verhandelingen: over eenige ge wigtige stukken d e NATUURLYKE GODGELEERDHEID BE T R E F F E N B E, IN HET NE D E R DUITS CU EN IN HET L/1TYN GES CHREEVEN OM TE DINGEN NAA DEN P R Y 8- FAN HET STOLPIAANSCH LEGAAT. III. D E E L.- T E L E T D E N, By SAM. en |0H. LUCHTMANsj   REGISTER DER VRAAGSTUKKEN en VERHANDELINGEN Die in dit Dcc] voorkoomeiv Voor het Jaar V R A A G S T ü K Js het door het enkele licht der Rede Utoooghk, dat V niet * meer aan een God zyn kan ? weik is dat fj00>? ooit Volken of Wegeer en geweefl, Wèlke tot kennis van dl TnbatgT lekmm Zmdtr hebul* f*f » VER I A N D E L I N G E N» Prafefms, Difputano de quaeiW pofita- Ann. i77p. p"t. S'^^HnNGER' Sï-Tk;D^-VProfeforis in Academie Frmcöueruna Drfpuuüo,. qg. refpondetur ad propofitam Qnaeffionem AmTljjZ Pag. iof,. fcd?9n geWn, zonder behulp of fpoor eener Goly™Op£: Anonymi, f„b Synbolo Veiita index «h & obliqui. DMcrtatio in „,„ ,Pn.cc,Pnae Vtmm Dei probatione, expenduntur' vm^voAm-^ hXeSferRdigio,K ^cogSZrejS Pa£. 207.. J; de Kuuyff Verhandeling ter beantwoording van dezelve Vmge. Pag. 2/7.  R E G I S T E R. Foor /iet Jaar 178 3, VRAAGSTUK. ■€p welk eene zuyze kan het beft hetoogd worden 3 dat hit Scheppen van eene Weereldyivaar in. het kwaad toeslaat en is, ni&t' ftrydig zy met de Volmaaktheid der Godlyke Nutuur.. VERHAND-ELI N'GE' N.. Tos. Pap de FagaRas, PM. D. & in illuftri At'henuo Reform. Vafkr— helycnfi Profejèris, Difputatio qua demonftratur, non elTe contra naturam Dei perfedtiffirnam, cffccifle mundum., in quo. mala fijnt- Pag. 1.. J. C. Schwab Lngices 6? Metaphyfices Profejjbris in Aiêièmia Stufgar-dienfi, Solutio Quaeftionis, qua via & ratione optime demonftrari poteft, non elTe contra naturam Dei perfe&iffimam., cffecifle mundum 5, in quo mala infant-. Pag- 1 iP. Et", R. van Lier, PM. D. £5? A. L. M. Diflertatio, in qua disquiritur, quanam ratione optime demonftrari poffit, perfeStiffiraae Dei na— turae non repugnare mundum creare j in quo mala infunt, Pag. ijp. T. Spaan, Predikant tê Hoogmade, Verhandeling ter beantwoording van het Vraagftuk, op welk eene wyze kan beft betoogd worden, dat het fcheppen van eene Waereld , vaar in het kwaad' toegelaaten is, niet ftrydig zy met de volmaaktheid der Godlyke natuur, Pag. 18 W- L. Brown S. T. D. & V.D. M'. in Ecdefia Anglüana apui Trajeclinos, Difputatio de Fabrica mundi 5 in quo mali infunt, naturae Dei perfedtiflimae haud repugnante; Pag. 107. DAN.  DANIELIS WYTTENBACH, JN ILLUStRI AMSTE10DAMENSIUM ATHENJEQ PHILQSQPH1JE PROFESSOR/S, D I $ P ü T A T I O, Qua disquiritur, NUM SOLIUS RJTIONIS VI, ET OUIBüS ARGUMENTIS DEMONSTRARI POSSIT, NON ES SE PLURES UNO DEOS? FUERINTNE UNQUAM POPULI AUT SAPIENTES Q UI EJUS VERITATIS COGNITIONEM SINE RE FE LA TI O NIS DIFINJE, ' AD IPSOS PROP AG ATM, SUBSID2Q, HABUERINT? Quae xiii. O&obrïs MDCCLXXIX. LEGATI STOLPIANI Praemium reportavir. accedunt De eodem argumento Differtationes quatuor, quarum prima Latine a Cl. S. H. Manger, fecunda Belgice a Petro Verstap, juniore, tertia Latine ab anonymo, quarta Belgice aj. de Kruyff, funt confcriptse. LUG D UNI B ATAF 0 RU M, Apub SAM. et JOH. LüCHTMANS,   LEGATI S T O L PIA M ï C U R A T O R E S L 'E C T O R I. S. Él $-$iu*monls huius Ethicse , an detur prin- tiJit? cipium generah ex 4U0 ^ula ¥™W officia ita duet poffint , ut ea nunquam collidantur? quam ante quatuor annos ex Beati