoSMEfcR. - . . . 3
1 3t
1 3 1 3 * 5 i a 1 I
St. Annalahd. • • . . , *
os
«♦ »» ■ Totaal \iTLAugt{/}us - - i&
St. Maartensd. Septemb, , ,
1 o m.
O. Vosmeer. x 3 w.
' 5 m.
I 5 w.
1 atï
N. Vosmss* i 4 m.
t t
iVr.
1 4
St. Annaland. S • • Stavenisse. - • - , »
70
I 7 \v.
* 5 w.
_ , i 6 w. letaal van September - iS
Tranfport - iio"
i. ;



K- 73' Plaatfen. Maand 0 ^, _
P ? ? ? §. 2. S fL
Tranfport' - 1 nS St. Maartensd, O&ober. i ^
O. Vosmeer. - - - - I
54
ï 7 m.
v, tt ia m.
n. Vosmeer. .... I s m
St. Annaland. .... %
1 68 i
Stavenisse. .... t t
i 3 w.
•'■ •*' V ' 4 _ 1 i ff.
Totaal van Offo*. - St. Maartensd. Novemb. i 7?
1
1 57
O. Vosmeer. ....
* 5 w.
ï 1 om.
1 2 m.
1 a w.
1 63
N. Vosmeer. - . . - , ■
38
.1 » a m.
St. Annaland. .... , „ _ * as
Stavenisse. - - - . _ ,
40
i ». J Totaal vaa Novemb. - Xr
St. Maartensd. Deeemb. , 30
scherpenisse. - - - - j
O. Vosmeer. ..... s ^
* 8 m.
N. Vosmeer. * '5£'
1 4 m-
Stavknjsse. .... j^1
Totaal van Deeemb. - - 9 lotaalvan 't g ehecle Jaar "164
£5 K.



74 * r
Totaal van el- <<
ie Plaats by- S ° q <J W
zonder, als: Overleedenen. gl.S^ g.'
St. Maartensd. 31 waav onder 7 '0V1 ia
scherpen! sse. l6 . '33 IO
O. Vosmeer. 34 . . \ s 3 a N. Vosmeer. 3i . . s 3 3 2i
it. Annaland. afi . . .68 ia Stavenisse. 36 . . ! 6 3 a 1 iS
' Totaal der —
Komt als boren. 164 beide Sexen. 31 iH 4 94
(*) THOLEN, Wans en Vrycrs, daar onder 5 van't Garnizoen fam, 3; Vrouw, en Vryf. 18
Kinderen. . . 42 , 4 ... 42
(*) POORTVLIET, zo Mans, als Vrouwen &c. 11
Kinderen. . . 20 . « , , a^
Dusfa.bégraav. 2S7 Perfoonen waaronder . ië7*KindeMB. Hier zyn on- ren , welke a]le mMT £en.
*. , beSreePcn vouwdia; zyn op?ee-eeve»
die door de prac- ten Kind zond£ * Scx£
ft* behandeld van Zoonen of Dochteren
?l'loZ™\de te onderfeheiden, waar-
vooren,tclamen 90 deze af- cificeerd worden.
gctrok-
Reft 197 ken overleedeu buiten de behandeling der Practici.
•ftnifer<?^leede9?n e" B^Mvencn te THOLEN e» POORTVLIET maar qpgegeeven zynde, zo als die hier onder aan den voet dejer Jaarlyft zyn geplaatft, zyn de reden dat deze be.de Plaatfen, in de Lyft zelve niet konden ingevoegd worden: dan, hoope in 't vervol? zulks naauwkeuriger de Sociëteit te konncn medcdeelcn zo als Yan alle de evcrlge Plaatfen dez«s Eilands.



M. 75
EERSTE ALGEMEENE JAARLYST,
over den Jaare 1781, zo der Gedoopten ais Gehuwden , in den ganfchen Eilande van THOLEN, (NIEUW VOSSEMEER daar onder begreepen, ) volgens opgaave der refpeclive Heeren Predicanten, en Paftoor in de Lepelstraat.
Gedoopten. j
Plaatfen waar Gedoopt — — ~1 j Gehuwde
en Gehuwd. Zoons. Dochters. 1 Totaal.; Paaren.
St. Maartensdyk. 19 13 32. li
scherpenisse. 13 l7 3° | 1
Poortvliet. 19 18 37 lS
Tholen. 17 20 43 L3
Oud Vosmeer. 20 2,5 45 4
Nieuw Vosmeer. 11. 16 : 2.7 8
St. Annaland. li 17 28 2
Stavenisse. "*"] ió 14 3° 9
Samen ' [ 126 \ 146 \ w 1 73
1? A-



«$
BALANS der BEGRAAVENEN ™ GEDOOPTEN, *
Over den Jaare 1781 , volgens de Lijsten hier vooren, zo van elke Plaats op zich zelfs, Z
™e^tefimea' ROSMEER daar
St- Maartensd. Gedoopt - Ja Ongedoopt - 3
cus 34 Gebooren. Overleeden 3I
dus 3 meer Gebooren dan tCBEMiM»,,. Gedoopt "-"30 °VcrIeed=n-
Ongedoopt - 1
dus 31 Gebooren. Overleeden 16
dus 15 meer Gebooren dan - Poortvliet. . Overleeden.
Thole*. - . Overleeden «3 Gedoopt - 43
dus 40 meer Oyerleeden dan Oro Vosme», GedooPtV"4; Geboore«Ongedoopt - 2
dus 47 Gekooren. Overleeden 34
dus 13 meer Gebooren dan - - - - Overleeden.
N.



o. 77
N. Vosmeer, Overleeden ji Gedoopt 17 Ongedoopt a
dus 29 Geboe-ren.'
dus a meer Overleeden dan
Gebooren.
St. Annaland. Gedoopt - 28 Overleeden a5
dus a inccr Gebooren dan
Overleeden.
Stavenissb, Gedoopt - 30
Ongedoopt - a
dus 32 Gebooren. Overleeden 26
dus 6 meer Gebooren dan - — - Overleeden.
Van alle de voorfchreevene Plaatfen dezes Eilands te famen, bedraagen de Overleedenen, volgens de Lijstew der B e g ra av e n e n hier vooren,
387 Perfoonen.
En de Gebcorenen , volgens de Lijsten der Gi-
ÖOOPTEN - - - 27J
De Ongcdoopten zyn geweeft - 9
Dus 2S1 Gebooren,
Dus over 't geheel - - 6 Perfoonen meer OveTleeden dan Gebooren.
^ Zie hier een Drie-Tal Eerftelingen van het Eiland THOLEN, als een wezentlyk vrucht gevolg op de Requejlen , san al de refpetfive Magijïratuuren ten Platten Lande geprefenteerd, met de daar op verkreegene gunftige eens luidende Appointementen. (*) Dan, (*) Men zie de Notal in het Eerfte Deels 2de Stuk der Haagfeit Natuur- en Geneeskundige Correspondentie, bl. 162. en verder het ^equeft met het Model der RuitKaart bladz. 47,van de DerdeAfdeeling dkiFerbandelingen,



7 8 p.
Dan, fchoon Tholen H Requeft niét heeft aangenomen, zyn, echter de Heeren Prattici door den Requtftrant, met voorkennis van Heeren Burgermeefteren aldaar, particulier in het vriendelyke verzocht, om het voorbeeld der andere Plaatfen dezes Eilands te willen vol'en • 't geen de Wel-Ed. Heer Doel. Nieowen' huyze, nu met 'er woon vertrokken , en waar mede hy deswegens de Concert handelde, heeft ge. cffeftuée'rd, dat zulks nevens zyn Wel-Ed. door de overigePrattici is geaccepteerd; dan, (\vaarfchynelyk door zyn Wel-Ed. vertrek,) « 'er my alleen eene Lyft van zyn Wel-Ed. en no°eene daar by ter hand gefteld; hoopende , dat in h vervolg alle de Heeren Prattici aldaar, het zelve edelmoedige voorbeeld der andere wel zullen willen volgen. Dit zyn dan de reden , dat het getal der Dooden onder de behandeling der Prattici te Tholen, van de andere zo veel kleindere Plaatfen, ■ zo veel verfchilt uitwyzens de Jaarlyft der Prattici hier vooren!
Betreffende de Opgaaven der Begraavencnj als mede der Gedoopten en Gehuuwden , van alle de Plaatfen ' dezes Eilands zyn juift.' Dezelve zyn wegens Tholen mede, (na voorgaande vriendelyk verzoek, zo aan den Oudftcn Heere Predikant, als aan den Heer Houder der Begraaf-Lyft, met voorkennis als vooren,) goedgunftig medegedeeld, en op welke voortduuring wy hoopen.
Dat deze Thoolsche Eeruelingen moo-en gevolgd worden van Jaarlykfche en volkomener telgen , is de wenscb van hem , die dezelve met allen vlyt en zorge heeft verzameld ; en uit alle de ingekomene Lyften deze algemeene, eik in zyn foort, heeft faamgcfteld.
P.



BEREKENING (/a/uo «afcato) van.'t getal der In- en Opgezetenen des Eilands THOLEN, van Plaats tot Plaats , met derzelver onderhoorige DiflriÜen , opgemaakt volgens de Quotifatien der Collecteurs van 't Gemaal ten Platten Lande van 3 Jaaren; dus 3 Jaar Doopelingen by elke Plaats op geaddeerd, maakt famen 't onderftaande facit uit, zo van elke Plaats als over 't geheel.
St. Maartensdyk. - - - - 1032 Scherpenisse en West- Kerke, zynde een Gemeente, famen - - 700 ■ Poortvliet en Stayen insgel. fa. 736 f Tholen in de Stad - - - 1018 \ Buiten de Stad - - - - 344
Samen 13 da
NB. Dit is zonder 't Garnizoen; doch de Polder den Broek daar onder gerekend, als behoorende onder't Rechtsgebied van Tholen ; dan, de Quotifaüe van dien Polder behoort onder Oud Vosmeer , welke Qtwüfatie te Tholen geen plaats heeft: dus 'c getal, zo als het hier genoteerd is, niet volgens de Lyft der GeguotiJ'eerden, maar door eene Particuliere goede Hand, die 't van huis tot huis heeft nagegaan, is opgegeeven.
Oud Vosmeer, de Polder Vrybergen daar onder, na aftrek van den Polder den Broek, 't geen boven onder Tholeu gebragt is. ------- - 842
St. Annaland. - -- -- - g\6
St^ysnisse. - ------ <5vg
Facit 6241
Nieuw



R
Nieuw Vosmeer ; fchoon 't niet eigentlyk behoort tot het Eiland Tholen , als gelegen even orer de Rivier de Eendragt beooften Oud Vosmeer, werd hier, vermits het Ztewjofch is, en in de Nabuurfchap gelegen, mede op deze Berekening gebragt; dus te Nieuw Vosmeer. ss2
Samen 0*790 la
en Opgezetenen, van de Wieg af gerekend tot den hoogften Ouderdom, zynde dit de naafte berekening, die 'er op te maaken is, 't geen zo heel veel over 't geheel genoomen, 't zy in >t meerdere of mindere niet kan verfcheelen.
BERICHT



Pag. 8i
£ E R I C H T,
AANGAANDE DE ZIEKTEN TE
BERGEN OP DEN ZOOM,
Over het Jaar 1781, DOOR DEN HEER.
CHR.IStl.AAN DE NEVE;
Med. Doctor, eriz;
Het eerfte Tydperk vari dit Jaar^ {[zie Bericht aangaande de Ziekten dezer Stad 'over het voorgaande Jaar 1780, bh 93.) leverde veele Ziekten van eenen gemengden aart, ais Morbi e prohibita perfplratione oriundi, exjndole catarrhali & inflammatorïa op : waar onder 'er veele waren tx indole catarrhali maligna, rheumatifmi maligni, Febres continucs inflammatorice, Pleuritides & Peripneumonia. In 't begin van dit Tydperk waren de Winden meeft Zuid-weft, en Zuiden; twee dagen van koude Noord - oofte Winden , veelryds met een bewolkte en betrökke Lucht, mistig Weder, en nu en dan Van Sneeuw gevolgd. In 't midden van deze Tyds-af deeling had men veel Ooft, en Noord-oofte Wind mét een heldere Lucht; een dag öf twee wat betrokken en twee dagen miftig Weder: op het laatft veel Zuidelyke, en Wefte, of Zuid-wefte Wind , mistig, bewolkte, of betrokkene Lucht, en dikwyls Sneeuw meeft in den Morgen-ftont. In het tweede Tydperk, werden hier waargenoomen Hamorha-



8*2 Bericht aangaande de Ziekten
&*\ ^ium Hcamoptoisen eenigeDiarrb**ber.i*nai en hier en daar het Roodvonk (Rubeota,j en Netel* roos (Eryfipelas urticatum-) als mede eenige Febres1 tertiana vernales , en even buiten deze Stad on• Halsteren, en in den Bergfchen en Beimoer-poh der werden in dezen tyd zeer gemeen waargenoomen gezwollene Oorkliereri; aldaar bekend onder den naam van Dikoor, anders ook elders bekend onder den naam van Bof, of den Bof ( zie het Eerfte Deels, Tweede Stuk dezer Verhl dehngen bl. In deze Stad zelfs was
eenmet dh^7dS"Hfdeeling'' no& ^ enkdd een met dit Dmoor door my ontmoet; doch d-nr na eenige weinigen, in de Maand Mei. -— In
a J ;/de,ling Waren de Winden P-eduurende de M^nd February meeft Zuid - weft, óf Weu ; een enkelde dag of twee Zuiden , of Zuidooft; afgewisfeld van den 18*™, tot den dezer Maand van Noord-weft, Noord-ooft ° en op den laatften dezer dagen ,™et Noorde Wind-
SSSSwff °m ^^efc, Zuid-weft; ot Vv ede Wmd, tot den io«en M van j. '
begin van February, tot den Iad« ^ , bewolkte en betrekke Lucht; weil^ heïder Ueder; m en dan Mift, Hagel en Sneeuw na den .0^ Maart, tot den 5"- April red Noord-ooft Ooft, of Noord^efte Winde:i van dien dag, 's namiddags, tot den 26*™ dito' waren de Winden meelt Zuid-weft en Zuiden ■ een enkelde dag, den igd«n dezer Ooft, 'snamiddags Zuid, en 'savonds Zuidweftde twee laatfte dezer dagen den aS en 20^ £ heele dagen Noord-weft, veeltyds heldere Lucht, een dag 's morgens den 20*™ Maart Mist • et nen dag den 2?*e. dito, 'smorgens Hagel .*middags Sneeuw en 'snamiddags Hagel; !enC



ie Bergen op den Zoom. ' 8$
ge dagen tusfchen beiden betrokkene, of bewolkte Lucht. Sedert den 2óften, tot den laatften April-, de "Wind geheele dagen Noord-ooft met een heldere Lucht, en wel 'snamiddags dap-elyks, alleen twee dagen 'smorgens wat betrokken, of bewolkt. In it begin van de derde
Tyds-af deeling befpeurde men ook in deze Stad, doch alleen Sporadicè, Eparmata, fwe Gland. larum parotidum Tumor es, behalven dé Morbi cbronici, die door alle tyden des Jaars worden waarnoomèn: ook nog eenige Febres teriïtwa ftmptüïs Udvpliees; & Febres epbemera; als mede den zogenaamde Kings ~ hoest, Konings-hoe t, Tufjis
convulfiva infantum, en deze al zeer "■emeen- -
Aangezien de gevallen zo zeldzaam zyn,' dat een Kanker-borst met een goed gevolg word weggenoomen 5 mag wel als eene byzonderheid worden aangemerkt, eene in dezen tyd gelukkig en wel uitgevoerde afzetting van eene verouderde verkankerde Vrouwe j>orst, aan eene Weduwe in den Ouderdom van 05Jaaren; waarvan de _gcneezing in" 't volgende vierde Tydperk reeds volkomen voltrokken is geworden, zyndeook dezelve Vrouw liedenden 2often April 1784, terwyl ik dit fchryve, en uit myne Aanteekenmgen in orde ftelle, om aan de Sociëteit te kunnen worden toegezonden; ook nog in een ftaat van goede gezondheid , en zonder eenige de minfte blyk van kwaad gevolg, aldien tyd tot hier toe gebleeven i niémand nochtans hebbe hier in twyffel te trekken, of het geval ook wel eene waare Kanker zy geweeft, en niet een tumor cyjlicus; wyl het geval reeds Jaaren te vooren verfcheidene maaien, en door veele onderfcheidene kundigen is onderzocht en geëxamineerd o-eweeft; terwyl onder die allen, die het ooit F 2 heb,"



c*4 Bericht aangaande de ZiEKfEtf
hebben gezien, 'er geen een gevonden is, die 'er de allerminfte twyflel in gehad heeft, gelyk wy ook na de afzetting, by onderzoek van de afgezette Borlt, geen de minfte rede van twyffelachtigheid, hoe naauwkeurig onderzocht, ontdekt hebben : zynde deze afzetting zeer handig verricht, door den zeer ervaren Cbirurgyn en Vroedmeejler P. Janssen, in tegenwoordigheid van den zeer geleerden Heere Dofior ]. Bies* man , en van My, te gelyk met adflftentie van den Stads Cbirurgyn D. Wynties; na dat deze Vrouw, ten minfte wel federt anderhalf Jaar te vooren agtervolgelyk tot dien tyd toe, dagelyks vry groote gilten, van het Extratlum Cicu* ta, door my waren toegediend geword >n: in het begin van deze derde Tyds-afdeeling in Met was de Wind veeltyds Noord-ooft, of Ooft* ee, ige weinige dagen tusfchen beiden NoordWeft, ofNoorde; zeer zeldzaam, en dat maar een gedeelte van een dag Zuide, of Zuid-weft: in 't eerft van Mei veel bewolkte en betrokkene Lucht; twee dagen 's morgens Miftig; geduuj rende de geheele Maand byna geen Regen; de laatfte agt dagen helder Weder: vervolgens in de Maand Juny, tot den i8den dezer Maand, was de Wind veeltyds Zuid-weft en Weft, met enkelde tusfchen-poozingen van Ooft en Noordcoft; wyders twee dagen 's morgens Ooft, 'snamiddags Zuid-ooft; den 20ften 'savonds Noord, en vyf agter een volgende dagen Noord-ooft; den 26ften een ftyve Noorde Wind; de volgende dagen Noord- weft, den laatften dag 's morgens Weft, en 'snamiddags en 'savonds Zuidweft; zes maal in deze Maand 'snamiddags, 'sah vonds, of 's nachts Donder weêr; drie maal verzeld met Hagel, veeltyds een heldere Lucht,
eenige



« Beugen op den Zoom;
eenige dagen betrokken en bewolkt, nu en dan Rege lachtig. In het laatft van deze Tyds Afdeeiing in July was de Wind dagelyks veranderlyk, by afwisfe.ing Zuide, Weft, Zuid-weft, Zuid-ooft, Noord-weft, en Noorde, geen een dag een Ooften Wind, meeft een betrokke en bewolkte Lucht, negen dagen by tusfchen-pooziJig, Regen, zeldzaam eene heldere Lucht.
De Ziekten van het vierde Tydperk, in deze Stad waargenoomen, zyn geweeft, Febres cort nues, rcmittentes, Febres bilioja & ardentes, eenige weinige Diarrhea biliofa, Rbeumatifmi cbronici, Scorbutici, Aflhma:a cacbecliea biiiofa & fpasmodica, ook eenige Febres quotidiana & tertianae duplices, en hier of daar Colicae biliofae & Colicae infarctorum vifcerum: in deze Tyds Afdeeling waren de Winden nog fteeds dagelyks veranderlyk en uit alle ftreeken; alleen zyn 'er drie dagen in Augujlus agter een volgende geweeft met een Zuidwefte Wind, en gelyke drie dagen in September met een Noord-oofte Wind, al veeltyds een betrokkene en bewolkte Lucht, weinig heldere dagen, dikwyls Regen, en verfcheidene dagen verzeld van Donder en Weerlicht. — In de vyf de Tyds- afdeeling waren 'er zeer veeie Febres quartanae, doch van geen hardnekkigen aart, veelen herftelden 'er al fpoedig van; geheel anders als men van deze Koortfen gemeenlyk verwacht. Men zag veele Febres rbeumaticae, intermittentes & remittentes autumnales; eenige Anginae inflammatoriae & catarrhales, Pleuritides, Peripneumoniae verae & fpuriae, en nog een klein aantal Febres putridae.- in het eerfte van dit Tydperk was de Wind meeft Noord en Noord-weft; tusfchen beiden afgewisfeld met Ooft en Zuidoofte Wind, in het laatfte geduurende dc Maand F 3



8ó~ Bericht aangaande dc Ziekten
November meeft Zuide, en Zuid-boft, zeldzaam Koord-weft, Cn niet meer, alS een enkelden halven dag, voormiddags, enkeldOoft, of Weft vee dagen een bewolkte en betrokke Lucht zo m de Maapd Omber a's November, ru edan M,st, en al dikwyls Regen ; een in Oclol l
COKOLLARIUM,
_ In het feró rvrf^r* dit j 0 hier even buiten de Stad waargenoomen , zZt
ferwVl h7 ' TTTPmdularum Pbrötiduml terwyl er binnen de Stad als toen nog geen enelnalVdirV^ ^ bCkend °ntmoe' w ; en na dat dn buiten genoegzaam geheel ophield begon men binnen deze Stad eerft in heDert Tydperk, dn zelfde ongemak, edoch niet Ept demuè, maar alleen Sporaduè waar te neemenhoe nu te.verklaaren de eigentlyke en wezet lyke oorzaak van dat verfchif? Hier, en in veele andere voorkomende gevallen in de Ge, ee kunde, zyn wy genoodzaakt te bekennen, da"er zeer veele verborgene dingen in de Geneeskun de voorkomen, tot welkers kennis een ek d-g en bepaald verftand nooit komen kan • zo in het verwekken dan van Ziekten al ook in derzelver Geneezing, vindt een ?C platt aat is iets zodanigs, waar van de geleerdfte Of kundigfte mets weet, noch in ftaatls ets af noch toe te doen; en wordt dit riet da'e
S^etweï tel; d£ Gr°"d ---kad°er-
^ver wel te kennen; hoewel het ook in veele
geval-






Bladz. 87*.
LIJST der Gedoopten, Huwelyken en Overleedenen, vaa de ïnwoondefs der Stad BEUGEN op den 2 O OM,
mitsgaders de Sterkte van 't Garnizoen derzelver Stad, over den Jaare 1781.
^ £ | | jjf|« e' I I I 5- Hoofd-Officiercn,
« =» £ d ■ =' 5 •§ : s B 2 ë> '| 5 o Sï 8- 3 Compajnien, Capitains en Su-
b g S o. 'i § ^ | «U Si h gSëcüc^ Battailons en baltcrnc Officie- Wagtmcefters en Prefcnte Vrou- Prcfente Kin-
^ 2 <_ s •2>!"2> _^_| 1/5 I3 ö 2 > -c °. S Efquadrons. reu. Sergeanten. Tambours. Gemcenen. wen. deren.
jfêcrint?. , 3 |_2_ 5 _i_ 2 1 I 1 ' 4 l_7_| 3 30 January. |_3_ _2__2_ 'l>a I 19 CarTbeTJërl! Ti 8~~ 4 T40 ' Ti " l 52
Tjfoedrpoujvjmï. |_i_ I 1 I 1 ) I I 3 February. I 3 j 1 1 \ 4 , To —————— . 1 ~ .
JcTortfenT J____I__L IJJLLiJ-JJJJ-L!— -L? LÏJ_.J ZZCL'JL '-• Sade^_ rJt 14 8 3'» 4&" | 9'
Borftziektt. __L_i LUi-l-2 I Li--LI APil- i_L — ' 6 14 ae. -BaA*. ' aV I4 8 ~ ~ | "T
"GaükiTte. __ IJJj l_ l _H£i h i_ I 3 - 9 — —1 ^1 69 1 4
Stuipen. l i 3 J_ J » ; 1 i 1 I 4 3 ! 3 ' 3 34 Juny. j_3_ 2_|_2 I 3 ■ 10 te. tP'eylgurg. 14 8 3» 49 87
Inde Kraam Overleeden. J [__" I I I (j£ * J1"/- |_3_i I 5 ' 10 1 ' "— —•— 1
Dood Gebooren. _f | l_l 1 I i _j 3 Anigaftn»., f 3 ' a i 4 i | aj i2 2e. ffeyfyerg. 92 14 8 311 45 63
jjpt- 1 I 1 I |__! | 2 September. | 7 8 j 5 1 | 6 | 27 . 1 ~——1 . . .
PleurTsT jjl i i* l iJ I I 1 7 _Oaobcr. I 2 1 l_3 ' I 7 I_j4 Artillerie. 4 5 2 69 s 14
Subit Overleeden^ I ï I i I i I ■ 1 2 Novémben ) 5 sl_4 3 I 10 1 24" ~ - j - ■ j '"■
J^odT _[Tj— — _l_J_L_l__iZ'J^ 2 December. 5 jjJ ^TEBL T' - 1 , j 1
Verval van Krachten. !_sj I I l_£_i JJJL^* Totaal. (41 38 \*9 ' 7 I 74 189 J Totaal. 1 106 1 7° 38 | 1461 ' " { 217 " | "" 35a
Kankergezwel. l t I L_j_ JJ 2 ' " " ' *~ ' ———— ~-
jwTry. L __l |_J_ —1 !
■'Verftopping. J_ I ! I ! _J
Kwaade^Keel. _t_ | I
Beroerte. .1 _J L I Lj Getrouwden in de T Getrouwden in ds t Getrouwden op r Gedoopte Kinde- Gedoopte Kind;»
Water en Teering. _L [ ( _j Gereformeerde Waifche Kerk. het Stadhuis. ren by de Lu- ren by de Room-
'KwaalTn"dTiDgewaitdeii. ' 1 L j i f '3 Nedcrduitfche therfche Gemeente. fchcGemeente,
— — ~r , —|~"T~ s a Tt Kerk. Geen. , paar,
_w?!£]j —4- ï Ï_J_-5--2--L< Jon?ens . . IO _jongcns . . e»
Pyn aan 't Hart. s J_ — f 43 Paar. Meisje» . . 1 Meisje» . . 5<5
Longziekte. '. J L, ! ? Gedoopte Kinde- ,— —~
Bloedftoiting.— - - a ren in dezelve », m
— —■ — 11, ^ Gedoopte Kirde- Kerk.
Overval. . — — _ -i _J rcn j„ dezelve
YoJiigheid en 't Water.J_ ! ! Kerk. Jongens ... 3
Af^an-r. .... ' — _3 Meisje» . • • 1
Galkoorts:'- i!_2_ _L _J i»"?"» . a« — •
SprouV. L' J- ? Mcl*JC* * • *
Gal koorts cn gr. Loop. _ l_J _i "™7
Kolyk. 3] Li. L _f ' * *
Drenkelingen. _]_ 1
Onft^tenis^ 1 1
De Loop^~ [ I i_ 1 2
Vallende" Zickf. I j_ 1
Kinkhoeft. ' I JL JL 4
Ouderdom. I | 1 ï
"Rotkoorts. I | | ï
Zuur. ' ~ | i" I | " ï
Gebrek yan Voeding. 1 | | ~ 1 | ~~J ï
Onbekend. t \ 1 I 1 I ■ 1 I 1 _2_ | 7
Tota.-.l. 19 |io 15 1141 9 [io 10 12 27 14 24 25 Ir89



te Bergen op den Zoom. 87
gevallen, door opmerking, ondervinding , en vergelyking van het eene gevolg op het ander ïiog al eens verre gebragt wordt, maar ook «net te vergeefs zyn de klagten Ars tonga, V\ia brevis , en wien het weiders luft in dezen overdenking uit te weiden , die leeze het Aanhangfel over de Epidemique Ziekten , te vinden in het XvIIIde Deel van de Verhandelingen uitgegeeven door de Hollandfche Maatfchappy der Wectenjchappcn te Haarlem, pag. 396-410 Vervattende het wel doorwrocht en zeer verdienftelyk bekroond antwoord, op de gewichtige Vraage dezer Maatfchappye ; welke zyn de Ziekten onder de Menfehen, die uit de natuurlyke gefteldheid van het Vaderland voortkomen , hoe kan vien zich tegen dezelve behoeden , en door welks Middelen kunnen zy geneezen worden.
J A N T U M.
f4 KORT



Pag. 8§
KORT BERICHT van het Beloop der Ziekten,
in den Jaare 1781.
In den O U D E N BOSCH.
DOOR DEN HEER.
AD. VINGER HOEDS,
Mcd. Dotf.
Anno 1781 dejuilfis vernaübus, cum febribus hiliofisadmedium orciter menfis Junii captit modo erig'entibus , ftrenue fuit pertandurh , hoe Anno, aliis pregYeffis , multo trequentionbus; ut quafcumque fere aedes morbus hic invaierit, nullo Scxui nee Actati parcens, utrarum non fuerit 5 , 6, jmo /tem Aegroti in una repererentur Domo. Jlocque modo homines aggresfus fuit: a lascitudine fcilicet ipontanea, fegnitie, torpore , dolore capitis , fiti auc«PPttitu nmmnuto, cxtjifto; ore amaró, lingua crus-
ta
Na het eindigen der Voorjaars-koortfen, hadden wy met het begin van Juny 1781 wakker te ftryden met dé Galkoortfen , welke in dit, boven andere Jaaren , veel"menigvuldiger waren ; zo dat 'er weinig Huizen gevonden Wierden , die , zonder onderfcheid van Jaaren of kunne, door deze Ziekte niet werden aano-edaan , en het niet zeldzaam ware , 5,6, &ja zelfs 7 in het zelfde Huis aan te treffen. Zy taftte den Lyders op de volgende wyze aan; haar aanvang neemende met vermoeidheid, traagheid , loomheid, pyn in 't hoofd, vermeerderde dorft, verminderde en geheel verboren eet-



Ber. van hst Bel. der Ziekt, in den O. Bosch. 8#
luit; met een bitteren fmaak inden mond, en eene beflagene tong , met eene dikke geele korft bezet ; de hitte en koude, dikwyls op een en denzelfden dag wederkomende, verwisfelden eikanderen in den beginne; de benaauvvdheid aan het Hart, 't gevoel van zwaarte en knaaging in de Maag bezwaarden niet weinig de praecorda; de Lyders klaagden over pyn in de Leden , waren misfelyk tot overgeeven geneigd, en gaven van zelve, of door Middelen, geeie groenachtige, bedorvene Gal - Stoffen , die zeer fcherp waren, over; de Pols was klein en zeer rad; de hitte grooter; de huid in den beginne fchraal en droog; de pis raauw, geel, vuurig en zonder zinkicl; zy raaskalden zachtjes; de kleur van het aangezicht vertoonde zich geel of loodverwig; het wit van de oogen was uit den geelen ligt groenachtig; en de krachten waren zeer
ter neder geworpen. ■ Eenigen kreegen een
Boort, waar door te gelyk van boven en van onderen eene groote veelheid bedorvene Stoffen in de eerfte wegen huisveftende , met geweld werd uitgeworpen. Sommigen kreegen eenen
beil-
ta denfa ftava obduóta; frigusque calorque faepuis de die recurre tcs, fefe initio alternabant; anxietas, fenfus ponderis, morficationis, pracordia angebapt; lurpbi dolebant; paufeabant aegri, rahcida biliofa faturate flava, viridescentia , admodum acria amara vel fponte vel arte vomebant; pulfus erat parvus, valde frequens; seftus maj-.r ; cutis initio arida ficca; urina cruda flava, flammea, fine fedimento ; fubmisce delirabant; color faciëi luteus vel plumbeus apparebat; tunica oculorum albugin-'a ex flavo leyisfime viridescebat; vires multum erant proftratae. Aliis Cholera accescit biliofa, ut fimul & furfum & dcorfum cuin impetu, magna quantitas materie, inprimis viis nidulantis , erumperct. Aliis accescit Diarrhma critka , aliis F § fymp-



po Kort Bericht van het Beloop der
heilzaamen en Critifchen Doorloop; by anderen was die met andere verfchynfeien toevallig, fomtyds bloedig en by deze volgde graauwe en donker bruine Sprouw, die voor eenigen, voornamelyk den ouden, doodelyk was.
Ter nitdryving van de Ziekte Stoffen begon ik de Geneezing met Ontlaft-Middelen, die inrichtende werwaards de Natuur geneigd was die heen te leiden; en die by herhaaling te geeven, wanneer het bleek dat dezelve nog in de eerfte wegen verfpreid waren; 't welk ik met vermogender of zachtere Purgeer - Middelen, zuure temperende Braak- en Braakvervvekkende Purgeer-Middelen , met verligting van alle de toevallen, te wege bragt.
Ter verbetering van de ontaarde Gal-Stoffen bediende ik my van zoutachtige, zuurachtige en zuure Middelen, naar de onderfcheidene grootheid der Ziekte, en derzelver verfchillende om-
omflandigfaeden. — Door deze Behandeling
, wer*
fympthomatica quandoque eruenta, hisque Aphtas infequebar.tur eineritias., fusca:, aliquibus lethales, prajcipuc Scnibus.
Curam inftitui ab Evaeuantibus, quo natura Vergeree 50 duxi, & quidcm reiteratis vicibus , ubi Sympthomata jndicarent fomjtem ad hucdum mobilem primis inhfererc viis , hocque Purgantibus catharticis , Eccoproticis, acidulis eorrigeatibus, Emeticis, Emitico-catharticis, ad om.mum Sympthomatum reimsfionem,
Corrigentia adhibui falia, Acescentia, Acida , pro varia morbi magnitudinc & circumftantiarum varietate —< Hisque eo ductmn eft, ut Febres , qua; initio continuas
mes-



Ziekten in den Ouden~Eosch:
v/erden de Koortfen, die in den beginne aan* houdende fcheen en te zyn , tot het genacht der Tuffchenpoozende Anderendaagfche ^en zuivere Derdendaagfche gebragt ; met welke de Lyders, die reeds zeer verzwakt waren , noolangen tyd te worftelen hadden; of, wanneer de Koorts al verdreeven was , om o-erino-e oorzaaken , en wel herhaalde reizen in recidiven vervielen , zo dat fbmmigen den g&ntfcneri Herfft , en langer fukkelden , eerbhun de Koorts verliet,
Eenigen vielen onverwacht, en wanneer de bedorvene Stoffen al fcheenen uitgeworpen en de Toevallen grootelyks verminderd te zyn, by den aanval van de Koorts „ in eene Slaapziekte, uit welke zy naauwelyks door fterkfchreeuwen, of fchudden en beweegen van het Lichaam, met de Oogen en Ledemaaten onbeweegclyk, door een diepen flaap als overftelpt, gelyk een onbeweegelyk blok liggen; welken, na het eindigen yan den aanval, den Koortsbaft ter voorkoming
mentierentur, in Claflem intermittentium tertianarum quartanarumvc manifeftarum fefe reciperent, quibuscum, jam multiim dèbüitati asgri, ad huc longo tempore luctabantur , vel ft. fehris depulfa foret, lcvi de eaufa iterum recidivam patiebantur , hoequc reitcratis Vieibus , fie ut plurimi per lotum Autumnum , iino longius laborarcnt, pruisquam febris fugam caperet.
Quidam, ubijam fbmes videretur ejeftus & fymptomata multum effent imminuta , inopinanter in febris acccffu in Carum incidebant febrÜem, vix aut ne vix ad maximum elamorem aut corporis conqiufTatiojycm & percuflionem , oculos vel manus vel pedes moventcs, fed fopor= obruti, inftar ftatus immobiles jaeebaut, his primo fi.nien.te paroxyf-



*>a Kort Ber. van bet Bee. der Ziekt. enz.
ming van wederinftortingen gegeeven werd, en door welkers aanhoudend gebruik zy herfteldden.
Anderen geraakten, na dat ze lang aan de Ter endaagfche Koorts gekwynd hadden , of door eene kwaade Levenswyze. en door hunne eigene Zinnelykheid op te volgen , of dat ze de vereifchte Geneesmiddelen wederftonden, aan verftoppingen in de Milt; welke vervolgens door Zoutachtige openende, Zeepachtige, Bittere en bitterachtige Mid.!elen, openende Gommen &c. moeiten geneezen worden,
Aan deze Ziekten zyn 'er omtrent 10 Overleeden; de anderen zyn aan andere foorten van Ziekten, zo in de Lente, in den Zomer, als in den Herfst geftorven: terwyl het getal der Dooden in 't geheel 81 Menfehen bedraagen heeft. —1 '
mo, Cortex Peruv'ianus, ïnasrna valdc dofi, ut recidiyus averteretur, oblatus fuit, ejusque ufu continuato, recomvalescerunt. ,
Alii, 'poftquam longe febre quartana laboraflent, vel apravo vidtu , eo cuod multi fuum genium fequerentur, vel quod medicamina afiumere renuerunt , in Lienis infaraum. ineirierunt; poftea Aperientibus falinis, Saponaceis amaris & Amaricantibus, Gummofis ferulaceis &c. perfanandi.
Obierunt ex hoe morbo adeo frequenti, circiter 20, reliqui lx Morbis fporadicis, tum vernali, Eeftivo, turn autuirnali tempore mundo valedixerunt. Obierunt in toto Si li pannes.
(Sign.) Ad. Vingerhoed^ Med.
VOOR-



Pag. 9?
yOORNÊ en PUTTEN,
LUCIITS- en ZIEKTE-GESTELDHEID, In den Jaare 1781.
T E
SOMMELSDYK,
DOOR DEN HEER
S. A. DE M O R A A Z5
Med. Doftor.
J a N u a R Y.
Agt dagen, die tusfchen den 8ften en 17den invielen, en nog den 2'2 en 23ften had men eene gematigde Vorst met NO. Winden en heldere Lucht; doch het overige der' Maand bleef beftendig dooi Weêr, veeltyds met mistige dampige en betrokke Lucht, verzeld van Regen, Sneeuw en Hagelbuien; en door de ZW. Winden, die veeltyds fterk doorwoeien , was 't, dat den 24ften 's morgens ten negen uuren Regen viel, daar den Thermometer op 20j graad gedaald was.
Barometer. Thermometer. Hoogfte 2od. ii. Hoogfte Laagfte 2 8d. 1. Laagfte 200. Gevallen Regen, gefmolte Sneeuw en Hagel aaj lynen. De



94 'Lüchts- en Ziekte-gesteldheid
De weinige Ziekten, die deze Maand, en de zes volgende, voorvielen, waren meest Sporadici, zo dat voor de Maand Augustus naauwlyks te bepaalen was, welke Ziekten men algemeen i of heerfehende moest noemen : intusfchen gingen deze Maand Verkouwdheid met o-eduurigen Hoest gepaard, Aamborstigheid, en ZeDuw-Ziekten, wel het meest in zwang.
febr.uae.r.
Deze ganfche Maand had men noch Vorst j noch Helderen dag , maar altoos eene betrokkene Lucht, buiig, regen- en ftormachtig Wéérmeest ZW. Winden, -waar uit den 'ud™ >s avonds hevige Storm begon, die twee etmaalen duurde, en den 27ft.cn andermaal Stormbuien met zwaare Stortregen, en ondergeteekende laage Barometer ftand.
Barometer. Thermometer. Hoogfte 2pd. 4Ï. Hoogfte 53°. Laagfte i-jd. 10. Laagfte 320* Gevallen Regen, gefmolte Sneeuw en Hagel 33I lynen.
De weinige Ziekten, die men deze Maand Waarnam , waren Verkouwdheden , CatarrbJe .Hoesten , .Jigt en Zinkings-pynen , en eehteii Weinige Basterd Pleuris/en, c '
Maart.
Den eerften dag, die nog betrokken en regenachng was, uitgezonderd, viel'er deze ganfche Maand geen Hagel, noch Sneeuw, en byna
géefl



tc S o m m e ! s d V ic.
geen Regen ; het Weêr bleef aangenaam en beftendig fchoon; de Warmte was vry eenpaarig en gemaatigd; de Lucht was wel bewolkt, maar" niet eens betrokken geweest. Dertien dagen, «die geheel Helder waren , zyn afzonderlyk met de Winden, die hun verzelden , hier onder aangetekend (*>i naardien Waarneemingen van elders maar van weinige heldere dagen gewa» maaken. Den Dampkring zuiverende NO. Wind had deze Maand verre de overhand en maar weinig kracht, uitgezonderd de vier laatfte dagen , waar op % na eene harde NW. Wind, met io en 11 krachten bleef door warde*. Dea 3pften >s avonds fterk Noorderlicht.
Barometer. Thermometer. Hoogfte 2od. 61, Hoogfte 6s°. Laagfte a8d. n. Laagfte 330. Gevallen Regen i\ lynen , (waar van i \ Lyn den eerften dagr)
De Spreuk van Hippocrates O) f, uit t, de gefietdêeden des Jaars zyn gemeenlyk de droog-
ten heilzaamer dan de regenachtige, en minder „ doodelyk" zag men deze en de twee volgende Maanden bevestigd; want, behalven dat de NO. \\ inden de Teeringachtigen fterk benadeelden , nam men deze Maand in het geheel geen doorgaande Ziekten waar. April,.
(*) D: dertien geheel Heldere dagen zy,n geweest: 13. 14- 15- ió". 17. — 23. met zachte" en eenpaa«' rigc no. Winden.
18. 19. — 24. 25. met ftille en meest ZW. Winden.
25. 30- 31- met fierke no. Winden. (a) Aph. 15. Seft. III.



£>5 Luchts- eri Ziekte- gestéldkeié
A f-ii ii
De Maand begon wel met een Oosten Wind en Koude j die dert eerften morgen den Thermo'' meter op het Vriespunt bracht, doch maar weinige uuren duurde. Zynde voorts de ganfche Maand de warmte gemaatigd, hetWeêr beftendig , fchoon en aangenaam; de Lucht weinig •betrokken, meest bewolkt, en verfcheide maa^ len helder 5 de Winden veranderlyk; doch de ZW. Wind had in het begin, en vervolgens de NW. de overhand en meest een gematigde kracht: De droogte was niet minder opmerkelyk , dan in April van het voorige Jaar de vochtigheid, zynde den 11 en i2d=n de twee eenigfte Regendagen geweest.
Barometer. Thermometer. Hoogfte 2od. i\. Hoogfte 76"°.Laagfte a8d. 5. Laagfte 32°. Gevallen Regen ij lyn.
Eenige weinige Borst-Ziekten en AndereWdaagfche Voorjaars Koortfen, die aan dc natuur' overgelaaten , zelden meer dan vier aanvallen' hadden , waren de eenigfte Ziekten , die nierf nog heerfehende konde noemen.
M e i;
Deze ganfche Maand had men beftendig fchoon en aangenaam Weêr , zwaare Hitte en aanhoudende Droogte, meest altoos met eene Héldere Lucht, en N. of NO. Winden verzeld; den 10, 13 , 18 en ioden waren de eenigfte dagen, waar op 's nachts of 's avonds een
wei-



. tl S O M M E L S D Y K.
Wéinig Regen viel; en de dertiende was de fcenigfce, waar op men Donder verre af hoorde*
Barometer-, Thermometer.
Hobgfte 2pd. 4. Hoogfte 84°*
Laagfte a8d. 7. Laagfte 41°*
Gevallen Regen if lyn.
Behalven eên enkelde Blocdfpnwing j éri dat feenige Jichtigen en Teeringiichtigen het .kwaad hadden, hebbe ik deze ganfche Maand geene doorgaande Ziekten waargenoomen.
De Hitte was deze ganfehë Maand, ió ön£emeen groot en eenpaarig, dat ik maar twee dagen hebbe waargenoomen , die door een fterken Noorden Wind zo verkoeld waren , dat de Therw.ometer des middags onder de 700 gedaald was ; de Overige middagen was de Thermometer beftendig boven de 700 , en dikwyls verfcheide graaden boven de 8o° gereezen. De meeste dagen waren helder of byna helder , fommige bewolkt, en eenige betrokken ; elf waren Regendagen ; en eenmaal had men Donder en Weerlicht naby; en eens verré af. •— In het begin der Maand hadden de ZW. vervolgens de ZO. daarna de NO. en eindelyk de NW. Winderi de overhand, en meest een gemaatigde en dikj wils geen kracht»
Barometer, Thermometer. Hoogfte i9d. 4, Hoogfte 88|. Laagfte 2,8d. 6\, Laagfte 570, Gevallen Regen i6\ lynen.



o8 Luchts- en Ziekte-gesteldheid
Deze Maand waren de Ziekten iets talryker, en die men eenigszins algemeen kon noemen , waren eenige weinige Zinkings-koorden, en ilymige Keel-ontfteekingen , waar in ik het, in Zeeland zo hoog geroemde, Sqninancie Poeder, (door S. van de Cappello befchreeven , en deszelfs nut en fchadelykheid opgegeeven,) met vrucht beproefde , brengende het zelve een ruime ontlasting van Slymen en een fpoedige verligting aan.
J u l t.
De agt eerfte , en de twee laatfte dagen waren ongemeen heet, zynde de Thermometer des middags meest altoos boven de 8o° gereezen • en de hitte van den eerften en laatften dag overtrof wei byzonder alle andere dagen ; men had meest eene heldere Lucht, en ftille of zeer zachte Z. ZW. en O. Winden : De overige dagen was de hitte veel gemaatigder ; de Lucht meer bewolkt, of betrokken, en de Winden waren krachtiger , en meest ZW. of NW;
Den 4den dag was de eenigfte dag, waar
op men Donder, Weerlicht en een weinig liegen waarnam. Van den oden tot den i4den had men nog vier zwaare Regendagen , en wel inzonderheid den i4den, waar op 9 lynen Regen viel.
Barometer. Thermometer. Hoogfte 29d. 4. Hoogfte póf. Laagfte a8d. p|. Laagfte 56°. Gevallen Regen ig\ lynen.
Eenige Bont-Ziekten uitgezonderd, zyn 'ei
geen



te S o u m e l s d r k.
93
geen heerfehende Ziekten waargenoomen. voor geheel op het einde der Maand, wanneer Boort, eenige Gal-colyken en Gal-koortfen , zich begonden te openbaaren.
Augustus.
De Hitte dezer Maand , inzonderheid der laatfte helft, was iets minder, dan die der voorige ; nochtans had men verfcheidene heete dagen , waarop de Thermometer '& middags tot op, en boven de 8o° gereezen was, en de laatfte .dag was nog de heetfte van alle; heldere dagen had men maar weinige, de meeste waren betrokken of bewolkt y en in de eerfte helft waren verfcheide Regendagen; men had driemaal Donder en Weerlicht, eens, 's nachts tusfchen den ioden en nden, zeer zwaar, langduurig en met Stortregen verzeld: De drie eerfte dagen hadden de NW. daarna de ZO. en volgende grootfte gedeelte der Maand de ZW» Winden verre de overhand.
Barometer. Thermometer. Hoogfte 2od. 4, Hoogfte 850. Laagfte 2.8d. 6. Laagfte S9h Gevallen Regen 2,7! lynen.
Met den aanvang der Maand begonnen reeds ne Gal-koortfen met haare gewoone verfchynfeien vry algemeen te voorfchyn te komen; doch hadden nog Weinig van het rotachtige, en niets van het ontfteekene; maar waren zeer goedaartig , en lieten zich fpoedig en gemakkelyk geneezen.
G a D00?



'ioo Lucêts- eu Ziekte-gesteldheid
. Door de Kinderpokjes werden in een huis vier Kinderen , de een kort na den anderen a?ngetast, niet lang na dat hun Vader uit eene befmette plaats gekomen was; dan , of fchoon dezelven by twee hunner kwaadaartig en famen vloeiende waren , hcrftelden zy echter alle vier; en de befmetting, fchoon federt het Jaar 1772 niet algemeen geweest, had geen verderen, voortgang.
Nog werden verfcheidene Kinderen door den Kinkhoest aangetast, en eenige ftierven 'er aan.Van het middel door de Heer J. F. Closs uit ZvJplmr Antimonii auratum tertii praecipitationis zo hoog geroemd, zag ik weinig vrucht; maar bevond my best , om twee, of driemaal, by «erhaalrng op den besten dag, of Beste uuren, oe Ziek-ftofte door de Ipecacuanha, en vervolgers door een zacht Laxans , uit Rhabarber met eenige weinige Greinen Kermes Minerale , uit te dryven; en eindelyk liet ik met een goed gevolg eenige maaien daags een Eierlepeltje vol inneemen van een Syroop , die eenvoudig zich zelfs bereid, als men eenige dun gefneedene Jjcnyrjes van een Rammenas in een Theefchoteltje legt, en met Suiker beftrooid.
Nog was opmerkelyk, dat deze, en de twee voorige Maanden, het getal der geftorvenen dat van de elf voorige Jaaren verre te boven ging; en dat ten opzichte der Overleedenen te Middelharnis, voor zo verre deze Maand aangaat, het zelfde is waargenomen , uitgezonderd dat rn net Jaar 1772, toen de Kinderpokjes daar ftere woedden , een gelyk getal in deze Maand geftorven zyn. §EF,



te sommelsdyk.
ioi
September.
Ruim de eerfte helft der Maand ftond de Thermometer meest 's middags van 700 tot 76"0uoch na den i7den was• deszelfs middag hoogte veeltyds onder, of maar even boven <5o°. De NW. en ZW. Winden hadden verre de overhand , en zelden meer dan eene oemaati°de kracht, uitgezonderd den NW. Storm op den i6aen. Men had de ganfche Maand maar zes heldere, of byna heldere, dagen, waar op het niet Regende , cn O. en NO. Winden waaiden ; de overige waren donker, betrokken, of zwaar bewolkt, en men had ongemeen veel zwaaren Donder en Regenbuien.
Barometer. Thermometer. Hoogfte 2qd. 33. Hoogfte 79^. Laagfte i8d. i\. Laagfte 48°. Gevallen Regen 115 lynen.
De Gal-koortfen , of liever (om dat zy reeds eenen meer rotachtigen aart hadden aangenoomen) de Gal-Rotkoortfen heerschten deze ganfche Maand vry algemeen, en waren meer aanhoudende , en minder remitteerende , dan de voorige Maand; nochtans waren zy goedaartiger, en veel minder in getal dan de twee voorige Jaaren; en hadden niets van het ontfteekene; maar werden Ipoedig onder eene goede behandeling of volkomen herfteld , of lieten reeds binnen weinige dagen hunne gedaante van aanhoudende vaaren, en namen die van eene tusfchenpoozende Anderen-, of Derdendaagfche aan; die als dan by de meesten tot diep in den Winter, of Voorjaar, by bleeven, Onderfcheidene deeG 3 len



ioü Luchts- en Ziekte-gesteldheid
len werden door Jicht en heete Zinkings-py-> nen op het einde der Maand aangetast.
October.
De warmte was deze Maand vry eenpaarig en gematigd, zynde de Thermometer altoos onder , en maar viermaal even boven 6o° gereezen geweest. De N. en NW, Winden regeerden het grootfte gedeelte der Maand.
Den 8ften en gden waren de eenigfte omtrent heldere dagen , de overige meest alle betrokken , of bewolkt, buiig en regenachtig; en die van den i8den tot a^&en waren ftormachtig met zwaare Regen en Hagelbuien; doch Donder en Weêrligt zyn deze ganfche Maand niet eens waargenoomen.
Barometer. Thermometer. Hoogfte 2od. 6. Hoogfte 64?. Laagfte 28d. g. Laagfte 43 °. Gevallen Regen 27! lynen.
De Gal-Rotkoortfen waren veel minder, en begonnen plaats te ruimen voor Tusfchenpoozende Anderen-, of Derdendaagfche Koortfen, die zy , of nagelaaten , of die uit zich zelfs met tusfchenpoozingen hun eerfte begin genoomen hadden, en die by fommigen met Wormen verzeld gingen,
Rheumatike pynen kwamen insgelyks voor den dag , en plaariten zich by verfcheidenen in de Borst, Ook was deze Maand voor Aamborstigen.Jigtigen en Podagreufen gantsch niet gunstig.
No-



te sommelsdyic. io3
November.
De 18 eerfte dagen waren gemaatigd warm, zynde de Thermometer nog niet onder de 400. gedaald geweeft; maar zy waren buiig, Regen en Stormachtig, en van ZW. Winden meeft verzeld geweeft. Het overige en laatfte gedeelte der Maand viel geen Regen, maar men kreeg meer Koude, Mistige, en fomtyds Heldere dagen, met ftille Z. en ZO. Winden , en op een na de vier laatfte nachten Vorst.
Barometer. Thermometer. Hoogfte 2od. 4. Hoogfte 59°.
Laagfte a8d. o. Laagfte 31°.
Gevallen Regen 58^ lynen.
Reeds in den beginne, doch inzonderheid op het einde der Maand, waren de Ziekten mérkelyk verminderd, zo dat, behaiven eenige weinige uit het Zinking- en Gal-achtige famengeftelde Ziekten, de tusfchenpoozende-, zo Anderen-, als Derdendaagfche Koortfen, de eenigfte waren, die men algemeen kon noemen.
December.
De eerfte helft der Maand had men aanhoudend koude dagen; zo dat de Thermometer maar zelden tot 400 klom, en meeft, inzonderheid »s morgens en >s avonds, na by het Vdrstpunt ftaan bleef; waar onder die, uitgezonderd fomvnige nachten, niet daalde voor 'savonds den 7den, waar op de Lucht, die byna alle de voorige dagen betrokken was geweeft, helder werd. en eene zachte Vorft begon, die zeG 4 ven



104 Luchts- en Ziekte - gest. te Sommelsd.
▼en Dagen lang eenpaarig aanhield. De O. en NO. Winden, die beftendig met drooo- Weêr de eerfte halve Maand geregeerd hadden, werden den i.5den door de ZW. Winden vervangen; en van dien dag af nam de Vorft voor de ganfche Maand affcheid; en werd gevolgd van eene natte ftinkende Mist, die zich dagelyks in den Dampkring vertoonde, uitgezonderd de vyf laat* Jte dagen, die de eenigfte Regendagen waren.
Barometer, Thermometer, Hoogfte 2od. 3§. Hoogfte 540. Laagfte a8d. 5. Laagfte 160. Gevallen Regen g\ lynen; doch de ganfche Maand geen Sneeuw, noch Hagel gevallen.
De eerfte helft der Maand had men, behalven eenige Tusfchenpozende Koortfen, weinige Ziekten; dan, zoo ras Weêr en Wind begonnen te veranderen, en eene natte ftinkende Mist den Dampkring bezwaarde, begonnen onderfcheidene foorten van Ziekten voor den da"- te komen, en wel meeft Catarrbale en Bórst-ziekten , die van een hardnekkigen Hoest verzeld waren; ook eenige Zinkingachtige Keel-ontfteekingen; Lever-verftoppingen; Geel- en Waterzucht: ook hadden,'die Jigtig, en Engborftkr waren, het zeer kwaad.
LIJST



Pag. io£
L IJ S T
T)er Gedoopten en Gestorvenen binnen Sommelsdys, en deszelfs Jurisdictie in 't Jaar 1781.
January. February. Maart. April. ■ Mei. Juny. Ju'v-
Auguftus.
September.
Oftober.
November.
Pecember.
Totnal.
Gedoopt 67. Geftorven 72.
«—1 A
2 S 00 o W
3 o" o 2 „ n a
™ P' S° a
3 3_J <5__i__a I 7 I ïo~ £ 4 9]_JLLJLL2~"] 2T
* 3 1 1 i~tJZ~r
l-^J~l\JJI% I ÖT~^4~
?__l_^li_^_LjLi_a I 4
g a | a i [ 1 | 7] 0"
1 ï 1 ,2 | a | a | 4] 8"
1 a 1 3_Lj_i__I I 5 I ~9~
* 1 IO_LgJ_o_j 3 1 <?
1 3__oJ_J_|_ 2 | 1 | 7 [ IO
1 1 2 I 3_j__g I 0 1 3 I 5
i S 3 I '-8 | 1 | o | a 3 34 I 33 | 67 I ,irï [ irj~43 [ 72.
G $ S TA AT



Pag. iofj
I. IJ S T
Van Gedoopten en Gestorvenen, binnen Middelharnis en deszelfs Jurisdictie in fl Jaar 17 81.
January.
February.
Maart.
April.
Mei.
Juny.
July.
Auguftus.
September,
Oaober.
November.
December.
Totaal.
Gedoopt 70. Geftorven 106.
^ * 1 1 71
1 1 ■ f ■ * 1 | ?
S «' o S 5 o 3
r P J*. « 3 g
316 ~ 1 3 2 _hzzp
011 3 o g_[ o~
2 I 3 5 I 4 1 ï~l 6 4 1 S ~9* I 4 I o _4 I 8.
3 I A I 9 f o a 5 I 7 ^ I 3 I 5 I Q | 1 7 1 '8
4 I 2 | ■) | 2 3 | 5 2 I 1 I 3 i 5 I 3 _JJ 16
S 1 1 I 6 1 3 I 2 5 1 LP
2 ] °. I 4* [ 3 [ 5 11 1 19
3 I 3 I 6 1 a i o 1 1 3 2 1 5 1 7 I 1 I 4 4_| 9
32 | 38 | 70 | 28 ) 22 5<5 | 106"/
* Betekent, dat onder het getal der Gedoopten Tweelingen zyn; zoo het zelve in de eerfte Colom ftaat, zyn het beide Zoons; in de tweede beide Dochters ; en in de derde een Zoon en Dochter.
LIJST



Pag. i omSTAAT der Ziekten, welke geregeerd hebben te
HELLEVOETSLUIS
In den Jaare 1781 ,
DOOR DEN HEER
J. yan der STRAAL,
Med. Dottor,
LIJST
In het Voorjaar waren 'er weinig Zieken, en die 'er nog ter behandeling kwamen, beltonden in Morbi inflammatorii. Dan, in den Zomer regeerden 'er nog veele Morbi biliofi & putrudi, vergezeld mét Dyfenteria, by fommigen; by anderen vond men niets als de laatfte alleen, doch was als dan geenzins befmettelyk, wanneer men 'er fpoedig hulpmiddelen tegen gebruiktte: Najaars Koortfen waren nog al menigvuldig, en door de fchielyk opkomende Vorft, regeerden ?er veele Morbi inflammatorii, in de Maand December, welke echter by de eerfte verandering van het Weder ophielden.
Hier nevens de 'Geboorten en Sterf -lijst van het Jaar 1781,



jPag. io?
L IJ S T
Der Geboorenen te Hellevoetsluis;
Maanden. Jongens. Meisjes.
January ^
February j j
Maart i 2
April 2 4
Mei 2
Juny 2 a
1 7~
Auguftus i j
September g 2
Oftober „
2 I
November j December
Te famen ï0- x-
Al te famen 33 I
Geproclameerd 16 Paar. Getrouwd i4 paar.
In



Bladz. 109*
LIJST van de Zieken van het Regiment van den V. Generaal Onderwater, in Gar* nizoen te HELLEVOETSLUIS, iëdert den 7 December 1780 tot den 31 December 1781; en hoe veel 'er dagelyks Ziekgeworden , Herfteld of Overleeden zyn, van
het Eerfte Battaïllon.
Zieken. „ . Zieken. 4 '.
■O . B "O ^
e _ • s s -5 —■ é sa
Datum ° • • g' « 8g . | E£ Datum, g J 5 c SS -s es
& 1,. 1. £ i j ar b [°_Z_ _f__o c^j_ jr___^L__f
~ rT 4 1 I I 2 | 2 February. 6 1 i j I 16 1 i _±u
[ '—1 3 * "~f ~~ I x7 . il_
-if 4~ —"^ZZiZZZ IZZZZ ~ -r-hz zz zz'^ —fl
■ l2__U 1——, 1—4 1 5 10 ~—;— |_£9 —
\ —~——h—1—pn ~ §z rr — 1 £» i_ ö
— —n ~n 5__ « 1 _i 18 ■ _i9_
15—^ ï pn iTt— f3 ■ ^
; y--—— ï——z~zz i- i4~—ï
1 Tr __ul_ 1 ~z 18
————~—— ZLjl_ —n~i zi ^za
! j zzz_p- __jz z z 'zz—-i!
■ ~ x — 6 l8 f —r— (— 18 _j m
—£ Hzd^czz z zz —-———zz zz zz s
zzzz zzz zz zzzzzq—p-j- __z^ ï ~p ==^±3 zz zz zz
——^ —! ~<— Jnzzzzz zzzit —xr zztz zb dl zz zz zz
——i—zz zzzz a -L- £- ?JL zz zz _ 1 _: r%|
E3r ztïz zz^z ± zz z i: zzz^ z zz zzzig: 41—^ 4|
—^ hzi ~z ~Hzz z: zz z x: zzzzz i zz zz'zz zz zz zz zz ^
' i 4 Maart. i i L_ _r3_ =2_
- -—-3. [—■ 1 n— IO ■——■—i ! aa ^5-
january^ _*J _J J 1_ — — i_ _L_ r— ^7
4 i i 'Ji— 431 L_ -HJ—5
—f — i ï ~|Z~Z3A- — T -EÜ_3 s
^ — r—ï—ï—- Ti—r zlüi. r t ~r — iZZ ^
r- —| ï ~ Ti Z-I3— "~ T t
li zlzz zz zz zzzz zz _ zz~r —c ZZZZ zz ^u. ^
Jj-r — ~—r-, rhzj IO- ——ï7" i p — § —
—^ -r—zz zz zz ztr _qz- —Hf ± ; zz zzz
3 zzzz zz |- -Z_ ZZZli Z zz zzzz[~ %
fr t \r "ZZZIZZlpIZ | rf; r\z CZjZZ'ZZ zz Zi_
rr ~r ~t - d~~ -12 LZBZ j -y -\ i IZ-L-1 ——^
ïf ~ ——-r zzz? hzqz: «r T — zzczuu^ ^
19" * I ï' I 1 i3_ J|_ f" aT—~l [ z3=±: ^
^-—rmrxz ^~ IZZZ~-ZCIZ^Z- r1-
— TT " iZZ' Ll__i_Z_ii_ , ^ ZltZ'-ÜJ1? Z^-
r-! i i I a ■ -i-4— ;t ï~\ i i l 17 L2_
j — — -T~~T~i i4 I ;t- r~\ ^—, T~|~6 i . 18
r-^tfkis^^ z:zzz±!zrzzzzpf zzz: ze
^7 X_Zj_ —Z — T(T~: I "~Ï9 . 1 i M Z~"
^ j J 14 4 . ' '"30 1 j 1 co .
[^zl^±±bzzzzH^^^I b^zitziz^zzzzizz:zzqz
LZ—jlL_-4—j1 1—Tr^lz-^z s- r~ nr^r — ^
fiferuory. 1 J I_ ^7 ~ |j8 | 8_ -——J r-j — ~ —— ~~
f— r zz„_! , ' Srrr-rilr"i "^ I Ui- J ¥ ^i



Zieken. . ;v j Zieken. u
Datum. 1 è g S 2 sf I li , Dawra- | * * 1 i '2 i I "!
' & I .a I J tï 3 § 1|- '5 ö e 5 1.5 £ £ 1| '
S u o « h j5o o__h j n o o « h a o ^
Apra. T ~^ ZZ ZZ t 353 j xl___ . ^ZZZlTiZZZZZ ZZ Lz_ Li-
: T T~ 1 _ _J9 3 kaQ 1 MM I __2 L_7 l_g^
9 _j_ ~1 _£9 — —_J Z-_J L 2 )__7 l_9.
' To~ X _i_ _ _J 9 1 . ij>_ I Z a l_7 9_
TT __i__ _12 1- Z 1 '__7 9_
Jl 1 __j ix i j9 _ __i8 J 2_ U 6 x J t\
Tfi— ~~~ Z-1* [g_ rzi' z L~ zz
-r4j ~- l tS 19 1 oo_ 1 j a i 8
~7J"\ ~i~ ; I i6_ _2 i7_ 2i_ |_ 1 2~ l__6 f~g
73—T i_ L ï£_ _L_ _ _LZ_ ?i_ L. _Z '_ö \~f I
ZZZ i 1 Z__^ il— L_ "-3 _J a l_d_ _8J i
7^ j f_ 1 <_ _ _J5 2__. _ 16 ' ! 24_ |_e a_ I 5 _J _7_
~ï7T_4__i__ I L2 r^°__ _£_'___ L_ 1 I 5 _X_
20' _i i__ L _*2 :lJ ^_ i __2 ï 5 _8_
i~r 1 ZZZ_J _° — —U ?jl 1 5 _jl
2T"|~T__i_ i l_9_ _2 _^o_| a8__ J o_ _i $ 8
" j i_ I J L ÜL_| 22. 1 a_Z I
~ 2T" r 1 [ 12 ao go_ I a | x _5 8
~ ïT* 1 1 _ l ao ai 'Juiy. i_ Q I 2 j 1 41 ~7
20 ~ 1 ï IZZXjEl gr —ZZZ ,a; J ZZZZ iT-
27^ i L I- ao 11 j ZZ'ZZ 4 i_ ZZ Z_-
28~ ï T 2£_ — i_ 2_l I ZZZL
• 2~9~~i iï ; _3 1. i 2~j__ '_ 4 6
30 1 I \ao —g 1 ^z1 4 ZZl.
A/g/. 1 i ZZj 21 21 l 7_ Z2 1 ZZZ 6\
~ l 2J I at- j : Z 2_J |_4 ö_ 1
4__iZZ ZZZa _3__ » io_ 1 ~!~ i~t~ ZZZZ
5__ a l' Z L__—:ü 25 L 11 P 4 I 6 I
6 | | J£5 jis__ 1 i2 { " a_J I ó_ |
7_ 1 I l__ __(__ —i i_ _ A4_ | }ÏL ' 1 Q 4 I 6_.
8i __g_f L ^ '^rL_ ' - l_2 4 i \_6 \
9_ I M___L_i zz. ' - | 1 _ 4_ ij ~~l 5_
_ _jo I _iL_ hf__ 1 i . _J_J " _ _^ 4__„_ |ZZ 5 I
_ | l_hz ' i 1 1 7 j ~~ Z_8 I
L ZZZZ ' Z_ — Li__L_i_ri_ ! -—ZZ— zz ?ZZZ ZZZe_ i
i 1 \ 1 _2j4_ l_ 5 I ! 24 j, r 9 j " |_io I
17 -2Z__1_Z^_4_ U- ZZ 9 \ io~~ I
4_ ZZZ_i 1 -'Lfl>':! |aZ |——--i Z 1 L 9 jZZ Z 10 B
! j 16 I 1 -üJZ_J Z_ ! -^_22_^ Z__i___Zl-IJ__f !_£4__ I
f i^ l i a*J l__ • ?r j L_2__LZ -LU—1 LL1_ i
j nt 1 ^3 _.—__24__4 ZZ tZ? '_iZ I
I 19 _i r3_J |; 23 ' _J*5 _g j 3~i j_i8 21 I
| - 2p~ 1 I 20 1 4_ I 'io —~_riL 3 ! 3 I Z1 ~^"^a"4 I
2t" 2^ ■ j 16 ZZj 16 -——LL. 1 j 'i 1 ZZ r~i"a5U i
j2t" _ZZZZ Li2L_ . i ZZ 28 ZZZ -i_2__ zz z~ I
"j" b [ r? _ZZZ_ -29 ~ J ~~ ~ 2 1 Z—2——1 zz ■
l Z_i \~- i 1 I JZ —-i>2, —-— _JL_I aa 25 I
' ay _i_ ^'' -'v J. - Tig:- ^.s1 4 Z1 _2 1 a<? ~- ZZjZZ i
' 12__ i_9__ Augujhs. 1 i_ 2 ( ' 26 I 29 I
27 , r7 2 . x7_ 1 1 2 i "~6 " j 29
f 28_ _jö__ _lZ i- j l_ zz-zz zz ZZQ~ ■
\ i<) J 16 ■ . 1,. 1^? 4 ! i__ 2 J 28_ fl
i 3_o_ , 16 Z _ * I j __ö_ | -a/~, M
l 3JL — • 1 __Z L7__ 6 i_ '„^..i^ U-l±^ I
[j^wy. i_ ^ __i i7_ J .7 J i__ 2_4~ j 25 ■
f 2 " Z l Zi LZ_ ZZ 1 atf . -■".; - - | 27~ I
j ~j~ i__ 7__9 8__ _^ 9_____ 1 I 26~2 \~7~ I
i 4__a __j Z_! PT !ÏÏLZ-«. LZ ( il— l~7~ I
^ 1 fl 9_ i_L J _J~ 2 }~s~ I
j ! . M_ 9__ , _____Lr_ J |__ _3 hÏT^ I
\ 7_ Z—_ -l\ 9_ l-l . 2 24 1 1 2ó~ m
0 1 X p ^ 15 5 1 2 _ _3_4__ZZ 3~Z I
l 10 2 81' iö~~ ! 2 'i? ^39 " I
i ij ___z -Zzzz zzi —.jj-— l_zzz zrzzzz^4°~ I
|. Ü ^ _7_l 9J iJL _2 i-^.2^ ~4T" I



r~ i _ ' • Zieken. „
Zieken. o é -8 ct.
Datum. ! t , é~TT^I b1! Datum- I i| i J I lil il 51
r I I 1 I ! II 1 ! II i | I I I I II I I ls
7r7r7-ïr~ j~~ 40 t*i I 43 1 Oaober- aö ! _i I 3 L_4___i__-^ 2 : p—
gTgf?. 198 1 » __4_ -- ^ , 4 1 [5V 1 |4J
—-S- -f -^Hn-I- —b" "T^r^^cdste _j_ fe_
——rxHii p__z : jej^-i ±j —3—
——1— -—i— r" • gij fMlw "Z^-Ji-.-1-^ ZZ__z_
_u _J -—^r- ——,— ~~ _ 1 3 TT~ _ \ 1 i 1 ! *2 £2
strf 6 1 1 ~ a 1 _3* L_J ~—i _J_i—-<— -y—
+Jr — -~-i-\-r-Ó z ez ZZZZZiZ~iIZ«_3Z_i-ii- =&=
?r—t — -1—dN—£ 1 33-.___., * mlJ-^-^3--—!—-rr-
I rZ 1 iTTi i- ' 4« j Li ! 2,4 ZL±3 1
^^_gz—-i—ï—--~t"~zztH Izzzzzi—zzzj 2143 1 ____
rp- v— -—tfr~ " r _?i_j 2_l_4_i_zzi-4<—_g_
2—_J rT~Z4~TaZ~~ -7 I _11 u_ 1 _3_J 2 40 _? 3&v
i__9__j —'~~ j ~ ; ia ' ** , , O 2 40 4.6
—-—~—Z 1—!—r*~wT^~Z Sr __.T DZ£_ZZZZ _* •
tt"4 1—r~tt_____ Z Z: 1 i- z zzZZ_Z_2_:ai iZ
I ZZZZ ZZZ — ï————— ——!— ~Zi ' ït ~ FT~f!" ~ ^r- ~r~; tr-)
I—1 ^o-^-"^) 2 1 I i ! 4U 4 I 1 *./ l I a -L ■ ——j
!^ZZIZZ_£_|—_2—l_——zlp ~ » r"H" ZZIZZZZZZli
r1—-f-—z—-HZ-rjr — ^z r__I -i~ ê ^
—if—_|—^_z-hf — zes: i szzzzzuz jL9_zd_ii4_.
if ül-f Z-Hb_b4~"~"~TT f a^ u-S'- 39__ I __4„
_zzzZ|id^-i_:-z-^f-j--zH bzl^-^zHzzzzizzz—z:
zzz£tzl—zz'ztbz itzzzziz
—I^ ï —-t- f-ifjga DT^Ti T ~| 2 -, 1 l_40_
- ?4_l 2 ____3 -g8- , _ gg L2 ^_4_i_
_i_J!AZÜ—? ^t-Zt-" T n~t i_ 30 1 1 140
ZZ=ZZ^_Z^ZZZu_zp \-±°r
—-^r-1--—;—.—_ m—1 i _____ g m fZD^-iu Lil.
-f-Z~~Z "HzZ'ZZZZI ZZZZ ZZZ-Z1—1——- Z_i ?_-____
ZZZaZXZ Z___?—?_ i-^-l^— p- -^f- 1 ZbtZZ Z~Z ZZ
~-____l_3__i_r—ï ZZ2 —Z^z H-fr- TT n~ ..t 6 —38
____—____!___.__zz—^--^„-l^z- — -^-1—-j——□zzi ^4~ zz zzlzz
3__?_L_l_l—azz_ -Ji r~T~ Til -r-—..-t. T4~ ____•
—^^-4-R-Kf--b^--uTT zizz:2 bzzzzj___z_: u__
—f-f z -1—r-"^- zzzz zzzzz _zzrzz_'-L_.-i-H---^ — —liF
—-—— -~rf--_- ^4_ i3 u 7a L4_ Lis _u—!— M- -i -2-Z
h -r" ~"ZJZI ZZ__i_ZZLJZo_ LfZl L-U ZZ-Z 4f -■ -f-
Z |-nT_t öFZlV" Z~T-r~| t 1 ____ art
io 4 2 J 3. __- — 1 I ~—— ~ i I 01
—-I—t~ — ^_TZZ_2Z—iZEZ ZZZECZZiZI ZZ_' ZZ Z;_i.Z
tt ttt-_i_D ! _^XUir __2___ LE __i_l_^_r2__^ u<
tttt- 4__4 j__.__4__j_UZ_ __-i3_ 3 ^ZU-Z-^--2-^ tór-
TTT^ï 4 L_4_-J 4_ Ij 61 _____?_L ZZ_J__ -J—-1- _d_ LH_.
ïfTT-ZZ 1 __ IZj"^- 2^ 3 ____l_JL_-___-I--ii--J -Z°__
Ü-LJ „—"t" 4 ~TT Z"^t" ZZZ6 Z 1 i 1 2 -L-!___ l_LL_
i__ ___ ^^-^-ZrT-TT hg*- ~T T" r^ZZ '-i2-
£—^Z- -4ZZZZZZZZZiZ_ZZ ZZZZZZZZZ-i—- ^ ZZi____
-~ 4" 4 1 50 3 1 ' 61 oy i FjTa ! _I -ZZ
I t2 1 2 __T__ —I- 1 ' _- — ■ r, T I O O A I 2X !
• ïTT T 4 4__J _i_Z_Z-_KZ 3^ —Z-i-— 1 *a Z __-
-| —3_i 55, _JL_TZj _J_Z__L_!—Z—— -iJ






Bladz. 109**
LJST van de Zieken van het Regiment van den U. 'Generaal Onderwater > in Garnizoen te HELLEVOET SLUIS, iedert den 6 December 1780 tot den 31 December 17813 en hoe veel 'er dagelyks Ziekgeworden , Herfteld of Overleeden zyn, van
het Tweede Battaillon.
Zieken. „ . Zieken. 0^
Datum. H , g | 1 si „• I Ü Datum- I « 1 « I; 1 51 8 I !-!
2 « 0 u ja y, ü _! ra .3 _i .tj I tV, c ca. a _ — 'C
oi o. ie ™ 5 5 _ o > o ö. ._. I (g 5\™ ° O H
H ! 3 o £ . _ 1 -_ _-—— ZjZ__l ___J__1_ —~~
is^g zjzi ZEÖEZZq —- ^ —Z H= ^i-'pi1 —-—a~ i~i— — ~—ZZZZ i x zz zz ZZZZ—4Z ■ if -f— —— 8~__J-_-J-. ZZZZ^ — -zzz zz __iZJZZ°__ ■—--—|-j 1 IO 1 I 10 10 I 30 l ^"^ö" —14" "|— —R l^zzHiz zzzzi z zzj .zz zz Jazz z zz ' Q " L '3 ZjJii- li — i — VZ ZZZZZZZZZZ _|J-Z_Lii_ ja — I ?jü jïiH |ZZ ' ~°~ ZZ|ZZ__ zzzz zzjzz . Z — ~— —-Z|r ~ 1 ZZZZZZZZZ '9 j_zz zz J— ___ -r — -~Z . ~ I I 11 ! 11 20_ j _j 32_ ii' ——^-—p— ZZ ZZ ZZ ZZ ZZ Z ZZ ZZZZZ Z zzz zz zz zz jZ — *7~_ ZZ" ^ —l— —r ó'o" * '!—3j — ~^ I I ^ - —^~|' ' "7" i ^ 22 * 1 l _J —f— a° i ^ ^:—r^j—I February. i I i.3_ -—— ■ : i j— — 7~ ~7> " -Ti 1 -r" I ; ^ i 23 ^ 4 I I —-



Zieken. „ Zieken. I 9-r-m _,-' 5 , \%
Datum. % ^ _ £ £ s S • ! E <s Dsmm. | • s j»: ■'! • %É | si
Si '5 § o t 3 o _J —Tg! cn .S g 1 * « - 2 _ _*)
-f != _° s £-a s s §£ I "3 & a &s <g s ht
n u o £ e* _________ JL _ ! n - o & £ 00 » o T&
_z^z~ zz z~~ zzzz_z z__ ___ __ 'zzzzzzzzzlzz ZZJZZïZ.
8_ZZ ! x _____ _____) f4 • i:' i ,i [ _____ >- i ■ 17 r
__ ___ z 1 1 ___ _j zzzzz zzzz ~L -_z 117 _
. IG 1 ï _3 ,1 a4 i _ la" l 1 i z_____ ; _17__ 1
j_ J_ L __ 23 _2 2±__ _____ £__. 1 I 1 I 13 _3_ 1 14
_i _J I _1- 25_i ZZ 1 1 l 1 j i__ _____ 1 j 14
i 3_ j _ ' ï __4_ ; __ __j TT I 'zzj J — —-—- 1 12
_ 14 1 24_ ; 25 20 • Z 1 ~Z ' —L_ I ia '
__ __! __ 1 n 23 ; ______zz 1 i 1 I 1 i !S- I ia .
\6 z 1 __________ zzz __— ■ 1 1 i j _i_i__ 112
»7 t 1 i______ j3 Ty i__ ii zzzz __
liLj l -3 j_4__ 24 I 1 10 2 __o_
. iv _____ l 23 _7~ 1 |~ 1 j I 9 2 "i i 9
1 ____ h ~~_ 26~ i i ~n 1 _9_ t_____~9~
__. . , ____ j_3__ _7_ I ! 9 9_
J __ri__ ( 24 28 I 1 tj 9__ 9__
. _^ i 1 y_ 1 |z ___ 2y i i Z L9_
• ^__ _ZZ___ZZZ '4 30 ; I 9_ 9_
.____£. 1 23 _4__ Ju/y. 1 I __9_ _9__
_5_ i j aa 1 1 _j 2 i| j jj_o 10 ^
_7__ J_z__ I _____ zz l "Ti — 11 _
1 ! 22 j_ 4~~j 2 | i_3_ ' r_3__
__'_____ Z_ ZïÉtZ ZZZ~ —L13__ Zz _ 33'
i 3° 2 1 1 2° _2 21 ■ z_z_ Ël_ 13 j
______ | ?__ CZ _13_ ~~ ' 7 j ~~ 2_3__ ~ _Li_A
_,_£ ?_____.____ 5: a5 ?___ n _ iTm
3 -j__ZZ__3 %s \ 9 | ZZ 16~ zzz"!ZZm
±- _J ï n~3 !___ io_ J __i t__jl
, -__j__j _3 1 zzzz~ ;ZjzzB
z__3 l_ 3 j "13 zzzz _> zz_(|
l _2 _j _____l_z l ] _i_ 1 1 _zezzz_LöZl
i£_zzz z zzzz zzzzz zzz izzzz Z ZZZZ zz zz z±z Z 5t|I
|zz~"z|t;_:z zz _zzzzz|_zzz izzzzz|zzzz_zzzzz_ibzzz&
ZZZZZiZZZ X ZZZZZzizZZCZZ ZZZjzlz ~~\— M~rr—rnJ
. jj- ~ SZ. ._J___ZZZZZZ- ^zzzzzl
——zzz^
ït 2 t~zzizzzz~"yi~' ~~ '"ïT'"zz ~?| t —- z_jB



Zieken. a Zieken. _
| . _g- * ^_
Datum. | _ g Jj c 5 5 . J s^ , Datum. I . • jj s 5 1 . . f _a
. f 1 ff,. I 11 1- s §1 « !' I. & |. »! t ï t&
Kj u _Q Ou ffi O H | 3 _ O " -H._ fc>° _____ ______
___________ __T _i L_ —1 37. I 7 _ 44 j Whbën~\~6 T i _~flT_________ ~ !____
: s • a f 4° I 2 j_____i : ~~™ ; a~p~ i . I 68
ÖT _j_ _5 j» i 37j 3~1 1 45 | W T~ _~FT" 1 _____ 5 |____
5__ J 5 2 ï 3« 46 j • 29 7 rfl rl ___ _3__
~ ___3 S , - . 1 g 4___j — ï —M » -__-___-—_----
___ m_" 4 I ,a _____________ _J _5_J yr ____"1 iTi _____
25 _J _4 2 \ 39 __ö__i Novmb7~r 2 " 1 i 3~"1 I __£_. _______
" 26 _5 ._4__ __________ _____ ______ 47 | _~ | i j ^ }T"i ____
__7 __«_ _4__ 3 J §6 __ __+_! 3"HM"Fï~3 r" 53
__ _____ I __4_jQ_ _____ | 66_J X)~rT~Öi E- I 51 - _____ __ Z__
29 _4 3 ______ | _____ _J___J __l 3 8~~ -__ _______ _____
_ _______ 2 __— _3_ ________ _J ___J _~| 1 |____] ___. 13 __5_j
___ _4 3 f _____ __o__ Tl j. 1 | -3 ff _43
-ggtpmfcer. r 4 _ 3 1 _______] 7° ) 8 k 1 3 #___> _43
g J_ 4 3 _ 54_ __y | ~!_Z__i 3_ ~8__| _43__ _______ SS
3 _7 _4 4 2 ____■ 4| _7.__J | IO | ________ 8 _43 {_ __!__
[ __4 4 ___L___ ________ 7? | iTl __i _2 "~"7 37 __7__ _7__
t 5 4.4 2 68 . jj 1 a~ Tt" __£_ 50
__4 4 l ^ 78 ) iy\J_ 1 j 1 ""f" _4 ___ r~
7^ _4 _______ _____ I ï 4 !___ i 2 ~6 __ 41 _______ _f__
—4 ^ 2 70 i_?__ __Ti r~ 2 T _4p i_ 49 .
; 5 __—1 S_ JJ 74__ 16 I 1 '~__ L 4Q• ________
_________9 _2__________l_____ _L? 73___ 17 !_ 1 _2__ " 39 _j_ _____
' ü ? i_L? 73___ iT"C •. r ______ X__ _ !_-____ ____.
i : _3 _4^ 74__ FTTLg 1 ? ________ 47 I
13 . __________ ___ 4 _L__? ïö1 ■ _£__"-
1A^J_ 3 4 _____ 65 74 -T_! 1 ' _6_ i__ 45 {
i___i 4 4 _2 C'S f75 "TTj 1 _____ 6~ ,39 46 j
__)___ 4 _2____________ l_73__ _______ _J~ ~ __ö _ 38 ~7~____ 45
I 4 |.._.. 68 _8 79 . r -4 j ~T~ "r~,~ ^ _45_
i 4 __ö _2__7_ __?_~ZSj9__ ' ks I :, ~T~ _____ 3(5. ~2 _4__
1 I 4 8r 2Ó j 2 ï 6 ~ 37 i | 44
__________________ _____• 11 186 ___G j ~<r~ " "40 r 47^.
_^ r__ a_ 1 I 5__. 0' _2 74 88 J ^8 | 1 ~ ____ ~ 41 | ___8_
___L_,_ l i. <s ; ' a 74. Zjj__>_ 3 —rÏL'Z ~i 6 41 I ZZ-4—; '
_3__3 1 I 6 _J 75 9° 30 lIZ__ZZ__i__- 41 I I-4---
___I.^ 1 1 6 7 _J 7___i__ _J_4_ Deger^7T"| 1 ZZ_L_ 4.1, ' BE
___ ?--__ _L__-_7_—1 -3 _7__ Ti T~ \6 36 Kg j -3,
:, -l6-.! t_j__ 82 1 ___T9___ 1, 1 | - 1 6__ "33 TT l_4__
"ij, ó ls__——L_4 ^io_o__ " _ \~6 33 ~: l___o_
___________ J i__J___ l__£__i_o___ i 6 3~3 I 4o_
!_J ö _8__ ______4 I _oo_ 7T| P~' f 3"3 ~~"i 40
________ _4 <? 1 7~ _J 7__ _i__l !j_3__ Ti |~1 6 | 3~3~T ___)_4__
Ofloter._l_ __L ____________________ ±4_I___|J_5___ __S 1 ö~j ZZ 40
2 1 _L L6 z _I___I_____ _i_i _ Tj t 1 Z— ZZZZ _____
______i_7__i_L67 ï_f ____' TcTj ~ 1 I I S i _~~ 3 J9_
_j 2 __Z__ _ _j 67 __ï_ZZi_ ' _Tfi ZLZZ~ ^3 Z _i__
. _i ? ZZZ 1 16? \3_ t_ i— 1 ~ 2 30
.__jZ__'___ -1— Z__ _□___Z_ 13 ~ "T__ ___;__; ~jr ZZ ]_E ZZ ZZZ
7_ a a  I 7 ___l_ZJL_ _i4 1 __i _____ a_- '
_5 ____|_7__ _Z_ZZ__ " _J5_ T"~T~ 5 ~~" ~ï |____y__
9 L ______ Z_0_i_ 54 .. j ____.Z ' _ _____ 1 TT- 5- ~T1 g I 27
^10 2 _ 2 8 Z__l ~~~ r~ lzZZZZ § iZZ
i___ _i 5_ 1 8 ___i___—________ zzziz zzz
12 a _ I 8 57 ' ., 10 t .1 I 5 2T- I 27
13 i__ 5 ____ _i L- 7o 20 ï j-~ ITT-" fli-!
14 _J 4 _53 5 21 l i | _f~ __ ^iT--
151 _9_ _____ _4 _____ _57__ _4__ _Il__ aa_ Z ~~ ZZZ Z ^ZZ ZZ ZZZ
16 3 1 4 Z 1 Z_ 74 23 fl 1 I 4 : i9 3 | 24
17_ _J i_ _____ __8__ ___ __>i .75 24 1 i~ ~l_4_ ~~ T8~ ~2~ |"-3~
18 _Z _3_ _____L___.___J i■ 74: Z___ZZZZ r~4 T8~^ 1 23
i_9 ZZ1 : _ -7-4- 26 T" 4 T8" |. qa _,
20 l _L_ _JL_ —'—- —i—lZ1 75 27 T|~i 5 r : 88 ! ~ "l 24
_21 _____ __3 8 __i | 56 __________ _X j i " -g—; | a^
_3_ ; ■ 1 ______ __7_-1 ■ ______ 9 , ____ 29" |~T~ ___]ZZ ZZ ZlZ~~
_3_ ____ ___ 8 _____I _Li _Z l__i 5_ :~Z Z__ _i_ l~aT~"
_i È 3_Z____Z4__J ËJ 31, ! »T 4 i 14 a f"~
_5 1 1 3 Z8 1 1 55 , I J 68 i . J 1_ [ [