STOLPII inftituto, enodandam propofuimus, haec illave pars egregie, in variis Differtatiónibus ad nos transmiffis, fuit illuftrara; verum cum nulla tocum argumentum exhauferit, & pertraftaverit , palmam viftrici deftinatam tune temporis dare nobis non licuit, % % Proxi-  iv P R JE F A T I O. Proxime autem preterito biennio, felicioribus nobis efle contigit: plures ctenim in noftras manus pervenerunt Difputationes a Viris eruditïffimis confcripre; quas oranes typis lubentes vulgaflemus, ni modus numero eiTet faciendus. Quse premium reportavit, ftyli Romani elegantiam cum rerum pondere conjunchm exhibens , debetur Clariffimo WYTTENBACH, in IHuftri Amftekedamenfium Athenseo Philofophiam cum laude docenti. Huic quatuor alias Diflertationes fubjunximus, duas fcilicet Latine , & duas Belgice fcriptas. IIlarum prima; fe Auóïorem eie fignificavit Celeberrimus Man ger , in inclyta Frifiorum Academia Theologie Profeffor; pergratum nobis accidit, quoties talium Virorum nomina, inter illos qui de . ' pre-  PRiEFATlO. v prcemio St olpiano contendunt , recenfere conceditur. Altera Diflèrtatio Latina ab Anonyino fuit profecla, qui latere maluit, quam aliis notus fua gloria frui. Rerum praeftantiae unice intentus, ad diceudi rationem quibusdam in locis non fatis attendifle nonnuliis forfan videbitur. Duarum Diflèrtationum Belgicarum Auftores horas , quas honefta mercatura non confnmunt , in fcientiis bonisque artibus excolendis utiliter collocant: quales inter noftros cives plures dari merito ga udemus. In fubfequens biennium hoe problema propoluimus. Demonftretur nullum in Ethica Chriftiana ejje preeaptum quo fmguli cives in commodis fuis fequen- * 3 $? >  vi PRiE FATIO. dis. , & Principes in Republiöa , fecundum politices regulas , adminiftranda, impediantur. Ad illud fülvendum quicunque de fcientia morum , & de focietate butnana bene mereri cupiunt, invitantur. Pro more hic addimus indicem omnium Diflèrtationum , quas ad nos allatae, fuerunt , fecundum temporis ordiiiem quo illas accepimus. Martii 12. Latina. Symbolum. NU majus generatur ipfo, nee viget quidquam fimile aut fecundum. Hor at. L. 1. Od. 2. «— 25. Latina. Symbolum. rd naXa, Utrwx*. —. — Latina. Symbolum. Baud bene prafuerint multi. Rex unicus eflo. Junii 7. Belgica. Symbolum. La Raifan pour guide. — 9. Latina. Symbolum. Poft tenebras lux. Junii  PRiEFATlO. vu Jumi 10. Belgica. Symbolum. Neque tam efl acris acies m naturts hominum & mgeniis, ut res tantas quisquam, nifi monftratas, poffit videre; neque tanta tarnen in rebus obfcuritas, ut eas non pe. nitus acri vir ingenio cernat , fi modo adfpe* xerit. , Cicer. de Orat. Lib. UI. Cap. 31. —- 14. Latina. Symbolum. Divosque mortalesque turmas imperïo regit unus cequo. HöRAT. Latina. Symbolum. eU W «J„yg% , Qi yom vuna Tt]vK]dt. C a R m. ORPH. '— 22- Latina. Sint Symbolo. — 28. Latina. Symbolum. Veritas index fui &> ob- liqui. sp. Belgica. Symbolum. Wy weeten .... dat 'er geen andere God en is dan een. I COR. VIII. 4. — 30, Belgica. Symbolum. Certamen pramia magna movent. Julii 4. Latina fme Symbolo , fed adfcripto nomine Auctoris & loco habitationis. Julii  VI„ P R JE F A T I O. 1779* Julii 8. Belgica. Symbolum. Dominus de coelo profpexit fuper filios hominum , fi ejl intelligens aut re- quirens Deunt Non eft usque ad unum. Psalm jhii. 2. 3. D I S-  Pag. i DISPUTATIO D E Q U A E S T I O N E P O S I T A A N N. MDCCLXXIX. A Cumtoribus STOLPIANlS,K^ Clariffïmis. |jggg||||S um duplex fit kus, qua doftrinaTum praeïlangttgFj^ tia cenfeatur, altera, ipfarum , quae tradun- tur, rerum magnitude. & momentum , alj^^^^ ^ra » fcientiae firmitas atque evidentia; repe- riemus, neque doébinara ullam ab utraque hac laude perfeclam abfolutamque effe , neque doftrinarum effe eam conditionem, ut graviffima quaeque firmiffima fit. Enimvero, ne longe abeamus, quae poteft excogitari major graviorque do&rina, quam ea , quae in Divinae naturae explicatione verfatur ? Haec una inter omnes eminet, atque altiffima veluti arce repofita eft : haec mentis noftrae cogitationem a rerum humanarum fragilitate ac A ter-  a DISPUTATIO. terrena faece abdueit, fupra aftra evehit , & ad contemW plationera convertit ejus naturae, quae cauiTam atque fon* tem hujus univerfi continet: haec cum aliis difciplinis , tum iis maxime , quibus noflra nicitur felicitas , quae ad vitae morumque rationem & virtutis ftudium pertinent, robur ac firmamentum adjungit. Sed huic tali tantaeque doctrinae , qui certam fcientiae flrmitatem conciliare fluduerunt, quorum neque numerus eil exiguus, neque vituperanda voluntas : ex his igitur quotusquisque illud , quod fufcepit, perfecit ? Immo detrimentum etiam nonnulli doótrinae huic adtulerunt: qui cum omnes ejus partes omniaque placita uno Mathematicae neceffitads vinculo conftringere & complecti conarentur, bonis dubitandi, plerisque contemnendi cauffam. praebuerunt. Neque poterat, profeélo, ifto demonftrandi, five ftudio, live errore, quidquam. perverfius capitaliusque reperiri. Nam primo, Philofophiae munus derelinquebatur praecipuum: quod ejusmodi eft, non ut difcentes vana fcientiae firmitatisque fpecie ad affentiendum inducantur , fed Ut res perceptae ita tradantur, ut perceptae funt , cuilibet pretium fuum auótoritasque fua ftatuatur , certae'Ut certae , incertae ut incertae , verifimiles ut verifnniles proponantur , neque veritatis gradus turbentur. Deinde ad ipfius veritatis ftudium perniciofus erat ifte mos. Multt enim , qui Mathematicae demonftrationis fpecie fuiffent decepti , fuumque poftea errorera agnoviflent, commott fraudis indignatione, omnia fimul certa cum dubiis, vera cum falfis abjecerunt, atque totam adeo doétrinam repu. diarunt. Qno magis mihi enjtendum effe video, Clariflïmi Viri, ne obüm doótrinae huic univerfae , dum ejusparti fatis:  DISPUTATIO. 3 fatisfacere ftudeo. Igitur hanc difputationem ka fufcipianfcj non ut apud me jam conftitutum fit , quid evincere velim : fed utpofitis certis firmisque initüs , quodcumque ex iis jufta conclufione effeétura fit, illud teneam ac tuear, atque ut abjeftis opinionibus praejudicatis , unam ratio* nem, ad quemcumque me ducat exitum , fequar. Ceterum,quum quaeiTio a Vobis pofita, V.V.C1., duas habeat partes : alteram , ipfam rationum argumentorumque difceptationem 5 quibus efficiatur non plures effe uno Deo : alteram , explicationem opinionum , quae de hoe loco valuerunt apud gentes deltitutas divinae do&rinae luce, ut appareat, quantum ipfi fuae naturae viribus hommes in ejus loei cognitione icientiaque profecerint: dabitismihi, utfpero, hanc vernam, V.V.CI., ut primuin dicam de parte hiftorica. Habebit enim ipfa inventio cen< furaque argumentorum faciliorem exitum, fi prius expofitum