Bladz. iep.**»
LIJST der Gestorvenen ïnwoonders van de Fortresfe HELLEVOETSLUIS.
In den Jaare 1781.
Volvvasfenen. Kinderen,
__________ Aan Wat kiekten Beroepen of Hand-
Maamden. Overleeden. Ouderdom. werken.
Mannen. Vrouwen. Jongens, j Meisjes,
January. i \ | Beroerten. 75
1 j | Stuipen. |
Maart. i \ I Peripneumonia notba. 70 Schecps-Timmerman.
i 1 j Waterzucht. 6
1 1 f Febris Infammatoria. 47 Schipper.
1 j \ Alledaagfche Koorts. _
i j * Febris It.f'ammaoria. 64 Sci-ipper.
1 ! | Waterzucht. _g
| 1 \ Stuipen op dc Dentitio. \
sfprif. 1 } j Epih'jjia. 48 Lootsman.
1 1 Vcrv*. van Krachten. 75 furfdrager.
: ' —— 1 . .
1 ( ; Dito. $2
1 | Rotkoorts. 48 Lootsman.
1 j 1 Dito. 53 Schipper.
Mei. 1 _ j | Al'.cdaaglche Koorts, _3
1 \ ! Cancer exuleei "atutn. 60
Juny. 1 I | | Pleuritit. 44 Sjouwer.
"t'"'J- 1 i Stuipen by Ac -
1 1 I 't Zuur. 3 Maanden,
i j | Bloedfpuw ng. 28 Turfdragef.
t | Peripneumonia notba. 78 Waker.
1 j |^Beenbreuk. 38 , Lootsman.
j Sententie J 1 j Stuipen by de Dentitio. \
1 | Alledaagfche Koorts. _
Ociober. 1 | Galkoorts. 60 Waker.
| | 1 Engeifehe Ziekte. 6
November. , j I Galkoorts. 21 Matroos.
1 | Verval van Krachten. 73 Waker.
1 Kinkhoeft. * t
^ 1 ! Alledaagfche Koorts. | 50
December. J 1 __t0< 1
1 Peripneumonia notba. 63 Lootsman.
' Teering. 18
i Te famen. 15 6 6 [
Al te ramen. 33
1






LITST der GeboORENEN binnen de Ambacbts-Heeriykheta van JN1 _U WHELVOET,beginnende den \t» January 1773 en eindigende den 31** Ito. 1781.
f~ i i " T" '
1771' [jongens. Meisjes. Totaal. Jongens. Meisjes. Totaal. I?79- Jongens. Meisjes, (Totaal.
T^iT.—|—; ;—h~— iin~>_7_-_: ; ZZZZZ ZZZ Z_____ZZ . 1 .1 ?—ZEI
1^~7— ï i~ "brmry, Februaty, | i _ <_____
T;a~t:—' zri rrf- "Mi_t- 1 ____ j_hl —_j—_i_
~p__ZIZ _Z_J__Z __- - l ! j» ■ ^_--_lr__i__
Tm_ZZZZ _I j__ ~ __ 4__-|-__-L_
i~i_rzJ i— ! - 4»—z~j—'—ï—rap
H. __-ft^~~{ —ï r~~ -ièit_7~ — zZZZZ ZZZ Z_Z___ïsZZ ZZ —!___ZZZZ
"l£ïtëïjjbë_~ j— _____j_~ ___ i Septeirfber. I |____
-Ott-ber. i 1~F- OftobeZZ - . — ___5___ 1 ! ZZg—
jTovember. ZZZZZZZZZ _____>__.__ ! __vember. i | __5j_.
1 Deceir.bcr. _ I i December. i : December. i | i_
>ZI____Z ZZZZ ZZZZZ—ZZZ TotaalZ I i 4 _____ Totaal- t _________
1774- 1777- I78°' j
i 1n,__ZZ ï ZZZZZ "{january. "~~_ ZZZZZZZ January. t _j__
[JebTuaty. ' |1r.bT_arv. i i_ JFc-T-ary.— i i___
!_Ma_rt. ~ |__ï__ ~~~i __i_ ______ 2 -J—
[ April. , I Ap______ ï l_ __S-— ! ~J—
! Mei. |~ci. : ZZ - — ~ ^~
'juny. ^ juny. i __ ■ _j>—
1 july. _ i July. ' i i_ __]___ _ 1 J—
fAitguftua_ ~ ~ i s_ Au;.iilusZ i ~~ '_, ____S_t_l._ —
Sepf mber. SepteinócrT ' " ■ September: _ _____
oaober. - ] 3 O&ob r. i [ O&ober. _ .— __
November. " _ • ; November., Novembeï. i ,
Deceu~r. ~~ ZZ ZZZZZZZ _ 3 3 -December. i Ti__
Totaal. g ~~ t2 ________ J> ~ 12 T(taal. 7 ___,5_
*775- j I77«. ï?81'
l_ii______ | TZ3 Z lanuary. "~Z~ ZZZZZZZ __iuïry: ZZZZZ _____
| Fcb3____l "TVbnrry. L £__ t,'e'^ruary- s ï 3 3
l_Ma^_Z_Zi~ j _ _~ Z_____Z ZZZ ■ - — Maart' ■ ï '
'__jP_i:- j—ZZZ ZZ Aoril. ] 1 April. 1
I Mei. \ a 2 "Mei. | 1 \ 3__ Mei. ! ~
Liuny- i ZZZZZZZ J__ZZZZ_! - - 1—
iluVy. i _____Z~_ 2 luiy. | 1 1 ___/: ___i 1
„Auguftus. _j zzz—1— ______[• rzzzz 1 augattus' l_ l_
_ Sept mber! | ~t _2_ j—3 September. -: ' 1 ^__£. i_
________.__^__iZZZZZZZZZj _. r~Z ï_|__l-___ ZZZZZ — -_-_?!_
^ Noveni^r. I "1 1 i aTl November. ________• Noyepiber. ! j
i Pecémttei! | ) | December ' 1 December. l 1
)_ Totaal. | ~ 8 ' "j 7 I ij~ Totaal. f 7^ 7 ~I4~ Totaal". j 5 11 l'\
f Betcekcncl Tweelingen
LIJST der Overleedenen binnen de Jmhachts-Heerlykhëtd van NÏEUW-HELVOET>
beginnende met den i^" January 1773 en eindigende met den 31^" December 1781.
V( >lwasfenen. Kinderen. I Volwasfcnen. I Kinderen. 1 S Volwasicnen. Kinderen.
I773 : . I I776. —. ■ •; 1779. -
Mans. Vrouwen. Jongens. Meisj-s. Totaal | Mans. Vrouwen. Jongens. Meisjes. Totaal. Mans. Vrouwen Jongens. Meisjes. Totaal;
January. " | ' "january. , ZZZ ' ? Januar, _,' i , 2 ,3
l'ebruary. ~ 1 ï 3 February". —ZZZZZZ - ' February.
~Ma_7t. 1 _Z Maart. . 1 Kj _Lairtj
April. . ï _i 4 April. 1 1 2 . Ap.il. .
__i. ' _Mëi. i i Mc[. 1 l 1^ , 3_
Juny. 1 ~~ 1 t a__ Juny. Ju»y- \
"july^ 1 1 | July' - 1 . i_ Jul._ 1 —
"u<u__us. ! _Auguftus. _^ ! Augu tus. 1 1 2 4__
■ September. 1 2 i 2 5 S .ptcmber. [ September. \
"oftobcZZ ZZZZZZZ ZZZZ ' jgtober. October.
l.övembcï\ : 1 i_ November. ovcmbcr. 3 —3__
"De_ce__^__ZZ ZZZZZZ Z '— "December. ; 1 I December. — i—
Totaah 5 2 7 I 5 _9_ Totaal. i 3^ 3 ï » Li_ __;:JL_ __± i l ■* -li—
1774. I/77. £ ï?.^0'
l~ia_ZZ ZZZ ZZ ZZZZZZ ZZZZ'ZZZZZ ZZ ___üa7y_z __. ZZZZZZZ ZZZZ -_-— i_ january. zz ——l—
February. i[ ! J Feoruary. j \ [ i_ February. ^ _J
Maart. ~ ZZZ !_____ I - M:'ar_ t
April. i _~' : 2 3 l'April. . I _AP___ J. I [ L—
_Mei. l !"" Mei. 2 t__ ■ 1
Juny. r I : |_uSy-- _ '" - ._ .__- I t .
"july. i: _" ; 1 ljuiy. , - ' . ___!__
Auguftus. j 1 1 Jrjyiguftas. ' _f Li Auguftus.__ - - - 1 ___
~_ëpt"embcr. ' ' _]*? i leptember. 1 ___. September. 1 1 1_
"cTgtober. ' ' t i 1 1 |", qob :r. , Ojftober. ' 1 1 1
l<_vêmb-r7~ " ~ï i__i_| Noveihber. ! \ _J November. L__Z_
~j_e_iber. . ~ \\ ' __ZZ )__ _1 __1 Decëmber. \ PZ , ___e_b?__ \ ' l_
TÓtaaK i_ |. s j ia ,1 , Totaal. _ » 3 " _ 2 I 1 Totaal. 3 4 1 t ___
njs, 17?8- 1781.
January. 1 \ Jnnuary. J- | 1 January.
"Pébt-aiy! !_ I February. _J jl __ | 1 £__ F'bruary. I l —
Ti7___ jZ ZZZ 1 Maan. 3 j J_
Aprü. 1 i " J 1 i APril- I | 2 | " Ap- [ i
Mei: Z " _ i"~ Z j " j M"ZZ Z^ZZZZZZZl—ZZZZ -5- l__1 I ! —
7j__ZZZ__ ._ZZ ZZZZZZ —|Z » |ju".- . ; CZ l*_ IZj te j —
rSViïizZ 'l . ... v ~t_i _ug-ftu-7_; ZZZZZZZZlzZZZZZZ ZZ Zi___uZZ ZZZZZZPZZZZ ZZZZ—
1 S-ptcmger. ~_ " f I i'Septeipber. ÏZ . September. , j _ __
|_Oöo£cr. Z ZZZZZZ I I 9cT.ober. _j j u&Qlatr. i__ _ l_
| November. ; l_ )_ i 1 November. i | ^ i_ NwcmbCT. I l ' —-—
j"DcTcr.iüci~ ~ j ZZZZ S 1 _____ncë__ ' ~~ " i 2 . ?__ _^'CC_i__-_ l_ ; j ?—
! Totaal. 3 l 2 3 f . 2 I io " 'lotaal. ^ ^ \ 6 \ i Ü T.-taal. 4 6 ; i j i_U



Bladz. .op*****
LIJST der GeBOORENen binnen de Jmbachts-Heerlykheid van den NIEUWEN HOORN, zedert den _*» January 1773 tot dcn 31^'" Dec. 1781.
I I j r~
1773- Jongens. Meisjes. Tetaal. 1776- Jongens. Meisjes. Totaal. 1770. Jongrns. j Meisjes, frpttal
!_--_— 1ZZZZl_i_j____ZZ ZZZ ZZ"tss-s—; —ï—i—;—■—_—
frebruary. , i_ | ^_ February, 2 | 2_ F„r„ry 5 t i ' j tH
! L_J_ __L__£C: ?__ __ 2 ~37t. 1 ; j
L_tP_i 2 L __1 ap"i- "at^l~~— i~~~< f ,
41-1- _______ _____ Z3Z -ZZZ Z^ ___ ï ~
Lte ______ —ï 1 zz _ __Tmy^ 1—I—2 —
[ .|_y, - I, . S I !__!___ 1 ___i 2 TuTy"; " j
_________ _j ___ri Auguftus. 2' r_i r~t~ ~nr__rf___~—_ • —
| September. 1 | Septeriibel, | _j ^ptTmTeT-. 't ~^T~~V~
t October. ______ -_ [___*__ I ' ZZL___ Öetabér. 3 \ j _~
I November. __j |___J November. , 1 ______ November j i T~
| Decerobe,. I 2 2 __4 | December. ' I , i r_e„mbe7 3 . f-
______________ ______ Totaai.— vj______ Z_5__ZZ z___zjzzzz_z
*?74- 1777- 1780.
__— . ,
1 January- 1 _|j_"___l_____ _ __, _J__ary: ' : T~
', Fcbru-ry. 2 3 5 i February. FebrüIrT.— "— \ ~
_______ L i_J Maan. a 2_ Ma art-"— —
LAPy.ih ! _J,1 Aprih i 2 __ ..pril. ~~ % ö—
'-___ ! ! i _a ■___ ~i—. r
u™_ _____ __»____: —zz — _____ —ï—1 —
U__ __ ___ —— ; ____ ^— ; —
»__________._ __lu_u__.. f— _ AugaftujT 1 '~ 1
f September 1 _ 3 September. J " 1 "_ë~té__ër ï .—
lÖftober. J ZZ ______CZZ i ' * |Z~ plo^T- " ; JT
L-Mpye» I ___ _____ _Noye _er___ f _ 2 No.embeT~ 5 " ; ~
PeP^mbcr- ; ! i_ December/ ;.j 1 DecémberT? , _ J~
• Ï-Ül1-^ _L ii T"taal. _TZ 7^ ~Tó~ Z__L_-Z Z _Zj ZZ __É_
I?75. 1778. i78i.
(jZZ_Z__ï ZZZI ______ Z___ZZ ia___r7 t i t
___._____? 1 _____ February. ï 2~ l^rïïary 1 \ 7~
±^ ' ___: ï '1 I 2 ; : —
-_.rJit Arril- ï ___i "Aplrih i 7-
3- L_ J__- n~~t 1 5T ~m7T ; ~
-y^5_^ ___ ___! I ___Z J___ ~
________ 1 t July. — — —
_^B__au__i —1—[Z__j__Li__i'__i-__ —; ~— ^g-ufu^r-f ; r~
_gifïï____ 1 c___l__Ptembe__ ~ ~T ,-fr£Lt>«. ~ 1 T jH
G__2 J—-i—J '_____ oaïïbTr. —;——; — -_aöbe7 r Z
^__nbej__ :___ ^^zjj^^. ~ 5 ~ ^v«nPr. T~
!_2e_c__e___i 3 | 1 , 3 _____j_ —, Ö^^d i ~Z
LIJST der Overleedenen binnen de Jmhachts^eerlykheul van den NIEÜWËN HOORT.
zedert den January 1773 tot den 31^ D3cmher i?8k WJ1JN WU(^RN^



Staat pan de Ziekt, te Hellevoetsluis. iocj
In de AmbagtsHeerlykheid van Nieuw Hellevoet. welkers getal van Inwoonderen gerekend wordt op 286 , boven de tien Jaaren ; en 51 van 4 tot 10 Jaaren (jongere onzeker,) hebben geene befmettelyke Ziekten plaats gehad, uitgezonderd ia het Jaar 1773 > wanneer de Variolae iterk o-ras. leerden welke Ziekte zich ook Sporadicé ir_ den Jaare 177Ö en 1781 vertoond heeft. De Ziekten welke men alhier ter behandeling krygt. beflaan in het Voorjaar en in den Winter in Morbi Inflammatorii , In den Zomer en « den Herffï in Morbi BiUofl ^fotmresawr&hnup, tertianae en quartanae] Dyfentertae heb ik aldaar ni.*mer waargenoomen.
Hier nevens de Lyft van de G _roclameerde, en Getrouwden aldaar.
Jaaren. | Geproclameerd. GetroinvT
I7TJ 5 Paar. 5 paar-
9 .
1775 5 "~ ~~
1776 l
1777 3
' "
1778 8 6
i;8° 1 ZZZZZZZ^
- 1781 1 * \ 7
TWEEDE



TWEEDE CLASSB,
Van de Landen, Steden en Plaatsen aan de Zoete uitwaterende Rivieren gelegen.
BERICHT
VAN DE
DOORGAANDF ZIEKTEN
i _» DE
WILLEMSTAD,
_n derzetver Nabuurschap, In den Jaare 1781,
DOOR DEN HEERE
W. VAN N O O R f,
Med. Doft. &c &c.
Heeft het voorgaande Jaar 1780, veele en menigvuldige, edoch zeer van den anderen verfchillende Ziekten uitgeleverd, dit Jaar van -781 zal-dezelve nog overtreffen; gelyk uit de gehoudene naauwkeurige Aanteekeningen by iedere Maand zal komen te blyken.
January. Morbi ex prohibita perfpiratione <cum Febre erratica ; Morbi Senum; Febres intermittentes i
Morbi



Bek. van de doorg. Ziekt, in de Willemst. i _ £
Morbi peSoris # AJlhmata ,• Hyjierica? PcJJlones ji Anginae catarrbofae & in guibusdam inflammatoriae; Ziekten uit belette onzichtbaare Uitwaasfeming met ongeregelde Koorts verzeld; Ziekten wegers Ouderdom; Tusfchenpoozende Koortfen; Borflziekten en Aamborftigheden; Opftygino_nZinkingachtige Keelziekten, in fommig„%an eenen ontfteekenen aart.
Februari Morbi ex SeneSiute; Haemoptoes ; Febres intermittentes cum fpasmodica intefiinorum contradione ; Odontaigiae ex materia catorrbofa • Ziekten uit Ouderdom; Bloea?Juwmgen. Tusfchenpoozende Koortfen met Kramwchtio_ famen trekking der Ingewanden ü Kies en Tandpynen uit Zinkingftoffen.
Maart. Febres intermittentes vernales; ïjyflericae PaJJiones ; Ulcera maligna in pudendis ; Partus in mulieribus admodum difficiies ex pluries memora. rata caü/a.- Tusfchenpoozende Voorjaars-koortfen, Opftygingen ; hardnekkige Zweeren aan de ■Schaamdeelen; zeer moeielyke Verloffingen in Vrouwen uit de meergemelde oorzaaken *[*].
April. AJlbmata ficca & inveterata; Dc,nium corruptiones & putrilagines in pueris & infantibus • Pleuritides inflammatoriae ; Febres vemales cum afoi vbjlruttione; Epilepjia in pueris; Alvi objïrucliones ; Menflum fluxus: Drooge en verouderde Aamborftigheden ; Bederf en Verrotting aan de Tanden m kleine en meer bejaarde Kinderen; Ontfteekene Zydeweênj Voorjaars-koortfen met beletten
eJë,*-^ yer-?l««k«? »*t het Berbfo van 1780. bl. 134,



ï i i Bericht van de doorgaande Zieicteï.
ten Stoelgang ; Vallende Ziektë in Kinderen J Hardlyvigheid j overvloed van Maandelykfche Zuiveringen.
Mei. Febres Vernales benignae; Ulcera in fot* minis . praecipue in puiendis, maiigna ; Pleuritrfes inflammatoriae; Hyflericae PaJJiones; Partus diffidles ex caufa multoties memorata; Epilepfiae in putris; Alvi fluores: Goedaartige Voorjaars-koortfen ; hardnekkige Zweeren in de Vrouwen, voornamelyk omtrent de Scfiaamdeelen ; ontfl.eekene Zydeweên; Opfh_ingen; moeielyke Verloffingen uit de dik«yls gemelde oorzaaken ontgaande; Vallend* Ziekten in Kinderen; Loslyyighederi.
Juny, Menjïum ObflruBiones ; Pleuritides & Pe~ 'ripne^noniae inflammatoriae; Epilepjïa in pueris; Feires vernales intermittentes benignae; Hyflericae PaJJiones: Belemmerde Maandelykfche Zuiveringen; Ontfteekene Longe- en Zyde-weên; Vallende Ziekten in Kinderen; goedaartige Voorjaars-koortfen; Opftygingen.
July. Ulcera in pedibus maiigna; Tusfes clangofde in pueris ejf infantibus; Febres Vernales intermittentes benignae; Morbi ex fumma Senectute; Peripneumoniae inflammatoriae; Hyflericae Pajflones; Scariatinae. fporadicae; Epilepfia in pueris; Urinae obJïructiones a caufa calida &inflammatoria: Hardnekkige Zweeren aan de Beenen; Kinkhoeft in jongere en: meer bejaarde Kinderen- goedaartige Tusfchenpoozende Voorjaars-koortfen; Ziekten uit hoogen Ouderdom; Ontfteekene Longe-weên; Opftygingen; het Roodvonk hier en daar; Vallende Ziekte in Kinderen; Moeilykheid in het
Wa-



in de W I L l e m s t a b. I13
w atcr maaken uit eene heete en ontfteekene 'oorzaak.
. Augustus. Febres autumnales cum furhmd viriuni 'debilnate; alvi Obflructiones; Hyflericae Pajjiones; Febres -quartanae; Morbi Senum ; Eryfipelata arti'ccta ; Febres biliofae remittent es alvi Obflructiones cum .furrtma corpbris calore ; Colicae Pajjiones inflammatoriae ; Urinae Obflructiones ex caufa calida; Hyflericae Pajjiones: Najaars-koortfen met zeer groot verval van Krachten ; Hardlyvigheid ; Opftygingen; Derdendaagfehe Koortfen $ Ziekte;, uit Ouderdom gebooren; Netelkoorts; remitteerende •Galkoortfen ; belette Stoelgang met groote hittè. des Liehaams; Ontfteekene Aanvallen van Kolyk; Moeilykheid in 't Water maaken-uit eene heete oorzaak; Opftygingen;
September. Febres autumnates èpidemkè bac bi iiroe grasfantes, in quibusdam aegris cum alvi obflruetione , in aliis cum alvi fluxu copiofwri, rttr&mi in aliis cum vpmitu er.ormi $ Ö' vermium ex ore evacuatione, atque in fehibus cum virium fumma dehilitatet Epilepfiae & Convulfwnes in pueris & infanti* bus ; Ultcera maiigna in pedibus praeprimis in foeminis; Morbi iterum ex fumma fenectüte; Menflum Fluorest Aflbmata in Senibus fleca, Pleuritides inflammatoriae; Menflum'Obflructiones; Park, dijfleiles ; Tutjes clangofae in pueris ■ Diarrhceere erüentae.Najaars-koönfen in deze Stede épide:nicè regeerende; in fommige Lyders met beletten Stoelgang,in anderen met overvloedigere ontïafting, enweder in anderen met ve/fchrikkely'k overgeeven en ontlafting van Wormen door den Mond/ en in hoog bejaarden mei> zeer groet verval van Krachten verzeld; Vallende Ziéjtte en StuipeS-



h4 B er., van de doorg. Ziekt, in de Willemsi .
in zeer jonge en meer bejaarde Kinderen, hardnekkige Zweeren aan de beenen , vooral in Vrouwen ; Ziekten al weder uit hoogen Ouderdom • overvloedige Maandelykfche Zuiveringen ; drooge Aamborftigheden in hoog Bejaarden ; Ontfteekene Zyde-vveên ; belemmerde Maandelykfche Zuiveringen; moeielykeVerlosfingei.; Kinkhoeft m Kinderen; Bloed-Loopen.
October. Febres autumnales ut in menfe Septembre ad huc durantes ; Morbi iterum ex fumma Senectute cum Afihmate ; Dolores Colici ex caufa calida Penpneumoniae ; Urinae obflructiones ; Alvi fiuxus: Menfum obflructiones fumme per tinaces; MenJumFluxu:; Rheumatismi .- Najaars-koortfen even als in September nog aanhoudende; Ziekten weder uit hoogen Ouderdom met Aamboritioheid • moeilykheid in Waterhozen; Afgangen f hardnekkige weerhoudingen van Maandelykfche Zuiveringen ; overvloedige Maandelykfche Zuiveringen ; pynelyke Zinking-Ziekten.
November. Febres autumnales biliofae putridae Byfleriae PasfionesCordialgiae, Tuffes clangofae in fuens tUnfantibus, Gal- en Rotachtige Naiaar^ koortfen; Opftygingen; Maag-pynen ; Kinkhoelt m jonge en meerbejaarde Kinderen.
December. Febres quartanae; quotidianae rr~ mtttentes; Pleuritides inflammatoriae.- Derdendaa*fthe Koorcfen; dagelykfche afgaande KoortfenOntfteekene Zyde-weên. 1 ?
LIJST



Pag. n_
LIJST der Geb oornen in de Willemstad In hel Jaar 1781.
Zoons. Dochters. Totaal»
January 123
Febr. 2 4 6
Maart 1 o 1
April 1 4 g.
Mei 4 s 7
Juny 1 1 2.
July 1 2 3
Auguft. o o o
Septerrib, o 1 1
Oétob. 123
Novemb. 20a
Deeemb. 7 5 n
Dus 21 J 24 4.5
Getrouwd 8 Paar.
En aldaar in het zelve Jaar Overleeden.
Mans. Vrouwen. I Kinderen. Tot-aU
January 2 1 25
Febr. 2 1 1 4.
Maart o o 44
April 3 2 16
Mei 2 o 3 5*
Juny 2 o o 2,
July 4 1 16
Auguft. 3 o 3 . 6
Septemb. 4 3 3 10
O-tob. 9 3 5 17
Novemb. 3 5 5 13
Deeemb. ,4 2, 3 9
1 -"if... - ■-. .
Dus 38 18 I 31 87 Hz U E>



Pag. iló
BERICHT,
VAN DE ZIEKTEN TE
ZEVENBERGEN,
In-bet Jaar 1781, DOOR DEN HEER
J. B. T. VAN DER LINDEN,
Med, Licent.
In January en February van den Jaare ijSif heb ik alhier de navolgende Ziekten waargenoomen. Stuipen onder de Kinderen, Krampen in de Maag, Kolyk-pynen, Bloedfpuwingen, Aamborstigheid, Borst-water, Bastaard, en waare Pleurisfen, Catarrhale Koortfen , Zinking pynen die zich inwendig verplaatsten , Slaap-Ziekten , en onder deze een waakende Slaapzucht (Coma vigil,) en verpozende VoorjaarsKoortfen. Deze laatfte verfcheenen r^eds in den Beginne van het Jaar ; zyn zeer menigvuldig en zelfs- hartne'kkig geweest. Eenige heb ik door openende en bittere Middelen , na de noodige ontlastingen, geneezen ; maar de meeste heb ik niet dan door den- Koortsbast konnen overwinnen.
In deze Maanden, heb ik eenen Lyder, die aan eene Long-'J eering, uit een verzwöoren Zydewêe oorfpronkelyk, laboreerde, door dezelve Middelen, die ik in myn Bericht van het
voor~



Bericht van dé Ziekten teZevenbergen. h7
voorgaande Jaar heb opgegeven, (*) te weeten door de Kina , Wond-kruiden en het Zuur van Vitriool volkomen geneezen.
In de twee volgende Maanden bleeven veele der ereagemelde Ziekten aanhouden, en 'er -vs.amen genoegzaam geen nieuwe by. Geduurende deze is my nog eene Long-Tcerine te beurt gevallen ; die fcheen ccn erfFelyke kwaal ïk beproefde de boven aangehaalde met de Minnemie Wateren en de Melk-dieet vruchteloos daar na het Elixir Vitrioli Angl, daar de Eno_lchen zo een ophef van maaken , en door den beroemden Heer De Haen (Kat. med T IV p. 577O ook aangepreezen ; maar ik kon geenszins befpeuren , dat myn Lyder 'er iets door beterde; 'twelk hy mede ondervindende, zich na twee Maanden by my gemedicineerd te hebben, naar eenen anderen DoRor begaf en 7.0 ik vernoemen heb , in den beginne van' OogstMaand aar) zyne Ziekte overleeden is.
In Mei hadden wy nog veele Afgaande Koortien ook Zyde-weên, Long-ontfteekingen _ en Roos. ° '
, °P dcn zesden dezer deed zich een geval op, t welk ik niet ftilzwygende voorby kan gaan : ik werd geroepen by eene Vryfter van in detwintig jaaren , welke een gezwel had onder de linieer Borst, het geen zy bereids veele jaaren gedraagen en uit fchaamte verzweegen had. Volgens haar zeggen was het in den beginne zeer klein, beweegbaar en gevoelloos;
maar
<*; bi. 153-156.
H3



_ 18 Br-richt 'van de Ziekten
maar door den tyd langzaam aangegroeid tot de grootte van een klein Kinder Hoofd. Zy had het zo lang het haar immers mogelyk was verborgen , en in het Keurslyf fterk ingereegen ; hier by moest zy voor den kost hard werken; en te veld gaan.' Dit had zekerlyk niet weinig mede gewerkt om dit gezwel te doen ontaarden. Nu had zy ;er hevige pynen aan , daar by kwamen Bloedingen (Jiamorrb-gié) en aanhoudende Koortfen. Welke toevallen haar noodzaakten om hulp te zoeken in de Heelkunde, Daags voor myne komste had zy een Cbirurgyn uit deze Plaats metnaame Girolt laaten roepen om het Bloed, dat uit het gezwel ftroomde te ftelpen; maar eer deze 'er by was , was het van zelfs opgehouden; en naauwlyks kon zyn Ed. eene opening vinden , waar uit de Bloeding ontdaan was. Op zyn verzoek geroepen zynde, bevond ik het gezwel, dat aan zyn onderfte gedeelte of den grond weinig minder was dan het middelfte en van boven eenigszins fpits , oppervlakkig in zynen ganfchen omtrek ontftooken en aan het fpitfe einde een gedeelte van de huid geflikt. Het vertoonde zich als een Kreeft gezwel maar het was niet ongelyk, of zo hard op het gevoel; zo dat wy twyffelr.chtig bleeven omtrent deszelfs Natuur. Waar op wy, na het Aqua Veget, Mineral geappliceerd te hebben , en den omtrek met Nutritum fine ccrpore gcfmeerd te hebben , en voor 't inwendige, een openend en Bloedzuiverend Afkookfel yoorgefchreeven te hebben , beflooten den Heer Beverlï, Hand-Arts der Stad cn Baronnie van Brtda, een alderbekwaamst Man, en die hier prnüreek. om de blyken van zyne kundigheid j|p vle Heelkunde gegeeven, als een orakel geraad-



te Zevenbergen.
119
raadpleegd wordt, te confulteeren. Dit gefchiede; en eindelyk wanneer het bovenfte gedeelte , dat verflikt was door de geappliceerde Digestiven , begon te fepareeren , heeft het zich ondekt dat het een Kankerachtig Vet of Spekgezwel (Steatoma^ ware [*]. In 't vervolg namelyk den zestienden derzelver Maand werd het door zyn Ecl. en den Cbirurgyn _ Grrolt genoegzaam zonder het Mes te gebruiken weg genoomen; en al het ontaarde geflikte vet, zo veel mogelyk, uitgepeld. Men kon niet ontdekken dat het in de holte der Borfl doordrong; maar alleenelyk, dat het aan de Ribben en tus-i
fchen ribbige fpieren adherent was. • De
wond werd uitgewasfchen met eene ontbinding van Myrrhcs in Water, en vervolgens verbonden met een ettermaakende Zalf, beftaande Uit Baljam. Arcceï, Ungt. Bafil. Tbereb. Venet, Myrrh. en Brandewyn. — Om de krachten (die zeer gebrekkig waren) te onderfchraagen, de fupperatie te 'bevorderen, het bederf, én de Sluip-koortfen tegen te gaan, werd een Afkookfel van den Koortsbaft met Geeft van Vitriool voorgefchreeven. — Door de opgenoemde Middelen kon men noch het bederf, ( want de flank was byna onverdraagelyk,) noch den voortgang van deze boosaartige Zweer fluiten : het füngeufe groeide wéder dagelyks aan, en
niet
[*] De Heer van Gessche* (Hedend. Oeffen. HetJk.
343- P- 7 3-) zegt: dat dooT Kankerachtige Zweeren niet zo zeer moeten verftaan worden de zulken, welke het gevolg zyn van een geopend Kreeftgezwel; da.11 wel die in kwaadaartigheid dezen naby komen , en even zo rnoeilyk , om niet te zegden even zo onmogelk door uitcif inwendige Middelen geholpen worden; onder welke hy de Zweeren des Vetvlies Helt.
, H 4



i %q B richt van de Ziekten
niet tegenffaande dat men in ?t vervolg, van tyd tot tyd, het ettermaakcnd Middel feherper maakte, door by voeging van den Rooden Precipitaat, gebrande" A1um en dierge^yke., (achterhatende alle Vetten, in welker plaats de Honi°- gedaan werd ) het fangeufi met den lielfchen Steen raakten, icarificeerden &c. was het onson-
nyogelyk het oogmerk te, bereiken. Op
?t laatft kwam 'er een aanhoudend droog kuchje by, met eene uitteerende Koorts, waar op zy den i.5dcn Juny, zonder merkeyke toevallen zachtelj-k in den Heere is ontflaapen. — Daa*s na haar overlyden heb ik, met den meergemelden Cbirurgyn Girolt het Lichaam geopend, en het volgende bevonden. De Zweer uitwendig befchouwd, fcheen'geene verandering ondergaan te hebben: verder alles naauwkeurjr onderzocht'hebbende, zagen wy, dat deze tot in de holte der Borft doorging, zynde de opening tusfchen de zesde en laatfte waare Ribben, welke Ribben ook aan den binnenkant ontbloox .en gecarieerd waren, deze weggenoomen zynde , bevonden wy ter zeiver pfaatfe eene beiloote Longezweer, welke op het aanraaken door brak en eene rykelyke hoeveelheid groenachtigen etter opgaf; daar na de Borft onderzoekende, zagen wy met verwondering, dat het middelrif aan dezelfde zyde doorknaagd was; zp dpt rr.en door deze opening gëmakkelyk twee vingeren fteeken konde. Niets verders onnatuurlyks in de Borft-vindende, gingen wy tot
het onderzoek van den onderbuik over.
Deze was op£eblaazen als een Trommel en het Pcrüonmrm geopend zynde, ontlaftce zich met gev eld eene veerkrachtige lucht,die met eenen zeer pnaangenaamen reuk bezwangerd was. Verders



te Zevenbergen; teders zagen wy, dat de tegen de gemelde doorknaaging, of opening van het middelrift de aanliggende Milt verzwooren was; en deze opene Zweer beiloeg wel het vierde deel van de groote der Milt. Wy vonden in den Onderbuik een weinig uitgeftort vocht en het overige ingewand was frisch en gezond, Alles het o-ee-
ne wy by de opening van dit Lyk waarnamen, was , volgens ons oordeel, toe te fchryven aan de fcherpte der vochten van deze boosaartio-e zweer, die voor eerst de tusfen ribbige Spieren, en het Borst vlies doorgeknaagd hebbende , de Long aangeftooken hadden, en vervolgens het Middel-Rift en de Milt; geevende de ligging der Lyderesfe (zy had al dien tyd te bed gelegen naar de lingfche zyde gekeerd,) aanlefding tot het mede zakken der ontaarte vochten op de gemelde deelen.
Te verwonderen, was het zulke merkelyke verzweeringen te vinden, daar de Zieke nooit over inwendige pynen geklaagd had: Zou dit voortgekomen zyn , uit hoofde dat zy aan de zweer zulke hevige pynen lydende, de mindere niet gevoeld heeft, Hippocrates zegt immers : Ducbus doloribus fimul fientibus non in eodem loco, vebementior alterum obfeurat. Apborismor. 46. Sect. II. Of moeten deze onder de Jnflammationes clandcstina geteld worden ?
In Juny hebben 'er, behalven de bovengemelde Afgaande Voorjaars Koortfen, die nog aanhielden, ook aanhoudendeOntfteeking-Koor?
len zich opgedaan.. Op eene Hoeve,
een myl van Zevenbergen , vertoonde zich de Kuiler-ziekte in twee Kinderen : De oudfte H s Doch-



ï 2.2, Bericht van de Ziektïüj
Dochter , zynde dertien Jaaren kreeg ze 't eerst; ze waren famen vloeiende, en van zwaare Koortfen tot het einde toe vergezeld. De tweede Koorts was zeer hevig en de benaauwdheid tot ftikkens toe. In dezen toeftand befloot ik eene Aderlaatiog te- doen , waar van ik my in zulke omfcandigheden altyd met het beste gevolg bediend heb, en noch in de laatfte Epidemie van de Jaaren 1700. agt en negen en zeventig, doe ik 'er wonderbaare uitwerking van zag: maar eerst vooral wilde ik beproeven, wat het opzitten door zo veel voornaame Mannen aangepreeze 1 uitgewerkt zou hebben en deed vervolgens de Lyderesfe de Rustbank daar zy op gelegen had verlaaten : naauwlyks was zy in dcn Stoel gezeten , of de Koortfen en de benaauwdheid verminderden ; en ik had nog het vergenoegen van voor myn vertrek deze gedugte toevallen , zo gemaatigd te zien dat ik ten eenemaal van de laaüng af zag, en ze in 't vervolg ook niet noodig gehad hebbe.
Ik had deze, geduurende haare Ziekte, niet dan verkoelende Middelen laaten gebruiken, (zynde de Natuur in dit geval, gelyk meest altyd te werkzaam,) veel Fruit en Wei van Melk, en fomtyds een zacht Laxatief, als de afgang ontbrak; ook voetbaden en wel eens Zuurdeezems. Zy lag in een ruim vertrek, waar in de lucht zo veel mogelyk vernieuwd, en door middel van den vloer geftadig te befprengen nut WTater en Azyn, door willige takken in Emmers met Water gezet, zo frisch en koel gehouden werd , als de brandende hette van hec Weder het immers toelieten.
In



te Zevenbergen; i2£
In het vierde Tydperk heb ik door Purgeer Middelen, bezonderly.v door het Weener Laxeer Water geftadig openlyf gehouden, en hier mede blyven volharden na dat de Pokken opgedroogd waren , met inzicht teffens om de Napokken, welke ik rykelyk alhier te vreezen had, voor te komen j welk volkomen aan de intentie beantvvoordde,voor zo veel 'er zich o-een eei.eNapok of zweer,of andere boosaartige toevallen , die dikmaals cot ons leedweezen op deze Ziekte volgen, opdeeden (*)
Niet tegengaande alle de voorzorgen, als bv voorbeeld, van de rype Pokken door te Iteeken, de harde korsten der verdroogde Pokken doordenRoomvsnMelk,enAfkookfels van weekmaakende Kruiden , gednurig te verzachten , en deze afgevallen zynde de teere en verzwoore huid met zachte zalven te bedekken &c., heb ik met konnen beletten , dat de Lyder 'er redelyk door geteekend is ; zo nochtans dat zy maar weinige naaden oflidteekens behouden heeft Toen deze byna herfteld was, begon het jongüe, 't welk twee Jaaren en één half oud wasiby dit waren ze eenigszins goedaartiger. Het wilde maar hoe genaamd geen Medicynen gebruiken , noch daar was geen Middel om het hier in te bedriegen : vervolgens trachte ik dit gebres door de diëet te vervullen. Het gebruikte dan niet anders als verkoelende Spy%n
en
(*) My dunkt dat deze Methode, is 't dat ze a'tvd
vokoende bevonden werd, veel zachter ch veiliger i» dan de geene die de Haen , te weeten , ( Rat. Medend' Jyp. 375- 5 opgeeft, te weeten, om de van de Pokken hcrftelde en mtgeputte Lyders by herhaaling ader te laaien"



Tt<2.4 Bericht van de Ziekten
en Dranken , en at rykclyk Fruit. De Afgang werd doof Stcekpillen bevorderd; en op het laatfte der Ziekte verrichte de natuur het geene ik door konst in de oudftc bewerkt had, namelyk eenen zachten Buikloop, welke ook is blyven aanhouden tot de volkomen herftelling, en welke het Kind ook voor alle verdere Toevallen bevryd heeft.
Hier is het by gebleeven, de Ziekte heeft zich niet verder verfpreid. Ik fchrecf de befmetting daar aan toe, dat deze Kinderen eenige dagen te vooren te Breda geweeft waren, alwaar de Kinderziekte toen ter tyd heerfchte.
In July hadden wy Zinking-koortfen, Keelpynen, Bastaard Pleurisfen, Longeween, aanhoudende Koortfen , Buikloopen en Gal-koortfen; deze laatfte verfcheenen vervolgens wel een Maand vroeger dan het jongst verloopen Jaar, waren veel menigvuldiger en ongeregelder, en hadden dezebyzondereToevallen: ze begonnen als Afgaande Anderendaagfche Koortfen, en na twee, drie en zelden meer aanvallen werden ze aanhoudend verheffende, zo nochtans, dat. de verheffing om den Anderendag fterker ware : deze hadden by veelen verfchrikkelyke Toevallen , als Flaauwten , Vlaagen van Krampige Aamborstigheid, Verftikkingen, Opftygingen , looze Braakingen , met eenen kleinen zwakken en afgebrooken Pols , Bleekheid des Aangezichts , waar op het koude Zweet zich vertoonde, Koude der uiterfte deelen, bleeke Pis, Ylhoofdighcid &c. veelen verbeelden zich niet anders, dan dat hunne laatfte oogenbükken xjaakende waren.
Deze



tt Zevenbergen; ra>
Deze Toevallen baarden zeker niet Weinige verlegenheid, eer ik de waare oorzaak en hec middel om ze tegen te gaan kende; maar ten allen geluk ontdekte ik wel haast dat ze aUeenelyk uit eene ongeregelde beweeging der dierelyke geesten (Spirituüm <*t«|w) ontllonden; derhalven was het my niet moeilyk het middel 'er tegen te vinden. Te verwonderen Was het en naauwelyks gelooflyk eene reeks van zulke verfchrikkelyke verfchynfels , oogenblikkelyk om zo te fpreeken, te zien de vlucht neemen voor eene kleine gifte Heulfap ; een grein of twee , in wat overgehaald Water ontbonden, en in eens o*. tweemaal ingegeeven, deed deze zo heilzaame uitwerking (*). Dit uitgezonderd, was myne behandeling dezelve als ik in myn voong Bericht heb opgegeeven en de Lyders. herftelden hier door gelukkig: echter kon ik niet voorkomen wat middelen ik 'er toe aanwendde dat de Koortfen eenigeu tyd na dat ze achter gebleeven waren, wederkwamen, edoch onder de gedaante van waare Afgaande: deze werden het veiligfte door oplosfende en zachte Purgeer-
mid-
(*) Ik kan niet ontkennen dat een der grootfte M-nnen onzer Eeuw het Opium tegen de toevallen dezer Zfekte afkeurt t Tissot de Feb. bil. Lauf. p. I?6 ) echte-, heeft my de ondervining in deze epidemie geleerd dat dift het eemge middel, het heilig Plegtanker was, waar od k
r rtirT™;™1^ dCn b=ginn: ^ondcrftellen. de, dat deze Toevallen uit de Rot-ftoflcn, die in de eerfte wegen fchuilden ontftonden . gaf ik eenen Lyder een Braakjmddel, gelyk,ik ln andere befmettingen wel meer met fueees gedaan heb, maar nimmer heb ik in grooter naarheid en angst geweest: hy fcheen ais 't ware met den dood te worftelen, en-ik dacht niet, of hy zou onder de wertpf van het nU^el Jen geest gegeeven hebben. In dc
vol}



12,6* Bericht van de Ziekte»
middelen verdreeven, maar noch de bittere, als het Concerf door 1 issot ons nagelaaten, noch de Kina, noch het Aftrekfel van Hüxham konde verhoeden, dat ze herhaalde reizen na merkelyke Tusfchenpoozingen weder kwamen. Door Gods Zegen is 'er alhier geen eene myner Lyderen, fchoon zeer veel in getal, aan deze Ziekte geftorven.
In de Maanden Augujlus en September hebben wy, behalven de Galkoortfen, gehad Buikloopen, Anderendaagfche- Afgaande- en Aanhoudende Rotkoortfen, Graveel-pynen, Ontfteekingen der Baarmoeder in Kraamvrouwen, Bloedftortingen en Derdendaagfche Koortfen, welke in de laatfte dezer Maanden begonnen zyn, en vervolgens het ganfche'Jaar hun rol gefpeeld hebben, deze waren allerhartnekkigft, en by veelen van zeer kwaade toevallen, als hevige Krampen in de Maag en Darmen, Boorten &c. vergezeld. By de meesten bleef het niet by eenen aanval, maar zy kreegen 'er twee en drie in de drie da<ren. Zy luifterden ook weinig naar de middefen 'daar ik ze op andere Jaaren zeer gelukkig mede overwonnen had; ja het heugt my maar
van
Volgende verheffing verfcheenen dezelfde toevallen weder- en in plaats van Eraak-poeder gaf ik hem het Heulfap,' en alle toevallen verdweenen, en kwamen met weder , zo min als de Koorts.
Ik kan ook niet denken dat het geen deze beroemde Man beweert ( 'Aid p. 44-)» dat deze Toevallen aan het rykelyk gebruik van Braak- en Buikzuiverende middelé'n moeiten toegefchreeven worden , vermits ik van deze, geen fterker gebruik gemaakt hadde, dan op andere Jaaren; wanneer ik de gemelde Toevallen zo nut waargenoomea hebbe.



te Zevenberger
van eenen, die 'er door geholpen zynde de Koorts nimmer weder gekreegen heeft- bv al
veerd.a " ™ tWee ™ driemaal ëere^i-
Geduurende de twee volgende Maanden hadden wy Zydeweèn, Hoofd- en Zinkings-pynea van eenen ontfteekenen aart, Beroerten en Waterzucht. Op het laatfte dezer Maanden hebben eerst de bovengemelde Gaikoortfen een elnde genoomen.
In December heb ik deze volgende Ziekten waargenoomen: Borst en Long -LtfteeSngen Maag- en Buik-pynen, Bloedfpouwingen Afgaande Koortfen en de Kinkhoest. Deze'heef hier algemeen geheerfcht, beginnende met eenen Hoest, die men aan Verkoudheid toefchréef en waar mede die ook groote overeenkomst fcheen te hebben; maar na weinige dagen fei hy het Mom-aangezicht af, en vertoefde zich onder zyne waare gedaante, >snachts was de Hoest by het grootfte gedeelte het hevigfte- by
en Zalfde f ^5 ^ hy A^uLZ en Afgaande Koortfen; deze waren gevaarlvker als de Hoest zelve; want door de Koortfen ii 'er menig Kind omgekomen, daar 'er L egendeel (by myn weeten ten minfte) geen een n den aanval van den Hoest gebleeven is '
. Deze Ziekte was van zeer langen duur bv
b-uiktëf1'6" ? T#&> Artzenyen nietge! b-u kten, integendeel genazen de geenen L
dl 'n" lbf;°°rlyk t0e^d wedden "fpoS l& ongelukkig was het getal der laatfte zeer
klein,,



YiS Bericht van de Ziekten
k'ein, uit hoofde dat de moeite Ouders hunné Kin dei-s door deze Ziekte befmet aan de natuur overgeeven, of bygeloovige en dikmaals fchadelvke middelen toedienen: en al was het Middel' niet nadeelig, 't geen zy voor eigenaartig groeten, zo kan het échter weinig baaten , voor zo veel een eenig Geneesmiddel, laat het nog' zo goed zyn, aan alle de wyzingen, in de onderfcheidene Tydperken der Ziekce niet kan voldoen ; want men moét fomtyds, om de Verflikking , Bloedfpuwing en andere gevaarJyke Toevallen voor te komen, eene of meer Aderlaatingen doen: vervolgens door Braak en Purgeer-middelen de fcherpe en nadeelige Stoften, zo veel doenlyk, uitdryven; de overblyffeh verbeteren, öf door opracheling, door urine, of andere Aifcheidingen ontlasten: daar na door flymachtige Middelen de deeien , die door het geweldig hoesten van hunne natuurlyk flym beroofd en al te gevoelig geworden zyn, verzachten; en eindelyk de verzwakte en afgematte deelen opbeuren en verftcrken: de bykomende Koortfen vorderen ook haare byzondere behandeling. Wat Middel kan alleen aan deze zo onderfcheidene inzichten voldoen? Niet een, maar verüheidenen welkers behoorlyke beftiering ontegenfpreekelyk de zorg en oplettendheid eenes Geceesheers vordert. Met de volgende heb ik myn ooo-merk bereikt: Aderlaatingen, Braak-wortel in Poeder, of afgetrokken op Spaanfchen Wyn, Rhabarber, Karthuifianer Poeder, Zee-Ajums, Honig, Azyn, Mucilaginei van de Gom Tragaéant, of Sal eb-wortel, Slakke Melk, Syroop van Heemstwortelen en Slaapbollen, Aftrekjel van Kina op Spaanfchen Wyn, welk Aftrekjel £ x van



te Z E ï E j( n U H, ,2£
van byZonder nut was tegen de Afgaande Koortien ; de aanhoudende werden door verkoelende Arcfenyen en Middelzouten best geneezen Van fterker inwendige Middelen by voorbeeld dé Cantharide* dobr Büchan en anderen in deze Ziekte hoog gepreezen heb ik my niet bediend i noch ook dezelve benoodigd gehad.
Deze befmettëlyke Ziekte heeft zelfs ook -Bejaarden aangetast: onder anderen heb ik eene Vrouw aan dezelve laboreerende behandeld die m de achtte Maand zwanger was, welke* door Aderlaating en verdere middelen gelukkioen fpoedig herfteldë, en op den gewoonelyken tyd twee gezonde Kinderen baarde ( * );
*vJ2£é^hwrde °nder eenc anderc ™*w iyk onder de Wi l l e ms ta o. » «
f LIJST



Pag. 130
In dc Roomfche Kerk zyn Gedoopt 37 Zoontjes, $9 Meisjes, [zynde de Lyft der Gereformeerde Gedoopten by het afzenden van dit Bericht nog niet in gereedheid.]
L IJ S T
Der Overleedenen.
i7$i.l Mans. | Vrouwen. Kinders. Totaal,
january. 3 I 5 1 9
Pebruary. J O O 2 2
Maart. I O i 3 5 8
April. 2 I O 2 4
Mei. » j O * 4
uny. O I ' O ^ I
July. O 4 I | 5
Auguftus. 4 4 J 4 j 12
_ ! . 1
September. 2 O 5(7'
Oftober. 2, I 1 0 | 3
November. 2 1 2.6
December. O O 5 5
'Totaal. 17 20 29 1 65
CA-



Pag. i3I
CATALOGUS MORBORUM, qui pne. cedenteAnno CIO. 13. CCLXXXI.
Iïacce in urbe Bredae grasfati fuere.
" Dat is :
tlJST van de Ziekten, welke in het Taaf
lll\m deStad Bkeda ^bben geregeerd Meaegedeeld door den Heer H Mi-"
randolle van GlIERT, Mfd. Do&'. &C'
jyr,: ^ Jr™^ «™ *r«3^, jrrów Scarla_ tmae, Dolores rheumatici, Affeths èaiarrhales ■
Maand vernam men Anderend&agfche Koonfen
lektln^A/dT^ ^en > C*> C^ Zieden Aandoeningen, Roos, Zyde-weê en
Vvaare -Long-Ontfteeking, of Longe-weê! r^f^j&Ê?' P*riphtumonice vera, Cerchnnt '
Cohorte Stürler ^ ïntrödJa; tres pueriln f^fervatt. - Waare Long-Ont£k„o
^TU^e^ Kindersokjes b7"i' ómtjtrs , aoor Sturlfr , ">
yffwjpm aigeieid,) genoemd, vertoon-
Va* elkanderenlé oÏÏ^S™ ' lNederduitl"ch= Taaie ware mogelyk b<$ dTS^l *\ tC drukkcn- Hct Griekfche oorfDronkrivti a £ woorden al^os in haare 6% behieiT iW Cld ",et een ^^erlandfchen uit-.
/ a



132. Bericht van bet Belooï
toonden zich; terwyl 'er drie Kinderen do&f dc Inenting behouden werden.
Martio. Ajfeftus rbcumatici , Pleuritides , Furuncuii. — Rheumatike Aanvallen , Zyde-weè en Bloedzweeren.
Aprili. Tusfis catarrbatcs frequente/, Tusjïs clatgoja pueros prafertim infestans , Febres intermittentes , pauci Febri Scarlatind fuere correpti, quam Angina comitabatur non malignis ftipata fymptomatibus , Febris biliofa , natura potius infiammatoria quam putrida , quod iubjunétus Morbi Cafus demoflflrat, quatuor variolarum Infitione fervatt. •■ Catarrbale Hoesten zeer gemeen; Kinkhoest1, den Kinderen voornamelyk aantastende ; Tusfchenpoozende Koortfen; weinigen werden 'er door het Roodvonk aangedaan, 't welk door eene Keelziekte , die met geerie gevaarlyke toevallen verzeld , gepaard ging; Galkoorts, eerder van eenen ontfteeken , dan van eer.en rottigen aart, gelyk het bygevoegde geval aanwyst; en 'er zyn weder vier Kinderen door de Inenting van het mede gedeelde Pokfmet herfteld. .
Majö. Febres biliofa fmpliees, Tusfts ferins frequentisfima, pauci Variolis admodum benigvis correpti ; fex pueri Infitione fervati. Enkelde Galkoortfen; Kinkhoest zeer gemeen; weinigen werden 'er door zeer goedaartige Pokjes aangetast; en zes Kinderen door de Inenting voor de natuurlyke behoed.
' Junio. Tusfis clangofa , in qua, pregresfa ali-
quan*



der Ziekten te Breda.
quando venoe Seftione, lenia Evaeuantia Rheum imprimis £Tpecacuanba,Tin<a.Antimoniifacra Huxft. Bulb. Ari recens, Scilla, Kermes minerale , Extraétum Cort. Peruviani, & Cerevifia Brunsvicenfis egregios produxerunt effeRus. » Kinkhoest, in welke, fomtyds na voorafgaande Aderlaating , zachte Laxeer-Middelen, vooral uit R.habarber en Ipecacuanba , de Tinfi., Antimonii facrei van Huxham, de Bollen van Aronsbaard , ZeeAjuin, Karthuizcr Poeder, het Extraft van den Koortsbast en de Brunswyker-Mom voortreffelyke uitwerkingen te wege bragten.
Julio. Permulta Febres exantbematofa, Scarlatina frequentisfima , in Hydropem anafarcam nonixumquam abiens ; rarior Febris miliaris alba»& rubra non maiigna, pauci admodum Variolis laborarunt iisque benignis , Diarrboeac putridae , Febres
biliofae remediis ac regimini facile obedientes.
Zeer veele Koortfen met uitflag; Roodvonk allergemeenst; niet zelden in eene algemeene Waterzucht des Lichaams overgaande ; zeldzaamer was de roode en witte Gierst-Koorts, anders in zich zeiven niet kwaadaartig ; zeer weinigen werden door de Kinderpokjes, die zeer goedaartig waren , aangetast; ook zag men rottige Doorloopen ; en de Gal-koortfen voor de Genees-middelen en Levenswyze gemakkelyk wykende.
Augusto. Diarrboeae putridae, Cholera Febres biliofae frequentes , pleraeque naturae intermittentis tertianae duplicis. Febris Zei.an.DIc je , quae inter copias pedestres Grenier, gr as fata fuit , & quarum plurimi Febri Apoplectica correpti fuerant, bujus Cohortis Chirurgi maI 3 /Pr



"£34 Bericht van het b e l o o ï
jores' Holtshauzen cjf Koester Histo-*
riaxn exhibeant. ■ Rottige Doorloopen ,
Boort, Galkoortfen, gemeen, de meeste van eenen tusfchenpoozenden aart , dien van eene dubbelde Anderendaagfche Koorts vertoonende. De Zeeuwfche Koorts , welke onder het voetvolk van Grenier geheerst heeft, en onder welke zeer veelen met eene Febris Apopleclica werden aangetast , kan door de Chir. Majors Holthauzen en Koester worden opgegeeven.[*]
Septemeri. Variolae fporadicé grasfantes benignae ; duo Injitione fervati; Variolae fpuriae , cry-
flalinae permulsae; Febres biliofae. Zeer
goedaartige Kinderpokjes hier en daar verfpreid ; twee Kinderen door de Inenting behouden; onwaare waterachtige Kinderpokjes; zeer veele Galkoortfen,
Octobri. Febris biliofa putrida , in initio plerurnque intermittens , brevi autem continua remittens , aliquando comatofa , Curationem pro Symptomatum vehementid , aegri conditione flatuque tqorbi
variatam requirens; Variolae non malignae. .
Galachtige Rotkoorts , in den beginne meest Tusfchenpoozende; doch kort daar op in aan-
Tinnripnrl*» A fn-Qcnrip'- <=>n fru-nnTi-Io in Qlo^r>w,<rrr-
fen overgaande; vereifchende naar de hevigheid 'der toevallen , en den byzoncleren fiaat der Lyderen en der Ziekte eene byzondere Geneezing : De Kinderpokjes waren niet kwaadaartig.
Novembri. Febres intermittentes , Variolae epi-
de-
[*] Doch welke Berichten tot heden by de Sociëteit }?og niet zyn ingekomen.



der Ziekten te Breda
Aemicè grasfantes. • Tusfchenpoozende Koortfen en Kinderpokjes, algemeen doorgaande heerfehende,
Decembri. Variolae epidemicae, a quibus pertnulti fanati junt , AJïbma fpasmodicum , Dolores rheumatici , Arthritis vaga, oöo variolarum Infttionejervati, In deze Maand waren de Kinderpokjes algemeen doorgaande, van welke echter veelen geneezen zyn : ook zag men krampachtige Engborftigheid, Rheumatike pynen en vliegende Jigt; gelyk 'er agt Kinderen weder door de Inenting voor het geweld der natuurlyke Kinderziekte behoed zyn.
G e v a e.
Eene edele Jonkvrouw, van een bloedryk geftel en omtrent 33 Jaaren oud, den 7" April 1781 , naby het Dorp Ter Heiden, door eene heete brandende Koorts aangetast zynde , werd ik des anderen daags by haar Ed. ter hulpe verzocht. *
Deze Koorts kwam my voor eene ontfteekene Galkoorts te zyn; naardien de eerfte wegen met Galachtige onreinigheden vervuld waren, en te gelyk met ontfteekene pyn in de linker zyde verzeld
Casus Morbi.
Puella nobilisfima , fanguinea , annos circiter 33 nats. Die Vij Mcnfis Aprilis CiaiocCLjcxxr. prope pagum Terbyden Caufo correpta, postero die nostrum implorabat auxilium.
Febris bajc Biliosa-Inflammatoria mini andit, prima emm vis Saburra bV.iofa fcatebant, cum dolore lateris finestn 'mflamtnatoris,
I 4 Nul,



Bericht van hei BïtOQf
Eeld gingen. Zy werd wel niet door den Hoes£ geplaagd , en had zelden neiging tot overgeeven ; maar de Ademhaaling was benaauwd en moeilyk ; de Pols rad en gefpannen ; de Tong droog en beflagen ; de hitte allerbrandenst en het zweet fcheen alleen door de benaauwdheid uitgeperst te worden ; terwyl zy door een hevige py_n in de zyde aangetast wierd, by welke de Dorst hooggaande! de Pis dun en raauw, en de Slaspeloosheid en Koorts hevig waren.
Door herhaalde Aderlaatingen , zo wel als door de Maandelykfche zuiveringen, welke den derden dag van de Ziekte van zelve weder kwamen , werden 'er niet minder dan vier ponden Bloeds ontlast,'t welk telkens (gelyk men het noemt) met eene ontfteekene korst bezet was. De Stoelgang werd door zuure zeepachtige, verkoelende en laxeerende Middelen, als uit Vlier, Tamarinden, Extraft van Graswortel, Paardebloemen, middelflachtige Zouten , Rhabarber, Azyn-Honig , Geest van Minderer, en zoet gemaakten Geest uit Salpeter enz. beftaan-
de
Nulla quidem vexabat tusficuta, raro vomendi conamen, respiratio vero anhelofa erst & difficilij , pulfus celer & teufeis, lipgua arida, fordibus obfesfa, calnr urentisfimus vel & furior apxietate elicitus, dolor vehemens lateris affefti, fitis intenfa, urina limpida, cruda; pervigelium, febris violenta.
Repetita venaa Seftione aeque ac menftruis, tertio morbi die fponte prodeuntibus, quatuor equidem fangulnis Übraj effluxcre, crustara (uti ajunt) pleuritica continuo gercijtis: 5apon;t<:ea acescentia, refrigerantia, Eccopretica, fanibucina puta, Tamarindorum fru&us , Extractum Graminis, Taraxaci; Salia media , Rheum, Oxymel fimplex, Spiritus Minderen, & Nitri dulcis eet. Largiter
al-



der Ziekte»» tt Bueda:
*37
de zo ruim bevorderd, dat 'er in den tyd van vier dagen zeventig ontlastingen , die zeer ftinkende waren, en de Lyderesfe geenszins verligtten, gefchiedden. De Spaanfche Vlieg Pleiners zo die op de pynelyke Zyde, als aan de Scheenen waren aangelegd, benevens de gezette gefcarificeerde koppen verzachtten wel de pyn en verbeterden eenigermaate de Ademhaaling j maar de Koorts bleef dwaalende , en by aanhoudenheid remitteeren, was altyd zeer hevig, en verminderde haar geweld niet naar de afneemende krachten van de Zieke: om het vermogen der Koorts te breeken , en de krachten der Ed. Lyderesfe op te wakkeren , had ik verfcheidene reizen het Extratt van den Koorts-bast voorgefchreeven , maar haar Ed. konde het zelve niet verdraagen.
De Ziekte fteeds toeneemende, 't we"k uit het knersfen der tanden, vry hevige Stuiptrekkingen en andere kwaade voorteekenen geinakkelyk op te maaken was, bediende ik my met goed gevolg van Salpeter met Kampher.
Dan,
alvum movere, sdeo ut intra quatriduum feptua°-ies eani depcfuerit «erra cum foetore admodum putrido, nullo .mi dein levamine : Veficantia turn loco affééto, turn cruribus , cucurbitas cum fcariflcatione applicatae m.ti/ar.nt delorem, & emcndarunt aliquomodo refpirationem, ifebrii autem vaga , continua remittens perduravit, violenta temper, neque remifit ejus furor cum viribus Ecgra ; pju» femel Extraftum cort:cis Peruviani prasferipfi, quo'febvia vis infringeretur, atque viribus adderetur calcar, male vero illud lercbat aegra.
Ircrescente morbo , quod ex ftridore dentitim , cAnVul. fiombus fatis vehementibus aliisque mali ominis fymp>omat.bus rolligere pronum erat' bono cum fucceflu i.itrum cum Csmphori in ufum vocavi.
/ S Tan-



'*3& BeRIcht van hei Beloop
Dan, naardien de Klieren en vaten van liet Parmfcheil met de Ziekte-ftof bezet waren en de vezelen hier door krampachtig werden famengetrokken , zag ik nimmer eenige ontlasting van zinkfel by de fcheiding in het Water, offchoon de Ed. Lyderesfe eindelyk fcheen beter te worden ; de pis had zelfs niet eens de kleur van Rhabarber aftrekfel, en dus waren de affcheidingen en ontlastingen belemmerd.
Den 2,5d«n der Maand, te weeten den ioden dag der Ziekte was de dorst zo onleschbaar, dat 'er ten minften twaalf pinten vochts werden ingezwolgen ; integendeel niets door de waterwegen geioosd: waar door het ganfche lichaam, Yoornanielyk de uiteinden van armen en beenen opzwollen, de Nacht , met uitplukken van het hoofd hair, benaauwd werd doorgebragt, en de korte heigende ademhaaling , zeer zwakke pols , koude handen en voeten , benaauwdheid aan het Hart , 't fchuim op den Mond, ylhoofdigheid en de ftuiptrekkende beweegingen voor eenen aanftaanden dood deeden vreezen. Des morgens echter ten elf uuren, ontlastTandem Aegra ïnelins fefc habere videbatur, numquam vero evacuationein critieam obfervare mihi lieebat, ne urir.a quidem colore Rhei tinfta apparebat, n'mirum quod glandulce & vafa mefaraïca materia1 morbifica1 obturata, fibrae fpasmodicè contra&as, adeoque fecretione* & excretiones turbats erant.
Die 25 ejusdem Menfis , i. e. 19 Morbi in explebilis adeo erat fitis , ut pint» ad minimum duodccim potu* deglutirentur, nulla vero urina evacuaretur , quo factum eft , ut corpus 'totum quantum , prafertim extremitates intumescerent, anxia noclu crines e capite evelleret , refpiratio brevis anhelofa , pulfus debilisfimus , frigus in extremis, Ecftuantibus pracordiis , fpmna in ore , mentis 2lienatio motusque convulfivi metum incuterent, ne mors in propinciuo eflet. Hora undecinia uiatutina copiofts, i'n-
fcia



der Ziekten te Breda» 13^
ontlastte zy, hoewel onweetende , eene ruime veelheid waters; ten vier uuren na den middag nam de Koorts af, en zy gevoelde zich een weinig verkwikt: de pis had nu een wit gekookt zetfel, op welke zich eenige dagen daar na een zwart vliesje vertoonde. Van dien tyd af werd alles ten goede veranderd; doch eene Catharthalen Hoest vertraagde wederom de geneezing, welke ook eindelyk door gefchikte Middelen werd t'onder gebragt; en deze Zieke , welke langzaamerhand haare verloorene krachten weder bekwamen van voor de Poorten des doods als fcheen te rug geroepen , werd ten laatften tot haare voorige gezondheid ten vollen herfteld.
fcia tarnen, redüedit urinas, circa quartam pomeridiauam remittabatur febris , jam mentis compos plurimun fe reflcftjm affirmabat, fedimentum album ccctuui criftcii'.n po. «ebat urina, cui paucis poft diebus innatabat pellicula nigricaTis. Ea illo tempore omnia in m 'lius mutabantur , tusfis vero, qus fupervenit, catarrhalis curam retardavit, tandem & illa congrua medela f..nata cft; fcnrnn fenfimque Jabefaftas vires " recuperav.t, & ex lethi faucibus erepta prisftinse valetudini reddita eft Aegra.
langstraat.
In het Jaar 1781 , zyn zeer weinig Waarneemingen wegens Ziekten kunnen gedaan worden, zo hier te 's Grevelduin-Capel , als in de overige Dorpen in de voorige Berichten genoemd, voorheen geweest, zynde in dit Jaar niet anders geweest als Febres Tertiana, Qaartana, Pleuritides , Pvheumatifuni & Odontalgiae, waar alle de Ziekten bepaaldelyk meest toe behoorden.
(JVas gcteekend) J. W. coets, Med.Dott.
y e r-



Pag. 140
VERVOLG van de Ziekten van ROOZENDAAL,
DOOR DEN HEER
F. B O L S,
Med. Doclor. [*] In den Jaare j7S1,
De Koortfen zyn geweest, buiten die van het voorleedene Jaar, Febres Putridae, Fetra apopleüica, (quam Werlhoff exacte defcrfpfit, unde Febris Werlhoffiana, waar in de Zieken zeer genegen waren tot flaapen, het Zenuwo-eftel was aangedaan, en zy delireerden dikwyls; waar door geen drank of Medicynen konden mgekreegen worden , en ftierven binnen 4 , c, qt 6 dagen. 1 > o>
Febres putridae, of Rotkoortfen, ontrtonden ex Tertiana fimplici , aut duplici planè intcrmutenti, en van dag tot dag toeneemende, helden zy over ad continuas vel remittentes ; deze naar Braak- en Purgeer-Middelen niet genoegzaam willende luisteren , ben ik genoodzaakt geweest , die door de Kina tegen te gaan; naardien zy anderszins üierven voor den 2,iften en zelden tot den a7»« dag leefden ; en zo' 'er
al
[*] Vergelceken met het Berlebt vin 1780, bl. i«o.]



van R o o z e n d a a 141'
al eenigen tot dien tyd leefden werden zy Leucopblegmatki of Hydropici, en konden niet anders* als door de Kina herfteld worden ; welke in eene zoo groote veelheid moest gegeeven worden p dat ik met 4 of 5 Oneen in zommigea niets konde doen, maar vervolgens tot meerder moest overgaan; en, die de Kina niet konden of wilden gebruiken, zyn , of geftorven omtrent den a6ften dag, of hebben langduurig gekwynd. De Febres intermittentes autumna¬
les zyn door Braak-, Purgeerende- en ZuureMiddelen meest geneezen; doch niet alle ; ik heb de Kina, in fommige nog moeten gebruiken , maar niet eerder x voor dat het Lichaam ter deege gezuiverd was, en dan zyn zy daar ook vry van gebleeven: maar in al te zwakke Lichaamen, en in welke de eyaculeerende Middelen niet genoegzaam konden gebruikt worden , als in zwanger gaande en Kraamvrouwen , heeft de Kina de Koorts wel doen verdwyners voor 14 dagen of 3 weeken, maar na dezen tyd is de Koorts weder gekomen,,
De Braak- e'n Purgeerende Middelen heb ik dit Jaar in een groote veelheid moeten gebruiken ; eensdeels, om de Koortfen zonder Kina te verdry ven, anderendeels om de terug koms? van door de Kina weggenomene Koortfen te beletter ; want die ik de Kina gegeeven hebbe, eer het Lichaam door deze Middelen eerst naar behooren was gezuiverd ,. hebben de Ziekte kwaadaartig en langdnurig gemaakt, wederom door dezelfde evacueerende Middelen moetende beginnen , ten zy de natuur zich door Braaken , of Afgang ontlastte , en waar door de Doctors de hooge noodzakelykheid van de bovenga



142 Vervolg van de Ziektetj
gemelde Middelen van agteren ondervonden hebben.
De Diarrhceee zyn in alles gelyk geweest aan die van het voorieedene Jaar.
Dyfenteria is hier door befmetting geweest by eenen Boer, woonende een groot half uur buiten deze Plaats, dieze van Moestraat en ^ anderhalf uur van hier , medegebragt heeft, alwaar zy epidemisch regeerde; de Boer is geftorven den 11 den dgg. noc\-y (je #at/. Ipecaeuanha, noch de Mucilag. Rad. Saleb hebben hem konnen in het Leven houden; misfchien om dat de Boer voor myne komst al eenige dagen rooden Wyn met Notemufchaat had gebruikt om den afgang te fluiten, en Jenever om de pyn in den buik te ftillen : Zyn Kind van 5 k 6 Jaaren is daar van t door in tyds de Ipecaeuanha , en Mucilag. Rad. Saleb te gebruiken, herfteld; Vrouw, Knecht, Meid en 3 andere Kinderen, zyn niet befmet geworden, en met dit Huis is het opgehouden, en den voortgang al van den nden Novefabcr gefluit.
Nog is de Dyfenteria geweest 2 uureri van hier in Keizers Braband, dieze ook medegebragt had van Moestraaten alwaar hy Knecht was by eenen Boer, Ziek wordende gekomen i« by zyne Ouders tot Esschen in Braband ; de Ziekte Werd zeer ftil gehouden , 'er werd geenen raad voor gedaan; doch men begon achter denken tc krygen , de gebuuren zagen den afgang al dikwyls uitdraagen , en om dat liet arme Menfehen waren, werd ik door den Magistraat verzocht daar by te komen, en te zien wat Ziekte het , was,



van Roozendaae.
was, en zo het de Roode Loop was, of eene andere befmettelyke Ziekte , dat dan de Magistraat verpligt was daar voor de noodige kosten te bezorgen, uit kracht van een Placaat datin Keizers Braband gebiedt; dat alle arme Menfehen door befmettende Ziekte aangetast, moeten op kosten van dezelve Plaats geholpen worden: deze Knecht was al zo verre dat 'er geen hulp meer voor was, en is ook geftorven; Vader en Moeder zyn niet befmet geweest; de afgang werd diep in den grond begraaven, en het Huisje van alles gezuiverd ^ waar door dat Dorp ook van den voortgang dezer Ziekte vry gebleeven is.
Het getal der Zieken is hier in het Na-Jaar 1781, veel grooter geweest, dan ik in 21 Jaaren hier een heb gezien ; doch de dooden waren niet naar evenredigheid • daar zyn 'er wel veelen langduurig Ziek geweest; maar niet veel geftorven.
De rede der menigvuldige Zieken in dit Jaar, fchynt my geweest te zyn de heete en droo?e Zomer, waar door gebrek aan Water is geweest, by welk gebrek alle de Waterloopen, die agter veele Huizen zyn , geftonken hebben \ en de Inwoonders veel flecht en Hinkend Water hebben moeten drinken: niet zindelyk hebben konnen zyn in haar Linnen te wasfehen en hunne Huizen te zuiveren , in vrees en ongerustheid geleefd, om dat hun Huis in geval van brand , by gebrek van Water, niet zoude kunnen geblust worden ; en dat te meer, wyl hun? rykdom alleen daarin beftond. De vrees van brand is hier zo veel te meer onder de Menfehen | o-m dat liét leggen van Brandbrieven in
dc



144 Vervolg van de Ziekten tn£
de Baronnie vari Breda by aahhoüdeilheid al lani ge Jaaren heeft geduurd. Om nu de Roozendaatdcrs de nuttigheid van goed Water altyd te doert hebben, en de onheilen Van deszelfs gebrek: niet te doeil ondervinden, zal ik de Regeering by aanhoudenheid indachtig maaken daar zorge voor te draagen; en het Water in de Heide te doen ophouden, belettende alle afleiding, aftapping , enz.
De Inwoondefs worden veel tot armoede gebragt , om dat alles even duur is, en 'er niet veel te winnen valt, en by gevolg veel flecht en ongezonde kost hebbende moeten eeten (als Aard-appelen met uitgebrand Smout}) zyn 'er uit deze oorzaak, myns bedunkens, hier meer Ziek geworden. Ook zyn de kommer, zorg en vreeze om aan den kost te komen oorzaak geweest, dat 'er veelen Ziek geworden zynde, in het begin geenen raad hebben gedaan; vervolgens langduurig Ziek gebleeven zyn, en niet hebben konnen hernellen , om dat de oorzaak, (te weeten de armoede,) hun niec konde ontnoomen worden,
KORT



Pag. 14 s-
KORT BERICHT
Aangaande de Gelegenheid dé? Stede, Plaatsen ^ Landen van
heusden;
Ah ook in 't byzonder over de G e b o 0renen, Gedoopten en Ge-* storvenen aldadr.
DOOR DEN HEER
JAN È S D R É,
A. L. M. & Piïï. boê.
Korte Beschaving der Stede HEUSDEN.
S. 1. A Izo het my toefchynt, het oogmerk il. van de Lofwaardige Genees- en Natuurkundige Correspondentie Sociëteit niet alleen te zyn, om de Geboorte-, Doop-en Sterf-Lijsten der Ziekten van de byzondere Steden en het Platte Land vah dien , binnen den omtrek onzes Vaderlands in te vorderen; maar ook nog deNatuurlyke Gefieldheid dier Plaatfen, zo met betrekking tot derzelver Gronds- als Luchtsgefteldheid, met de geaartheid der Bewoonerg, onderfcheidene Levenswyze , enz. magtig te wordenj zo zal ik, alvorens deze Lijsten in te leveren, erf des wegen verflag té doen, my beylytigen eene hor/e Natuurkundige Befchryving der Natuurlyké



I4<5 Kort Bericht aangaande
Gefleldheid van de Stad, en het Land van Hetjsden , te laaten vooraf gaan, en in de eerfte plaats met de Stad beginnen.
§. i. De Stad Heusden , de Hoofd-Plaats van het District, 't welk ik hierna mede befchryven zal, heeft op eenen afftand van drie uuren gaans, ten Oosten van zich de Stad 's Bosch ; ten Noord-Oosten op eenen gelyken afftand de Stad Bommel; en op vier uuren afftands 'te» Noord-Westen ligt Gorichem.
§. 3. Zy is de Hoofd-Plaats van 17 Dorpen, de Gehuchten daar onder niet mede gerekend, en genoegzaam in het midden van 't Platte Land gelegen ; ten Oosten der Stad ligt het Bove- en ten Westen het Benede-Land.
§. 4'. Dezelve is met een Aarden Wal verfterkt , en twee Water-Grachten omgeeven , voor zo verre zy aan de Landzyde belend is; maar ten Noorden is de Stad aan den buiten-, kant met eene Steene Vestings-Muur bekleed , dewelke geheel gefpoeld wordt door een Sprang van de Rivier de Maas, hedendaags de Doode Maas geheeten, om dat gemelde Sprang m vroegere dagen , de eigenlyke bedding van de Rivier De Maas zelve geweest is, welke van Bokhoven af, benedenwaards langs den Hedikhuizeren Bernfcben Dyk, tusfchen de laatstgenoemde en de nabuurige Heerlykheid Nederhemert, langs de Stads Vestings-Muur, en zo vervolgens langs de Dorpen Aalbor», Wyk, enz. naar beneden vloeide ; doch door het verleggen van de bedding of geul der Rivieren, ten Noorden van het Kasteel der opgenoemde Heerlykheid,



& Stad Heusden^ enz.
is de oude Loop van boven Bokhoven, 0f iets meer benedenwaards, allengs beginnen te vermauwen, tot dezelve hedendaags0tusfchen den Bemfchen Dyk en Nederhemert verland is . geworden; zynde van dien ouden Loop nu nie * anders meer overig, als een fmalle WaterLoopdewelke ter breedte van een gemeenen Sloot' even aan de nu verlaatene Schans te NM RI ! m ert begint, van hier langzaamer hand tot eene aanmerkelyke breedte vervvyderd zynde, de Stads
maakt met de Staos Haven , en een zopenaamd£ Wiel binnen de Stads Muuren ingeflooten en dan verder Noordwaards langs den^öW^ Dyk, tot zy tuflchen de Uiterwaarden van C
tt1] fu ^«hemmt, het zogenaamde Hmsdenfche Canaal gevormd hebbende" St b^met de R1Vier de Maas gemeenlèhap ver-
§..5. Buiten dezen befchreeven Waterloop vindc men in den omtrek yan de Stad, Gronden llen
Grïchx'fT' f ^en^e twee Gracmen, m welker bmtenfte het Oude Maasde waar over ftraks nader, valt. - Deze Gr?ch ten '-nen door Middel van eene bekwaa^ieSlut ten Noord-Oosten van de Wiel geleden meenfehap hebben met de doade üLJdoor<£
uraenten geleid worden naar binnen in den Polüer om des nood*, al het Pktte Land onder
7ïï % C- "f"6" 5 ft Welk 'wedero™ door het oade Maasje langs HeeSEeen en Doveren door 1e groote Smis aldaar, als ook dw de verder be, nedenwaardfche Sluizen in den Zee-D^k i^enwVrden " W hct Bergfebe W* WS



Kort Bericht aangaande
§. 6. Van den omtrek der Stad tot derzelvef binnen gedeelte overgaande, kan ik, wat het waterig deel aanbelangt, geen andere, behalven de reeds gedachte Stads Haven en Wiel (zynde deze flechts enkele Kommen) noemen, als alleen de zogenaamde Demer, welke door de Stad henen loopt, neemende zyn begin aan de Wiel, van welke dezelve afgeflooten is door een Sluisje aan den Stads Bleek gelegd; van hier een eindweegs in eene regtlynige {trekking geloopen hebbende, met een bogt omflingeid en dan weder voortloopende , eindelyk door eene Sluis onder de Stads kapitale Wal doorftroomd en in de Gracht valt. Deze waterloop was eertyds de Stads Gracht; maar by ce laatfte vergrooting,, en uitzetting der Vesting werken, is dezelve binnen de Stad ingeflooten geworden, en federt dien tyd dient dezelve tot eenen algemeenen boezem voor de Stads Riöclen, welke alle daar in fpuien; waar door de bodem van tyd tot tyd zodanig verhoogd is, dat ze hedendaags in de daad niet anders als een' breede Modderfloot geworden is, waar uit by heet Weder men nu en dan eene aanmerklyke ftinkende en ongezonde lucht befpeurt op te ryzen; om welke reden de Ed. Achtbaare Magiftraat in het voorleedene Jaar gerefolveerd heeft, dezelve tot eene behooriyke diepte te doen uitgraaven, en met eene genoegzamen fteiien Wal te voorzien, gelyk dan ook dit loopende Jaar ter uitvoer zal gebragt worden.
§. 7. De uitgeftrektheid der Stad is niet groot, echter zou dezelve meerder Wooningen bevatten kunnen, als 'er daadlyk zyn, alzo 'er binnen den omtrek eene genoegzame ruimte voor
handen



de Stad H e u s d e n, enz. 149
iianden is, om een goed aantal Huizen aan te bouwen. Het getal der bewoonbaare Huizen volgens het Quobier van het Jaar 1733, is bevonden 416 groot te zyn; maar tegenswoordipkan het zelve niet meerder gefield worden dan
omtrent 400, Zynde verfcheidene Huizen
iedert of geheel vervallen, of tot Schuuren en Pakhuizen gemaakt; en andere geheel afgebroo-
ken. ■ De Straaten zyn alle wyd en ruim,
en ook wel geplaveid; daar en boven zyn 'er twee groote ruime Pleinen, waar van het eene de Vijchmarkt geheeten, tot een Stads Vifch-en Beesten-markt plaats, en het andere het Burgerplem genaamd, tot eene Exercitie plaats voor het Garnizoen gebruikt wórdt. — Die laatstgenoemde Plein bevatte eertyds een zeer fchoon en heerlyk Kasteel, met zyne Tuinen en Grachten; in eigendom toebehoord hebbende aan de aloude Heeren van Heusden, maar het welk in den Jaare 1680, ongelukkiglyk door een Bhxemftraal, die een wel voorzienen Kruitkelder; onder eenen der Toorens gelegen, aanftak in de lucht gefprongen is, en alzo werd dit fchoon Gebouw, het fieraad van de Stad, in een oogenblik tyds tot in den grond verhield, en in een enkele puinhoop veranderd.
§. 8. Doorgaans zyn de Huizen met vermaaklyke Tuinen voorzien, waar van 'er fommigen
vry veel gronds bellaan. De hooge Stads
Wallen zyn byna overal met twee reien hooge en recht geftamde Ypen Boomen beplant, tusfchen welke men des Zomers zeer aangenaame en veel al belommerde Wandeldreeven
heeft. Voor het overige vindt men in de
Straaten van de Stad, voor zo veel ik kan herK 3 in-



iro Kort Bericht aangaande
inreren, geene Boomen, als alleen voor io k 12. Huizen, welke met Linden-boomen voorzien zyn, die, al fchoon het voordeel geevende dezelve Gebouwen voor de Zon te befchermen, echter naar myn vermoeden, in naauwe Straaten ('t welk het geval echter niet is,) geplant, eene vrye doorfïraaling van lucht moeten beletten, en dus niet in ftaat zyn, om de befmetting in gelyke hoeveelheid, en in een gelyken tyd, door derzelver groeiende werkzaamheid, weg te neemen, als wel anderszins een vrye Luchtftroom, door Winden aangedreeven, doen kan.
• Uit deze befchreevene gefteldheid onzer
Stede, zal dan ligtelyk op te maaken zyn, van welke eene gezonde en heilzaame hoedanigheid de Dampkring te dezer Plaatfe te achten zy, in-" zonderheid wanneer men tevens daar by in aanmerking gelieft te neemen , de hooge ligging van den doorgaanden Bodem van het Platte Land, in dewelke geene moerige Streeken van eenig aanbelang, noch Moerasfen, of ftilftaande Wateren , welke fchadelyke uitwaasfemingen kunnen opgeeven, aangetroffen worden, en welke Bodem ook gehouden wordt hooger te liggen , dan het nabuurig Land van Altena, fchoon door een zelfden Ringdyk ingeflooten, en gevolglyk als een gemeenen Polder uitmaakende.
§. 9. Het getal der Ingezetenen wordt hedendaags op omtrent 1900 Perfoonen begroot; zynde dit alzo bevonden by eene taamelyke naauwkeurige Natelling en opneeming van ieder Huisgezin; dan, het zelve vergroot mérkelyk door het bykomende Garnizoen, dit'is in den Exercitie tyd het grootfte, dat is, van den 15™
Maart



de Stad II e u s d e n, enz. tfo
Maart tot de Maand juny ; maar na dien tyd tot den 25™ Maart, in welke het groote verlof gegeeven is, een getal van omtrent 200 Manfehanpen uitmaakende, de Vrouwen en Kinderen daar onder niet gerekend; in die vooronderftelling dat 'er e'én Battai/hn Voetvolk in Garnizoen l'wt 't welk gemeenlyk gerekend wordt op 3Ö4 koppen ; beftaande uit 7 Compagnien, iedere Compagnie weder uit, 3 Officiers, 1 Sergeanten, 2 Corporaals, 1 Tamboer, en 44 gemeene Soldaten ; behalven dit getal ligt 'er doorgaans nog een Detachement Artilleristen, hebbende 1 Bombardier en 10 Kanonniers, maakende te famen 375 koppen, behalven de Vrouwen en Kinderen tot het Garnizoen behoorende. — Sedert veele Jaaren herwaards is het Garnizoen niet fterker geweeft dan het bovengemelde getal Manfchappen : doch wegens het verleggen der Garnizoenen, by gelegenheid van de ontftaane Rupture met Engeland is de ftaat van het zelve, in het voorleedenê
Jaar 1781, aldus veranderd. Van den icri
January tot den ie" February ingeflooten, uit ?
Compagnien Schotten v<Ün Stuart. Van den
28en January tot den ien February is dit o-etal nog vermeerderd met 4 Compagnien vanÖhet zelfde Regiment; maar van den aen February tot den ne» July heeft men alhier Hechts een Detachement gehad, beftaande uit 1 Capitein, 1 Lieutenant, 1 Vaandrig, 3 Sergeanten, 4 Corporaals n Tamboers, 48 Gemeenen, 1 Bombardier en 10 Kanonniers, federt lang hier Garnizoen gehouden hebbende, dus 71 koppen te famen; van den i2en July tot 31 December is dit getal alzo o-ebleeven. ö
§. 10. Met betrekking tot de verfcheidenheid K- 4 van



l§% Kort Bericht aangaande
van Godsdienst, kan men zeggen, dat 'er maar drie onderfeheide gezindheden alhier in woar.en: als Nederduitfche en Walfche Gereformeerden ; Lu.tlierfchen en Roomsch-gezinden,
• Ingevolge hier van , zyn 'er ook vier
Kerken, als eene Nederduitfche en eene Walfche Kerk; de eerfte door drie, en de laatfte door eenen Predikant bediend wordende; een Lutherfche Kerk , federt eenige weinige Jaaren gelticht, waar toe de Gemeente, uithoofde haarer gezindheid en onvermogen, geenen Predikant onderhouden kan; eindelyk een Roomfche Kerk, bediend wordende door eenen Priester mgt een Kapellaan, en tevens onder hun opzicht hebbende alle de Roomfche Ingezetenen ten Platten Lande, uitgezonderd die in de Dorpen Vlstmen , Onzen Oort, Baartwyk , en de Gehuchten de Haarsteeg en Elshout, dewelke allen hunne eigene Priesters en Pastoryen hebben , en ook allen in het boven Land liggen ; maar in het beneden Land zyn geene Roomfche Gemeenten, en gcvolglyk ook geene Priesters, noch Pastoryen.
"f. ii. De Handteering en Neering van de goede Ingezetenen zyn de gewoonlyke Ambachten ; de Winkel-Neering, en de Fabrieken,
i De Winkel-Neering vindt haar grootfte
beftaan door het vertier, en de confumtie van bet Garnizoen , welke zo veele betrekking daar op heeft, dat men in de daad, geduurende het klein getal van hetzelve in het voorlecdene Jaar, zulks merklyk heeft moeten ondervinden , en indien hier in niet voorzien wordt, is het te yrgezen, dat veele der Winkelieren tot eene .Vpiftrekte Neeringloosheid zullen moeten verval.