fuerit, aliarum gentium de hac re fementia quibus initiis orfa quibusque gradibus progreffa fit. Omnis difputatio , quae via ac ratione fufcipitur , ab ejus rei, de qua agitur, definitione proficifci debet ; ne ejus vis & notio fludtuet, & fub uno quidem eodemque nomine , haud tarnen de una eademque re difputetur. Ac definitio ejusmodi, quae definiti naturam inteiïorem pate,faciat,,ut longe plurimarum rerum , ita Dei effici nulla poteft. Quare contenti fimus tali ejus attributo , quali tamquam certa nota fecernatur ab aliis omnibus rebus , quodque eam vim habet, ut, eo fublato , ipfa tollatur divina natura. Igitur in fumma varietate opinionum reperiemus omnes in eo confentire & confenfilfe homines, m üeum effe dicerent Naturam (vulgo fubjlantiam^ al A 2 ter-  4 D I S P U T A T I O. ternam, quae caujfhm moventem omnium rerum continent y eamque fumme intelligentem ac p otentem. Namut ceterum diffenfio fit maxima , utrura Deus fit corporeae naturae? nee ne , utrura fit effeclor materiae, an conformator tantum , utrum extra hanc rerum univerfitatem fit pofitus, an per eam totam diffufus, aut quaecumque tandem fit alia varietas ; omnes certe in eo attributo quod pofuimus, conveniunt. Et vere Laclantins, Inftit. I, 5, ar. con> memoratis- philofophorum de Deo opmionibus , ita pro* nunciavit. „ liomm omnium fèntentia , quamvis fit incev; j?. ta, eodem tarnen fpeclat 5 ut providentiam unam effe con' 3, ftntiant. Sive enïm Natura , Jive Aether, Jive Ratio ^ >r Jive Mem , five fatalis Necejfttas, fwe Divina Lex , fwe quid aliud dixeris idem eft' quod a' nobis dicitur Deus : nee obftat appeilationum diverfitas , quum ipfa ftgnificatione ad unum omnia revolvantur. " Neque vero moramur Epicureos , fimilesque üs homihes, qui Deum quidem non tollunt, nullas vero in condendo givbernandöqué mundo partes ei tributmt. Cum enim mundum fuae ipfum naturae neceffitate exiftere velint, nulia, omnino eauffa eft quare Deum efle dicant. ' Neque vero , ut plene conftituatur eauffa , fatis eft r rem de qua dicitur, f. fubjeclum deffnire : eadem eft ad'hibenda diligentia rei, de qua dicitur akero, f. pracdicato ut perfecte intelligatur , quae fit vis hujus enunciatioisis Deus eft unus. Quid igitur ? Num operam conftïmemus-inanem, ut unum quid fit definiamus', cujus notio & clara' eft & per fe ipfa evidens, & fimplex ut nullae fint ejus partes3 quibus ad notionem diftinftam ac defini^ tio-  D I S P U T A T I O. ~§ ticmem poffit redigi. Supereft igitur , ut ejus varias-fignificationes diitinguarnus, ab iisque omnem ambiguitatem circumfcribamus ; wè forte ©mnes eos, qui dicunt unum effe Deum, iisdem verbis eandem rem dicere putemus. Ac primo quidem omnis res quae en: vel effe poteft a Metaphyficis vocatur Una > eique tribuitur Unitas ea , quae proficifcitur ex principio repugnantiae , quo efficitur ut qüaeïïbet resficuna haec res, quae eft, neque aria & plures : neque vero haec eft ea unitas, quam hoe loco quaerimus.. Deinde Unum dicitur iliud , cujus omnes partes; penitus coëunt , ut earum nulla varietas fit, quam unitatem maxime in Deum cadere Veterum Recentiorumque monuerunt haud pauci. Tum enunciatio ka poteft accipi: mundum faét-um effe* f. moveri ac gubernari, non a duabus, tribus, pluribusve eauffis intelligentibus atque aeternisfed ab una ; ut non: etiam ftatuatur, utrum plures praeter hanc ejusmodi na* turae