de Stad He'usden, mz'. 155.
vallen, De Fabrieken zyn in deze Stad
niet veel in aantal, alhoewel ze over 't geheel, genoomen, een vry groot getal Huisgezinnen
onderhouden. Ikzalmy, als niet tot myn
oogmerk dienende , wegens derzelver Befchryving niet in laaten; alleenlyk voeg ik hier by, dat het te wenfchen ware, dat 'er meerder andere foorten, als Spinderyen, Weeveryen en anderen, tot welken zelfs Kinderen zouden kunnen gebruikt worden, wierden aangelegd.; waar toe de gelegenheid, en het goedkoop der Levensmiddelen hier terPlaatfe, fterk zoude kunnen medewerken. De Diaeonien, welke
nu een zeer groot getal Armen te onderhouden hebben, en met delelve bovenmaate bezwaard zyn , zouden hier door merklyk verligt en in ftaat gefield worden, om Oude behoeftige Lieden, onvermogend toteenigen arbeid, en die als wezenlyke Armen kunnen aangemerkt worden , met een grooter uitdeeling te begiftigen; terwyl men de jongere Lieden , bekwaam om te werken , en te leeren, naar de Werkhuizen zoude kunnen wyzen , en de onwilligen hier toe met gepaste Middelen noodzaaken of anderszins de Stad ontzeggen, —— Een gebrek voorwaar, h welk deze kleine Plaats met andere , en voikryker Steden van ons Land gemeen heeft.
§. 12. Uit gebrek van toereikende Aanteekeningen , ben ik tot myn leedwezen buiten ftaat, om het Genoodfchap met naauwkeurige Berichten , wegens de alhier heerfehende Ziekten te
dienen ; alhoewel ik hoope hebbe in het
vervolg zulks te zullen konnen doen : dan , om hier van echter iets in 't algemeen te melden, K s kan



154 Kort Bericht aangaande
kan ik uit den mond van den Heere Govert de Kock, zeer geacht Heelmeester, aan wien een dertig jaarige praéïyk, zo in de Stad als op het Platte Land het volgende heeft geleerd, dit voor het tegenswoordige mededeelen. — Men vindt hier geene befmettelyke Ziekten, welke als eigen aan deze Stad , noch het onderhoori-
ge Land kunnen aangemerkt worden. De
gemeene Koortfen; de Gal-koortfen, welke doorgaans van geen kwaaden aart zyn , treft men in
het Najaar nu en dan aan. Het Roodgrond
heeft eenige Jaaren geleeden , zo hier , als ten Platte Lande , op zekere tyden fterk, zo wel by Kinderen als bejaarde Perfoonen geheerscht; doch is van geenen langeir^luur geweest, maar
heeft kort daar na geheel opgehouden. De
Ziekten uit verlammingen voortfpruitende, en Beroerten , vindt men wel by ettelyke Perfoonen ; doch meest al verhinderd dit niet, dat dezelve onder deze ongefteldheden een aanmerklyken ouderdom bereiken. De Kinderziekte grasfeert hier niet alle Jaaren; men heeft dezelve nu federt drie Jaaren niet vernoomen.
! De Rheumatismus kan hier ter Stede ook
genoemd worden, alhoewel niet algemeen; en aanmerklyk is het , dat men hier zeldzaam of niet , hoort van het Podagra; van deze Ziekte kan ik thans in deze Plaats geen e'én voorbeeld opnoemen; en in vroeger dagen is het zelve , volgens het getuigenis van fommigen der Inboorlingen, alhier geheel onbekend geweest. — Zie daar, zo kort my doenlyk een verflag gedaan van onze Stad, voor zo verre tot myn doel dienftig kan zyn ; en nu zal ik overgaan om in 't kort mede een Befchryving te geeven van het Platte Land j in welke ik eenige zaaken zal bybrengen,



de Stad II eu s d e N ^ enzi
die in zeker opzicht ook tot, of aan de bewoo^ ners van de Stad kunnen worden toe°-eëigend. to
Van het Platte Land van Heusden.
De gelegenheid en üitgeftrektheid van het Platte Land van Heusden vindt men, wat het Geograpbifcbe aanbelangt, vry naauwkeurir befchreeven m den Tegenwoordigen Staat der Vereenigde Nederlanden, (VIIe Deels ie Stuk, bladz a5o en volgende,) waar uit blykt, dat dit Land is het Zuiulykfte gedeelte van de Provincie Holland , gelegen op de Grensfcheiding teo-en Gelderland en Braband: paaiende nameVk ten JNoorden aan den Bommelerwaard; ten Oosten Zuid-oosten en Zuiden aan de Majory van 'si Bosch, en eindelyk ten Zuid-westen en Westen aan de Dorpen van de Lmgflraat
S Zd u™j, "iet- °Pho1uden met eene byzondere Plaats-befchryving, als kunnende de Leezers-in het opgenoemde Werk hier omtrent, zo ten aanzien van de geheele üitgeftrektheid, als met betrekking tot de grootte der Dorpen in ons Diflna gelegen, genoegzaame onderrichting bekomen; veel liever bepaal ik my tot eene Natuurkundige Hiftorifche Befchryving meest met myn oogmerk overeenkomende — Men onderfcheidt het Land van Heusden gemeenJyk m het Boven- en Benedenland; in het eerfte liegen de volgende Dorpen; als Engelfn, Vltmen, Onzen Oort, Hedikhuizen, Herpt en Oud Heusden, benevens de gehuchten Elshout en Hulte, beide onierhoorig aan de laatst genoemde vrye Heerlykheid; onder Herpt behoort mede de van ouds vermaarde,
en



5gó Kort Bericht aangaande
en eertyds zo zeer aanzienlyke Abtdy van EernJ by welker overblyffelen thans nog ettelyke Landhoeven gevonden worden, voormaals aan de Abtdy behoord hebbende, en nu aan byzondere Perfoonen behoorende; maar behalven deze behooren de overige uitgeftrekte en fchooüie Landeryen met het overfchot der Abtdye tegenswoordig aan den Hoog Edelen Heer Baron van Kretzmar , Lieut. Generaal en Gouverneur van de Stad en Lande van Heusden, enz. ——• In het Benedenland telt men ;er meerder, namelyk Heesbeen, Doveren, Genderen, Drongelen , Eeten, Meeuwen, Babilonien Broek, Baartwy/k; voorts Aalburg, Wyk en Veen, deze drie laatfte liggen aan de Maas; Engelen tot het Boven- en Baartwtk tot het Benedenland behoorende, liggen beiden buiten den Polder, waar in anderszins het gantfche Land van Heusden begreepen is; het Gehucht den Hil behoort hier ook mede tot het Benedenland.
§. 14. Het Land van Heusden wordt ten Noorden door de Rivier de Maaze befpoeld ; dewelke des Winters by hoog Opperwater de Buitendykfche Waarden geheel overftroomt, en na het terugkeeren des Waters binnen de gewoore oevers, zyn alle die Landen met een zuivere fyne Slibbe of Klei bedekt, waar door aan dezelve veel voordeel, ten aanzien der vruchtbaarheid wordt toegebragt.
§. ig. Ten Zuiden is het Land omgeeven met eene Heide, de Kromvoortfche Heide genaamd , over welke,het Maaswater, by eene hooge Rivier, vloeit tot tegen den Heidyk, met dewelke het Bovenland ten Zuiden ingeflooten
is„



de Stad Heusden, int. igf
lS- . Dit wordt vervolgens tusfchen twee?
Lei-deiken, in den Jaare 17Ó6, aldaar aangelegd, en vormende eenen Overlaat tusfchen de Dorpen Baartwyk en Drunen, geleid over de Langflraatfcke Buitcndykfche Hooilanden , en verder Westwaards aan, door en langs de oude Maas, tot het zich ontlast in den verdronken
groeten Zuidhollandfchen Waard. • Door de
gemelde Alleiding wordt niet alleen de Provincie Gelderland met de Stad 's Bosch, maar zelfsook het Land van Heusden eene groote ontlasting, by tyden van hoog Opper water, Ysdammen in de Rivieren^ enz. toegebragt; alzo hunne Dyken des Winters by eene hoog gezwollene Rivier, nu niet zo veel gevaar loopen van doorbraak te lyden als' wel eer, gelyk zulks door de ondervinding bevestigd is géworden.
Dan, niet tegenftaande dit voordeel, kan\
voor al, ten aanzien van het Benedenland van Heusden, daar hetzelve het laagfte is, aan de andere zyde gezegd worden , door de voorfchreevene Waterleiding fomtyds groote fchade te lyden; nademaal de Siuïs-gangen door de Sluizen te Doveren, Drongelen en Meeuwen, alle in den Zee- of Polder-dyk gelegen, en 'dienende tot uitwaatering op de oude Maas, sanftonds moeten ophouden , zo dra het Vvater langs en over den Overlaat werkt, waar" door dan het binnenland zyn Regen- en Kwel-warer m geenerlei wyze ontlasten kan , maar ten grootften deele, geduurende de befchreevene werk-, zaamheid van het O veriaais -vvater, zelfs plas en dras moeten blyven ftaan, indien deze w er kin 2 eer.igen tyd b'yft aanhouden, en dat wel fomwylen in eenen tyd, als het zelve behoorde droog te zyn, om met voordeel bebouwd te
wor-



158 Kort Bericht aangaande
worden. Hier door wordt, behalven de
aanmerkelyke Ichaden aan de Landeryen, ook inzonderheid zeer veel nadeels toegebragt, aan de anderszins gezonde Luchtsgefteldheid van ons Diflrid: want, het heeft myns bedunkens geen bewys noodig, dat de Dampkring boven eene plaats, genoegzaam onder Water ftaande, vochtiger, kouder, en over zulks niet zo gezond moet zyn, dan boven een drooger Bodem; en in gevolge hier van, moet dit eenen merkelyke invloed hebben op het geftel der bewooneren, welke genoodzaakt zyn in eene zodanige vochtige en koude Lucht zich te moeten onthouden [*].
§. 16. Behalven de voorfz. Rivier de Maas,, vindt men het zogenaamde Oude Maasje, waar van zo even gefprooken is, ten deele in het Boven- en gedeeltelyk in het Benedenland, Bin-
nendyks gelegen. Het zelve neemt zyn
oorfprong in het Bovenland ten Oosten van de Stad, by den hoogen Maas dyk te Hedikhuizen, aan het zogenaamde Hei-eind, van waar het benedenwaarts vloeit door de Stads buiten Gracht naar het Benedenland, loopende ten Zuiden de Kerk van Heesbeen, en zo voorts naar Dovliren, alvvaar het zelve door de groote Sluis ftroomende, buiten het bedykte Heusdenfche Land geraakt; verders op eenigen afftand Jangs de buiten zyden van den Drongelfchen enmeeuivenfchen Dyk Westwaards vloeit, en zich eindelyk gaat ontlasten in den meergemelden verdronken
groo-
Vergeleeken met de Berichten van de Langstra\ï? van 1779a W< cn van 'sEoiCH, bl. 274.



de Stad Heusden, enz. igj
grooten Zuid - HoUandfcben Waard. • - Het is
om gemelde reden niet anders aan te merken als een binnenlandiche Stroom, of gelyk men het eigentlyk zou kunnen noemen, een Watering of Boezem voor alle de boven Dorpen, en ten deele voor het Benedenland, zonder eenige geraeenfchap met de Rivier de Maaze; echter was het zelve in vroeger dagen een aanmerklyke Arm of Tak van deze Rivier, en misfchien de bedding der Maaze zelfs; maar federt lan°- door het leggen van den Maasdyk tusfchen Bokhoven en Hedikhuizen daar van afgefneeden; zynde nog hedendaags van zodanige gemeenfchap ter genoemde Plaatfen, geene onduidelyke fpooren te vinden.
§.17. De overige Wateren die men hier en daar in bet DiftriS aantreft, zyn niet dan eenige weinige Wielen en Poelen, welke op ondèrfcheidene plaatfen langs de Dyken gevonden worden , en waarfchynelyke overbiyffels va droevige Dykbreuken van tyd tot tyd in dezel ve voorgevallen. , Alle' de genoemde Wateren zyn m >t algemeen zoet en heilzaam voor drank, behalven in eenige weinige ftreeken alwaar men een foort vanr mineraal Water aan' treft, 'f welk eenigszins aluminèus van aart is en zich genoegzaam van het overige doet on' derfcheiden, door een Oranje kleurde verf veroorzaakt door eene okerachtige ftoffe, waar mede liet zelve is vermengd, laatende dezelve van tyd tot tyd nederzakken.
§. 18 Het waterige gedeelte van ons Distrifi konelyk befciireeven hebbende, zal ik iZ* lyks ook hetDroogeDeel, of den aart der Gronden



ïöo Kout Bericht aangaandé
den en Luchtsgefteldheid gaan voorftellen. Dé bodem van het Platte Land is op eene verfchillende wyze verdeeld, in Bouw-, Wei- als ook
in Bosch of Griend-Landen. De Aart
der Gronden, uit welke deze Landen beftaan , kan in 't algemeen gezegd worden, zeer goede en vette Klai te zyri i dus vindt men byna het geheele Beneden Land van zodanige geaardheid : uitgezonderd eenige weinige Plaatfen , als onder Doveren en Drongelen , alwaar de grond wat ligter valt; terwyl het overige meest al zwaare.; doch zeer vruchtbare Klai is, daar in men met voordeel Hennip, Vlas, Graanen , ook zeer
goed Hooi verbouwd. ■— Zulks kan men
ook zeggen omtrent het Boven-Land, met dit onderfcheid nochtans, dat, alhoewel ten grootften deele van dezelfde foort van Klai zynde, zulke Plaatfen grenzende aan de Majory van 's Bosch , als by voorb. de Landen onder Vly-' men, Haarsteeg en Onzen Oort, meestuit een fchraaler Klai, veel met Zand vermengd, gevonden worden; ja zelfs vindt men aan de zyde van Kunc (een Dorp onder de Generaliteit* Landen behoorende; doch binnen den Ringdyk van 't Land van Heusden, en allernaast Onzen Oort gelegen',) ook tusfchen Onzen Oort en Vly men naby den Hei- of Ringdyk kleine Streeken , genoegzaam uit enkel Zand en onvruchtbaare Hei-Gronden beftaande , op' welke laatfte men zeer veele Medicinale Kruiden , en vooral op de nabuurige Kuik-
fche Hei.le aantreft. ■ De üitgeftrektheid
der gemelde fchraale Landen, met het geheel vergeleeken zynde , kan niet dan fleehts een
klein gedeelte daar van ukmaaken. ■ ■ Ik
diene hier by aan te merken, dat men onder



'de Stad Heusden, enzl tfö
Hedikhuizen en Herpt ook wel verfcheidene Morgen Lands. vindt, welke zanderig zyn • maar echter niet als eigen a.n de Natuurlyke Gefteldheid van den Grond gehouden kunnen worden; alzo deze ftreek, dóór de Inundatie van het Jaar 1740, by Hedikhuizen voorgevallen, met een bovenlaag of bedding van zand op fommige plaatfen wel ter dikte van g a 6 voeten, op anderen weder van 1 a 2 voeten dik, overdekt is geworden. — Sedert dien tyd tot heden hebben de Opgezetenen dit opgevoerde zand meerendëels weg gehaald, en'tot het zanden van Dyken en Wegen vervoerd ; en o-aan nu nog daar mede voort, om den ouden öntbfooten_grond, 't welk goede klai is, te wenden, eemg zand ónder denzelven te werken, en alzo du overfchóoteri Land weder tot goed Teelland bekwaam té maaken.
§. 19. Mén zal • de klai op veele plaatfen ' zo ir hét Boven-als Beneden Land vry fterk met Oker deelen bezet vinden. zelfs zo dat de grond daar door bruin róëftklpurig van aanzien is, en de daar onder .gelegene zandbeddin°en hier en daar ten deele, of ook wel geheel uit Oerzand beftaan • in het welke aanmerklvke oTOOte klompen van zandig yzer Errz, dat tamelvk wel door den Magneet aangetrokken wordt, gêmmeraüzeerd gevonden Worden, en natuurlvke voortbrengfels zyn van de plaatfen, alwaar zé aangetroffen worden; gelyk ik zulks door waarneemingen, en Proeven alzo bevonden heb, en
by eene nadere gelegenheid zal aantoonen. ;
Voor net overige is de aart van de gemelde klai mets anders, als van dat foert, 't welk door hec Kivier-Water vaa boven naar beneden afgevoerd, L ea



xC% Kort Bericht aangaande
en op de Landen neder ge'aaten wordt. Weshalven men zeggen kan, dat 'er nergens in dit Diflrict eenige zoute klai aan te treilen is; even het zelfde kan men ftellen ten aanzien van fnoerrasfLe Gronden; want, nergens zal men hier zulke plaatfen, noch Veen-Graaveryen, waar uit fchadelyke uitwaasfemingen , den Dampkring befmettende, opgaan, ontmoeten.
§. 10. Uit deze korte Befchryvinge van den bewoonden Bodem des Lands, is ligtelyk op te maaken, zo als ik my vleie, dat men alhier over 't algemeen eene vry gezonde, en'wel gefielde Luchtsgefteldheid heelt, dewelke doorgaans droog en zuiver ten ademinge is: de ondervinding bevestigt dit ook, daar men ten platte Lande zo wel, als hier ter Stede, hoogbejaarde Lieden in een vry aanmerklyk getal aantreft-, — Het verdient doch opmerking, dat men dezulken van 60, 65, ja zelfs tot 70 jaren oud, niet onder de Clasfe der oude. Lieden telt; en daarom heeft men hier ter Stede ook dikwyls in den mond, een menfeb -van 60 Jaaren is niet beet oud. — In deze Stad ziet men verfcheidene oude Lieden, zo wel Mans als Vrouwen, welke een welgefielden Ouderdom van 80, 90,, en 95 Jaaren beleeven; en wel in een aantal, 't welk vergeleeken met de menigte der Inwoonderen, niet gezegd kan worden gering te zyn: — zelfs is hier ter plaatfe een Man nog in lever, zynde een Inboorling,enWolfpinder van beroep geweeft, gezond en welvaarende en nog daagïyks uitgaande, die reeds 102. Jaaren oud geworden is; by zyn volle kennis, en,die volgens eigen getuigenis, nimmer Ziek is geweeft, als nu onlangs eenige weinige Maanden geleeden. — Dc
Grys-.



'Se Stad Heusdew> enz. i6£
Gryfaart getuigde, geduurende gemelde ongefteldheid, aan den Heere Leemans, geacht Geneesheer alhier, „ nimmer geweeten te heb* s, ben, dat Ziek zyn, (zo hy zich uitdrukte,) „ zo aartig wasj als hy nu bevond".
% ai. Alhoewel men te recht zeggen kan; dat alhier meeft altyd eene zuivere, en frisfche Maas-lucht ingeademd wordt, is het echter ook waarheid, dat men nu en dan wel eens een Vry ftinkende Mift in onzen dampkring gewaar wordt; doch welke niet als een natuurlyk uitwerkfel des Lands befchouwd moet worden; maar deszelfs oorzaak is waarfchynlyk gelegen en te zoeken, in den nabuurigen moerrasfigen bodem van veele plaatfen'in de Majory, °en rondfom de Stad 'sBosch zelve; en te meer, naardien die foorten van Mift veel al door Oostelyke Winden ons worden toegevoegd, gelyk de ondervinding my meermaalen geleerd heeft;
22. De Bevolking van het Land is niet 'zeer groot, ten minsten niet zodanig, dat ze eene byzondere Befchryving zoude behoeven, by alclien men ze vergelykt niet die van de meer binnen Holland gelegene Plaatfen: des niet tegenftaande is het getal der Opgezetenen genoegzaam en toereikende, om het Land te bebouwen, zynde in het ganfche Land zelfs geen hoekje gronds te vinden, waar van men niet een goed gebruik, met opzicht tot den Landbouw weet te maaken; het welk de werkzaamheid onzer Landlieden ten vollen aantoont, die alleen uit den Landbouw hun beftaan moeten vinden, dewyl 'er ten Platte Lande geene byzondere Fabrieken, a^s van Steen-Ovens, Pannen-
L % eri
■ •



•i(>4 Iv o ï t Bericht aangaande
en Potten- bakkeryen zyn ; waai" uit de bewoo-: ner anderzins een beftaan kan vinden; noch die van Hoepen of Reepen en meer anderen, gelyk men die in de beneden plaatfen van onze Provincie hier en. daar aantreft, en tot het beftaan van een groot aantal Bewooners zo veel toebrengt.
Echter vindt men in fommige Dorpen, aan en langs den hoogen Maasdyk gelegen, voor al in 't Beneden Land, zo a:s Aalburg, Wik en V-een, etteiyke Huisgezinnen, welke zich niet zo zeer met den Landbouw; als wel metden Koophandel geneeren, waar toe hunne gelegenheid aan de Maaze, en over zulks voor de Scheepvaart zeer gefchikt, wel de voornaamfte aanleidende oorzaak is. — Een gedeelte van die bewooners leggen zich toe, om de Producten der Boom- en Veldvruchten , als ook het Rundvee, Kalveren , veele foorten van klein Vee en Boter op te koop-en; en met dezelve, naar de beneden Holiandfche plaatfen ter mark-te te reizen.
§. 23. Het roedfel daar mede de Landlieden zich fpyzen is van hunnen Landbouw zelve; als inde eerfte plaats, Aardappelen, Knollen, enz. daar men by dezulken, welke niet onder de Clasfe der fchameie Gemeente behooren, doorgaans, het zy gezulr, of gerookt Spek, (het laatfte voornamelyk,; zo wel des Zomers als des Wintere in e'énen pot kookt, buiten dit foort van Vleefch , wordt 'er weinig of geen ander in de huishouding ten Platten Lande gebruikt, als alleen by eenige weinige Huislieden, welke in den flagt-tyd wei eens een half of geheel Rouri-
beeft,



de Stad II e u s d en, enz, 165
beeft, naar evenredigheid van de Merkte der familie, Aagten: maar deze gewoonte is niet algemeen , als kunnende men het varken vleefch veel goedkooper nuttigen. — Ieder Boer hoe gering hy zy, zorgt in den zomer ten minften om e'e'n varken tegens de Slagt-tyd vet te meften; doch anderen meer vermogenden, mefte.i twee en ibmwylen drie (tuks , en wel tot eene aanmerklyke zwaarte; hier var: Aagten zyin den Slagt-tyd e'e'n, in het voorjaar het tweede, en midden in den zomer wederom een derde, om dus het geheele jaar door, zonder onderfcheid van faizoen, voorraad van fpek te hebben, het wc:k zy meerendeel in hunne ruime Schoorfteenen of Schouwen , in groote zyftukken ophangen en rooken, maakende van het overige gedeelte
Worft, welke meeft al ook gerookt wordt.
Uit het gezegde is dan wel op te maaken, dat onze Landlieden, doorgaans groote liefhebbers van 't Spek moeten zyn, en misfchien hier van al te veel gebruiken : ik weet, dat men in fommige huishoudens, zelfs 's morgens op een goed ftuk roggenbrood, een taamlyke portie gekookt Spek tot een ontbyt, zonder aanzien van fkizoen bet geheele jaar door, nuttigt.
§. 2,4. Alhoewel men uit alle het voorverhaalde (de gezonde gefteldheid onzer Landlieden in aanmerking genoomen hebbende) zoude kunnen befluiten , dat zy doorgaans van een fterk lichaams geitel zyn moeten, kan echter hier in bedenking komen , of het veelvuldig gebruik van Varken Vleefch, 't welk gelyk bekend is, de Gal fterk aanzet, en het geen doorgaans by na een ftaande hand dik verkoozen wordt, niet kan toebrengen tot de oorzaak der Galkoortfen, L 3 nu



166' Kort Bericht aangaande
nu en dan ten Platten Landen , meer als in de Stad , voor al in het Benedenland befpeurd wordende.
§. 25. Des avonds wordt Melk-koft gebruikt» ■waarin men Brood, Roggen, Meel of Grutten, 'zelfs midden in den Zomer by heete dagen niet uitgezonderd. —■ Deze gewoonte is zo algemeen, dat men by na geen Huishouden zal aantreffen, alwaar de Huislieden, alvorens zich van hunnen zwaar en arbeid ter rufle te begeeven, liun pot of teü pap ziet nuttigen.
§. 2.6. De Drank is in 't algemeen Koffy en Thee , welke tot den ontbyt, by een ftuk Brood en Kaas,-of Spek; en 'sagtermiddags, kort op het Middagmaal gebruikt wordt; hebbende de meefte Huishoudens geen bier, als voor onze Boeren te koftbaar zynde, hoewel by eenige weinigen, die onder de vermogenden geteld kunnen worden, wel een vat oud bier wordt ingelegd; dan,zulks verftrekt geenszins tot eendaagjyks gebruik in 't Huishouden. — Deze handel wy ze, ten aan z; en van 't gebruik van Drank, mag men ook over 't algemeen toepasfen op onze Stedelingen, welker vermogens niet zo toereikende zyn tot den infiag van Bier, om daar van door den dag, gebruik te maaken.
Des Zomers in het veld zynde, wordt bywelgeftelde Boeren klein Bier gebruikt; daar anderen, die zulks niet vergelden kunnen, hunnen dorstlesfehen met zuiver water, in kruiken te velde mede genoomen: of anderen hier in geenen fmaak vindende, gebruiken gekarnde Melk zonder eenige verzoeting met Suiker of tïyroop. ■— Dan, 't is om dezen tyd dat men
veel-



de Stad Heusden, enz. 167
veeltyds Pleuris en foortgelyke Ziekten, hier en daar ten Platten Lande aantreft, en van welke als de naafte oorzaak, toe te fchryven zy aan het onvoorzichtig drinken, wanneer men fterk bezweet is geraakt.
§. 27. Na deze korte Befchryving zoude ik gaarne ook een verflag doen van de Ziekten op het Platte Land, dewelke aan het Land als ei-' gen kunnen worden gehouden; doch het gebrek van eene genoegzaame onderrichting desweo-ens ïaat my zuiks niet toe: alleenlyk zal ik ten befluite nog dit hier by voegen, dat 'er in het Najaar vry veele Koortfen heersfehen, wanneer 'er veele Boomvruchten gewasfehen zyn; boven al de witte Pruim;' van dewelke men by na drie agter volgende jaaren een zd groten overvloed gehad heeft, dat de Ed. Agtbare Magiftraat dezer Stad nodig oordeelde den verderen invoer te verbieden; om dus de fchamele Gemeente voor de nadeelige gevolgen van een onmaatig gebruik daar vair, te behoeden. — Aanmerklyk is het, dat, niet tegenftaande men drie Jaaren herwaards in de Majory van 'sBoscn, ja zelfs ih het voorleedene Jaar inde nabuurige Langstraat op verfcheidene plaatfen , door den Rodenloop vry fterk aangetasd wierd, men in het Land, van Heusden deze Ziekte niet • vernoomen heeft, als Hechts by eenige weinige perfoonen, welker aantal over het geheel genoomen, niet noemenswaardig is: in onze Stal heeft men 'er geen ée'n gehad door deze Ziekte aangevallen, daar men te recht van verzekerd konde zyn. — Dit is aanmerklyk, zegg' ik, dewyl ons Land zo by voorgemelde Plaatfen grenst, en genoegzaam altyd eene dagelykfche geméenfehap met het zelve onderhouden wordt L 4 BE-



Pag. ió8
BESCHOUWING van de LYSTEiH
der GEBOOREN EN , GEDOOPTEN, GETROUWDEN en GESTORVENEN binnen de Stad HEUSDEN.
KORT VOORBERICHT
Alvorens tot de mededeeling der Lyften. te treeden , zy het my gegund in ft kort bericht te geeven, van de wyze hoe ik dezelve alhier ben magtig geworden, en de orde die. ik my, in de befchou.wing derzelven heb. voor-, voorgelleld. —- Wat het eerfte aanbelangt, zo dr? ik van de Heeren Direfieuren der. Edele Correfpondentie Sociëteit, wegens de verkiezing van myn Perfoon, kennis had bekomen en verzocht werd, om als hunnen Correfpond/nt in dit Disirict, de vereifchte Waarneemingen., met het geene verder daar toe behoort, te doen, heb ik geenszins in gebreken willen blyven, naar myne geringe kundigheden, mede iets toe te brengen , het welk ten voordeele van hetMenfchdo.m verftrekken kan: dit volvaardig op my genoomen hebbende, heb ik my aanvanglyk vervoegd by den Wel Ed. Heere Gereacii, fubfiftuut Dresfaart alhier, en zyn Ed. om, deszelfs. gunftige medewerking verzocht, ten einde by d'Edele Agtbaare Magiftraat te bewerken, dat dp Stads Vroedvrouw, van wegen hun Ed. Achtbaare gelaft wierd , van haare praktyk , volgens eene ter Tafel gelegde Concept Lyft, naauwkeurige Aanteekening te houden, en my dezelve Maandelyks ter hand te feilen; het welk ook
haar



kinnen de Stad HiusDENf.1 xSp
haar Ed.' Agtbaare gratieuslyk hebben gelieven te bewilligen. — Wyders is door my aanzoek, gedaan by den Wel Ed. Heer Tromer, Secretaris dezer Stad; by de Wel'Eerwaarde Heeren Predikanten, zo van de Nederduitfche als Walfche Gemeenten, als ook by den Roomfchen Priester alhier, om my uit hunne Aanteekeningen een naauwkeurig Extract jaarlyks, of maandelyks te wilien overhandigen; welk verzoek ten aangenaamen gevolge heeft gehad, dat door alle de gemelde Heeren, het zelve my zeer vriendelyk is toegeftaan, en de verzochte Extracten op zyn tyd my ter handen gefteld zyn; voor welker gunftige medewerking, ten nutte van de Maatfchappy, ik pligtlyk geacht hebbe, haar Edele Agtbaare en de welgemelde Heeren , hier in h openbaar myne dankbaarheid te moeten betuigen.
Betreffende nu de orde, volgens welke ik voorgenoomen heb verflag te doen, van de bekomene Aanteekeningen, dient, dat ik in de eerfte plaats over de Geboorte Lyften; dan wegens de Doop- en eindelyk van de Trov.iven Sterf-Lyften van het Jaar 1781, fpreeken zal; en in 't vervolg die orde altyd blyven behouden. — Edoch , alzo ik gedacht heb, het der Genootfchappe niet onaangenaam zoude zyn, de Doop- Trouw- en Sterf-Lyften federd 20 Jaaren herwaards, dewelke ik nu onlangs verkreegen heb, ook te ontvangen, zal ik dezelve laaten voor afgaan, en omtrent de^ ze, zo wel als alle de overige Lyften in 't algemeen aanmerken, dat ik ter onderfcheidino-e yan Burgers en Militaire Perfoonen, het getal derzelve gefteld heb, even eeni als men gewoon i S is



170 Lysten der Geboor. Ged. Getr. en Gest.'
• is met een gemeene breuk te doen; by voorb. wanneer 1 Burgers en 1 Militair geftorven zyn, geev' ik zulks aldus te kennen \, zynde de bovenfte Talletter het getal van Burgers maar die onder het dwars ftreepje ftaat, dat van de Militaire Perfoonen.
Van de Tienjaarioe Dooplyst, beginnende met het Jaar 1761 tot 1770*
Deze eerfte Tienjaarige Dooplyft, aanvang neemende met het Jaar 1761 , en loopende tot 1770, beide ingeflooten, in ziende, vindt men het getal der Gedoopten, zo van. Burgers als Militairen, als volgt.
44 Het gemiddelde getal geIn 't jaar 1761. ^ trokken hebbende, kan men 40 ftellen, dat 'er, omtrent 37 . 1762. f3 Burger, en 13 h 14 Militaire Kinderen in het Jaar Gedoopt _______ "7' zYn- — Aanmerklyk is het
* 17 ?■Jaar 1768, in H welk het ge-
32 tal van Burger Kinderen omv~ •— 1764. j* 1 trent de helft minder is, dn wel in een van de andere Jaa^ijj. ren doorgaans gedoopt zyn. —1 ' ai: Dit buiten gewoone heeft my 39 zeer verwonderlyktoegefcbee»-■ ■ ■ - i7ö6. Tg nen, en by den opflag doen denken, dat 'er door my veel-
____ n67 39 ligt eenigenmisflag in de getal-
!9 len mogt begaan zyn; dan 3 my-



Blacta 170*
TIEN-JAARÏGE LIJST der GEDOOPTEN zo Burgen als Militairen, in de Gereformeerde, Luterfche, en 'Rocmféhe Kerk .binnen
HEUSDEN, beginnende met den Jaare 1761 tot het Jaar 1770 incluis.
l161- *7*a. n63- i7ö4. I755- .1766. 1767. 176P. 1769. 1770.
Gedoopt J Gedoopt4^ Gedoopt-7 Gedoopt— Gedoopt 5? J .Gedoopt!9 Gedoopt i? Gedoopt LT Gedoopt t? Gedoopt ** 9 2 11 13 21 ] 16 19 13 10 11
-o -p — -ip 73 =5 : ■ r xj ~ •—— ^3~t
s v c « . • ö . . ö . . ö . . i. ë . . , fer ..k . ö' • .• g . : jj . ■ .
E 1 I 1 1 l'.f l'l IJ I 1 I hi | S. § I■ s I I s B I j. 1' ï 11 1 ï I I ï ï I I
-^2_.^=L-B c HO- t5 pg ^ O __j ai Si O h3 . ai B|Q i_j __! _j O -J " I p -j a_ jg p -? __! Ü O _J c§ B O J rV °
Zoons. u | I 'l \ 12 " £r 1? lf' „ l? { ï \ ï l?\ 10 °  '9 9 6^7 I 10 is 4 [ JT* ' " I( fj I to ,3
1—,1—li 2_Jj _ L_ 2 I \ 1 3 I 1 7 I 9 I j. 1 7 3 I ■ g » s Z_ I 1 I 4 6 7 7 ? I 11 * 7 4 jj 1 7 4
Dochters. "I "i -3 _ , I _? L7 1} I 2 !? I !f 10 UT "9 u I 9 ïö I *i fl/.r » 19 i 1 4 9^ TT^ s5 N 9 TêT 25
0necht 4—- s' I 7 f s ^ 1 | 7 s j| 1 j 3 4 I 4 1 Ti 12 s * 7 I 0 ! 6 1 T3 J 7 | 7 | 7- » I 7 6 jj T 1 7
Zoons. 1 1 ! ij i i . a 1 a 3J 1 , I
Onechte ' I \ > : : ■ 1, ; . 1
msê lU 1 i 1 I ■ ! I- ■ 1 1 ■! I I II I ■ I I ini !■
TIEN-JAARIGE LIJST der GEDOOPTEN zo Burgers als Militairen, in de Gereformeerde, Zmerfch, en Aoomrcèe'Ketk binnen
AXü.uox^iii>, uegnirienuc mei uen jaare 177.1 tot net Jaar 1780 -incluis.
I77I'„i 177'2* J773- 1774. .1775- i77^. 1777- J *77;$. 177c. -1780.
^ GedeoptJ ,G«ioopt'.J| Gedoopt-^ Gedoopt f? Gedoopt ft Gedoopt 'g Gedoopt 4J | Gedoopt 3| Gedoopt ff «Gedoopt «
U ~J "Ö , I T3 1 ' | -5 " —.' " ' " , —. ■ _____ , _
O • . ••• & fc : ^ (. I • ^ ^ *a > rS -01 -al
Zoons. 1 2 3 11 | 2 9 4 1 3 1 : 1 1 1 1 1 a fj 2 2 ,
Onechte x ~ "TT ' 1 j " ——■■ 1 1 _ . —- I ( . I I I
D°HltCfS- - _J 1_ ' - 1 } » | ,• | 1 « • | r Tj






binnen de Stad Heusden. 171"
rn T7 myne Aanteekeningen ander-
'' I7lSS' Ta maal onderzoekende, heb ik
4J alles wel opgegeeven bcvon». ■ - 1769, fQ den. — Wat nu de oorzaak hier van zy,. weet ik niet; 44 misleiden zou dezelve wel te ' 1770' iï ontdekken zyn geweeft, uit
het getal der Geboorencn ;
pus in 10 jaren 371 vermits daaruit zou kunnen —- blyken, of 'er ook meerder !36 miskraamen, of ontydig en dood Gebooren Kinderen, in dit Jaar buiten gewoonte geweeft zyn: dan, of de oorzaak re zoeken zy, in eene byzondere onvruchtbaarheid van dit buiten andere Jaaren; maar, dewyl ik van de Gebooren niet voor het Jaar 17:81 eenig bericht verkreegen heb, kan ik nu niets gisfen.
Van de 371 Burger Kinderen zyn Gedoopt 178 Zoonen, en 193 Dochters; zo dat de evenredigheid van het getal der Zoonen ftaat, tot der Dochteren als 11 tot 12, zeer na. — Van de 136 Militaire Kinderen, zyn 'er 57 Zoonen en 79 Dochters Gedoopt; welke getallen, tot malkanderen ftaan,als 7 tot 10, omtrent. — Onder het opgegeeven getal Kinderen , zyn begreepen de volgende paaren Tweelingen.
In het Jaar i7gi.i Paar, beide Dochters, Burger.
1765. 1 beide Dochters, Militair.
~~1767-1 1 Zoon en Dochter,Militair.
■ —1770.2 .beide Zoonen, BurpcrJ
. te Jfle" in 10 jaaren, 5 Paaren Tweelingen, lutraaakende een gelyk getal Zoonen en Dochters.
Over



'171 Lysten der Geboor. Ged. Getr. en Gest«
Over de Tienjharige Dooflysten, van den Jare 1771, tot 1780, ingeflooten.
Volgens de tweede Tienjaarige Lyft, is he-^ geial der Gedoopte Kinderen, ais volgt,
31 I .s
In 't ]aar 1771- 0 In 't jaar 1777. — y 16
________ 31 I77j 35
'11 '9
I7f3. 1770. ï?
— ■ - 1774. r_ i7«o. ^
30
' I775< U 363 Burg. f
Dusin 10 Jaaren— J Kind. G.' > 1 ö 3_' tyds 123 Mi/. I
Het gemiddelde getal hier u'tneemende, Wykt, dat 'cr, het eene Jaar door het andere, gedoopt zyn omtrent 36 Burger, en 12, Militairen Kinderen.; en dus na genoeg gelyk aan het gemiddelde getal der voorgaande 10 Jaaren. — Van de 363 Burger Kinderen zyn gedoopt, 189 Zoonen, en 174 Dochters, ftaande de evenredigheid der Zoonen tot de Dochters, als ia tot 11 ; weshalven in deze tien Jaaren 12 Zoo■ ner. tekens 11 Dochters, daar in de voorgaande Tienjarige lyft, 11 Zoonen, tegens 12, Loch■ters bevonden zyn; dus in de _o Jaaren het
ge*



binnen de Stad Heusden.' 175'
getal der Dochteren met dat der Zoonen gelyk blyft. — Van de 123 Mili'aire Kinderen zyrt gedoopt 68 Zoonen en 55 Dochters; dus ais 9 tot 7. Het vreene omtrent de evenredigheid der Burger Kinderen zo e^en is aa i'gémerkt, bevindt men ook piaats te hebben ren aanzien van die der Militairen ; doch 'indien men de twee Lyften met elkander geliefd ce vergel'yken, zal men het getal def Dochteren in aè'ïló Jaaren, verre boven dat dei" Zoonen bevinden. ■— Onder het getal van de Ge.' p > Kir deren, zyn de volgende Paaren Tweelingen; ais
In het Jaar 1771, 1 Paar, beideZoonen, onecht 3.
■ 1773> 1 beide Zoonen, Burger.
, 177°% 1 Zoon en Dochter, Burger.
■ 1778) 1 Zoon enDochter^Burger]
1779 51 beide Dochters, jtfüitair'.
1780,1 Zoon en Dochter, Burger*
Dus in de to Jaaren 6 Paaren Tweelingen.
Hier uit blykt, dat'er in deze 10 Taaren ' één paar Tweelingen meerder gedoopt zyn! dan in de voorbaande. — Dus verre de Dooplyften.
Van de 1 isnjaarige I ro u wl rs ten, gerekend van bet Jaar 1761 , tot 1770, ingeflooten.
•Het geral van de Getrouwde Paaren, zo der Inwooneren als Militairen, zyn van het Jaar 1761, tot 1770, beide ingeflooten, als volgt.
Tien.



J74
Tienjaarige Lyst der Getrouwde Paa* ren, zo Burgers, als Militairen, binnen Heusden, in het Jaar 1761 tot 1770 ingefioten.
l ^ « <_ -13 _
|. 8 c . •= « ü £ S _j
In den' S«<j^ H ,£ SS | g
f* P !2 11 I 5
l76u \ r. p. 1. p. 1 p. 4. P- f p1762. | (5. • 5. 5- : 5 I7Ö3. ! 5- 5- | 3- -*
I7Ö4. '2. 4. 2. 17 5" _____ ?' i 1
|i 766.} 2. 6. | | 4- ~
1767. | 2. 4. j, | 3. | _7
1768.19. '4. ~ I 2. I '4 I ' ' _
x769;i6. ±J ■ ,| ji. [~
1770. I 6. 5. | | j lt
I n 10" . ö<
Taaren 4° P- /4 3 p. ï. p. I 2. p. 27 p. < 8J
J - .. 27 F-
Tien-



Tienjaaiuge Lyst der Getrouwde Vaa* ren , zo Burgers als Militairen, bin. nen Heusden, in het Jaar 1771 tot 1780 ingefloten.
1 b . I u iij
In dcn B i» 5 s _ S
]aare '«gaf f| ,.-§3 a I
J___ | o i>
1771.; 2. p. 1. p. | 2. p ii p.
\ 1772. 5«' 3- i- 7
I r7?3- | 4- | [__. i
1774.'! «. 4- (4- ~° |
~T"~~i
1*775.1 5. 3. 5- ~ I
_77*jT 5- "|_8. |3
1777. 10. 5. 4- -6
__ 4_
I77S- | I. I. 2. J
, . 2
1779. 3. 3- | | 4- '3
ïfio. i 4. j 8. 4 ' _8_
In 10 44. po. ) 1. 144. L4 p. Jaaren ' 44
(*) In dit Jaar T779. is een Paar Joodsgezinde Getrouwd , dus het geheel getal der Geueuwdelnwoonersis 75 Paaren.
Van



iiè Lysten der Geboor. Ged. GetrI en ë_$*.
"i Wanneer men uit de gein 't Jaar 1761. ^ neele fom der getróuwde Paa1 ren, ln 10 Jaareh, liet ge■ 1762. * middelde getal trekt, zalmen voor de Burgers, of vaft bly, 1763* ven<le Ingezetenen, het eene 3 Jaar door 't andere bevinden 8a 6 9 Paaren, en voor de MM' l7S4- ra/mi 2 a 3 Paaren.
i 1765. ^ Het getal der Roomfch Ge-
j zinde Paaren overtreft dat der
l76ö "7 Gereformeerden^ zynde 3
" ~ ' * Paaren van de eerhen meer-
2 der getrouwd, als van de laat-
> 1767. 3 ^g-^ — j)e overige byzon-
r derheden kunnen uit de Lyft
■■ - 1768. *_ zelve nagezien worden.
7
— 1769. "1
T2
1 1770. "0
I
, .
86
DusinioJ.— Paar. 27
Van de Tienjaarige Trotjwlyst, beginnende met den Jaare 1771, en eindigende met 1780.
Vyf en Zeventig Paaren Burgers (waar onder een Paar Jooden) en Vier en Vesrtig Paaren
Mh



F" binnen de Stad H e tj s d i n.' 172
Militairen, zyn 'er in het tyds verloop van 1771, tot 1780, getrouwd; zynde het o-eta| in ieder Jaar, als volgt.
In het Jaar 1771 J ^ ^ f"91 der 74 1"a wooneren, bet gemelde paar
8 Jooden neemendè, yerkrygt
""" l77j- 1 men een getal van 75 Paa-
. j ren, in de voorfz; 10jaaren;
1771- ~6 en wanneer men het zelve \
. _ 10 zo wel als der Militairen
1774. - vergelykt, met de forn vaa
. de even voorgaande 10 Jaa-
t?7s. ~ rlge Lyft, zo blykt, dar/'er
. . 13 11 Paaren Ingezetenen min-
'?7<5. "8 der in dit, dan in het voo-
j<5 riê'e tydperk zyn getrouwd ;
}"7- 4 terwyl 'er byna eens zo vee-
j le paaren Militairen in het
177 • 1 zelfde tyds verloop gehuwd 6 zyn. 1779. ~
• ! I78o >* , ^middelde getal uit
__; de io™ der getrouwde ïnge-
DusinI0j'.74 rtenf Sjokken zynde, r4p- be™dt men Jaarlyks rtÜM 7 a 8 paaren, * en dus p-enoeo-znam over eenkomftig, met het gemiddelde
IT tr°T]ëQ T,e"jange Ly«> het gemiddelde getal voor de is merklyk meer verfchillende; als. zynde ruim 4 k s paaren het eene door het andere jaar gerekend. '
M 'nu



'17$ Lysten det Gkbooe.. Ged. Getr. en Gest.
Van de Tiehjaarige Lyst der Over-1 leedenen aanvangneemende met 17C1 en eindigende met 1770.
Van het Jaar 1761 tot 1770 ingeflooten , zyn geftorven 356 Ingezetenen, en 108 Militaire Perfoonen ; zynde derzelver getal van Jaar tot' aar als volgt.
34 Uit eene naauwkeürige beIn het Jaar 1761. - fchouwing van de getallen
der Overleedenen, van ver».■ -■ — 1762. 4- fcheidene Sexen en Staaten 12 of Ouderdom, blykt, dat het
■ j' g 2^ getal van de Vrouwelyke Se-
' ^ xe doorgaande het grootste L% ,0 hetzy de perfoonen getrouwd ■ 1764. ~ of ongetrouwd, weduwen of
weduwenaars geweeft zyn; > ■ — 1765. 2~ maar, datjuift het omgekeer10 de plaats heeft by kinderen ,
tl (vermits meerder jongens als
meisjes geftorven zyn j ditbe-
35 vindt men niet alleen in het — 17C7. ^ tyds verloop van deze 10
48 Jaaren te famen genoomen", f». . ...... 1768. ~5 maar zelfs blyfthet getal der
Overledene Zoonen in ieder _______ , 29 Jaar van het zelve doorgaans
1 9" J2 grooter, dan dat der Dofchteren ; deze laatfte byzonder-
u I77°- 4* heid is ook waarheid omtrent
, de Militairen.
3s6
_. . , — Het gemiddelde getal der ptii m 10Jarc 103 p- J Overleedenen, «1 men be-
vin-



pENJAARIGE LIJST der 'Oréümig»; z0 Burgers als Militairen, binnen HEUSDEN, in het Jaar 17'Gi 1 tot 1770 'ingeflooten. „ •
In den £ | | • lp |g j Ï I ÏJ 1 i I Jatre jj 3 ■"P «j« "° «> — j«
1 176' ~ a 1 3 4 I 4 I '~ i 8
1 .__ _L___I !_____
■.«rfeJ ! 3 1 -5 j I 5 g I 11 j « j i>
I .( 1 « a ] 6 a | ii
_J _____ _____1 L ___J___J___J____
'"«4) 4 1 5 I ^ -4 3 91 j ! §°
__ 1 r | !_______..! __! _J 3 j u
1765 ►? 3 | a 4 4 _ ij 'j a_9
■ — 3 I .-» 3 1 ló
— , .
1766 -i „ . 6 10 4t
_____ ___,! v J ; [ 1 l V_
1767 I fl 4 I 4 J 3 4 \ J J iS —— ____] '_ ______ i?
1768 _? . 10. t ' , \ 6 7 i 48
. __| __J _____ ___| ! t __ 1 1 s
1769 ~' 3 ^ ( J l' 1 I 6 I i ï' "%
; 1 _ ___ i__l I I 3 ___ _____
j770 j ^ ö _! I J? I 1,1 S "4-"
Li L_L t __!_____
» U _? 26 I 47 86 58 | i_
-____J_j_3 ° 16 I 13 | oio 1 r? r9 | i°8
* In dit Ta,- . _ .
*n is niet bv \u'J? 5 ? ?cn Eer(lgcb°oren Kind alhier in de Haven gïvonden.
°y de Overleedenen in deze Lyft gerekend. • v. s- ».
Blad*." 178*
TIENJ AARIGE LIJST der Qyïfc__ro_N_N, 7.0 Burgert, als Militairen, binnen HEUSDEN, in het Jaar 1771 tot 1780 ingeflooten.
! i : f_ 3" )—: 1
Inden £ I g „ _ g _ | g ._■ 5
,77. <2 7 7 j s j j s_8 . __a 1 328
i77a ( 2 3 1 i _ 3 s J? 6 l? I 4 | J _ 2 4 ii
t773 ° 6 ü 6 11 u y i1 1 1 5 a 10
.774 4 i i 5 I 5 l? 7 l3 __ | _j 6
1775 1 J 3 4 | 3 j 5 4jr
1 1 a
, ; (— .1
1776 J I _? J _■ 5 10 j 38 . a 1 11 1 *» io
6 ~
(777 I 4 4 I ° a 3 4 7 H
|__J J __
1778 «sJÜJ 3 _? Jï
2 1 2 1 2 a 10
. h-~ -—| j — — •
'779 ►? S J 3 a 6 i 0? i6 I 5 2 9
1780 J 6 _ J ■ ï 4 _f l? I4 1 ■* 1 "a "3 ia
r" 10 _- 36 l2 13 t1 I S6 i7 l9 i7-^
laarenj 16 10 ïo 2 J J 30 ia 80






binnen de Stad Heusden. 179
vinden Jaarlyks van de Ingezetenen doorgaans te zyn 35 k 36; en van de Militairen 10 a 11 Perfoonen; terwyl omtrent 14 Kinderen van de Ingezetenen, en 5 k 6 der Militairen Jaarlyks alhier begraaven zyn.
• In het Jaar 17^3 is alhier in de ftadshavea een eerftgeboren Kind opgevifcht; en nademaal de Ouders onbekend zyn gebleeven, en dus onzeker is, of het zelve tot de Ingezetenen te betrekken zy , dan niet,'daarom is het niet onder 'i getal der Kinderen, van dat Jaar gerekend, maar onder aan de Lyft gevoegd.
SKSSS 5S5SS3S. SSSSSttS-SSSS Van de Tienjaarige Ltst der OverL£Eu„nen van bet Jaar 1771 tot 1780 ingeflooten.
378 Ingezetenen en 80 Militaire Perfoonen zyn a hier in den tyd van 1771 töt 1780 begraaven : zy..de
„g I Deze fom der Overleede-
In het jaar I77l. *j nen jh de geme]de -0ja__
ren, met die van de voor-
i 1772, - j gaande vergelykende , .doet
zich de meerderheid van 22,
; _ i Ingezetenen, endemeerder-
10 heid van 28 Militaire Pcrfoo43 nen, aanftonds aan eenen op-
i—, 1774- 6 merkzaamen wel ras voor-
_ *_ komen; de rede omtrent de
'5' 2 laatften is my onbekend; maar,) betreklyk de eerften, dtinkÉ M 2 my}



i8o LyS-EN' der Geboor. Gêd. Getk. en Grst,
38 my, is dezelve te vinden in * 1770. — ]iet Jaar 1773, alwaar het
2° getal der Overleedene In-
„ I7y7. __ gezetenen 61 is; zynde hier
2 onder begreepen 2,4 Kinde-
t g __ ren, namelyk, 11 Zoonen
177 ' 10 en 13'Dochters. — In hgc--
36 melde Jaar heeft de Kindef1 1779.— Ziekte; zo by Bejaarden lüs
49 Kinderen, by uitnemenheid , I7so. — fterk gegrasfeerd , en heeft
12 een aanmerklyk getal van bei-
' ~~ den weg gefleept; in voegen,
L_ voor zo veel ik uit de bejn 10 Jaaren 80 Perf. richten heb kunnen opmaaken , de meerderheid der Overleedene Perfoonen in dit, boven andere jaaren, aan de uitwerking van gemelde Ziekte toe te fchryven 7ym — De inenting is in deze Stad volftrekt buiten gebruik , en nog nimmer aan' iemand myns wcctens, alhier toegediend.
Het gemiddelde getal der Overleedene Burgers in dit Tienjarige tyds verloop, is wegens de gemelde meerderheid, ook iets grooter dan ïivde voorige tien Jaaren; want, daar het zelve nu 37 a 38 Perfoonen bedraagt , beloopt het, (gelyk wy reeds aangeweezen hebben,^) jaarlyks toen niet meerder dan 35 a 3^; een verfchil 't welk echter niet zeer groot is. — Even het zelfde is ook waarheid omtrent de Kinderen; want, het gemiddelde genoomen, zyn 'er in deze 10 jaaren, jaarlyks 15 a 16, daar 'er in de voorige omtrent 14 Kinderen
jaarlyks geftorven zyn. Voor het overige
is alles in eene zelfde gelykheid met de voorgaan-






Bladz. ï$i*!
TAARLYKSCHE LIJST der GebooR-NeïJ, zo wel Burgers als Militairen, volgens de opgaave der Vroedvrouwen binnen HEUSDEN, in den Jaare 1781.
In den Jaare 1781 zyn Gebooren ^ Kinderen.
IGereformeerde Ouders, Ge- Luterfche Ouders, Cebooren j Roomfche Ouders, Gebooren booren -4 Kinderen. i Kind.- lJ Kinderen.
2 • 1
S U h?\o s §a u-mi 3 la __ I c » l „ po t-.-si't
Ja Aif-s £__Aiü5 *Ja_|&f__te M È\^KiJ^_^\zj:t, —' ï~ ~~ i 1 1 LJ ■ 1
January. | 1 'Ij * J \ j J
February.|,° 2 1 I | I I' j
Maart- I' \ 1 j ! _ j _L!JdJ_iJJJ-
—: _—~~ ~~ 1 t l 1 r
*■ _______( _!__ _L|__!__!_-
Mey. | 2 | 1 | |' 1 j |~ | J
i__ _ _ _ j |
^ _____ i ( !_|_ _ ____ _ _j _
Auguftus. j 1 1 * | I 1
September. j
Oftobcr. li 1' 1 j
November.' I | J 2 li 1 -■•
: I L_ I : L _ t _J
December. j I ' ' I j
Geheel. L i 1 1 1 | 1 1 « [f <|' 1 ° 1 [ 1
y 1 -1 lJ . 1 1 1 U 1 -



binnen de Stad II e tj s d e n. i 8r
gaande Tienjaarige Lyft; namelyk, dat 'ervan de bejaarde Perfoonen meerder van de Vrouwelyke,dan v.an de Manlyke Sexe geftorven zyn; en dat het tegenftelde onder de Kinderen plaats heeft: alleenlyk vindt men een verfphil tusfchen de fom der Overleedene Getrouwde Mannen en Vrouwen, zynde het getal der eerften grooter dan der laatften.
Van de Lyst der Geboorenen, in den Jare i781.
Na dit kort verflag van de Tienjaarige, zo Doop- Trouw als Sterf Lyften, ga ik nu over tot de Lyften, welke van het voorgevallenen in het voorleedene Jaar my overhandigd zyn , en met meerder byzonderheden hebben kunnen te famen geheld worden. — In de eerfte plaats komt voor de Lyft der Geboorenen :
l naar uitwyzen derzelve blykt, dat 'er in
het Jaar 1781, 34 Burger en 3 Militaire Kinderen Gebooren zyn. — Op het aantal Burger Kinderen valt niets by/.onders aan te merken , dewyl het zelve met .de voorige Tienjaarige Lyften vergeleeken zynde, bevonden wordt omtrent het gewoone getal te zyn, maar, aan merklyk is het aantal Militaire Kinderen ; want, daar wy reeds gezien hebben; dat,'er van het Garnizoen, beftaande uit ée'n Battaillon, omtrent 12 a 14 Kinderen gedoopt, en dien volgens gebooren worden, is hun getal in dit Jaar niet grooter als 3. Edoch, de rede hier van is te zoeken , in het klein getal Manfchappen, geduurende het voorleedene Jaar alhier Garnizoen gehouden hebbende; ge#3 ' lyk



l8_ Lysten der Geboor.. Ged. Getr. en Gï&t,
lyk men zulks hier voor opgegeeven kan nazien, Onder de 34 Burger Kinderen is
maar ée'n Paar Tweelingen, Zoon, en Dochter; en zyn wyders daar in begreepen 14Z00ïien en 20 Dochters; van welk getal één Zoon ontydig, en twee Dochters Dood gebooren; weshalven 'er 13 Zoonen en 18 Dochters, of 31 Leevendige Kinders gebooren zyn; onder deze is één Onechte Zoon, en 2 Onechte Dochters; dus 28 Leevendige Kinderen van
echte lieden. De 3 Militaire Kinderen
zyn 2 Zoonen, en ééne Dochter, waar van
één Zoon Onecht is. ■ Van het opgegeeven
getal Kinderen zyn gebooren van Gereformeerde Ouderen §«, van Lutherfche 1 , en van Roomfchgezinde 't9, maakende in 't geiieel §* Kinderen.
Van de Lïst der Gedoopten, in den Jare 1781.
Er zyn" in de Drie Kerken alhier Gedoopt Burger en 3 Militaire Kinders, van welke in de Gereformeerde Kerken, |3, in de Lutherfche Gemeente, 1, in de Roomfche V ; dus in *t geheel f Kinderen. — Als men dit etal vergelykt met dat van de Geboorenen, welke gedoopt hebben kunnen worden, zal men omtrent' de Burger Kinderen een verfchil van één meerder gebooren als gedoopt, bevinden; om dat van de 3 Onecht gebooren kinderen, zynde één Zoon en twee Dochters, maar gedoopt zyn de twee Dochters, terwyl de Zoon van Gereformeerde Ouders, of voor fcv gedoopt heeft kunnen» worden geftorven is;
qf



binnen de Siad Heusden. i 83
of in eene andere nabuurige Gemeente moet gedoopt zyn. ■ indien men wyders de kolom der kinderen, van Gereformeerde Ouders gebooren , van maand tot maand vergelykt, met die van de Gedoopten , zal men ook eenig verfchil ontdekken; alzo eenige kinderen in k laatft van deze Maand gebooren , niereerder gedoopt zyn geworden , dan in 't begin van eene volgende maand. — Maar, in de Kolom der Kinderen van Roomfche Ouders is een wezenlyke misflag begaan; want, in January zyn gebooren twee, Dochter en Zoon; en ééne Dochter gebooren, namenlyk het paar tweelingen, en rri dezelfde maand; echter gedoopt twee Zoons en ééne Dochter. — Dan de rede van deze feil moet, naar myn vermoeden, in de lyft van de Vroedvronwe gezocht worden; vermits de Dooplyft der Roomfchgezinden zeer naauwkeurig is.(— Deze misflag zou men waarfchynlyk vereffenen kunnen, hier mede namelyk, dat de Vroedvrouw in de Maand January (alzo zy doorgaans met fchrapjes aanteekent) één te veel, en in Maart, één Zoon vergeeten heeft cp te fchryven. — Voor het overige komen de Getallen der Geboorenen met de Gedoopten over een; want 'er zyn Gebooren 13 Zoonen, waar van men de Onechte, hier boven gemeld, aftrekken moet, dus 12 tegens 12 die Gedoopt zyn; wyders zyn 'er 18 Dochters Gebooren, en zo veel Gedoopt. — Deze gelykheid blykt ook by de Militaire Kinderen.
In de Gereformeerde Kerken zyn Gedoopt | Zoonen, en 1° Dochters. M 4 In



i§4 Lysten der Geboor. Ged. Getr. en Ges?, —-— Lutherfche ,
S 3 1
• Roomfche -—. , __ ,
9 8
I B
I- l8
In 't geheel _ .
Firn Je Ltst der Getrouwden in den Jaare 1781,
Nademaal het getal der Getrouwden niet zo aanmerklyk is, dat het zelve eene byzondere Ruitkaart of Roofter verdient, zal ik het " eene my opgegeeven is, hier l'aaten volgen.
In de Maand January 2 Paaren Roomfchen.
' February 1 Gereformeerd.
1 April 1 i Roomfche.
1 Mai 1 Gereformeerd.
1 Juny 1 Roomfche.
« Novemb. 2 .
Dus in 't geheele Jaar 8 Paaren getrouwd, waar van 'er twee Gereformeerde; en 6 Paaren Roomfche zyn, alle Burgers of Ingezetenen.
Deze fom met het gemiddelde getal Perfoonen, jaarlyks alhier trouwende, volgens opgave van de twee voorgemelde Tienjaarige Trouwlyften, vergeleeken zynde , is het een met het éndcr genoegzaam over eenkomftig; nademaal
dat



binnen de Stad Heüs.ïS; iSg
dat gemiddelde niet meerder dan 8 a'9 Paaren Jaarlyks bedraagt.
Van de Lyst der Overleedenen in den Jaare 1781.
De aan my opgegeevene geftorvene Perfoonen , heb ik gebragt op twee afzonderlyke Ruift kaarten, waar van d'eene de afgeftorvenen te kennen geeft, met aanduiding van de maand in welke zy Overleeden zyn; benevens de byzondere onderfcheiding van Vryer, Vryster, enz. de andere doet zien, behalven de onderfcheidene Staaten en Sexen, ook den (Ouderdom der Huuwbaare en Bejaarde Perfoonen, van 10 tot 10 Jaren; beginnende met den Ouderdom van 20, en zo voorts tot over de honderd Jaaren oud. Deze fchikking heb ik daarom verkooren, dewyl men den waaren Ouderdom van fommige Lyken niet net weet te bepaalen. — Eindelyk heb ik de kinderen en onbejaarden in eenen byzonderen Roofter gefteld, daar in onderfeheidende, in de eerfte .plaats, de Sexe; dan wyders den Ouderdom, beginnende met die onder het jaar zyn, en dus voortgaande van 1 tot 5 Jaaren. — Deze Ruitkaarten hadden kleiner kunnen vallen , dewyl 'er verfcheidene kolommen in ledig zyn 5 dan het oogmerk hier mede is alleenlyk, myn concept den Lezer onder het oog te brengen , terwyl 'er in 't vervolg geen meerder getal Ruiten en kolommen zullen opgegeeven, als *èr gevuld kennen worden. — Dit weinige heb ik noodig geacht deswegens te berichten. — Men ziet uit de eerfte Lyft, dat'er geftorven M 5 zyn



'ïSö Lysten der Geeoor. Ged. Getr. m Gest\
zyn 22 Burgers, en i Militair Perfoon; doch de laatfte de Groot Major dezer vefting, en dien volgende zodanig een Amptenaar, meeft altyd zyn va ft Domicilium alhier gehouden hebbende, kan dezelve aangemerkt worden als een Burger , of een altyd blyvend Ingezeten; weshalven ?er dan 23 Perfoonen zyn geftorven; maar, by dit getal moeten nog 3 dood geboorene kinderen gevoegd worden; dewelke over'zulks aan het Comptoir van den Secretaris, als ontvanger op het Middel van begraaven, in deze Provincie geheeven wordende, niet hebben behoeven aangegeeven te worden ; maar die my uit de aanteekeningen van de Grafdelvers gefuppleerd zyn; des 'er in alles 16 Burger Perfoonen geftorven zyn. •— Dit getal zal men ook, by het befchouwen der reeds gemelde a Tienjaarige Lyften, en dus in 20 Jaren tyd, twee maaien alzo bevinden; zynde namenlyk, het Minimum van dit tyds verloop; terwyl ook het getal van 29 twee maaien in dezelve te zien is, en de meelten tusfchen 30 en 40, zeer weinigen boven bet laatfte; waar uit men (gelyk wy aangetoond hebben) voor een gemiddeld getal jaarlyks Overleedenen kan ftellen, 35 36 a 37 Perfoonen; waarom het getal der geftorven eh in dit Jaar zeer gering is.
"Wanneer het getal der Huwbaare en Bejaarde Perfoonen, in de tweede Ruitkaart, met elkander vergeleeken wordt, zal men befpeuren, dat de jongften van hun, tusfchen 50 en 60 Jaaren op hun Overlyden oud geweeft zyn ; wyders dat de oudfte zyn geweeft tusfchen de 90 en 100 Jaaren; en eindelyk, dat het grootfte getal geftorven zyn van 60 tot 70 Jaaren; waar
Op dan die van 70 tot 80 Jaaren volgen. 1
Van



. binnen de Stad H e tt s d t n. i $7
Van de 25 Overleedenen zyn 'er 15 bejaarden en de 11 overigen onbejaarden en kinderen' waar van 3 dood g'eboófèn; 5 onder het Jaar' en 3 van e'e'n tot vyf Jaaren, in voeren 8'Kinderen van de 11, ónder het Jaar Overleeden zyn.
Ten befluite merk' ik aan, dat van het getal der Overleedene Bejaarden, dac van bde Vrouwelyke Sexe grooter is, dan dat Van de Mannelyke , zynde tot elkander als 8 tot 7 ; maar, ten aanzien van de onbejaarden is het anders om; want 'er zyn meerder Jongens als Meisjes geftorven, ftaande tot malkander als 6 tot 5. ,
Zie daar! goedgunftige' Lezer, het geene ik aangaande dit onderwerp noodig gedacht hebbe mede te deelen , voor zo verre ik door toedoen der hier boven genoemde Heeren, het nooiige hebbe kunnen magtig worden; heb ik hier mede eenigzins aan het Doeleinde d.jr Ed. Maatfchappye voldaan, zal het my ten uitterften aangenaam zyn, en ten fpoore verftrekken, indien my de goede Voorzienigheid gezondheid verleent , om op dezen Voet voort te gaan, en het gebrekkige daar in bevonden wordende, in 't vervolg trachten tfi verbeteren > waar mede blyve
UEDW. Dienaar,
:a ■ jan esdre;
Heusden den iftei* July 1782,
b e -



i88
KORT BERICHT
aangaande den ROODEN-LOOP, welke in 't Jaar 1781. in '.HERTOGENBOSCH, geregeerd heeft, onder het Volk van van zyne Hoogheids Lyf Regiment
ORANGE VRIESLAND,
waargenoomen door D. K R U S E M A N5
Cbirurgyn Major van voorn. Regiment des tyds aldaar in Garnizoen.
De Ziekte, welke thans het onderwerp dezer korce Verhandeling uitmaakt, is van zo veel uitmuntende Schryvers, derwyze in 't breede Verhandeld, dat het onnoodig fchynt, zaaken op te gecven, die reeds genoeg bekend zyn. Dan, naardien de Roodeloop, federt eenige Jaaren, meer dan gewoon, nu in het eene, dan in een andere deel van ons Land., epidemicè gewoed heeft; en zich de geëerde Correfpondentie Sociëteit alle moeite geeft, om de heerfehende Ziekten, welke in ons ■Vaderland Jaar.yks voorvallen, na te vorfchen , vind' ik my verplicht, andermaal pooging te doen, om ware het mogelyk, hoe gering ook, iets toe te brengen, ter bevorderinge van dezen pryswaardigen arbeid, door een Kort Verhaal te geeven, van al het geene, dat zich ook met opzicht tot deze Ziekte onder myne Lyders vertoond heeft; de manier,
Wee-



Rooöenloop in 'sHërtogenbosch. 189;
op welke zy behandeld zyn , en de uitwerkingen, welke de toegediende middelen gehad hebben.
Den 16 July 1781. marfcheerde het Regiment uit Maastricht, naar 'sHéktog-.na 0 s c h, in eenen ftaat van gewènfclite gezondheid, niet tegenftaande de Roodeloop^ eenige Weeken, voor ons vertrek te Maastricht had b ginneu te regeeren, eri voornamelyk te Wik (zynde een VestingSteedje, dat door middel der Maas - brug , met de Stad vereenigd is,) reeds zeer Epidemik geworden was, vooral onder een Battaillon Schotten van Ho oston, dat aldaar Garnifoen hield, van waar de Loop vervolgens te Wik, en eindlyk te Maastricht overfloeg.
Wel is waar, er waren van ons Regiment eenigen weinige met de genoemde Ziekte in 't Hospitaal geweeft, doch deze kwamen volkomen herfteld, op dcn Marfch, en zyn ook, zo veel my bewuft ia, niet weêr in geftort.
Maar den tweeden dag van den. Marfch begon, de een na den anderen te klaagen, over Buik-pyn en menigvdldige Afgangen, dan het getal nam weinig toe, zo dat 'er niet meer dan tien of elf Dyfenteriften by het Regiment waren, toen hetzelve in 's Hertogenbosch binnen trok, zynde nog meeft alle Reconvalescenten, behalven een, die zeer gevaarlyk lag, en weinig dagen daarna aan de Ziekte; ftierf.
Geduurende den tyd, dien wy op den weg doorbragten, was het weer de eerfte dagen matig waarenj] doch in de laatfte ongemeen heet,
wei-



icjo Bericht aangaande den.
we;r,ig Wind, en groote Droogte. Het Volk; door de fterke beweeging van den Maren, w Jke juut, in 't heetfte van den Zomer voorviel, werd daar door zeer, vermoeid en afgemat, zo dat 'er veelen op den weg nedervielen: zy laafden hunnen dorft met water uit moerrasfige poelen; zy ontblooten zich, van wegen de warmte, en dronken, dus ontbloot cn verhit, het koude water, waar zy zulks bekomen konden.
Zulk eene fterke verhitting en beweeging was reed'- genoeg, om eene neiging tot bederf in de vochten te verwekken; waar by nog kwam, eene fchielyke belette perfpimtie, waar door de uitwaasfemende vochten, naar de Gal en Darmen kunnen over gevoerd zyn, en dus den Loop te weeg gebragt hebben: voeg hier by eene bykomende befmetting zelve, welke onder het Volk, nog te Maastricht zynde, kan op gevat zyn; gelyk bleek aan de weinigen, die ree..s aldaar, aan die Ziekte in 't Hospitaal gelaboreerd hebben; en aan die geeien, by welken zich , dezelve den tweeden dag van den Marfch, al vroeg heeft beginnen te openbaaren.
Den 31 July, betrokken wy het Garnizoen van 's Hertogeneosch, de Zieken, die by het Regiment waren, mogten niet in de Stad vertoeven; maar wierden gebragt buiten dezelve in een Fort genaamd Pa pen bril; en waren dus van alles afgezonderd.
Plet waren allen geen waare Dyfenteristen, welke toen, en in 't vervolg van tyd, op dit Fort ontfangen werden, naardien op bevel
van



Roodenloop in 'sHertoóenboscïï. ioi
van den Heer Commandant Douglas, alle M/litairen welke over Buikpyn en meer dan gewoone Afgangen begonnen te klaagen , terftond! de Cafemen moeften verlaaten en zich naar het genoemde Fort begeeven. Flier door werden de Cafemen, en andere Militaire woonino-en, altyd zuiver gehouden van de Ziekte; en dé Burgery, bleef langs dien weg, ook het beffc van de befmetting bevryd: althans de Ziekte • heeft zich in de Stad flechts onder deze en geenen geopenbaard; en de andere Regimenten, die .met ons aldaar Garnizoen hielden, werden 'cr niets van gewaar, voor »t laatfte van Oaober, wanneer men eenige Diarrhoea en ligte Dyfenteria , onder hen begon te befpeuren, welke ik niet weet, of wel door de onzen, zyn befmec geworden; naardien hunne Cafemen, van de onzen, veraf gelegen waren en gemelde Ziekte geduurende den ganfchen nazomer ook in de Majorie en andere onderliggende Dorpen, vry hèvig onder het Land-Volk gewoed heeft.
Dan , of fchoon het die geenen , welken op gem. Fort ontfangen werden, niet altyd, tot eene waare Dyfenterie overfloeg, zo kreegen dezelven nochtans allen die Ziekte in eenen meer of minderen trap,
In de ligtfte gevallen klaagde de Zieken over Pyn en Krimping in den Buik; meerendeels gepaard, met veel bloedige afgangen. Het getal der afgangen ging by dezen zelden dat van 10 of 30 m een etmaal te boven: zy bleeven meerendeels op de been , en hadden geen Koorts of andere toevallen; alleen toonde het " wit befhg der tong, walging en afkeer van Jpys, dat de eerfte wegen fterk bezet waren,
en



fip2 Bericht aangaande den
en dat de pooging der natuur, om zich van het fchadelyke te ontladen , nog onderftand van de konft begeerde; gelyk het dan ook zelden miste, of deze Ziekte waren binnen den q> of 8fcen dag ten vollen herfteld.
Door hun den eerften dag een Vomitif uit Ipecaeuanha te geeven, en waar het noodiogeoordeeld werd, eenige uuren, na deszelfs werking, de verbetering en ontlasting der bedorvene galftoffe, verder te bevorderen door een Gerften Drank, waar in een once Zout van Wynfteen, ontbonden werd.
Vervolgens kreegen zy de Rhabarber alleen * 'of met Cremor Tartari vereenigd.
Zelden was eene herhaaling van 't Braakmiddel noodig; alleen bewerkte een verzachtende* Atibaa Drank, of foortgelyke, benevens nog eenige giften Rhabarber, de herftelling.
Gebeurde het fomtyds, dat, niet tegenftaande de genoemde Ontlafting-maakende middelen, de Loop nog aanhield; deels uit zwakheid, deels uit een te gevoelige aandoening der Darmen, voor de minfte prikkelende fcherpte; dan gebruikten deze Zieken met een zeer goed gSvolg eenige Abforbentia met of zonder Rheum, als Corall, rubr. Comu Cervi uft., Lapid. Can* cror. Gum. Maftich, Bolus Armena enz. Op deze wyze kwamen 'er veelen de Ziekte gemaklyk te boven; doch de meeften waren zo gelukkig niet; maar hadden een veel gevaarlyker foort van Dyfenterie, te befcryden. Een Dyfenter ie, die, met enkel Ontlasting maaken da
mid*



ftöODENlóOP h 'sHERTÖGlNBbsCH. ïb_
SS" Tn tG geneeZC" W3S' maar die wel ttn Zl°/ata ? ^^oopffillende midden , moeft worden te keer gegaan- o-e-
ken Ul VT°Ig ^nerWaarneenfingenbly ' ken zal. By zuken, begon de Ziekte metgroo-
men/n^dinS in de» Onderbuik; en wel meeft tn den omtrek van den Navel: meeren üeels ging deze Darmpyn, van het begin af'verzeld met menigvuldige Afgangen,- doch zulks gebeurde niet by allen, naardien 'er fommioea geweeft zyn, die verfcheidene dagen te vcSen . den Afgang gehad hebben zonder pyn; terZl anderen integendeel, eenige dagen vooraf bmk
dTgnvSn?en'alvorens de «£fè
By den aanvang der Ziekte, waren de ontogen niet zo veelvuldig, en het bloed onder dezelve ook m minder hoeveelheid dan in de volgende dagen , waarin dezelve holanï hoe bloedver werden, en in getal dusS vermeerderden, dat dezelve wel van ^ ioo en meer m >t etmaal zyn geteld
n«n <-» „.„ tJ ^evoeiaen, met poopinoten- L dif"' ^ te k™"en ontlas* neer hun Y T>verI>g"ng bekeurden, wanneer hun door Buikopenende middelen of' CJyfteren afgang bezorgd werd UaQ'Cn> ot



194 B £ iu c h t aanzsazdi dc;i
De Excrementen, die ont!aft werden, watren niet by allen en in a;le tyden der Ziekte dezelve; fommige ontladen in de eerfte dagen., onder de bloedige afgangen, groene gal-ftoffen , andere wormen ; doch in ;t vervolg zag rnen meeft bloed, fomtyds heele bloed-klompen, doch meerendeels bloedig flym, of bloedwater.
Eenige loosden nog eene ongelooflyke hoeveelheid van harde faces daar onder; en zulks gebeurde zelfs by Menfehen, die reeds verfcheidene dagen aan den Loop gelegen hadden.
Die geftorven zyn, hebben tot 't laatfte toe onophoudeiyk bloedige llym ^ntlaft.
Liet bloed verminderde veeltyds onder de r.fgangen, na dat de Ontlafiing- maakende middelen, zo boven als benedenwaards' in orde gebruikt waren.
Dan, zujks gebeurde niet by allen; want by dc gcvaarlykften gefchiedde zulks niet, dan na het gebruik der Opiata en andere Stillende mid* delen.
Den tyd, wanneer het bloed in den afgang begon te verminderen, en de faces van couleur te veranderen, was veeltyds omtrent den 7£n, of 8ften dag ; maar in de fiimfte foort duurde bet wel tot den io.en of i3en dag, aleer men deze verandering gewaar werd. Zo ras zulks begon te gefchieden, verminderden ook de Pyn, cn andere toevallen; gelyk boven gezegd is; en dan gebeurde het zeiden, dat de a£ gangen wederom van nieuws bloedig wierden,
of.



RooDENLOOr ht 'sH-RTOGÏNBOSCa; 'ipj
'of, zo zulks gebeurde, was dit flechts vaa korten duur.
Te recht draagt deze Ziekte by fommigen. den naam van Pers-loop; want persfingen en vruchtelooze poogingen op den afgang, was een toeval, zeer eigen aan alle Zieken; welke van dcn Loop, op het zwaarfte werden aangetaft.
De tyd, wanneer dezelve het meeft bef fpeurd werden; was in 't begin en voortgang der Ziekte, want, zo ras die begen te verminderen, hoorde men ook weinig-meer over dit laftig toeval klaagen. Zy, welke van deze persfing het meeft te lyden hadden, klaagden teflens°by aanhoudenheid over pyn aan den endeldarm , welk als dan geè'xcorieerd en ontftooken 'er uit zag. Ook hadden fommigen zulk een persfing, op de waterloozing, dat zy niet, dan met groote moeite en pyn, dikwyls maar weinig teffens, hun water konden ontlaften.
Eenigen klaagden over zwelling en opblaajzing van den buik; doch by naauwkeurig onderzoek, vond ik, dat zulks meer in de verbeelding der Lyderen, dan in het wezen der, zaake zelve beftond.
Are de Zieken, vooral de ergften, welke hier bedoeld worden, hadden van 't begin af, de tong met eene witte flymige korft bezet, die fomtyds zeer dik was; en, alhoewel deze by de zachtfte Loopen, na het gebruik der Evacuantia verdween , zo bleef dezelve, nier, tcgenftaande, deze in zwaardere gevallen, ge-, duurende dc» langften tyd der Ziekte onveran]Sj _ de-rq



&f)è Bericht aangaande dcn
derd op de tong; zo dat men de krachten de/ JLyderen, door het te lang aanhoudend gebruik derzelven, eer ten eenemaal zoude hebben uitgeput, dan dat men de zuivering der eerüe wegen, en van die der tong,had kunnen en mogen verwachten.
Wanneer derhalven het gebruik der Stillende middelen gevorderd werd, was het gevaarlyk om daar mede zo lang te vertoeven en zelfs noodeloos; wantdezuivering der tong gefchieddongemerkt in >t vervolg ; terwyl de onreine ftoffen, van de natuur zelve, door den Loon genoeg ontbft werden.
Sommigen klaagden by het besin der Ziekte, o ver walging en neiging tot braaken, eeni2erf zyn er geweeft, die onderfcheidene maaien eene galachtige bittere ftof hebben uitgebraakt.
In de Dyfenterien, die niet van de ffi'mfte wit* .ren, was de pols niet veel veranderd; doch de nevigfie Zieken hadden doorgaans een radden • •maar niet zeer vollen pols: zy hadden Dorft' Jiitte, Bloözing en andere téekens van Koorts.'
Een volle pols was niet eigen aan de Ziekte • échter vertoonde zy zich wel eens by verhef! fing van Koorts; ook meen ik zulks ook wel bemerkt te hebben na het gebruik van het Opiumveel eer zweemde dezelve naar eenen kleinen en ingetrokkenen, gelyk zy altoos was, wanneer de Ziekte gevaarlyk werd; doch zy kwam ^£rdkmeer gemaatigd, zo ras de andere toevallen begonnen te verminderen.
Integendeel vond ik in die geenen by Weïker



RoODENLOOP in 'sHertOGENBOSCJT. l9j
de Ziekte doodelyk werd, dat de pols meer en meer introk; en van dag, tot dag zodanioverzwakte, dat zy wel twee dagen voor dei dood weinig of niet meer te vinden was: terwyl de Lyders nog zeer prefent waren, en men niet zoude geloofd hebben, dat de dood zo na by was.
inneer de ##*n niet gefluit konden werden, maar veel eer vermenigvuldigden de ontladende ftof meeft uit bloed beftond/ en de hevigheid der pyn dezelfde bleef, dan kwam er by zulk eenen ingetrokkenen pols, een fchielyk verval van Krachten; het Lichaam vermagerde, als van uur tot uur; heraano-ezicht verviel en de Lyders kon den zich niet*meer overend houden; maar vielen, over gelaaten aan hunne eigene zwaarte, yan het bekken te? neder; zy waren benaauwd, woelachtig, by ylaagenylhoofdig, en kreegen den hik; bleeven m dezen gevaarlyken toeftand, de middelen onvermogend, dan zonk, na verloop vanTeï mg tyds, de pols geheel weg, het rood derwangen werd paarsch en blauwachtig, daar volgde een koude der uiterfte ledemaaten , ver" mindering van gevoel en de Dood.
. Een der geftorvenen loosde, den dag voor zyn verfcheiden, het bloed uit zyn Keel.
. 7an de geenen, die den Hik gehad hebben 1 is 'er een opgekomen, de overig die dï ver' ichynfel kreegen , zyn geftorven?
J*tï3ÏÏ £ ,-?Ctrokken ™ Journaal >
,n wam in al het gezegde zo naauwkeurig Sp2 N 3 ge,



ioS Bericht aangaande den
geteekend is, als ik hetzelve, by ieder bezoek yoor het bed der Lyderen gevonden heb.
Indien ik niet gevreesd had den Leezer met Journaals gewyze Hiftonen van zo eene bekende Ziekte te verveelen, zonde ik 'er hier verfcheidene van de merkwaardigfte hebben kunnen by voegen, om te bewyzen , dat deze algemeene befchryving der Teekenen, met die tier byzondere, wel overeenkomt
Dan, om kort te zyn, gaa ik thans over tot de Geneeswyze , welke by dit gevaarlyke foort yan Dyfenterie gehouden is.
Met opzicht tot het Dicè'c, was men genoodfaakt zich wat te voegen naar de ongemakken van plaats en andere omüandigheden, waar in wy gebragt waren : de Zieken moeiten zich op dit eenzaame Fort in oude vervallene Wachten behelpen : zy werden gelegd op britfen, die echter van ftroozakken en dekens wel voorzien ^werden.
Eene zuivere Lucht werd , door twee tegen 'over elkandcrj openüaan de deuren, geduurig ingelaaten; het vertrek werd aanhoudend met den damp van kooieenden Azyn doordrongen; de uttwerpfelstzorgvuldig weg gedaan; en de Zieken werden op hun tyd gezuiverd en verfchoond.
De gevaarlykfle werden in een vertrek by malkanderen geplaatst; de mingevaarlyken en Reconvalefcenten in een tweede, en de Vrouwen in een derde.
Zy kreegen voor Spys, dunne Haver, of
Tar-



RoODENLOOP in ssHERfogenbosch. 1§%
Tarwe-meel Pap, Ryft-Soupen; Broodpap enz. tot Drank gebruikten zy het Afkookfel van Gort, met of zonder Melk, of ook wel het Decoctum Album van Sydenham; doch als de Dorft niet groot was, werden zy tot het drinken niet zeer aangefpoord; want men kon duidelyk merken, dat de veelheid van Drank, de Afgangen vermeerderde.
De Aanwyzingen, welke ik ter geneezing dezer Ziekte noodig oordeelde, waren eerft de fchadelyke Scherpte, in maag en darmen huisvellende, te ontlaften , en te verbeteren.
Ten tweeden: de genoemde Scherpte te verzachten, en tevens de wanden van het Spys-ka naai tegen derzelver prikkel te befchermen.
Ten derden : de te groote Gevoeligheid dezer deelen eenigermate te verminderen, en
Eindelyk: de verzwakte deelen hun verlooren veerkracht weêr te geeven.
Belangende de eerfte Jndicatie: van deze leert de ondervinding van allen, die met deze Ziekte hebben omgegaan, dat zy wel befiierd wordende, het voornaamfte deel der geneezing uitmaakt. Ja fommigen der nieuwfte fchryveren, cn onder dezen de Heeren Zimmerman en Tissot , gebieden by na niets anders, dan de Middelen , welke aan deze Indicatie beantwoorden : zy yveren zeer fterk tegen het Opium en alle Samentrekkende Middelen , hoewel de Heer Tissot , hier ontrent eenige bepaaling.maakt, en de dlcrgevaarlykfte toevallen by brengt, die zyn Edele zegt, dat daar op vo1N 4 gen«



sop Bericht aangaanée êen gen als men die te vroeg geeft- maar hv W met aan den tyd, wanne^rmen m™ deZef ve begmnen mag en fpreekt ook niets van derzelver nuttig gebruik, of wyze van toediening. Jk ben te zeer ingenoomen met het gevoelen dezer fchrandere Geleerden , dan daUk met met hen gelooven *oude, dat de Opiata en Samentrekkende Middelen, 'de allerfchad lykfte uitwerkingen kunnen hebben, en de ganfche ry van onheilen aanbrengen die de Heer Tissot op noemt, als men die te vroeg geeftfchoon lk aan den anderen kant niet kon tol' ï emmen, om over h geheel genoomen, zo weinig werk te maaken van het Opium, als een middel, daar andere niet min kundige Genees-
Ïefchiï in° >lf VrYS °P flellen' ecl^rhad dit Sr ,begm 20 veel invIoed op myn zwakke kunde en gebrekkige ondervinding met opzicht tot deze Ziekte, dat ik niet dan fchoorvoetende/befluiten konde, om ïr my
v^'het'nv'^ dan' "aardien gemelde fchr/SvalJen Sr"' -m tM eenemaa*> ^ in alle, ge^aJen verwerpen; en voor het overige de
Se" ïnSY\ °m "i tC fP-eken, ï/het vonl?K^lf lkCT, m dcze Ziekte aanmerken, Teiïnt^cnredenat00s' om my van deszelf Smü? Hoiw ,G kaCen afrchrikken; en-een 1,të\ Uo,ekm°edig, en aanhoudend gebruik iirVieeft m7 in 'C verTO]g deszelfs on-
^n cn do' T' -"f226" ' rCC?lt leeren k^nen, cn de ondervinding heeft my de befte
onderrichting gegeeven ter bepaalbg van den
e htrw,zrenrdVe begi"nen' zo °«k d" {echte wyze, hoedanig men hetzelve, met opzicht



ROODSNLOO? in JsIl£R.TO©ETÏI5 0SeH. 20^
zicht tot de veranderingen, die 'er in de Ziekte voorvallen, moet beiheren. (*)
Doch om weder te keerèn tot de eerfte In-, dicatie, zo werd de geneezing begonnen, met een Emetkum, het welk gemeenlyk uit een half Draphma Ipecaeuanha heftond.
Eenige uuren, na dat dit middel zyn werking geëindigd had, liet ik die Zieken, by welken , haar aanwyzing der opgegeevene kenteekenen eene bedorvene galachtige verzameling in de eerfte wegen plaats had, een once Zout van Wynfteen, gekookt in een Pint Gerfte Water, binnen den tyd van weinige uuren gebruiken. Door deze beide Middelen ontladen "zy, zo boven als bened,enwaards, dikwyls een groote hoeveelheid Galdoffen: zelden'heb ik een tweede Braakmiddel noodig geacht; hoe wei ik daar toe. een en andermaal verplicht ben 'geweeft, en
als
E*] Men zie ten dezen opzichte dc onierfcheidene Artikels in het Regijier van het Jaar i 779, bl. 104 , verg=leeken met het Onderlinge Verband, bl. 162 — 167. met. 183. uit welke plaatfen gxnoegzaam blyken zal, in welks gevallen dit heilzaam? middel al en niet, ia welke het in eene meerdere of mindere maate gebruikt is; en in welke men eindelyk tot eenen zeer hoogen trap is moeten fpklimmen, zander welken geene geneezing te bekomen ■w:s; gelyk de bevinding zulk te Enkmuizen ente Harlincen onwederfpreekelyk beveftigd heeft; en de voortgezette proeven, hy het einde van dit Geneeskundig Jaar door den ervaaren Heere P. Lenjius gedaan, ten overvloede beweezen hebben- Weshalven al het -fchynftrydige, weleer tegen dit middel ingebragt, tegen dit held-r Ic'iyncnde licht van zelve moet verdwynen; en mende toets der beproefde bevinding, boven het vernuft, den vooriang gecven moet: vooral, wanneer men de byzondeXt gevallen en gelegenheden, wel en naauwkeurig vai> emanazxen onderföhcidtj
Af5



is>« B e e. i c ii t aangaande den '
als dan de Ipecaeuanha in kleine Do/es, of een flappe ontbinding van den Tartarus emeticus deed gebruiken.
Den dag na de werking van bet Braakmiddel bevonden zich de Zieken meer opgeruimd en de afgangen waren daar op voor een korten tyd minder.
Als dan kreegen zy een Afkookfel van Tamarinden alleen, of met Manna, of Snl Ebsham Deze Buikzuiverende drank, verminderde wél niet het getal der ontladingen, maar nimmer zag ik d?.ar door de pyn vermeerderen, gelyk fommigen van de zuure middelen voorgeeven ; ik vond dezelve in >t begin der Ziekte gegeeven allergepaft, om de fcherpe galftoffen te verbeteren, en beneden uit te leiden.
Den derden dag gebruikten zy de Rhabarber; zelden gaf ik die in fubftantie, of voegde daar, om de zo even genoemde rede, den Cremor Tartari by; maar federt ik vond, dat de Rhabarber in fubftantie meer tormina maakte, kreegen zy die in *l vervolg gemeenlyk in Tinctuur, na de bereiding van "Rolfincius, gebruikende daar van alle 6 uuren een lepel vol.
Des avonds van den derden dag, wanneer de Zieken, door de ontlaftingmaakende middelen, en door den Loop zelve afgemat waren, kreegen zy voor de eerfte maal een ruilmiddel; zelden heb ik 'c zelve eerder gegeeven, en dit beftond uit
Laua



'RpODENioop in 'sIIertosenbosCii. 103,
R. Laud Hquid. Sydenb. gutt. xv* Syr. Diacod., 5 ƒ3. Mentb. §ƒ, F. Hauftus.
De Rhabarber Tinfiuur werd vervolgens op. deze wyze eenige dagen voortgebruikt.
Ingevolge de Tweede Indicatie kreegen de Zieken tuftchen beiden dikwyls den eenen, óf anderen lymigen en verzachtenden drank 5 als het Decoctum album Sydenhami; een drank va:i Saleb, of ook wel deze volgende ;
R. Rad. Alécea, y. Herb. ejusd. Mj. Flor. Rbead. Mj3. Sem. Lin. cont. 3j. Coq. in f. q. Aq. Colat. lib.j. adde» G. Arabici, 3j. Syr. Althace |J.
Mi
Wanneer hier na de Loop, met deszelfs voornaamfte Toevallen, verminderde, dan gebruikten zy vervolgens de Rheum nog in kleine dojïs , of ook het volgende Mixtuur»
R. Tinei. Rbei, |ï. Gum. Arabici §|3. Aq. Mentb. §vj. Sjrup. Diacodii |j.
M.
Dan, zulks gebeurde in den Loop, waar van thans gehandeld wordt, zelden; de ontladingen bleeven aanhoudende voort duuren, de krachten vervielen zecc, en de Lvders zouden dc ' ' Onr-



^04 Bericht aangaande den
Ontlafting maakende Middelen, niet langer V? ~ ben kunnen verdraagen, zonder n XVr t komen; weshalven het alsdan tyd was8 lm r de Stillende Middelen orer te «Z ° \f gefchiedde gemeenlyk omtrent de "Vyfflef f zesden dag vroeger of laater, na de krachten van de Lyders en onderfcheidene omfiand g£ den waar in zy Z!Ch bevonden. Als dan I bruikten zy m gevolge de Derde en Vierde Indicatie, om den Loop te doen bedaaaren en die daar uit volgende Toevallen voor te koXnd?M^ &
rJL^cinfChV0ldted zeer wel h« Mixtuur' van Storcic (zie deszelfs Onderwys in de beoeffènde Geneeskunde pag. S3? No> ^ m^m-
S-r Bot. Artnena, 3j.
Pulv. Terr. Catechu 3/3. Syr. Diacodü 5/3. Aq. Flor. rbcead. £vi.
M. 3 J
Alle uur twee lepels vol.
Het #aM/?w emodynus, werd daar by allttTtVT gebrU,ikt; g^eurde het7, 3 t bedaardef' t°P ™nderde > e" de toevallen pedaarden, dan werd 'er verder by het Mixtuur niets gevoegd. *
Maar, als de Ziekte 'er niet fpoedig na ver" anderde, en men den tyd noodig hadg, omTe
brerTef dan'^Vï ^ »< bei^nï Drengen, dan werd daar by gevoegd het ƒ au danum liquidum Sydenhami, van S do d^ pds alleen; of indien het noodig geoordeeld
wérd,



Roobeneoop k 'sHertogestbosch." 20^
werd, met het Eletfuar. Diascord. van 3j totfjS»
Inmiddels werden de voornoemde Iymige Dranken, inzonderheid, het Slym van Saleb hier by aanhoudende voortgebruikt; ten eindé daar door de darnlen geduurig te befmeeren en te befchermen tegen de fcherpte der Ziekte ftoffe, die daar door tevens verzacht konde worden.
Deze middelen toonden zich dusdanig werkzaam, dat kort daar na de Ziekte eene veel betere gedaante aannam; want de ondafiingen werden langzamerhand wein/ger, en te gelyk verminderde ook de pyn; de excrementen werden minder bloedig gezien, begonnen met feces Gemengd te worden, en werden na weinio-dagen , zonder eenig bloed ontlafl: ook kwam de pols weer op, en werd natuurlyk.
Dus kan ik betuigen, dat het Opium wel verrevan fchadelyk tezyn, gelyk fommigen wil-
a'a die„her ZClve daarom als een gfvaarTyk middel afkeuren, my nochtans groote8 dSen gedaan heeft; mits hetzelve ter rechter'tyd 7e
S^weSe.111 " gepaSteh0CVe^id7oe?e-
. Niemand heeft daar van Verftopping, Bloozing, Benauwdheid, Koorts, of eenfg TdTr
ee^stmlr^ h? °* ^Cw
eens Demerkt te hebben, dat 'er de pols war voller na wïerd. Integendeel werden 4 de Zieken merklyk door verligt; byzonder wan
"e^oole" ^ ^ ^ ^ ^InoIyZ ^enoomen en des noods zynde ook in der.
NicM van het bovengenoemdemet het
Lau~



fcoö" BuiCHt aangaande dcn
laudanum,) gebruikt hadden; want, dan wer3; den zy des nachts minder door pynlyke Afgangen, of S.aapeloosheid gefolterd; en waren des morgens, heel verkwikt, als zy ontwaakten.
Geduurende den dag, lagen zy, onder desZelfs gebruik in eene zachte tranfpiratie, met vermindering van toevallen; veeltyds flaaperig, bf in eene aangenaame fluimering; anderen bleeven wakker en genooten daar van het zelfde voordeel.
Zo ras de Loop en andere toevallen begonnen te verminderen, dan werd het Mixtuur fpaarzsamer gebruikt; de Opiata werden verminderd, en het Anodynum des avonds te rug ■gehouden. Dus werden als dan de genoemde middelen trapsgewyze, in weiniger hoeveelheid toegediend, naar maate de Ziekte afnam.
Daar en tegen, wanneer dezelve zich wederom verhefte, en de voorige toevallen zich van nieuws begonnen te vertoonen, dan werd het gebruik daar van vermeerderd naar evenredigheid der Toevallen.
Op deze wyze werd de afgang niet op geflopt, maar langzaamerhand verminderd; en, 'er is tot volkomene herftelling niets anders noodig geweeft, dan in 't laatfte eenige Conforum:ia; als mede de onderhouding van eenen goeden levens regel.
Ds Toevallen, welke, buiten genoemde behandeling, nog byzondere hulp vorderden, -waren voornamelyk pyn en Winderige Opzetting des Buiks; welke merklyk verligt werden, door warme verzachtende omflagen; als ' mede



, jfeooftENLoop tri 'sHertogeniosck. 107
mede Perfing op den afgang, en perfing op de waterloozing. De eerfte werd tegen gegaan met herhaalde Clyfteeren, uit zoete melk met eyërdoiers, en eene zekere veelheid van het Laudanum liquidum; en de laatfte, door het ruim gebruik der meergemelde verzachtende Dranken.
Sommigen der geenen, welken de Ziekte hadden doorgeftaan, ftortten, na dat zy wel geneezen waren, weder in, door dien zy hongerig geworden zynde, meer fpys gebruikten als de verteerings krachten toe lieten: echter, waren deze recidiven niet gevaarlyk ; maar werden door zachte Evacuantia, en vervolgens door verfterkende Middelen, benevens eengepast dieet, ras geneezen. Anderen vielen, na dat zy van den Loop herfteld waren, in een tusfchen-poozende Koorts; en .moeiten, niet tegenftaande, zy door den Loop 'niet gezuiverd fcheenen, fomtyds nog lange, het geweld der Koortssverduuren; naardien de Herin', gelyk bekend is, zelden eene fpoedige en beftendige geneezing dezer Ziekte toelaat. Doch de meesten bleeven gezond, en kwamen noch vry fchielyk tot hunne voorige krachten.
Het getal der Dyfenteriflen, welken onder myne bezorging gekomen, en op bovengenoemde wyze meeft behandeld zyn was in de zestig. De meesten en gevaarlykften van deze kwa* men in de Maand van Auguftus voor: reeds in Ottober liet de befmetting na; zo dat,, de Ziekte toen maar onder dezen en geenen vernoomen en in November geheel niet meer befpeurd werd ; in Dectmber is 'er nog een, die de laatfte was, onder myn bezorging gekomen,
zynde



BeUcht aangaande den
zynde eeniW,, welke de Ziekte van een del Dorpen uit de Majorie had mede gebragt
Van het gemelde Getal Zieken zyn 'er ftorven Drie Soldaten, en eerie Vrouw; welke laatfte reeds lang aan eene Water-zucht gZ kwynd had, voor dat zy VJn dtn Rooden 6
werd aangetast. ^
Twëe der geftorvenen zyn de eenigen o-e-
• TcT'l Wdkeu ASn C°mx Simaruba, alsookden Koorsbast gebruikt hebben: beide deze beroemde middelen hebben zich hier geheel onwerkzaam betoond; om welke reden ik myfedertdien tyd daarvan niet meer bediend heb.
De Ziekten, welke behalven de Roodenloop i dit Jaar onder ons Regiment alhier plaats gehad hebben , waren geduurende den Zomer weiniool geene In den Herfst hebben onder ons en andere Regimenten redelyk veel Naiaars-Koortzen geheericht: geduurende den Winter had het Garmzoen niet veele Zieken. In 't Voorjaar vari 1782, is het Regiment in eenen gezonden ftaat van hier vertrokken, om op de Zee-Kusten van « oord-Holund te Cantoimceren.
tlJST



Pag. 209
tlJST der GEDOOPTEN, GETROUWDEN, en OVERLEEDENEN, enz tf fa BOSCH, in 1781. '
P , , „ . Zoons, Docït. te fam;
j In de Gereformeerde
I Nederduitfche Ker-
Gedoopt i Tke.nT„.r, rr 55, 45- 100:
j In deWalfche Kerk 1. o. 4.
I In de Luth. Kerk. 5. 9' T4"
v. IndeRoomf.Kerk. 153. lSz' go/.
214. 209. 420. Dus 45 Kinderen minder gedoopt, dan in 'tjaar 1780.
r Paaren; J In de Gereformeerde Getrouwd <{ Kerken 7%m l Öp het Stadhuis c$\
i_ 143. Dus 4 Paaren minder getrouwd,'
dan in het Jaar 1780, "January, . Spnogih'tGr.Gasth. 5 February, 23 . . 9 Maart, 14 j ,1 April, 32 ' i
Mey, 25 . * l
ÓvKRI.EEDEjJJ11!15'' 8 • » ^ 3
jjuly, 22 . . 4
Augufty, 5r . . z
Septemb., 38 , .' &
Ocrob., 37 . 6
Novemb.5, 32 ; ; g , . j, Deeemb., 31 . 3
o333 ""^



5?ag. 4f2
Ingebragte Doodïk In het Gasthuis , Drenice^
lingen. , . . . . i.,
Onbekende Ziekten. 3
73
Nog aan dcn Rooden Loop overleeden:
in 't Pejlhuis in 's Lands Hospitaal s
op dcn Papenbril. 'Augufty, 1 : . < 3 September, 1
Odtober ,6 • é 1
November, 3
11 5 S
16
Totaal beloop der Dooden
in de Stad. . . , 333
In 't Groot Gasthuis. . 73
In 't Pesthuis. . .11
Op den Papenbril. . . g
42£
Dtjs .^meerder Overleeden, danin 'tjaar ï$0, En 1 meerder Gebooren, dan geftorven.-
LIJST



jPag si e1
LtSt der ZIEKTEN en TOEVALLEN, Aan welke de VOORNOEMDE 422 PERSOONEN GESTORVEN zyn. Accidenten. . . . ',, . , Beroerte . ; .... 4 Bloedfpuwing . t , . . ?
Buikloop t !
Gebrek aan Slikken . . 4 * t
Gevolg van Zog verplaatzing. . . t
Jigt .3
Ingewanden (bederf in de) 3 Kanker ..... a Kinderziekte .... 4 Kinkhoest . r-
|oiyk . ; f
Koorden . . f . . „~ '
Gal Koortfen . . ; '7
— Heete Koorden . . . 1
' Rot Koortfen 4 .1
Kraam Kinderen . • "• 4 I7
1 Vrouwen
Kramp . > * a
Lever Ontfteeking. . . * £
Verftopping . ... t
Long Ontfteeking . • ' D
Lo°P • S . . ' . . 20 Overval . 4 5
^uiPea • • ' • 89
1 eenng en Borstkwaal . . .09
Verdronkenen . . , . m T .
Verval van Krachten . '. *, " ré
Verhervinginde Voet . . / 1,
Watér in de Borst . , . j
Waterzucht . . / » OnhekendeZiekt. en die niet opgegeeven zyn. 11
£ 1



Pag 3-t s
LYST der GESTORVENEN naar de JAAREN;
Beneden de i o Jaaren : . . I:?a
Tusfchen de io en 20 jaaren . . 12
' 1 ' 20 en 30 . .' ^0
,—: 30 en 40 2$
1 ' 4° en 50 . . 20
50 en 60 . , r.7
• 1 60 en 70 t . . $\
• 7° en ^° . 4tf
' " ■ 80 en po . . 2(y
90 en 100 . . s
Drenkelingen en niet opgegeeven . . 30
422
LYST der GEDOOPTEN, GETROUWDEN en OVERLEEDEiNE PERSOONEN , SEDERT den JAARE 1770.
Jaaren. Gedoopt. Getrouwd. Overleeden' J77Q 394 104 462
^71 3S4 94 524
x77* 372 108 568
J773 376* 91 623
J774 439 139 408
I775 4'7 M9 438
x776 39o ia.5 402
*777 44* 125 439
1778 442 Il8 377
17^9 480 150 5óo
1780 468 i47 ^
Ï7?i 423 143 422
ff ff ff . ff ff ff ff ff ff
In



Pag. 213
In de Stad Z. BOMMEL, zyn Gebooren, 20 Zoons als Dochters, volgens opgaave van- den Stads Vroedmeefter en Vroedvrouwen m A°: 1781.
51 en 3 Miskraamen.
LYST van zodanige Perfoonen, welke door de Stads Graften Graver zyn begraaven binnen Z. BOMMEL in A°. i7Sr. '
January U*ï Vr°uvven„ I Kini' Sam-
February o f
Maart " o a ? J
April j o 1 ï 3
»/• 0 1 • a
TMei 0 o l
Auguft, 2 0 2 I
Septemb. 1 r
October. o 21?
Novemb. 1 T 3
Deeemb. 1 „ ^ Z
Totaal I x7 ij "47,
1 Joodin Oud ruim 113 Jaaren,
P 3
KORTE



Pag. 114
KORTE OPGAAVE der ZIEKTEN binnen
NY . M E G E N3
en eenige Nabuurige Plaatfen; in liet Jaar 1781 , waargenoomen
door den Heere
M. J. 0 e MA N,
Stads Med. Docltor en Quartier s Archiatcr aldaar.
De Scharlakenkoorts, waarvan ik, onder de krankheden van het voorige Jaar, gehan©e,d heb, vond men ook nog hier en daar, geduurende de drie eerfte maanden van dit Jaar; doch hield, met den aanvang van April, volkomen op.
In January, February en Maart, hoorde men •&anj Krnderpokjes-te Batenburg, Wiechen, JI eis, N eerbosch, Gent, Lent, maar geenzins in de Stad: Alleen zag men aldaar, in April, eenen enkelen daar mede bezogt.
Ook ontmoette men, alhier in die opgemeldeMaanden, behalven hier en daar eenen Anderendaagfche Koorts, meer Water zuchtigen, dan gewoonlyk.
Deze Ziekten begon niet zelden in de Borst; ïich openbaarende door de moeilykheid in het liggen op den rug, en gepaard gaande, ofwel
haast



N I- M W E G E N.
haast opgevolgd wordende met Zuchtige beeflen ; waar by zich eerlang het Buikwater en het Water door den algemeenen Vetrok voegde. De Zee-Ajuin met fterk buikzuy verende Middelen , zo gelukkig voormaals door ons, by foortgelyke Kranken, gebezigd, voldeeden geenszins aan onze verwachting; alzo de Natuur 'traag tot den ftoelgang te beweegen was: ten miriften zich niet liet opwekken, om de wateren, langs dezen weg, te ontlaften : Ja alle andere middelen tegen de Waterzucht werden hier even vruchteloos te hulp geroepen; zo dat het geheele getal dier Lyderen (eenen enkelen mogelyk uitgezonderd,) heenen ging.
De Kinkhoeft, (hoewel niet zeer algemeen,) liet zich in Maart en April mede in de Stdd zien. Na. eens en andermaal, door een Braakmiddel, en daar opgevolgde Buikzuiveringen, de eerfte wegen gereinigd te hebben, heb ik, met een gewenfcht gevolg, gebruikt het Sulphur auraturn Antimonii, tcriice pracipitatienis cum Gummi Arabici ,0" Saccharo: ook verdienen de volgende Poeders geenen geringen Lof :
R. Pulv. Ari compqf.
Sacchar. conici Dr. f,
G. Arabici Scrup. ij.
Rad. Ipecaeuanha
Caftorci a gr. vj. M. F.' Pulverei N°. viij. D. S; alledrie uuren een poeder.
Met dit alle.», moest men zich het verdriet laaten welgevallen, van eenige weeken noodig te hebben, alvoorens deze Ziekte geheel te overwinnen.
.0 4 De



si6 Korte Opgaave der Ziekten binnen.
De Maanden Mai, Junyznjyly, hebben niets, merkwaardigs opgeleverd.
In Auguflus, ontmoette men hier en daareenen Doorloop; voorts aanhoudende Koortfen, met aflaatingen, dubbele Anderendaagfche, ook Derdendaagfche Koortfen, welke zich , op de vry gewoone wyze, gemaklyk lieten overwinnen.'
In September en Oclober, ontdekte zich binnen deze Stad, en in een en ander naby gelegen Dorp , de Persloop ofDysenterie.
Dan , dewyl deze Ziekte vooral de twee volgende Jaaren, by ons zeer gewoed heeft, en ik voorneemens ben, by naaftvolgende opgaave onzer krankheden, derzelver geaartheid, door de drie Jaaren heenen, in eenen onafgebrooken lamenhang, aftehandelen, z0 zal ik my, daar over, nu met verder uitlaaten.
In November, had men by fommigen, Zinhngshoeflen; ook Derdendaagfche Koortfen: En deze laatfte leverde de volgende Maand December, (ichoon üccht Sporadice, en niet moeielyk ce overwinnen,) mede op. *
VER-



Pag. 11 f
VERVOLG van de ZIEKTEN te
MAASTRICHT;
in 1781 , dóór den Heer J. G. K N A A P E N Med. Licentiat [*].
De Epidemie, welke met den Winter tyd van het Jaar 1780, had begonnen op te houden, nam weder vroegtydig een aanvang, met op het einde van January 17 81 te woeden; zynde als toen ten eenemaal in eenloopende en zeer boosaartig; en de toevallen, te vooren aano;ehaald, waren geweldiger. Het Aangezicht werd? byna geheel met eene Belroos (Eryftpelas) bezet, zo dat men wel acht moefle geeven, om ditfoort te onderfeheiden, hellende dikwyls naar eene hoog bruine kleur.
De Koorts was van den aanvang zeer hev;°en het kwylen vroegtydig : de Zieken waren zeer afgemat, en geneegen tot llaapen: de afrano; was by veelen zeer fterk en ftinkende.
Het zwellen des Aangezichts op den 11en dag bleef aanhouden tot den 15e" en ióen , ja relis by eenigen tot den 2oen dag; en dat der handen naar evenredigheid, als wanneer de Slaapzucht op het hoogfte was: op deze dagen gebeurden
de
£*] Vergcleeken met de II. jfj, Van 1780, bl. 122.3
Os



•
ciB Vir volg van de Ziekten te
de meefte Sterfgevallen, die nochtans niet zeer veele zyn geweeft, naar maate van deze boosaar-
tige Epidemie. Wanneer her Aangezicht
begon te ontzvvellen, werd het zelve met een korftachtig water bezet, 't welk langzaam met ftukken afviel.
De Antiphlagifliea en Voetbaden, met de ligte Epispaflica onder de Voeten gelegd, waren van eene goede uitwerking; maar vermits de rotting zeer fterk was, moeft men vroegtydig beginnen met den Spiritus Vitrioli te geeven; en zelfs in eene meerdere veelheid dan naar gewoonte. Des avonds was de Syrupiis Diacodii van .een goed gevolg.
Men deed de Kinderen alle dagen.uit het bed opneemen, ten minften recht opzitten om zich te verluchten: van gelyken de Kamers door het openzetten der Venlters. Het Aangezicht werd alle avonden gewasfehen met eenfponsmet water en melk.
Zo dra het zwellen des Aangezichts en der handen begonden te verminderen, waren de zachte Buikzuiverende middelen noodzaakelyk, tot twee cn drie reizen toe herhaald, om de toevallen voor te komen.
Deze Conflitutie heeft al met April begonnen op te houden, wanneer eene Rotkoorts in derzelver plaats begon te woeden. Dezelve nam haaren aanvang met koude rillingen, waar op eene drooge hitte volgde; welke .beurtelings verwisfelden.
■De Pols was zeer r?.s, -en dikwyls ongelyk.



M A A S. T 8 I C H ,T - 11 (J>
By veelen was 'er eene fterke geneigdheid tot overgeeven, die dan ook van ïigughei'd in het hoofd, en. daarenboven van eene zwakheid in alle de Ledemaaten klaagden : dc Dorft was zeer groot; en de Long met vuile flym bezet, *— Eenige klaagden daar by van eene groote pyn in den ruggegraad, welke zeer ligt aan het ylen raakten.
Braakmiddelen waren in deze Koorts volftrekt.noodzaakelyk, ten zy de eene of andere omftandigheid zulks belette; wyl, zo dra deze middelen hunne uitwerking hadden gedaan, en de bedorvene gal, ofrorftoffe waren uitgedreeven, de Koortfen tuflehenpoozende werden. Maar, wanneer 'er in den beginne geen Braakmiddel gegeeven ware, of veronachtzaamd ware geworden, zo volgde 'er doorgaans eene ftinkende doorloop (Diarrkcza) op. Na liet Braakmiddel ging men tot de Tamarinden pvèrl om het overige der ftof]en uit de darmen te dryven. —• Vervolgens werden 'er, na dat het lichaam gezuiverd was, Zuure Middelen, gegeeven , als Acctum 'Sambuci, Rob ejusdem O Ribefionim , Syr. ex Aecto, Rubi id<si cum Aedo, Spirit. Minder er, Cf Vitrioli ad fujpeientem aciditatcyri. • .1 ... \
Het gebeurde fomtyds , dat dc Lyders .klaagden over persfing (Tenefmus) tot afgang, in welk geval men een Lavement liet zetten. —■ En, vermits de onderbuik zeer dikwyls opzwol, werd 'er vroegtydig een Azyndoek op gelegd; waar door dit toeval veel belet werd. — De • pal, door de groote hitte meer omfteeken zynde, ging deze Rotkoorts toe eea Persloos



5120 Vïrvolg van de Ziekten te
(Dyfenteria) over; zynde vaneenen allerhardnek* kigften aart, op het einde van July en het begin van Au?ufli; en werd kwaadaartiger mee de aanhoudende warmte. Zy nam haar aanvanomet eene ligte koude en fchudding, waar op de hitte volgde met walging en groote pvn in den buik, verzeld van groote ontlaftingen." De ftoffeni die ontlaft werden, waren vermengd met allerhande foorten van kleuren, als wit, geel, bruin, groen en zwart; zeer ftinkende en byna altyd giftende. — De Zieken waren altyd zeer neerllagtig en krachteloos: de afgangen zeer menigvuldig; zo dat eenigen wel tot 50 of 60 reizen ip een etmaal ter froelo-anogingen. De Hik (fngultus) voegde zich op°den derden dag dikwyls hier by; maar dikwyls reeds op het einde van den eerften dag. De geenen, daar de Hik zo vroegtydig zich openbaarde, als zynde het hevigfte aangetaft, ftierven het meerendeel; zo dat 'et dit jaar byna eens zo veel. Sterfgevallen, als gewoonlyk zyn geweeft; ge-' lyk ik van de Doodgraavers dezer Stad vernoomen heb.
"Wanneer men in den beginne vroegtydig by zodanige Lyders geroepen was, zyn Braakmiddelen uit Ipecaeuanha, of uit Braak - wynfteenzout met Manna, zeer dienftig geweest. Na het Braakmiddel gaf ik een Infufie van Rhabarler ; maar befpeurde, dat de Rhabarber de pyft of fnyding in den buik verhefte; waarom ik liever de Tamarinden met Tartarus folubilis verkoos.
Indien deze Middelen in genoegzaame veelheid gegeeven wierden, zo dat ze den afgang
naai-



Maastricht; ïiafi
naar behooren bevorderden , verminderden de Buikpynen. De zuurigheid van dit middel beteugelde de Rotkoortfen, het geen ik van de Rhabarber niet konde befpeuren. — Deze Middelen moeften by vervolg gegeeven worden -
en zo niet, verhefte zich de Koorts. *
Wanneer de pynen verminderd waren, en de Koorts ophield, deed de Rhabarb er met gelvke deelen van den Tartarus [otubilis, vermeno-d en zo veel van het Poeder van Ipecaeuanha, dat er by iedere gifte een, of twee greinen gevoegd wierden, een allergewenfcht effeéfc, alle drie of vier uuren een gegeeven.
In weerwil van deze Middelen nam de Persloop dikwyls toe, en de pynen verminderden met, naar maate van de ontlafting; maar vermeerderden integendeel:,de Buik zwol op, en ue Hik nam zyn aanvang; bvzonder in de geenen welke ter voorbehoeding wyn gedronken hadden. De Hik was als dan een teeken, dat de Inflammatie m de darmen, met de Aphtha geformeerd waren. ' ö
Kamil-bloemen, met Azyn gekookt en op den .«uitgelegd, verzachtten de groote pynen - benevens een Lavement van dezelve in water gekookt met byvoeging van Arabifche Gom , Theriaca, of Diafcordium, feilden veeltyds den J-enefmus.
Eene gezette Leefregel werd 'er ifljferichV .aar de oorzaak der Ziekte, en de bvzondere omftandigheaen der Zieken zelve, — Nopens de Lucht was ik zeer zorgvuldig om de zuiverheid aan te pryzen; en in 't byzonder wel in acht te neemen, da: de Zieken niet te zeer
aan



*2z Veryoxg van èe Ziekten tt
aan -de koude, als zynde zeer fchadelyk aan de1* ze Ziekte, wierden bloot gefteld;
Jn'heteetëtt en drinken verbood ik allesj dat de rotting konde bevorderen, als Eyeren en Vleefchnat: met het laatfte had men echter veel moeite, om rede van het vooroordeel, dat de Lyders zulk eene -/.waare Ziekte zonder "Vleefch-Soupe niet zouden kunnen uitfhan: bier in dan een weinig toegevende, beval ik op het ernftigfte, om het zelve dan zo veel met Citroen te verzuuren, als de Lyder zulks verdraagen konden.
Om deze fcherpe . Galftoften te verzachten en door te fpöelen, hield ik aan om veel Gerfte water, met Citroen fap aangezet, of Botermelk te drinken; ja zelfs koud-water, waar in een korft geharfcht Brood getrokken was, om de groote koude wat te maatigcn, op dat het door de melkvaten des te beter zoude kunnen doordringen.
Zo haaft de Lyder begon by te komen, liet ik Vlees-Soup, met Citroenfap aangezet, toe: als ookgebraaden Appelen, Brood-pap enz. en felle Spyzen, die gemakkclyk te verteeren waren j met byvoeging, van Wei acht te geeven, van r.tet te veel op eenmaal te eeten, cn zich niet te haaftig aan de koude bloot te ftellen; wyl de uitwaafieming eens gehoord zynde, dc Ziekte zoude doen wederkomen; 'z geen by remedie Lieden ook al gefchied was; By
den aannaderenden Winter begon de Persloop te verminderen en hield in November op.
KORT



Pag. 223
KORT BERICHT
Van de Zie kten te Do e s burg in 1781 door den Heere A. Van Epen* f Med. Doel.
In het Jaar 1781 zylï er weinige Ziekten en genoegzaam geene Epidemujue geweest. De Ziekten welke hier zyn waargenoomen en wel voornamelyk in den Herfft geprasfeerd hebben, zyn geweest: Febres btlïofe intermutentes; toer aan zyh weinige Menfehen geftorven. De geenen , die ten eerften by my bekomen zyn, heb ik een Vomitbriürn ex ïpecacuankagegeeven en eemgfcn daar van , daarna een purgans ex Rhec* Warnar, enz. Deze alle zyn meeft froedig herfteld Anderen, die of te laat zyn gekomen, of in het geheel geene, middelen hebben gebruikt, zyn wel, doch langzaan* hiervan herfteld. Somïmgen daarvan hebben, na dat zy deze koorts 2 * 3 weeken zyn kwyt geweeft, een Tertiana, anderen een Quartana gekreeaen Winr/^ ^ /ie dezelve de» S^hen
™ Tn r°r gnh°uden hcbbe"> zondci- ik met den Cortex Peruvianus iets daar aan met vrucht heb kunnen doen. uc
GeïooreA3" ï7*1 > Z7n binnen Doesburg Gebooren 38 Zoons, 43 Dochters, famen 81 Kinderen; waar onder \ raar Tweelingen
Dus meer gebooren in i78t dan in 1780, 20 Kinderen. ' 3
Ge-



$ag. aa|
G e s ï o i y e &
Mans 21. Vrouwen 14. Kraam-kind..^. Sam. 40; Dus in dezen Jaare minder Overleeden, 18.
Beneden het Jaar . ; ; . n
Van 1 tot 10 . ; . -,■ 3
10. — 20. . . . - 3
20. — 30; . , 1
' 3o. — 40. . . . . 2
40. — 50. . , . 2
• 50. — 60. . . ; 5
60. 70. . . i . 2
70. 80. ... .7
80. •— 90 .1
• 1 90. — ioo. . 2
Waar van den Ouderdom niet is opgegeeven. 1
Totaal 40
Gehuwd 19 Paaren.
OFER"



Pag.
Ö F Ê kr s s EL
bericht VjlJf de' ziekten te
C A M P E N-
in het jaar ijSi ,
Waargenoomen
d o o R dbn HEER"
M. Si du PUT,
a. l. m. Med. & Phiï. Do*, enz. enz. [*].
Gelykerwys de menigvuldige Ziekten in de Jaaren 1778, i77q en 1780, de Stad Campen, even als zeer veele Plaatfen van ons
Ne-
enarratio morborum, qui
C A M p 1 £
Anni 17s1
öbservati s'unt, concinnata % M: S. du PUI,
A. L. M. Med. & Phil. Doa.,Poliatro & Anat.
ïinS. W9'^ C°h0rS' ut P=™«ltis BefgÜ „oftri toefs p as l77ii' '779 & 1780, Civitati Campenfl
in-
*K vS jfehetnn Hjïf f Cm pek van I779, •£
f 11 "h' "n ÖK ^<** 2«ven kan. IX. bl. 577?«,4



526 Bericht van de Ziekten.
Nederland , aanmerkelyk getroffen hebben, zo hebben wy reden ons te verblyden, dat dezelve in het afgeloopen Jaar van deze nederlaage Is bevryd gebleeven , en onze Burgers eene voorfpoedige gezondheid hebben genooten.
Weshalven 'er weinige Ziekten , welke eene byzondere oplettenheid. vereisfenen, in eenige aanmerking zullen kunnen komen.
Om echter aan het verlangen te voldoen , waar mede de Natuur en Geneeskundige Correfpondentie Sociëteit, door eene zeer loffelyke Inrichting, zich de moeite geeft voor het welzyn en de gezond* heid der Nederlanderen te zorgen, en verlangt, dat ieder Land en Stad zyne Ziekten opgeeve, zal ik alleen een eenvouwdig verhaal der zeiven mededeelen; enal het geene ik in iedere der byzondere Maanden van dit Jaar, in myne Geneesoeffening waargenoomen neb, ter nederftellen.
* Jannuary. Geduurende de Vorst, die in het begin dezer Maand vry vinnig was, en de vochtigere Luchtsgefteldheid by het einde derzelve , werden'er zeer hardnekkige tusfehenpoo-
zen-
cubuerit infignis, nobis gr^temur oportet, proxime elapfw r.nno morborum clade ülam fuifle liDeram , cives-jui fa'nitate fatis profpera fuifle gavifos.
Nulli proindc in cenfuro venient morbi, qui peeuliarcm ïnerentur attentionem.
Cumautem, quo Soc'etatis , quas Bcliarum Saluti nc Sanitati laudabili prorfus inftituto profpxit, defiderio fiat fatis, requirituv, iitquEevis Regio , Civitasquc fuo's enumrer jnorbos , illorum firapl cem dabo enarratbiiemquidqu: fingulis hujus snni inenfibus in Praxi »'» \iderim obferva.Verimque defcribara.
Menfis Janna rins. Gclu initis fat acri, humidiore props Sikh* sërc > obfervaus fucre fsjjtis iiitermuteatts gentris
•n-



'te C A M P E N; 22;
zende Koortfen van het voorgaande Jaar, waargenoomen ; en welke geenszins voor het aanhoudend gebruik van den Koortsbast wyken wilden: wyders Catarrbale en ontfteekene Rheumaiike Ziekten ; verwisfelende pynen in de Zyden, dié te mets alleen naar oplosfende middelen luisterden • fen fomtyds weder Aderlaatingen verei lebten • ontfteekene Keelziekten, die ' nu eene zachte" oplosfing gedoogden , en dan weder tot etterwording overhelden; als mede catarrbale Hoeften.
, Fjebruary: Deze Maand was koud, vochtig en regenachtig. — Men zag nog dezelfde Ziekten in deze , even als iri de voorige Maand. De ontfteekene Keelziekten vertoonden zich weder op het einde derzeïverj doch waren van weinig aanbelang, en lieten zich veelal docr Purgeermiddelen en famen trekkende Gor^eldranken gemakkelyk herftellen.
. Maart. De Lucht was gemaatigd in *\ begin, hoewel kouder op derzeiver einde. ;
De-
bmhis , pertinacisfinias, «e vel Cortïcis Peruviafli ufu continuo eeuentes, anni praiterlapii jefiduse; rheuiuatifmi catarrhales, inflammatorii, laterum dolores vagi, refolventibus quandpque folis curandi; V. S. qnandoque pofeentesj angina: inflammatoriaj, benignam admittentes quandóque rcfolutionem, aliquando in fuppurationem tender.fes; tufles catarrhales.
^Menf.s'Fdruariirs. Hic humidus fuit, frigidus , pluviÓfus. Ejusdera gptiejis ac precedenti menfi obfervati fuere rnorbi, angin^qua infiammatorias fefe monftrarunt iteruiri .ub fincm; levis tarnen fuere momenti purgantc ut plurimum ae gjrgarismate reprimente folvendi facile.
_^ Menfis Martuis. Coelum fuit tcmperatuBi initio :
im prope finem; ,
p 4 eo^



42.8 Bericht der Ziekten
Dezelfde Ziekte bleeven nog voortduuren, waar by zich Buikpynen voegden: insgelyks Gd-Kólyk.cn, Doorloopcn, van Galachtige ontladingen vanonder en vanboven, die voor eene ligte Geneezing weeken. Voorjaars-Koortfen, Alle'cn Anderemhagfche Koortfen, waar van eenige gemakkelyk , andere moeilyker t'onder te brengen waren: op 't einde van de Maand onftoriden 'erühcumatike en veele- Zyde-pynen, zynde echter van geen langen nafletp, als voornamelyk uithet catarrbale, of verkouvvdene ïborc beilaande.
April. By het einde van deze Maand za^ men "dg al Doorloópen, Kolyk- en Zyde-pynen; welke laatfte thans van eenen meer ontfteeken aart fcheeneh; zo dat ze herhaalde Aderlaatingen, ter wegneeming van de geneigdheid tot ont> fteckir.g, vorderden.
Hier en daar vernam men Water-Kanker, vooral in Kinderen, en ook wel in bejaarden'
wel-
Coritiiuiarunt morbi iiriem, acceffcruntque dolores intcsdnwrum; colic» biliofe; diarfiocs» ; commotionis bilis furium' dcorfum, facilem aflmitfenléS medieinanï ; febres vernales, quötidiana;, tertiana;, fugatu no'nnullaj faciles, diffic;liores slis: Sub ftnem- fumxerunt rhcumatis . i, dolores lateru:u mufci, nee gravi» tarnen momenti, ex catarrhali prcecipuc genere.
Menfis s?pri/h. Huius menfis initio obfervabantur adhucdunt diarrliwas, dolores colici , laterupque dolores aatujf.m tune inag.s moniirabant infl'aromatoriam , it» ut V. S. adhibere itcratam , quo diatlufis potuerit tolli phlogiilica aecefie fuerit.
• Pasfun adhucduüi fuit obfervatus Cancer aquofis pre«iput in infantibus, qiundocuie, ill ffiUte iéultz , qui circa
fiueni
■



U C A M T E ar.
welke op het einde van het voorleedene, en
de\^^:Jegenwoo*e' ^4ln
ut neenente, , Du ongemak werd in dm
beginne vry gemakkelyk te recht gab'raj» wan neer men z!Ch vroegtydig vao de noodigeVuTpe en devere,fci;ce Geneesmiddelen bediende- och werd dennettere fca.nde in fommigen dood'^f Wanneer eene verkeerde, of te éde gèflèeS werd aangewend. f
In het mid len van deze Maand vertoonde zacarzmmge Voorjaars-Koortfen : 'er waren nog eernge overgebleevene Derdendaa^ehe en dunheideAnderendnaofchc KW^L Vulc en leeden- ln~ ■ 11 V ° 1C-C '^oortlon van net voor-
SS&feff3^ G?Td?n Qi^ekene ch
2 bvie'n'^00' 4°de^ WS
en by de moeiten door herhaalde Aderlaatingen, en eene verdere bekwaame gen^wvzc m eene vo:komene gezondheid her(te£ >
; terwyl men, behalve^T^!^^
que 'rd l eitis £Sf arCCSfit° mc<%°.
riori adhï&ita«ffiff * £l,qUblls
SüWenerunt ejusdem mWfW m^;'„ f ■
remanfe4t vernales. ffliti$.
fplelrSsfep^Sg ^5
■ P-CH-.



230 Bericht van de Ziekten
Longeweën, die tot aan het einde der Maand bleeven aanhouden, geene andere Ziekten zag regeeren.
Juny. Deze leverde een allergezondft Tydperk uit: 'er waren byna geene Ziekten , ?ls alleen de Water-Kanker, in dezen en geenen.
July was aan de voorgaande gelyk , uitgenoomen alleen in deszelfs laatfte dagen, in welke 'er Galkoortfen van eenen zeer zachtzinnigen aart zich begonden te vertoonen, die den loop van zuivere tusfchenpoozende, of wederkeerende Koortfen behielden , en zeer gemakkelyk voor Zuure-verdunnende Ontlafting - verwekkende en bederf - tegengaande Middelen , weeken.
Augustus verfchafte weinig Ziekten. De Galkoortfen , welke zich by dezen en geenen opdeeden , waren zachter; en werden door Braak- en Stoelgang-verwekkende middelen, uit Rabarber
en Cremer Tartari fpoedig geneezen. 1— Op
het-
pleuritider & peripneumonias, circa menGs fiuem fubfiftentcs , nulli regnarunt morbi.
Menfis Jutiitts. Satiisfima hxc pericdus: morbi fere nulli, Cancer aquofus pssfim.
Merfs ful'ius. Hic fuit ut praiccdens, ukirnis tantum, il'ius exceptis diebus , quandt febres inccpere biliofi generis mitislïmaï, typum fervantes vel perfc&e intennittentem , vel remittenten!, diluentibus acidulis evacuantibusquc antifcrticis ccdentes facile,
Menfis 4ugi>J)t,.s non muitos r.ttulit morbos; febris biliofa jasfim levior.eiretcis purgantibusque ex Rheo & Crcmorc Tarfari fananda'facilc,»■«■— Sub fincm infurrcxerunt parum non
ta-.



ie Campen. s?r
het einde van de Maand verheften zy zich ech" ter een weinig; hoewel nog niet kwaaiaartig, wyl ik tot heden nog geenen myner Lyderen aan deze Koorts veriooren heb.
September, In 't begin van deze Maand Mond de Thermometer op 60°. en meer graden: op
't einde op 50 cn 450. < De Barometer
bereikte fomwylen alleen de Hoogte van 28. d. en eenige lynen; dan weder, 29, en meer lynen,
In den beginne hield het bovengemelde foort van Galkoortfen aan , die wel in getal vermeerderden, maar niet zeer in kwaadaartigheid j zynde alleen aan twee myner Lyderen doodelyk; waar van de eene aan eene volkome Rotkoorts, de andere aan eene wederkeerendeGalkoorts, welke eindelyk in eene aanhoudende overging, en door Sprouw en verplaatfing van de Ziekte- ftof naar de hersfenen , geftorven zyn.
By
tam«n hucusque malignw , ita ut meorum asgrorum nuili hucusque Icthalis fuerit biliofa febris.
Menfis September. Ca'or initio in therrnometro 60* erat
& Ultra, fub finera 50 & 450. Altitudo mereurii
}« Barometro modo pollicibus a;quabat 28 & aliquot linearuin, modo 29 pollicibus & ultra. ■
Initio continuavit id febrium biliofarum genus, illud* qua adauétum fuit numero, nee tarnen multo malignius, duobus tantum asgrorum meorum lethale , quorum unus febre perfecte putrida, altera febre biliofa remittente, continua denmn evadente, fupervenientibus., apthis^ & materiap jiiorbifica raptu ad ccrebrum periit.
p 4 UË



233 Bericht sm de Ziekten
_ By den Herfct-Zonnefland werden deze Koortfen gemaatigder, cn vertoonden zich Voor j.ars-Koortfcn, wykende voor Buikzuiverende-' Middelen en uitflag aan de Neus- en Lippen : men fafIlf^AI1rdaagfche e" ^^AnderTn-
tf^r l &ï)i e" het «W* Zieken
was in 7t gemeen zeer kerino-
October-De warmte verminderde in deze Maand van 60°. tot 40c, De
lTJ\L%aTet^ ,WaS aIs in de voorige Maand. Dezelfde Ziekten bleeven in \ begin derzelve hoewel m eene geringe, veelheid aanhouden 1' Liet getal der wederkeerende Gal, Alled'aaofche, Anderdaagfche en Derdendaagfcl^Koon-" fen vermeerderde op het einde der Maand.
November. In deze Maand rees de Kwifcvolgens de fchaal van Fxrenheït, op\% én daalde op 30°. -De grootfte hoogte, tot'welke de kwik in den Barometer klom, was 2Ai d _. de laagfte 28. d. en 4 lynen. .
Be-
Jnfequcnte menfis periodo levioris momenti fuer- iiïfcbres, feftque moBftrtrunt ut vernales, "xantibus Jl* t"oi.ibu.que ad natom & labia cedentes: modo fuere qUotT-
mgjls X'oveptber. Mercurius juxta feal-m Pa . . «<l5o0 elevab=tur. vel ad 5o° 4ePrimebatur arcnheit''i mercuni altitudo 2oj poll. ÜMgj, *S poll & !\-'Maxinw
^ ' 4 linearum, Mor,



te C a m ï» e w> ^
Behalven de gewoone Najaa'rs-Koortfen , wel* ke van geen langen duur waren , endoor Buikzuir^fe? ^tende, en ontbindende bit,
tere Jvüddclen veeial her Relden; terwyl andere den Koortsbafi lomwylen benoodi;. d hadden • had men byna geene Ziekten - Op >t einde van dg JViaand vernam men Keel-Ziekten , en verPlaatfende Rbeumaiifmi. . P ■ T;
December. De Koude was i&ffCr in '4 begin, doch gemaatigder op deszelfs einde; zo dat de grootfte daaling van den Kwik info' fe ™nfte ^. feekendè. - De Hoogte van'den B^omewr was den meeften tyd 20° d en een?' ge jynen; zelden daalde die beneden 'ap'. d _
Geene aanmerkelyke Ziektèl bragt dezelve Toor : alleen zag men de Anderendaa 4he Derdendaagfche Koorden, door eene lS 1 wybng van. het belluur der niet natuuriyke^-4" ken, ras wederkeeren. y
Vol-
Morbi fcrc nulli prtetcr.aliquot feb&s ÏDfUm»,ii mali mons, purgantib„s , cn?ct ci^ n'/lf U"'! S 55 ' "oil
Dofcente, cXc C0Ulc-m tiuandoque PeruVftfflffc exponent . . Sub finem menfis dolorci èbferuikiMÊ« ■ r
& rheumatisml vagi. ^w*» ooiervaatto faucmm
Menjis December. FWms aeriM* ihSril . fincm, ita ut nv^-v'n J ! ' te<11Pe"tius circa "
28 defcendcns • ^ hflearumJ «ro Mra pollieea
-SfÏuS^fe»^ --rbos; febres tantum tertiï|vibri |edeS; - ^ rCruffl "0il «""valium cxcelTu
P ? Nu-



2^4 Beri c iit van de Zi eken, $ <r
Volgens naauwkeurige Aanceekeningen is het getal der Gebooren en in deze Stad en deszelfs Rechtsgebied, dit Jaar iÖg geweeft; als 81 jongens; en het overige getal Meisjes.
Uit de Sterf-Lysten blykt, dat het ganfche getal der Overleedenen 2.63 bedraagen hebbe j onder welke zich 62 van het Manlyke, 71 van het Vrouwelyke gedacht, en 130 Kinderen van beider kunne gevonden hebben.
Geene aanmerkelyke Heel-Kundige gevallen
hebben 'er zich dit Jaar opgedaan: Van ge-
lyken zeer weinige zwaare verlosfingen,
Ü # *
Uit deze eenvouwdige opgaveder Ziekten is af te neemen, dat hier byna geene doorgaande Ziekten, behalven de Water-Kanker, zyn waargenoomen ; ja zelfs geene, welke niet op alle tyden van 't Jaar elders vernoomen worden, —-
Wes-
* $ #
Numerus natorum hoe anno ex accurata annotatione in hac Civitate ejusque dominio fuit 169, cuiusSi fuere pue-. ri, pars reliqua puellas.
Ex THbuÜJ Necralogicis Mortuorum numerum integrum patuit effe 263, cuius 62 fuere mares, 71 foeminEe, pueri Utriusque fexus 130.
Morbi Chirurgici hoe anno notabiles nulli. — Partus éifficiliores pauci.
Ex brevi hnc & fimplici morborum cnumeratione patet, pullos hic morbos epidemicos , cancrum aquat'icum fi forte exeeperis, fuiffeobfervatos, imo nullus, qui nen quavis anjai parte ubivis obfervantur.
* Ne*



Bladz. ^34*
LIJST de* GebooreneN in de Stad CAMPEN en deszelfs W geduurende
den Jaare 1781.
... vr^«.„ vfcnnoiii- Roomfchgc- Joodendcm. Geheel pctxl
*t,v,„.^ Dood Tydi-Geboo-I Ontydig Gerefor- Luterfcfcen. ' der Kinderen.
Tyd der Jongens. Meisje». Levendig. Dood. Gcboorencn. meerden. «»•
Geboorten. J *»• . . .. —*
j' . ; r - ■. v"-:i'
January. 7 I 10
16 1 U
February. 8 ■ 9 f" 50 6 51 3
S "
J 17 Maart. ia 10 j
I 10; I
ApriL 3 7 1
\ \ 9
ft. juny. 4 5 •{
I 8
I July. 1 4 4 ï I
2 4'.
Auguftus. S 10 Y 4o
\ I
September. 6 10 J
I * t
Oftober. 1 6 * l
3 *-
gil
November. 9 S \ 12
I _L_i——- lf
.i-U J [,riH— ^
. ^ > < ' ' v —' .** 169.
109. ; 1ÖP' lö0<



"Bladz. «34**
LIJST der Gestorvenen in de Stad-C AM PEN en deszelfs Vryheid; geduurende
den Jaare 1781.
Maanden, j Mans. J Vrouwen. Kinderen. ] Gereformecr- J Luterfchcn. f Mennoniten. 1 Roomfchge- 1 Joodendom. 1 Geheel getal
zinden. | der Ge'ftor-
1 venc».
] M. V. K. M. V. K. M. V. K JM. V. K,
January. ' 8 io 16 «j 7 6 16 j t 13' 34
€i\ ' I f
February. 10 3 11 j» 9 3 i0 j 1 j 24
Maart. \ 7 4 > 3 '. 5 4 9 ! 2 4 24
1 1
'ApriJ. a 5 9^1461 3 lS
Mey. 6 9 14 I 4 8 ,2 1 ' • x- i 1 2 29
jtioy. 6 3 11 ! 6 st 4 1 115 »
July. 6 2 ï ~ 3 2 3 31 'it
I
^.uguftus. 3 *3 L 3 9 1 3 lS
September. 4 5 *' J 3 3 9 1 1 12 29
I
O&ober. 6 5 *° j 2»
N»vcmbcr. 3 13 « [ 9 « ai , , g' 447 *4.j
December. / o 11 •*
— 1 '■ —— -. „ _Ji-^
^ 71 J_5J 47 56 98 2 4 3 i i i 12 10 27 i
*<3 aTï ^T"J ;.->••• U~T^
' —— -.. I , - „.. „, ,->
163



te C A M F I N.
935
Weshalven dit Beloop van Ziekten weinig op* merkenswaardige zaaken verlehaft heeft. 'Er valt nochtans aan te merken , dat, in de ontfteekene Ziekten, welke voornamelyk i:i de Maand Mei werden waargenoomen, de Pols wel fnel en Koortsachtig, maar niet hard, in tegendeel veeltyds famengetrokken ware. Ook werd dezelve niet zacht, na eene ruime Aderlaating.—: De meeften kreegen niet, dan door den tyd, en eene langzaame uitragcheling van fluimen verzachting ; zeer weinigen bekwamen door eene heilzaame ontlafting van pis, en de meeften door zweeten, verligting. • Kan men hier uit afleiden , dat deze Ziekten geene waare ontllee-;. king Ziekten waren, maar tot het geflacht derZinkingachtige te brengen waren ?
In de tusfchenpoozende en wederkeerende Koortfen van de Maanden Auguflus en September, vertoonden zich de gewoone toevallen, als pynen-door de Leden, drukkende zwaarte boven' de Wenkbrauwen , dwaalende pynen door de Leden, en pyn voor ;t hart; in fommigen ger.
neigdr
Nee multa notr.tu digna IVTorbórum horum omnium decurfus obtulit : ISotandum tantum, quod in morbis iftis inflaramatoriis, qui menfc Majo fuej-s prsprimis obfervati, pulfus fuerit quidem celer, febrilis, non autemdurus; contra
contraÊtus mu'.tum &c. Ex larga etiam V: S: pullus
nen mollis evadebat. Plerique lenta fputorum ejc_L'-
one , nee niti tempore levavnen adLrenti; perpauci urin« excretione falutari■ minimi fudoribus levati. — An hinc deducendum, hos morbos non fuifle inflammatorios genuine^ fed potius rcfirendos ad catarrhales?
In febribus illis intermittentib-us & remittcutibus menfiuiu Augufti & Septembris fblita aderant fyinptomata, dolores r.rtium , c;:pitis graves fupra orbitas,dolores artium vagi, dolor »v prsseord:a,-ia jwanuUU coiwiy» veiat; r.-i, m aliis romi-
tUÏ



*3* Bericht dtr Ziekten.
neigdhëid tot overgeeven, in anderen dadelyk overgeeven van Gal: de ftoelgang was in eenigen rraag by anderen week , galachtig en ftinje-cle Buiten de/.e opgenoemde, bragten de Koorden geene andere toevallen voort.
Daar nu het aantal Zieken niet groot geweest'; en geene bunengewoone Ziekten waargenoomen m , za het mogelyl- wonderlyk fchynen , dat het getal der Dooden echter zo aanmerkelyk"?
fZCZ^ VerW0nderi"g> m>'»* bedunkens, zal ophouden, wanneer men overw^gt, dat deherighcdder Ziekte van de Jaaren ,77'*^7," en cerngermaate van 1780, nog ecni-e finei nagelaaten hebbe. Welken aantal onder" deze hee>t ;er niet, die het doods gevaar, toen de ÉpiS m haare volle kracht woedde, ontkomen zynde, door weder inftorten, verzwakking, verflop» der ingewanden, de waterzuchten mee^an^oorzaaken, liet graf ten prooi e geItreict. En, meende Ouders zelve deze
kwaaien moeiten ondergaan, wat wonder, dat
het
tus biliofus; alvus in ronnullis ftrida; laxa in ,«ƒ, b;
Cum autem numerus asgrotantium haud maRnlM fucrif nuüique infueü ebfervati fuere morbi, Z5 S tor naonuorun, numerum adeoadhue e| Xnem- £J ti i^^' «raveritf SbiTv .
™, , "° Z', ' 1779 & qupdammodo .".'mi i7g8 <__ am adhucdum poft fc rel quiffe labenj. Quantos nl l i l numerus, qui mortis peneulo , Men* Schoft™ pcre n orbo, ereptus cfteftu feeundario , deb lita tile" gione [yftematis abdominalifi, hydroDe aJiiSo„f 1' r poftmodum in mortis pr_dam S"ff flue p.aens pan debuerit mala, quid fflrum/ £m h£,c
Pi-©-



te C a m r e _r.
liet kroost niet in dezelve deelde , en de vrucht . ongefchonden, ofte gezond blyven konde, en na de geboorte alleen eenen korteren levenstyd genieten inogte. •
De Water-Kanker heb ik bevonden, zo als de beroemde Van S wikt en, (Commentar. Tom. I, p. 74p. 766 en 7(^7.), na die mogelyk in llondcrde Menfehen gezien te hebben, befchreeven heeft; en nimmer heeft my zyne geneeswy■ ze, uit een mengfel van den Spir. Salis marini en Mel RoJarum heftaande, of van den Spiritus Salis marini, in hardnekkigere gevallen, alleen wanneer ik tydig geroepen wierde, te'leur gefteld. In tegendeel veroorzaakte die aan veele Kinderen van gemcene Lieden, welke, uit vooroordeelen, of veeltyds te laat naar hulpe omziende, den dood; of zulk eene ysfelyke ontaarting van het aangezicht, waaraan ik niet' dan met afgryzen , gedenken kan, wanneer ik my herinnere, hoe veele Kinderen, die met eenige druppels Spiritus Salis marini te geneezen
wa- '
proneniem & pati debufle, nee ovo tutam fanamve b-eViori poft hatiVitutcm tantum vits ftadio fuiffe gavifam. —,
Ut iïlum delcribit M. Swietenius {Comment. Tom \ p, 719» 765 & 7Ó7) graèhicè in centenis fort; hominibus, infaflübus juaoris & confiftentis statis cancrum obfeirvavi aquaticum; nee unquam me f feMir ip'--> tanatio nisfpesnpe _pr. Salis marini, Melle Rofaceo mixti" vel ipfius folms Spiritus in cafibus desperatioribus , V_ftg t." p.ore fi fuer:m advoertas. Plebejorum pra»judL_<a & ververfa op.n.o, raitomnino non , aut f.-rius pleruuume crTm «que-ms, mu'tis infaütibuï fflortcm intulit, aut fac'ei d-. fixdaticnem horridam, quod non nili herrore rc-órdor" quoticstunquc mecum repeto. qüantüs illorum ïnTantüni ffient numerus, qui macula feorbutica ad labra Pin_ivas linguamvc, aliquot Spiritus SaÜ» V^;gi&miün*ndi',
a«t'



'ég* -ÉnrCïiT der Zitkteü
waren, met Scheurbuikige plekken aan de Ü8* pen, hettandvleefch , of de tong, door verwaarloosde hulpe en geene tydige geneezing, waren aangedaan; of die het aangezicht affchuwelyk \rerzwooren en weggewreeten , en alle de tanden verknaagd, dagelyks vertoonden, niet zelden den dood moeften ondergaan; welke door bekwaame middelen had kunnen voorgekomen worden.
4
Geene verfchynfels zyn 'er in deze wreede Ziekte door den bovengemelden van S wieten opgemerkt, welke niet door my zyn waargenoomen. Dit kan ik 'er alleen byvoegen, dat deze kwaal in den beginne, voor en al eer dezelve algemeen doorgaande heerfcht, zich onder de gedaante van eene Roos zich vertoonende, den Arts, zoude kunnen bedriejen: dus beken ik, eens in een Kind bedroogen te zyn geweest; dan, naderhand hier uit opmerkzaamer geworden zynde, heb ik hier altoos opgelet, en een veilig en zeker behoedmiddel in den Spiritus Salis marini fosftlis gevonden.
De
anfe&us, negledfcis auxiliis, aut faciem deturpatam; borridam , laceram , cxe!am , dentium omnium deftruefcam lericm hodiedam ncglefta; mïdelas indies monftret, nee raro mortcm, remedio cvitandam , pati debuerit.
Nulla non in hoe dirifiimo mali , ab lil. Swietenio ob. fervata phosiiomena, qute non & mihi obfervata fuere. Ad. <5:re tantum hjc posfum , medico malum ho« initio ( antequam Epidemicorum morborum more fasviat) imponere posfe fpecie EryfipeJatis fe prodens. Seniel hoe modo in Infante me deceptum fcio; poftea vero, do&ior ad illud vitium animum femper attendi, ac in Spiritu SaJis marini fosfilj prxlidium üiyeni certurn tutumque.
Pat!-



H C A M 7 E N
. De fchaamele gemeente moest wel voornamelyk het Slagt-offer van dit ongeval zyn; eciiter fpaarde het geenzins de meer gegoeden, of middelbaaren ftaat der Inwoonderén; terwyl men echter niet vernam , dat 'er eene algemeene kwaadfappige of fcheurbukige gefteldheïd, voor het overige, ter voortbrenging, of koetïering dezer Ziekte, voorafgegaan ware. Men zag ook niet zelden de gezondfte Menfehen door
dezelve aangedaan. ■ Ik heb my, in dezen
van geene inwendige middelen bediend, ten zy men een Buik - Zuiverend-middel uitzondere; door de Ondervinding geleerd, dat de Spiritus Salis marini alleende geheele geneezing volvoerde, indien men tydig naar bekwaame hulpe omzag; en dat geen middel van vrucht ware, indien het kwaad tot den er«ften graad, welken Van Swikten bcfehrecven heeft, gekomen,
of de geneezing tc lang uitgeflrekt ware. • ,'
Nochtans keure ik geenzins Bederf - weeren de middelen, hoedanig den Koorts Baft (zie de Verhandelingen onder de Zinfpreuk Servandis Cizibus, Tom. IV. p. 52) of het gebruik van andere
Mid-
Pauperies equidem bujus mali fortem pati debuit, nee tarnen ditionibus aut media.» fords honünibus- pepercit, neeobfervare licuit praj rcüquis cachefticum corperis habitu.ni , fcorbuticamve labcm univeffalem hoe morbo autrecipiéndp. aut fovendo pravaluifle. — Snnisfimos eo non raro adfliclos vi&ife contigit; nee ulla remedia interna (laxans fi fortc exceperis) unquam exhibui , experientia du.ee ratus Spiritum Salis marini fejum folam abfolvere curam, fi terapeflivefuerita'ccerfitus medicus, nullum fervare reinedium, ii malum in ultimo, quo defcripfit %wieten us, ftadio verfetur, vei fi nimis fero advocatus fuerit medicus. — Nontemen propterea improbo remediorum antifepticorum ut Cort. Peruviani (vid. 4Sta JervandU Civibus inferipta Tom. IV, p. 52) aJiorUmve exhibitionem; fws kis Aebictur laus
4t



Bericht van de Ziekten
Middelen, af. Ieder middel heeft "zyne verdienden ; en fchoon ik in deze kwaal de Kinderen, noch de bejaarden met eenig Iclïeurbuikioimet gevonden heb, wil ik nochtans niet ontkennen , dat de Scheurbuikigen , boven anderen , van dezelve kunnen aangetaft worden; en deze en die uit inwendige de verrotting tegengaande middelen hun voordeel kunnen genieten.
Dit zy voor ditmaal genoeg, 'inmiddels verdienen hier mede vergeleeken te worden, de Memoires de l'Academie R. de Chirurgie Tom. V P. 381. enz. en dezelfde Verhandelingen p. 253."
_ Indien nu deze Ziekte eenige flagtï.ng onder de kinderen veroorzaakt hebbe, zullen wy ons dan wel verwonderen, dat het getal der Dooden daar door en wel geduurende dit Jaar, zo aanmerKeJyk geweeft zy!
Jclicet infante, & adultos hulla fcorbuti labe corifoicua infeftos hoe malo vM&os viderim; non negaVerim ta"en f.crbuucos praa cffiteris hoe ma:o adfligj posfc, & hoi &
Haïc in prafentiarum diflafunto: Cnnferri cum hisee
*">Tfff l'Acüd- R' de Ton". V
p. 381 fffeqq. ff AcJa laüdata, ibld pag. 253.
Quod fi bic morbus aliquani effeccrit ftrageni inter infantes, mirarirnrne & Inde mortubrum numerum & quia _ durante hoe anno adco effe infignem!
v ë ii-



Pag. _4ii
VERVOLG van de ZIEKTEN ri STEEN WYK in 1781. [*]
JANJ,fRYV In deze Maand grasfeerdert iii ue Stad #6»' v-eüorales inflammatorii & mattjmi; en buiten Varioia.
Fesruarr. JVSm intermittenteis qua'rtana dufhcatcs, by/.onder in die Lyders, welke in den voorgaand.n Zomer aan Bra w//0/_ r«&?£i$& gelaboreerd hadden, waar' op de Hydrops ênz volgde. ' ^
ÏMAiRTj Zo bi.mën, als buiten de Stad lebres intermittentes iertiaaa & quotidiana, waar Vaa de laatfte bezwaarlyk voor de 6, of 8 weeken genazen. — De Buitenlanders, of Werklieden werden op hunne reize niet eene Febris feSaralis imjlammatoria bevangen; doch fpoedig door eene ruime Aderlaating, Decoct. Cortk. PeruvLni&L Species peclorales met Spiritus Vitriolï vermengd, benevens het aanleggen van Spaan* ïche Vheg-pleiiters, 'herfteld. *
Ariur.. Febres intermittentes tertiana a: quotidiana, Rbeumatifmi, Angina abfque Febre [carlati* na, Variola.
- Mey. Feb-ret intermittentes, peftorahs imftammx* hrice. Binnen deze Stad Varioice benigna. .
Juny. In deze Maand hielden de Febrei
int eii
C*_ Zie II. JfAèelins van 1780. fcl, n



|4$ Vervolg van de Ziekteï*
intermittentes op: -binnen de Stad zag men Variatie bc .ig.-.a, zeer langzaam voortgaande.
Juey, In de Stad: Variola benigna: buiten in de laagje Veenlanden en aan den Zeekant,' omtrent de helfc van deze Maand, Febres biliofa.
Au o u s tc s. Binnen de Stad Variola benigna^, en buiten graslèerden de Febres biliofa, die iii menigte toegenoomen waren; waaraan echter' weinigen geftorven zyn; maar die by verzuurt van een goed Diëet recidiveerden, en de Lyders op *t laatfte fukkeiende , ïn Febres intermittentes quotidiana 8É duflicata, Oedema fedum, enz. deeden vervallen; en deze Ziekten, wegens de groote Droogte, Hitte en gebrek aan Water, dit Jaar kwaadaartiger deeden worden.-
September. De Febres biliofa intermittentes , die in dit heete Zomeraizoen, met vry meer cn kwaadaartiger toevallen, dan in de beide voorgaande jaaren gepaard hebben gegaan", hebben echte-, naar gelang der Ziekten, aan weinig Menfehen het leven gekoft; maar deeden dezelve veel fterker , dan naar gewoonte aan , en verwekten zelfs op fommige plaatfen den Roodenloop; gelyk de herftelde Lyders met Febres1 quartanae duplicata gekweld werden. Binnen deze Stad telde men geen 2.0 Lyders met deze Ziekte bezet; zynde meeft van buiten ingekomen. In de Stad grasfeerden nog al Variola, doch benigna. j
October. Binnen de Stad Variola benignae i tuiten Febres biliofae remittentes ö* quartanae. Men heeft ook veele Lyders met Gangrana Spbace-
lus



van S t e e n w y k. i43
fui op den 9 , of ioden dag, in den rug en Lettenen vernoomen f" *],
d
November. In de Stad Variolae benignaeDuiten Febres biliofae remittentes quartanae & duplicatae.
December. Fan'o/ae in dc Stad; en buitende Stad grasfccrdcn nog Febres intermittentes quartanae ac duplicatae: de Febres biliofae waren ten eenemaale verdweenen: op fommige Buitenplaatien zag men Dyftnteriac cruentae, dat iets zeli zaams was in dit faizoen. Wat de Meihodus medendt betreft, hier omtrent heb ik de voorfcbriften der voornaamfte Autheuren gevolgd; doch heb my by de Acida mineralia, den Corc-ex Peruvianus enz. beter bevonden , dan by de Acida vegetahuta enz. ; msgclyks, geduurende de eerfte dagen, door Buikzuiverende-Middelen , welke de eerde wegen van onder en van boven ontlaftten.'
De Doodlysten gebrekkig zynde, zo als ik in het eerfte gemeld heb, kan ik tot hier toe niet zenden. .
1*1 Vcrgekekcn met <!c II. Jfj. van 1779, bl. 695» J
Q. * NEDEÊ*



ïag. 244:
NEDER - RHTNLËK. KORT BERICHT'
van de gelegenheid der Stad
SCHOONHOVEN,
de Levenswyze en Ziekten van dsrzelver Inwooneren, en het getal der Geboorenen en Gestorvenen, federt 1780 — 1784 aldaar,
DOOR DEN HEEK.
FR. AUG. HONDORFF BLOK; Medi Dcd. enz.
Schoonhoven, in de Provincie van Zuid-Holland , derdehalf uur gaans Zuid-Oofl ten Ooften van Gouda, en twee uuren Zuid ten Westen van Oudewater, gelegen aan den Noordelyken oever van de Rivier de Lek, fchuins nederwaarts over de Stede Nieuwpoort , is eene kleine en vry luchtig en regelmaatig gebouwde Stad, van omtrent 660 Huizen, en 220® •frlC In-



der Stad S c h o o n m o , v a n. 24^
ïnwooneren, volgens myne eigene zeer r.aaukeurige verrichte opneeminge. <*)
In groote zal zy, binnen den omtrek der tegenwoordige Vestingwerken, niet veel meer dan 30, en binnen den ring der oude en nu nog alleen bewoonde Stad, niet veel boven de 10 vierkante Morgen, of 18000 en 12000 Roeden , beflaan.
Zy is langwerpig, meeft vierkantig van gedaante ; wordende in de lengte, dat is van het Zuiden naar het Noorden, doorfneeden door vry breede Graften en Straaten , welke door andere, die van het Ooften naar het Wetten loopen, 0verkruist worden.
Behalven de Rivier de Lek, die ten Zuiden langs de Stad ftroomt, zynde hier ter plaatfe naar gisfing Soo a ioco voeten wyd, doch eenigszins belemmerd door eene groote zantplaat en buiter.- waard, aan den zelfden oever, even boven, en een Eiland juift voor de Stad geleden, en daar van alleen door eene Graft afgefneedeni s Schoonhoven overvloedig voorzien van water!
Drie Grachten, of, zo men denzogenoemden Ouden Singel, den breedften van allen, die een gedeelte van de oude Stad plagt te omringen , en nu nog buiten de bewoonde Stad ligt mede rekent, vier/loopcn Noord en Zuiden!
de
T« S™ot <j«*»ïvea is dit laatfte getal opgegeeven )p de Befchryving ven Schoonhoven door van Berkwm p. S86. en door dc Heer van Lil in het i. öfcl die van deze Ftt-handelingen II, ^fdee/ing, pf
0.3



d4<? Kort Bericht van de Ziektev
c!e geheele Scad in de lengte door. Behalven den gemelden Singel, namelyk de Haven, in het midden, de zogenoemde Havejlraat, ten Westen , cn de Zevender ten Ooften: de zogenoemr de Achter- of Scheepmaakers-Haven, die vry wyd en zo lang is, als de Stad breed, en de Voorhaven loopen Ooft-en Weftelyk.
> Voorts is de Stad naar dehedendaagfche Ves-; tingbouwkunde met een hoogen aarden wal en eene breede Gracht omgeeven , en heeft in haare nabuurfchap twee zeer aanmerkelyke Watervlieten, de Lopikcr Wetering, en Boterjloot of Vlist, geheeten.
Alle de Stads Grachten hebben gemeenfehap met elkander, en met de Lopiker-Wetering, 't zy onmiddelyk, 't zy door middel van Sluizen
of Duikers. . De gemeenfehap met de Lek
gefchiedt eeniglyk door Sluizen; waardoor men dagelyks naar welgevallen, uitgezonderd alleen , wanneer de Rivier buiten gemeen hoor of laag is, de Stad van versch Water kan voorzien; en van welk voordeel tamelyk goed gebruik gemaakt wordt.
Dewyl met beneden Winden doorgaans een maatige Vloed en Ebbe elkander in de Lek afwoeien , zo vloeit het water als dan uit en in • terwyl men het anders, vooral des Zomers' wanneer de nabygelegen Polders dikwyls gebrek aan Water hebben, in die Polders laat doorgieten. In beide gevallen kan het Water door de Sluizen opgehouden in deszelfs loop yerfncld; en daar door de Stad te beter van on-, rcimgheden gezuiverd worden,
Dit



der Stad Schoonhoven 247
Dit heeft echter voornamelyk plaats in de Haven, als het eerfte en onmiddefykfte Canaal; doch minder in de Grachten, die het Lekwater door de haven moeten ontfangcn; hoewel deze ook geholpen worden door kleine Duikers.
Gelyk inderdaad in Schoonhoven federt ettelyke Jaaren veele verbeteringen gemaakt zyn , zo moet men het ook voor eene zeer gewichtige verbetering, ten aanzien der bevordering van de gezondheid der Ingezetenen, houden; dat de Haueflraat en Z vender, die voorheen vry ondiep en vervuild waren , voor Stads rekening zyn uitgehaald; en gekeurd is, dat zy voortaan op behoorlyke diepte zullen worden gehouden. Het is te wenfehen, dat deze keur ftiptelyk zal worden in acht genoomen; doch ook tevens , dat men voor verdere verondieping der Hiven, die, vooral aan de kanten, ook wel eens diende wat opgehaald te worden, zal zor-r gen; en dat men middelen zal beraamen,- om in vervolg voor te komen, dat de uitgebaggerde fpecie , welke op de kanten der grachten geftorc wordt, tot dat zy van daar wordt weggeha ud, niet zo lange blyve liggen, als nu gefenied is; niet zonder den Ingezetenen, voor al de bewooners van die grachten, grooten overlaft te veroorzaaken; en de Stad in gevaar yan befmettelyke Ziekten te brengen.
Doch dat gevaar bedreigt dezelve ook, meed in elk jaar, van eene anderen kant; van de verderflyke gewoonte namelyk, welke men hier beeft, om, wanneer 'er aan de Kaaien, Sluizen, Bruggen enz. iets te herftellen ofte verft 4 ni?U-



«4» Kort Bericht van beZiekten nieuwen is, in plMIfe Van als dan, even als orera elders gebruiklyk is, eene bekiltingom Je plaats te maaken, ofeeni.e afdamminl re doen, meeftal zich maar te bedienen van eefi laag gety m de Rivier de Lek, en ai her 2» ter, uk alle de Stads Grachten, 'tenten w ,1" pen, het welk fomtyds weeken achteelktdTr duurt: ja 'er zyn korts zelfs jaaren ge weeft wa j
ÏÏld:rïltmyenelka"der gert'kend' « " frhnJS i M:' f "e gewoo"te daarom des te fchadelyker om dat men tot zulke vernieuwd gen en verbeteringen doorgaands het befte en dus ook het heetfte van den Zomer verkicft" en daarom des te minder goed te keuren !' om datzy, bëhalven het gevaar; dat nldvl' van ingeval van onverhoedfchen brand, de ge' heele Stad onvermydelyk een prooi der vlammen te zien worden, door gebrek aan wa er. het welk meeftal volürekt onmogeJyk zou zyn
' Lek if di'r ; Srmen * n°?dig hadt> r,1 dit Saifoen, vooral by Ooften Wind
de dan veel waait, en in welk geval «e^een
v oed gaat, doorgaans zo laag if, dat zy dl
Stad niet voorzien kan; gelyk men'van z lf7ver-
*ZT ;et door de Lek is'dat me" *
w-ter aitaptJ en eene gewoonte eindelvk. dip vooral ten gevalle van werken aan ££ bouwen enz nooit behoorde plaats te hebbeh daar toch de korten van bekifting of afdammS' om welken uit te haaien deze gewoon» m gegreepen, voor 'sLands fchaS eene bu ere beuzeling zyn; maar boven alles daar 'er het Land toch doorgaans niet één ncnniïï mede bevoordeeld wordt, dewyl de Baazcn ui 's Landswerk aanneemen, in hunne berekening de koften der afdamming wel degelyk bé^ypef •



der Stad Schoonhoven. 249
-en dus de eenigen zyn, die de voordeden in hun zak'fteeken, welke met de gewoone aftapping van 't water worden uitgehaald.
Doch om van dezen uitflap weder te keeren: De Haven is in Schoonhoven ter wederzyden beplant met Lindebaomen, welke reeds van aanmerkelyken Ouderdom zynde,. en Jaarlyks wel gefnoeid en gefchooren wordende, inderdaad dit gedeelte der Stad, het welk tevens regelmaatig en net bebouwd is, eene fierlykheid geeven , welke men in weinigen der kleine Steden zo fraai zal aantreffen.
Voorts heeft men ook op eenige andere plaatfen binnen de Stad hout-gewas, voornamelyk op het ruime plein voor den Doele en op den zogenoemden Ouden of Haveflraats Wal.- ook zyn de Veflingwerken rondfom de Stad met pene dubbele rei Ypen boomen beplant, cn naar gewoonte met gras begroeid, doch van een breed en fmal wandelpad voorzien.
De meefte Huizen hebben van achteren oPene Erven of Tuinen.- daar en boven is van de laatften langs den Havefraats ÏVal en Ouden Sinvel, mede binnen de Stad, eene dubbele rei: ook liggen 'er nog vericheiden even buiten ten Weiten en Noorden van de Stad. In alle dezen worden meeft Moeskruiden en eenige Vrucbtbr.oimn, doch over het geheel weinig Bloemen, opkweekt. to
Voor 't overige is de Stad meen omringd van Wei- en Bouvj -landen, wordende in dezen oord voornamelyk Hennip geteeld ; voorts van Boomgaarden, en Elfen en. Ypen, doch vooral Q S Wit-,



a^o Kort Bericht van de Ziekten
Willigen-Rakbout, welke laatfte men hier onder den naam van Grienden, menigvuldig aantreften waar van in de Nabuurfchap zeer veel Hoepen gemaakt worden.
Behalven al dit gemelde, heeft Schoonhoven nog andere voordeden , die het tot eene zeer gezonde Plaats maaken ; hoewel waarfchyneïyk eenige kwaade gewoonten en omftandigheden, die echter ligt waren te verbeteren, de Ingezetenen van het ruimft genot dier voor, deelen wel gedeeltelyk verftceken.
De Lucht is hier vry zuiver en met geene byzondere ftinkende dampen vervuld. Het zyn alleen twee Brouweryen, ééne Zeepziedery, ééne Brandery , ééne Zeildoeks-Fabriek, ééne Lootwitmaakery, twee Potten-bakkeryen en twee Lcértouiveryen, welker uitvloeifels eenigszins fchaddyk Zouden kunnen zyn: — eene Lymmaake>y, ruim een quartier uurs buiten de Stad gelegen, denk ik niet, dat hier in aanmerking kan komen.
De reinheid en zindelykheid wordt, zo wel ïn de Pluizen als op de ftraaten , over het alge* meen vry wel in acht genoomen. — Rottende boombladen, die in het najaar afvallen, zullen hier weinig fchade doen ; dewyl zy vry fpoedig worden weggehaald, voor zo ver zy niet in 't water vallen of geveegd worden; en by Huisgang door het uitloopende water worden medegevoerd.
Evenwel zyn hier omtrent twee kwaade gewoonten en zeker misbruik op te merken , waar in het te wenfchen ware dat voorzien wierd!
Voor



der Stad Schoonhoven,
Voor eerft zyn, tot voortkoming van Mu-t> lioopen op publike Piaatfen en Pleinen, van Stadswegen in verlcheide afgelegene hoeken Meftbakken gemetfeld, waar in het den Inwooncren bevoolen is hunnen afval en vuilnis te werpen. Deze inrichting, zo heilzaam ter bevordering van de openbaare reinheid, wordt nadeelig voor de gezondheid; om dat voor het van tyd tot tyd ledigen en fchoonmaaken dezer Mestbakken, waarin afgevallen boombladen, afval van tuingroenten en allerlei e vuilnis ligt te rotten en te ftinken, geene genoegzaame zorge gedraagen wordt,
Ten anderen de algemeene Vergaderplaats van Stads vuilnis is veel te digt en onder dên reuk der Stad, onmidlyk aan den Stads Singel buiten de Lopiker Poort, alwaar tevens de begraafplaats is van geftorvene Beeften. Dit, zeer afzigtelyk voor het oog, is tevens onvermydelyk fchadelyk voor den dampkring van Schoonhoven, en behoorde vooral eene verder afgelegene plaats , die genoeg te vinden is, hier toe gebezigd te worden, ook daarom, op dat, wanneer in het aldaar liggende ftroo eens weder brand ontdaan mocht, men daar van dat gevaar voor de Stad te vreezen hadde, waar door men zich in zulk een geval, voor ruim een Jaar, zeer geweldig ontruft heeft, Ik zie wel, dat te¬
genwoordig dat geen, het welk in het bedoelde geval den brand meest veroorzaakte, op het eiland vlak voor de Stad aan de Lek gebragt wordt, doch ook deze legplaats kan ik, om veele reden, niet goedkeuren. Ik wenfchte dit en alle andere vuilnis, ten minften op ccnigen afftand van de Stad, en meer van den openbaaren weg af, en uit het oog gebragt te zien.
Doch,



a£2 Kort Bericht van de Ziekten
Doch, vooral wenfclue ik'dit ten derden, orn^ «rent den Mefiboop aan het einde vsn het Dce'e flem, naby den Kruidtoorn , die meeftal fchandelyk verwaarloosd wordt, en aldaar tot belemmering , ergernis en overlast (trekt van den voorbyganger; alsmede, en zo >t moodyk is nog meer omtrent den Paarden-MeflhcoY, die op dat zelfde Doeleplein, a?n het ander einde, jaarlyks, van vroeg in het Najaar, tot in de Maanden M<y en juny , tot eene verbaazende hoogte en uitgebreidheid, verzameld wordt: in lPyCvan &tadskeure , tot aanftoot van den gemeenen Burger, die tot de ftipte in achtneeming dier keuren vernncht wordt; in gezicht van 's Lands Maeazyn eri van den kostbaaren, aanzienlyken en nieuwgeftichten Stads Doele, tot benadeeling van 'c plamfoen, het welk de Stad zo buuenfpoorig veel gekost heelt, en waar van daar door reeds vericheidene boomen geftorven zyn, en andere ftaan te kwynen; tot ondiering van de fchoone plaats cn deszeifs gebouwen, belemmering van he^ gang pad benadeeling van de gezondheid der geheele Stad ; vooral der aldaar woonenden , en met zonder groot gevaar van >$ Lands Magazynin de nabuurfchap van Pakhuizen met hennip en takken, van eenOlymolen, eeneSmeerfmelterv enz.; wanneer daar in weder brand ontftaan mogt, gelyk reeds eens gebeurd, doch toen nog gelukkig by tyds genuit is, ^
Behalven deze, tot hiertoe altoos plaats hebbende kwaade gewoonten en misbruiken , zyn doorgaans binnen deze Stad de wegen en pjaï" fen vry zindelyk; ten minften als het fomtyda me hapert aan den geenen, die van Stadswege gefield „ tot het opbialen der vuilnis, ?„
Schoon-



der Stad Schoonhoven. *g§
Schoonhoven behoeft over het geheel voor" niet één eenige der kleine Steden van de Republiek in uiterlyke netheid en zindelykheid te wyken; terwyl het meer dan ééne daarin overtreft.
Wat nu de Levens wyze- der Inwonderen betreft: deze is hier zo wel, als overal elders, önderfcheiden naar de onderfcheiriene Rangen, Staaten, Beroepen enz. der Menfehen. De Voedfels zyn hie'r dezelfden, als waarvan men elders moet leeven; en het is nutteloos die byzonder optegeeven. Het'kan voor Ca Gèiièëskunde eeniglyk van belang zyn, hier omtrent te melden, het geen in de leef .vyze der ingezetenen zonderling opmerke.'yk is, zo ten aanzien van hun gewoon hsdryf en dagelyks handwerk, als ten aanzien van hun voedfel.
Het bedryf dan van het gros der Inwoonereri bepaalt zich voornamtlyk tot werk binnenshuis; als tot Goud- en Zilver- Smeeden, Koperjlaan , Pyptnaaken, V/eeven tn Spinnen; welk alles hier zeer gemeens Handwerken zyn; doch, behalven welken , ook allerlei andere minder algemeen beoeffend worden.
Men kan den Tnwooneren over het geheel den
lof van maatigheid niet weigeren. Ten
aanzien van den Drank, gaan zich weinigen in het gebruik van Geeftryke vochten te buiten. Aanzienlyke Lieden en voornaame Burgers drinken , Eiaatiglyk, goeden Wyn en dun Bier. Kofty en Thee wordt echter onder den Burgerftand en de fmalle Gemeente zo wel hier, als elders, in
te groote maate gebruikt. Omtrent de
£?y:en beb ik niets te melden, dan dat men die
mis-.



fê* K°RT BE RICHT VAN DE ZlEKTEÏiJ
hiisfchien nergens over het geheel beter of voed zaamer nuttigden dat zy misleiden nergens zó veel als hier uit Groenten en Vleefch Kanhet welk daaraan IS toetefchryven, dat byna efk Burgereen Tuin beeft, en dat het Vleefc ht genoegzaam dagelyks en tot een yry maad en prys te bekomen is. ' «'«iuben
Alle de gemelde voordeden te famen beschouwd zynde,-zal men moeten erkennen, dat dc Ingezetenen van Schoonhoven boven verfcheide andere Stedelingen in ons Vaderland in <re. Jondheid zeer veel voorhebben; en moet men het ongetwyffeld daar aan toefchr'yven, da ££ onaer hen altoos naar evenredigheid een aroo aanta vmdt van bejaarde Lieden; en dat zy v verfcheidene doorgaande Ziekten, die elders ge' heerfcht hebben, en zeTs in é laatfte E£ zeer naby geweeft zyn, zyn bevryd geblee-
Ik heb by al het boven ftaande niets te voe^„/ dan -, voor zo veel ik het Garnizoen m0"t Ichv' nen vergeeten te hebben. Het bericht,0 dat £ ty.en van vrede en openbaare rust hier gemeen^ iyk vier Compagnien Voetvolk in Bezetting Ikgen , welke in Barakken, die echter wat bekrompen en met te luchtig zyn , hun verblyf houden • dat doorgaans onder hun, door het toezicht der Officieren, eene goede orde heerfcht, en de reinheid en zindelykheid gehandhaafd wordt- en «at zy , door het zelfde beleid, over het' èS ZGer ë°ede e» voedzaame fpyS
Na dit Bericht ga ik over, om verflag te doen Vin de Ziekten, welke onder de Inwooneïeri
van



der Stad Schoonhoven. 35^
van Schoonhoven gemeenfaamst voorkomens doch, daar de Wel Ed. Zeer Gel. Heer I. j* van d en Bosch, in zyne uitmuntende en bekroonde Verhandeling over de Ziekten, welke uit de Natuurlyke gefteldkeid van het Vaderland voortVloeien, op bladz. 181 en volgende, daarvan reeds eene Lyft heeft opgegeeven, zal ik alleen melden, dat my, in myne korte practyk, federt den Jaare 1779, zo binnen als in den omtrek der Stad, de volgende Ziekten zyn voorgekomen: sis Aamborftigbeidi Aambeien, Beroerte, B/oedfputving, Bord of Bcord, (Cholera), Engelfche Ziekte, Geelzucht $ S'lymgraveel, Hcofdpynen, Hoeftcn, zo Catarrbale als Maag- en Kink-Hoeft, Keelziekten, zo Ivfiammatoriae als Convulfivae, Kocrtjen, (Continuae, remittentes, intermittentes, biliofa, putridae, ncrvofae, harlativae , hecticce,') Kwaadfappigheid; Loop (Diarrhaca) Maagpyn, Mania, Melancholia, Mazelen, Miskraamen, Vloeiingen der Lyfmoeder, Ordfteeking , Opfyging , • Pckjes , Stonden, (derzelver FIujcus immodicus , &foppreffof) Sprouw, leering (meest der'Longen), Uitflag (Roos, Roodvonk, Schurft,') Verkomvdheidt VryJierziekte, Waterzucht, Witte-Vloed, Wormen.
Na dit algemeen bericht, zal ik hier laaten volgen een meer byzondervan de Ziekten, in de Verfchillende Jaaren en Jaargetyden, vooral de zulken , welke zich hier doorgaande vervangen hebben.
In 1780, hebben geene doorgaande Ziekten in deze Stad of deszelfs omtrek geheerfcht. In Maart heb ik de Kinderziekte by eenen enkelen buiten de Stad behandeld ; doch daar is geene Epidemie opgevolgd. Tot in het midden
der



3^5 Kort Bejucht van de Ziektei*
der gemelde maand deeden zich weinige êg& ten vöorj doch het einde derzelve en" de geheele maand April waren vruchtbaar meeft in tusjchenpoozende Koor f en, die zich door Emetica ■ Purgannaü Apcritmia, gemakkelyk lieten Geneezen. 6
In Mey, Juny en July waren 'er weinig Zie'. ten; doch in de drie volgende Maanden , vooral inAuguflur, des te meer. De Ga/*0or,ƒ«» ipeelden voornamelyk hunnen rol: zo in als buiten deze Stad. Ik had geene re :en, om' myne geneeswyze te beklaagert, dewyl zy in de meefte Lyderen gelukkig Haagde. Ik fchreef, (zo geene byzondere omftandigheden dn verboden) terftond Emetica, uit de Ipecaeuanha met den Tart. Emet. voor, die zelden behoefden herhaald te worden, voorts heb ik Purgantia, uit de Fruct. Tamarind. Pulp. CaJJia Sal. mirab Waub, tnforma Decocti, met den Syr. e. V. Rad- ap ■ gebruiken; en na dus de eerfte wegen gezuiverd te hebben, beiloot ik alles meteen Decooum van den Cort. Peruv. — Ik verloor weinige, of' geene Lyuers; en de herftelden fukkelden niet aan andere ongemakken.
fiO*,'X' 10'd jfl ifiv 't"'>v*"»r? imiimo.L ,tjt
In 1781, werden, noch hier, noch in den •omtrek eenige doorgaande Ziekten befpeurd; en behalven weinige , boven in ?t algemeen opgegeevene ongefteldheden, waren 'er. in de Maanden July en Auguftus alleen eenige Tusfchen peozende Koortfen.
KORT;



Pag. 543
HOLLANDSCHEN TSSEL. KORT BERICHT
VA N DE ZIEKTEN
'die Alhier en in deszelfs Omtrek, 'geduurende den Jaare 1781, gegrasfeerd hebben; benevens het getal der Overleedenen :
D OOR DEN HEER
ï W. VAN NOOR. T,
Stads Med. Do,1. te
O U D E VV A T E R.
In den beginne van het Jaar 1781 , had meri alhier veele Dolores Rbeumatici, alle door belette uitwaasfeming ontflaan zynde, waargenoomen: benevens veele Tusfes catarrhales, doch weinige tusfchenpoozende Voor-jaars Koortfen: De Variolae openbaarden zich in de Maand Mai, en tastten (naardien dezelve federt negen Jaaren alhier niet gegrasfeerd hebben,) eene groote menigte Lyders van allerlei Jaaren aan; 'en hielden hand tot in* de Maand December. De geenen; welken volbloedig, of daar de eerfte" aanvallen vanKoorts zeer hevig waren, liet ik aderlaaten; en by fommigen dcrzelven Epispajlica aanleggen j R droeg



244 Bericht van de
droeg zorg, dat by allen de eerfte wegen bèhoorelyk gezuiverd, en dat de Lyders te bed zynde, niet meer dan fiechts met-eenen deken gedekt wierden; liet dezelve,ten minften tweemaaien daags,met de voeten in warm water zitten ; cn beval, dat de vertrekken der Lyderen koel gehouden , en van verfche Lucht voorzien wierden; onthield dezelve van alle fpyzen uit het Dicren-ryk, en yan zulke, die fchielyk tot rotting of bederf overhellen; en liet hun niets dan Groenten en Vruchten gebruiken; GarfteWater met Citroenfapj Karnemelk, Wei, &c. verftrekten hun tot dagelykfehen drank; door welke behandeling veelen myner Lyderen, die aan de Variolae difcreta laboreerden, byna zonder gebruik van middelen herlteld, en verre de meeften derzelver ongefchonden gebleeven zyn.
In de Variola confluentes heb ik my met zeer veel fucccs bediend van den Cortex Peruvianus ± en daar het bederf en de rotting zeer hevig waren, liet ik dezelve met het een of ander mineraal zuur gebruiken; met dat goed gevolg, dat ik onder een groot aantal myner Lyderen niet aneer dan vier of vyf verboren heb.
Geduurende dezen Zomer hebben zich alhier" eenige Diarrbcea geopenbaard; doch die alle door gepafte hulpmiddelen zyn geneezen geworden. Ook heb ik drie Lyders aan eene Dyfenteria laboreerende waargenoomen, doch die door het gebruik van den Cortex Simarouba gelukkig herfteld zyn.
In den beginne der Maand September openbaarden zich de Ftbres Autumnales intermittentes/ die tot in December en langer ftand hielden, en
waar



. Ziekten ie Oudewaterü 44^
waar door 'er zeer veelen werden aangetaft* feenigen derzelver gingen van Anderendaagfche; toe Derdendaagfche Koortfen over, wanneer ze gemeenelyk de goede verwachting'van alle aangewende hulpmiddelen een geruimen tyd te leur fielden.
De Cardialgice zyn en blyven zo wel hier in de S:ad, als in derzelver omtrek 'by aanhou'denheid voortduuren; waar toe het overtollig misbruik yan Coffy en Thee niet weinig derzelver aanhoudende voortduuring bevordert/ verkiezende verre de meeften liever dit pynetyk ongemak te blyven behouden, dan van heC misbruik dier warme dranken afteftappen.
Het getal der Dooden in dit Jaar bedraagt honderd en zestien Perfoonen; waar onder drie, 'eö vyftig Bejaarden; eri drie en festig Kinderen:
k i B



Pag. 246
BERICHT
VAN DE ZIEKTEN TE
GOUD A;
in 1781.
êê . ■..; ,i' .' .
I|E DOOR DEN HEEK
| J. BLEULAND,
Med. Doclor.
Janvart. Eenige Lyders die door quartana legitima van den Herfst van het voorgaande Jaar nog overig blyvende, waren aangedaanhielden ons in deze Maand nog bezig. — Voornamelyk waren deze hardnekkig in Mannen van een galachtig geitel, welke in het voorgaande jaar door Galkoortfen waren aangetast geweeft, en tegen dezelve eene ruime gifte van den Koortsbast hadden^moeten gebruiken: in Kinderen heb ik deze niet ontmoet; in Vrouwen zeldzaam, of niet, dan in zeer bejaarden.
Deze Koortfen waren, zo als gemeenlyk gefchiedt, verzeld met gaapen, rekkende ledemaaten , fterke koude en rilling, waar op benaauwdheid en drooge hitte volgden; en eindelyk een ruim zweet, 't welk de lyders, om zo tefpreeken, wederom de volkomene gezondheid te rug'ge gaf: echter waren zy op de vrye dagen , fchoon ganfeh zonder Koorts, (enkele uitgezonderd, in welke de dubbelde plaats had,) wat bleek en geelachtig van kleur; de tong was met



Ziékten te Gouda. 347
een geelachtig korstje bedekt, hadden wéinig luft tot eeten, en de meeften klaagden over een band rondom den buik.
De aart van deze Koortfen was aan verflymde en met verdikte galftoffen vervulde ingewanden en vaten van den onderbuik toe te fchryven ; het welk uit derzelver manier van geneezing, zo wel, als uit de zo even opgenoemde verfchynfeien blykt.
Buikzuiverende, flymverdunnende en losmaakende Geneesmiddelen, werden met beter gevolg gebruikt, dan de Koortsbast.
De Confcrva Marrubij, Jbfynthii, Menthae; de Extracla Taraxaci, Graminis, Cichorei Trifolii fibrmi en dergelyken; de Salia neutra; de PuU pa Cafiiae, Rhabarber en foortgelyke losmaakende en Buikzuiverende Middelen, deeden in fommigen de Koorts geheel verdwynen, in anderen de paroxysmi zeer verminderen.
De Kina werd of zonder vrucht gebruikt, of verminderde de Koorts voor korten tyd; daar de bronnen der Ziekte niet weggenoomen zynde, dezelve kort daarna met geen minder geweld wederom kwam.
Ik heb een geval gezien, daar het gebruik van de Kina eene verplaatfing van de Ziektemaakende ftof te wege bragt.
Een Vrouw namelyk van 70 jaaren oud, had voor eene Tusfchenpoozende Derdendaagfche Koorts, eenigen tyd Buikzuiverende losmaakende en bittere Middelen vruchteloos gebruikt;
# 3 dc.