fint vel effe poffint. Porro ka interpretari poffu> mus enunciati'onem , ut ejus vim ad exiftentiam referamus, praeter Deum , qui hunc mundum fecerit,. nullam, aliam effe ejusmodi Naturam, feu, ut Dialeclice loquar, ex genere Deorum unicum exiftere indiuiduum. Denique vis enunciationis ipfam poffibilitatem complecti poteft; ut haec fit fèntentia, praeter Deum, qui hunc mundum feeerit , repugnare ut alia fit ejusmodi Natura feu ut idem Dialeélice dicamus , ex genere Deorum' unicum effe poffu bik individuum, & quae, praeter unum , eigitatione k> formentur, effe repugnantia. Nobis in argumentorum disceptatione ratio habenda erit pofteriorum enunciationum< masme quartae & quintaë. Hoe etiam in anteceffum mo' A 3 . mn  6 DISPUTATIO. nemus, nominibas Unicus & Unus quamquam alïquid varietatis adjunxerit vitae confuetudo apud Romanos , tarnen ia difciplinis eandem tribui vim. In qua fi quid mutabimus, luo quodque loco monebimus. PARS I. Jam primum omnium conftat, Veteres^ cum loquantur de mukis variisque numinibus , ex populari loqui opi* nione: cum vero fuam ipfi ex animo proferunt fententiam , tum vero ita ab iis pronunciari, ut apparaat , eos ftatuiffe, Deum quidem fupremum omnium rerum effe&orem ac gubernatorem , non effe nifi unum. Neque vero erat , quod ipfis eorum teftimoniis comprobarem , iilam iis placuiffe fententiam; nifi effent haud pauci , qui hoe in dubium vocarent. Quibus cum refpondetur, ejus fententiae veftigia per totam Veterum doótrinam expreffa effe manifefta ; ilii locos requirunt, ubi hoe diferds dicatur verbis. Cum adferuntur loei, hos illi continuo calumniamur interpretando , neque aliquid ex iis effici volant. Qua quidem contentione & partium ftudium produnt & antiquitatis ignorantiam. Horum alii omnem Philofophiam reprehendunc , ut revelatam religionem extollant : alii veterem Philofophiam exagitant , ut recentiorem laudent. At vero contra fe res habet; doclrina enim quaeque fua le praeftantia , non aliarum vituperio tueri debet. Igitur & Vos, V. V. Cl., recle & pro veftra feciftis prudentia, quod peculiariter de hoe loco diiputari voluiftis: & ego ita me veftrae voluntati fatisfaclurum fpero , fi., fa&o initio aft antiquiffimis Graecorum , hu-  DISPUTATiO. *r bujus placiti veluti hiftoriam per varias philofophorum faHsihas usque ad recentiora tempora deducam. Cognitis enim fententiis ejus genris , quae plurimos fecit in VuMophia progreffus , facile erit de reliquarum gentium cpiBionibus éxiftimare. lx numero eorum , quorum fcripta commemorentur a poftens, nemo eft antiquior O rphko, qui iVlyfteriorum rationem Graecis tradidiffe & verfibus adpofteritatem propagaffe fertur. Patres quidem Ecclefiaftici, quos in reprehendenda Graecorum Theologia , nemo facile nimiae lemtatis accufare poffit, aliquot verfusürphicos memorant quibus diferte enuntiatur Unus effe Deus: veluti eI? V aCrcytvjg' hk 'Uyova vrand rfe/x?