£4g B l r i c st t van u£.
dewyl de hier door wat verminderde krachten, en hoogen ouderdom, my het aanhoudende ge-' pruik derzelver afraadde, fchrcef ik haar een fterk Afkookfel van den Koortsbast voor, waar van 'ik my eenen gewenfchten uitflag beloofde, dewyl 'er geene. teekenen meer ' van nog overig zynde Ziekte-maakende ftoffen zich opdeeden; maar de uitkomft beantwoordde geenszins aan myne verwachting, daar de toevallen der Koorts , niets in graad of tyd verminderden; hierom wilde ik haar den Cortex in poeder laaten gebruiken, doch de fmaak en gedaante hier van deeden haar. fpoedig daar van afftappen: het was 'my. niet alleen onmogelyk dit menfch, die ganfch niet"van eenen infchikkelyken inborft (gelyk 'er op deze Jaaren meer zyn ) was , van " de. noodzaakelykheid, om dit medicament, tot behoud van. haare krachten en leven, in deze form te'gebruiken, te overtuigen; maar zelfs bedankte zy voor de te vooren gebruikte AfKookfels: 'Medicè geduldig, fchreefik een Vinum Medicatum van den Cortex. Peruvian. Winteran. en Flor. Chamcem. voor, het welk eenige dagen gebruikt zynde, tot een gevolg had, dat zy de algemeene en gewoonlyke toevallen van de Koorts niet'gevoelde; maar op den tyd van derzelver aanval, kreeg zy eene hevige pyn in het linker, oor, welke even zo lang duurde als te vooren; en de Paroxysmus van de Koorts veel ondraagelyker was, dan de gewoone 'aanval; de tong was eenige dagen daar na wrat meerder vuil, zy walgde van fpyze, en was hardlyvig; waarom ik haar een .Buikzuiverend-middel voorfchrecf, *t welk menigvuldige ontlaftingen veroorzaakte; en op den"
dag.



Ziekt£en te G o u d a. 249
dag, dat zy met vrees de oorpyn verwachtte, kwam de Koorts met dc gewoone toevallen wederom, zonder pyn in St oor; de aanval was ook minder hevig,'haare krachten waren intusfchen wat vermeerderd , en in 't voorjaar verliet haar de Koorts, zonder dat zy eenige middelen gebruikte.
Verder waren 'er in deze Maand zeer weinige Zieken: belette uitwaasfeming by eenige arme Lieden, door gebrek van warmte, verwekte by fommigen pynen in de armen, beeneir, rug en lendenen; welke in enkele gevallen met
wat Koorts verzeld waren. > : By weinigen
waren de deelen gezwollen ; dan, die te vooren meer daar aan gefukkeld hadden, en men de Ziekte eerder Jigt, dan Koude noemen kan. -— By anderen plaatste zich de Verkouwdheidsftoffen ook wat op de Borst, en verwekten ook een ligten Hoeft; zonder echter merkelyke pyn , of beietfei in de ademhaaling.
Na de onderfcheidene geitellen werden 'erAderlaatingen vereifcht: het Bloed was met eene flymige, meer dan ontfteekene korst bezet.
• By de meefte Lyders konde men buiten
de Aderlaating, met openende, zacht buik-zuiverende en expeétorecrende Dranken de Koorts en verdere toevallen te boven komen, welke meest binnen 8 dagen door een ruim zweet, of Sediment in de Urine, of beiden eindigden; behalven by die, daar de Ziekte verouderd was, welke meerder uitwaasfemende Middelen, meerdere warmte en geduld tot hunne herftelling noodig hadden,
#4 In



£5°- Bericht «sa de.
In February waren de meeste Ziekten, gelyk aan die van de voorige Maand, en de toevallen van den zelfden aart.
Op den dezer Maand werd ik geroe¬
pen by een Meisje van 18 Jaaren-oud; zynde van een lax, zwak en kwaadfappig gertel, fchooa
de mmjes altoos regelmaatig by haar waren. .
Zy klaagde zeer over pyn onder de regter borst de groote van een Ducatqn, in den omtrek beliaande; welke pyn by de inademing zeer vermeerderde, en haar deed hoeften: dc item was' Jchor de neus verhopt, de tong en de mond toonden vervuiling der eerfte wegen aan Zv >vas zeer zwak, de pols niet'hard, een'weink ingetrokken, regelmaatig en niet foei ~— Het ongemak kwam: my voor van een Catbarralen aart te zyn; te gelyk met bederf in de vochtenwaarom ik tot geene groote-Aderlaating, in dit zwakke en kwaadfappig geftel, durfde overgaan •' echter het ik eene kleine Aderlaating doen" fchreef een Jalapum, met wat Sa), mirobiüs, Manna en Rob. Sambuci voor; en liet eene ver^ zachtendc pap op de pynelyke plaats leggen Den volgenden dag haar bezoekende, vond ik de pyn een weinig verminderd; echter niet zo aanhoudende: de pols was klein, doch zacht, en met fneller, dan natuurlyk: zy had viermaalen ontlasting gehad, en was ook telkens na dezelve flaauw geweest;, zo dat de fwakheid groot was
■ Ik dacht nu rede genoeg te hebben om'
het toeval daar aan toe te fchryven , dat'er een kwaade plenging der vochten en zwakheid der vaten plaatshad; dat 'er derhalven alhier eeni-e flymige vochten, verfiopping en ipanning in de vaten hadde te wege gebragt: waarom ik eeri
fpaan-



Ziekten u Gouda. 2>5i'
fpaanfcheVliegpleifterop depynelyke pluats deed leggen, en een veriterkendMixtuurvoorfchreefmet verzoek, dat men haar veel Gerfte-vvater* met een weinig Citroenfap, Rynfche-Wyn en Suiker zoude te drinken geeven. Toen ik op den dag daar aan wederkwam, vond ik myne Lyderesfe in eenen veei beteren ftaat. De Pleifter had een groote bladder op de huid omtrokken, daar veel waterachtig vocht uitkwam, toen dezelve geopend werd ; Waar door de pyn <vanfch verdweenen was. De ademhaaling konde^ruim gefchieden -zonder hoesten; er waren geene teekenen van Koorts, nog llaauwten; de ontlasting was natuurlyk en de tong wat zuiverder -' waarom ik dit middel deed herhaalen, met dat gelukkig gevolg, dat zy op den 27^" dezer Maand wederom in haaren voorigen. ftaat was.
Uit dit geval kan men zien, dat de Aderlaatingen en Bloed-verdunnende middelen niet altpos, in alle gevallen, de eenige middelen zyn om de pynen in de Zyde, en by fommigen altoos Pleuris genaamde ongemakken, veilig aan ^2 tasten. "
In 't begin der Maand Maart was het jL tal der Zieken, aan Verkouwdheid, Koortfen'en Rbeumanke Pynen, m de Armen en Beenen laboreerende met minder: echter heb ik'er geenen met Ontfteeking m de Long,'of het Ribben.Vlies behandeld.
De uitwaasfemende Dranken waren by deze Lyders met alleen in ftaat om de pynen te verdryven; de Spaanfche Vliegpleifters kwamen menigvuldig te pas, en werden met heilzaame gevlogen gebruikt, voornamelyk wanneer zy aan* S ge-



'2£2 Bericht, van de
gelegd werden op dusdaanige gedeelten van hef lichaam, alwaar een voornaame Zenuw zich digt onder de hu't bevond; terwyl de deelen, daar de pynen zich in ophielden, door Stoovingen ■van warm water, tot uitwaasfeming gebragt werden; en deze Ziekte in het midden der Maand, wanneer het Weder wat zachter werd, by veelen affcheid nam: wanneer 'er eenige Anderendaagfchc Tusfchenpoozende Koortfen zich begonnen op te doen. Dc Zieken klaagden over bedorvene Eetlust, pyn in k Hoofd en de Maag; bitteren en flymigen fmaak in den Mond en hardlyvigheid; de tong was by de meeften geel beflagen.
De Paroxysmi duurden omtrent- 10 a iï uuren, byzonder met walging, braaking, koude, betiaauwdheid, welke omtrent 3 uuren duurden ; waar op een drooge hitte met pyn in 't Hooft en onverzadelyken dorst volgden, en omtrent 2 «uren de Lyders zeer lastig was; wanneer een fterk zweet met vermindering van alle de toevallen der Paroxysmi eindigde.
De Oorzaaken van deze niets ongewoons vertoonende Koortfen, waren bedorvene ftoffen , zich in de Maag, darmen en vaten van den Onderbuik ophoudende; naar maate deze veel of weinig waren, en zich, of enkel in de eerile wegen ophielden, of verder tot'de Melk en Watervaten waren doorgedrongen , werden deszelfs gevolgen fpoedig en gemaklyk; of langzaam en inoeilyk verdrecven.
Sommige Lyders fpoedig hulp zoekende, werden door eene Polio emeiica uit den Tar;. emet.
gr.



Ziekten te Gouda.
■gr. iv. en Aq. Hordei Lib.j. 't welk eerst eene aanmerkelyke uitwerping van flym en gal naar, boven verwektte , daar na eenige ontlastingen door den afgang te wege bragt, en eindelyk een ruim zweet veroorzaakte, reeds voor eenen te
Volgenen Paroxysmus bevryd. ; By anderen
daar de Ziekte-maakende floffen vaster en taaier waren, werden losmaakende Dranken met bittere Extracten en onzydige Zouten en veel Oxfmei gebruikt; en deze kreegen ontlasting van de Materes morbifica door uitwaasfeming, óf Urin, of den afgang , welke, naar maate die vereiseht' werd, door Tamarinden Rb cum, en Fol. Se::n« bevorderd werd.
By weinige Lyders van een zwak geftel, was, ik genoodzaakt den Koortsbast in Decoct. te doen gebruiken , wanneer de aanvallen langer duurden en de krachten der natuur niet fterk genoeg waren, om door de Koorts de onnutte, ftoffen uit de vaten te werken. '
In de Maand April duurden deze Ziekten nog; de gelykheid der toevallen, my aantoonen-, de dat de Ziekte nog van dezelfden aart was . bleef ik ook met even gelukkige uitwerkfelen
dezelfde manier van behandelen aanhouden. •
By fommige bejaarde Lyders bevond ik dat 'er Wormen ontlast wierden, fchoon 'er geene teekenen van derzelver tegenwoordigheid waargenoomen werden, en de Lyders ook geene ongemakken daarvan befpeurd hadden; waarom ik ook geen rede vond om myne manier van o-eneezen te veranderen , door deze als oorzaak der Koorts aan te merken; meenende dat 'er veele menfehen zyn^ welke deze dieren by zich
heb- \



#0*4 Bericht van de
hebben, zonder bet zelve te weeten, en dus ook op den duur 'er mede bezogt blyven- in tegendeel dacht ik, dat de hitte der Koorts de Wormen a]s 131 hunne neften hoorde en de vluét deed neemen; daar en boven worden 'er in de Lente by veele Kinderen Wormen ontlaft waar van 111 den Winter by hen geene gedachten opgemaakt zyn, het welk daaraan is toe te fchryven, dat de Wormen zich in den Winter, wanneer de geitellen, die daar toe het meeft zyn voorgeschikt zeer flymig zyn, in de Ingewanden ftil houden; zy werden gevoed door het Uym, leeven hier in gerust, en doen geen prikkeling op het gevoelige gedeelte van de Darmen • maar m de Lente, wanneer het flym en de verpoppingen van den WTinter worden losgemaakt raaken zy hun voedfel en hunne rustplaatfen kwyt, en zyn genoodzaakt, of met dezelve te vertrekken, of het binnenfte der Darmen aan te vatten, waarom ook in dezen tyd meerder toevallen door de Wormen veroorzaakt zynde, de oplettenheid der Geneesheeren 'er meerder'opVak. ^"
In de Maand Mai nam het getal der Tusfchenpoozende Dagelykfche- en Anderendaagfche-Koortfen toe; de Lyders klaagden fterk over pyn in het Hoofd en Maag, bitteren Mond, Hinkenden Adem, walging van vleefch, en een onverzadelyken trek na al wat zuur wasde tong was by de meeften droog, niet zeer beflaagen ;. de pols wel fnel, doch by weinigen hart. De aart van de Ziekte fcheen my, uit de zo evenopgenoemde toevallen en de toeneemende Warmte, meerder tot het galachtige, dan tot het flymige te brengen; waarom 'erfpoedig een Braakauiddel werd toegediend; by fommigen, na eene
Adex-



Ziekten te Gouda; 255
Aderlaating; by fommigen zonder dezelve. De ftoffen hier door ontlast waren meeft bittere groene gal, met minder üym verzeld, welke by de meeften, merkelyke verligting toebragteni' In den Paroxysmus dronken de Zieken Hui van gekarnde Melk, welke een fpoedige uitwaasfeming en eene ruime Water-ontlasting te wege bragt: na het gebruik van een Braakmiddel werd 'er open Lyf gehouden in den tyd van tusfehenpoozing, door Pulp. Taman Rbeum, de Casjia„ Manna en Sal. mirab,, Crem. Tart., Tart. Vitriolat. enz.: by veelen was 'er na den derden Paroxysmis, by fommigen na den vyfden een goed Sediment in de Ürin, en de Ziekte weekzeer gemaklyk.
In Juny namén deze Koortfen mét de warmte ook by fommigen in graad, maar vooral in hoeveelheid toe; dewyl echter de aart van de Ziek* te weinig, of niet veranderd was, voldeed ook' by veelen de zelfde geneeswyze; doch by fommigen namen, na het gebruik van Emetica eri Purgariita, dè Paroxymi in tyd eh hevigheid toe, met vermindering der krachten; by welke wy ónzen toevlugt weder tot den Koortsbast moesten neemen, welke by allen over de Ziekte in 2 a 3 dagen triumpheerdc.
Mogelyk zal iemand vraagén , daar de te grootte hoeveelheid van galftoffen zich in de: maag cn darmen ophoudende, voor de naafte Oorzaaken derzulke worden opgegeeven, wat is dan de rede, dat, wanneer deze door Braaken Purgeermiddelen weggenoomen, of vee! verminderd zynde, de uitwerkfels ook niet by allen ophouden, of in evenredigheid verminderen»



'ïS6 Bericht van 'de
ren? waar op men zoude kunnen antwoorden? ,idat die wel by de meefte menfehen alzo plaats hadde; maar datby fommigen ,niet tegenftaande 'er de zelfde oorzaaken hadden plaats gehad, eii door de zelfde middelen Waren uit den weg geruimd , of verminderd', de uitwerkfels nog :moeften overblyven, of vermeerderen, wegens Ue byzondere gelteldheid van deze lydèren:. behalven, dat hier toe ook nog voornamelyk kuniien medewerken, de geduurige werkzaamheid Van de Lever ï — de werkeloosheid der ingewanden , na voorafgaande vermoeïng : de fcherpt:e der vochten , door voorgaande aanvallen verborzaakt, en eindelyk de meerdere vatbaarheid der Koorts voor ligtere oorzaaken, om de fouten in den eetregel, het verkeerd gebruik van Geneesmiddelen en veele andere bekende oorzaaken niet te noemen Het is niet alleen zeker; dat de lever by aanhoudenheid voortgaat met de gewoonlyke affcheiding van gal, maar zelfs zeer ■wsiarfchyneiyk , dat de hoeveelheid van gal , welke by deze lyders werdafgefcheiden, die van derf gezonden ftaat overtreft dewyl alle vochten; welke in klieren of klierachtige deelen des lichjaams werden afgëfcheiden; naar maate er prikkeling tot excretie is, in grootere quantiteit toe vloeien, gelyk Wy zien by zuigende vrouwen; by het kléin maaken der fpyzen in den mond; by het rooken van Tabak; en in meer andere gevallen ; zo is het ook zeker, dat de lever; door hét gebruik van Braak- en Purgeermiddelen , door welke, de gal, flym en drekftoffen uit de maag eh ingewanden worden opgeruimd,) in plaats van verhinderd, in deszelfs werking, aangezet wordt; deels,door de beweegingen, die door een confenfus van de prikkeling
der'



2 I E K T E N te G O U D Ai ï|l*
'der zenuwen in de vaten van dit ingewand werden veroorzaakt: deels, door de fchikkingen, die alle de deelen ondergaan, en waar door de omloop der vochten bevorderd wordt; deels, door dat 'er ruimte is voor den duüus excretorius, om zich gcmaklyk van de afgefchei-
dene gal te ontlaften. — ■ De fpiervezelen
der maag en ingewanden, zo door de meer dan natuurlyke beweegingen, in de zelve, door liet gebruik van Braak- en Purgeermiddelen veroorzaakt, vermoeid,- als door het veel drinken verfiapt, en door het geweld der Ziekte verzwak?, zynde, zyn buiten haat om dezen meer dan gewocrien toevloed van gal behoorlyk naar beneden te werken ; waar door 'er op nieuws Ziekte maakende oorzaaken gebooren worden} dewyl deze gal reeds van zich zelve, en door de onnatuurlyke warmte, welke de lichaamen ondergaan, en door gebrek aan eene genoegzaame hoeveelheid voedfel om 'er mede vermengd te worden, fcherp zynde; werd opgenoomen, zich met de andere vochten des lichaams vermengd, aan dezelve eenen graad van feherpte mededeeld, en door deszelfs prikkeling op de vaten en zenuwen wederom nieuwe aanvallen veroorzaakt, welke moeilyker te overwinnen zyn j dan de voorige , naar maate de geitellen verzwakt, de vochten fcherp, ert het zenuwgeftel aandoenlyker geworden zyn. Waarom ik doorliet gebruik geleerd, by fommige lyders, voor dat 'er alle teekenen van zuiverheid der eerfte wegen tegenwoordig waren , goed vindt tot Maag-verfterkende Midde» len over te gaan.
Om in geene gefchillen te^treeden over den



Bericht van èe
tyd, wanneer men de Koortfen, niet meer doorzuiverende middelen, maar door den Koortsbaft "behandelen moet, 't welk, van den byzondereii aart der Ziekte, de verfchillende plaatfen, eri geftellen afhangt; zal ik het zo even gezegde 'ophelderen met eene waarneeming, buiten dit 'gefchil; en uit welke echter de waarheid vaii myn gezegde meer dan genoeg blykt. — Ik werd op den 2den Juny geroepen by eene vrouw" Van 28 jaaren öud, van een middelmaatig genei: zy had tweemaalen gekraamd, en na het fpeenen van het tweede kind, regelmaatig haare nonden gehad. — Haar ongemak beftond irt feen allerhevigften Hoest, waar door zy onlydelyke pynen in het hoofd had, en bloed uit den Mond eri Neus kwyt raakte. <—s— Zy •was des Morgens, toen ik na den Middag om o" uuren by haar kwam, voor de derdemaal, öp order van eenen anderen adergelaaten, cn had ook veele Decocla pectoreïia van dezen man ontfangen, met dat gevolg, dat na elke aderlaating de Koorts vermeerderd , en de overige toevallen toegenoomen waren. — Haar verder onderzoekende, was de pols niet meer dan natuurlyk fnel, en werd fomtyds door het hoeften wat aangezet en harder: de tong was zeer" vuil beflagen, de mond gaf een hinkenden reuk; zy had pyn ad fcrobiculum cordis, benaauwdheid, walging van eeten en hevige poogingen tot braaken, en geen ontlafting;
Deze teekenen deeden my een ander denkbeeld maaken omtrent den aart van dit ongemak; en de ongelukkige uitflag van de poogingen van haaren voorigen Geneesheer, wees' my een anderen weg aan, om haare herUelling
te



'Ziekt* Sr te Gouda.1 15$
'Ie 'bewerken. Ik liet haar eenïgen tyd
met de voeten in warm water zitten, en fchreef haar een Braak-middel voor, van een Afkookfel' van de Ipecaeuanha met Oxymel SciUiticumwaar door zy eene zeer groote hoeveelheid zwarte flymige en ftinkende ftoffen kwyt raakte; en de hoest, pyn en benaauwdheid terftond
mérkelyk verminderden. Den volgenden
dag was de hoest wederom wat meerder; doch de pyn in de maag en benaauwdheid waren wat minder; zy walgde niet zo fterk als de dag
te vooren; maar had nog geen ontlafting. ■
Ik fchreef haar een Decocrum 'aperiens, met Manha & Sa! mirab. voor; dit deed haar door den afgang veele ftoffen van den zelfden aart
ontlaften; met vermindering der toevallen
Op den vierden dag klaagde zy, dat de hoeft wederom was toegenoomen, en dat zy wederom bloed had opgebragt: de tong was wederom meerder vüil, de mond bitter; de wal«nn°en pyn in het k-ofd fterker; doch ik vond geen teekenen van Koorts, waarom ik andermaal tot een Braakmiddel en het warme voetbad overging. — Toen ik den vyfden dag weder kwam 1 vond ik dat 'er veelé flym- eh gal-Heffen door het vomitif ontlaft waren, met merkelyke vermindering der toevallen, deftoelgang bleef traar Ik fchreef het losmaakend en laxeerend Decoctum wederom voor; 't welk, gelyk zy my des anderendaags berichtte, veel ontlafting verwedt had: de hoeft en verdere toevallen bleeven beoaard, en de lyderes begon wat trek tot eeten
te krygen. Op dcn achtften dag waren 'er
wederom fterke poogingen tot braaken; de mond was bitter, doch de hoeft van geen belang : deze poogingen der natuur weezen my • , 8 we-



i£S Bericht van éé
wederom dcn weg tot het herhaalen van hei Braakmiddel; waar door veel bittere gal werd uitgeworpen; doch van geen bedurven aart- de hoeft bleef weg: dit gaf my te kénnen, dat de voornaamfte Ziekte-maakende ftoffen wel waren opgeruimd, doch dat de m-jus perifialtitieus geturbeerd en de veerkracht der fpiervezelen wat verzwakt zynde, de aanhoudende toevloed van gal met konde werden t'ondergebragt; waarom ik terftond, na deze ontlafting, een maao-y-erfterkend Mixtuur, met wat Rhabarber voorfchreefhier door verminderden de toevalleft dag aan dag; de tong werd zuiver, de ontlafting genoegzaam; de eetluft natuurlyk ; en na dat zy verder deze medicamenten in form van Pillen nog eenigen tyd gebruikte, nam ik den 2oen af.cheid.
In het begin van Julv hielden dc zelfde Anderendaagfche Koortfen nog aan ; doch op het einde van deze werden de aanvallen langer, de tusichenpoozingen minder, én by ecnigen liepen dé Paroxysmi m een, met remiflie in. den moro-ènftond. — By fommigen liep de eerfte aanval in 5 a 6 uuren af; op den tweeden dag waren zy zeer wel, tot 'savonds, wanneer de Paroxysmus zeer onverwacht, met fterke pyn in 't hoofd en merkelyke hitte aanviel, en voor den volgenden verheffings tyd wel wat verminderde door een ligt fweet, doch niet geheel afliep! ' -Deze Ziekten namen toe in hevigheid en getal: de Ziekte begon met braaken, bitteren mond, droogte th de keel, Pyn in dc maag* en bartlyvightiu; in de Koorts was 'er een drooge: hitte met Delirium: naauwlyks begonden de lyders, te zwecten, of zy werden op nieuw wederom ksrt huiverig en fchielyk weder heet,
met



Ziekt e» te Gouda. z(jt
met een fpoedig verval van krachten; de Urm was zeer hoog van kleur; de ftoffen, door een Braakmiddel uytgeworpen, bitter en heet in de keel; de ontlafting, welke of in den beginne door een Hauflus werd verwekt, of door Clysmata bevorderd, was zwart, en gaf een zeer brandenden, bedorven reuk van zich. Door het fpoedig verval van krachten, was ik genoodzaakt al terftond na het gebruik van een Braak- of Purgeer-middel, den Cortex Peruvianus in eene groote dofis toe te dienen; Epispastica, Viftcatoria aan de voeten te leggen; daaglyks door Clystieren den ftoelgang te bezorgen, en veel Aq. Hordei met Citroen en wat Rhynfchen Wyn té laaten drinken. — Sommigen kreegen Singultus, welke met een plaatfter van Theriaca Andromachi en O/. Mentb a op den buik te leggen bedaarde. By de meeften kwamen 'er op den 7den, by anderen op den nden dag, Apbtba, welke echter gemaklyk los gingen, en met vermindering van Koorts, eene fchoone tong na lieten ; zo dat door deze ook waarfchynlyk de Ziektemaakende ftoffen, ontlaft wierden, dewyl'er geen Sediment in de Urine kwam, maar deze, van tyd tot tyd, naar maate de Ziekte verminderde, tot de natuurlyke kleur overging.
Sommigen waren nog zeer walgachtig, 'na dat de Koorts verminderd, en de krachten aangewonnen waren; deze braakten eene zwarte taaie ftinkende ftof, gelyk teer; anderen hadden fterke ftoelgangen , door pilletjes van Rhabarber , onder het gebruik van den Cortex, en herftelden zeer gelukkig. Deze Ziekten duurden ook in September en iets van deze maand te zeggen, zoude niet dan herhaaling va» het
voorige zyn, , Onder eene menigte Lyders
£ % heb,



If e a t c h t van. de
ieb ik 'er maar een verboren., welke by. da tweede verheffing reeds in Delirium viel, en bet gebruik van alle Geneesmiddelen weigerde: den 5den dag waren 'er ü.ei±e'Convutficn, Subfultus tendinum, Frigus extremitatum volgden.; en op den zevenden ftierf hy," Na óm Epispastica, Vejicantia en Clysmata, en ook Pappen op den buik uit den Koortsbast, te vergeefs waren aangewend, waar van ik echter in een geval zeer
goede uitwerkfels gezien heb. Op den <?den
•September werd ik geroepen by een Boer, die «enigen tyd, ik weet niet welke middelen, van
een Apotbeear ontfangen had. Ik vond hem
ganfeh onbeweegbaar, de oogen ftrak, geheel fpraakebos; de kaaken ftyf geflooten; de pols inel ingetrokken, ongelyk; de handen en voeten waren koud, en toonden zachte optrekkingen der peezén. Ik fchreef een Decoetum Corticis, met byvoeging van het Extract en poeder uit het Sal. Jedat. met Campher; en liet terftond een •Clyfleer zetten; waarop dadelyk eenige harde brokken zwarte drekftoffen ontlaft werden : Ik
• gaf order om % Veficatoria en Zuurdeeg te appliceren , en tegeris den avond een Clyfleer van een fterk Afkookfel van Kina te zetten, en een pap hier van over den ganfchen buik te leggen, dewyl het onmogelyk was om door den mond
. iets in te krygen. De Clyfleer werd om de 3 uuren herhaald, bleef den eenen tyd half, dan geheel 1 a 1 uuren in, en ontlastte veel zwarte bedorvene drekftoffen: dit werd aangehouden tot den uden September, des avonds om 6 uuren, wanneer 'er beweeging m den mond en ledemaaten kwam, en het Decoetum, tot het inwendig gebruik voorgefchreeven, begon toegediend te worden3 waar door de Ziekte afliep; de natuur



Ziekten te G o u. n jQ "263
tuur bewerkte zonder hulp goede ontlading. Op den i3dcn vond ik hem reeds by zyne vermoogens, en by het gebruik van den Koortsbaft, werd hy gezond.
In de Maand October begon de fcherpte der gal zeer te verminderen , de Zieken braakten meerder witte taaie flym, de Koortfen mtermitteerdcn, de krachten waren ftandvaftiger, en door het gebruik van bittere Refoiventla en onzydige Zouten werd de Koorts zo wel, als door de Kina verclreeven. Het Zweet was min» der onaangenaam van reuk, de ontlastingen niet zo fterk, of van zo eene bedorvene gedaante , en de Urine was met veel Sediment; zo dat de Ziekten door het koelder weder meer tot het Catbarrale begonnen over te gaan.
In November en December waren 'er genoegzaam geene Zieken, ten minften het getal van de Maand September was zeven maal grooter: deze leverden niets anders uit, dan dat men gewoonlyk in Ziekten, welke door eene belette uitwaasfeming veroorzaakt zyn, opmerkt.






DERDE CLASSE.
Van dat gedeelte 'i an de Provintic van Holland .enz. 't welk tusfcheii ; den .gemeen en Rhynmcnd en het Vlie geleegeli is.
VAN DE MAASSTEEDEN.
j/^pril'Cö) leverde na eënigé fchoone warme dagen , die door guure en konde dagen vervangen wierden; affetliones Catarrhales, als zwaare verfioppingen vsn .het hoofd , Rbeumatismi 6 met en zonder Koorts tand-en oorpynen; maag en long hoeflen, ligte o'ntfteekingen van de.keela
de
(a) W> hebben ons .alle.moeite gegeeven om. dendrie «erfte Mannden van dit laar'te'voören door den HeeïR'otn»>a aan wyleri dcn Heer: van- dei* Bosch geaonden. 'te:vinde%. êin te vergeefs, ..<y\ n3 1'. 0 ' lisjk I
AANTEFKENINGE
Van de ZIEKTEN te
ROTTERDAM,
DOOR den ÉEÊRE
R O U P P E,
Med. Doïïör.



stfö* . Aa\'teekenïjïo van de Ziekte^
de borst en de lever; intermitteerende en aanhoudende remitteerende Koortfen, waar eene bedorve gal kennelyk deel in had; daar en boven geelzucht, en uitflag op de huid met Iterke jeuking, roodheid en zwelling.
De Kindèrziek-te wierd nienigvuldiger, my' ?yn onder anderen ook eenige Lyders met confiuentes voorgekomen , dog niet van het ergflè zoort. In deeze waar en de Symptomata prodroma vreeslyk met braaken, fterke Koorts, delirium, échter fchikte zich de Ziekte na dé uitbottineten befte.,
Mey bragt niet veel Ziekten aan: buiten' Verkoudheid , Kinderziekte, die voor her grootfte gedeelte goedaartig , dog hier en daar ook eens doodelyk was. My zyn eenieè' mtermitteerende Koortfen , en twee continué remwentis voorgekomen, die niets onderfcheidciï van de gewoone VoorjWs-Koortfen hadden.
Hier zyn omtrent hondert Engelfche Krycsgevangenen op het Prinfen of Admiraliteit* hV gebragt, die een maand of twee te vooren , van êen onzer Oorlogfcheepen, voor Helvoetiluis op Reede leggende, en Zieken aan boord hebbende gekomen waren; waar van eenigen aan de ocheeps-Koorts laboreerden , diezbh in de Gevangenis onder hen verfpreid hebbende, eeniee van hun weggerukt heeft.
Deeze Koorts is ook overgeflagen op eenii gen van onze Inwoonders, die met deeze Gevangenen omgang hadden, en was doodelyk voor den tapitein Geweldiger en nog voor een Heer; dit



der Stad Rotterdam.' '267'
geval gaf gelegenheid tot verfcheide gisfingen over de kwaadaartigheid der Scheeps- of Gevangenhuizen-Koortfen. Dan deeze befmetting heeft dit eigen, dat zy meeftentyds in tegenftrydigheid met eene gezonde theorie, (in dewelke naar maate de vochten gezond of ontaart zyn, ook _goede of kwaadaartigeZiekten gebooren worden) werkt. Want zy tast gewoonlyk gezonde, welgeftelde en van een goede tafel komende Subjecten fpoediger en heviger aan , dan dezulken , die lang armoede geleeden hebben of ziekelyk zyn ,. hier van heb ik enwraakbaare bewyzen gezien.
v Juny had weinig Ziekten, de Kinderziekte muakte hét,voornaamlle der praótyk uit. Op hei: laatst van de maand fcheen dezelve te verminderen. Ik zag twee Zuigelingen by wien zy niet wilde opkomen , en reeds in de eerfte dagen met eenen zeer kleinen pols en eene groote menigte ftuisjes als fpeldeknoppen doodelyk waren. Nog kwamen my eenige Lyders voor met pynen in de buik, braakingen en galachtige ontladingen. Deeze .genazen gemakkelyk na de gewoone ontlafiingen en hadden naauwlyks iets anders nodig. Ook zag men byzonder op het laatfte van de maand' eenige Keel-ontfteekingen intermitteerende en aanhoudende remitteerende Koortfen die by arme lieden ui t. gebrek van reihigheid zeer befmettelyk waren.
; July had dezelve Ziekten m.et dat verfchil' .dat de intermitteerende Koortfen. thans zeer hevig en zeer hardnekkig, waren om te geneezen. De Kinderziekte ging nog al voort, en had hier en daar doodelyke gevolgen: ik heb T 2 n'oj^



- "*M Aanteek.ening van de Ziekten
nog thans niet dan goedaardigen gezien , en ik had' 'ér ook minder Lyders aan dan in de vo'ü'me maanden. Ook zag ik eenige Galkoortfen, waar van 'er zommigen' reeds in de eerfte dagen in anderendaagfehe intermitteerende overgingen , de accesfen waren dan allerhevigst, en dompelden de Lyders in het ultérfte gevaar, zy wierden nogthars door een tferk gebruik van de Koortsbast waar by de Virginiaanfche Slang wortel gevoegd was, herfteld.
Augustus gaf niet veelen Zieken ; égter heb ik hier en daar nog Kinderziekte ontmoet die goedaardig was; ook eenige febris continue revzittcntcs , en intermittentes, met galbraaking en afgang gepaard. De aanhoudende Koortfen waren uiterlyk niet zeer hevig, in het byzonder wat de pols en de hitte betrof;; maar dc Lvders klaagden fterk over benaauwdheid, en waren meestal zeer angstvallig. De intermitteerende Koortfen meest tertiana fimplices en duplicata waaren by uitftek hevig, hebbende de eerfte accesfen die zomtyds vier, fes, tot agt en dertig uuren duurde, intusfehen dat verfcheide van de anderen byna continua waren. Ook waren 'er Lyders die eeven zoo ziek buiten als in de accesfen waaren, zóo dat men veele der intermitteerende Koortfen als continua kon aanmerken' ■als'alleen daar van door den pols en uitwendige hitte verfchillende. .De accesfen wierden zomwyfen door eene langduurige benaauwdheid voorgegaan, geduurende dewelke de Lyders in levensgevaar waren. .Zoo veel ik weet waren de •Ziekten hier omftreeks ten Platte Lande dézêifden. En zoo my het waarfchynlykfte voorkwam waren dezelve in onze Stad meest door eene 1 '■ 1 fee-



dtr Stad Rotterdam. . , cêrj
belette uitwaasfeming voortgebragt, die door de ongedadige lucht die dan heet, dan koud, dan helder, dan miftig was gedramd en terug gedreeven wierdt. Braak en buikzuiverende middelen, mixtures Salints en eindelyk de Koortsbast enkel of met eenig Sal neutrum vermengd, waren by myne Lyders de voornaamde middelen dienende ter geneezing. Maar welke geneeswyze men ook aannam kon men de herbaalde recidives niet voorkomen.
September had dezelfde Ziekten,- deKeop*fen waaren ruim zoo algemeen en nog van denzelfden aart, Ik heb in deeze maand geen Kinderziekte gezien, hoewel 'er hier en daar np°^e-wge -Lyders mede bezogt waren.. '
October leverde dezelfde Ziekten; dog zoo my toefcheëh in minder getal dan September: It heb eenige Lyders ontmoet met diarrbcea biliofa;; tnaar die niefbefmettelyk waren. -
November had ook nog al buiten Verkouwendheids Ziekten, dezelve Ziekten. De redicives van de Zomer en de Herfst-Koortfen met eenige intermittentes maakten het voornaamfte uit.
December leverde ook weinig Ziekten en meest nog van dezelfde zoort, zoo dat dit Jaar wederom taamelyk gelukkig van Ziekten by ons f? afgeloopen.
% SCHÏ^



SCHIEDAM.
Geen bericht van Schiedam ingekomen zynde feyn wy in de ongelukkige onmogelykheid iets omtrend die Stad mede te deelen. ■
BERICHT-



Pag: 27$
BERICHT
VAN
PERK£L en RODENRYS;
POOR DEN HEERE
J. van S W I G T,
Tn den Jaare 1781, hadden wy wederom een I Winter die niets aanmerkelyks in zig behelsde, na het eindigen der Vorst kreegen wy weinig Regen nu en dan met Stormen, dog dit alles wierd met droogte vêrwisfek , die ons meest al de geheele Lente by bleeft, en eene heete droogge Zomer bezorgde, de Herfst was als naar gewoonte, dit Jaar was aanmerkelyk om de meenigvuldige Noorde en Ooste Winden die 'er waaiden, (ofte die hunne ftreeken tusfchen deeze hooft winden bepaalden,) het Voorjaar was dus droog maar koud en Schraal,. ?t welk op het einde der Lente, of in het beiin der Zomer een weinig vergoed wierd, door een verkwikkelyken Regen.
Geduurende den Wintertyd van deezen Jaare 1781, w?aren de Ziekten onder onze InwoonüQrsInflammatiein het bloed, Zinkings-Koortfen, Rbumatieke pynen zoo in de borst, rug, als zyde bovenbuyk, Scorbutigue gebreeken, een enkelde Rotkoorts, die met Inflammatie gepaart ging; een enkelde met pyn in de keel van een ïlymachtigen aart; Amborftigheid, Maagpyn, t4 Vs?3



*7S Bericht van Berk el.
Verkoudheeden, vêrftoppingen in de klieren van de onderkaak, Buykioop, afgaande Koortfen van allerley zoorfl, Aambeijen, Stuipen, belette dqorwaafeming, met meenigvuldige roode Lhtilag; Pleuris, ëeh;ehkelde.Tnpt êeneTcwaadaardigc Angina; Zogkoorts, Öbflrutlio Menflruorum, en ongefteldlieeden der fciijèoijgewanden; de heerfchenden Ziekte onder deeze was geduurende dit Saiföen,Afgaande en wel dërdentjaagfche Koortfen. r •
In de Lente vertoonde zig Zenuwkoortfen, een enkelde kreeg een miskraam ; de afgaande Koortfen continueeren, meest met belette doorwaasfeimng gepaart, Pleuris, Ufiflag over de huid, ontfteekmgspyn in de keel, floepende Ziekten, ftüypachnge beweeging in de Maag waar 'dooral het voedzel uitgeworpen wierd, toevallen, een ' enkelde met Lues Vencrea , Lentor in het bloed, veel al met onfteeking gepaart dat by het aftrekken yan hetzelve gezien wierd, eeneverkoudheid en Ligte onfteeking, door eene meest al Remitteerende Koorts gevolgt, was de Ziekte van de maand Mey. Veel bloed wierd 'er afgetrokken , dog het was altyd van den gezonden ftaat afge■ weeken, het beste was nog met eene taaije korst bedekt dog veel ontftooken. " Longonfteekhw , uitteerende Koortfen Wind Colicq. Eenige weinige laboreerden aan eene Schaarlaken-Koorts die van elders was aangebragt, dbg geen voortl gang maakte, op het einde der Lente kreegen -wy Catharrale Keelziekten, Etterborst, verval yan krachten, de Koortfen waren thans met Rccidiven, de Remitteerende Verkoudheids-Koortfen, waren dit Saifoen de heerfehende Ziekten.



en Rodehrts. f
Met het begin van den Zomer Scorhtt, vervolgens eene Catharrale kwaadaardige Galkoorts, jÈHi den 6 of 7 jfo/y begón door te breek'en , en epidemijcb heerfchte, zy doodden 'er weinig, en l>y veele liet zy zich vry gemakkelyk herftellen, maar even zoo gemakkelyk als zy haar herftelJen liet, even zoo gemakkelyk wilde zy weder komen. Zy' begon met Ca'barrale vloeijingen, verhefte zich om den anderen 'dag, en die geene die zich in dat tydperk lieten geneezen, 'wierden fchielyk en best herfielt; maar aan zich -zelve overgelaaten , veranderde de Ziekte in eene alledaagfche , err eindelyk in eene verpofende - Koorts, wiens tusfchenpofiniien zoo gering; waaren, datze naauwlyks konde gemerkt worden : verfchynzelen van deeze Ziekte onaffcheidbaar, toevallen die men nu en dan by ■kwaadaardige Galkoortfen waarneemt, waren •met deeze gepaart: zy waren de Koortfen van 1779 en 1780 zoo gelyk, dat eene opgave'derzelve , wel eene nieuwe 'optelling maar geene nieuwe zaaken zoude bevatten, waar om wy lieft zulks vermyden zullen, ■ alleen merken 'wy aan, dat alle toevallen welke zich by deeze ziekte vertoont hebben, veel goedaardiger zyn geweest dan het vorige Jaar 1780, hier om waren de Ziekten gemakkelyker te'herftellen; zy doodden weinigen , en alles liep gelukkiger dan in het voorigé'jaar af, by enkelde die Zwanger waaren hack men misval, en zulks wierd van Stuypen gevolge, hét geen dikwils doodelyk -a-s. In de maand September liepen zy in RotkportTeii uit, die frf Ohober vermeenigvuldigt wierden, met verminderde kwaadaardigheid, cn eindelyk ïn November ophielden; de-Ziekten die zich'in het Zomer-Saifoen tusfchen beyde inmengde^ T s w5-



S74
Bericht van BereeJ
waren eene enkelde diarrhaa, Schurft, verkoudïieeden met verpoofende Koortfen weeken voor de maand September, en het ganfche Zomer Saifoen was veel ryker dan naar gewoonte, in afgaande Koortfen, die meest ai om den derden dag verheften. -
Behalve onze kwaadaardige Galkoorts die continueerde gelyk gezegt is, waren de Ziekten van den Herfst afgaande Koortfen, Scorbut, Maagpynen, Zenuwziekten morbi Cbronici, waterzucht; dan deeze moet als een gevolg van lang aanhoudende afgaande Koortfen, befchouwt worden; yerval van krachten. De Scorbutique Ziekte vermenigvuldigden in de Maand November, benevens Catbarrale vloeijingen en Rbumatieke pynen t liet afgetapte bloed vertoonde Lentor, ep by eenige ontfteeking , een enkelde Laboreerde aan Wind Colicq, veelen aan Uitflag over de. huid, eenigen aan puiften, bloedzweeren van eene verbaafende groote, waar door zy gezond wierden; krampachtige pynen in de onderfte Ledemaaten, Catharrale Keel-Ontfteek'ingen, de heerfehende Ziekten van de maanden November en. Decetnher waren de derdendaagfche Koortfen, die geduurende dit Najaar veel aan recidiuen onderhevig waaren.
: >t Was in het Jaar 1779 toen deeze kwaadaardige Koorts ons aanviel, fterk woedende , meer dan gemeen doodelyk was, in 1780 verheften zy zich allergeweldigts, en rigte een groote flagting onder onze Inwoonden aan. Deeze Koort» woedden minder hevig in den Jaare 1781, wa* minder kwaadaartig, en minder doodelyk dan in de voorige Jaaren,
W



en RodeMrys." 27^
In'het Jaar 1779, begon de Ziekte die ons uit Bleysivyk (een naast gelegen Dorp ten NoordQoften van ons) wierd aangebragt, omtrend half Auguflus te woeden, en eindigdein November , met afgaande Koortfen die nog eenige tyd
aanhielden, in 1780 begon de zelve Ziekte
met het begin van Augusjlus, en eindigde eerst
in December, terwyl de zelve Ziekte van
het Jaar 1781 begon met het begin van July, en eindigde in November.
< Dit gebeurde drie agter een volgende Jaaren, dit gebeurde juist na dat onze nieuwe gronden pas opgekomen begonnen geroerd te worden en onmiddelyk aan de Zonne-warmte bloodgefteld wierden. Het eerste Jaar duurde de Epidemie korter en was minder verwoeflend, het tweede Jaar na dat de gronden fterker geroerd ■wierden begonnen de Koortfen vroeger, duurden langer en waren doodelyker. In het derde Jaar, na dat het nieuwe Land in den voorgaanden droogen Zomer vry fterk zyne fchadelyke dampen had opgezonden, begonnen de Koortfen noch al vroeger, doch weeken wel een maand eerer dan in het voorige Jaar, waren mindec kwaadaardig en doodden vry zeldzamer.
, uit deeze aanmerking volgt van zelve de vraa»1 is de algemeenheid, is de kwaadaardigheid deezer. Koortfen drie achter een volgende Jaaren voorgebracht, haare geboorte verfchuldigt, — aan de nieuw opgekomene gronden der drooggemaakte Landen, aan dé drooge heete Zomers, gevolgt op natte en doorweekte lage Landen, of natte Voorjaaren waar door het Land dras ftond dat op het zelve uit komt, —
of



•0.16 Bericht van Berkeè
j»f moet do oorzaak die de Koortfen heeft voortjgebragt ? gezogt worden ui de lichaamen der lydende Perfoonen zelve, gebooren uit een manier van leeven die hunne lichaamen
daar toe voorbefchikte, of zoude ook de
zaaden der-zelve Ziekte in de lucht die ons omringt zig ophouden, endoor bykoomende gelegenheid gevende en meedewerkende oorzaaken aan bet giften gebracht, en alzop hunne woede op de lichaamen uitoeffenen.
Eene doorgaande eene algemeene of Volksziekte , word altoos aan een daar toe voorbereide fmetftoffe toegekent, 'z zy men die veron-; derftclt te huisveften in eene ftilftaande , eene al te warme, eene te vochtige, eene met menigvuldige fchaadelyke uitvloeizeis bezwangerde lucht, hoedaanig men ziet voortgebragt in digt gefioote vochtige gevangenhuizen, of door de zaamenwoning van een meenigte menfehen gelyk by groote legers te veld plaats heeft, te meer als dezelve gecampeert zyn in heete' zomers by ililftaande meiren, poelen , moerasfen ,. of in laage landen die in het Voorjaar geinundeert, of door het regenwater dras hebben gedaan , wier fchaadelyke uitvloeizeis als
dan aan de lucht Worden meèdegedeelt, .
de zwaaren arbeid van den landman in den zomer tyd, onder een brandende heete lucht, terwyl het gebruik van veel gerookt fpek en vleefch, het ordinaire voedzel is, zonder genoegzaame plantvoedzels daar by te gebruiken,
wordt ook als eene reeden opgegeeven,
dog het komt my onder verbetering voor, dat onze kwaadaartige Koortfen de drie laast verïpopene jaaren voortgebracht, haare' geboorte
' 'eeriig**



Uk R 0 ÏST.5J& Y & ?yj
éeniglyk verfchuldigt zyn geweest aan eene zaamenloop van omftandigheeden gevoegt by de rotachtige dampen uit het nieuwe opkomende land, zelve opftygende en zich in de lucht verfpreidende. Myne eenvoudige waarnemingen die ik ga opgeven zullen myn gefielde zoo niet beveiligen ten minften gelegenheid tot nadenken geven; 'er had dus eene voorbereidende, eene medewerkende, eene naafte oorzaak ter voortbrenging onzer Koortfen plaats.
Vo'orbcreidende Oorzaken,
Want na dat het water weggemalen cn het land boven gekomen was , vertoonde zich de ganifche vlakte als een moeras, hier en daar was noch een klein piasje water overgebleeven, Waarin zicht, een meenigte visfehen onthielden die niet konden opgevangen worden , maar zich in de bagger verbergde,n en daar verfmoorden, vervolgens wierden 'er zoo veel waterleidingen door de Polder? heen gegraven als nodig gooordeelt wierd om dezelve verder droos- te maaien , en droog te houden; deeze uitgegraavé kley wierd over het land gebragt , en daar mee zoo ver het ftrekken kon gelyk gemaakt, dit bedekte dus eenige doode vifch die als doen dat eerfte Jaar zyn effeft noch niet konde uitoeffenen, maar by vervolg naar de eerfte omploe-, ging des lands, ook het haare toebracht.
Dé watermolens namen wel het meefte water weg, en een ander gedeelte deszelve zakté uit bet natte en moerasfige land in de flooten en tochten om verder weggemaale te kunnen worden , dog daar bleef nog genoeg over,
om



2'/t Bericht van Berké£
©m door de Zon met een blanken hemel ui de gedaante van onzichbaare dampen opgetrokken te kunnen worden, 'i Welk ons eene meer clan ggmeene vochtige dampkring bezorgde, men merke niet aan, daar wy te vooren als door waterplaslèn omringt wierden onze dampkring zoo niet meer, ten minden aan het zelve gebrek onderhevig wes , de ervaaring heeft ons het tegengefielde geleeraart, eene natuurlyke befchouwing van het een en ander wyst ons tot
de waarheid deszelve, 't is het vuur der
Zonne dat de damden dcet opklimmen, haare werking op de aarde en het water is eenvoudig, want de vuurdeeltjes dringen in de tusfchenruimtens der waterdeelen in , verdeelên deszelfs deelen tot zodaanige bolletjes, die of ligter worden dan de Lucht zelve, of door een Elastiek vermogen althans vlugtig gemaakt en ih dè hoogte opgeheeven Worden.
Dat deeze werking der Zonne, zichb'aarer en met meerer effect geoeffent wordt op moerasfen en pas opkomende drooggemaakte landen, dan wel op uitgebreide waterplssfen groote rivieren enz., hier voor zyn myns bedunkens gegronde redenen, men verbeelde
zich een blok water van een aanmerkelyke diepte en uirgebreidheid, dat geftaadig 'tzy veel ?r zy weinig bewoogen wordt, daar zal het Zonnevuur wel met effect, het zyne op uitceffenen, maar niet met die uitkomst als. met een gelyke warmte, gelyke blanke Lucht gebeurd óp een moerasfig. Land , alwaar het water in minder quantiteit gevonden word, en (een enkeld waterplasje uitgezondert) maar uit een papachtige ftcffe uit water en het lichfte der gron•' c den'



in Ëodehiïi
Jen !s zamengedeld geworden, hier werkt alles derker meede, de oppérvlakte wordt niet bewoogen , de deeltjes zyn meerer in rust en ondergaan niet die geduurige kentering om onöphoudelyk eene nieuwe zyde, die op nieuw verkoeld is geworden, aan de Zon blood te leoo-e„ geiyk m de waterplasfeu gebeurd; neei^maar Ik: Zonnevuur oerrein hier eene ongehinderde werking op de gantfche oppervlakte van den foei en op die van ieder waterbolletje, de oupervlaktens der aarddeelen kaatzen de draaien terug en de warmte wordt, vermeerdert, deonderfcheulene deeltjes geraaken in beweegino- en de wryvmg JS menigmaal zoo fterk, dat ?er een vuur hervoor gebragt wordt dat veelal op zommige plaatfen in eene opbruisfing uitberst; heeft men dus geene reden om te mogen dellen dat mer de uitwaasfeming derker.moet zyn als in de waterplasfen? ik meene van en zoo de Regens nu en dan 'er by komen verfchaft dit een geduung nieuw werk.
ïÊÈ? damP,cying meer dan gemeen meevocht bekaden wierd daar en boven noch bezwangert met de rotachtige deelen der meenïgvuldT ge gedorven vifch en mogelyk van andereiaterdieren, de waterplanten, zoo menigvuldig, d e£ ven aan georek van voedzel en ondergSfèn ook eene ontbinding, duizende van Infecten Werde zich in deeze valeïen, genooten hec zoefde? mm , en hadden het genoegen om hier een ryken voorraad van-onderhoud voor hun ÏÏ'ieft
Ivzonder 7undl g 3gte Was f«*
oyzontier gunftig, maar vermeerderde te e-elvk
*e verrotting, de gevallen Regen hfejf S



gi?© Bericht van Berkee
verdeeling volmaaken en lofle de rotdeekjes op^ zy wierden vluchtig en de Zon hefte ze bovéri de aarde , zie daar , eene dampkring met een fchadelyke-ftoffe bekaden, wiens uitgebreidheid para; el ftaat aan de hoe veelheid' der ftoffe dié dezelve bevat.
De geduurigê verandering die onzen dampkring ondergaat, en wiens invloed wy op Onze Lichaamen ten kofie van onze gezondheid zoo menigvuldigm'alen .waarnemen , heeft ook deel in het voortbrengen onzer Ziekteh gehad, want door de Zon op dcn dag meer dan gemeen verwarmt, wierd dezelve dikwils door een Koorde of eenen anderen Wind, die nagenoeg die ftreeken befchrèef even zoo buitengemeen verkoelt, waar door de opgeheeve en vluchtig gemaakte dampen ophielden te klimmen , elkander naderende en vereenigd eene zwaarte aannamen, die cle zwaarte kracht der Lvcjvt overwon , en in de gedaante van een fterke mist nederdaalden: alle die dampen die niet boven den Ringdyk verheven waren of zoo dé wind dezelve niet na elders verdreven hadt vielen weder op het drooggemaakte Land neder, doch die dampen die boven den Ringdyk verheven en zich van het drooggemaakte Land yerwydert hadden, daalden op de daken der huizen en in het naastgelegen piaswater, bedorf hetzelve als ook het Regenwater dat op die tyd van de pannendaken (waar mede érikelde huizen gedekt zyn) gevangen wierd.
De plaatfing der woonhuizen verdiend ook ohdér de voorbefchikte oorzaaken van onze kwaadaardige Koortfen geteld te worden , als zyn-
.. ■ 'd«



en RobïSRrifi *ttï
dé door het geheele Ambacht verfpreid, eenige zyn langs de boorden den veenplasfen geplaatst* terwyl de anderen en wel het grooter gedeelte langs de kant der drooggemaakte landen geVonden word, meest alle ftóan de zelve op zekeren afftand van den anderen ; de dampen hadden gelegenheid om ze geheel te omringen, ja om tot in de binnenfte vertrekken in te dringen : dit had natuurlyk ten gevolge dat de bewconders van zoodanige huizen des daags in de drooggemaakte landen én 'snagts in hunne Wooningen altoos mét eene in fchadelyke ftoffe overvioedende dampkring te. worhelen hadden, hunne voedzels met hunne legerfteden zelfs' wierden in bühne huizen daar van befmet.
Dc weelde, dc wellust, ook tot in onze Dorpen doorgedrongen, heeft, de anderzints fterke lichaamen der boeren én boerinnen zodanig verzwakt* dat ' ut- e wankelende gezondheid op de minfte fchudding derzelve als5 ten gronde held. liet overbodig gebruik van warm koffy cn theewwr, eene fiaaffche gewoonte der vrouwen , wordt by de mannen ook veel te veel misbruikt: bier word althans onder de :malle gemeente genoegzaam' niet gedronken: de voedzels zoo eenvoudig, zoo min kosbaar, zoo, overeenkomende men de gefteldh'eid van ons' land zoo gefchikt naar de ConflUuüe van onze lichaamen, en die den ouden Batavier zyne ver» fpilde krachten weder gaf, zyn by ovs geheel en al in onbruik geraakt, met de veranderde en omflagtiper toebereiding der fpyzen zyn dezelven minder voedzaam en meer nadelig voor fle gezondheid geworden.
r ' óf



Bericht van Berket
De lichaamelyke opvoeding diend ook mei vergeeten te worden, want uit Ouders gébooren wier gezondheid al aan het wankelen is, brengen de kinderen by de geboorte een zwak lichaam ter waereld, dat door de opvoeding noch verder bederven wordt: eene zwakke Moeder aan wien de voeding der vrucht ftaande de' zwangerheid niet al te wel was toevertrouwt, bevyjdt zich byde geboorte van het zelve geheel en al buiten ftaat om de roepftem der Natuur te gehoorzaamén. By dp meefte laat het bekrompene beflaan niet toe dit gebrek door eene goede minne te vervullen , ik zeg eene goede minne, want zy zyn 'er zoo moeilyk te krygen uit hoofde van het algemeen verderf dat 'er in de levens-manier plaats heeft: zeer gereedelyk neemt men dan zyn toevlugt tot de pappot, dat verderflyk hulpmiddel, waar door de meefte kinderen fneuvelen, uitwyzens de Jaarlykfche dood-lyften der kinderen die beneeden het Jaar fterven, behalven dat nog die geenen, die het geweld ontkomen zyn het verder verbes hunner gezondheid daar aan te danken hebben: de' kinderen deelen afvroeg inde levens-manier door haare Ouderen gehouden. Vader en Moeder ieveren gemeenelyk als om ftrvd, ieder doet zyn best zoo veel als mogelyk is om zyn! kroost te bederven; want terwyl de Moeder bezig is óm het kind zyne maag op te vullen met allerlei fpyzen die de fpysverterende werktuigen in wanorder brengen , is de Vader bezig' met de Moeder wel degelyk te beveelen het kindje warm te houden,-in veele deekens gebonden in een dichtgelloote wieg te floppen om' het alzoo tog voor de koude Lucht te bewaaieÉf en zoo gaat men voort met 'er noch hbri-
def?



en RosENnrs. 2^
dert andere verdervelyke dingen by te voegen. Eene opvoeding waarlyk die ons in plaats van eene duurzame eene wankelende gezondheid bezorgt!
Medciverkende Oorzaken.
Naar een heete drooge Zomer, neemt men alhier in de maand van Auguflus diïtwils in Juli pok wel eéns in September vry algemeen Galkoortfen waar; het verdiend zyne opmerking dat zy eerst regt beginnen door te breeken wanneer de veldvruchten ryp zyn en afgemaaid worden , en dus naar maate 'deeze vruchten vroeg of se laat ryp zyn, naar maate begihneti ook de Galkoortfen vroeg ofte laat onder het volk te verfchynen. Zou de ontbloote grond het gemis van zoo veel groeijende planten, (immers het veelvuldig gebruik van oogst in heete Zomers meestal overvloedig kan'hier'van de fchuld niet hebben,) de landman werkt nu fterk altccs onder ,een brandende Zon, hy maakt lange dagen maar korte nagten, verhit zich fterk, zweet geweldig, en drinkt naar evenredigheid, doch is niet in ftaat zyn bloed-colomj genoeg té verfrisfehen , het'verlies der du: ne vochten is zoo aanmefklyk dat 'er niet dan een dik taay bloed in zyne aderen over blyft, het veelvuldig drinken beneemt hem de gelegenheid;" , van behoorlyk te kunnen eeten, de verlóóp kragten worden niet naar eifch herfteld, niet' tegenftaande den arbeid blyft aanhouden, en met deeze wryving der vochten en vaten/ vermeerdering der hitte en overvloedig zweeten, het lichaam wordt uitgeput, de werktut-" jèn verzwakt, de verflapte en poreufe huid ka<'



<$?4 Bericht van Bè"r»xi;
geene teegenftand bieden aan eene koele Avondlucht dikwils zeer onvertvagt ons overvallende, eene belette doorwaasfeming is het gevolg, waar door alle vochten die natüurlyk doo'r de huid naar buiten moeiten geworpen nu terug gedreeven worden, de wanorder hier door in het huishoudelyk geitel des lichaams voort:>ebragt ïs groot, de terug gehoudene ftof dwaald niet lang in het lichaam rond, maar wordt veelal in deezen tyd zeer fpoedig naar den verzwakten en opgeyulden fpysbuis gezonden en doet haar uitwerking gevoelen, opgevuld zeg ik met de grove overblyfzelen der te vooren genomene fpyzen, opgevuld met bedorve gal en andere vochten tot de fpysvertering dienende, in haast door dc\e Jterk bewoge en in confufie gebragte werktuigen afgefcheiden van een masfa vochten die niet wel bewerkt, van een bloed -eolom die niet genoeg van voederde deelen voorzien is; deze ' ophoopirfg de bron van meest alle ziekten en ook der Galkoortfen, vindt in de toegevloeide belette witwaasfemings ft: fle nog daar en boven voedzei, en paald haare woeden af, naar de hoeveelheid, en naar de meer of min kwaadaartigheid der ingehoudene giftende ftoffe.
Zie daar eene Ziekte afgeleid van de Zonne-hnte, den arbeid, de koele Avond-Lucht ■ en voor al van eene ophooping in de ingewanden , eene Ziekte, die fchoon in het eene jaar meer, in het andere Jaar minder, evenwel jaarlyks onder het Volk te wachten is; 'c was d^eze Ziekte die in den Jaare i779, i78oen 1781 , zöo algemeen zoo vreeslyk onder ons woedde' cn alle kentekenen van kwaadaartigheid metzich voerden haar door de nieuw opkoomen.de-
hni



én RoDENRrs: 2^
landen mede gedeelt, want de gevallen Regen lofte de ontwikkelde rondeeltjes op, de Zon hefte dezelven met het water boven de aarde, de Lucht den ontfanger die dezelve naar elders overbracht en als een voortuig dienende was omringde de lydende lichaamen des volks te vooren al voorbelchikt, drong de fmetdeeltjes tot in derzelver vaten langs onderfcheide wegen, de huid zoo ryk in ontladende als opflurpende buizen werkte voorzeker mede met de Lucht; de ftof wierd tot in de longe overgevoerd en van daar onder het bloed'-gebrast de altoos waakende Natuur had mogelyk nop- in tyds défchokken hier door aan het lichaamelyk gedel toegebragt,;kunnen afweeren, zoo niet de voedzels, de fpys en drank met het fmetbezwangert de doffe tot in de ingewanden had overgebragt, in eene buis reeds met ontaarde deeltjes vervuld, die in ftaat van gifting en niet onderfcheide in aard van de fmetftoffe waren'alles werkte ten verderve, de gezondheid wierd als *t ware van alle kanten beftreeden en het ware het beste en dezelve wierd gemakkelyks in voorige ftaat herfteld, wanneer eene mime ontlafting onder en boven de ingewanden ontledigde.
Edog, deze gunftrge omwenteling viel den' minden te beurt, eene voortduurende opbruisfching geholpen door de vermeerderde hitte uit de continueele wryving ontftaande , noopte de Lyders tot fterk drinken, de doffe wierd dus verdund, verdeeld, en langs de voedings weg in de vochten ingevoerd, nu wierd eerst het tooneelvan elende geopent,vreeslyke toevallen, ongewoone verfchynzelen, meer. dan gemeen very l lieai



|Só* Bericht van Berkel
lies van kragten fpeelden de hoofdrol, in een masfa vochten bereids verarmt, niet genoeg ge" voed en verfrifcht, om dat de fpysvertering bedorven was, veel fcherpte wierd met dezelve xond gevoerd, en alles wierd door de bykoomende vyandelyke ftoffe noch al fcherpèr gemaakt, de afgefcheidc vochten , voornamentlyk die de fpysvertering moeften helpen bevorderen, kwamen ontaart te voorfchyn, ter plaatze daar zy hunne dienst moeften verrigten, en ?er kon onmogelyk uit de genomen voedzels meer die Chyl hervoortgebragt worden, zoo nodig om het verarmde bloed in goede order te herftellen; eene algemeene bederving nam dus de overhand, en de goede en voor 'smenfehen gezondheid ftrydende natuur, moest by veele onder den drukkende last bezwyken.
Eene warme en vochtige Lucht zoo als ze ons dikwils uit Zuidelyke ftreeken werd overgevoerd, bevorderde ongemeen de flapheid der vezelenen wierd ziekmakende bevonden; wamde Noord-Zee ten aanzien van ons VV. en Z. Wes»gende, bezorgd een Zuid-Weste Wind ons altoos meerder vocht, wanneer het nu ftil is, gelyk veel al in de Zomer maanden gebeurd wordt de Lucht niet genoeg bewoogen en alles verergerd; de Zieken zelve waren' medewerkende , want hunne oppasfers hoe zorgvuldig ook waren niet zeker van aangeftoken te zullen worden, dit waare zoo zichbaarlyk, dat ons niet de minfte twyfel hier omtrend is overgebleven.
Dc naafte Oorzaak.
Uit het voorenftaande komt het my (zoo
lan-r



en Rodentvys7 ê!^
lang geene betere onderrigting moge genieten) voor, dat de naafte oorzaak onzer kvvaadaartige koortfen is geweest, eene verregaand© rottingin de vochten der lyders door deze Ziekte aangevallen, eene rotting, voortgebragtdoor een gift 't welk in de eerde wegen gebooren en aldaar opgelost wierd, want eene fpysbuis, opgevuld met ontaarde overblyfzelen der voedings-ftone, eene fpysbuis, bezet met bedorve gal en andere vochten tot de fpysvertering dienende, en nu van den gezonden Maat afgeweken , welker ophooping nog daar en boven versneerdert wierd, door de terug gedrevene uitwaasfeming -doffe, eene fpysbuis, in wier midden gewillig ontfangen wierd, overvloed v?.n dierlyke rotdeeljes uit het drooggemaakte land opgeIteege, die onzeipys en drank befmette, en met dezelve opgeflokt en alzooinde ingewanden ingevoerd wierd; — deze mengling van deeltjes in de koekerende ingewanden bewaard, en door de by komende warmte aan hetgidengeraakt,uitzodariingeene o'pbruisfching, ('t zymen dezelve eene galachtig , 'tzy men ze eene andere opbruisfching noemt,) dat gift gebooren wordt, welks fchadelyk vermogen zoo overgroot bevonden, en mi de verfchrikkelyke toevallen is kenbaar geworden, en haast eene alverwoefiende Ziekte beeft te wegen gebragt, een gift, dat het SyfleW Ncrvorum vry fpoedig en op zoo een geweldige wyze aandeed, dat de werktuigen weigerden hunne fchuldige pligt te verrigten, 'het bloed wierd ontbonden en veel al zoo verdunt, dat het niet in zyne vaten in weerwil van alle aangewende hulp kon gehouden worden, de «roede natuur, befehcrmfter onzer gezondheid fvierdsbo geweldig aangevallen, dat haare waV 4



Bericht van Bérkeê
penen, fchoon door de Geneeskünde met alle kracht onderfteunt, dik wils te kort fchooten.
De Ziekte wierd niet voortgeplant, dan aan die geenen, die zich in de bederve dampkring opnielden , en in, en binnen d,en omtrek der ziekehuizen verkeerden, want lieden aan deze Koortfen ziek zynde, en naar elders overgevoerd, befmette niemand, zelfs niet haare op. pasfers, fchoon ,zy ook kwamen te overlyden op andere plaatzen; gelyk bleek aan een fchipper aan den Leidfchendam woonachtig, die in het Dorp Bleiswyk komende, aan deeze Koorts ziek wordende naar huis gevoerd wkrd en daar kwam te fterven, zonder dat iemant zelfs niet zyne oppasfers aan den Leidfchendam wierden aan^edaan. Negen molemaakers knegts, die uit het -Weftland waren komen, werken aan een mooie in de droogmakery te Bleiswyk, gongen allen, aan deze kwaadaartige Koorts ziek zynde, naar het Weftland te rug, zeven van de negenwerven , en twee kwamen met levensgevaar 'er door , zonder dat een eenige daar op die plaats aan deze Koortfen i* ziek geworden, gelyk het bericht dat ik daar van daan gekreegen heb
- uitwees. Een vrouw van de oude of' over de Jede, (een buurt niet verre van Berkel gelegen , en door een waterplas van onze drooggemaakte West Polder gefcheiden,) kwam ge-
- zond en vrolyk te Berkel, m een huis daar vyf perfoonen ran deze Koortfen ziek lagen, om dezelve te helpen oppasfen, zy kreeg na verloop van drie dagen de Koorts, ik raadde haar naar buis te keeren gelyk zy deed, en zy is aan een rotziekte overleden, zonder iemand aangeltooken ie hebben i men moest zich dus in die plaatfen
daag,



en RoBEKnr»: afy-
«laar het nieuwe drooggemaakte land was zelve bevinden, en omtrend de zieken of ziekenhuizen gelyk gezegt is opgehouden, om door dezeKoortfen aangevallen te worden , een bewys -voorwaar, dat de nieuw opkomende gronden zoo niet geheel, ten minften voor een groot gedeelte de fchuld hebben gehad, van de kwaadaartigheid.onzer Koortfen; zagen wy niet dat dezelve eene meenigte van rotdeehjesin haaren fchoot bewaarden, die door de Zomerwarmte ontwikkeld en door den gevallen regen en ander water wierden opgelost, en door de Zon boven de aarde verheven wierden ; door die
zelfde Zomerwarmte met eene vochtige dampkring gepaard, worden de vatte deelen der dierelyke lichaamen verflapt, de buiks-ingewanden worden onbequamèr gemaakt om haar dienst te konnen verrigten , voeg hier by, de reeds opgenoemde voorbereidende oorzaken, en men zal aldus de lichaamen der lyders voorbefchikt vinden om mede te werken tot bekoming van deze 'Ziekte, zeker wierd de voorbefchiktheid in de lichaamen der Inwoonders van onze drooggemaakte landen by alle niet even fterk gevonden , neen maar, by eenige en wel by hec armfte zoort, die het zwaarfte werk moeften verrigten en de minfte gelegenheid hadden om hunne verloore krachten te herftellen, alzoo hunne armoede haar gebrek deed lyden aan nodig voedzel, nodige drank, nodige dekking, en nodige klederen , onder deze openbaarde zich ook de Ziekte het allereerfte, 'er wierden in deze Clasfe van menfehen evenwel noch onderfcheidene gefteldheden gevonden , waar van de eene meer, dan de andere de Ziekte was toegedaan; — zodanig eene dus, wiens vezelen V S flap#



Spa Bericht van Berke£
flap, wiens voedzel flegt, en nog uit het dierenryk getrokken, wiens gewoone drank water ■uit de floot was, en wiens arbeid zwaar en op het land is yerrigt geweest, wiens wafiè deelen afgemat, wiens vochten tot rotting geneigt waren, zodanig een zeg ik, wierd het eerfte aangeval en, terwyl den meer vermogenden, en ■by wien geens dings gebrek was , ja die geenen daar het tegengeftelde bevonden ■ wierd, het langfte van de Ziekte bevryd bleeven , en aangerand wordende altoos iets goeds uitgewerkt \s geworden.
De Geneejïng.
Terwyl wy dus dagten, omtrend den aart •en natuur van onze kwaadaartige Koortfen, moest van zelve volgen zoo wy in het wilde niet wilden fchermen, dat onze Indicatje op dit fteldzi-i gegrondvest moest zyn, wy moeften alleenkC üiaar zorgvuldig by het onderzoeken onzer aankomende en zelf reeds bedienende Lyders toezien , ol ook geene Ziekte van eenen anderen aart, met onze kwaadaartige Koorts genasflgt was, van dit onderzoek en toezien hing eèn voornaam gedeelte der geneeling af, ondtertus fchen wierden wy evenwel verpligt, om by dc geneefings-aatiwyüng min of meer (om niet volitrekt te zeggen; eene algemeene regel te vc'. gen, immers daar zich algemeene verfchynEtlen by eene Kpedimifche Ziekte doen zier? „ moeten 'er algemeene aanwyfingen plaats heb ben om dezelve te beftryden.
, De met rotte gal en andere onreinigheede: Uit bcdurve voedzels hervoert gebragt, bezette



tn Rodekrts; Spi
ingewanden, een fchielyk en buiten gemeen verval van levenskrachten, gepaart met eene algemeene verdooving en gevoeloosheid, was by de Lyders algemeen, de ontlafting der eerüe wegen van hunne rotftoffm, van boven door -een braak, en van onderen door verkoelendeen bederf tégenfiaande ontlastmiddelen, fcheen bv het eerfte bezoek-het algemeene voorfchrift w zyn, de natuur zelve wees deezen weg aar,. met eene poging tot braaken en dikwils eerovervloedige ontlafting van onderen te bezor
gen,- na deeze voorafgaande ontlafting, die
niet te geweldig en veel minder te lang mogt aanhouden, om de reed* verloorene krachten niet verder zoek te maaken, waren 'er veel eet nodig zodanige middelen, die de onderdrukte levenskrachten weder opwekten, de verdere rotting tegengingen, en de byna ten onder gebragte natuur als weder opbeurden, om het gezonde van het zieke af te fcheiden,'eh alzoc buiten uit te werpen, hier toe bezigden wy mer zeer veel voordeel den peruviaanfehen Bast, en wel zoo het weezen kon in poeder voorgefchreeven , wy voegden daar by de minerale en plant zuuren nanr bevind van zaaken.
Wanneer nu onze Koorts met eene .andere Ziekte zoo'als dikwiis gebeurde gerriengt was, verpligten deeze ons niet om van onze eerfte' aanwyzing ofte zien, maar wy paarden zodanige middelen met de eerst voorgefchrevene aü bevonden wierd noodig te zy, — - de ervaring heeft my in het behandelen dezer Koortfen geleeraart, dat, wanneer'er zelfs ontfteekings-teekenen met de Ziekte gepaart waren, ik niet dan ren nadeelë van myne Lyders, myne eerst
aars»



öq4 Bericht vot.Berkee
■aangenoomene Indicaijt kon laate vaafen^ maat ■ ik flaagde vry gelukkiger, wanneer ik de geneefmgs-aan wy zinge tegen Qntfteekings-Ziekte ■gebezigt, te gelyk met myne eerst aangenoomene aanwyzjng paarde, hoe vreemt dit ook mogt voorkomen heeft de ervaring my dit in menigvuldige gevallen beveftigt, ik heb eenen Lyder met deze Koorts befmét zien flerven, die alle teekenen van een Long-ontfteeking had, en ik maak myn fterk, dat men dooraderlaaten en verkoelende en teegen de ontfteeking gebefigde middelen alleen, zoo niet zyne dood verhaast, ten minften beveftigt zouden hebben, 't is immers niet onmogelyk, dat in een eerst beginnende Gal- of Rotkoorts, eene ontfteeking in een of ander deel tan voorvallen, vooral, wanneer te voore met de aankomst der Ziekte* een dik taay bloed jn des lyders vaten omvloeid, zoo maar het fmet dat de kwaadaartige Ziekte aanbrengt, fcherp genoeg is, en dit was ons geval. VeeleLyders hadden door fterk werken en daar opgevolgt zweeten , de dunfte .vochten van hun bloed verloeren, en wierden toen eensklaps met deze Koorts overvallen, en een vaa deeze was onze ongelukkige lyder te vooren gemeld.
Kan men de fmetftoffen niet eene meer dan gewoone vyandelyke fcherpte toekennen, heeft hunne woede hunne flagting ons zulks niet genoeg beweezen, is zy wel vry te fpreeken , wanneerze onder ,het bloed gebragt is, de vafte deelen zodanig te prikkelen, dat dezelven zihc meer dan natuurlyk beweegen , en de beweeging der bloed-colom der maate aan zetten , dal de roode bloedboüen in die vaten worden inge*
pers^



k i'n Rodenr.ts.
pérst, daar dezelve natuurlyk niet raó'efren zyn, en kan 'er alzoo niet gemakkeiyk eene vei"ftopping in een of ander deel voorvallen, en wei voornaamentlyk in zodanige vaten, die uithoofde hunner kleinheid de zwakile veezelen hebben en dus de minfte tegenftand kunnen bieden , hoedanige zyn, die zig over de oppervlakte der Long, Pleura,oi ook in deHerfenvliezenbevinden , kan dit alles niet voorvallen, eer nog de rot^ «TOg het dikke bloed zodanig verdunt heeft, als men gemeenelyk in Rotziekten waarneemt, — zal mennu dit gebrek door aderlatingen, of door zodanige middelen die tegen de ontfteekng zyn ingerigt,en van een verkoelenden aart zyn, zonder de bederving tegen te ftaan tracht te verhelpen, zoo is 't zeker, dat men de mathei ij gevoeloosheid, en verregaande fchielyke verzwakkingeder vafte deelen, zodanig zal bevorderen, en daar mede de goede natuur zyne no^ overgebleevene wapenen ontwringen , daar men rntusfchen liever dezelve nieuwe moest toevoegen , om den geweldigen vyand te beftryden , en, waar het moogelyk, haar te doen overwinnen.
Wy waren dan bevreèst om bloed te vereie-' ten, maar beproefden liever naar de ingewanden onder en boven ontledigt te hebben hetzelve vloeibaarer te maaken, de uitwaasfeming en alle affcbeidingen die als bedorve waren we* der te herftelien, dit bevorderden wy door openende, verfterkende, en de verrotting tegenftaande middelen, met den anderen zaam te voegen; terwyl wy by die geene, daar geen Untor in het bloed befpeurd wierd, alleenelyk AntifepticaConfortantia deeden gebruiken wy
fe-hreeven by aUe eene verkoelende manier'vai
Ie*'
\



20-4 Bericht van Berkel
leven, die teffens tegen de bederving gerigt was en zindelykheid voor, deeden de huizen en vertrekken daar de zieken lagen telkens van verfche lucht voorzien, door het openzetten van venflers, fprenken met Azyn , zetten van koud water, het aanfteeken van vuur om de lucht door dit middel de minfte rust te bezorgen: de gewoone drank was Azyn, Citroen of Aalbesfezap , met wateren zuiker gemengc, en daar de zwakheid het vorderde van tyd tot tyd een portie Wyn, de eerst gebeterde deeden wy dunne Zoepen, waar in veel groente en Ryst gekookt was gebruiken , veel vruchten voegden wy haar toe ter vervrisfing, endeeden haar alle dierlyke voedzelen, of in 't geheel vermyden of fpaarzaam gebruiken.
Geen middel heb ik in vermogen tegen deeze kwaadaartige Koorts zien uitmunten, dan de peruviaanfche Bast ter regtertyd gebruikt; men fcheen zulks niet aan het bederf tegenfbande vermogen nog aan eenige andere kragt te moeten toekennen, maar alleen aan die magt, .waardoor dat Goddelyk middel, (ik weët niet op welk eene wyzej de koortsfcherpte 'zodaar.ig ten onder bréngt, en uitroeit, als nog geen middel tot nog toe in ftaat is geweest, ik zeg tot nog toe voor zoo verre my bekend is, want noch de verginiaanfche Slangen-wortel, noch de bast van Wilgeboomen, noch de Flor: Chamomill: noch éenig ander middel, heeft in de koortsachtige aanvallen dat geene kunnen uytwerken, dat dé peruviaanfche Bast by aanhoudendheid verrigte,—> byzonder was het en de ervaaring heeft het ons geleeraart wanneer een lyder aan deeze kwaadaartige Koorts ziek zynde, vroegtydig hulp ver-



. en R odenrys.
zogt: (immers ra twee of ten langden drie koortsachtig'; aanvallen,) en hem fchielyk de ingewanen van de galachtige rouwigheeden gezuyvert zynde , dienden wy hem de Koorts-Bast best als het weefen kon in poeder toe, tusfen de aanvallen van Koorts met zodaanig een goed gevolg, dat de Koorts na ee.nof twee aanvallen verminderde, e» hem eindelyk veniet, de lyder was dan wel overmatig zwak, en gevoelde alle de gevolgen van eene zwaare Ziekte, was zeer vermagert en lusteloos, zoo dat niemant zich verbeelen kon zoo een merfch maar zoo kort Ziek was geweest: een bewys voorwaar, dat de Ziekte waaraan hy gelaboreert had kwaadaartig moest geweest zyn, dog dit alles werdt zeer gelukkig, door het aanhoudend gebruik van' voorn: Bast onder het houden van een goede manier van leven en onder het gebruik van een Laxeermiddel zeer wel geremedieert. ;
Wanneer de Lyders door de Ziekte overvallen of te laat hulp gevraagt hebbende zoo dat dezelve ovérwonne ziek waare en het gebruik haarer zinnen immers, ftaande de aanval van Koorts alverlooren hadden., en de tusfehenpoofingen maar zeer gering waren , deeden wy wel fpoedig, zoo het wezen kon , een braak en purgeermiddel gebruiken, maar daar ons deeze gelegentheid Ontbrak, fchroomde wy nie: om maar aanltonts de Extract.- et Rejin.- Cort: peruv.-, met minerale zuuren en een toegevoegt vebicufum gemengt, te doen gebruiken, welks gevolg altoos (zoo niet de Ziekte te ver gevordert ) gelukkig was, zonder ons op te houden met eerst het lichaam te zuiveren tot de tong fchoon was, terwyl wy totverderfelyke in deezen te welkende, maar



ap<5 Bericht van Berkel
wilde liever ondertusfchen door dagelykfche Clifteeren de darmbuis ontlaften van haare inhou^ dende onreinigheeden, tot dat de Lyders beter in ftaat waren, om haar dan door (zoo 'er nog eenige rotftoffe in de bovenfte ingewanden waren blyven hangen ) Laxeermiddelen, en een Decofl: van dc Koortsbast met zuure Geest en een of ander Syroop gemengt verder geneezen.
Wanneer de ongevoeligheid groot was, kwamen ons de Spaanfche Vliegen en.het zuurdeeg aan de voeten zeer te ftaaden, h was om de onderdrukte natuur optewekken en in zoo een buitengewoone ongevoeligheid, wierd de Geest van Vitriol in een ruimer maate dan men wel gewoon was toegediend, zeer goed bevonden:
: Zie daar een eenvoudige opgaave van onze gedagten, omtrent de oorzaak van de kwaadaartige Koortfen in den Jaare 1779, 1780, 1781 in de drooggemaakte landen van Berkel en Kodenrys en daar omftreeksgewoed, en de voornaamfte gehoudene manier van geneezen in dezelve, ik zal myne moeite dubbelt beloont rekenen, zoo het geene door my<in deezen bericht? is ook maar van het minfte nut heeft kunnen zyn.
hik



Bladz. 29$*
LYST der Gebóorenen, Gedoopten en Getrouwden, binnen de Heerlykheid van BERKEL en RODENRYS, voor den Jaare 1781.
Gebóorenen. Gedoopten.
Zoons Dogters M de Gereformeerde Kerk. In de Remonjlranifche Kerk. In de Roomfche Kerk.
16 15 ' Zoons Dogters Zoons Dogters Zoons Dogters
Totaal 30 7 9 i % 9 2
Waar van een ., , / „ , „ „ '
paar Tweelingen, r, ■
zynde Dogters. Zaame . . . ió Zaame ... 3 Zaame . . n
Gereformeerde „ iö
Remonftrante % Roomfche ..,..« • . • • • "h
Totaal . ^ -^30 N 'twrr—
In de Gereformeerde Kerk. In de Roomfche Kirk.
Er zy gelet dat de Remonflrante 16" Paar, waar van 5Paar 5Paar, waar van 1 Paar voor het Gerecht, dog meest- '
elders Getrouwt'. elders Getrouwt. al in de Gereformeerde Kerk
Trouwen.
Totaal 11
LYST der Overledenen, binnen dc Heerlykheid van BERKEL en RODENRYS,
voor den Jaare 1781.
I Overledenen. §
Mans. 1 \ Vrouwen. | | Jonkmans. \ Jonge Dogters. \ \ Kinderen. \ \ _ 1^
Jaartal. jaarcah~ i Jaartal. Jaartal. | jMrtaïT"n^^Za^n'"""
ran 20 tot 50 3 van 20 tot 30 o van 10 tot 10 3 van 10 tot 26 1 Doodgeboore. j 7 M
0,5 D • Eeneden het j 30 — 40 6 j 30 — 40 6 —■ o o o —• o ——■ o o Jaar . „ . 14 ^— 26
4o so 4 40 — 50 3 -— 0—00 o — o o van ï tot 5 4 - 11
^_ 5o — 60 4 —50 — 60 5 — 0—00 b— 00—-5—10 4 13
60 — 70 S —60—70^ o— o o —- « — o o o— 0 0 - - u
— 70 — 80 6 70' — 80 5 — 0—0 o o— o o o— o o n
80—90 2 80—90 1 —— o —■ ö o 0—0 o o — o. o — 3
— 90 —100 o — 90 —100 o —■ o — 00 — ©— 00 0—0 o - 0
Waar van de Waar van de I £en ponder
Jaaren niet Jaaren niet w.st tot
zyn opge- zyn opge- 1 1 welke Clasfe
geeven. . 3 geeven . j3 j~ o - o j o — o - o | o] behoorden . . , | j
" IWau T'^l ^L - a9i Totaal- ^ * 'l0taaL ' 11 l°mL ' ' 30 ' Zaam£^ Een paar Tweelingen onder de Doodgeborenen. Een Verdronke onder de Kinderen.
Een Verhange onder de Mans.
— I ... I 11 11 MIMI ——— „| ,| —»^— I —mmr^—m






., -. Pag. fa 7
È E R I C H T
Fait de ZIEKTEN in
•VLAARDINGE N5
DOOR DEN HEERE A. VAN DEN HAM,
C^eene febr et rxantbematora hebben hier in J dit Jaare 1781 gegr;;sfeert — weinig ƒ»-' fiammaïnncs, meest />&rW intermittentes tertiana & qiiariana, die van een veel goedaartiger zoort zyn geweest en voor 't gebruik (na zuivering van de prima via) van de Cortex peruv.- weeken —; zoo de remittentes als de biliofa-zyn ook veel minder en zoo hevig,-en kwaadaartig niet /.leweesc dan in 'r verloope jaar 1780 —i wanneer 'er hier een groot getal Lyders aan hebben geiaboreert en veelen ook aan geftorven zyn.
: 1 Deeze Galkoortfen begonnen zich te open-. baaren in f£ begin van -July, vielen allerhande zoort van menfehen en Jaaren aan; waren in denbeginne zagt: er genazen veelen alleenlyk door braak, en zagte verkoelende Laxeermiddelen; •dog in, Auguflus, September . en Odober waren .dezelve kwaadaartiger, langdquriger en by veeden doodelyk en wel meest .tusfchen,den i.xA9 en t3d« dag, by andere tustchen den i8de ui-



ïpS Bericht van de Ziekten
a;fte, ja zelfs by zommige op dën 2?fte efi ~</fte dag , want de meeften Lyders lagen 6, 7 a S weeken eer dezelve eene zichtbaare én voortduurende beterfchap verkregen, die dan nog door dagelyks gebruik van de Cort. peruv., onder een fterk dieet, en vermyding van fcbadelyk voedzel weder onderfteunt moeften worden, wilden dezelven voor aanvallen van anderendaagfche en derdendaagfche Koortfen bevryd blyven, die de uitgezogfte middelen tegenftonden»
De wys van behandeling, die ik in verfcheide gevallen ondervonden heb, de veiliglte te zyn , waren van 't begin af de Braakmiddelen by herhaaling 2 a 3 dagen gebruikt, die de Lyders, met het uitdryven van de bedorve gal ftof, als de oorzaak der Ziekte, 't meest verligting gaven, waar toe ik meest de enkelde Braakwortel gebruikte ; na deeze gebruikte ik met groot fucces de Rhabarber met Cremor tart in poejers a le 2 uuren 2 fcrupels van 2 derden Cremor tart 1 derden Rhabarber dewelke my altoos meerer voldeeden, dan een Lif ex fol fenna, rhei, Crefnor tartcvm robfamb.&Nitri, waar toe ik wegens de fmaak des Lyders zomtyds moest overgaan, vervolgers na dat de tong zuiverer, de urina bleeker en de overige Symptcmata aantoonde dat de prima via zuiverer waren, hielt ik eenige dagen met een decoü ex Cornu Cervi raf: sleet Sambuci & oxym Simpt, aan, na welke ik overging tot de Cort. peruv. in een fterk afkookzel met de fat pohchr. ö" rob fumb., die my meer- ' er dan extract of de rejina ex vino " rhenan. voldeed , met welke ik tot de totale herftelEng voortging, onder 't appliceere op den 2 j



in VlaaJrd'ingen. 29^
3 of 4den dag van een Clysma refrigertmf, geene of weinige rustmiddelen gebruikende, maar de rust door Veficator: en fterk zuurdeeg tragtende te bevorderer.
De Lyders, onder des Heeren Zegen, dus
gaande & ftaande herftelc zynde, raadde ik alle warme dranken af, en liet dagelyks een matig glas roode Wyn gebruiken , onder *t gebruik van 4 a 5 vingerhoede Tinei: Cort: peruv: cum fp Nitri dulc- waar mede ik meest alle de Lyders, "zich daar aan onderwerpende, tot volkome kragten heb zien komen , daar anderen ; dit verzuimende, zeer lang, flap en koortfig. bleeven zukkelen, en de gantiche Winter mei tot volkomentheid zullen raaken.
Geene d'arrhea nog-dyfenterice of eïgéntlykg Rotkoortfen heb ik hier vernoomen,
£ % LYST



Pag. 300
LYST der Gedoopte Kinderen binnë de Steede VLA AR DINGEN en derzelver Ambagte, zoo in de Gereformeerde als Roomfche Kerk in den Jaare
1780. 17X1.
j JengensAleisjcs. "jongens, Meisjes.
January 4 6 January 9 j 5
Februar, 5 9 Februsr. 5 5
Maart 8 6 Maart 10 6
April 9 6 Apiil 3 8
Mey 30 7 Mey 4 8
Juny 6 5 Juny 4 5
July 10 10 July 12 9
Auguft. 17 8 Angtift. 19 ij
Sept. 6 12 Jsept. 12 t LI ! .
Oftober 3 0 j Oftober j 8 7
Novemb.; 8 5 J WóvenabJ 9 13
Deeemb.' 5 8 I Deeemb.' 14 7
Tnt?al ! J 83 I Totaal : 109 1 94
Z/YS£



Pag. sof
"LYST der Gestorvene, zpo m YLAARDINGEN als derzelver Ambagte, in het Jaar
1780.
Mannen. Vrouwen, j Kinderen. ]
January o 5 | 9
Februar. 7 4 j 4
' Maart 446
April 1 4 J 8
Mey 4 1 I 3
Juny 1 3 ) 10
Juiy 3 3)5
Auguft. 1 | 4 2
Sepi. 3 | 7 j 7
October! 3 en 5 3
1 verdronke.
;Novemb.J. 015
Deeemb. 5 4 I 5
Totaal -32 en 45 j 67 1 verdronke.
]$B. De Kinderen zyn meest onder de 4 en, tot de 6 a 7 Jaaren.
X9 LYST



Pag. 305
LYST der Gestorvene, zöó ui ' VLAARBINGEN als derzelver
Ambagte, in het Jaar 'v r~" ... - 17*1.
i Mannen. Vrouwen. | Kinderen.
January 723
Februar. 3 o j 5
Maart 7 en 3 3
1 verdronke
APril 5 5 "| 4
Mey 1 r 5 - • ) ~T~
3"»y 5 2 | ~
l"'y 3 | r | 1 "
Aug"ft- ij T~"l s
Sept. 6 s en 6
1 verdronke
October 6 7 j s en
j 1 verdronke-
Novemb. 5 ' 8 j 4
Decem- 4 4 I -13
Totaal 62 en 47 en j 58 en 1 verdronke 1 verdronke 1 verdronke
NB. De Kinderen zyn meest onder de 4 tot de 6 a 7 Jaar«n.
Geerne had ik gewenipbt, de Ziekten waar aan ze alle Overleden waren, te hebben kunne fpecificeere, dog dat ii om diverfche redenen my; onmogelyk.
BERICHT



Pag. 3°3
BERICHT
Van de ZIEKTEN in
3SGRAVENHAGE.
January.
Deeze maand die zich uitzonderde van de andere Jaaren was aanmerkelyk zo door süyne beftendige Ooften Winden, en droog weêr, als door het groot getal dooden die zy Opleverde, overtreffende daarin deeze maand alle de andere van dit Jaar, indien men daarvan uitzondert de maand van Oclober die vyf dooden meer gaf. De Long-ontfteekingen peripneumonia , het Zydewee pleuritis, Aamborftigheid aflbma, Vloeijingen rbeumatifmi, waren algemeen, en waren ten uiterfte nadeelig voor oude lieden waar van 'er veelen ten graave gefleep Vvierden', zynde 'er van de 70 tot 94 Jaaren •geduurende deeze maand 32 weggerukt, By deeze Ziekte voegde zich ook Beroerten, en by de kinderen Stuipen waardoor'er ook veelen in het graf daalden. In het algemeen waren de Ziekten moeijeiyk te behandelen; en in de Bprst-Ziekten was het niet dan na herhaalde pogingen dat het gelukte de expeétoratie te bevorderen. . .
February.
Deeze maand verfcheeld in alle opzïa-te met de vorige maand, indien daarin de Ooftelyke.
X 4 iWi$p.



go$ Bericht van de Ziektes
Winden bun hoofdrol fbeeldcn deeden het niet minder in deeze maand, de Wefte en Z. W." Winden die van den i.ften'OnafVeb rooken woeijen* tot den ióde wanneer de wind ui: het W. N. W. begon te w,a:jen e.i'uic deeze hoek bvria'onafgebrooken voortwoei tot den wanneer dezelve weder na het-Zv w. overging die tot het laatfte aanhield. Deeze maand was het'weêr geheel matig zynde-de hoogde Thermometer geweest 48, en de laagfte 31 , én "de middelbaare 39. Ook hoewel deeze maand, tamelyk veel dooden had was die niet in vergeiyking van de vorige; echter was zy nadeclig voor den Teeringachtigcn waar van 'er veele weggefleept wierden, en voor bejaarden heden : waar van 'er veelen het eind der maand niet zagen, zynde 'er van de 70 ,tot 94, zeven en- twintig geftorven; de algemeene Ziekeen . waren , tus.rchenpoofende/ Jioortfen,' Ca,harra!e en RbumaiiekcZiekten; men zag hier tn daar ook Roodvonk.
Maart.
Hoewel in deeze maand de Oofte en Wefte Winden eikandervcrwisfeide had men nogthans' .niet tegenftaande deeze laatfte Winden de overhand hadden, veeial helder, en droog weêr, en hoewel het verfchil van den Thermometer nog al aanmerkelyk is geweest van 29 tot 59 graaden, •zynde het middelp.etal 44 geweest, was de verandering van hitte totjkoude en vice ver/a al vry gematigd, deeze maand was allergevaarlykst en allernadeeligst voor hen die met Borstkwaalen aangedaan waren, ook had men 6 dooden aan JBeroerten en negen aan Waterzucht. Uit^enoomen de fleepende Ziekten zag men geduurende deeze maand eenig Catharraïe., e'h
ont-



fentfteekende Ziekten, hier van het Zydewee ' waren L°nS-°ntfteeking die vry algemee^
. . April.
~De Thermometer onderging deeze maand weinig verandering ten minfte de ryzing en de daa'in* waren tamelyk geregeld, de laagfte Thermometer die men hier gehad heeft was op den i&' ■s morgens ten 7 uuren wanneer dezelve ftond op 32 graauen, en de hoogfte was den 18^ des namidd^s toen dezelve tot op 70 graaden klom. De Ooftelyke Winden zuiverde en helderde de lucht rnemgmaalen op, zo dat deeze maand meer droöge dan vochtige dagen had. Borstresten Verval van TOagten, en Waterzucht «eepte by wlwasfenen en bejaarde veelen Lyders weg mtusfchen dat de Stuipen veele Ouders van hunne Kinderen beroofden : drie ftierven 'er aan Beroerten. De anderendaagfche Kpprtfen,fZydewee en Angina Catbarra'es waren ,de meest heerfehende Ziekten, die nogthansgepiakkelyk geneezen werden. ' l ü •'
M E y.
• De Noorde Winden fpcelcle de hoofdrol eeduurende deeze maand, die onder de drooptfe met: regt- kan gereekend worden. ^Thermometer fteeg op het laatfte tot 80 graaden. BórstZiekten, Beroerten, Verval van Kragten dompelde veelen in het graf waar onder li van de 70 tot 94 Jaaren, een Man van 90 [aar een .wierd er door de Roodvonk weggerukt. Longontfteeking, Zydewee, Rooskoortfen (febres erejy.
X 5 &



joff Bericht van ie Ziekten
fttatofa Zinkingkoortfen ,• Zinking-hoest warert 4e heerfehende Ziekten.
Juny.
Deeze maand is zeer regelmatig in de verandering van de Thermometer en zeer beftendig •voor het mooi weêr geweest, de Oofte Winden zuiverde meestal de lucht daar in geholpen door drie of vierDonderbuijenmetWeêrlicht verzeld, ook was het aantal zieken weinig, en dat der. dooden het minfte van het ganfphe Jaar. Zynde het getal 73 geweest waar onder 5 aan Beroerte en 21 van de 70 tot de 94 Jaaren. De morbi chronici gaven de meefte practyk voorts waren de anderendaagfche , en de Zinkingkoortfen de heerfehende Ziekten. Borst-Ziekten worden draaglyker en minder doodelyk.
July.
De O., O. Z.O. en N.O. Winden hebben het meefte gewaait geduurende deeze maand die in' eenparigheid van Luchtsgefteldheid de vorige nog overtrof, ook was het getal der dooden hoewel grooter dan in de vorige maand, nogthans niet meer dan het middelmatig getal ja eer minder. Onder de dooden bevond zich eene ."Vrouw van 105 Jaaren. De Ziekten waren meest dezelfde als in de vorige maand dan hier en daar begon men tusfehenpoofende Galkoortfen. tfi zien.
Augustus.
Deeze maand was veel vochtiger dan de yórigen ook had men menigmaalen Donderbuijen
met



In h GltAVENHAGS; 'gof
met zwaare Regenvlagen verzeld, en hoewel het verfchil der warmte van de lucht niet zeer aanmerkelyk is geweest op de Thermometer, gaf deeze maand zeer veele zieken en dooden, 7 Uierven 'er aan Beroerte. De tusfchqnpoofende Koortfen vermeerderen en worden kwaadaartiger moeijelyker om te behandelen en doodelyker"; hier voegen zich Buikloopen en Galbraakingen by.
September.
Het getal der zieken en der dooden was deeze maand veel grooter dan de vorio-e het geen gedeeltelyk moet toegefchreeven worden aan het veranderlyk Luchtsgeftel en de veeï vocht die gevallen is, zynde de gevallen Regen eens zo veel dan de uitwaasfeming was. De heerfehende Ziekten waren 'tusfchenpoozende en aanhoudende Gal- en Rotkoortfen, Buikloopen , een wierd 'er door de Roodeloop weggerukt en vier aan het Roodvonk dat hiel en daar heerfchte.
October.
Deeze maand gaf meer dooden dan een der anderen maanden, hoewel de veranderingen van het Luchtsgeftel niet zo fterk, en fchielyk waren dan m de vorige maand, het fchynt dat de lucht die zyne veerkragt nog niet weder had gekreegen, een van de hoofdoorzaken was van de flapheid die men in het algemeen in het vezelgeftel ontmoeten. De meefte Ziekten dijn de vorige maanden geheerfcht hadden hielden nog aan , dog verminderde teegen het laatfte van de maand.
No-



$©$ Ber. v. de Ziekten m 'sGrave^hage.' November.
Hoewel dèeze maand ook vry vochtig was * en dezelfde Ziekten dan in de. vorigen maand, hoewel in een minder graaden met ^minder hevigheid beerlchte, was het getal der dooden aanmerkelyk minder. De derdendaagfche Koortfen waren zeer hardnekkig, ook zag men veeIe' anderendaagfche Koortfen.
E> e c e m b e r.
' Deeze maand in dewelke men eenige dagen agteL- elkander Vorst had, diè door een zagt dooiweêr vervangen wierd, was nadeelig, voor hen 'die Borstkwaalcn hadden waar van 'er verfcheide 'weggerukt wierden, niet minder doodely k was zy voor den zwakken , en den waterzuchtigen dan uitgenoomen de mórbi chrohin, eenige tusfehenpoofende Koortfen, Zinkinghoes-' ten zag men weinig Ziekten.
XYST



•. • * fcladz. oog ♦
Algemeene Sterfgevallen in 'sGrAVènhagE 1781.
ZIEKTEN s. January : February ^ Maart April Mey Juny July Auguftus Septemb. Odtober j Novemb. Deeemb. Totaal.
Beroerte .■ . ... 5 2 \ <T~ ~~ ZZ 7 _ J~ 4 5 ~j~ " "Jï
Bloeüioozing ..... | | l ; "
Üioedipuwing . . . . 1 jf~ '~ ~ 1 i \ ^
Bloedftorting .... " ~ i •
Borstziekte . . . . ._ 27 | ti ; 2" ~ ~~i]T 7 L 6 _ZZjZ ~7 f, iT~ öa Ï6~
Breuk . ._ . . 7 2 i ^" 1 r ~~ f Z r ! ?~
Chirurgicale Ongemakken. 1 | t 1 j 1 : x ^~
Colyk . . . . . . jj~ 1 ■ ( 1 ■ | - ~ ^
j>ouw-wurm . ... I 1 l_ j 2~~
Lngeliche Ziekte . . I '■ \ "~~ ^ | j '
Flauwte . . '. . | " ; j | ~ ~' "
Galkoorts ..... " ] ^~ 1 F" 2 _6 10 y X 1 — ^ r
Geeizugt . . . . . _ 1 ZZZZZ! ' - 1 . • 3
Graveel j '- ' ~~
Heete Koorts . . . . 3 2 j ' 2" 3~j 5 5 £2 " ^~2~
ZHgt j » . ZZZZZ ZZZ ZZZZZ1 ' 1 ZZZZZZ ZZZZ
Yle Koortfen . . . , § 1 j 1 I 1 4
Inflammatie ...... i 1 1 ï ï~~| 2" 2 I £ _} 1 j~a
Kanker . . . ~ . Ta 1 _ 1 2~i 2~~ a_ 3 £ 2 J±_Z
Keelgezwel . . . '. 7 1 _ ; J s 4
Kinderziekte . . . . j _ l 1 '1
Kinkhoest 1 I 1 \ , } 4
Koudvuur I 2 J \ i T' 2
"Koorts . ~~. "ZZZZZ 2 t 2 _Z §. 2 2 11 [4 ? Ti &T~
Kraamïïedde 7~~7 ♦ . ■» 1 y 1 \ 1 4 2 76
Kramp ". . . . ■ . ~ 1 £_ l l J 5
Krankzinnig . . . . ; ,
Lamheid . . . . 1^ . f , ; ; 1
Longeziekte . ~ :~| _ _ ~"T L_ L_ i ~
ZlZoZZZZZZ_^_i_^! -jl - -3- I— i_
■ raaagy/.^kis j L | J , : , a a
"Mazelen , , ; "JJ,—1 t ;
Miskraam ... . ; , , \ 'm . .
"ÖTbêkênde Ziekte . . 3 l __5 i_ 3_ 1 4 i . 1 } ±_ 24
Opftopping van Water^ . . 1 f _j 4
Ouderdoln ." . _♦ • l L . . a _
"Pleuris . . . . . 'u 1^ f j _2_ 2 1 1 12 _
Purpere Koorts . . .
Khumatike Pynen '_ ,
Roodvonk . . . . . 1 __£_ 1 4^ 9
Roocïeloop . • . . . t . f 1
Jïdós . ._ . . TT - ! 1
Rotkoorts . . . . . 1 l l 1 5 jj J_ 13
Schielyke Dood . . . 1 2 j_ l_ J 4 > f_ l7
Scharlake Koorts . . : . .
Schurft . ♦ . • ' • "
S!nap/ieklë~" i , L 1 '- — 1_
Slymziekte . . . . . 1 i _J \ 1 L_ ?_
Sprouw . . . • • • g , L. - L_ . ■ ■
Steen . . . . . . ■ ; . . _J \ ï—
"süiipTn" . . . . . . \i ll z3 1±. ~~ J±- _LL L1 Ü_ Lx Lt_ a(> a5°
TVn'den . ' . L_ i * ?
J'eering . 14 ? »3 fi__JL 10 10 12 — 1 L_ lJ 7 ljLJ
Töevaiüg .. rr~~ jZZi— —^ ! - .3 ?_ J__ ^ ! 11—
Vallende Ziekte . . . . !
Verpoppingen ... _ _______ 1 1 ! . . 1 ï—
Verkouwdheid . . ' , , ,
J^r^y^rTKra^ëïr". . ïo [5 H tT) 20 n _9_ H L_ _J_4__ - L4
Verzwakking . . . . _\ L : ! —1 3—•
Öüteering ., .. i . _ 5 1_ 5 1_ _X - JL 3— SL- 4 ! 7 5±_
"W"at'erzucht TT . 3_ ^ 9 £j_ 4 6_ -1 — 6— — -ll —7— ' li—
IZenuwziekte . . . 7 |_l . l—. _ ï . .—-—■ "zïTur'...'.7 r~. ~ zil 1 -lIzl' l_- 1 ^ _. ^ __=i_:






£ag. 504-
L Y S T
Der Overledenen in 's Gravenhage, voor den Jaare 1781.
. Mm m Tor.
van o toe 10 22.0' — 173 , 40I
. 10 — 10 —— aö — 18 , 44
— 20- 30 42 - 3? . . ?9
— 30 — 40 -— ^ — 40 .. Jj
■—■ 40 — 50 . 67 — S2 —— '109
59 — 60 63 — 53 . Il6:
« 70~ s —: &e 84 — ^
70 — oO ■ 69 — IO4 'ïyo
80 — go 44 — S9 IQj
■ pO — IOO ■ 8 — 14 . . jj
52 — 644 i?-p5
_ Onder deeze zyn 'er geweest 184 aan Borst', ziekten en honden agc en denk? aan Teering, 151 aan Verval van Kragtèn. ; Hier uit blykt het gezegde van wylen den Heere J. J. van dek Bc'sch, dat de hoofdziekten van dèeze Hofplaats de Borst- en Longziekten zyn , weinig doorgaande Ziekten neemt men hier waar. *
Deeze lyst geeft ook een bewvs hoe gezond deeze Hofplaats is, door het groot getal bejaarde heden die 'er zyn, die meest alle eene wfte gezondheid genieten. Immers het getal der Overledenen van 70 tot de honden Jaaren is verbaafend groot, 20f? zynde. Ook ziet men uk dezeive dat meer Vrouwen dan Mannen eene hooge ouderdom bereiken ,' zvnde 'er ond^r dit getal van Overleedene bejaarde lieden 177 Vrou> wen tegen* ra Mannen.- d



Pag. 310
AANTEEKENING
VAN DEN Thermometer, Winden, Ziekten VA N
L E Y D E N>
DOOR DEN HEER
ABRAHAM LEDEfiOER, Joiiz.
Medecina en Stads Dotlor te Leyden,
Ajfeffor CoJIegii Chirurgici Leiden/is
Lid van Bataafs Genoodfchap der Proef-ondervindelyke AVysbegeerte te
R O T T E R D A M.
January.
Geduurende deeze maand, die over het algemeen zeer droog was heerfchte vooral de O. en NO. Winden, die nogthans zomtyds door de Z. en ZZW. vervangen wierden.
De Thermometer onderging geene groote verandering.
De hoogfte Thermometer wss 44 graaden.
De laagfte ■ ■ 14 »
De middelmaatige ■ ■> -— 301 *



Aant. v. d. Tberm., Wind., Ziekt, te Le?d. 31 f
In den beginne ran deeze maand zag men Lorigontfteekingen peripneimonia. Vloeijingen rheu* matimi begonnen zich in de Stad, en hier omftreeks te vertoonen, en waren niet van het makkelykfte zoort. Zy fleepte de meefte oude lieden in het graf en men had veel moeite om de exiectoratie te bewerken.
February.
Hoogfte Thermometer 4S graaden;
Laagfte . , gj ,
Middelbaare ■ 04' >
De Zuidelyke en Wefte én ZZW. Windes fpee den de hoofdrol geduurende deeze maand! nogthans was dezelve niet heel vochtig. *
By de Long-ontfteekingen voegden zich Co* lyken en Zydewee (pleuritis,) ook ftierven >er veele menfehen fchielyk zo in de Stad als ten platte Landen aan Beroerten (apophxia).
. ptR°odvonk zette weder op, rerfpreidden zich aan alle kanten , en nam dagelyks toe De anderendaagfene Koortfen (febres tertiana) bt gonnen ook zich te vertoonen en gingen in dit dendaagfche (auartana) by zommi.en over" ook kreegen de meefte menfehen, die de derdendaagfche Koorts gepasfeerde Najaar door kunst kwyt geraakt waren, de anderendaWche Koom
Maart*



3i3 Aant. van den Thermometer, Winden,
Maart.
Hoogfte Thermometer 59 graaden.
Laagfte '< 29
Middelbaare > — 4:,
Deeze maand begon met een W. en ZZW» "Winden die tot den iodc aanhield, wanneer dezelve uit het N. en NO. begonnen te waaien, ton den iyden wanneer de Z. en ZW. Winden op het toneel kwamen, tot dén <ij&e wanneer de• zeiven totop het laats van de maand, wederom N. en NO. waren. Deeze maand was zeer droog.
Dezelfde Ziekten van de vorige maand hielden aan: in Stompwyk, Leidfchendam, 6n SSoktejr-nvoude vertoonde zich de Kinderpokken (Variola,) egter heeft zich de Epidemie niet verder verfpreid, en hier in de Stad is 'er hier en daar ook een enkel kind van bezogt geworden. Naar April. heb' ik 'er geen meerer voortgang van bsfpeurt.
April.
V il..", ;
ïloogfie Thermometer <5? graaden.
Laagfte 31 ■
Middelbaare ■ gi\ :
De Z. cn ZZW. "Winden waren de voorTiaarufte van dèezè maand, dezelve duurde onaFgebrooken van den rtdetot dcn i'ó"de en begonnen den i9de uit het W. en het WZW. te waaien tot den'at-5fte wanneer dezelve naar het N. fchooten én uit die hoek als ook uit het NNO. tot op het luatfte der maand bleeven voortwaaien. . , . Deeze



Ziekten tt LlTDES; grj
^ Deeze maand was over het algemeen droog , anderendaagfche Koortfen, Zydewee {pleuritis^ zinkingachtige Keelpynen (angina catarrhales') begonnen zich fterk te vertoonen, en hebben zoo fterk gegrasfeert als ik ooit gezien heb, dog met Mey hielden de pleuritides en de anginee óp; maar niet te min hebben dé anderendaagfche Koortfen tot July toe fterk gegrasfeert, en tusfchen beiden zyn verfcheide menfehen door Rotkoortfen (febres .putrida) aangetast geworden , welke nog fterker begonnen zyn zich te vertoonen in de maanden Av.gufms .én September, Tusfchen beide openbaarde zich de Kinderziek* te te Noordwyk en elders zoo als ook hier, in de Stad, egter heeft deeze Epidemie geen voortgang gehad én heeft zich maar by enkelde vertoont,
Mey.
Hoogfte Thermometer So
Laagfte • 45
Middelbaare 59Ï
Deeze maand, begon met de N. NW. Winden die door de O. ONO. vervangen wierden , tot den nde wanneer de wind eenige weinige dagen, uit de Weftelyke, en de Zuid-Weftelyke hoek waaide waar op dezelve wederom na het Noorden fchoot, en wel veranderde van ftreek, maar deeze hoofdwind nogthans blyvende aanhouden, tot op het einde van deeze maand aanhield.'
Deeze maand was aanmerkelyk door de groo* te droogte hoewel de lucht meermaalen betrokken was, zag men egter geen Regen,
• - 1 m



|ï| Aant. v. d. Thermometer, Winden,
> Hef Zydewee, en zinkingachtige Keelziekten die in de voorige maand fterk geheerfcht hadden, hielden byna geheel op, de anderen. daagfche Koortfen bleeven nog aanhouden en waren zeer hardnekkig, voor het overige, ukgenoomen hier en daar een aan de Kinderziel^ ten, zag men weinig Ziekten.
Juny,
Hoogfte Thermometer j?'2< graaden.
Laagfte . • , ^ , _,'
Middelbaare • i »j 06 j .
, Deeze maand eene van de fraaifte voor '\% beftendig mooi groeizaam wéér van het gantfche Jaar, gaf in hevt begin met W. en ZZW Winden eenige regenachtige dog die naderhand' eerftelyk de Z. wind waaiende en naderhand de O. en ONO. door drooge en heldere d'a*èn vervangen wierden, was daar en boven ook aanmerkelyk door 't verminderen van het getal der Ziekten: uitgenoomen eenige tusfchenpoofendé' Koortfen cn de fleepe. ie Ziekten zag men Weinig Lyders.
JuLY.
Hoogfte Thermometer 85 graaden'
Laagfte . 'fa ; ;
Middelbaare , c<y\ ,
De eenpaarigheid van de Thermometer ken^' > iC.-.cts deeze maand die even als de vorio-e eerder onder de drooge dan vochtige moet e£ bekent. Dc' O. cn ZÖ. Winden woeien ver-
fdhbidé



Ziekten te Leydeit. • ' g'j-i
fcheide maaien in het begin : op den 3de had men met een Z. ZO. wind eene Donderbuy met Weerlicht verzeld, de N. en NW. Winden waren even min als de NO. Winden zeldzaam, het geen de warmte zeer .gemaatigd maakte, de Ziekten waren weinig; alleenlyk begon, men eenige Koorden van eene Galachtige aart te zien waar-onder zommigen zeer moeijelyk te geneezen.
Augustus.
Hoogfte Thermometer 84 graaden.
- ■ • . Laagfte 62 - .
Middelbaare — 69 ,
. Deeze maand verfchilde van de voorige doof de veel Regen die 'er gevallen is, en de'menigvuldige Donderbuijen die men 'er in waargeno"men heeft. De Z. en ZO. Winden heerfchte hec meefte, het getal der Zieken neemt toe. Men ziet zo ■ hier ter Steede als ten platte Landen, febres biliofa continua remittentes , putrida, die voor veelen doodelyk waren.
September»
' Hoogfte • Thermometer 79 graaden»
Laagfte - 48
Middelbaare ■ 62I ■ ■
■ Even als de vorige maand was deeze zee?'vochtig, 'er viel veel Regen-zomtyds met Doek t|ej en Weèrlieht verzeld, de WZW. hebbeh'
•fcet meefte -gewaaid.. ■ .



%\6 AANT. v. d. Thermometer, Winden,
T)zfthres prutrida hebben nu een einde gerief Jnen dog in Rhynland grasfeeren dezelven nog Kerk. &
October;
Hoogfte Thermometer 63 graaden,
Laagfte 4a ,
Middelbaare 52$ -
Deeze maand gaf veel bedaarder weêr dan de voorige, men had ook veel minder Regen, nogthani icheen de lucht zyn veerkragt nog nieé ■weder gekreegen te hebben. De ZW. en NW. Winden wisfelden eikanderen af, en heerichten pyna den gantfehen maand door.
t De Galkoortfen bleeven nog aanhouden-, waar by zich de Boort (cholera) en anderendaagfche Koortfen voegden, die zeer hardnekkig waren, en met zeer veel moeite door de cortex peruvianus gedwongen konde worden; zommigen gingen over in alledaagfchen, anderen in derdendaagfehen zo dubbelden als enkelden.
November.
Hoogfte Thermometer 54 graaden.
Laagfte 31 ,
Middelbaare — - ■ ■. 4^
, Even als in de voorige maand hebben de' 2W. en NW. Winden wederom het meefte i«hetrfcht, ook is 'er tccI vocht in den bé-
ginnai'



Ziekten te Leydew. 31^
gjnnen gevallen, op het laafle van de maand de wind uit het ZO. waaiende gaf helder weêr met Vorst verzeld.
De ziekten die in de voorige maand heerforten houden nog aan hoewel de Galkoortfen verminderen dan de anderendaagfche Koortfen blyven even hardnekkig en moeilyk te behang delen. ■ '
December.
Hoogfte Thermometer £3 graaden.
Laagfte 22 ■
Middelbaare ■ - 36! - .... ■-
Deeze maand begon met Ooften wind, dia tot den I4de bleef aanhouden zynde de hoogfte Thermometer in die tu^fchentyd geweest 36 graaden en de laagfte 22. Op den i5de ging de wind WZW. en bleef beftendig uitdien hoek tot op het einde van de maand waaien, het geen het Ys door de Vorst in de eerfte dagen gemaakt, -fchielyk door de Regen, dié deeze laatfte wind verzelde, verdreef. Men had ook driemaal Noorderlicht in deeze maand.
Dezelfde Ziekten dan in de voorige bleeven aanhouden dog waren minder gevaarlyk, ook Was deeze maand minder doodelyk.
% 3 HAAR»



H A A R L E M.
_ Wy wenfchten wel in ftaat te zyn om onze geëerde Leezers wederom een bericht van deeze Stad te kunnen geeven van de hand der doorkundigen en zeer Geleerden Heere Willemse, dan deeze zoo nuttigen Correspondent heeft door zyne veelvuldige bezigheeden, en andere gewigtige redenen aan ons verzoek niet kunnen voldoen. Dan in vervolg van tvd hoopen wy dit Vak weder te vervullen, doordien deeze waare Yveraar van onze inrichting ons, door liefde tot de Sociëteit en door bezef van zyne groote nuttigheid aangezet in den Z. Gel. Heere Vesens Stads Med. Doft. te Haarlem een nuttig Lid aan de hand heeft gedaan om zyne plaats te bekleeden. In tusfchen zal de Leezer niet geheel onkundig blyven van de Ziekten die te Haarlem geheerfcht hebben, dewyl by de weerkundige aanteekeningen van den zeer Gel. Heere Engelman tefiens - de maandelykfche Lyften zyn van de dooden die 'er te Haarlem geweest zyn met de Ziekten waar aan dezelve overleeden zyn.
In het voorige deel' is vergeeten de Sterflyst te plaat en van de overleedenen in Haarlem £eduu -ende.den Jaare 1780. Deeze Lyst ons in vroegere tyden medegedeeld door den Zeer Och Heere Willede is van te veel nut, dan dat wy die aan de vergetelheid wilden toegeweid hebben. b
LYST



Bladz. 3t8#
LYST der O v ÈRLfeED enen in HAARLEM, geduurende het
Jaar 1780.
Z I E k T E N. January February Maart f April Mey Juny July Auguftus Septemb. October Nowmb. Deeemb. j In'i OUDERDOM
! geheel.
• ■ I t—0 1 ______ _______ —j ——— . van j>e
AccMcnt . l__ ___J \ 4 _._! 1 l !—|- " - Overledene Menfehen.
Beroerten i t i « i J —
Belroos . • ' . 1 . _ ___ __ __ _J_ \__ A L *
"^oTdFpuwen . . 77 3__ ~ " ~ __ } j 6 Beneden het Jaar 501
Bloecftortirg . ~~~7 __ ... .. . f. ___ ^ ' t0t 55
Borstziekte . . ... a4 y ió 13 ïo ? 8 6 _________ ** 11 1 103 a — 3 . . ij
Breuk • • _____ s , I i _ __ « 1 j_____ 8 "" 4 * ' 11
C< lyk a * 1 1 I _____ ! ' 4 — 5 • . ik
Douw-wurm ... ~_~ * | _ I ] **" 5 "~ 10 ' 1 37
Doorfgeboorne . . . i 4 5 4 7 | 3 3 I _ 4 1 ___________ "> — 15 • • 18
Flauwte . 7 : T" ~ ^ — - j ^ _______ ~~ 'S ~ *° " * 2*
" Galziekte ' . • • 1 3 i * | _ __ 1 '. 14 3», ; 80 ao — 35 . . -9
Jigt . Geelzucht . . i j I J |__ _____ 'S "~ 3° * * 31
Kanker . f . . • j » " _ ~~ 1 ~ _____ _____ ~~ 30 ~ 3» . . 4+
kinderziektt- . • • 4 | 3 s t _ l_ ______ 35 *~ 4° ' ' 5*
Koortfen .... 16 12 8 6 8 7 8 5 8 47 5? 3» *'4 40 — 45 • • Só
"Koluur .' . » - a 1 1 1 _ _________ 7 — 4S — SO . . 66
Kraamkinderen ... 16 8 7 ia 5 13 5 3 tf ti 7 16 lis 50 — 55. . 62
i . » £-1 ~ — .
Kraamvrouwen ... 5 a ^_ 3 3 - 1 ï ... 3 J 3 a6 55 00 .. 71
Kramp in «Ie Ihgewan-en .1 1 3 Oo — c*5 . . 104
Kwaaae Keel 7 - ■ » 1 " • " _J__ ________ ______ __ZZ_ _ ^ _ * '
Krankzinnightit ... _ ,, _ _____' __^__ .„ ..1 1 ~"* 70 ~" 75 * * 141
Ontfteekingcf Verz»ce:-._g. 1 I i 1 S 75 — 80 . . tó
Fleuris. . . . • 8 4 3 { 1 $ V~ 7~ i~ i__ i 7 _______ "~" *" "" *5 * 47
"ro^7oX"7" . . . _J 5_ 3 J Z IO "~ 85 " 90 ' * 18
TTkTortfen . . • ^ | _____ J * [__________!__ ~ 9° *~ 95 ' " S
IpTo^r . . . . ^ ' |_ 1 : B • L_ bnbekendinJ»r_JL__
!^kTT7 . ._ . 1 j !____ L____J L___J 5__. Toual " Ui'
Scorbub . ; i • * I ,. ! ' - . . j - l
~s77ipc7 ". '. . . 13 8 16i j ü 5^ j_J |4__ )4 1 17 ^3 '3o
j Slymziektea ... _ j J . >___:_ _J ___''_____ l
j' Teering cn Uitgeteerd . . 28 23 8 U f i<? ^* ,j 13 | 8 ó 21 u 2$ . _______
| Tanden 7 . . • 1 4 3 \ J . tJ.. _ ... __ . » .. ...
| Toevallen en Onbekend . . 3 a I 1 | ' * a | 1 l . 1 _ ö__ 4 • , 3 _.
f Verval van fcragten . .17 19 1» 8 | 10 ___ 1 6 '5 a9 a9 , _______!
| WaterzuLht . . • 8 " 7 t S ^ 3 L_ !i tf f L_J __ _____
j"ztnuwti,kten~ . • I | ^ J f ' 1 ___. ( 2
j" »t Zuur . . . i . . T~ | __| I [_ l__ 3 |
| Totaal . . . • 174... I3Ö | 97 [ 90 T •>> 75 _5 45 _7 _IÓ ao^ j 167
Begraaven Mans ... 6, I4 .5 *5 3» a3 »8 14 ** 57 48 431
Vrouwen . . 66 si 30 25 3* a5 '9 17 3? 87 107 68 561
: —— Hintercn . . 47 4Ó 4i 40 a» >7 »8 '4 3a 53 45 51 444
i43<5
Gebooren Zoons . 7 T 3^ 33 a9 3- i* '9 J4 U 20 3S a4 18 186
Dogters ... 29 29 3t 3* ao 35 *7 16 a5 22 28 3a 3"?
Hier onder Tweelingen . . 3 Paar. a Paar. ! paar. 1 PaSr' 3 p*ar- ToU_i |—






Pag. _r£» LYST der ZIEKTEN
W'aar aan de Menfehen Overleeden zy$ te HAARLEM, geduurende lm Jaar 1781,
•Aan Accidenten * ; ; -_
■~— Belroos . . j
< Beroerte . , j j~
< Benaaudheid . .
- • * 4 -— Borstziekten . *
•— Bloedfpuwing, Bloedwateringen ,
Bloedftprting . , t ^
i—- Breuken . . m . t ^
'— Ciïy* ■ . '. . ' . u
-— Douw-wurm en Mazelen ; . %
-—■ .Doodgebopren „ . , .3*
i—■ Galziekten „ . _ ^
Geelzucht en Jicht ... g-
.—I Graveel . . ... 1' 3 .— Hoest Kinkhoest en Hik . . 9
■ Hoofdpyn . -4
■ Kanker . . j
— Kinderziekte . _ . .3$
•—■ Koortfen . . . ■ -_j£
■—■ Koudvuur . . .8 -— Kraamkinderen . . . , IOO
*— Kraamvrouwen . • • • 391
1— Kramp . . . , ' , £
•—~ Krankzinnigheid . . , j
¥ 4 Aa^.



jao LYST der Zwam te HaarlïmI ^
Aan kwaade Keel . . . . . . , %
.—_ Ontfteeking o£ Verzweering 7
——• Pleuris ... 60
—— Rot- ën Heeté-koortfen , . 7
1— Slaapziekte . . 8 gr— Slym- Engelfche- en Vallende - Ziekte 4
Sprouw ... 4
■— Stuipen ; ' . ', 143
Tanden en Kielen . , 13
1—- Teerjng en Uitgeteerd , ; ao_
—— Toevallen en Onbekend . . 20
——- Verdronken , t _
I Verval van Kragten . ' l ' aa_
1— Verftopping . . '%
~— Wateren Waterzucht ï . 711
Zenuwziekten . ; , . i
fc—- 't Zuur .; . . is»
1608
OJT3



Ouderdom der Overleedenen binnen HAARLEM, in den
Jaare 1781.
Beneden ?t Jaar . . . :
Van 1 tot 2 Jaar . . . 65
— \ Z \ ' * ; • 34 3 — 4 ... 21
" 5 ~ IO . . . _J
15—20 . . . . _5
' 20 ~ 25 . . . 38
— 25—30 , _ £
■ ■ SO 35 ; ; ; |
35 — . .
— 40-45 — . . . . 108
' 45 — 50 . . . ~ . 69
50 — 55 . . . . 84
• 60 -6S — . . . -j
* 65 - 70 • . .
70 - 75 . . .138
— 85 -/o— ; : JJ ■ 90 — 95 ; ,
■ 95 — 9^ . - : _
; 99 —• : . : . x
' ior. ' ; £
Onbekend of welkers Jaaren nog niet
zyn opgegeeven , .
ido8,



Peg. 32ï
LYST der Menfehen die in. HAARLEM, in 't jaar 17 8.1 begraven zyn.
Mans. Vr. Kind. To£
January 63 — 78 — 42 — . 183
February 45 — 57 — 37 — 139.
Maart ■ ■ 32 — 43 — 36 — .111
April 3Ö — 48 — 32 — utf
Mey 38 — 53 — 38 — I29
Juny 26 — 33 — 32 — 0f
July . ■ 23— 31 — 79
Auguftus 28 —. 42 — 34 — 104
September 41 — 38 — 55 — 134
O&ober 41 — 82 — 60 — _8j>
November 63 — 65 — 47 — 175
December 49 — 61 — 54 — 1Ó4
485 63* 4<J- idoS
JSERICHT



_SE R I C H T
VAN
SP-ARENDAM,.
DOOR. DEIg HEERE
ENGELMAM,
Medecinae Dodtor.
January.
^ Hoogde Barometer 29 d. 8{ ly^,
Laagfte - 28 d. 7 ,
Gemidd. — 29 „. i| , .
Hoogfte Thermometer 48 graaden»
Laagfte 20
Gemidd. . _
De wind by Vorst N. NO. en O. Bydoov. weer de tegen overgeftelde ftreeken. De lucht doorgaans vry helder en droog.
Yf. 125 lyn. Eenmaal Noorderlicht.
Niet tegenftaande van den gèe tot den 28^ met Ooftelyke Winden doorgaans Vorst en vee tyds helder weêr geweest zy, en men dus de lucht met van ongezondheid aanbrengende belchuldigen kan, zyn npgthafls de Ziekten en
Sterf-



|S4 BllICHT
Sterften Ver boven 'tmiddelgetal, 'tgeen gefteet^ lyk niet meer dan 85 bedraagt, zelfs is 't ver boven 't middelgetal van een twaalfde van dit gantïbhi Jaar , ?t geen de buiten ge woone hoogte heef? van 1 ^4. üeéze Sterfte moet dan nog gegrond zyn in de ongefteldheid der vochten en vafté deeien, waar toe vorige Jaar 1780 de grond gelegt heeft.
Volgens opgaave ter Secretarye van Haas.-
lEM zyn begraaven.
$3 Mans. 78 Vrouwen. 4. Kind. Totaal
33 Aan de Teering.
3o Verval van Kragtep.
31 Borstziekten, Q
2 Waterzucht; 31 -— Koortfen.
g Pleuris.
1 Kinderziekte. v
£ —— Stuipen.
3 Doodgeboren. 1 Aan Belroos.
1 —■ een Breuk,'
1 Beroerten.
4 Toevallen.
_ — Slaapziekte en Zweering In ft Hoofc$
4 In de Kraam, ip Kraamkinderen,
_ Aan h Zuur. - »t Colyk.
a Galzinkte»
i Tanden,
183 Totaal.



F ebruary:
Hoogfte Barometer 29 d. g| lyn.
La-igfte ~ 28 d. ■ ■ *■ -1
Middeib. 28 d. 7I
Hoogfte Thermometer 46 graaden:
Laagfte '— 32 .
Middelb — 39 _,
Regen 49
Uitwaasfeming 32 lyn.
> De reden der buitengewoone Sterfte moet denkelyk opgezogt worden in de voorafgegaane ongefteldheid der lichaamen.
In de geheele maand heeft de Tbermómeter den 23fte 'savonds op 32 en 's morgens op 33 geftaan, dus is het doorgaans gematigd weêr geweest, zynde de gemiddelde warmte 39 a 40.
De Barometer is den i8de en 27fte het laagfte gezakt in 't eerst met Zuid Weftelyke ftormig weêr, de laatfte met fttlle Zuid-Ooftelyke wind. Het voorfte gedeelte der maand was onbedaarder dan 't laatfte gedeelte : dit is de reeden va» ' de grootere uitwaasfeming dan 'er gewoonlyk in February is.
.Volgens opgaave ter Secretarye zyn gëftorven.
# Mans. 57 Vrouwen. 37 Kind. Totaal 1331.'
1 Aan Beroerte.
i8 Teering.
x —— Sprouw.'
19 A a*



jp Aan Verval vanKragten^
i —- Bloedfpuwing. 25 ■— Borstziekte.
6 Waterzucht,
20 Koortfen.
4 Pleuris.
Colyk.
3 Toevallen,
1 Kramp.
1 Hoofdpyn.
1 Koudvuur.
1 een Breuk,
a In de Kraam.
3 Aan Galziekte.
3 — de Kinderziekte.1
2 .— Douw Wurm. <2 Stuipen.
1 't Zuur.
1 Doodgebooren. 16 Kraamkinderen. \ •
I 2 aan onbekende Toevallen,
1 Graveel
1 Verdronken.
139 Totaal.
Maart.
Hoogde Barometer 29 d. • 7. 1.
Laaglïe 28, d. ioi 1.
Middelb.- 29 u. 3 1.
Hoogfte Thermometer 65 graaden,
Laagfte. * g. %.
Middelb, ■-»»■■"■■■'■. 483 .<«



Gevallen Regen 8 1. Uitwaasfemiiu: ;S ]■
Zevenmaal Noorderlicht.
i In deeze maand heeft den Barommr reef hoog gcftaan zo wel met Weftelyke als met Oollelyke \Vtnden, die byzonder van den _?2 af geheerfcht hebben, dog verzelt met fiilte er' heldere drooge hjcht; en dewyl de warmt ' met zeer ongeftadig geweest is, zoude m~n
W,U,C ,mTJeh beflüiten dnt de Zi™ ën Merken hebben moeten verminderen, welker grord in het vochtig en ongeftadig weêr plegen was. Ook is het getal der overledenen minder geworden, Jchoon nog ver boven de 8<-, de middelbaare te rekenen. De Borstziekte leering en Umeeringe fchynen de meefte ro' gefpeeid ce hebben.
Volgens opgaave ter Secretarye zyn geftorven,5 & Mans- 43 Vrouwen. 3ö Kind. Totaal uu
2 Aan Bcroe/ten-. 17 — Borstziekten. 1 — Bloedfpuwing,
I 1 Colyk.
1 Geelzucht.
1 Hoest. "
1 *— Kanker. 9 Koortfen.
2 Koudvuur.
1 Kramp.
5 Kraamkinderen, d Kraamvrouwen, Aan Pleuris.
h Aas
/



I„g Bnicïï
i_ Aan Stuipen.
i ■ Tanden.
I9 Teering en Uitgeteerd;'
_ö •— Verval van Kragten,
p Waterzucht.
i — 't Zuur;
in Totaal.
April.
Hoogde Barometer 29 d. 4
Laagfte aJ? d. 1.
Middelb. d. 11J 1.
Hoogfte Thermometer 75 graaden.
Laagfte f 35 — f
Middelbaare • 55 "
Gevallen Regen %\ 1. Uitwaasfeming i6\ 1.
Tweemaal Noorderlicht. Eens Weêrlicht
Men heeft deeze maand eène middelbaare. hooge Barometer gehad, en geftadigfchoon droog weêr, even als in de voorige maand. Men heeft ook geene ongeftadige warmte gehad. De grootfte koude was 's morgens clen ifte en de grootfte warmte den i8de s'middags ten 2 uuren. Men zoude dan deeze maand onder de drooge reekenen, waarin de Ooftelyke Winden doorgaans geheerfcht en de lucht opgeheldert hebben. Men ziet nogthans dat het getal der Sterfte verré het middelbaare te boven gaat.



varf SpArendIm.
Volgens opgaavë ter Secretarye zyn geftorven.
3$ Mans. 48 Vrouwen. 32 Kind. Totaal ïjffy
.1 Aan een Accident.
1 ' Belroos.
2 ■ Beroerte.
2 — Bloedfpuwing en Bloedwater, 15 Bortsziekten.
1 Breuk.
1 Doodgebooreh.
i Kanker.
17 Koortfen.
8 Kraamkinderen.
4 Kraamvrouwen.
2 Aan kwaade Keelen.
4 Pleuris.
i 4 Stuipen.
22 -— Teering en Uitgeteerd.'
i — r- Toeval. • £
12 Verval van Kragten.
5 Waterzucht.
1 Zenuwziekte.
1 't Zuur.
116 Tö*taaif
Mey.
Hoogfte Barcvfster 29 d. 6 L'
Laagfle 28 d. 9 L
Middelb. 29 d. i\ 1.
Hoogfte t Thermtmeter 84 graadenj
Laagfte 45 *
Middelbaare "■ ' ■ 6$ *



33" Bericht
Gevallen Regen 9 1. Ukwaasleming 5^ 1.
. Viermaal Noorderlicht. Driemaal Weêrlieht.
Viermaal Ryp. Tweemaal Dauw.
r Zie hier wederom een ftille en drooge maand, daarin,het fchoon helder weer gepredomineeft heeft, zonder eenige aanmerkelyke beroering van ftofmig wlér, dimpen of iets diergelvks dat onze iichaamen beroerd: nogthans is de Sterfte wederom grooter dan de voorige nriand. Zo 'er veel Pb/ogtfon in de lucht geweest was moest hetzelve met het jeugdig groen zyn opgenomen geweest. Borstziekten, Fleuris en Koorts fpeelden de hoofdrol*
Volgens opgaave ter Secretarye zyn geftorven*
38 Mans. 53 Vrouwen. 38 Kind. Totaal \<£^4
16 Aan Verval van Kragten,
14 Teering en Uitgeteerd.
17 Borstziekte.
3 Beroerte.
9 — rt Water en Waterzucht*
'15 Koortfen.
8 Pleuris.
8 Stuipen.
2. Kinderziekte;
4 Toevallen.
17 Kraamkinderen, 3 Doodgebooren.
1 Aan een Accident»
r Bloedfpuwing»
Or. a4n* GaliieMtea^



' van S v are^dAï^ §t>$
ï Aan Graveel.
i Koudvuur.
4 Kraamvrouwen, a Aan Kramp.
i Siymziekte,
i 't Zuur,
*.
J29 Totaal,
Juny.
Hoogfte .Barometer ap d. gl I,
Laagfte ~ "28 d. 7^ 1.
Middelb. . 29 d. c| J. _ r
Hoogfte Tbcrm-.metcr 85 graaden^
Laagfte • 58 ii
Middelbaare — 72 — *
Gevallen Regen i6\ F. Ukwaasfemirig 61 1,
Vyfmaal Donder en Weêrlieht. Driemaal Dauv/j
Zie hier weder een ma-rd van beftendig fchoon weêr, waarin dc iuchtzwaarte niet zeer veranderlyk is geweest, cn de doorgaande warmte draaglyk. liet Pblogijlon i.i de lucht wierd duor de groenende boomen en .planten opgenomen en door vyfmaal Donder en WYêrkcht verbrand. 0>>k zyn de Ziekten tot by het middelgetal geminderd. Borstziekten en Pleurisfen zyn de voornaamfte. De Koortfen zyn afgeneA pen geweest,
Z 9 $jf



W$ • 1* E'ft- I C H ï
'Er zyn geflorven. %6 Mans. 33 Vrouwen, 32 Kind. Totaal os.
12 Aan Verval van Kragten.
8 Teering. 1
20 Borstziekten. 1
1 Benaaudheid.
3 't Water.
I Hoofcipyn.'
9 Koortfen'. -
6 Pleuris..
1 —- Accident. I —'< Colyk.
I ■ Kramp.- '
1 Kinderziekte.
1 Kanker.
1 ■ Toevak
44 Stuipen.
2 ■ Tanden.
1 4 Kraamkinderen.' 4 Kraamvrouwen. 1 Doodgeboorne.
'• $ï Totaal.
July.
Hoogfte Barometer 29 d. 6 h
Laagfte 28 d. 10 1.
Middelb. 29 d. 4 1.
Hoogfte Thermometer So graaden.'
Laagfte . 57 -
Middelbaare <.. .... 73 - -



va$ Sfarïndam.
Gevallen Regen 20 J. Uitwaasfeming 53 Ij
Tweemaal Donder en Weerlicht. Eens Weèr|tcht. Eens Dauw.
De Barometers hoogte is vry eenpaarip- aan de hooge kant geweest, Jus heeft het vry beftendig weêr gemaakt; dë lucht warm te is vry eenpaang geweest: weinige dagen heeftop den middag de Thermometer boven de 8q° geftaan en 't laagst is ze gezakt op 57° dus heeft menden vry eenpaarig luchtgezel gehad met eene maatige Regen en middelbaare Uitwaasfeming. Doqvan de maand Maart af tot nu toe heeft de lucht eerder droog dan pat .geweest. Al het welke denkelyk vry veel heef: toegebragt om dë Ziekten en Sterften te verminderen, zo dat ze nu beneden • >t middelgetal -gedaald is. Koortfen zyn nu meerer, Borstziekten minder doodelyk geweest." '
Volgens, opgaave ter Secretarie zyn geftorven. 23 Mans. 31 Vrouwen. 2,5 Kind, Totaal 79.
10 Aan Verval vnn Kragten.
11 —~ Teering en Uitgeteerd, s - — Borstziekte.
g —•- Beroerte, 4 't Water,
2 Gal/.ie k te,
.- Ï3 Koorifen.
3 Pleuri.%
i Colyk.
1 :— Toeval.
4 —- Kinderziekte.
z 3 ia Aaa



§34 B E E ï C H >
12 Aan -Stuipen.
i Belroos.
i Kanker.
2 • Koudvuur.
I Krank zinnigheid,
S Sprouvv,
I *t Zuur. ' ' '
i Verzwecring.
3 Kraamkinderen, i Doodgebooren.
&i
1$ Totaal.
Augustus
HoogRe Barometer 2p d. $\ 1.'
Laagfte . atf d, 6 1.
Middelb. 28 d. \\\ t.
Hoogfte Thermometer S7 gr;:aden3"
Laagfte . 58 . ■—
Middelbaare .
Gevallen Regen 49I 1. Uitwaasfeming $6 1.
Negenmaal Donder. Vyfmaal WeêrlichtJ Tweemaal Noorderlicht. Eens Dauw.
Schoon de Barometer geen magtige fpronges gedaan en de Thermometer geen uitermaate groot verfchil van luchtwarmte heeft aangeduid, nogthans fchynt 'er veel PhlogiJJon in de lucht geweest te zyn, wegens de menigvuldige waargenoomen Donder en Weerlichten, waar hymen



van Sparendam,
men tweemaal Noorderlicht voegen kan. Met en na de Donderbuijen heeft men ook veel Reegen gehad waardoor de lucht in deeze Zomermaand vochtiger dan in de voorige is geweest. Hier van denkelvk de vermeerderde Sterfte, ontdaan uit veele Gal- en Borstziekten, en Pleuris die de Sterllyst zeer vergroot hebben.
'Er zyn gedorven. S.S Marfs. 42 Vrouwen, 34 Kind. Totaal Z04.' 1 'Aan een kwaade Keel,
11 Verval van Kragten.
-1 —» Teering.
21 Borstziekten,
1 Sprouw.
* Verzwakking.
1 Kramp in de Ingewanden,
2 Pleuris.
& Benaaudheid,
1 — Belroos.
1 Kanker.
$$ Waterzucht,
i Rotkoorts.
12 —- Galziekte. 15 Koortfen.
3 Toevallen.
1 Ontfteeking.
1 ,—, Tanden.
1 de Kinderziekte^
10 Stuipen.
2 't Zuur.
3 — Accidenten. 2 Colyk.
4 Kraamkinderen. 1 Doodgebooren.
X04 Totaal. 1
£ 4 Pt^i



September.
Hoogfte Barometer 29 d. 5 1,
Laagfte 28 d. 2 1.
Middelb.—, 20 d. $j 1.
Hoogfte Thermometer 80 graaden.
Laagfte ■ . 49 j
Middelb. 64§ . ,
Gevallen Regen 49 1. Uitwaasfeming 40 ï.
Priemaal Donder. Zesmaal Weerlicht. 'I'weemaal Noorderlicht. Tweemaal Dauw*
De luchtzwaarte is zeer veranderlyk, en deeze maand is zeer onftuimig geweest, verzeld met zoo menigvuldige regenvlaagen, dat de Regen meer dan eens zoo groot als de Uitwaasfeming geweest is. Dus is de lucht verzeld gebleeven met vocht, eji onze Uitwaasfeming is geftremt geweest. Hier door fchvnt het aantal van Ziekten en Sterften wederom'tot die hoogte gekomen te zyn, dat men deeze maand onder de fterfmaanden moest tellen. De heerfehende Ziekten waren Galziekten, Koortfen Teeringen, en Verval van Kragten uitwerkzelen, die men aan een bederf van vochten, en verilapping der vafie deelen kan toefchryven.
'Er zyn geftorven.
41 Mans. 38 Vrouwen, £5 Kind. Totaal. 134;
6 Doodgebooren. 4 Kraamkinderen!,
' s. Kraam-



ban Sparendam..
6 Kraamvrouwen.
ï Aan'Accident.
i 'Benaaudheid.
I Bloedftorting.
6" -— Borstziekten.
i Engelfche Ziekte.
.?4„- Galziekten.
i Hoest.
i Hoofdpyn.
" ' Kanker.
i ■ Kinderziekte.
31 Koortfen.
a Ongemakken in de Beenén o*
Koortfengevolgd. I ■ Koudvuur.
1 ^aad? 0ilfieeking of Verzweerinr.
1 Maazelen. b
1 : Pleuris.
3 Rotte- en Heete-koortfen.
3 Slaapziekten.
o Stufpen.
s Tanden en Kiefen.
Ï7 Teeringen en Uitgeteerd.
15" Verval van Kragten.
3 — Water en-Waterzucht.
2 >t Zuur.
134 Totaal.
October.
Hoogfie Barometer 29 d. 7 lyn
Laagfte . 2# d. __J
Middelb i 2g d. ri] —
Hoogfte Thermometer 6z graaden." Laagfte & _
Middelbaare s^ m



Si»
Bericht
Gevallen Regen jrTJ !. Uitwaasfeming nj\ 1,
Driemaal Noorderlicht. 'Eens Weerlicht. Eens Dauw.
Schoon de Barometer nogte de Thermometer geene groote veel min fchielyke veranderingen geleeden hebben, en het dus vry bedaard weêr gemaakt heeft, moet de lucht nogtans vochtig gebleeven zyn, om dat de Uitwaasfeming minder dan degevallen Regen , fchoon middelmatig geweest is. De windkragt was ook zeer gering, Eene ftilftaande vochtige lucht, die geene Uitwaasfeming van ons lichaam opneemt, Ican nies gezond zyn, blyvende het rottige en PbtogijUm te veel in het bloed: van hier de menigvuldige Koortfen en Galziekten, verflapping van vafte deelen en Verval van Kragten , die de Sterf, lysc dezer maand zoo hoog doet klimmen,
Volgens opgaave ter Secretarye zyn geftorven,
41 Mans. Ez Vrouwen, 60 Kind, Totaal 183,
1 Aan- Accident,
1 Belroos.
s ■— Beroerten,
1 Bloedfpuwing,
15 Borstziekten,
1 rrr Colyk.
5 'Doodgeboren.
x Doodgeftooken, 23 Aan Galziekte.
x < Kanker.
g -— Kinderziekten.'
| —- Kinkhoest,
.go AaS



van Sparendam,
|9 Aan Koortfen.
9 Kraamvrouwen.
4 Kraamkinderen.
1 Aan Ontfteeking,
2 Pleuris.
1 Slaapziekte.
'J7 -— Stuipen.
i Tanden.
i<5 «— Teerlng en Uitgeteerd' 27 -— Verval van Kragten,.
2 Waterzucht.
1 -— 't Zuur.
»r ' " -<
$83 Totaal.
November.
Hoogfte Barometer 29 d. *$ I.
Laagfte « .18 d. 1 i.
Middelbaare 28 d. 8| I,
Hoogfte Thermometer 55. graaden.
Laagfte . 32 —.
Middelbaare —■ , ^\ m
Gevallen Regen ' 43 1. Uitwaasfeming 16 1.
Viermaal Noorderlicht. Tweemaal Ryp; Tweemaal Vorst Tweemaal Ys.
*t Geen wy van de voorige maand gezêo-t heb. ben heeft voor?! in deeze plaats, de Juchtzwaarte is zeer ongeftadig geweest, >c verloop van den barometer groot. De warmte is niet ongeftadig
ge"



«Ag B e r i e h f
geweest, de koude is met verloop van de maand toegenomen zoo datze den »gji en 2<5ft* op 't Punt van Vorst gedaald'zy.
De Winden hebben zeer flauw gewaait, en de laatfte zes dagen is het dood':ftil geweest. Daar is ruim 2§ maal meer Regen gevallen, dan HkgewaÊsiemd is. Een te' en dat de lucht met vocu verzadig: is, en geen meer uit ons lichaam konde opneemen, en dezelfde gevolgen op ons jichaam had als de voorige maand.
'Er zyn geftorven,
*■*■ * "" - > — £3 Mans. 65 Vrouwen. 47 Kind. Totaal *7£
2 Aan kwaade Keel^
2 Accident.
2 Beroerten,
a Colyk. _
§0. Borstziekte.
3- Dood^ebooren. I Aan Graveel
0 Galziekten. 1
ï Hik. ~ ' - sfl ■ '
a Koudvuur.
2 Kanker.
6 Kinderziekte.
24 Kqortfen.
a -— Vallende Ziekte." . i -i—1 Kinkhoest.
7 Kraamkinderen. 4 Kraamvrouwen.
■> Aan Verüopping, •
2 Toeval. ; nod
1 Verdronken, o. Aan Pieurisj,'
$ Aan'



| Aan Ro-tte- en Heete'-koor'tTer,,
i Slaapziekte. • •
|1 -— Stuipen.
18 —- Tèerin'g en Üirgeteerd»
32, Verval van Kragten, :
jo Water en Waterzucht,
v2 — >t Zuur. •
i 83 Totaal.
Decembèü*
Hoogde BaromeMr ie> d. 4 j.
Laagfte 28 d' g J
Middelb. . 2p d< c f
Hoogfte Thermometer S5 graaden»
Laagfte ■ =__^ 24 i
Middelb.——- , on,
Gevallen Regen 14: \t Uitwaasfeming 17 ]4 Gemaakt Ys - 08 Jj
Viermaal 'Noorderlicht,
De ^romwtr heeft weinig verloop afefe& De x^rmom^r heeft van den 7de cor fen S
m ger.ee. §8 lynen Ys gemaakt, van den 1 - ■« tot het laats der maand heeft het zag doo u cêf fe*?» b>'"\y^'t Zwaait] fchoon ?Jr de£ Mtte uit den ZW. een fris koeltje Wpèi DëeS Vorst zil de lucht , wat op,edioo,dhél ff



j.ja Bericht van Sparend Ast;
DU heeft eenige invloed op.de Ziekten erf Sterften gehad , zynde het getal der geftorvenen minder dan in de twee voorige maanden, aan Borstziekten, Koortfen, Teering en Verval Van Kragten."
'Er zyn geftorven. 49 Mans. 61 Vrouwen. 54 Kind. Totaal 16*4,
2 Aan Accident.
1 Beroerte.
2, ;— Belroos.
2 Bloedfpuwing*
Borstziekten.
j Colyk.
7 Dood^ooren.
3 Aan Galziekten. 1 —— Jicht.
4 Kanker.
6" —- Kinderziekten*
a Kinkhoest.
J7 Koor tien.
4 Kraamkinderen.
5 Kraamvrouwen.
5 Aan kwaade Keel.'
j Ontfteeking en Verz'weerif»$
11 Pleuris.
22 Stuipen.
2 Slaapz'ekten,
X Tanden.
15 Teeringen en Uitgete :rd«
t Toeval.
S2 Verval van Krakten*
g Waterzucht,
i Verdronken,
bericht



341
fi Ë fi I C H T
VAN
BE VERW YIC
LYST OvÉRLEEDEffEN.
m»-__^n»:_J^Jongin. JongeDoet, Éi* -Tof* Januarr 3 3 ~ ~ J -
Feb,uar)r. 1 3 0 o & lg
Maart 3 a o „
aU« ; 4 ; . ; 3 -
Augjfïus oio ó o
Senteirber 140 0
0**.t 4 , 0 , J J
November 030 0 1
Dece'.rber 2 4 o 0 a
Vreemdelingen zyn op deeze Ly« niet ^* fteld om datze tot de Invvooners deezer phm niet behoofen, ook zynze by de opteekenintf der Penoonen van 3x December 1781 niet mede geteld. '
De kinderen, die dood ter Waereld tytt gê*
£>0*



ij4<? Bericht van Beverwyk.1
Den 25 Jannarv> zyn ter deezer Steede in Guarni^oen'gekoomen vier Compagnien' Cavallery, van weiken veele ziek geweest, zeer weinige gezond gebleeven en geftorven zyn. 12 Mannen, 3 Vrouwen zyn 'er de flagtofférs van geworden, hetwelk aan hunne onmaatige.leevens1wyze en kwaade behandeling der Ziekte moet toegefchreeven worden.
Zeer verre de meefte Menfehen die in , de Jaaren tytio en 1781, in deeze plaats Overleeden , waren bejaarde en oude lieden , of zukkeiaars.
• Buik, Loop. Roodeloop, nog Befmctturgzyn, &ièr niët vernoomen.
ALKMAAR



Pag. ?4|
ALKMAAR.
Van deeze plaats is geen bericht ingekomen,
rtta 8ERJCHT.



"\Pag- 345
BERICHT
Van de ZIEKTEN van
PURMEREND,
Voor den Jaare 1781*
DOOR DEN HEERE
A. J. MENGER,
Medecina Do&or.
Waarneemingen hebben wy dit Jaar niet. De Ziekten zyn dezelfde als in het voorige jaar, byzonder vooral is de overeenftemming groot van de Najaarsziekte. Jn dit Jaar zyn geftorven 140 Menfehen, en gebooren 76 Kinderen.



BELOOP
Der ZIEKTEN te
AMSTERDAM*'
ïn Jaar 1781.
DOOK DE HEEItEK
JOAN RÜDOLF DEIMAN,
E N
JOAN HENDRIK DURKSJ
• Medecina Do&ores.
In de maanden January en February hadden wy, volgens de weerkundige waarneemin-» gen , geene ftrenge koude: het middelgetal van den Thermometer was ruim 32 graden in de maand January en op 40 graden ïn de maand February; De dampkring was meestal vochtig, vooral in 't laatfte der maand January. In den beginne van dc maand February teekende de Thermometer boven de 10 graaden warmer, dan in 't laatfte der maarjd.
. Omtrent de Ziekten ïn deeze maanden valf niets byzonders aantemerken: meestal waren het febres tertiana & quartana, welke laatfte als gevolgen der voorgaande Najaars-koortfen zeer hardnekkig waren, en niet dan door fterke giften yan den Koorts-Bast zig lieten geneezen.
4a % jeö



Beloof der Ziektes
Iets 't welk ons de ondervinding by het behafi* delen deezer Koortfen als byzonder heeft doen opmerken, is, dat eene te zeer verflappende diè'et, en het drinken van veele warme dranken,, vooral in den aanval der quartaan Koortfen, zeer nadèeligis, wanneer namentlyk de Koortfen lang duuren, en dat éven daardoor deeze Koortfen zo hardnekkig worden. — Het is ons voorgekoomen, dat .langs deezen weg niet alleen de eerfte wegen mérkelyk verflapt raaken,' — en dus onbekwaam worden van de Kma zodanig te digereeren datze de eerfte wegen genoegzaam kan verderken, en tevens in onze vochten kan opgenoomen worde'n i -—• maar wy hebben ook insgelyks opgemerkt, daf de nadeelige gevolgen die men veeltyds aan het gebruik van de Kina toefchryft, en waarom men niet zelden te vroegtydig van dit heilzaam Geneesmiddel afziet, voornamentlyk aan deeze zwakke gefteldheid der eerde wegen moeten toegefchreeven worden — onder deeze nadeelige uitwerkingen, behooren ook in 't byzon* dere de Colyk-pynen, die niet zelden op het gebruik van de Kina ontdaan, en waar omtrent onze Konstgencoten ons verfcheide waarneem mingen hebben meedegedeelt.
Wy kunnen niet ontveinfên, dat wy in den' beginne in twyffel hebben gedaan, of men inderdaad deeze uitwerking aan de Kina zelve moeften toefchryven; dan eene nadere overweehing , en de uitkomst hebben ons overtuigd, dat eene te zeer verflappende dieet, en het veelvuldige gebruik van de Acida, hier van de too'rnaamfte oorzaaken zyn. — Wy hebben ten {tien einde onze Lyders eene1 racer verfterkerri d$



ie Amsterdam.
Je dieet aangeraaden, beftaande in wit Vleesch JBier, en vooral de Wynen; en het is ons fe« Weeken, dat de Lyders daarby niet alleen de Kina beter konden verdragen, maar dat zy ook veel fchieJyker van de Koortfen genaazen, vooral wanneer wy by de Kina eenige Aromaia Voegden om de verfterking van de eerfte wegen , en de digeftie der Kina nog meer te bevorderen. —
In dc maand Maart, vooral in k laatfte der ■raaand, was het weeder zeer koud, en bvna «ouder, dan m den beginne van February / dit gat gelegenheid , dat wy in >t laatfte der maand Maan veele affeA'ones Catarrhales befpeurden, die zich dan eens door hoest, dan eens door Angina, en dan eens dqor dolores rhewnctici openbaarden; naar de byzondere deelen, op welke de Catarrbale ftoffe viel — deeze dl fiuxwnes Catarrhales hadden echter niets van eenige ontfteeking, en lieten zich zeer gemakJcelyk zonder Aderlaatingen, pp de gewoon© wyze geneezen.. —
U de maanden April en Mey was het TaarSaizeen zeer beftendig, en wy hebben, zo als uu de waarneemingen blykt, reeds in April bmtengewoone warme dagen gehad — Dit maakte dat de affeüus Catarrhales van de maand Maart lchielyk verdweeneu, en wy gedurende deeze twee maanden byna geen Ziekten in onze Stad hebben waargenoomen , uitgezonderd nier en daar variola fpuria, waar van echter weinig of geen kinderen zyn'geftorven. — Deeze variola fpuria hadden by eenige kinderen, die ik gezien heb, veel overeenkomst da 3 me*



Beloop der Ziekten.
met de variola vera, men zag duidelyk: een roode rand rondom de puftula, en de püftulee zelve fcheenen ook cenigzints te zweeren; — dan de loop der ziekke, het fchielyk opkoomen, en ook fchielyk wederom verdwynen yan de puftula, als meede de ongeregeldheid in het opkoomen, en de afweezigheid^van dé Koorts, enz. gaaven duidelyk genoeg te kenr nen, dat deeze exanthemata tot de variola fpw sria behoorden. —
In de maanden Juny, July en Auguftus was liet weêr zeer aangenaam: — de Thermometer teekende geduurende deeze drie maanden door malkander op 66—67 graaden — de droogte was niet zeer aanhoudend, en uit hoofde van de tusfchenbeide vallende Regen , hebben wy geen gebrek aan versch water gehad, iets ft welk voor onze Stad altoos als gezond is aangemerkt, en waaruit men zeer gezond Najaar voorfpelde. —. Dan reeds in de maand July ontdekten wy hier en elders van de zogenaamde Galkoortfen, of febres gaftrica, die zoo als gewoonlyk, onder den gemeenen Man begonnen, doch van tyd tot tyd algemeen wierden, en zich onder alle clasfen van menfehen openbaarden. De verfchynzelen deezer Koortfen waren zo als gewoonlyk. —
By eenigen openbaarde zich de Ziekte als eene_ febris Rheumatica. — Men befpeurde zeer weinig cruditates in de eerfte wegen: de Koortfen waren zeer goedaartig en gemakkelyk te behandelen. —
By andere ontdekte men de Ziekte, door-
«teh.



tt Amsterdam. gggf
den aanval van eene hevige Koorts, beflaa^e dog vochtige long, neiging tot braaken, zwafre pynen in het Hoofd, vooral in het Voorbid, met eene loomheid en pynlykheid over het geheele Lighaam - de Koorts duurde g3 nicenlyk tot den tweeden, zomwylen tot denderden dag met eene zeer korte remisfie dea morgens, die door fterke zweeting wel eeni*© rerhgting den Lyder aanbragt, dog welke m hooide van de korte remisfie, ook var'een langen duur was -Deeze febris continua nJtZ ging gewoonlyk met den derden dag na den eerften aanval, in een febres tertiana fimp":ex of dupkcata over, en men befpeurde alsdan by eder aanval de bovengenoemde verfchynfel ~~ , d1en1be^innen der Ziekte was de Pols zeer tol, het aangezicht fterk opgezet de ademhaalmg eenigzints belemmert: de Keel min of meer ontftooken: dit gevoegd by de hevige dolores Rhcumatici , fcheen eenigzints aan te duiden, als of de Koortfen van eenen Jnflammatoircn aart waren. — Dan deeze vergoeding, verdween zo draa de Koortfen den derden dag begonnen te intermitteeren.
ver^vnïl0 WedCr°m kTam de Koo-s »« alle verlcnynfelen van eene febris Rkeumatics, z0 als
ShTiS te-r°°ren aaiWkt hebben °~
aanval m eene fibris continua remittens over- 'er
eeT wTorJ ft/rke va" ^ftoffen met
een woord de genium van de Ziekte ontdekte
niet WC/t" "5* e" wicrd' »die?me» '*a 4 Mea



<*£s' Beloop der Ziektsï*
Men ziet uit deeze korte befchryving dat deeze Koorden van eenen onderfcheide aart Waren — zommige waren febres rheumatica firnflices, by welke men zeer weinige faburra bh tiofa primarum viarum befpeurde. — In deezen was de geneeswyze allereenvoudigst en gemakkelyk, en zy wierden niet dan door verzuim of eene verkeerde behandeling kvVaadaartig. •—1 De andere foorten van koortfen waren zo in liunnen aanval, 'als ook in den verderen loop van eenen gantsch anderen aart. — Men zag zo uit de- booven aangehaaldefymptomata, als ook voornamentlykuit de vomitusbiliofus dat 'er f ordes prim, viarum plaats hadden, en dus deeze koortfen sneer tot de febres gaflrica behoorden—fchoon \vy niet kunnen zeggen, dat deeze koortfen op zich zelf kwaadaartig waren , zo wierden zyhet egter, indien men niet fpoedig de noodige hulp aanbragt. — De befte geneeswyze', die ons in dit laatfte foort van koortfen is voorgekoomen , -was deeze. Wy gaven in den beginne der Ziekte, zo dra wy van de aanweëzigheid der ^alftoffen in de eerfte wegen overtuigd waren, een Emeticum, B. V. de Tartarus emeticus ( doordien ons deeze beter dan de Ipecacubanna voldeed): hier door bewerkten wy niet alleen eene ontlafting van eene menigte bedorve galftoffen, maar even deeze Braakmiddelen veroorzaakten zomwylen ook eene intermiffte van' de koorts met fterke zweetingen. •— De zagte Laxantia acUa-sls de Tamarinden, Rhabarber, en de f al ia media, waren voor 't overige de befte middelen , om eene volkome geneezing' te bewerken. — In enkelde gevallen , hebben Wy alleen door den Tart. emetic. in water ontbonden deeze ^oortfen geneezen: doordien wy, na voorafifw *• % f - •'. , gaan-;



'ét AmstïhdaS sc5
faande braakinge, dit middel meer verdunt lieten 'voortgebruiker], het welk niet alleen een zagt eh gefchikt Laxeermiddel werkte maar ook aanmerkelyk de zweetingen bevorder! de / en dus langs dien weg de koorden genas. —
In enkelde gevallen , vooral wanneer de koorts met het Typut van eene f.bres tertian»
begon en in eene continua remittent overging, .
hebben wy gevonden, dat de voorfc reev^n geneezing niet voldoende was: — dat de koortfen heviger wierden en wy ons genoodzaakt vonden , ter afweering van alle kwaade gevolgen, de Kina voor te fchryven.
Op deeze wyze zyn wy in de behandeling deezer koortfen gelukkig gellaagt. — Dan z6 min gevaarlyk deeze koortfen ook op zich zeiven waren — zo wierden dezelve nogthans van eene ergere natuur, wanneer men zich door de bovengemelde/ympwma/tf b. v. door den vollen Pois, benaauwdheid in de ademhaaling enz' het misleiden, om deeze koortfen voor inflatie knatoir te houden, en dezelve als zodanig door aderlaatingen enz. te willen geneezen "
%, hebben Lyders gezien die door de aderlaating zo waren verzwakt geworden, dat het moeite koitede naderhand de Ziekte, doof het gebruik van de Kina, tegenftand te bieden.
In de maanden September en Ocloher wierden de koortfen nog meer algemeen, en veranderden ook eenigzints van Charaéter, waartoe de warme dagen die wy in de maand September hadden, niet weinig hebben toegebragt. — Vol■da 5 gens



|£4 Beloop der Ziekte»
gens de waarneemingert was het middelgetal van den ftand des Thermometers op 62,-63 graden: in de maand Auguflus op 58 graaden. Wy hebben weinig zwaare itormen gehad; daarentegen heeft het in de maand Auguflus zeer fterk ge-? regend.
De verandering, welke wy in den loop der Ziekte hebben waargenoomen, beftaat voornamentlyk daarin, dat by zommige Lyders de koortfen altoos gepaard gingen met dolores rbeu.matici en mee angina, zo dat men dezelve voor 'febres rlmitna;ic<e Jin-plices zoude gehouden hebben : terwyl by ar.dere de koortfen daarin van de hier voor " befchrcevene verfchilden, dat de Lyders, terftond by den aanval der Ziekte, over een verval van kragten klaagden; zoo dat men zomwylen reeds op den derden dag der Ziekte teekenen van bederf befpeurde ; dat het delirium meenigvuldiger was; en 'er zich, in enkelde gevallen reeds den vyfden dag, gevaarlyke diarrbae infteldcn. — Met een woord 'men ontdekte ten allerduidelykst dat by deeze .Lyders een algemeen .bederf in de vochten plaats had. —
By de eerfte foort van Lyders ftelde zich de Ziekte met de gewoone fymptomasa van eene febris rbeumasica in; — doch men zag ook zeer duidelyk de blyke van eene fabarra biliofa pr. viarum , dis wanneer zy niet vroegtydig ontlast wierd de koortfen deed verheffen: by zommigen deeden de Emetica, by zommige, de zagte laxantia acida, de befte werking.
Zy die uit hoofde van de dolores rbeumatici
doe-



ii AmsteJX,daMi g£i
,Jeeze Ziekte als een morbus inflammatorius be* handelden , waren zelden gelukkig. — Ook è eden de vroegtydige heete fudorifera veel na^ deel Wanneer de pynen plaatslyk waren, hebben wy vefcatoria met voordeel laaten aanleggen.. De gewoone gargarismata uit de melrofarum en fp. vitrioli, met water , bevonden \vy genoegzaam in de angina; doch zo dit niet Wilde helpen, namen wy onze toevlugt tot de vejtealoria.
By die foort van Lyderen, by welken zich de Ziekte , zo als wy reeds hebben aangemerkt , — terftond met een verval van krakten openbaarde, hebben wy het volgende, zoo in den aanval, alsin den loop der Ziekte, waargenoomen. ' °-
Zommige klaagden reeds eenige dagen te m*s ren oyer eene ongewoone zwakte en loomheid m de leden : over eene Hoerigheid, en ftompe drukkende pyn « het voorhoofd, zonder dat de tong heilagen was, en zonder dat men nog eenige koorts kpnde befpeuren. Na verdoop van eenige dagen kreegen zy een li<rC aanval van koorts , die zuiver afliep, doch dfe den tweeden of derden dag heviger wierd, en met braakingen, drooge hitte, delirium, en verval van kragten gepaard ging. Deeze koorts veranderde gewoonlyk met den tweeden of ook wel met den derden aanval in eene febris connnua reminens _ De diarrb**, waar van wy reeds melding gemaakt hebben, waren, wanneer zy op den vyfden dag der Ziekte xwamen gevaarlyke voorteekenen: zy namen it krachten ten vollen weg, vermeerderde de
koortjj



gjflf IBeloop der ZïEK**«
toorts zo wel, als het delirium.- de Lydefi kreeeen fubfultus tendimm en ftierven zomtyd» op den negenden of elfden dag der Ziekte. By"zomrnige Lyders ontdekte zich de Ziekte eensklaps met de zo evengenoemde fymptomata, zonder dat de Lyders te vooren over eene merkelyke ongefteldheid klaagden.
By de geneezing deezer Ziekte kwam he,t *er voornamentlyk op aan, om na voorafgaande Evacuantia, terftond de Kina te geeven.
Hierdoor hebben wy meer dan eens de Ziekr te in haare geboorte gefluit. — Wanneer ziels de Ziekte reeds had geopenbaard, hebben wy vooraf door emetica en zagte Laxantia de eerfta wegen gezuivert, en dan zonder verder tydven* zuim de Kina laaten gebruiken: hierdoor hebben wy, zonder de L3rderen te verzwakken, eene meenigte ftinkende ftoffen door den ftoel-
'gang zien loozen en zomtyds met den vierde^ dag de koortfen zien verminderen. —- De vrees ïn de hevigheid van de koorts zelve de Kina fterk te laaten gebruiken, heeft ors niet weér-
'bouden, en wy hebben de overtuigenfte bly-
'keri van de nuttigheid van dit geneesmiddel i%
•deeze koortfen gezien. —-
Wanneer de Ziekte reeds verre was gevorderd, de krachten gezonken, en wy merkbaare teekenen van bederf ontdekten, dan heb•|>en wy de Campber, de Wynen, en andere ^Catrdiaca Antifeptica by de Kina gevoegd, en daar van de heilzaamfte uitwerkingen gezien.
De gevaarlykfte fymptomata by deeze koortfes jaaren het delirium, de apbtba, en de dtarb«<h



, Bladz. 357
Notitie der Ziektens, waar aan de ioi53 Christenen, in de volgende Maanden van den Taare 1781. zyn Overleden, makende met de 7a<SJooD_n 't juiste Gefal van 10889 Dooden. J
MAANDEN . . f S g? I jf! £ \ ? , ï ffTrH? 1 ° ? ö'Wj ft« É ' Tl ! 1 I i i I ï ï 1 "«
....„ _ .gja f N^hf^ ? gj g .< ;l» MS* Per Tr^ow . . 5^ 397]4'S3io 359!3a3Vo>42| 745- 835! 59''4«js89oJ
Acddcmen • • • yj'.'ij 3 «j s «j • s 6j 4jj i j § 4 ~ ~ ~jn~==n=^
Meeleefden .... . '136112147 42 53' 3g' 36 53,,, t24 g, 4? 9p01 »g* Onbekende Ziektens . . 14 12 4 12 6 12! 7! 8 17 9 3 .0 irJ
— 1 i j j i ^ t 1 < I 1
Ber°menS! i « «Sn gjiju tol ,1 .3 20 _* tl «f* Pleurisfen . . . . ■ ,2 7 p „ ,7 7 J , 9 4 p?!
. i _ | _ __J. ^ ■ , 1 I ___!
Bloedfpu^.,, . .j , fj ^j- 8| tfj , 5 , J?| «| Kwvnende Ziekten . . 5 3 1 | *| 3j '. ' \ ' ■ tj 3j \ «'
Bloeéftoningen > . . . j , | | « « «| «| 1 «; "j^j J? Rotko0rtre,r~~TT 3""^ aj 3j""|"T ""4 "Ij 75
Blu5koortfen^ M 10! 2 V 1 J f Scheurbek . . . , ,1 , l
_ 1 I I | m% i i ^»
Borstkvmlen . . • * 76 38; 37 46 54* 38 32 S<J! J 55 sg 66j 595 ^ SProuw • • • . 1 3 2 3 5 4 3 3 . 4 4 2 3 J
Dood ter WacreMgekoomene.- 19 aoj I? ,3 |t| ,3 tj 9 „j 9 ai gj I?J ^ Steen ... , , ij 3
j i ( ï j I . ■,
1 Dr.nkelingen . . • » i 4 J J ( jj s 3] 6 5 2! 45, ^» Stuipen . . . . l43 86 86 114 107:125] 9g 124 122 150 141 123 Mig
g _ 1 ! I 3 f ijj|> _J ' I !__ ___ j
I'toornen • * '■ | 66 35 5» 33 33 a' «| »<Sj 3tjl 36 33 15J 403 «|l Subiet . . . p| t 3 «j ,5 5] 5 84 14 „ 73
Galkoortfen . . .| j 5 , j 5 S 17 2oj 5.| 40 16 s «68 || Tanden . . . . gj g 1 .3* 5 3 3 3 «1 4- $ 9 C6
Graved ''*_J__ • ' \ 1 aj ^ Teeringen . . ., nj77 g, gij 96101 84107 m 132 ,3g 96 ,224
| Heete Koortfen . . . j 7 4' j| » 5 ? i4 4> 77\ Jt",2 3 2.2 ^ Toevallen . . . 5j 5 ij ; 4 '6 a 6 , 4 9 . » * • 39!
I ligt I 1 ï] ij * *l » 1 1 »j 1 a t 15 Jfe Uitn:;g . . . aj 3 'j > I 3 1 a i3
I Kmkcr s 2 « « 5 a 7 «| aj 6 6 6 42 »jp Verval van Kragten, . . 84| 56 1? "I 3« 39 23 42 52 52 $5| <5p 524
Kee ziekten» . . . i i 5 > j 5 j| | S » :3« # Wattf .... 5sf 31 3s| 36J 31 « 24 24 ,9 37 4g 43 4C9|
Kind-rziektens . . .104 7Ij 54 45 54 56 69 52 39| 29 17 15 605 *^ Zenuwziekten! ... a j ij | j '| 1 1 a 9| ,e
Kiefen 4 i| a 1 2 3 a 4! * a »3 ^ 't Zuur 1 | 1' «j s| a 3' J J 1 ai'
_! i m. — ff* ■ v __'_(__= __ __'-■> I--: I
Kinkhoest . ... 4 « I I I 3 » aj | r 16 | |0s|:Cj)0 66s L?:(J8, 656 6ï2 g74'n „f,1 g -
IKoortfen . . . 131 63' 62 67 gg 75 92|I99 324^4:7 263 17g|i9ö9 ^ ii i f I _; I Daar en boven ?yn binnen i i I ^ dcc7.e Stad ter begraviuge l S 1 Koudvuur . ... a s| 2 aj 1 I a 3 I 2 7 7 33 ^ i«üevucrd . . . 4 4 4 «o| 10 zj s 1,4 6 4 £3
Colyk 4 5I 5 3] 6 6 6 s 4 4 5 5 58 ^ ! | |
j j 5 i f«!r» En op Ordre van den Wel »
} __ f :——■ — t|j3 Rdele Geftr. Heer Hoofd- f I j
Kmnmouwen ■ . . '«_.5 J_! SM " ^ J_ * fï'^» ^ 4 .* , 3 , ,| J , j , , 7 „
_;j L-'-'-JJj-L41 T. : '
Kranp . . . 2 1 1 1 2 ij a i 10 e$t% t ■
K ! ll ' ! *®J In 1 Gasthuis aan de won-
1 . r~~l ' ; den in de Zeeflag den
I ,1 .1 I j . l9 St, s'de Auguftus op DougiTS-
Longziekten. . . .j 3 » sj 1 'j i| sj 3 2 18 bank tekoomen . • ! 15 3 I i9
Loop ..... .j 3 1 5 4 aj « 7j 6\ iaj ioj J 60 ^ ^= j „ |__: ___ ; ^ _
Trwrteeri* . . . ÏS9*j397 4'S 310 359 3*3 36o S4a 745 833 S9.Ua s«9 X i I / J ' J " I 1 i 3






Bladz. 357 • *
UT SUPRA van de 615 Hoogduitfdiè ITEM van de 111 Portugeefche
J o o d e n , in meergemelde Jaar. Joódén , in meergemelde Jaar
MAANDEN /. ï[f | f | | ï |j| | || |_| | I 'ItAA'WQEM ■ ■ Mf f|f|f |l|i||| f f )f iti
Afgelccfdcn ..... 13 < 7 7 9 5 i 13 7 i 67 ^ Accidenten J , j 1 [ j a
Accidïnren xJ 1 *|j j Beroerten» J , a' 1 j 4
Beroerten» 1 , a | 4 ^ BorstkwaaUn . . j | , j j 'ij I 3
Borstkwaalen . . . 5' 6 s 4 a 6 a 6| 4 % 3 3 4? *|« Galkoortfen j j j 1 1 a 3- 7|
Drinkelingen ... j J I Eerstgcboornen • • J 1 1 j j | 2
Eerstgeboornen . . . a x 4) j Kanker | | | | J j l 1
Heete Koortfen . . a 3 e *^ * Keelziekten» ... I I *' 1
— 1 ew . ! ' __
J'gt j *j j | 1 ^ Kinderziekten» 6| 5 1 1 , J 1 | | »4
Kinderziekten» : ' 37 l4. l8j 12 1S 19 ij s\ a3 3 11 10' 188 ^ Koortfen ... 1 1 J 3 | aaj 0
■— j———I—J— 1— ^ . :—.—' ! — — —-— .—'—|—I
Koortfen . . . . -3 4j 4 J a ijn ö 9 s; 45 ^ Colyk J 1 j 11
Kraamvrouwen 1 | j j a | 4J s\ ia ^ 'Koudvuur ". . « _ | J | a
M» = g:ziekten« i I j I I 4' a I 9! ^\ LÖÏÏg'ZlClUCn» ... II ( l I
__—1—_J_ _J_J_J *§> __L_-_'_t —L__
Pleurisfen . ... i 3 3 i 4 I. a t ij 3 jj 33! L°°P | - 1 a J 3
Sprouw .... 'ij! l I StU'PCn ' ' ' ' 3 * 11 \' ' l"
- — pi- — —j ^ _ — _ — — -_J—
Stuipen .... 3j j ^ Su'jie' .... J 1 J sj 2 J +
Subiet . • • 4 sj 4 s sj3j 3' 4 7 7| ia 9j 66 ^ Teeringen ... 2 3 | 1 » i' n
! ! i 1 i~ 1 i§§ 'i— j 1 j' 1 ï
ia 7| 6 10 6 4j sj 3 to yjia 3J *7 lp» Verval van K.agtcn . . ? ' sj 1 ; * 1 3j | 1 aj = x| 23j
Water . . • • 3 4 5 1 4 S 5! 8 6 4 a 3 5° % Water \ . 2131 * a 1 ia
_=_- -q===- — ^ =^==-~= ~=-===-===- =q
2W—.> . * • • «4 48 44 45 46 3r 47 41 GS 50 03 4a 0,5 S?É* Totaal '5 ,ó 5 5 { 5 ö 4 7 II 17 ! I"
iffi f S»
I 1 1 I I 1 ! -






Bladz. 357 ***
NOTITIE der Ouderdommen waar in de £481 Christenen
in meergemelde tyd zyn Overleeden.
WAANDEN... a J I ^ £ ? ¥ £ ? § 2 O "r
Onder het Jaar .... 199 j 134 136 j ,33 162 164 ! 146 xjO _oS i9t Tü Ï4T!
dC 1 ' • ' • __! 29 j 3V 30^ 42 j 29_ _J__ 55_ __42 ëT _8~ ~
dC '—■••• »3j 79 75 j 62 So 84 j 7! _^9_ ^_9Ö_ ^8? ""sTp^T
dc 20 .... 33 j 32 ^ 19 j iö 12 21 I 11 4I j 45 3I ^J" """J~
—dc 30 — • • • • 54 i 48 26 39! 46 63 81 sT""«T ""47 -~~
40 ~~ 4__| 55 _ 45 j 39_ S5_ 44_| S4_ 67 96 | 7T3 T4 7o~ ~
' _ 50 97 j 76~^ 64 j 59 62 4' j 48 100 in 136 110 s7" p!>4
L_____ 60 • • • • • 93J 5__ __| Sa 61 48 j 49_ 88 i7i 9I JJ* 8^7
i " 70 '— ...... 169 ; 67 SjJ 6, 64 67! 62^ |g 126 ~~i~7l ~~il7
ijZZ-.80 ' 7± 73 I 61 67 5a j S4_ 17 ^ 175 TT ""^7"
-lm.90 — • • • • • g 47 38 üJ 3* „ü.^.36' 15 s ZZl~~^ZJ*~ ~«7
, ■ • ■ . ■ u.| 3 | 8 4^ 2_ s_ 9_ t7
Dood ter Waereld geltomen . j 19 ; 20 17 j IJ 7ï] ti I ■ l*. 9 9j 2l' "^*7" '
r—, - ,, 1 1 . 1 — 1 _ 1 175
^"oerden 4 ! 4 4 10 10 3 I 5 \\ a 6 , 4
..— ' ——- - g- ■— ■ — .. — —, . 53
JÜ_!r''■ nf 14! ta 4] ia 6 ia_ 7_ « 77 9 r ""77 -777
_Op^Pcst-K,rkhof begraven . j Jj a 7 3_ 6 7 4 3 ' ~ 3 J 7 ~
Mariatinc du Four iot Jaar I I ~"~ *~~ <
en 7 Maande» .... 1 ,1
I 1059 71a 676 | 9ai Ö97 ö0(5 63I ^7 ~~ "7^7 ~~ ==






k AmstbjdasC 5^
De Tiruatoria aart de beenen deeden zeer veel goed, vooral ten aanzien van het delirium,
D? Borax met de mei. Rafarum, was van «eer veel nut in de .apbtba. — Wanneer da Butrrbaa zeer fterk was; gaven wy het Laudanum ' ffi* meC den Sewenfch«a
In de maanden November en Dwm£«- be* geurden wy weinig meer van deeze koortfen. De meefte Najaars koortfen hadden het typus van de febris tertiana, by welkers geneezing niets byzonders valt aan te merken.
iforAi exanthematici hebben wy byna het sant* fche Jaar van i78x niet befpeurd - uitgelondert de vano/a fpuria waar van wy reeds hier voor melding gemaakt hebben, als meede eemge weinige morbi erefypelatofi, waar on£W 4rie Lyaers met de Zona waren.



Pag. 35$ •
BERICHT
Aangaande de ZIEKTEN van
JtVEESP en WEESPEHKERSPELj
Voor den Jaare 1781-, door den heere ,
J. HOUTMAN, Thz» Mtdecina DoÏÏor.
Zoo groot het verfchil in getal en aart der zieken en geftorvenen van het Jaar 8a met dat van 70 was, zulk een aanmerkelyk verfchil ontwaarde men ook wederom in dat van 81 met het voorgaande Jaar. Schoon 'er oogfchynelyknog veele oorzaken, die in het voorige Jaar fland greepen, bleeven voordduuren fs echter het getal der zieken en geftorvenen, byna niets boven een gewoon middelbaar Jaar geftegen; en men ondervond nog grooter verandering , daar het getal der zieken en geftorvenen, in het Voorjaar, buiten gewoonte, grooter was, dan in het Najaar. De aart der Voorlaar*-koortfen zo wel inurmittterende als eoniinud enz, enz. (om nog van de voordduurende Herfstkoortfen des voorledene Jaars niet te fpreeken) •was zeer verfchillende van 4e voorige Jaaren. —*
Deeze Koorfen waren van eenen meer^ontftokenen aart dan die des voorigen Jsars, ja ik ©*S zeggen dat in deeze Koortfen, het Infiam*



Ba. fa Ziekt, van Wees? en "Weesperk, '35^
ftW* pr^dommeerde; waar door ikiSK Makt was om van de door ffiy. voorhec^ g«ve geneeswyze aftewyken , en tieer^ doen Aderlaten dan gewoonlyk en ^^f^^iot^ene^é^S^ dere V.« overging was nu derzelver her? W
veele middelen naar eel-nt énr 1 V ,6eze
Cort PerUv., was Vöprnaamentlyk I v de bemir nelyke Sext, welker natüurlvt* m , , h~ gen veelopgkop,«S^.'tlSbt' naauwdheden; dc eetlust 7 1 tebfr<
» ' uuu*t, ene door anderp Ui¬
tere en fpeceryachrio-e dino-pn „™ .i u'
Tan, een zeeraa„<lcen]yk en feii " ftel « welk bereids over 'z ha'fïair m«. J b g ' c £T«ea gast
?e beenen en oprtoppWe der ftondVnl l r .de Koortsgeftuit door hefvotend middel « door ook de dikte der beenen 1™* ' W2ar «onden herfteld werd», ^ *° de



|,*a . . Bericht aangaande de ZiatTS*
A ■ I Sal. Ammon. 1cr. ir.
Extr. Trifoï. Fihrin. dr. ij*
— . - Gentian,
Helen. 3. fcr. ij.
Syr. Cort. Aurant unc. ].
Aq. Card. Bened.
jj. Mentb. Piperit. 5 unc. T.
DM.
S. Om de 2 uuren een lepei vol, koud te ge-: bruiken.
Een Jongman van 16 Jaaren , met eene derdendaagtehe ivourts van het begin van November i7'<o gekweld , en by wien zich eene zuchtig zwelling van het geheelen iigchaara op. deed, hérftelde in de maand Maart door het ge> bruik' der volgende Pülen.
Tart Vitriol.
Maff. Pilul Rttff.
Extr. Tarax.
Ab/yntb. a dr. j«
f. A. L. Pitpt gr. iij. Driemaals daags vier Pillen,
Voor de benaauwdheid die in de Koorts zeer groot was gebrmkte by >t volgend mengfel dat 6em grootelyk.5 yerligttè,
H



<vdn'Weesp en Wees^ersers»!. jfjf
■ 3$a Spir. Minder, dr. vr^ Tart. Emet, gr. jj@. Aq. Hord. unc.viij. M.
Alle uur een lepel vol, een paar uüfen tooi4 oen aanval te beginnen;
Ve Morbi Catbarrales, Rbeumdtici, Bifiof, enz" ffie in >t Voorjaar weinig waren, begonnen in de maand Juny zieh enkel op' te doen", do'"v " ren, van eenen zagten en enkeIvoudrgen°aart zynde, gemakkelyk te geneezen, of liever z? genazen zich zelf. — r
Dan in de maand begonnen zy vaii
eenen-zaamengeftelden aart te worden, i«t galachtige: nam meer de overhand. De geneeswVae werd mezHcidentia,Eccoprotica, interdumEmetla geleld;r ' ^ DiaPhorelica > ™ >t werk
^ Deczc Koortfen kwamen h?er door zeer fchielyk tot eene geregelde tusfchenpoofin*, die wanneer zv te lang duurden, of de lyders veN zwakten, door den Koorts-bast ,- ja zomtydsdoor andere minder kostbaare middelen "emakkefvk gefluit werden. In de PW, en Pertpneum-Rbcu. "f*** ™s,een.€ hoving op de pynlyke pWof een EmpU «« de EmpU de Cumino, Melitot Labdan- S. P: Aeq.-, veelal van eene gewenfehte uitwerking ^ of zo de pyn te ondraaglyk- wa! «en Fejicatorium. fa»• w**
Twee Lyders kreegen op hef eïnde dezer Kóórden, een fterke jeukte waar na UitflS volgde met onge'lyk aan dat van de Febris ürtt
C, H, affetl Pag. 1^. Het verfchilde egter vari B b deezg



g6a .Bericht aangaande de Ziekten
deeze befchryving. i. Dat onze uitflag alleenlyk zich op de handen, armen qf borst bepaalde. 2. Het bleef na deszelfs uitbotting in denzelven ftaat, of de Lydèrs in;de koelte of warmte
waren was de jeukte groot.
.» R3U*ts iztï ns? J'.-* bqw R?9 •'«•frr SiiA ■
By eenige nam deeze zielcte eene fcheiding
met fchurftachtig Uitflag , 't,welk moeijelyfoin
iyne geneezing was. Men Haagde hier in het-best
met open lyf te houden , als door Rbmm .jrïéfc
de Lapides Cancror. Waar door .het langzaam
yeirdween. t,;,5:^',.r> o: ^ytetftemog ,
■ - rtlss. il^'^ Iiecsfifidjj
Over andere Ziekten van verfehdlende aart,
als byzonder aan'deeze Stad eigen , of uit derzelver handwerken , Fabriquen enz. enz. voordvloeiiende niets, byzonders, voor dit Jaar, te berichten vr.llende , zouden wy dit verllag hier kunnen 'fluiten, • dan wy meenen- der Correspondentie geen ondienst te zullen doen, met hetgeval eener zuiver afgaande tusfchcnpofende Koorts langzamer hand tot kwaadaanighcid overgaande., tè'.'boekftayp^j v, ^bbiunb ->>n:f 9) lesnnnw Ziehier het zelve. ~
Op den i September werd ik geroepen by E, R.-Koekenbakker alhier.' Ik vond hem in eene Koorts die' hy my zeide reeds eenige tyd om tien' anderen dag gehad te'hebben , dezelve was van eenen Catharralen aart; ik behandelde hem met Incidentia, Laxantia enz. enz. volgens de ■ asnwyzingefl-: in t! die Koortfen -nodig. : Alles fcheen z:ch ren goeden te zullen fchikken. Op. zyne vrye tfag wordt hy beter; was volgens zyn beroep in de bezigheid,, zyne leefregel wd volgends myn voorfchrift ingericht, waar i
■0



ïÖn Weesp en Weesperkeuspel. |fj|
haar hy, voor zo verre ik bewust ben,'zich fcmkte. Dan, hem op den 12 in zyne koorts bezoekende , vond ik hem tot"mvne verwondering, mefïigte Stuiptrekkingen in de handen en een fterken' intermitteerende polsflag. ]k vroe^ hem of hy zulks meer ontdekt had. HyantWodrde neen: maar dat hy nu toch verandering ontwaarde, dat hy nu zo koud niet was dan de voorige keeren, dat de pyn in de rug en ledenmaten ook minder was, en dat hy nu meerder had'moeten bècven toen. de koorts hem aanviel. Dit argwaan baarende bleef by hem zitten, tot dat hy in de warmte kwam.. Nu & ik, dat deeze toevallen,,. de 'Spasmus der vaten, zich ontla.aten hebbende,Wel zoude'bedaarenmaar in tegendeel, deeze vermeerderde,- of fchoon de pols wel wat. geregelder werdt •' hy werdt flanpcrig \ donrnreïig , bazelde binnen 'smonds; 't. welk na een. onverwacht uitkomen van .zweet bedaarde-, zyne Urine was helder Hy was nu vry' martcloofer dan na 'de andere aanvallen. 'In' deezon' tociland, welke zeker nergens anders, dan doof eer„c mtMu materie febnlisnervós veWcans konde"veroorzaakt zyn ichrecf 1:: hem een fterk -Decorum Corticis Per* viani met Cardiaea Jntiffafmcdica voor, om op den vryen d*g te gebruiken - Donderdag 14. was hy redelyk weh . Vrydags de Convulfien mérkelyk minder. Zaturdag geheel vry van koorts, fchoon zwak. Zondags 'sAvond den koorts veelminder dog niet vry van Convulfien. Deeze koorts ging. niet naar behooren af' 'sMaandags, ..over dag was hy gantfeh niet vry van Convulfien in de handen , fchoon ik geen Ihelheid der pols kon ontdekken. Ik liet hen» liet yc-brige"Decoetum voortgebrulken, 'sAvonds'
pttf



§64 Bericht aangaande de Ziekteï*
om agt uuren werd ik met de grootfte ontfteltenis geroepen. Hy was naar Bed gegaan, had gcflaapen , was benaauwd wakker geworden, het Bed uitgevlogen, liep angstvallig door het huis, ik Het hem nederz'ïtten, en befpeurden in hem toevallen zeer gelyk aan die welke de ver* maarde Sel>e in zyne Rudimenta Pyretologia Pag. 272 en 2#4opgeeft. In die omftandigheid fchreef ik hem een Ilapium Aciduantis patmod voor» Dingsdags vond ik hem. nies zo benaauwd, liggende in een ftinkend zweet, de reuk overeenkomende met zuurkool, hy was dien gantfcheif dag zeer wezenloos i jlaaperig ; ik liet hem de Cortex wederom gebruiken , liet hem zuurdeeg aan de voeten leggen.- Dan boven dit alles kwamen de toevallen met de grootfte hevigheid reeds evert over dert middag wederom, in dézen aanval had de Lyder geen her minfien bezef, zyn tong beefde hem zeer fterk m den mond. 'sAvonds laat bedaarde hy weder een weinig; ik fchreef hém eén mengzel voor uit Êxtr. Cort,. Peruv. Tinei. Caflor. Liq. Anoden. Min. en Aq, Mentb. 's woensdags waren by myne komst reeds allo de toevallen weder aanweezig T dog in nog heviger graad ; de pols was nü byna geheel weggezonken,eene klammigheid was over zyn gantfche ligchaam verfpreid. Ik liet hem hier op daadelyk twee fterke Spaanfche Vliegen appltceeren , hy gebruikte het mengzel voort. rs Avonds fcheen hy wat beter, wilde gednurig, fchoon nog gantfeh bezefieloos, de Vefu'atoria van de' beenen rukken. Tegen den nagt verheften zich de de toevallen weder, zo dat zyne waakers alle ogenblikken den doó l in 't gemoed zagen; dan eensklaps veranderde dit droevig tooneei in een allerblyds yooruitzicht, Om



van Whist en WttrtfflÜüMOTffi
tfer utiren in den morgen viel hy tóf zyne fchrikkelyke Convulfien, in eenen ger.uften flaap, hy begon matig te zweeten, word om zes «uren wakker, eischt drinken krygt ontlafting, flaart tot agt uuren gerust door; wordt zeer prtefent en gerust wakker, was zeer wel, betuigde nergens van te weeten wat omtrent hem gebeurt was hy gaat nog eenige keeren dien morgen af* daar in tusfchen het zweeten bleef ftaan houden-" na den middag begint een fterke ontlalW-van «/m uit de keel en neus, en door deeze drie Icüeidingen is de Lyder volkomen herfteld ' Wetende na dezen dag van geen de minfte koorts meer, en gmg den 27^ weder op ftraat, ca langzaam aan zyn beroep.
De tusfchenpozende koortfen van het Nafaar parueipeerden veel van het Catharrale, metipcaentla flaagde ik het best in derzelrer genezing. '
• Ik heb dezelven in een Jongman te Muiden doodelyk gezien, hy had reeds eenige aanvallen van een Catharrale derdendaagfche koorts uitgeftaan , toen hy eindelyk in een aanval met Convulfien des gantfchen ligchaams bleef.
Eene zwangere Vrouw in de minderban ftierf ook in zodanig een aanval. De ftuiptrekkin^en bepaalden zich by deeze alleen in de keel. *Zr wees om te drinken dan zo dra, men het aarhaar lippen bragt floeg zy het weg. Beiden deeze heden gaven een reuk van zich, een totaal beiert der vogten aanduidende en niet wel te befchryven. Ik ben by deeze perfoonen eerst korvoor hunnen dood geroepen, 't welk my buiten (laat ftelt 'er een volledig bericht van te geeven,-
Bb 3 B&



B E R I C H T*
Fan de ZIEKTEN "
R. D A M.
De Ziekten zyn. geduurende de loop yan dit Jaar meest de volgende geweest.
l>Qii USiX.il lóofr A9 -f. •-'i--'- 3XJ JlU ' V:i ln January, derdendaagfche Koortfen, Stuipen, Beroerten, Zwakheid van de Maag ,. Aanborstigheid , dagelykfche Koortfen , Zuchtige 13ee« nen, Kinderpokken, Kedpynen, Colyk.
February, Kinderpokken, Waterzucht, derdendaagfche en onregelmaatige Koortfen, Vloei-;
jingêiy, ^ i3ylas^ ni i ibd ;■!? yb^' >iwv':ï
Maart, Scheurbuik, Kwaadfappigheid, Kinderpokken ,• dubbelde derdendaagfche Koortfen, yalfche Longontfteekingen.
♦.-lu'J :; -.i'-X t. •.';.■> IviibfiiO Y.r R301
» ——— " j
In January, Febres Quartana, Convulfiones, ptex'ia, Ventricu.li Imbeeillitas , AJlhma, Febres Quotidiana'5 JPfJjJ wdematofi , Variola, Angina r
' Cotica.:. .-'jhisH .357/ j-j» : ■
February,'Variola, Hydrops, Febres Quar'tan Febres Irregulares, .Rheumatifmi,
Maart, Scorbutüs, Cachexia, Variola, Quarïq' ?;* Duplices, Peripneumonia Notba,
Apr!t -



Bericht van-de ZiertéÏï vak Edam." '56*7
- 'April, Heete Koortfen, droog Zydewee, Kinderpokken, Ziekten" van de Maag,"Waterzucht*
■ Mey, Longontflfeëking, Kinderpokken,Ontfteeking van het Hersfenviies, roosachtige Koortfen.
Juny, Zinking-Koortfen,■ Wurmen, Water-, Zucht; y. . ; .-/ OOOfbljgSSSgiS;'.
July, Colyken, Aanborstigheid, Druppel-pïsj anderendaagfche Galkoortfen.
Augujïus, anderendaagfche, en alledaagfcha tusfchenpoozende Koortfen, Buikloop.
September > Engelfclie Ziekten, Galkoortfen-;
Oüober, dubbelde anderendaagfche Koortfen ; aller hardnekkigüe derdendaagfche Koortfen die by veelen maanden lang duurden.
No-
April, Febres 'Ardentes, Pleuritis Sieca, Varia-, Jat, Veniriiuli Morbi,, Hy drops.
toé -;r(! .'!.,-CS ;!:•••_ ; . 5ijti3.;d tij v' Mey, Peripneumonia, Variola, Phreniiis, Febres "Erefypolatofa,
Juny, F.bres Catharralés, Ver-nes,- Hydrops.
July, Colica, Aftbma, Ifchüria, Febres Biliofa Tertiana. -
' "Auguftus, Febres Intermittentes Tertian, Quotidiana, Diarrbaa.
September, Rachitis, Febres Biliofa.
O&ober, Febres Tertiana Duplices, Fzbres Quar*fana pertinaces per plures Menfes in plurimis.
Bb \ Nog



^tf8 'Bericht van.de Ziektes*
November, Kinderpokken, Geelzucht, Koortf fen als in de maand Oélober,
Dmmbtr, derdendaagfche Koortfen enKinder-
pchkea.
De Kinderziekte heef; weinig verwoeftinge? aangeregt fchoon dezelve lang heeft geheerschtt sayne drie kinderea een van n, een van io, «in een van 7 Jaaren hebben dezelve ook doorgedaan , en zyn gelukkig herrteld : van het openen der Variola ryp zynde ben ik een grooc voorftander; inzonderheid zie ik daar gewensch.» ce gevolgen van, zo men ds moeite neemt de geopende zweeren te beftryken met een Mu' dilagineus vocht uit de^f. Piantag. met de Semin •tCydonior&P/ytlii, of diergeiyke zamengefteld s wanneer ik nooit gezien heb dat de kinderec 7Cd geichonden zyn gebleeven.
ïn de Febres Zuartan*, zo de Lyders een beftoorJyk dieet obferveerden heb ik het meefte efièd in dit Najaar gezien van de Cort, perUv nid. ïn lubftantie of in een Decefi. met het Exeraft 'er by gegeeven.
De Mala Hyflerka zyn hier gelyk elders er. overal in ons Land zeer menigvuldig, dog zo je Patiënten zorgvuldig genoeg zyn, kan men dezelve met de gewoone middelen meest altoos» yoor een tyd herftellen.
De:
November, Forto!*, Z£lericit Febres ut OQobrii é£enfe, • *



«8» Köïsu . ^ Braakmiddelen gegeeven in de Najaars Koor*
De JU»J* VèntrieuU-zyn hier menigvuldig pn moeyelyk om te geneezen door het Sel wa* ter dnnkevan de gemeene man, me daar Tan zeer overgegeeven is: egter is dit gebrek ovïï lt geheel miodcr, ais voor eenige jaÏÏen °V<*



370"
Rï C lïT. der G eb o o re m ' G hïd obïrf&tfj ." ;c» OverleedenenED^M-a^i.. i
Gebooren dit [aar 159 Kinderen,, namendyic fcp.'Jöö'o'ns'eii- 75 Dogters, waafondèf een:paar Tweelingen én drie dood ter Waereld ge*
komen. . * . '' v, , , ^ ^
■ Hier van Gedoopt in de Gereformeerdè .- Kerken 42 Zoons en 45: Dogters. ïn de Ro omfche — 25 —~-— 17 -—. f
Overleeden 175 Perfoonen 90 Oude en 8^ Kinderen tot de 12 Jaaren, hier onder twee Drinkelingen.
Overleeden Mans. Vrouw. Kind. Totaal;
January i 3 5 10
February . 1. ^ 4 ^ 13
Maart a a 9 13
April 4 ' , 4 7 15
Mey 3 5 9 *7
Juny e 11 3 14
July 1 2 5 8 .
Augnftus 2 4 8 14
September 4 3 11 18
October 2 10 7 19
November 2 6 6 14
December 8 5 7 20
3* $9 85 i75



,f Pag- g7«!
EXTRACT uit de Doop en.Be? graaffenis-Boeken du .Gereformesr*, de Kerken der Stadt ED AM. -
beginnende de Doop. Boeken met den Jaare 10^8" . waar van het eerfte en oudfte met den 1 Mei aanvang neemt.
De Begraaffenis-Boekeh beginne alhier met _ 1615 ten,minften voor zo verre wy tot nog toe hebbe kunne ontwaaren, dog'nader ontdekt wordende zal men de vroegere Lvfte* meede deelen. ' *
Uit het een en ander zal men Kunne op maaken het getal der Inwoonders in voorde daa*e cn de verandering van dezelve in 'onze Leeftyd.
Deeze Lyften zyn geëxtraheerde de Doop en Begraaffems-Boeken, onder de Kerkmeeftereader Gereformeerde Kerken beruftende -
G J3 D Q, O J T. , . [
c M r 8 ■ v
M s Map Imno h: ^ ■ £**
iö-?2' * a * " * ls • • 7P . .145--
IS ::*•-•• li- • 5° •
iris? ' 'v> - - « 6i -
T/- <! 'l ' * * > ,4 . „ . J72J
3 • f



fc7i o s j> o o i *:
Jong. 'Meisj. Totaat
tj39. . : : : : 59 73 13*'
aj40. ...... 93 7g i7U
1641. ...... 93 ?4 167.
»642 99 «6" £85-.
iO"43' ...... xi8 81 i9g,
**44» 11$ 91 sotf.
3945"- »•*... ioj 89 190.
3640". ...... na 9J Q03J
!«*47 1% joa i8o,
i«6"48. ...... xo» 92 ioc.
!a*49. ...... 88 9* iSo,
!«tf50- ...... 9«S 8l 177.
!jö5ï. .... o . 107 89 196.
8652. ••..„. 8z 7a ic$^
!*6$3 • . £8 74 x42.
1654. 90 7<ï
88 88 t7&
*6SÓ. ,»,... ioo 9c ip^e
:**57. *i 95 170;
jljs». ...... 100 99 jpp.
£^59 *o <»7 147.
1660. ...... 71 8l ï£2.
'ajjl. ...... I7 ?2 159,
tfosa . 7a 7o 142.
1663. . . . . ; . 88 78 i$6p
J6^4 f ' 9» ' si ' 173.
iatfó**. ó"8 9a • ïób.
|jö<5ö. ...... 82 • 5-9 »4ï^
l3<5<?7 f . 63 06" 129.
!a«ö8 l3 85 • i5P.
lïóïfy. ...... 81 ' 79 160.
ia 6*70. • 7° ' tfi ' 132*
*67l • • 79 "73 152.
1072. . ? . . . , 107 ■ '109 %i6.
i?*73s * s a * « i * m *iS,



O 2 D è O § ?w |^ 55-*/ < - J°_ng. Meisj. r*aal
16?S;79. . 89 168.
. 4 * 59 • . H 142. a682. . ; * • • % . 39, 106*.
rëjV 7*. . 52. 128.
10-84. . ü:; * * ?* • n *v*
168S. . . * * $6 I2p;
1087. ll 6i mj
• • ' -;: % if:
1600. . . • 144»
ra. .: . : : : g g ««
l<ïo*. Deficiunt 4 Menfes 26 oR I^
1696 4* $4 135.
1698. ... ff' 5° IJ4.
$?: :::: :: P-f: p
«704. • *£. . $2 in.
JffS::. : : • f7- . g. .i#S
«o»- ..... V S' * X • s>0*



174 G e 3b o ö f f.
'Anno Jong. Meisj. Totaal
1709. \ 49 • 36' 85°
1710 -ó? ' s°' 115.
J7ir ' ' • ' '47* ' 45
1712 • *' SS' • 53' .JJ-
1713. . . . . . *• "46' • 42 ' 08.
17H "'• ' 53 ' *J$
1715. • - • •• •• 31' ' 37 ' °"8r
1716 • -53- ' 43
1717 ' . .• 5r • 65 116',
1718 • H3' * 48 ' 9i.
1719. ...... '41 ' ' 38 79.
i$it>. 54' ' 37' 9i.
1721 S' ' SS 110.
1722. . , . /'ƒ'. .' "54* ' 6-1 ■ 115. 17&3 '66' ' 66 ' 132.
1724 * .* 'S9' ' 66 ' 125.
1725 '6v ' 54 ' 'no*.
1726 r 78' " 73 ' 151*
4*7 •• 5 62' ii2.
1728 ; .• -48- • 42 • 90.
1729. , . . . .• 45 • * 57 ■ i°2.
1730 . • 51' ' 51 ' 102.
1731 • .• 69* 49 - n8.
1732 1.. • 57 • • 56 ■ m\
1733. • 62 v • 03 • 125.
J734- • ' 60 - * 55 ' 115.
173.5 * 55* * 92 117.
1736. ...... '44' ' 4i * 85.
1737. • •• • • •" 48' ' 53 ' 101.
1738. . .■ . .' * • W ' 91'
1739 » - '48' 1 48 : 96.
1740 ' '4J' "39 8<*.
3741. ..■..«.' '43' ■ 41 * 84.
3742 .- 30* • 42 ' 72.
,»743. ..£•.' *' "49." ? 47 m
17443



:'". ' • Jong. Meisj. Totaai
&t '4a . 87,. 77.
748. . . . .v *,r fgj
*l ■ • • ff. :;i q| & • p • • S f:
x'7M. "■; 11. . ■ -• H Si ... 6-oy
i74 v . I * ' i 9 ■ |r-
24j$ 41 39 80.
...... 42 28 <70
1709. . . * * ll 4t z*.
1770 * : * ;4% 37 82.
4°.:::: ** £ •» g
2! * I» IÓ £
2f38 38 7«
'77S. ...... 3o
*777 4c L r*
•^tS*-« -• « ■ 34 &



^ B H O Ö ï ft
TAnno Jong. Meisj. Totaal
1779. : ï : ï : 3 37. . 44-
1780. . . . , . i 38. . 39. 77,
^781. 4a 45. 87.
.», —'■ ''■ " ,-—. \ •■»—*
* * • * y .■ ."
ïiïnno Jongens Meisjes" TojW
.1628—1631. ; , 288 " '279 ' 567.
1632—1640*. . . . 1364 1182 2546.
1647—1661. . ' . 1317' ' 1276 2593.
1662—1676. . . . 1226" ' 1213 2441.
1677—1691.. . .1058 995 3053.
1692—1706.. , . 924 861 1785,
1707—172.1. . . , 749 ' 702 1451.
1722—1736.. . ; 860 858 17!}?.
*737—l75l> ... 605 605 1210,
1752—1766. . . . 545 ' 483 1028.
1767—1781. . . . 576 524' 1100.
Dus in 154 Jaaren Gedoopt 9512 Jongens cn 8980 Meisies,' maakt Kinderen, .'18492»
ftysx



«£• 377"
& YS t der Dooden, tn de hidé gerfch ts E;D.AM' tegrmven, • zeder-t het Jaar 165a
JWcn ■ . Getal- j j^n '
l6/1 •• m I mt «. v * JS J^2 • • • ^ m> ;fj
r*54 i • , aoa io'K4 . o *>
• • * ito x-ósZ ' ' Jrf . • ; ivo ï !^s'7
JO0I , .SOI löot
^5 i 1 l hl \%\ ■ ■ •. m **? • • • s* I is ; ;t
$1 . |. ??7 ;77o? :•: ai i67a . . . 199 . ^ ,. • 77;
^74 • J . 126 f ^04 ' ' '
^ • • • *<» 1 "3 : • • iij
i677 ... 119 • I707 V ' 9%
«79 . ^ s ,74 I x^co : f ;
C? *7ïf



§78 Ltst der Doodïh te Edamt;
1710 . . 79 173© . . . 105
1711 . . . 85 1721 . . . 105
1712 . . . 102 1722 . . . 150
1713 . . . 100 1723 • ♦ • 99 17x4 . « . iiy 1724 . . . 108
1715 . . . io5 1725 ... 89
1716 . . . 121 1726 . . . 130
1717 . ♦ . 79 l|*7 . . . 186 J.718 . . . 125 1728 . . . 224 1719 . . . 142 1729 . . . 131
Totaal . , 11678
LYST der Doöden, in de leidd Kérken en op het Kerkhof t& EDAM begraaven, zedert hei Jaar 1730.
Jaaren Kerk Kerkhof Tot;
1730. " ' 1 I50 70 220i
1731. ' . . '. 150 94 244,
1732. . , . I48 63 211.
1733-' ''f » • l26 38 174.
• . » • iUI . 57 158.
1735. f i .13° 5i
1736. i . . 129 46 175,
1737. . . .101 50 i£n
1738. . . .111 57 168;
m9- * • 123 6S i-88»
f740.* . * . . icö ss
i'7^i.' *-ï . . 116 75 191.'
1*4.2. . " . .102 45 i47.»
.2-743- ' 1 **4 . .40 1.54»



lilt ' ' f1 4<5 I37-
74£* • -79 50 129.
747. < . . 106 40 M5.
740 ' ' • V9 l62'
\ll9' • - • *é h 191.
J75°. • . .142 7<s aig.
2g: ' 4 i 9K s2 130.
2S- • • • 59 49 148.
• . .140 Co 100. '754- . . . Bt iHi
p: : : : S g ;**
• < • 74 36 ï;s:
' ' • J33 39 172,
Ltst Dooden /« Edam." 375?
'C« a JCYSÏ



LYST der Dooden, m de beidé Kerken en op het Kerkhof, te EDAM begraaven, zedert het Jaar 1763.
Jaaren Kerk Kerkhof Tori
17^S. f * . 121 42
1764. , .89 26 115.
1765. . « ,159 59 218. 1765. ï . .104 3i i'tfi
1767. . .89 ad 115V
1768. . a . 96 22 Il8.
J769. . . . 93 32 125'
1770. . , ê 100 28 128J
1771. i * . 10a 33 135;
I77i. * i . 8l 39 I2Ö^
1773. . . . I30 60 190,
1774. _ * . 85- 40 I25.
1775. • • . nö" 34 150. I77°~- » . » • I04 34 138; 1777- • • • 111 20 140.
1778. . . . 87 22 109.
1779. i » • *27 49 17°".
1780. . : : i2i 36 i57.
ijSi. . ". . 131 44 175.
Totaal . . .3046 <586 2732 €



S E R I C H T
Tan J« ZIEKTEN van
MUNNIKENDAM,
DOOa DEN HEER.E
H. van DOORÜM,
Medecing Do&gr,.
Me het begin van het Jaar zyn 'ernorr eeni-e laboreerende geweest aan derdendaadeke tfen [F,/,„V Qaartónajalsook aan Zinkin- e„
c*],welke eerden door 't zuivere der eerfte wegen en vervolgens, door verfterkendc middelen, Rocoranna en ..het .gebruik van denKoor^ Bas •zyn opgehouden, en de anderen na gelykenvys de eerfte wegen-gezuiverd te hebben, en vil dunnendex AruisbhgUlica en zagte uitwaasfemende of zweetdryvende middelen te hebben gebruikt zyn dezel^en geneezen. In het Voorjaar zyn veelen met Uitflag behebt geweest J d=e al le door verkoelende buikzuiverende middelen zyn gered In de Zomer hebben wy aJkH
iierist hebben aihier eenigen gehborce-d a-n cntfteekende Keelpynen, en pLrï^%Z matorta, die nogthans door ruime aderla?tin<rer buikzuiverende, expeétoreerende dranken, ter! zagtende en verdeelende gorgeldranken zvn
n ?Vi\uM™ met he' beSi" der m, 'nd Qlftpber hebben zich alhier veele verftpppingen



gSi Bericht van de Ziekten
der klieren beginnen te openbaren ah in da onderkaaks, de oxels, en de oorklieren, en zelfs in de liesklieren, welken in zommigen door het aanleggen van verdeelende pleiners als de E'iiptaflrum Diacbyhim cum Gummi, de Ranis cim M:rcurio Quadruplicato die zomtyds op zich zelfs en zomtyds onder een gefmolten gebruik zyn geworden daar by tevens buikzuiverende en oplosfende pillen en zomtyds eenige uitwaasfemende middelen voegende geneezen zyn geworden. Eenigen nogtans niet tot Refoïutie zynde te brengen hebbe gefuppareert, en wierder vervolgens als ordinaire abfceesfen be* handelt.
Het getal overleedenen onder het Difttriffc •^an de Stad is in dit Jaar 1781 geweest 103,
By de Gereformeerden - - 30. — — Lutherfchen - - - - 12. i— — Roomfchen - - - - 21. >— — Menoniten - - - - 2. By de Jooden Onbekend - -
h^lebb'm "bfi^iovTtiV"'' 'd r" Vris^ (i': *'jv •xcob''"**
• v'V- \\): r'S rr5-TV^l3^Jl snr'DJ.'.'vhJfJO
' rijp oW-8«ibl«ii'd| f,:i.ioIa'jbi3v r.o s^roïsos %;..v. m rib njgod ipi\ 3-jrn mM. .(öf#ïb-m
SB*



Pag. 3S3
B E R I C H T
Pon de ZIEKTEN
VAN
HOORN.
DOOR DEN HEERE
C, W, R. SCHOLTEN,
Medecina DoSfor.
In de zes eerfte maanden heb ik niets byzonders opgemerkt. Tusfchenpoozende Koortfen, zwaare Verkoudheeden, Rheumatieke Pynen, het Zydewee, Keel ontfteekingen en wat dies meer is, zyn-Ziekten, die alle [aaren voorvallen en deeze en geenen treffen; in deeze Stad zyn zy niet zeer menigvuldig geweest.'
. De Kinderziekte, die wy reeds zedert 1779 in de Stad gehad hebben, ontdekte zich ook nog al by deeze en geenen. Eenige weinigen die een kwaadaartig zoort van pokken hadden zyn aan deeze Ziekte overleeden 't kornt my inmiddels zeer waarfchynlyk voor, dat de kw^adaartigheid der pokken alleen van haare menigte afhangt, want de natuur hier door belet wordende, om die groote en in elkander' vloeijende menigte van pokken te doen fuppareeren, zoo valt de pokflof op de keel hersfenen, long of andere inwendige deelen, of verbekt gelyk zeer dikwyls gebeurt, een gar^rana c 6 i %



■ l Bericht van de Ziekten
in de huid waar aan de Lyder* fterven moetenó *t Gebeurt zeer zcld/.ato, dat iemand weinig pokken hebbende, daar. aan fterfr, in dit gevai komt genoegzaam altoos eene goede fuppuratie. Gezonde en fterke/kinderen fterven veel pokken hebbende; zwakke zieke!vke-en kwaadsappige kinderen daai* e:i tegen hcrftellen , •wanneer zy van weinig pokken aangetast worden j tot een klaar ÊewysF, dfaf de kwaadaartigheid der pokken niet aan de conftitutie der liahaamien maar aan hunne al te* groote menigte moet toegefclireeven worden, l'k heb 't met allerhande middelen om de pokkcr, tot eene goede fuppuraüe te brengen, beproefd en bevonden, dat heulzap des avonds toegediend het beste van allen is. Egter is het pok waar, dat dit middel benerTens alle anderen , zoq verre myne ondervinding my geleerd heeft, te kortfeh'iet, .wanneer de pekken in een al te groote menigte voor handen zyn. Borsten keel kunnen ruim zyn en de kinderen van'harten gezond hlvven,. evenwel by gebrek van fuppuratie, aan de pokten fterven j gelyk ik dit meermaalen voorfpeld heb in 'voorwerpen . die em gemelde reedenea der Ouders niet toefcheenen zoo zeer gevaarlyk te zyn; >: is de gangrana en de daar op volgende.fpbacelus in de huid van het aangezicht, en de handen die in dit geval de dood veroorzaakt. .
reu ' .'007 aivwiYr.bnsavr' was dsbojmm
Het was in de maand July dat 'er tot myne verwondering zïch reeds veele galziekten' dntdekten, die in Augujlus fterk vermeerderden.. In September-nam het getal der Patiënten nog grootelyks toe. In Oïiober was de Ziekte op 't rieyjgfte, en (ten minfte in myn pra<ftyk) het



'van Hoor»: tfg
'getal der Patiënten allergroors. In myn gantIche leeven heb ik zoo een algemeene grasjerende Ziekte niet beleefd. Dog in het begin van November verminderde het getal der Patiënten reeds op eene aanmerkelyke vvyze, en in >e laats van December was de Ziekte genoegzaam geheel en al bedaard. °
Deeze Ziekte was by veelen eene aanhoudende Heete Koorts, verzeld met braakingen en afgangen met galachtige doffen. By anderen was de koorts tusfchenpoozende zonder braakingen en afgangen, maar op 't toedienen van braak-of purgeermiddelen kwamen 'er overvloedige galftoffenvoor den dag. Ook waren 'er Lyders by welken.cp een galkoorts een Rotkoorts volgde en hier aan zyn ook veele menfehen overleeden Ik heb veelen wanneer't de omftandi*hecden toelieten , in den bejrinne een braakmiddel gegeeven, het welk ik des noods zynde herhaalde met een goed gevolg. Vervolgens gaf ik buikzuiverende middelen voornamentlyk, uit de FoJ. jenn. Rhabarber en Pulp. Tamarindarum beftaande. De ingewanden van verre de m efte ■ » Lyders, die ik behandelt heb , waren mee ep'ne zeer groote menigte verharde drekftoffen bezet Lc geloove.dat de hitte vr-.n de Zomer, en de al te fterke uitwaasfeming der lichaamen Hier toe a&Oetdbig gegeeven heeft. By de meefte menichen moest ik derhalven zeer veel buikzuiverende middelen voorfchryven. Dog op dat de injrewanden niet te veel verzwakt mogte worden, vereenigde ik den Cort. Peruv. met de Laxeermiddelen, die ik voorfchreef 13 V 0n dee/.e vvy.e Cort. Peruv. optim. Fol. S. S. £ M, ur,c' P Col' ad Colat unc. viij adde Pulp ' C c S Tal



<j*s Bericht van de Ziekte»
Tamarind. dr. ij. Syr. Pasfutar Minor; unc. j. M;Dl Deeze en diergelyke dranken deeden eene zeer goede uitwerking; de Lyders raakten hierdoor meer verharde drekftoffen kwyt, dan door enkele buikzuiverende middelen, en verzwakten »er veel minder van. Op 4'agjsn wanneer ik niet purgeeren liet, fchreef ik volgens gewoonte den Spir. Vitriot. en anderen verkoelende middelen vooren na dat de lichaamen, zoveel ïk ontdekken konde , genoegzaam gezuiverd waren, het ik den Koorts bast in ruime giften gebruiken, waar by ik dan in \ gemeen , om open lyf te houden , nog eenige Laxantia voegen moest. Aangaande de Rotkcortfen, zoo ontftonden dezelve uit bedorvere gal en drekftoffen, die warneer zy niet tydig geloost wierden , haaren verderfdyken invloed op het bloed cn de zenuwen verfpreidden. Ter geneezing van ■deeze Ziekte heb ik my van dezelfde methode bediend, als in de Galkoorts, behalven dat ik meer Spir. Vitriol. en Cort. Peruv. daar in voorfchreef. Langs deeze weg ben ik by verre de meeften van myne Lyders gelukkig geflaagt, zoo dat *CZ ^an hun maar weinigen overleeden zyn.
By zommige Lyders na dat zy herfteld fcheepen te zyn, groeiden de overtollige galftoffen wederom aan én verwekten nieuwe koortfen. Men moest dan wederom tot dezelfde middelen zyne toevlugt neemen. Ik heb Lyders ge» had die herfteld zynde, zich op 't naaukeurig-, fte in acht namen en byna geen boter, kaas of' andere vette fpyzen gebruikten , en die nogchans een geruime tyd lang aan--hernaalde aanvallen^ tan de Galkoorts onderworpen bleeven, In die



van Hoor»; gSy,
geval heb ik liet gebruik van Zeltzerwater ongemeen nuttig bevonden.
Zommige menfehen die de Galkoorts eenige dagen gehad hadden , kreegen teifens een Pleuris. ïn dit geval heb ik niet gefchroomd hen te doen laaten , en wel met een zeer gelukkig gevolg. Wanneer men 't daar en tegen gevaarlyk acht, om menfehen , die by de Galkoorts ook een Pleuris krygen , te doen laaten, dan loopt" men veel grooter gevaar, dat zy door de dood zullen weggerukt worden , of in eene kwynende Ziekte geraaken , die dik wils het gevolg van eene verzuimde Pleuris is.
In de twee laatfte maanden van dit Jaar, dee— den zich veelen derdendaagfche koortfen op. Dog hier van s#l ik fpreeken in het volgendejaar.



ENKHUIZEN.
Van deeze plaats hebben wy geen bericht ontfangen.
SCHAGEN,
Hier van daan is ons ook geen bericht toegezonden.
f



VIERDE GLASSE
Van dc Provinciën
FRIESLAND en GRONINGENJ
BERICHT .
Wegens de Ziekten, Gestörvenén en Geboornen der Stad Groningen , in 't Jaar 1781. By een gezameld uit de nagelatene Schriften van wylen den Heere Pe. LoofF , Med. Doet. medegedeeld door den Heere A. Ph. Looff^ Med. Doét te Groningen.
Of fchoon men zich gevleid had, gelyk ook n in 't Jaar 1780 san de Edele Correlp. Genoodfehap te kennen gegeeven is, dat men in dit Jaar een vollediger verltag van de oorzaakerf des Doods der Overleedenen , dat is der Ziekten die dezeken weg gefleept hebben , teffens opgeevende, de Ouderdom, Sexe en andere uiterlyke omftandigheden, heeft men naar alle aangewende Pogingen , daar zoo niet in kunnen ilaagen, als men gewenfcht had. Dit tot onze verantwoording vooraf hebbende laaten gaan , gaan wy dus tot het bericht der Ziekte*- van' het Jaar ; 7 8 x,
t>\\



■goe Bericht der Kiekten ~ Gestorvenen
Dit Jaar begon in January met de zelfde tns* fehenpoozenüe Koorden, waar mee^ie hét voorgaande Jaar geëindigd was, en veele Lyders hadden reeds het voorige Jsar daar aan gezukleld. De Koorts of fchoon dezelfde, was egter ininder verzeld met ontfteeking, en minder hevig in zyne toevallen, dus zagtaartiger. Ook waaren 'er minder Waterzuchtigen, dan in 't afgeloópen Jaar, waarfchynlyk wyl in 'c zelve veelen dier Lyders geftorven, en ook veelen tot gezondheid herftèlt waren. Veele waren 'er nog thans met hevige Cominuce remiitentes'en zommigen met ondraaglyke Iloofdpynen , welke egter alle herftekien, wykende de Hoofdpyn op de Aderlating, Spaanfche Vliegen en een Paregoricum op zyn tyd toegediend : voor ?t overige zyn deeze Koortfen behandeld op dezelfde wyze als in den Jaare 1779 en 80 opgegeeven zyn.
Behalven deeze Koortfen kwamen in deeze maand voor Pleuritides en Phtyfes Puhionales welke eerfte zeer gevaarlyk en zomtyds doodelyk wierden, als de anderendaagfche of derdendaagfche Koorts zich daar onder mengde, of dat de Lyder ftaande die Koorts daar meede bezogt wierd, en geen wonder! want de ontfteeking Koorts die Ziekte altyd verzeilende, door de bvkoomende tusfchenpoozende verzwaard wordende fdaar deeze zyn tyd en loopkring zeer beftendig onderhield) konde het niet anders zyn q'f üte toevallen dier Ziekte moeften daardoor vermeerderen, te meer daar de Geneefings wyze der beide Ziektens als tegen elkander fiaanQ&j de aangebragte hulp zeer onzeker deed
wof:



ü! Geboornen der Stad Groningen. gor
worden; want immers wierd in de tusfchenpoo» ïiende Koorts de Koorts-bast als een zeker middel aangewezen , zoo zeer in alle deeze Koortfen beproefd, en door de ondervinding zoo heilzaam bevonden,maar was het wél veilig dezelve in deeze Ziekte , 'met aile zyne hevige toetallen van (Vekerde pyn, belette, en benaauwde Ademhaaling, in de vereilchte gifte te laaten gebruiken? daar en tegen wierden de ruime Aderiaatingen by herbaaUng aangewezen, welke men nogthans ifi de meefte tusfchenpoozende Koortfen nadeelig heeft bevonden en dezelve in die zoort van Ziekte niet anders dail by ongewoone en Üringende gevallen wil toeftaan; maar zoude men dezelve nalaaten ? geenzins ; want de meest dringende Ziekte en het tegenwoordig gevaar lieten niet tce dit hulp middel natelaaten of door lange beraad flaaein* ge mt te (tellen, riet tegen ftaande de door de dubbdde Ziekte geweldig verzwakte kragten door dit middel nog meer verminderd fcheenen te worden: En indien ergens, zoö komt hief te pas de fpreuk van Hipp.' Oeeajlo Cehris, Üi* dtcium Dijficile Experimenium Pericuhfum.
Evenwel heeft men in deeze gevallen altyd gevonden, dat de kragten door de AderJaatintf vee meer wierden opgewekt, dan verminderd;' uit hoofde van volkomene herftelling der omloop des bloeds, welke verhinderd zynde zoo veele aanmerkelyke Funtliones ftremde , en de dierlyke en levensgeeften der maten onderdrukten , dat de Lyder van alle kragten 00 die tyd beroofd wierd: Maar zoo ras was de beJetce omloop nier.; herfteld , de levensgeesten
wiefj



<55»a Bericht der Ziekten, Gestorvenen
wierden wederom naar behooren af>:ekleinsê..t' en de Lyder of fchoon minder bloed hebbende, vondt zich verkwikt, fterker en gerulier* Maar veel moeiiyker wierd dit oordeel wan* neer de aanvvyzing tot de .Aderlaati^g niet zot» openbaar en blykbaar was en wanneer maar alleen de Pols en eenige andere duiftere verfehynzelen zulks te kennen geven: nog gevaarlyker/ wierd de hevigheid der Ziekte , de Lyder zeer benaauwd en verzwakt vindende of door eige wysheid, of door afraad en van zommige vrenden of bloed verwanten welke veelrydsj genegen zyn, om mede over de ftaat der Ziekten te willen oordeelen , den Geneesheer in zyn voorftel te dwarsboomen, de Aderlaating als gevaarlyk in zoo een zwak lichaam af te keuren of ten minften uitteftellen;
Want als dan word niets verbetert, alles blyft in dezelfde ftaat van onrust of de Ziekte word al ras veel heviger en de kragten worden inderdaad, zoo door gebrek aan rust, alsvoedzel uitgeput, zoo dat daar na als ook de aanvvyzing tot de aderlating zich openbaren vertoonen mogt, men dezelve als dan nog durft nog mag ïn, 't werk ftellen, om dat ze als dan de dóód alleen verhaasten zoude. Met droefheid derhalven moeten wy zomtyds deeze gevaiien ondervinden.
In deeze maand January begon ook de Kin-i derziekte zich meer te vertoonen. Zynde reeds: met het einde van het afgeloopen Jaar begonnen, zy fcheenen in den beginne vry kwaadaardig, Wordende op verfcheiden plaatzen van de
Staf
i ' '■



en Gebóorenen der Stad Groningen. 39^
5tad eenige Kinderen door de zaamenvloeijétv» de Pokjes weggerukt.
, Maar daar men hier ter Stede de Inenting aï by tyds begon in 't werk te ÜeJlen , zoo wierd het gevaar alzoo gunftig afgekeerd , en men, hoorde van maar zeer weinig Sterfgevallen*.
1 Onder die geenen, welken door myn Vader Ingeënt zyn- geworden , heeft zich 'er geen een kwaad toeval vertoond , welke de ftaat des Lyders in twyffel kon trekken;
, Byzohderhedén, die aanmerking vérdienérT vind ik niet aangetekend , alleenlyk zoude men daar toe kunnen bréngen , dat door myn Vader aan zéven Kindéren in de maand Maart de Inenting wierd gedaan , met Pokftoffe van een' Ingeente, welke de Inenting ook ontfangen had van een' Ingeente, welke eerfte In<reënte de Ziekte ontfangen had door PokftofiSn van natuurlyke en za'amenvloeijende Pokjes, en door de welke die Lyder uit het Leven'^erukt vyasi zóo dat deeze de derde voortplanting was van dezelve Pokftofzoo dat 'c fchynt dat de kraat om Pokjes voort té brengen niet verminderd door dé herhaalde Inenting met Pokftoflen van natuurlyke genoomen: noch door den verdere afftand van -zyn ooripronk * door dien men opgemerkt. heeft, dat dé eerfte Ingeente door de natuurlyke Kinderziekte veel minder Pokjes kreegen , dan dé daar op volgende Ingeënten of fchoon zelfs de ftoffe genoomen was van door Inenting voortgeP bragi'



'g94 Bericht der Ziekte», Gestorvene*?
bragte Ziekte , iets het welk men dikwils by deeze bewerking waarneemt.
Daar is zoo veel voor en tegen de Inenting gefchreeven, en zoo veel over de behandeling der Ingeënten voor, onder en na de Ziekte, op die wyze voortgebragt, dat men overtollig "werk zoude doen, om daar iets by te voegen. In deeze Stad zyn 'er in dit Jaar vry veel Ingeënt, cn voor zoo verre my bekend is ,~ allen met een gewenfchte uitflag. Ondertusfchen heeft men zeedert veele Jaaren opgemerkt , dat de behandeling deezer Ziekte op verfcheidene wyze is verandert geworden; en dat men door een zeker Volgtust dikwils tot het uiterlten vervallen is het welk de Inenting tot weinig eere leeft verftrekt, en deezoVoIglust tot de natuurly. ke Ziekte over gebragt zynde zomtyds doodlyke .gevolgen, welke de gezonde reden, door natuurkunde onderfteund; had moeten voorzien en afkeuren, heeft voortgebragr. My komt voor t>est te zyn de Lydertjes voor te bereiden, en ben zulks ook altyd gewoon te doen voor en cn al eer de Inenting aan dezelve in *t werk ftel, en ik weet niet waarom men zulks niet -doen zoude of waarom men deeze voorzorg zoo gering zou achten? want immers zal men de Lyder daar door niet ziek maaken, maar veel eer als 'er nog iets mogte haperen, de .beletzelen der gezondheid wegneemen: Ook kan een wel bedagt Braakmiddel geen kwaad aanbrengen, maar wel de te overvloedige Slym, gemeenlyk in de maag der Kinderen aanwer j^end zynde, te ont'aften, daar het overvloedig gekend is, dat moeders en bezorgflers veel al
doos



en Gebóorenen der Stad Groninsen. gn£
Öoor eene kwalyk beftierde liefde de kinderen veel meer fpyzcn inwilligen' als dezelve nodig hebben ofwel verteeren kunnen, even zoo weinig zullen wy dwaalen met hun eene ligte buikzuivering te laaten gebruiken, om ook de darmen van overtollige Slym, of inhangende drekftoflen te ontlaften.
Dit alles indien gevvigt van reden iets vermag , denk ik dat beter is, dan aanftonds Inteënten^en eene Ziekte te doen'voorkoomen zonder in acht te neemen dat indien de zaaden yan andere Ziekten in zodaanig een lichaam mogten fchuiien, dezelve, tusfchen de werking der Pokjftoffe, andere ongemakken zoude kunnen voortbrengen, die de werking der Inenting zouden kunnen tegengaan, of ten minften verftooren, en gevolglyk deeze operatie of de vrucht derzelver, aanmerkiyk verydelen. g» zegt men, dat de Lyder door die voorbereiding verzwakt, zoo antwoord men, waarom zal een gezond lichaam door een Braak of Purgeer-middel verzwakken ? even zoo weinig zal'een maatige Aderlaating dat doen in de volbloedige.
. Ik beroep my op de ondervinding, en heb ■*er my altyd wel by bevonden.'
, Verders daar tot de voorbereiding der Inenting ook de keuze vanfpyze, en drank in aanmerking komt, zoo vind ik niets ongerymder ' dan dat men de onthouding der zwaare fpyzen' yan dierlykNoedzel, in zonderheid voor dia geene, welke meer volwasfen zyn, en het' naauwkeurig waarneemen van mastigheid in aan?ien der hoeveelheid van weinig belang zoudej P 4 | ach-'



'gorj Bericht der Ziekten] Gestorvenen'
achten, en zelfs als overtollig. Inderdaad zo# te denken en zoo te doen, komt my voor Lu* dere in corio humano en te fpeelen met hei menfehen leeven, en dat men door enkels ftoutheid kundig wil fchynen boven anderen.
De Spreuk van Hippocratis hier op toepasfelyk zal ik hier niet aannaaien , nogthans gelyk in alle, andere zaaken zoo is 't ook hier -gelegen en komt zeer te pas Medio TutiJJimns ibis.
Want evén zoo zeer als 't nodig is, dat nten zwaare fpyzen onthoude, even zoo nodig is het, om dezelve niet te ligt te verkiezen, op dat dé kragten daardoor niet verzwakt worden : en gelyk men zofgen moet om de maag niet op te ydli'èff en te overlaaden,- en daar door geJegendbeid geven tot voortbrenging van raauwigheden en de gevolgen van dien ; even zoo zeer moet men zorg draagen van 't lichaam niet af té matten door het vaften, ten einde om zyne geeften, kragten en vrolykheeden te behouden , en de natuur vermogend worde gemaakt om de aanftaande-Ziekte met gemak door te ftaan en tot een gewenfehte einde te brengen.'
Geneesmiddelen heeft myn Vader in deeze Ziekte zeer weinig voorgelchreeven, de Mercuf. Dnle. wierd nogthans in een kleine gifte gebruikt na evenredigheid der Jaaren, mede door ondervinding gemerkt hebbende,- dat die t'eenjgermaaten een behoedmiddel is tegen Kinderziekte , gelyk daar verfcheide Mannen ons daar in zyn voorgegaan ; althans de groote 33 o Er have was ook reeds in zyn tyd van die gedagten, en of fchoon dat doorluchtig verfland .veele Jaaren na »yn dood berispt is gewo?* dea



ïn Geeoornen der Stad Groningen. 397
iden van daar van te veel gegeeven te hebben, en dat kinderen daar door ongetwyfièld in kwyling moeften vervallen, zoo heeft men nogthans degifte van Boerhaven wel durven geven, dat is gr, v. op eenen dag, maar juift niet alle dag, en of Boerhave dit ook alle dag gegeven heeft, blykt uit zyn voorfchrift niet, gelyk 't mede niet blykt, dat hy gr. X daags zoude gegeven hebben, gelyk dien groote Man nogthans ten lafte word gelegd: want als gr. X X X.MercDulc. benevens Aritim. Diapb. dr. vit met de Nitr. Fix.ms niet. Fixatum, vereenigd , en dr. 1 Sat. Pel. in deelen verdeeld word, en alle 3 uur 1 deel genoomen werd, moet men daas door zekerlyk verftaan dat 'er 4 deelen in een dag en geen agt gegeven worden; men vind immers geen noodzakelykheid, ten zy in groot levens gevaar om den Lyders ook de geheele n?gten door geneesmiddelen te geven, en ik weet niet dat 'er bewyzen zyn , dat de groote Boerhaven zoo een zeldzaam geneeswyze bejxagt heeft, inzonderheid daar deeze middelen meer als voorbehoedmiddelen, dan als geneesmiddelen moeten worden aangemerkt. Van deeze gifte is geen kwyling gezien, maar dit is zeker dat alle Kwikmiddelen met oordeel, * op ondervinding fteu.ner.de moeten worden toegediend , en wnar aan men ook niet denken kan, dat het Boerhaven gemangeld zal hebben. t)og in 't voorbygaan moet men aanmerken , dat kinderen niet ligt, en veel minder dan volwasfenen, aan 't kwylen geraaken.
Het voorbeeld door de beroemde van Swiejtn in zyne comment. §.1392 aangehaald,, D d 3 fchyn^



S98 Bericht der Ziekten, Gestorvene»
fchynt die ook te beveiligen, als mede de heilzaame uitwerkingen van de Merc. Dulc. in de Kinderziekte. Ik moet de Leezer verfchooning iraagenvoor deeze uitflap: maar de diepe hoogachting voor een Man , met wien tot hier toe niemand onzer Kunftgenooten zich heeft kunnen gelyk (lellen, en aan welke de grootfte Medici. van Europa zich zeer diep verpügt achten, zyn* de dryfveeren om by deeze gelegendheid, 'smans gedagten te zuiveren Van onkunde enonbedagtzaamheid.
Met de aannaderende Lente , en daarop volgende warmte begonnen de Pokjes op te houden , de Inenting over al wel gelukt zynde, is >er geen een aan overleeden.
In de maanden Mey en Juny beftonden de meefte Ziekten als nog in Intermitteerende Koortfen , in July zyn daar by waargenoomen eenio-é Morbi Inflammatorii, in de maand Auguflus vermeerderden de Febres Continua & Continua Revuf.entes en Biliofa welke nog toenaamen in de maanden September en Oclober klimmende 't getal der overledene van 65 in de maand July tot 2co in volgende maand. • -
In de maahden September, Qflobcr en Ncvsiri' her bleeven dezelve Koortfen aanhouden met andere of byzondere Ziekten , daar tusfchenloopende toevallen niet ongemeen waren, ook was de geneesvvyze meest dezelve in dat zoort van Koortfen, alleenlyk was by zommigen zeer zwaare Hoofdpyn en bezetting op de borst, en in deeze was de Aderlaating van groote hulp, ook w-as het bloed met een ligtere of zwaarer
ea



'en Geboortes der Stad Groonïngen." 399
én nooit zonder ontfteekings-korst bezet geevende de Aderlaating ook een zeer fchielyke verligting en vermindering van toevallen de fterfte was ondertusfchen zeer groot want in September hadden wy 214 Lyken, Ociober 209, ïn November 193, fluitende December 't Jaar met 135.
Het getal der geftorvene van dit Jaar 1781 overtrof nog zeer verre het getal van de twee voorige Jaaren van 1780 en 1779. Want het bedroeg 1543.
Nu mag men vragen waren dan de Ziekten," zoo veel erger? waren de toevallen zoo veel kwaadaartiger ? of kon men geen voordeel van de Geneesmiddelen erlangen? maar dit alies moet met neen beantwoord worden.
De Ziekte was wel hevig en de toevallen menigvuldig in het begin der Koortfen: Zeer zwaare en ondraaglyke Hoofdpynen, benaudheid omtrent de Prcecordia, Slym en Galbraaking, vermoeijende pyn der leeden, en in da verdere gevorderde zeer beflaag^en en bruine tong, onlesbaare dorst, ylhoofdigheid en groote ongerustheid waren de gemeene toevallen, by den een meer, by den ander minder volgens de verfchillende geitellen, voorgaande levenswyze, ouderdom enz.
Wierd egter in het begin de Ziekte maar r-ïgelmaatig aangetast , en de vyand als het waare , in zyne verfchanzingè te keer gegaan , zoo gevoelde de Lyder al haast verligting: Maar wierd verwoeder en dreigender", indien men ondernam dezelve door zagte midDd 4 'd>



fyoó Bericht der Ziekten, Gestorvenen
delen op de vlucht te dryven, indien men daif duizeligheit met zwaare Hoofdpyn vond, deed men ten eerften Aderlaaten ' tot ' io Oneen bloed, en liet daar op een werkzaam Braakmiddel volge.n', beveelende om aanhoudende te braaken, en met warme "Thee door te fpoelen, geduurig drinkende, en wederom uitbraakende, het geene gedronken was, en dit moest agtervoigt worden zoo 'lang ajs maar immer 4e Lyder zulks yerdraagen konde. Dit verrigt zynde, mifte het nooit, althans zeer zelden of veele toevallen hielden op , een ruimte in en cm de borst, verving de voorige benaudheid cn kwaalykheid, de drooge huid'wierd zatter, of écnigzints bedouwd en zelfs bezweet.0, en *éiïè volgende ligte 'flaap, welke zeer dikwyls hier op volgde, rigtte de kragten op, en deed hem veelgemaklyker leggen , terwyl de Hoofdpyn zeer veel verminderde. Indien nogthans öït laatfte toéval by verheffing der KoorJs veel verergerde liet mén de Aderlaating 'herhaalen; 'het welk als dan' gemeenlyk de Lyder van'dit fmertelyk toeval verlofte.' Na deeze bedaaring volgde gemeenlyk eene veel langer lóslaating (Ilemisfto) der Koorts, en dan vertraagde men niet, om benevens de Salia Media en ÊxtraBd 'Amara de' Cort. Per. in een taamelyke groote ■gifte toe te dienen; en dan gelukte 't ook fpoedig om ee.n geheele' tusfchenpoo'zing (In«rm/j/?o) ,yan de Koorts te verkrygen, waarop een gepufte flaap volgende, de kragten aanmerkelyk verfterkt vyierdèn, en in deeze weg voortgaande wierd de Lyder welhaast tot volkome gezondheid herfteld. Zomtyds nogthans, fcheen zich de Koorts tegen het gebruik der middedqn gjp te kanten,' eii te verheffen,«en als hardnekkig



tn Geeoörneiï der Stad Groningen. 40 i
fcig zyne gedurigheid te willen vervolgen : En ïn" deeze ftaat van za'aken niet weinig gevaar aanduidende, vond men niets beter als een Papgoricum wat rykelyk toegediend, waarop een gewenschte ftilftan.d volgende, het gevaar wierd; afgekeerd.
Met deeze Koorts eindigde de maand Dcccm? Ier zynde de minfte in fterflykheid, der vyf laatfte ^ maanden dezes Jaars. Dog aleer men hier eindigd moet men vraagen van waar zoo een vermeerderd fterflykheid in dit Jaar, boven die van 1779 en 80 daar in die Jaaren zelfs de Epidemie veel uitgeftrekter fcheen dan in dit Jaar 178.1 ? hier boven hebben wy aangetekend aangetekend dat de Ziekte op zich zelfs gevaarlyk genoeg was, indien ze aan zich zelfs wierd overgelaaten,
De Intermitterende Koorts, welke zedert *t Jaar 1779 nog post hield, neigde in de Herfst en Voorwinter tot Continua en Cont. Remittent. derzelver zaaden waren in de lichaamen niet geheel en al uitgeroeid, maar by zeer veele fchuilde als nog dat Venenum febrile of fchoon ze op het uiterlyk gezond fcheenen, en het welk,, gelyk bekendis, door een vry willige óf ook gedwongene verkeerde leevensregel zeer ligt vermeerderd en kwaadaartig wierd, hierdoor dan wierden veele lichaamen bedorven , en veeltyds goedaartige Koortfen in kwaadaartige veranderd, en gaf aldus gelegendheid om de Ziekte menigvuldiger en gevaarlyker te maken. Die geene welke van de Intermitterende Koortfen volkomen herfteld waren, bleeven gezond en namen in kragten toe. Maar Dd $ die



£©2 jBeRICHÏ 'der glËKTEÖ," C-ESTORVEirj^
die dit verzuimd hadden begonnen te zukkelen; Horten wederom in , en wierden aangetast door erger Koortfen.
Ter deezer tyd wilde het ongeluk dat ift deeze Stad een heerfchend vooroordeel plaats had tegens de Cort. Peruv. en daar deszelfs deugden, door't gebruik dat 'er van gemaakt wierd niet langer verborgen konden blyven, 20 wierd dezelve algemeener voorgefchreeven, dan daar veele, door te weinig van dit middel te gebruiken, wederom wierden ingeftort, en ondertusfchen 't zelve onder de gemeene man bekend wierd, zoo wierd door 'c voorbaande vooroordeel, de fchuld van weder inftorting niet alleen, maar van alle andere gevolge der Koortfen aan deszelfs eenigfte geneesmiddel toegefchreven: hierdoor kreeg men een afkeer van dit middel, en men wilde 't niet meer gebruiken. Langs deeze denkbeelden wierd by de gemeene man ook '1 vertrouwen op de Do&oren verminderd in onderftelling datze tog alle van dit middel gebruik maakten, en T»aar door de Praftyk welke in de voorige 2 Jaaren zoo zeer frequent was, onder de kleine Burgery heel zeer verminderd wierd, waar door deeze lieden, van Medicus en bekwaame middelen beroofd , zeer veelen aan haar laatfte lot overgegeven wierden.
Hier by kwam nog een oorzaak, welke een groot invloed op de fterflykheid had, veele, en zeer veele welke wel wilde medicineeren, maar met een talryk huisgezin belaaden, waren döor gedurige Ziekte en zukkeling der 1 vorige Jaaren, zoo door uitgaven aan Apotheek en
Doei



"fn Geïoörjne» der Stad G&óvïtftfnf. 40^
3Do<ftor, als door het noodwendig verzuim vati beroep en koftwinning zodanig uitgeput-datze het nodige niet bekoftigen konden, en tot dekking van hun gebrek veelal zcih zeiven en andere tragten te overreden, dat 'er ,tog voor de tegenswoordige Ziekte geen hulp of raad was, en derhalven het medicineeren van geen dienst konde wezen, en zig aldus als wa'nhoopende aan hun eigen noodlot overgaaven. Nog een ander Clasfe gemerkt hebbende dat de Kim de Koorts deed ophouden, gebruikten dezelve op hun eigen goeddenking zoo als men zegt, zonder de raad van een Geneesheer, kogten dezelve by het loot en maakten daar van gebruik op die onbedagte wyze, als welk gemeenlyk een iDegte uitgang ten gevolge, moest hebben.
Daar by mag nog wel gevoegd worden dc Fouten, welke zoo wel hier als in andere Heden in de levensregel van eeten en drinken begaan worden. Want daar hier van alles veel op is, zoo als ook reeds in 't bericht van 1779 is aangevoerd , zoo word ook hier in 't algemeen veel gegeeten, en van alles wat 'er komt, en men had zeer veel moeite om die geenen, welken nu herftelden tot die matigheid als een gefleldheid die zoo hoogst noodzaakelyk was, als mede om hun af te maanen van dat geene welk yolftrekt fchaadelyk was. En wat de drank aangaac men kan over al te groot gebruik van warme dranken zoo zeer niet klaagen als wel in andere berichten aan de geëerde Maatfchappy gedaan zyn Veel meer zoude men kunnen klaagen over het misbruik der fterke dranken, en inzonderheid Oer Gcnever, welk ook hier, gelyk elders op



^04 Bericht der Ziekte», Gestorvene»
een onmaatige manier by zeer veele gebruik wordt, en welke zeer dikwils niet alleen de grond tot de ergfte toevallen der heerfehende ^Ziekten gelegd heeft maar ook die geitellen der maaten bedorven had, dat'er aan geene herstelling te hoopen was, want door een overheerfchende gewoonte wordt deze verderfelyke drank al zo o gemeenzaam gebruikt en zonder vrees als of het water uit de hemel was, en zommigen t welke meenen daar van geen misbruik te 'maaken , zeggen des avonds' eer ik ie bed gaa, neem ik altyd een Roemer vol Gcnever, cn vind my daar zeer wel by, een ander zegt 200 baast als ik 'smorgens opjlaa neem ik een Roemer G.never en ik kan voelen dat bit my goed doet, netals of zonder dat, men dien dag door allerley ongemakken zoude worden aangetast, en als of de natuur ons geen hulpmiddelen in ons daaglyks beroep en werkzaamheid verfchafte, om des avonds op een be« hoorlyke tyd te bed gaande in flaap té kunnen vallen: Men meend te kunnen bewyzen, dat *er meer konst vereifcht word om een gezond en werkzaanj menfeh des avond hit de flaap te houden, dan om een Slaaploze door pyn of ongemak te doen flaapen ? en waar toe zal de Gezever dan dienen ? maar daar men de kragf van dit geliefde vogt niet kend, zoo volgd de eene den ander blindelings na, om elkander te bederven, dewyl het zeer betooglyk is, dat het een zeker en onfeilbaar vergif is,'t welke of fchoon! ia kleine maate daaglyks gebruikt, nooit zal nalaaten de gezondheid te benadelen, en in grooter hoeveelheid gebruikt de dood te veroorzaaken.
Het was dan wel re wenfehen dat in alle berichten van ons Loftyk Genoodfcbap alwaar hef
voeg-



eh Ceboornï'n' der Stad GsoNrSG-Eir. 403?
föëgzaam was, de fchaadlykheid van dit misbruik, door bekwaam er pennen, dan deeze is, aan onze goede Medeburger 'wierd voorgemeld, ,
Om te eindigén kan men hier nog by in aanmerking nemen ten aanzien van de grootere fterflykheid in dit Jaar boven de twee voorgaande, daar dog de aard der Ziekte niet heviger was, dat in de twee voorgaande Jaaren. omtrent 240© Lyken begraaven waren, welke alle binnen deeze Stad, en voor een groot gedeelte binnen de Kerken, té rotten laagen,.en door welkers uitwaasfeming men zeer gemaklyk begrypen kan, dat de Lucht niet weinig befmet moest worden, en de Kerken des Zondaap gemeenlyk vol zynde van Toehoorderen „■ welke alle deeze befmette Lucht moeiten inademen, zal niemand tegenfpreeken , dat hier door de oorzaaken der heerfehende Ziekten wierde vermeerderd, de lichaamen meerder verzwakt, en. aldus het fterven naenievuldfrer wierd. & u-
VYFDE



VYFDE CLASSË
Va den Hooge en verder van de Zee verwyderde
LANDEN.
BERICHT
y^an de ligging en groote der Stad en Gerichte Oldenzaal, geleegen in OverYssel in hei Quartier Twenthe, de Leevenswyze der Inwoonderen, als mee* de de Lystèn .van Gedoopte, Getrouwde , en Overleedene van eenige Jaaren.
Oldenzaal de hoofdfiad van Tvjentbe legt op 52 graaden 11 fninuuten breedte, en 25 graaden 8 minuuten lengte, hebbende Ootmarfum 2 uuren gaands ten Noorden, Endfcheede 1 uuren ten Zuiden , en Delden 3 uuren ten Weften, {trekkende deszelfs Gerichte ten Oosten zich uit aan de Graaffchap Bentheim. In vergelyking van Qotmarfum legt het zeer hoog. —De Stad is oud, en bevat volgens de laatfte opneeming 425 huizen, en 455 huisgezinnen , de alleronvermoogendfte daar onder begreepen én 2.500 Inwoonders , welke 'gedeeltelyk uit Winkeliers en Ambagtslieden beftaan, terwyl verre de meefte zich met zaaien en bouwen, van Landeryen, het houden van één of meer Beeften , andere met Weeven en Spinnen, zoo' yan Wolie en Vlai, als wel inzonderheid van'



Ber. van de ligging en groote der Stad Ölde&z." 40?
Cacoen geneeren, wordende alhier die week: met Catoen-fpinnen voor Boomzyde Fabrieken zoo hier, als uk Endfcheede, en Hengelo wel 100 Bucaaten verdiend — het is een openplaats, fchoon voor deezen zeer fterk, dog thans zonder wallen en gragten.
Onder het Gerichte bêhooren verfcheidé Boerfchappen, of Marken, dat is kringen, waarin zOo wel de woestleggende heide-gronden, die in ftreeken waar geene Veen en zyn, den Boeren hun brand, en behalven de ^eleegentheid tot Schaapendrift een voornaam gedeelte van den mest verfchaft, als Marfch-gronden ; of Weilanden, als behoude landen zyn betreepen : deeze zyn
tutte wel, ruim 3 uuren in den omtrek, verdeeld in vier deelen Hczme genaamt, ais
' h. ■Elfter 1
2. Roder ! „
3. Molter f Hcu™"-
4. Hengeler j
"bevattende te zaamen 255 huisgezinnen?
Beuningen behoorende onder het Gerichte vaii Oldcnzaal, dog onder het DoTp Denekamp Gerichts Ootmarfum ter Kerk, hebbende 117 huls» gezinnen.
Volte groot 80 huisgezinnen. hosjum heeft 78 huisgezinnen,
10



%oi Bericht 'van de Ligging en Grooti Los/er
a, De Boerfchap.}*'^0'f-^'>,>
Het Dorp bevat 93. De Boerlchap yi.
Zaamen 184 huisgezinnen;
Duider verdeeld in 5 Hasfchoppen, of Hoe-f ken, als
ï. Zaasfelt.
a. De Weftericker.
3. Zuider.
4. Noordiker, en
5. Weerfelo.
begrypende te zaamen 198 huisgezinnen.
Lemfel, Nieflad en Meenevelt 104 huisgezinnen»
Gammelke 53 huisgezinnen.
Barckuizen leggende rondom de Stad, en behoorende wat de Jurisdiétie betreft zoo wel onder Stad- als Landgerichte, groot 89 huisgezinnen.
Doorningen 84 huisgezinnen.
Hasfelt 116 huisgezinnen.
Kleyne Drynen 35 huisgezinnen.
Dus het Ge~ichte bevat 1393 huisgezinnen,, buiten de onvermoogen'de, die'geenen laften of - % fchat-



der Stad OldeRzaA^ jop
Schattingen opbrengen, en dus by de Ontfangers
van de gemeene Lands-Middelen niet geboekt zyn, welke gevoegt by de 455 van de Stad te zaamen 1048 huisgezinnen uitbrengen, waarna het getal van de Inwoonders ligt te b^reekenen is.
De: grond is voor het grootfte gedeelte zandig, Ichoon hier en daar ook meer of min kleyleem- en veenachtig — oneffen, wordende zoo vvel veele deme bergen , en zandheuvels als cfiene ftreeken gevonden.
j; De Stad van ^Wten nog vah binnen geene Grachten nog Rivieren hebbende, moeten dë Inwoonders zich alleen van Putwaater bedienen t welk alhier over het algemeen zeer goed is* en zoo wel tot daagelykfche drank, als tot hé? kooken van groentens en andere fpyzen gebeezigt word. — Het Reegenwaater is hier weegens fchaarsheid van bakken weinig in gebruiki en nadien in de Boerfchappen of Marken de* Landeryen met geene Slooten en Dobben, zoo ais m Hollandj en Vriesland voorzien zyn e» geene Rivieren in de nabyheid cevonden worden, behalven den Dinkel, dié bezyden de Graaffchap Bentbeim langs flegts weinige plaatzen, en dat op eenigen aflland loopt, en des Zoomers weinig waater heeft, offchoon des Winters buiten haare Oevers treed en veele Landeryen in de naastbygeleegene laage Marken onder waafer zet, is het Putwaater aldaaf msgelyks zoo voof de Menfehen , als voor het Vee alleen in gebruik.
De Lucht is zoo als doorgaans ïn Twentbt Wamelyk gezond, echter over het algemeen



Bericht van dc Ligging en Groote
meer vochtig dan droog , fchoon wegens de verre afftand van de Zee met geene Zeedampen bezwangert, is dezelve daar en teegen in de maanden Mey en Juny met veel veenrook bezet , veroorzaakt door het branden van de Veenen. in de Graaffchap Bentheim en het nabuung Munflerland, die 'sjaarlyks meer of min vroeg of laat na de dföögtë van het Zaizoen eerst gehakt, en naderhand geb'ran 1 worden om Boekweite in te zaaïehj welke mr,k met een Noorden , of Noord Oosten Wind tot ons overwaaid, (hier van daan zêkerlyk dat men zegty de veenrook verdryfd den 'Regen , en wakkercl dc VVind op) en den Dampkring zodaanig veró: ;r!e'-d, dat men zomtyds de Zon nauwlyks kan zien, en veel nadeel aan de bloeizel vande Vrucluboomen toebrengt, en daar en booven een meenigte van Infeiten overvoerd, die zich naderhand op de Thuin- en Veldvruchten zetten.
■'*tM*\frëoc.' ■ eb til
Behalven dat.de Lucht door de West en
Zuid-Wefte Winden, die geduurende he,tgrootfte gedeelte van het jaar alhier wasïen , en veel dampen aanvoeren, doorgaans vochtig is, zoo maakt nog daar en booven het binnewaater, het welk de meefte tyd van het {aar eene groote hoeveelheid bruikbaar Land, inzonderheid in laage Marken bedekt en verzuirt, den Dampkring nog vochtiger, en voor de gezondheid nade-liger.
Wat dc lèevenswyze der Inwoonderen betreft : Het voe'dzel beftaat onder de gegoedfte Inwoonders van de Stad in allerlei zoorten van ^roentens, yerfch-gezouten en gerookt Vleefehr
zyn-



'ètr Stad ö ldenzaai.
fcynde de Vifch alhier zeer fchaars, Meel en Melkfpyzen , welke laastgenoemoe, inzonderheid by de Roomfche in de Vaften die alhier geheele zeven weeken, en op de laatfte dagen, in ieder week, als andere Vaftendaagen gehouden word , worden genuttigd. Onder de gemeene Arbeidsman en Huislieden beftaat hetzelve voornaamelyk in Knollen, Wortelen, en Aard-Appelen , welke laatfte meest het geheele Jaar door gegeeten worden met oud gerookt Vleefch en Spek, 't welk by de Boeren meest des Zoomers in den Oogst gebruikt word, verfch Vleefch is by een Boer alhier byna, behalven flegts in Ziekten of byzondere geleegentheeden onbekend, en de Groentens fchaars, Behalven dat zy die nog jong zynde, niet gebruiken. — Het gebruik van warme dranken word, en is thans ook veel gemeener als voor eenige Jaaren, dog dit alles fchynt den Landlieden niet fchadelyk, die door zwaare en mee■nigvuldige arbeid als gehard zyn. De gemeene? ftinkende Tabak word meestal gerookt, en door veelen zelfs voor eigen gebruik verbouwd. Hec gebruik van geestryke dranken is zoo wel onder de Burger- als Huislieden vry algemeen, waarin de laastgërioemde' zich by byzondere gelegentheeden , als Marktdagen , Bruiloften , ert bcgraaving der Lyken wat vry veel zelfs te buiten gaan, of fchoon onder de eerstgenoemde ook niet wéinige worden gevonden die niet alleen op zekere tyden, maar dagelyks meer als te veel die gebruiken , en daar aan verftaafd zyn.
De morfigheid is niet alleen by de lèhaamele Jnenigte in de Stad maar ook by de Boeren vry $9 i &



r4ia Bericht van de Ligging en Grootè
algemeen, 't welk gevcegt by gebrek van verJ fchooning, menigvuldig ja dagelyks gebruik van Aard-Appelen met Olie- en Meelfpyzen veel aanleiding tot Gal- en Rotkoordèn, ïPypzweeren , en andere Huid-Ziektens verfchafjs. Eigentlyke zoo genaamde Land-Ziekten Jieb ik in myn ruim agtienjaarig verblyf en Praftyk in dit Quartier niet konnen ontdekken, ten zy men daar toe brenge de Verkouwdheeden, want het gebeurt ook alhier niet zeldzaam dat op warme Voorjaars- en heete Zoomerdaagen veelal heel koele Avonden, en zeer koude Nagten volgen, wanneer de Wind inzonderheid tegen den Avond opwakkert, en eene fchielyke en merkelyke verandering in den Dampkring veroorzaakt, welke fchielyke afwisfeling van hitte en koude op onze lichaamen niet weinig invloeds heeft, door de onzigbaare uitwaasfeming te belemmeren, en Verkouwdheeden , Zinkingen en andere Ziekten uit eene belette uitwaasfeming ontftaande te veroorzaaken.
Een voor een Geneesheer verdrietige, en "voor de Ziekten tenuiterften nadeelige gewoonte hier te Lande (om die in het voorby gaan aan te merken) is, dat eer men een Doótor haald, men den Zieken eerst of allerlei flag zoogenaamde huismiddelen, voornaamelyk heete zweetmiddlen ingeeft, of door onkundige lappers en landloopers laat bederven, welke by gebrek van Ziekte- en Artfeny-kunde dikwils <Joor geweldige middelen de Ziekte verkeerd behandelen, de Lyder verzwakken, de natuur in haare heilzaame werking beletten, en dert Geneesheer noopens-den waaren oorfprong en Jtaat der Ziekte ia het onzeker laaten, waar



tier Stad Oldknzaaè. 413
van men de droevige gevolgen maar al te veel ondervind; wenfchelyk was het dat de Hooge Regeering, die de Quakzalvers met haare Theaters uit deeze Quartieren verbannen heeft, de moodige maatreegelen mogte beraamen om de Lapzalvers onder onze eigene Ingezeetenen, die »nen eer landpeften dan nuttigé Leden der JVlaatfchappy mag noemen insgelyks de handen te binden, op dat het domme gemeen zoo dikwils zot geene onfchuldige flagtoffers van derzelver onkunde en roekeloosheid verftrekke.
Dit zy genoeg van de ligging der Plaats, de gefteldheid der Lucht, natuur van het water als meede van de leevenswyze der Inwoonderen, om daar uit de Ziekten, die zoo uit de natuurlyke gefteldheid van deeze ftreek, als lee* venswyze der Ingezeetene, in onderfcheiding' van die zoo uit andere meer afgeleegene oorzaaken zyn af te leiden, ij op te maaken, en waarvan ik vervolgens 'sjaaarlyks eene Lyst, zoo als dezelve in den omtrek alhier my in de dagelykfche Praflyk voorkomen , aan het Genoodfehap hoope meede te deelen : Dus hier ten befluite nog een Lyst van Gedoopte Kinderen, zoo ver die heb kunnen bekomen, als meede van Getrouwden , en Overleedenen zal laaten volgen, en voor af nog kortelyk aanmer* ken, dat de Inwoonders in de Stad gedeeltelyk van de Proteftantfche, dog meest van de Roomfche Religie zyn dog de laastgenoemde verre de meefie, inzonderheid in de bovengenoemde Marken, alwaar zy byna alle die Godtsdienst zyn toegedaan, en fchoon aldaar behalven in de Stad, en het Dorp Lcsfer nog twee Roomfche Priefs.ers zyn,en zy dus niet verpligx zyn alhier ter Ee 3 Ke^



414 Bericht van de Ligging en'Groote
■4 •
Kerk te koomen, of hunne Kinderen te laaten. Doopen, moeten zy egter in de Gereformeerde Kerk Trouwen, en hunne Dooden in de Stad, of Kerk-Dorpen begraaven.
LYST der Gedoopte Kinderen, in de Stad en Gerichte Oldenzaal.
Gereformeerden. 'Roomfcben. Jaaren Zoon» 1 Dogt. Totaal j Zoons en Dogt. Tohal
1777 IO 5 15 I48 16$
1778 5 II ïö I90 206
1779 11 8 19 216 ^
1780 11 6 17 <m
1781 6" <5 12 140" i58
I?**" TT TI 12 igj
'i-ocaai 54 | -47 J 101 108 j 1182
Hieronder zyn niet begreepen de Gedoopte Kinders zoo Gereformeerde als Roomfche van het Stift Weerfelo, Dorp en Boerfchap Losfer, die aldaar, en van Beuningen, die te Denekamp Gedoopt worden, om dat die geene die aldaarfterven, eok aldaar begraaven worden, en dus ook niet onder de alhier onder opgegeevene Lyst van de Overleedene gefteld zyn, om te naukeuriger de evenreedigheid van de Geboo* rene en Geftorven e te kunnen nagaan..
In de Kerk te Oldenzaal zyn Geproclameerd
In het jaar T Paaren. In het Jaar Paaren.
1769 ' 51 1775 '55
»77o 53 ms 69
t77i 68 1777 70,
*7?i SS 1778 65
Ï773 54 »779 6r
Ï774 l 64 l xji9 1 Si
LYS%



'der Stad OtBENZAAt.1 41 g
LYST der Overleedenen van de Stad en Gerichte Oldenzaal, exempt het Stift Weerfelo, Dorp en Boerfchap Losfer, die niet hier maar aldaar, ah meede Beuningen 9 die te Deenekamp, en Kleyne Dryne die te Hengelo begraaven worden, waaruit blykt dat volgens opgaave my door den overleeden Kerkmeefter ter hand gefield, geftorven te zyn.
Van 11 Nov. 1769 tot 11 Nov. .1770 ~ 199" 177° — —1771 - 178
—— I77I ij72 _
<—H i77a i773 _ 020
•: " *7U 1774 - i.5^
• ^74 11775 - m
, , I775 _ _. l77g _ I?6
' l776 1777 - 179
' ' '777 177* - 175
* " ~ 177* -—- 1779 - it6
Totaal - 1933
Nog volgens aanteekening van den Cu/los van den 11 Nov. tot ultimo December 1779/ - ^
De volgende Jaaren heb ik uit het Aanteekening-Boek vsn den Cupos zeifs opgemaakt, ik had gaarne Mannen, Vrouwen en Kinderen byzonder gefteld, dog alzoo by de opgaave van de Kinderen niet gemeld word Zoon" of Oogter, ik heb zulks niet konnen doen, maar heb E e 4 na-



4i 6* Be*, v. de Ligg. en Groote der Stad Oldenz.
nagezien, hoeveel in ieder Maand zyn geftor« ven, en bevonden dat Overleeden zyn: In " ~
Jaar getal . . I I7g0 "7781 | 1782"
January . . 32 28 j ij~
February. . 19 P ( 13
Maart ... 22 17 j 18
April ... 15 14 | 23
Mey .... 8 ts | „
Ju"7 .... 17 | 15 | 19
iW «... 9 | 12 j 21
Auguftus . . 15 11 j 15
September . 8 8
Oftober . . 15 IO 13
November . 19 8 . 25
December . 17 i 15 j 23
Totaal . . . [ ;95 \6j i 203" |



Pag: irf
LYST def Ziekten; waargenoo meninen omtrentOldenzaai, in het Jaar 1781.
January.
4 Febres biliofa putrida,, 4 Febris quartana. 4 Colic'a.
4 Gonorrhcea benignai a Hydrops anafarca. 4 Hernia-Inguinatis*
3 Po/^o Hyflerica. 1 Hcemoptyjis.
4 Lwfoa Supprejfa.'
F eb ru art"
5 Febres biliofa putrida*
1 Ftbrir intermittenK 4 Convul/io.
3 Angina aquofa*
2 Vermes. ■
4 Atrophia. 4 Arthritis.
4 Hydrops anafarca»
Maart; ^ Fe&réi M/ïo/"* putrida: 4 Ff *r»\f quotidiana. a Hydrops anafarca* 4 Afcites.
1 Peéloris morbus* ♦
'i Scabies.
4 Hamoptyjis.
4 Menflum fupprejjfo;
f Herpes,



5jï§ Lyst der ZiektêMj
a ï r i, l, •
4 Febres biliofa putrida* x Febris quartana* \ 4 Odontalgia* '. ï Abortus.
4 Pfl//?o Hypocbondriacal
2 Hyflerka,
i Cacocbymia. I Debilitas Intejlinorum^ 4 "Tu^»/ Rheumatica. j Menflum fupprejpo»
4 Hamoptyjis.
s Pbtbi/es Pulmonalisi
Mev.
'ïo Fe&rw ti/to/tff putrida^. j Febris quartana* % Tertiana*
1 —— Catbarraliii
2 Rheumatifmus. s Arthritis.
1 Eryfipelas.
5 Hydrops anafarca^ ï Loff&ifl fupprejja.
1 Pleuritis.
2 Vermes,
* Diarrbcea*
4 PeBoris morhL
i Opbtbalmia.
3 Aflbma pituitqfum* .2, Co/i^a biliofa*.



ta en .Omtrent OldeMZAalJ . 4115 Juny.
rï5 Febres biliofa putrida*
1 PaJJio Hypocbondriata*
3 Ifcburia*
2 Diarrboea.
1 Aftbma Pituitofum* s Convuljio* 1 Vermes.
4 FeJm bitiofa putrida* 4 Fe*»n\r intermittens*
a Rbeumatifmus* J Procidentia UterSS;
1 Vsrmts*
Augustus.1
ri7 Fe&m bitiofa putrida».
2 Abortus. 2 Artbritis* 4 Vermes.
4 Colica flercoreal
September*
'24 Febres biliofa putridsi *5 Ftfén'/ quartana* 1 Artbritis. 'z Diarrbcea eruental I Hydrops anafarea* ', t Cholera morbus* 'i Tympanitis*



Sifio lisT der ZiEKtïtrJ in en Onitmt Oidenz;
Octobe r.
12 Febres- biliofa putrida* i Febris quartana.
1 Hernia Inguinalis.
November.'
Ftfer?x biliofa putrida* x Febris quartana duplex*
2 Hamoptyfis. 1 Dyfenteria. X Diarrficea.
t Pecloris morbus.
December»
io Febres biliofa putrida-*, Scabies.
Dus aan Gal- en Rotkoortfen 115*, die het; geheele Jaar door, dog meest in de maanden Mey, Juny, Anguflus, September, Oftober, November en December gegrasfeert hebben.
In de maanden January, February en Maart beeft zich in zommige Boerfchappen de Kinder-; ziekte geopenbaart,
In November is in L'ónber Gerichts Endfcheede een Perfoon door de Roodeloop aangetast, waar over men my heeft geconfuleert, ik heb de andere Huisgenooten Voor-behoedmiddelen laaten gebruiken, en de befmetting heeft zich, zoo veel ik weet, niet verder verfpreid; dog geen rapport naderhand gehad hebbende» weete ik niet, -of de befmette, zynde een Vrouws» perfoon gefiorven of herfteld is. ' '' KORH



m
KORT BERICHT
Van de Gelegenheid
VAN
ALMELO.
DOOR DEN HEER
H E P P E,
Medecin<e Do&or.
TTet Steedjen en Heerlvkheid Atmit~ :. JU
Af. openplaats, gelegen in de Provincie Overysfetm bet Quartier Twentbe, liet fchoonfte in dit Qu.rt.er, leggende 52 gr. 3a m. Noorderbr. en i% er. 2§ m. lengte, NO. 8 uuren var» Deventer.. Het Steedjen Ootmcirfum ligt ten Oo£ ten, menzo* ten ZO. en Ènd/lbede ten K£2
De grond Rondomme deeze Plaats is, meet zwart en wn zand; men vindt veel Oker in dezelve. Veele Broeklanden, Moeraden en Laagtens waar het overftroomende water blyft ftaan, 'sZomers gedeeltelyk uitdroogende, waar dan aldaar de Koeijen en Paarden weiden.
De Bouwlanden leggen booger, en meest 00 zoo genoemde Kampen tusfchen de jSoek aTden omgraven met kleine Slootjes Naar bv» 0e Stad ten West en NW, leggen de Lande^



'422 Kort Bericht van de geU£tnbei&
ryen digter aan elkander. Men verbouwt (hier goede Rogge, Garst, Haver Boekwebe. Vlas, Raapzaad , Aardappelen , Raspen er gc èle Wortelen» De Weilanden zyn fchraal. Om de Landeryen, een vierendeel eh een half uur van de SmL zyn veele Bose'bjes van Akkerhout, Eika» Willigen i Eist- en Jterkebóomen. -
Rondomme-'de Stad zyn veele fchoone Hoven , die allerleye zoprten van Groentens en JJoomvrucbten opleveren.
Het grsafefyl<e Huis Almelo van Rcchteren] ligt 5 minuien buiten van de Stad of ten Oostenrondomme hetzelve zyn breede Gragten , een -groote Tuin en buiten Gragten met Aiieeën van Eike en Denneboomen geplant. Eene Alice gaat er van daar tot aan de Stad. -
Verfcheide Beekjes, als van Delden , Bomei. en van de Boerfchap H Loo ten Ooïten vereeXiigen zich een uur Van hier; maaken daar eene groote Beek die met Schuiten bevaaren wordt. Uit hetGeefttriche veen 't Noorden komt eene Beek een gedeelte van welker water tot op een hdï' uur nagaan de Stad loopt welk water bruin èn v-enaebtig is; het water der eerfteren is wei Of regenwater, zuiver en goed ten gebruik.
. Deeze Beek verdeeld zich ten Ooften digt tv de Stad in verfcheiden ftroorajes, doorloopcivle veele Bleekeryen, die aan deeze zyde fcondomme de Stad.zyn, en geeft drie Beeken, dwars door de Stad heenloopende, waar van de eene een Koorn- Olie- en Runmoole, Êt in 't midden van ds Stad ftaat, dryft, eri
ach»



'*wi Almelo: ^
figter dezelve een groote waterplas maakende, zexuen geheel uitdroogt. De twee andeten, meer naar '( Zuiden, ook dwars door dfe Stad heenloopende , vereehigen zich" ZW. waaf eene SInjs is , en achter dezelve een groote waterplas. NW. is eene.gracht omtrent de helfc van de Stad asn deeze zyde omloopende, die haar water ontfangt uit een Beekje ten NO langs hd Kerkhof en van daar dwars door de* Stad m deeze Gragt loont. Buiten dee/.e Jjragt is een wandelweg,. beplant met Eike lïoomen.
Nog eenige Gfagten zyn >er binnen- én buiten de Stad , wier water niet anders kan afloopen, dan , wanneer de-Sluis geopend wordt; en de veele fecreten en andere daar in'geftorï wordende vuihgheeden, Hinken veelal.
Deeze Bceken vereenigen zich digt by dé Stad, waar zy den naam de Aa heeft gekregen, loopende van hier i\ mr in de Schipbeke van daar naar Dcventrr, en in de Regge naar Zwolle.
De Stad legt in de lengte van NO. naar >t Zuiden: Lr is maar eene groote breede doorgaand» en zeer fl.ngerende ftraat, die zeer zindelyk genouden wordt: Aan weêrzyden fiaan veele Linden Boomen voor de Huizen: men vindt er geene Mülputten voor dezeive gelyk in de anderen Twente Steedjes. Verfcheide gangen of Kleine Straatjes zyn 'er, die naauw mee kleine weverhuisjes bebouwt zyn.
_ De huizen aan de groote ftraat zyn meest ruim en fchoon gebouwt de meeften van eene
hooj



•414 Kórt Bericht mn de getegeribeïè '
hooge- en eenige nieuwen van twee verdieping gen veele hebben nog vloeringen van Benthe» mer Steenen: doch de meeften veranderende Zelve met houten. De vertrekken dier huizen zyn ruim en gemakklyk: maar de flaapkamers zyn by veelen te klein en kunnen niet genoeg gelucht worden. Achter deeze woonhuizen hebben zy nog groote agterkaniers van twee verdiepingen. De zindelyfcbeid en netheid yindt men hier zo wel als in de groote Steeden.
De Pak en Fabriekhuizen ftaan alle agter aan de Gragien, waar in de Gaarenkookery is. Acuter deeze huizen zynfchoone en vruchtbare Hoven. De fecreeten zyn alle bulten de huiien achteraan de Gragt.
De Wever-wooningen zyn alle kleine nauwe huisjes, dicht aan elkander gebouwdt. Zy hebbe i mnar een klein keukentje, waar in het hee]e huisgezin by een woonu: Twee of drie aan en op elkander ftaande Bed-fteeden, of naauwé hoeken , waar in twee of drie Menfehen by elkander ÜHapen. De vloerinj,en dier huizen zyn van gebakken fteen of van leem. De Weefkamer is laager in de grond en laag van verdieping met leeme vloering, voorzien met kleine glaazen,die zelden geopend, uit vrees droog worden des gaarns; in dezelve haan meest twee of drie Weeftouwen: De flank van de zuure en veelal rottige fterke bry is zeer onaangenaam in dezelve.
Wat verder dan ia 't midden van de Stad] ten NO, en watbyzyden de ftraat is de groote en fcuoone Kruis-Kerk met een fchoone Toorn*
Ia



'van Almelo;
h de Kerk worden Jaarlyks ig tot 90 dooden begraaven. Rondomme de Kerk, is het Kerkhof, veel. te klein voor \ getal der dooden: Deeze is ten ZZW. èn W. ombouwdt van dé twee Predikants-Huizen en Wevers-wooningen; ten N. en O. met Linden Boomen omplant; en agter dezelve loopt eene Beek, komende uit het Oost van de Bleekeryen , hec Kerkhof langs deeze kant voorby loopende' in 't West: Tégen over lét zelve, ten N. en NO. ftaan verfcheide in ryen gebouwde Wévers-woohingen.
In »t midden dér Stad, voor aan de groote ftraat, ftaat het Gafthuis: Een ordinair Burgerhuis, van verfcheide kleine kamerties waar in 8 of xo oude lieden woonen. De Zieke vreemdgingen, van andere . plaatzen hier na toe gebracht, worden in dit huis geherbergt; datmyns bedunkens hier fóeieer ongefchikt is, dewyl hetzelve onafgefcheiden tusMen de andere burger huizen in ligt; en aan bétere gelegenheid mee ontbreekendè, dewyl éven' bulten de Stad ten Wellen, een otfd groot huis, ftaat het oude Kloofter genoemd , dat weleer eenNonnenkloofter is geweest, wanneer in den Jaare 1665 hétzelve door den toenmaaligen Heere van Almelo Jonkheer Zeiger van Rechteren wierdt ingetrokken, en tot een verbJyf der armen buiten? bezwaar deezer Heerlykheid verbouwdt is geworden.
Öp de ftraat zyn niet meer dari waterpompen; m de eene is een onzuiver ftinkend, de' ander levert zuiver, doch iets brak water: Tevens zyn 'er eenige Waterputten byna in ieder buts is eene Waterput of pomp, van auivér wét"



JjfifS Ko?.t Bericht van de gelegsnheiê
water, ;t welk meest hard en iets brak is, niet jïgt fchuimende; doch dit wordt vergoed door de Regenbakken, en het Rivierwater.
De handneeringen der eerften Burgeren beftaan meest in Linnen-Marfelles-Tryp- en Zyfdoek-Fabrieken. Eene Styfzelmaakerye is zedert een jaar hier opgerigt. Vier Bierbrouweryen, en veele Bleekeryen en drie Loojjeryen; de eene Looijery is ten OoRe'n buiten de ander, in *t midden de'Stad aan de Beek, uier water door het inleggen der Huiden verontreinigt wordt, en die in de Stad door de Kalk kuilen een- groote üank 'sZomers veroorzaakt. De laatfte is buiten ten ZW. en dus onfc.hadelyk.
De middelzoortigen Burgeren zyn meest ^Winkeliers, Ambachtslieden Schippers.-
De gemeene man heeft zyne kofhvinning door 't weeven ; en een ieder wat Land ïn huur of eigendom hebbende , bewerkt hy hetzelve. Ook arbeiden deeze Lieden voor dagloon in 't Land en Thuinen.
Verfcheide Jooden woonen hier; van deeze zyn 'er vyf Slagters die daaglyks ver-fch Vleefch leveren. De andere zyn oude Kleder- en Huiden- verkoopers.
Aangaande de- gefteldheid der Inwooneren f Men kan die gevoeglyk in drie Clasfen brengen. De eerft n, de gegoeden, meest Kooplieden en Fabriekanten , zyn in ;t algemeen wel geSlaakte menfehen, edoch van weinig fpierkrachf*Üfcuïme. opvoeding en leevenswyze belchouwen-



van A l"m e t d. '42 f
ue, zal men ligt de oorzaak hier van vindén. Immers de behandeling der Kinderen reeds in hunne eerfte dagen ligt den grond tot zwakke Vezels. Van zwakke Ouderen gebooren, wordt bet zwakke wichtje ftyf en digt omzwaTte:d met broeijende luurcn, en onder verfmoo* rende dekkleden in de wieg gelegt; en onophoudelyk gevviegt, in een door de vuurmanden dampenge kamer. 'De kwaade gewoonte eerst 24 "uren en nog langer te wagten, eer het Kind aan de borst wordt gelegt, daar het ftraks na de geboorte met een ongefchikte Melkkost gevoed, dan eerst aan de reeds gezwollen bors. ten gelegt wordt, en veelal da-ar heete middelen alreeds o'ntaaft zog, zuigende, of door tiét zwellen der borften r.'rtt kunnende zuigen, metr Melkpap opgevuld wordt,, geeft het lil im& blyken van ziekelykheid. — Verders de zw£ ke Maagjes dier Zuigelingen tot ovcrloopèns toe opgevuld met «en veelal ziekelylc zoo- bedorven door het by geloof der Kraamvrouwen om zich vooral voor den 10 dag niet te verfchoonen, en door broeijen en zweete doo- he^te middelen, als warm Jiier met Saffiaan ,*Foely Kandellen &c; ziet men als dan niet 'zelden hevige Kraamkoortfen, zogvernlaatzino-en, fterke vloeijingen , of onderdrukte Kraamzuiveringen by de Moeder, en het Kind alreeds met Zuur, Pynen in 't Lyf, Convulfien enz.'daar neer leggen : En deeze fchaadelyke handelwyzen tegen te gaan, wordt hier zoo wel als elders voor onregtzinnig en ketterfch uitgeroepen. En mogten deeze fchandelyke vooroordeeJen1 maar niet meer van onze Kunstgenooten onderfteund worden! — Na veele tegenfpreeken der by geloovige Grootmoeders, eindelyk J Ff % ■ heb*



428 Kort Bericht van de gelegenheid1
hébben eenige der jongen Vrouwtjes een ge3 pafier regimen aangenomen ; waar door de zweerende Borften en andere kwaade gevolgen thans zeldzaamer zyn. — Dus, met de flegte voeding , kleeding en andere leefwyze der Kinderen voortvaarende, ziet men ze lange tyd worfielen met het Zuur en alle gevolgen van het zelve. De Crufla Laflea is hier een algemeene ziekte onder de Kinderen : De Violet tricolor heeft by eenigen effect gedaan tegen dit genoemde ongemak.
Ook de verdere Opvoeding der Kinderen geeft gelegenheid tot een zwak lichaam. De dikke kleeding der Kinderen , en ftyf in de Verderflyke Keurslyven gewrongen, by groot vuur of heete ftoven in den kinderftoel uuren lang gezet, en opgepropt met ongcfchikte fpyzen en veele warme dranken — dan verders den geheelen dag in de kinderftoel moetende zitten — vindt men 'er veele onder dezelven met een dikke buik, bleek gelaat, wormen, liefchbreuken, en teder zenuwgeftel.
De jonge Meujes vrsegtyds aan naauwe Keurslyven gewoon, moeten den gantfehen dag in het School, en by *l leeren hunner Vrouwlyke konstjes, 'er in geprangt zitten; en deeze verdervers van zoo meenig eene fchoonheid en gezondheid zyn met alle phyfifche en moraJifche redenen niet uit te roeijen. De Moeder* verdedigen dezelve met hunne fchyr-redenen (^fchoon veele uit eigen ondervinding het tegendeel moeften geleerd hebben) „ het Keursiyf is wyd genoeg; men klaagt 'er niet over^ ?t is waar; maar teffens waar, dat het lyf van
0



van Almeio; ^
ïe Meisjes alreeds naar H Keunlyf gevormt 'er dus aan gewoon is. — Een dun midden behoord doch tot de volmaakte fchoonheid • ea de zwakke ruggen der tedere Meisjes moeten doch onderfleund worden — de veele fcheeve fchouders en kromme ruggens bewyzen niets hier tegen eene onvoorzichtige Kindermeid of Baaker krygt de fchuld - ó neen, de Keurslyven zyn onfchuldig ^ en, de konftenaryen het misformde lichaam weder te verbeteren of te verbergen, weet men, hoe reel meer nadeehge gevolgen dezelve na zich flcepen: Immers de ziekelyke Maandftonden, de Colic* tnenjlmal. fluor alb. by Vryflers en Vrouwen wordende dan Abortus, P*rtut diffic.H*snorrhagia Uteri &c. '
De opvoeding der Jongelingen is by de mees*
tsn ook te berispen : Eene te rykelyke voe* Tir8*^. g flaaPen en weinig arbeid: het Wyndnmcen en vee! Thee en Kofiy llorpen , maakt hen tot allerlei ongereldheden gefchikt, Het lichaam zwak en vadzig ; het fterke en vroegtydige Tabakrooken zal 'er ook het zvne toebrengen. 7
De leefvvyze der Gegoeden is in 't algemeen vry geregeld. Hunne daaglykfche verrigtingen.in hunne Fabrieken, verfchaffen hun eene maar maatige beweeging, dewyl dezelve veelal zittende, en zqnder aanftrengen der fpieren gefchied: Poch, dit zoeken zy te vergoeden door eene wandeling of ligte bezigheden in hunne Thuinen, nu en dan eens te visfehen 'Z met uuryden naar hunne vermaakelyke Buitenphatzen >s Zomers, en >s Winters met fchaah tyden.
Ff 3 Men,



430 Kort Bericht van de gelegenheid
. Men kan ze niet'befchuldigen. van óngers? geldheden in 't eten en drinken : Hun daagfeha kost is allerleije zoorten wan Groenten, die een ieder veelal zeil'; in zyn Hof verbouwd, met mcestyds vericii Vleefch , 't welk hier zeer goed en daaglyks te bekomen is : Gerookt Vieefch — Ham wordt ook met fmaak in de weck een of twesmaal 'sZomers gebruikt. 'sWinters Peekelvleefch , 't welk by. veelen naar de wyze van den Wei-Eerwaarde Geleerd. Heere Martinet ingepekeld wordt. Verders Verkens en Runderworften , gerookt en gezouten met alle zoonen van ingezouten Groenten : De Zuurkool wordt nog van veelen veracht, dewyl dezelve in plaats van zuur meestyds ftinkende is, uit gebrek van genoegzaam kneuzen en inilsmpcn , en afgieten van het flymig water; deeze voorzorg gebruikende en de Jeneverbesfen er bymengende naar de wyze der Duitfchera wordt dezelve een fmaakelyke en geenzins ongezonde kost. De meefte zyn groote liefhebbers van visfehen, waarom ook veele Vyvers in hunne Hoven hebben. — De Snoek, Baars en Aal zyn hier zeer gaed; en worden hier ten verkoop gebracht; in zekere tyden ook de Kwabben, die hier voor een lekkerny gehouden wordt: Zeevisfchen van allerlei zoort zyn, hier ook niet zeldzaam.
Veele gebruiken by de Maaltyd een maatig Glas Roode Wyn; andere houden zich aan 't Bier, dat hier zeer goed is. Alleeniyk by de Gastmaalen , die veeltyds en meest 'savonds gehouden worden , wordt er een goed Glas Wyn gedronken, en laat in de Nagt heen gezeten; doch kan men ze niet befchuldigen van
cm



van Almeiö; ' ^gf
ónmaatigheid in h drinken; zyn de Tafels nogthans rykelyk voorzien van allerlei Spyz'en , waar van de Gaften van ieder moeten gebruiken, ook boord men zoms den volgende dag over Hoofdfyn, Cruditeiten, en Indigeftien klaagen.
De warme dranken worden hier ook te veel van de Dames bemind.
■
Men vindt onder deeze Clasfe veele oude lieden van 70 en 8c Jaaren, en noch zeer gezond en frifch.
De middelfland betreffend, leeven deezenin't algemeen niet minder zedelyk en maatig. Van 'jongs af aan zwaardere arbeid en kost gewoon, en dus -veel flerkere Vezels hebbende, konnen zy ook grovere voedzels verteeren; men vindt onder deezen de fterkfte, welgewasfènfte Menfehen : By hunnen dagelykfchen arbeid, beflaande in Winkelieren, in Koorn , en andere Koopmanfchappen en Schuitenvaaren naar Zwol, Deventtr, en allerlei Ambachten en Hanteeringen, ziet men deeze met zeer veel fmaak een goed Huk gerookt Vleefch, ■Ham, Spek, Spekpannekoek eeten ;' en aan Groenten geen gebrek hebbende, en die meestal zelfs verbouwende , ceten zy dezelven meest daaglyks. Hun drank is meest Coffy, Thee, Bier, en maatig een Glaasje Genever.
Eindelyk, het gemeen, het grootfte gedeelte der Inwooneren , meestal Wevers; fchoon ?er eenigen zyn die onder den middelfland konden geteld worden, met opzigt op hun gezond geftel en kragten , die by hun daagelykfchen ■ Ff 4 m



%%<t Kort Beiicït van 'ét gttegenteid
arbeid in den Weefftoel, zwaardere arbeid in" den landbouw enz. gewend zyn; zyn doch dé meeften zwakke eh veelal gebrekkelyke menfehen : En geen wonder! hunne opvoeding en leefwyze befchbuwendè, zal men zich hier over •«iet verwonderen : Het Kind nauwlyks gebooren zynde, wordt het terftond ftyf en digt omzwagteld, met de Melkpap gevoedt, en tëfilond van de Moeder 2 a 3 dagen verwyderd, *an vreemde Borften gelegt, terwyl ondertusfchen de Moeder door broeijende, flegte en onreine bedden, verhittende dranken, als Anys-water, warm Bier met yeel Olie Saffraan en Poely &c. aan eene Koorts zukkelende , de Borften opzwellen, en ontfteeken enz. het Kind dan eerst aangelegt worde Het Kind ka» niet zuigen — en zuigt het al, de gevolgen van een ontaard zog ziet men ras aan het fchreeuwend .Kind, terwyl ondertusfehen de Moeder de heete middelen voort gebruikende, en het Kind inbaakerende, dat het nauwlyks kan ademhaalen, Moeder en Kind van uur tpt uur er« ger worden : Immers men vindt 'er onder deeZen veele met kwaade Kraamkoortfen, verzweerende Borften, Zogverplaatzjngen, O.ntfteekingen der Baarmoeder — &c, en bygevoegt de fehadelyke manier der Vroedvrouwen, om de Nageboorte ftraks na de verlosfing veeltyds met geweld af te haakn , den buik der Kraamvrouwen met de verderflyke Sluitbanden zaamen te wringen — welke fehadelyke handel wys hier niet uit te roeijen is, (leunende op 't gezag der oudheid — ziet men de elendige gevolgen maar al te veel. — Dus de Moeder aan het Kind of een arm ziekelyk zog gevende; of niet k^nnehdelaaten zuigen, wórdt het Kind met
Melk-



Melkpap gevoed, in een flegte wieg en vuila fcedden, uuren agter een gewiegt: Du« alle gevolgen van het zuur voortkomende, worden of geene of zeer fehadelyke Hnismiddelen hier tegen aangewend; —' het fterft aan Convulfien: en komt het 'er al door, de grond tot de Engelfche Ziekte is al gelegt. - En nauwlyk» een half Jaar oud geworden zynde, wordt het Biet gekauwde Aardappelen, Boekweite Pannekoek en Pap gevoed, en de Moeder genoodzaakt, haare kost met Spinnen of Spoelen te .winnen; zet het Kind in de kinderftoel, waar ïn het uuren agter een moet blyven zitten — dus liegt voedzel — geene beweeging — veelal in onreinheid enz. ziet men de meeften van deeze Kinderen met harde, dikke buiken en Engelfche Ziekte behebt - e.n voortaan deeze flegte leefwyze .onderhoudende, de Kiadere» m t graf daalen, of met fcheeve leden en verharde klieren de volgende Jaaren zukkelen wanneer zy als dan meer op de ftraat loopende en fpeelende, dan eerst in kragten en wasdom aanwaden ; en wat ouder zynde, allen»»kens tot hmslyke hulp en landbouw aan-eho^den worden; waar door nog eenige weder tamelyk fterke leden en gezondheid verkrygen j Maar.veele in Imheri en armoede opgebraV Wyven de meefte tyd hunnes levens zukkelaars en zyn dus zich en de Maatfchappy tot last Jeregtmag men meede onder de vobrbefchikkende oorzaaken der veelen kwynenden onder deeze lieden tellen het vroege trouwen, reeds zwaklyk, arm,, verzwakken en verarmen dezelve
, Moelanger hoe meer; en de zorgen en bekommeringen de trouwe gezellen der armoede, mar-
. telen den geest en het lichaam. - Óngelooflyk Ff 5 groot



Kort Bericht van de gelegenheid
groot is het getal der armen, die door de Diakc^ "aie gealimenteerd worden, in een plaats als de onze waar zoo veele Fabrieken'zyn , en de Fabriekanten nog genoodzaakt zyn, het Spoelen en Spinnen yan den Caioen in andere plaatzen te laten doen. Das geen gebrek aan arbeid, maar — de onderkenning der luiheid — het grootfte kwaad voor een Gemeenebest.
De dagelykfche kost derWevers is ook gefchlkf 'genoeg om Ziekten voort te brengen: Immers dag aan dag Aardappelen, Boekweite-Pannekoek met Rarpolie of oud Vet-Boekweite Meelpappen — en 'sdaags 4 5 maal flegte Thee of Coffy geflorpt — en by voorkomende gelegenheedm braaf Genever en Bier gedronken — en hunne kleine huizingen en arbeid befchouwende; dan gewis vindt men oorzaaken genoeg toe klier knoeftgezwellen, die niet zelden kankerachtig worden — Infarctus Vafor & viseer : — De 'Jeterus ?J Hydrcps, de langzaam ontftaane belette 'doorzwelging, veelal door verharde klieren omtrent de Cardia enz. verders alle zoonen van Üreuken: En, deeze ongemak-ken langzaam ■voortkruipende , zoekt de gemeene man zelden hulp by een Geneesheer; maar verergende, ïooht hy vol van vertrouwen na de veele hier rondomme woonende Pispropheeten en Pr'ophetcsfen: en hunne Ziekten geene binnen Koedct (.naar hunne taal) maar iets byzonders zynde, fpitzen ze hunne lange ooren, van den overgeleerde Piskyker den wondernaam te hooren — de oude Pakeezel, de Duivel krygt al meestal de fchulct hier van, de Lyder is betoverd — of een ander zwaare naam wordt 'er aangege* ven - en alzo wordt de arme onnozele Lyder



van Almelo;
bedrogen, en om zyn zo hoogstnoodig geld en tyd gebracht — en dan eerst, uiterst zwak arm, wordt 'er de Geneesheer bygeroepen , en deeze, vol hartzeer enmededoogen over den ftaat des armen Lyders, bemoeidt zich wel best' maar — vergeefs: — 'Er is aan alles gebrek — fchoon de mededoogenheid en mededeelzaamheid het Charaóter der meeften Alraeloofchen Gegoeden is, van wien de armen kranken rykelykaan voedzel en kleeding voorzien wordenzyn doch "meest alle moeiten vergeefs.
De Boeren in deeze Heerlykheid, alle buiten rondomme de Stad wooaende, zyn van een Sterke Bchaamsgefteldheid, hebben meest alle ichoone witte Tanden; langzaam en traag zyn. zy m nunne verrigtingen. Hunne huizen, alle cnkeid ftaande, zyn meestal met ftroo bedekt de wanden van leem. Hunne Slaaplieden zyn mpsj san den Stal der Koeïen en Paarden onder een laag afdak, waar voor veele in plaats der Gordynen fchuivers van hout hebben; met kleine luchtgaten voorzien, die, de Boer Harpende ,. toegefchoven worden : Zy dekken sjiek inet zwaars de.kbeddens, deeze noch bezwaaren zy met hunne kleeren 'er by op te Wen ' 2g? kleeden -zich 'sZomers by hunne arbeid Juentig en gaan veelal barrevoets; maar 'sZondags en by andere feestlyke gelegenheden, draageu zy-onder hunne dikke bruinl pyenrokken en buizen twee a drie dikke borstrokken en twee broeken. De Vrouwen zyn meest ge" sonde en yruchtbaare Moeders, en dus gezonde en fterke Kinderen teelende, cn dezeiven Mg een gezond zog voedende , groeien ze fpoedig, leeren al vroeg der Boeren fpyzen



rjï$6 Kort B «Richt van St 'getegtnhetê
eeten, en de Kinderen in h Land vry latendrf kruipen , leeren deezen al vroeg, zonder behulp der leidebanden, hunne beentjes te gebruiken. Jammer is 't maar, dat eok onder dezen lieden de fchaadelyke harde Keurslyven in 't gebruik zyn, die de Kinderen tot hun 6 én 7 jaar moeten draagen , waardoor meenig een zyn anders rechte rug en fchouders fchéef en bultig wordt* De Engellche Ziekte is zelden onder hun.
Der Boeren eeten en drinken is: 'smorgen*
een goede Boterham, daarby een goede por* tie Melkpap , öf flegte Coffy, waarin een goed deel Melk gekookt wordt] 's middag- vullen zy zich met Aardappelen, geele Wortelen, Raapen, waar onder altyd de helft van Aardappelen , met oud Vet of Spek : Boekweite Pa«sekoeken met Spek of Raapolie. Verfch Vleefch zeldzaam, maar. wel gerookt Runder- of Varkensvleefch en Worften; meeftentyds eeten zy noch een of twee koppen gekaamde of zoete Melk na. Thee met Saffraan en Melk drinken zy zeer veel , een of twee uuren na het eeten — en om 4 of 5 uuren 'sachtermid» daags alwéér een goede ketel vol Coffy, met een goede Booterham — 'savonds alwéér Aardappelen of Spekpannekoek of met Olie, en een of twee koppen gekaarr.de Melk er boven op. '.sZomers bereiden zommigen een zoort vin drank , Scharrebier genoemd. Bier wordt in huis weinig gebruikt; maar een Glaasje Gene* ▼er; maar in de Herbergen komende, dan zyn *er veele helden van (ienever en Bier drinken, veel Tabak, van 't flegtfte zoort, wordt door hun gerookt.
é



* van A tui tol ^
De zindelykheid is zeldzaam onder hun.
Deonder de Boeren voorkomende Ziekten 7yri
SZSSi di dC my VOOT^omCn Ziekten onder deezen, waren meest van eenen Inflamnutcnfcbe aart, maar alleSymptomatifcb ; want een Boer ,ets fcheelende, gebruikt terftond vlnl
iïZ't t, ' T,™ tCgen eens ^zweeten, o met Jahppa Cohjuint, Gi Gun. braaf té jurgeeren : En dan erger wordende, dan eerst de Pis na den Doétor of DodWen , ( deKwakzalvers) van deezen de middelen inneemende, en erger wordende, loopen zy eindelyk L een Clnrurgvn - Apotheekar ~cn ten laaft* m ee„ Doflor - mee.t7d." ontihan hunne Ziekten van lch.elyk belette uitwaasfemin-
Het getal der in deeze Heerlyhheid wonnen-' den Boeren zyn (volgens nauwkeurige oJSlmg van den Wel-Ed. en Geftr Hel aa caat en Oud-Burgermeefter Coc ie dVgtd' *eid heeft gehad, my dit mede te deden ^ ptfhu.sgezmnen, en die berekend op iets meer
wor^inope^g^dbettder É*** SI berekendheden dusop
Dui te zaamen 5110 Perfoonen.
Der Jaarlyks Geboornen hier in de «*» ,n
«de?



Kort ÊERiCïtf van de gelegenheid
Gereformeerde Kerk geteld, op ; ; ioS waar onder een Tweeling, 46 Jongens en 62, Meisjes.
Onder de Menoniten ; , « &
. Roomfehen « 20
, Jooden . » • 3
Der Getrouwden . . 40 PaafJ Der Dooden . . . 112.
De gefteldheid der Lucht zal men ligt kuitf nen nagaan, wannéér men terug ziet op de laage legging s en veel hier zaamenloopend water j h Winters overftroomende de laage Veldgronden-, en 's Zomers daarin ftilftaande, de veele Moerasfen; Slooten en Waterplasfen, waarin het water 's Zomers ftilftaande, dus eene vochtige en rottige uitdamping veroorzaakende de veele Secreten in de Gragten — en de veele in dezelve geworpen Vuilnisfen — de veele Bleekeryen kort by —• en rondomme de Stad — en hierby voegende de veele bereiding van Vlas »s Zomers van de Boeren en gemeenen hier in de Stad; wanneer namentlyk, het VIes in de Reute, d. i. in ftilftaand water in de Beek en Slooten buiten de Stad , ter rotting gelegt wordt, waar door alreeds — en nog meer door het weer droog maaken, het verfpreideé op de Graslanden, een onlydlyke flank veroorzaakt wordt: Dit gefchied in 't eind van dé jaaand July en begin yan Augusfius, \ U Geer;



Geën wonder dc; dar men '.Zomers in deeze plaats een dampenge én ftinkende Lucht savonds waarneemt, en in deeze tyd en wae laater de meefte Ziekten voorvallen , meest gal en rotaguge, doch allermeest Rheumat'eke — en hoe nog icnadelyker zoude deeze Lucht voor ons zyn , indien dezelve niet verbeterd wierd door de veeie hier rondomme zynde Boom-en «antgewasfen: Immers bemerkt men '3 Zomers tegen den avond de ftinkende Lucht, die allengsEens verminderd en '«morgens in een verrnslcnende zuivere veranderd wordt • Ook de ln *t algemeen hier heerfehende zindelyfcheid * en de van alle kanten onbelette droom der Win'
PlaatsVerë'°ed and£rS Sr°0t ££brek onzQr>
ïn de Maand Mey, juny en Juty worden' yee.e Veengronden ten N. NW pn O 2 9 a. 6 uuren van hier, ter zaailing van Boekweit e, uitgebrand, waardoor de Lucht vervuld worat met een brandende en zwavelachtig rook die gemeenlyk den Regen verdryfd en Wind veroorzaakt. Men klaag! zeer over den-
Ivf S/ï h7 Cn Boorablo^elen zeer fchaaV lyk zou zyn. Deeze rook houd zoms S 1 * weeken aan Niet zelden gebeurd het ook ' dat 'er brand Jn de VeenenVntftaai, door eert' en ander ongeluk, waardoor geheele Veenlan" aen afbranden en dagen achtereen een zwaare rook veroorzaaken. *w«wr&
De gewoonlyke brandftofte is hier TVf graven uit de Veenlanden van 'i Vriezenveenij ér, de Boerfchap GeeJIcren. De Vriezenveenfehti * heeter en; helder van brand en zonder ftankl



4\% Kort Bsaicir van de gefegenbeii
De Geefterfche is zwaarder en zwarter, ondef' welken veel zwavelachtig is. By de Burgeren wordt 's Winters veel gefchild Akkerhout, eh Beukenhout verbrand. De gemeene Man behelpt zich met gemeene ligte Turf of Plaggen. C Graszooden) die ook de Boeren zich zelfs bereiden en gebruiken.
De meest voorkomende Ziekten zal men uit Se nu b'efchreeveri gelegenheid en gefteldheid de-Plaats, Aart enLeveriswyzederlnwoonderert éemaklyk kunnen opmaaken; die reeds ten deefe gemeld, zie hier waar nog by te voegen is, dat de meeften Ziekten , behalven de voorgemelden, zyn: De Febres Catarrhales, Rbeumatifmus, Artbritis, Pleuritides & Peripneum. Rheumat. Bi* Jiofa, Pbtbifes, Febres nervofa lenta, Eryjlpelas Opbtalmia Cepbalalgia , Angina ö" Rbeumatica ; veele verouderde Ulccratien aan de beenen; de Cariesy Scirrbi & Cancri; de meefte In woonderen in de Stad, hebben zwarte en Carieufe Tan* den, zelfs onder de jange lieden.
De Kinderpokken zyn zedert 7 Jaaren hier in de Stad niet befpeurd geworden; de meeften Kinderen herftelden toen zeer gemakkelyk; deeze Epidemie was ook niet doorgaande; veele Kinderen bleven yer van bevrydt: Onegte Pokken zyn zedert by eenige ontdekt gewor-j 'den, die wel het aanzien van de egteh hadden , maar in haar begin en einde duidelyk toonden , dezelve niet te zyn.
De Mazelen hebben voor a Jaaren (17 83") veele kinderen hard aangetast, en by eenigen wierderi Seexe verzeld omtrent in het 3^ tydgunt derzeh



van Aimtó.
Ten door eene zoort van de AnginaPotipefg, waar van een Lydertje, door my bediend, ii aan geftorven ; de anderen weder herfteld.
, De Kinkhoest heeft in >t voorige Najaar es m 't begin van dit Jaar hevig onder de Kinderen geheerfcht' waar van 'er verfcheiden zy» geftorven; van myne behandelden is 'er maar een overleden.
De waare Onfteeldng-Ziekten zyn van my nog Weinig waargenomen geworden ; zynde dezelven meestal Sympnmatica lnflammatoria ; .rykelyk bloedlatenis dus hier niet nodig; zo<» als men dus uit dit myn bericht der gefteldhe. dén der Almelo ligt befluiten kan.



BLADWYZER
der voornaamfle zaaken in de
GENEESKUNDIGE VERHANDELINGEN
A. !
/iamborfligheid in Jan. te Sluis in Vlaande* ren 11. in Oftober aldaar 15. in January te Sommelsdyk 94. in .yan. en April in de JTï/temftad 112. in jfan. Fftr. te Zevenb. 116. in ^an. te 's Hage 303. in Jan. te JSdam j66. in July aldaar 367.
Ac hard (de Heer) aangehaald $, 6.
Aerimonia bumorum met exantbemata in jfany te Middelburg 40.
Aderlaating voordeelig in de Influenza te ^fxe/j in de febris miliaris aldaar in Aug. 18. nadeelig in de Keelziekten in het N. O. van VI. 20.
Ajfeftiones Chronica in Maart te Middelb. 37.
Almelo (kort bericht van de gelegenheid te) 421.
Amflerdam (beloop der Ziekten te) 347.
Anafarea epidemisch te Middelburg in Nov. 46.
Angina pituotofa & Catarrhalis goedaartig in $imy te Middelburg 40.
in Oftober aldaar 44. in April te Steeniv* 341. in ./fpri/ te 'sHage 303.
Angina pïtuótofa & lnflammatoria te Tholen 67. ia January in de VVillemflad 112. in de Herfst te Monnikendam 381.
Apoplexia Serofa in Fefr, te Middelburg 3$.
^fpn'/ (Welke Ziekten in) teSommelsd. 96. in de Willemflad 11*. te Zevenbergen 118. té Breda 132. te Nymegen 115. te Campen 238. teS/eenw.241. teGouöa 253. te Rotterdam 265. 'te 'j Hage 305. te Leyden 313. te Amflerdam 349. te £<Jflffl 367*
Artbritis vaga in De£, te Brafa 135.
Aflhma cachehieum bilie» fum Ö* fpasmodicum in het vierde tydperk te Bergen op Zoom 85. ia Der. te Breda 135.
Auguflus (veele Ziekten te S/mij in F/, voor al onder de Militairen ïn) 14. welke Ziekten te Middelburg 42. te Sommelsdyk 100. was
1 . overtollig ia dooden J ai-



<H 443
aldaar ib. in de Wiltemfladn^. te Zevenb. 126. te Nymegen 216. te Campen 230. te Steeniv. 242. te 'sHage ■ 307. te Leyden 315. te Amfterd. 350. te £Joni
j5xe/ (bericht van de Ziekten te) 18.
B.
Bergen op Zoom (bericht van de Ziekten te) 8i. Berkel en Roodenrys (bericht van de Ziekten te) 271. Beroerten in Oelober en November te Zevenbergen 127. in January te 'sHage 303. in Mey aldaar 305. in February te Leyden 311. in Jan. te Eaam 366. Bevervjyk (bericht van dc Ziekten in de) 393. Lyst der Overleedenen aidaar ib. Bleüland (de Heer J.) bericht van de Ziékten van Gouda 246. Bloedloop in September in
de Willemflad 114. Bloedspuwing in JV&r. in ! de IVilhmjlad 112. in January cn February te Zevenbergen. ] Bloedjlortingen in Aug. en Sept. te Zevenb. 126, .
9i
■ Btoedzweeren in Maart té
£raia 133. . Bi.oK.(deHeerFR.A.H.) i bericht van de gelet genheid , Ziekten , enz. te Scboonhov. 244. Bof (de) in ^pr/J td 5/m/j- in f/. 12. in het tweede tydperk te Bergen op Zoom 82. Bols (de Heer F.) Ziek» ten van Rojendaalup. Boort in Aug. te Sluis in VI. 13. in ÖBober aldaar 15. in July te Sommelsdyk 99. in Aug. cn Sepf. te Zevenbergen 126. in „4w£. te 5reia 133- in Ottober te Leyden 316. Borstwater in ^n. en
£Vèr. te Zevenb. 116. Borstziekten in Jan. ert Febr. te 5/«/j in VI. 11. in Dk. te Sommelsdyk 104. in Jan» in dc Willemflad 112. te Zevenbergen 127. ini ^p>-;7 te 'sHage 305. in Mey aldaar minder doodelyk in ^«mi aldaar 305. Bbeda (de Heer Ni H. van) bericht der Ziekten van de WestKappel 53. Breda (Lyst der Ziekten van ) 131. Brugmans (de Heer>
aangehaald 7. Buikloop in Febr. te Sluit in VI. 11, ia ?M/y té M
3



©<• 444 ■><&
Zevenbergen 124. Aug. Sept. aldaar 126. in Dec. aldaar 127. rotachtig in July en ^wg. te Breda 133. te Rofendaal 142. in te 'sHage 307. in Aug. te jWam 467.
C.
C^allenfels (deHcer
G. W.) bericht van Sluis in F/, r.
Campen (bericht van de Ziekten te) 225. waren weinig dit Jaar in vergelykingvande' voorige 226.
Cardialgia zeer algemeen te Oudew. 245
Catarrbale Ziekten te
• Campen in het VoorjaaT 227. in April te Rotterdam 265. in Feb. te 'sHage 304. In Maart te Amjlerdam 348. in Juny te Weesp 361.'
Cepbalatgia in Oelober te Middelburg 44.
Cére (de Heer) bericht derZiekten te G<w55.
Co/j'ctf W//q/b in het vier-1 de tydperk te Bergen op Zoom 85. in Maart te Campen 228.
"—— irifarttum vifcerum in het vierde tydperk te Bergen op Zoom 85.
Colyken in Febr. te in VI. 6. in ^an. en ftbr- te Zwenk. 116, ,1
in ^pr»7 te Campen 238. in JFefcr. te Leyden 311. ia Jen. te .Edawj 366. in y«/y aldaar 367,
Coma Somnolentum veelen daar aan in Nov. te Middelburg overleeden 47.
Coryza in .Feèi*. te Sluis in f/. ii< in Novemb. aldaar 15.
D.
December (welke Ziekten te Sommelsdyk in) 104. zyn zeer weinig ib. te Zevenbergen 127. te Breda 135. te Ny* megen 216. te Campen 233. te Sfeenw. 243. te Gouda 263. te Rofterdam 265. te 'sHage 308. te Leyden 317. te Amjlerdam 357. te Edam 368.
Dejman (de Heer J. R.) beloop der Ziekten te Amjlerdam 347. _
Diarrbaa benigna in het tweede tydperk te Bergen op Zoem 88.
D/fcfee èeenen in January te 5/uij in F7. 10.
Doesburg ( bericht vaa de Ziekten te) 223. geftorven en ald. 224.
Dohres Rbeumatico Catarrbales in July te Middelburg 41.
Doorloop in Maart en r/7 te Campen 228, Doo-



©*C 445 5»0
OoorjDm (de Heer H. van) bericht van de Ziekten te Munnikendam 381.
Durcks (de Heer J, H.) beloop der Ziekten te Amjlerdam 347.
Dyfenjeria biliofa te TI:oien 67, te Rofendaal 142. in Mei te Maajlrichf 219.aller hardnekkigst op het einde van July en Aug. aldaar 220. de Hik 'cr vroegtydig bykomende een aller fevaarlykstteeken ib. Kamil-bloemen met Azyn gekookt op de buik gelegt ftilden de
pynen 221. deeze
Ziekte hield in Nov.
Op 22 2.
•—)■ Cruenta in Dec. buiten Steenw. waar in de Acida-mineralia en de Cortex Peruvianus best bevonden zyn 343. te Oudewater door de Cortex Simarouba behandeld 245.
E.
Edam (bericht van de
Ziekten van) 366. Engelman (de Heer)
bericht van Sparendam
223.
Epen (de Heer A. van) j bericht van de Ziek-I ten te Doesburg 223. |
Epidemie in Jan. neemt I
Gg
Ide Epidemie van het Jaar 1780 te Maaftricht weder een begin; maar is veel heviger dan ooit 217. duurt tot in April wanneer dezelve vervangen wordt door eene Rotkoorts ai8. Esdré (de Heer Jan) bericht van de gelegenheid der fteeden, plaatfen, en landen vau Heusden 145.
F.
ebris ApopleSica in het Regim. van Grenibr in Augujlus te Breda 133. te Rof endaal 140.
Ardens te Bergen
op Zoom 85. in April ■ te Edam 357.
' — biliofa-putrida te
Tholen 67. Simplices te Bergen op Zoom 85. natura Injiammatoria in April te Breda 132. Simplices in Mey aldaar ib. in July aldaar 133. Frequent, in Auguflus aldaar in Sept. zeer fterk ib. biliofo*putrida in OSober aldaar 134. Intermittentes in de Herfst te Doesburg by zommigen na twee of drie weeken in eene tertiana of quartana overgaande 223. remittentet in February



te Steenw. 241. In/prfnittentes kwaadaartig in September aldaar en verwekte zomtyds de Roodeloop ib. remittent es te VI aard. 297. in Augujius te Leyden 315-
Febris Catarrbaiis in .Fei. te Middelburg 36. cum dolore dentiumin O Bob. aldaar 45. te Tfco/en 65. in January February te Zevenb. 116. in het Voorjaar te Munnikd.
'w 2>t7/q/b in ^«g.
te Middelburg 42 in ^Mtty te Zevenbergen 121.
epbemera in het
derde tydperk te Bergen op Zoom 83. 'u' - exantbematofa per-
■ multa in July te Breda ï33-
< continua Injiammatoria te Bergen op Zoom 81.
r remittent\n Maart
. te Middelburg 37. cum ccrimonia &" faburra onder de Kinderen in' Mey 39. in het vierde tydperk te Bergen op Zoom 85. in Augujius te Rotterdam 268. in Oclober te Amjlerdam
355- in 3^»» *e Groningen 290. in ^ug. aldaar 396. *as gajlrica in y«/y
en Augujius te ^m/ï, 350. deszelfs verfchyn» felcn »è. geneeswyze 352-
Febris Injiammatoria pectoralis in January te Steenw. 241. in Maart en Mey aldaar iè.
Intermittens au-
tumnalis te 'Rofendaat 141. hoe behandelt in September te Oudew. hielden aan tot Dec, 244. in Augujius te Rotterdam 268.
■- quartana recidiv in February te Middelb. 36. vermeerderen in Mey 39. recidives aldaar in Oclober 45. en December aldaar 46.
— legitima in jfan. te Gouda zeer hand-? nekkig 247. door Oorpyn vervangen 228. in January en Februar. te Amjlerdam 347. in het Voorjaar te Munnikkendam 381.
quotidiana in Mr/.
Aprif, Mey te Steenw. 241. Putrida ex tertiana Jimplici aut duplici te Rofendaat 140. zeer moeijelyk te geneezen en in leucopblegmatia of in Hydrops overgaande 141.
Rheum atico-Catar-
rbalis natura maiigna in Fefc. te Middelburg ScQrlatinainJan.



<K' 447 >&
te Breda 15j allergemeenstin Julyuld. 134. Febres tertiana in y«/y te Middelburg 41. dero/e in Augujius aldaar 42. vernales in het tweede tydperk te Bergen op Zoom 82. Jimplices en duplices in het derde tydperk aldaar 83. duplices in het vierde tydperlc aldaar 85. in Jan. te Breda 131. in November aldaar 134. in Maart tc Steeniv. 241. in ^4pn7 aldaar /ft. Jimplices en duplicata in Augujius te Rotterdam 268. in j^an. jFefc. te ^m/r. 347.
•—— Vernales ia April te Middelburg 37.
February (welkeZiekten m) Sommelsdyk 94. in de IVillemJiad 112. te Zevenb. 116. te Breda te Nymegen 214. te Gouda 250. te 'sHagt 304. te Leyden 311. te Amjlerdam 347, te £dam 366.
G.
(jalbraaking in ^«g.
in 'sHage 307. Galcolyk in y«'y te
Sommelsdyk 99. Gal loop in Augujius te
5/u</ in Vlaanderen 13.
in Oclober aldaar 15. Galkoorts in ^w/y te 5/.
in F/- 13- worden gevaarlyker in ^4ug. weinig Burgers lterven 'er aan •, maar veele Militairen waarom ? ié. blyven aanhouden in September en Ofïok 14. 15. zeer goedaartig in July en Augujius te Sommelsdyk 99. gaan over tot Rotkoortfen aldaar in September ior. verminderen in Oclob. in November, met Rotkoorts vermengt in de IVillemJiad 114. in ^w/y te Zevenb. 124. in J^ug. September aldaar 125. kwaadaartige Catarrbale — in July te Berkel; gingen in Sept. over in Rotkoorts 273. en hielden in Novcmb. op ib. deszelfs oorfpronk 375. voorbereidende oorzaaken 277. medewerkende oorzaaken 283.. naafte oorzaak 286. ia hoe verre befmettelyk 288. geneeswyze 290. beginnen in July te Vlaard. 297. neemen in Aug. Sept. en Ocl, in kwaadaartigheid toe. en eindigen in November 397. geneeswyze 298. anderen daagfebe in July te Ed. 267. in July te Hoorn 384. duuren aldaar tot December 385. 5 Gan*



44* •>
Gangrana den 9 of 10 d;ig in de febris biliofa remittent in Oclober te Steenw. 242.
Geelzucht in December te Sommelsdyk 104. in Ivov. te £iam 3Ö8.
Goéj (bericht van de Ziekten te) 55.
Gouda (bericht van de Ziekten te) 245.
Graveelpynen in Aug. Sept. te Zevenb. 126.
'sGravenbaage (bericht van de Ziekten te) 303. geftorven ald .309.
Groningen (bericht van de Ziekten te) 389.
Haarlem (bericht 318. Lyst der Ziekten Vaar aan overleeden 319. ouderdom der overleedenen aldaar 321.
Hamorrbagia narium in het tweede tydperk te Bergen op Zoom 82.
Ham (de Heer A. vanden) bericht van de Ziekten te Vlaanderen
llardlyvigheid in Aug. in de JVillemflad 113.
llEiiitAN (de HccrJ. J. berient der Ziekten te Hoedekenskerk 60.
Hellevoet Sluis (bericht der Ziekten te) 107.
Heppk (de Heer) bericht van. de gelegenheid
van Almelo 421. en, der Ziekte aldaar 440. Heusden (bericht van de gelegenheid der Steden, Piaatfen, en Landen van) 145. welke Ziekten daar gemeen-: lyk " heerfchen 154. Tienjaarige Dooplysten 170. Tienjaarige Trouwlyst. 175. Tienjaarige Sterflysten 178. Hoedekenskerk ( bericht der Ziekten te) 60. Hoesten in January te SI. in VI. 11. in Febr. aldaar ib. hardnekkig in Oclober aldaar 15. in December aldaar 16. Catarrbale in February te Sommelsdyk 94. in April algemeen te Breda 132. Hoofdpyn algemeen in Oclober en November te Zevenb. 127. Hoorn (bericht der Ziekten te) 383. Houtman (de Heer J.) I ' bericht aangaande de Ziekten van Weesp en IV?esperkerfpel 358. Hulin (de Heer G. j.) vervolg van de Ziekten van het N. O. gedeelte van Vlaand. 20.
J aarlyst ( algemeene > der overleedenen ia. het Eiland Thclen-Cs.
yam



January (welke Ziekten in) te Goes 5,5. te Sommelsdyk 94. in de Willemftad m. te Zevenbergen 116. te Breda 13 ï. te Nymegen 214. te Campen 226. te Steenw. 241. te Gouda 246. te 'sGravenhage 303, aanmerkelyk aldaar door het groot getal dooden ƒ£, te .Leyden 3 ro. te Amflerd. 347. te £da«j 3 66. Jigtpynen in Mei te SI. in F/, in February te Sommelsdyk194. in Sept aldaar 102. in January te Breda 131. Influenza te ^e/ 18. ^u/y (welke Ziekten in) te Middelburg 4,. te Sommelsdyk 98;. in de Willemftad li*, te Zevenbergen 122. 'te Breda ïJ3« te Nymegen 216. te Campen :3c te Steenw, 242. te Gouda 360. te Rotterdam 267. te VHage 306. te Leyden 314. te ^tfm/ï. 350. te £dam 365. Juny (weinigzieken en dooden in) te SI. in VI. ia. (welke Ziekten in) te Middelburg 39~4i« te Sommelsdyk 98. in de Willemftad 112. te Zevenberg. 120. te Breda 133. te Nymegen 216. te Campen aeer weinig 230. te j Gg
Steenw. 241. te Goud* te Rotterdam 257. te '/Hoge 305. te Leyden 314. te Amft. 350 tc £dam 307.
K.
Klankerbprst gelukkig geneezen te Bergen op Zoom 83. Keelpyn in April te SI. in VI. 12. zinkingachtige in April tc Leyden 313. heeft daar zeer fterk gegrasfeerd ib. in January te Edam $66. \n het Voorjaar * te Hoorn 383. Keelziekte ( bëdriegelyke) in het N. O, van V(. 20. met uitflag ib. in Febr. te Goes ,56. in y«ny te Sommelsdyk 98. zinkingachtige in Dee. aldaar 104. met gevaarlyke toevallen in April te Breda 132. in Nov. te Campen 233. Kinderpokken in^ag, te Sommelsdyk ro». in Juny te Zevenberg. 122. goedaartig in Feor. te Breda 131. In Julf zeer weinig ald. 133^ zeer goedaartig in September onwaare waterachtige aldaar 134. doorgaand, heerfehende in November, Des. aldaar 135. in january, February, Maart te Ba5 f«n~



45° .>$
fenburg, Wiecben, Hees, Nierboscb, Cent, Lent 314. in january buiten Steenw. 341. van April tot December te Steenw. maar goedaartig 242 & in ikföar/ in Schoonhoven zonder epidemie 255. in Mey te Oudewater en hielden aan tot December 243. neemt toe in ^pr»7 te Rotterd. 266. houd op aldaar in Sept. 269. in Maart te Stomp*vyk, Leidfchend., Zoetermeer, te Leyden houd op in ^p«7 312. in April te Noordw. 313. te Edam 366. te Hoor» 383. te Gron. 392.
Kinkhoest in Tbolen 65. middel tegen dezelven ib. in de Noot. in Aug.te Sommetsd. 100. "welke geneeswyzciT;. ïn July in de Willemftad ii3. in September aldaar 114. in Novemb. aldaar ib. in Deeemb. te Zevenbergen 127. in February te Breda 131. duurd tot in yuny aldaar, geneeswyze 133. in Maart te Nym. 215.
Koorts (aanhoudende) in July te Zevenbergen 124. Rotkoorts in ^«g. Sepf. aldaar 126.
»'■' (an d eren d aagfeh e) in November en Dec. te Wett-Kappti 53. ia 1
February te Goe/,^. in Oclober tc Sommelsdyk met wormen verzeld 102. in Maarf te Campen 228. in Mey aldaar 229. dubbelde in Sept. aldaar 333. in Maart te Gouda 252. in ^pri/ in 'sHage 305. in Feb. te Leyden en hebben tot in July gegrasfeerd 313. waren hardnek» kig aldaar in Ocl. 316", Koorts (derdendaagfche) in January te Sluis in VI. 10. in November aldaar zyn dezelve befmcttelyk ié", epidemisch in January teMiddelb.%6. met bloedige afgangen verzeld in Mey aldaar 38. in November en December te West-Kappel 53. in OSober te Sommelsdyk 102. in Augufius in de Willemftad 114. in Dec. aldaar 114. in Aug. en Sept. te Zevenb. 126. hardnekkig in Mey te Campen 339. hardnekkig in Nov. in 'sHagt 308. in Fei. te Leyden 3ix. in yan. te Edam 366. dubbelde in Maart aldaar ib.
(Ga/) beginnen in
July te Veere goedaartig houden aan tot Nov. 53. in Juny in den Oudenboscb SZ. tusfchenpoozende in July



ffulyte Campen 230. in
, jM^y» Auguftus buiten Steenw. 242. in^4«g., Scp*., Oclober 1780. te Scboonb. 310. tusfchenpoozende in r«/y te jffage 305. worden
. kwaadaartig in Aug. ib. in Ocl. te Leyden.
Koorts (Najaars) in Nov. te 5/. in VI. -15. menigvuldig te Sax van
. Gent 31. in Nov. en JDec. te JVest-Kappet 53. beginnen in ^fwg.
. te Tbolen 67. met Verval van Kragten in Aug. in de Willemftad 113. Epidemifch in Sept. aldaar ib. in i\7by. te Campen zeer gemakkelyk te geneezen 233.
*—• (Remitteerende) in July in het N. O. van VI. 21. hoe behandelt 24. verkeerdelyk Rotkoorts genaamd 24. in Mey te Gouda 254. duurd tot in Sept. aldaar 261. in Mey te Rott. 266. zeer hevig en hardnekkig in July aldaar 267. in Febr. te 'sHage 304. in Juny te Leiden 314. aanmerkelyk beloop van eene 362. in Aug. te Edam 367. in het
• Voorjaar te Hoorn 383. in Jan. te Gron. 390.
f!— (roosachtige} ia
M?y te jEdam 357. ïa Mey in '/ Hage 305.
/foorn met Hoest in Oc~h te 5/. in VI. 15.
——— (Scheeps). in Mey te Rotterdam door Engelfehen aldaar aangebragt en bafmettelyk 265.
(tusfchenpoozende) in Nov. te SI. in VI. 15. zyn deeze befmettelyk? 25. verdwynen in Jan. te Middelburg 35. Gal en Zinking te Veere in Aug. worden kwaadaartig in Sept. en Od. 5a. tc Sommelsdyk 102, in Dec. aldaar 104. in Jan. in de Willemftad; 112. in Febr. aldaar met krampachtige zamentrekking der ingewanden ib. in jWy en Aug.:te Schoonhoven 255.
(Voorjaars) ia
Maart tc SI. in K/. 12. cn in April ib. weinig te Tholen 67. tusfchenpoozende m Mrt» in de Willemftad 112. met belette ftoelgang in ^[prj7 aldaar ib* goedaartig in Mcyald. 112. als ook in Junf en July ib. in Jan., Febr. te Zevenb. ir5„ in Maart te Campen 228..
Ksïaapen (de HcerJ. G.)
ycrj



Vervolg van de Ziekten te Maajlricbt 217.
Kramp (Maag) in yan., Febr. tc Zevenb. 116.
Kbuseman (de HeerD.) kort* bericht aangaande den Roodeloop, die or£er het Regiment Orange-Vriesland in 's Hertogenbosch geregeerd heeft 188.
L.
JLfBDEBOER (de Heer Abr. ) aanteekeninge vah den Tliermometer, Barometer en Ziekten te Leyden 310.
TLeyden ( aanteekening van den Thermometer, Barometer en Ziekten te) 310.
Linden (de Heer J. B. F. van der) bericht van de Ziekten te Zevenb. 116.
Lon ge-wee in April te Campen 329. in Mey te Edam 317.
Looff (de Heer A. Pn.) bericht van de Ziekten enz. te Gron. 389.
Tv/r M'
J_V-Laagpynen in Nov. in de IVillemJiad 114. in April te Edam 267. zeer algemeen aldaar 368.
Jvlaandelykfche zuivering (opftopping van
dc) in yuny indeH^ï/lemjlad 113. in Sept. aldaar 114. in Oclober aldaar ib. Maandelykfche zuivering (overvloed van de) in April in de Willemjl. 112. in Sept. aldaar 114. in Oclober aldaar ib. Maart (welken Ziekten in) te Sommelsdyk 94. in de Wil lemjlad 112. te Zevenbergen 118. te Breda 133. te Nymegen 314. te Campen 327. te Steenw. 341. te Gouda 251. in 'sHage 304. teL«yc*en3ia. teAmJl. 349. te Edam 366. Maajlricbt (vervolgvan
de Ziekten te) 217. vIan (de Heer M. J. de> opgaave der Ziekten tc Nymegen 214. Menger (deHeer A.J.) bericht van de Ziekten te Purmerend 346. \Ieta(laJis ladea in yan.
te Middelburg 35. tey (welke Ziekten in) te Sommelsdyk 95. in de Willemjl. 113. te Zevenb. iao. te Breda 132. te Nymegen 215. te Campen 329. te Steenw. 341. te Gouda 254. te Rotterdam 266. in «jHage 305. te Ley313. deeze maand was aldaar aanmerkelyk doordegroote droogte ii.te^mj?.349.teJSd.36~7.
Mid*



<H- 453
iiiddelbarg (bericht van de Ziekten te) 34.
Milt and oli/e v. Ghert ( de Heer H. ) Lyst der Ziekten van Breda 131.
Moraaz (de Heer S. S. A. de) bericht van d e Zi ektcn te Sommtls-
. dyk 93.
Morbi biliofi in de Zomer te Hellevoet Sluis 107. met dyfenteria verzeld ib. in Juny te Weesp 3Ö1. '—u inflammatorii in het Voorjaar en in December te Hellevoet Sluis 107.-.
putridi in de Zomer te Hellevoet Sluis 107.
* ■ fub biliofi in julyte
Middelburg 41. Munnikendam ( bericht
van d e Ziekten te) 3 x 1.
N.
JNÏetelkoorts in ^ag. te Sommelsdyk 93.
Neve (de Heer Chr. de) bericht der Ziekten te Bergen ep Zoom
Noort (deHecr W. V.) doorgaande Ziekten in de Willemftad in.
Noort (de HeerJ. W. van) kort bericht van de Ziekte* te 0»d«w. HZ*.
O.
Oclober (welke Ziekten ïn) te Middelburg 44. neemen zeer fpoedig af ib. te Sommelsd. 103. in de Willemftad 114. te Zevenbergen 127. te Breda 134. te Nymegen 216. te Campen 333. te Steenw. 243. |* te Gouda 263. te Rofterdam 269. te 'sHage. 307. aanmerlyk aldaar door de fterften te Leyden 315. te Amfl erdam 355. te £dam 3^7. Oldenzaal bericht vaa de liggingen groote der Stad) 406. hóé verdeelt ib. Lyst der Ziekten aldaar 417, Ontfteeking der Baarmoeder in Aug. en September te Sevenbergen is5, ■' vanhetHersfenvlies in Mey te £dam 3^7.
—— Long in Mey
te Sluis in Vlaanderen 12. in December aldaar 16. in Juny July ia de Willemftad 112. in Ocfo£er aldaar 114. in Mey te Zevenbergen 117. in December aldaar 120» January te'/ Hoge 303.' in Mey aldaar 305. in January te Leyden 31 r. Valfche Long- in Maar/ te £aanj 355. r-Li' Zyde in Mey
N



<H? 454
te 5/«ix in Vlaanderen 12. January te 'sHage 303 in February ie Leyden 312.
Opftyging in January en Maart in de Willemftad f ii'. in Afey aldaar 112. zeer algemeen aldaar tot in November 114.
Oudenbosch (bericht van de Ziekten van de) 88.
Oudewater (berichtvan de Ziekten te) 343.
P.
JParotides een ge Volg van de febris miliaris "Axel 18.
Peripneumonia notba in Maart te Middelburg 37. in Juny aldaar 40.
* ..i.i Vera in
January, . February, Maart te West-Kappel SS. fine vel cum Pleuritide tc Tholen 65. in het eerfte tydperk te Bergen óp Zoomit. Vera &Spuria in hetvyfde tydperk aldaar 85. in July te Zevenberg.
: 124.
phtifispulmonalis in Jan.
■ Feb. Maart te WestKappel 53. in Jan. te Groningen 390.
Pleuritides in Jan. Feb. Maart te West-Kappel £3. Fera & notba tc
Tholen 66. in het «fffi fte tydperk te Bergen op Zoom 81. in het vyfde tydperk aldaar 8.5- in July te Zevenb. 124. in Jan. te Breda in Maart aldaar 132. in Mey te Campen 229* Injiammatoria in de Herfst te Munnikend. 381. in' Jan. te Gr»n* 39o.
Pui (de HeerM. S. du) bericht van de Ziekten te Campen 225.
Purmerend (bericht vaa de Ziekten te) 345.
R.
RbeUriiatieke Ziekten ïn Feb. te SI. in VI. 18. menigvuldig in AprH aldaar 12. in het vierde tydperk te Bergen op Zoom 85.. pynen in Ö£lob. te Sommelsdyk 102. in het "Voorjaar te Campen 227. in Juny ie Weesp 361.
Rbeumatismi in Mey te Sluis in Vlaanderen 12* in Nov. aldaar 15. in Jan. te Goes 55. itt yan te Steenw. 241. in April aldaar ib te 0u~ dewater 243. in April te Rotterdam 265. int Jan. te 'sHage 303. ia te Leyden 311.
Rood e loop in He rfst d e in het N. O. van VI. 97.
vee-



«C< 455
Véden aan geftorven ib. door de Poeder van JVedelius geneezen 29. duurt in het Land van Waas tot de maand Aprilzo, (bericht van) die in het Regiment Orange-Vriesland geregeerd heeft 188. de lyders werden op Papenbril gebragt, .waar door de Ca ze rn en zuiver en de Burgery van de fmet bevryd zyn gebleeven tot op het laats van Oclob. wanneer 'er van andere Regimenten deezen en geenen. zyn aangetast 191. het begin der Ziekten ib. hoe behand e It 192. by zommigen voldeeden de Ême/is de Rhabarter , met de Cremor tart. een Decoft. altbaa, de abforbentiaib. by anderen moeften opiafa enz. gebezigt worden ib. de Hik gevaarlyk toeken 197. dc geneeswyze 199. het Heulfap voortreflëlyk bevonden 205. in Aug. was de Ziekte het gevaarlykfte 207. % Sept. te 'sHage 207. Roodvonk hier en daar te Tholen 65. in het tweede tydperk te Bergen op Zoom 8a. in fik. iü 'fHage 304. in
Sept.' aldaar 307." fff Feb. te Leyden na. Roos in Mey te Zevenb. 116, in yan. tè Breda
Roos (netel) in tweede tydperk: te Bergen op Zoon: 82.
Rofendaal (vervolg vaa de Ziekten te) 103.
Rotkoorts in Sept. te SI. in VI. 14. in April te Maastricht 282. met tenesmi verzeld 219. en ging zomtyds tot Persloop over ib. de ' Tamarinden deed een byzonder nut 221. ia Sept. te 'sHage 307. in AprilteLeyden en hebben toegenomen ia Aug. en Sept. 313.
Rotterdam (aanteckeningen van de Ziek* ten te) 265.
Rotjppe (de«eer)aanteekeningen van de Ziekten te Rotterdam 36$.
S.
Sas van Gent (Ziektea van) 31.
Scharlakenkoorts in yan. Feb. Maart te Nym» 214.
Scheurbuik in yan. SU in VI. 2. in het Voorjaar te Berkel 271. ia tc Edam %66.



<X' 45* '>§
Schiedam (geen bericht ingekomen van) 270. Schurft in jan. te SI in ; VI. ii.
September (zeer veelen Ziekten in ) te S/. in cn zeer veelen dooden vooral onder de Militairen 14, 15. zeer veele Zieken te Sas van Gent Jt. welke Ziekten te Middelburg 43. te Sommdelsd. 101. te Zevenbergen 127, té
Breda 134. te Nymegen ai6. tc Campen 231. te Sfeinw. 342. te £0». 369. te 'sHage 307. te Leyden 315. te ^i/?^/ï. 355. te £dam 367. Scholten (de Heer C. W. R.) bericht Van de Ziekten van ifoorn " 35».
Schoonhoven (kort bericht van de gelegenheid, dc levenswyze, en de Ziekten van en tc 244.
Slaapziekten in den Oudènbosch 88. in Jan. Feb teZevenbergeniió.
Sluis in Vlaanderen (bericht van!) meermannen dan vrouwen geftorven waaren? g. meer Miiitaüen dan Burgers 6. door den invloed van de lucht
Sparendam (bericht van de Ziekten te) 323. j
Steenpokkea door Cou-1
vulfie voor afgegaan
in Juny te Middelburg 41. en in Jytfa ib. Stuipen by Kinderen in Jan. ze SL. ui VI. ir. in jan. té 'sHage 303. in fan. te Edam Swieten (de Hoogl.
van)'aangehaald 237, Swigt (dcHeerJ. van> bericht van Berkel en I Rodenrys 171. j Swingen (de Hoogl.
van) aangehaald 4.7. | Sudoriftt a voordéelig in de Influenza te Axel nadeehg in de febris miliaris 18.
,?!
Teering in Jan. te SL
in VI. 11. Toaldo (Abt.) aangehaald 4. Tusfis Ferina in Juny te Middelburg 40. in het derde tydperk te Bergen op Zoom 83.
V.
Uitflag in het Voorjaar te Munnikendam 381, Valiende Ziekten in
Kinderen in April,
Mey ,Juny, July, Sept.
in de IVillemJiad 112.
"3-
Variola fpuria in Afcy te Amjlerdam .249. haddei! by zommigen teej



457 •>»
veel overeenkomst tnet de Variola Vera
Veere (bericht van de
Ziekten tc) 5. VerJösfiing (moeijely-
kc)' in April in de
Willemftadi r 1. in Mey.
aldaar 112. Iff Sepf. al, ' daar 114.
Verkouwdheid in Jan. Feb. Maart tc Goes 56. in Jan- te Sommelsdyk 24. in het Voorjaar te Hoorn 3 23.
Vcrftopping van de Lever in Dcc te Sommei. •304. van dc Klieren
" in Dcc. tc Munnikend.
I Verval van Kragten in
^prj/ in 'sHage .305. Vingerhoeds ('de Héér,
A. D.) bericht der
Ziekten in den öV
denboscb 88. Vlaanderen (bericht van
het N. O. gedeelte
van) 20. Vlaardingen (bcrichtvan
de Ziekten te) 297. Vlisjlngen (Trouw- cn
Sterfiyst van) 3. I .Vlocijingen in Feb. te j Edam. 355.
W.
w
ater in de Borst in ' Feb. te SI. in VI. 11. "Waterkanker in ^pr<7 te Gampen 2s8. bet
middel by vanSwie-rtÈN tegens deeze kwaal opgegeeven is Van het grootfte niet 237-
Waterzucht te SI- in VI. h Jan. 10. in Feb. aldaar in Dcc; aldaar i5. in Dee, te Sommelsdyk. 104. in Oftoè. en iVov. te Zevenbergen 127. meer dan gewoon en zeer gevaarlyk in Jan. Feb. Maart tc Nymegen 214. Zee-Ajuin voldeed 'er niet in 2 r$i in Feb. te .Ecfoj?: 365. fa ^'r»7 aldaar 367/in Jut. aldaar jfi. in Jan té Groningen 390.
Weesp, Weesperkerfpel (bericht aangaande de Ziekte van)
West-Kappel (bericht der Ziekten te) 53.
Wiebkn (de Hcerf.H.) vervolg van de Ziekte Axel 18.
Willemftad ( bericht van de doorgaande Ziekten in de) rir.
Wtiïtd (de Heer S. de) bericht van Ziekten, te Middelburg 34.
Wormen in juny ié Bdam 367.
Z.
2üenuw - Ziekten in Jan. te Sommelsdyk 94; indeLentetejSerife.272. * Ze*



Zevenbergen bericht van de Ziekten tc 116.
-Ziekten (welke gewoonlyke te SI. in VU 17. menigvuldigergeweest te Rofendaat in liet Najaar dan in 21 Jaaren, en welk daar• de reden van is 143. gecne bcimettelyke vindt men tc Heusden . 154. algemeene van Schoonhoven 35^- hy~ zonderen aldaar 365.
Zinking-Hoest in Mey tc 'sHage 306. in Dec aldaar 308.
Zinking-Koortfen in Juny to Sommelsdyk 98. in July te Zevenbergen 132. In Mey te 'sHage 306 in Juny te Edam
367. . „
Zinking-Pynemn Ocl.
en Nov. te Zevenb.
127. in ^an. te UreaVi
igi. in Dec. aldaar
135. in het VoorjaaV te Hoorn 383.
Zweeren hardnekkige aan de fchaamdeelen in Maart in de WilU %xf. ia Mey aldaar nar. aan beenen in July aldaar ;
Zyde-Pyflen in JfpnV tö Campen 2.8.
Zydewee in Q8o&. te SI. in n. 15. ontfteekende in April in de Willemftad x 11. in y«ny aldaar 112. in Sept. aldaar in 23 *c. aldaar 114. in Jan. Feb. te Zevenb. 116. in Mey aldaar 117. in Oclob. en Nov. aldaar 127, in April te Campen 229. in ^fpri^ in 'sHage 305, in Mey aldaar it. in FA te Leyden gif. drooge in uipnï te Edam 367. in het Voorjaar te Hoorn