^ qui eft apud Juftinuill M. Adhort. p. 15. D. & plerosque ceteros. Alios in eandem fententiam verfus ex .Patribus colle&os edidit Gesnerus in Fragmentis Orphicis: quos quidem omnes iis remittimus, quippe haud dubie profe&os ex p'ia Chriftianorum fraude. Hoe unum volumus, hos verfus, quamquam lpunos , ab Orphica do&rina non abhorrere. Primum quod ne Patres quidem iis ufl effent, fi res ipfa & ratio eos repudiaret. Deinde quod alii haud diffimiles verfus a certioribus laudantur fcriptoribus : v. c. auctor libri de Mundo, qui , ut non eft Ariftoteles , ita fatis eft anti quus:hic igitur ex Orpheoadfert: m* éj p^j Aks 8 otc *Ar* vtAnre^. Quem verfum laudans Plutarchus de Defect. Orac. p. 436*. D. ita loquitur de Orphica Phyfiologia ; cum duae fint in rerum natura omnis ortus cauffae , Mens efficiens atque materia; hi potiorem dun* taxat, nimirum Mentem cthbrabant, omni rerum explicationi adbibentes hanc rationem; m ifcfcft züg ^w, kdi  « D I S P U T A T I O. # c -r-Ttarca. mMmm caujjas vers naturelles ac necejjarlas fiedexerunt. Sunt quoque ex iis, qui ka recentiore tempore de myfteriis fcripferunt, ac fi ipfi fuiffent inkiati: ex bis' i«kur mulei funt , qui diferte in iis tradkam fuiffe doftrinam de unico Deo perhibeant. De quo quidem nee asfentimur magnopere , nee repugnamus : quamquam eam doctonam a myfteriorum ratione minime abhorruiffe putemus. Plerii funt Patrum librï verfibus Sibyllinis. lit L r y t h r a eae quidem S ib y l l a e , quam Trojano bello vixiffe, cujusque ex carminibus verfus circiter mille Romam allatos ferunt: hu]us igitur aliquot verfus adfert Laétantius Inft. I. 7.& in iis hunc, eI? &tès k mïji&tm*Qk* 4yfm<&» P'get reliqua exferibere, quae omnia funt in eodem genere : piR€t aiiorum Patrum locos adferre. Neque operae eft premm fententias proferre ex Graeco libro, quem ndem Patres & alii ad "antiquiffimum Aegyptiorum Philofophum t Hermen Trismegiftum referre haud dubitarunt. Scilicet Patres , cum Graecam Philofophiara exagitarent, in eaque Unitatem Dei multis manifeftisque teftimoniis confirmatam cernerent, quae repudiari negligive non poffent, ka fe cauffam fuam callidiffime afturos fperabant,. fi plura etiam Graecis , veluti Trinkatis aliarumque rerum cognitionem tribuerent, eamque ex commercio cum Judaeis & Aegyptüs ad eos fluxiffe contenderent. Igitur monumenta & vera in illam fententiam detorquebant, & falfa cupide arripiebant. Prodeant certiores auctores, & pnnceps eorum Homerus. Hic quamquam Deos ad humanam imbecillitatem informavk , tarnen Jovis imperium adeo fupra reliquos omnes  DISPUTATIO. $ ■omnes evexit, ut haec per totam-carminis rationem fèntentia dominari videatur, Deum quidem fupremum non £lTe nifi unum. Ne omnia ejus in hanc rem dióta exeïtemus; fatis habet auctoritatis vel unus locus II. O. initio, quo fuprema Jovis majeftas, fpecie informatur auguftiffiina. Igitur nee Patres dubitarunt, hanc Homero fententiam tribuere , & alios eo trahere locos: veluti Juftinus Mart. Cohort, p. 17. C. & Cyrillus Alex. contra Julian. I. p. 27. C. J Homero proximus efl Hesiodüs, cujus quin eadem Fuerit^ opinio , ipfum carminis ejus argumentum dubitare non finit. Cle'mens quidem Alexandrinus eum in iis nuwerat, quibus Deus aliquam fui cognitionem couéeiTerif, & verfum ejus de Uno Deo fumrao laudat Cohort, p.48, a' Non efl noftri inftituti Phyfiologiae Homericae Hefiodeaeque rationem uberius explicare. Satis eft animadvertifle , opiuionem eara fuiffe fapientioribus ejus aetatis hominibus, imperium omnium rerum Deorumque penes unum effe. Quod fi enim apud poetas , quorum intereft vulgi fe opimonibus accommodare, & res a fenfibus remotas corporeis imaginibus compleéti & fub fenfus revocare • igitur fi apud poëtam tam certafunt ejus opinionis indria • nae in aliorum flipienttim mentibus eam & frequentem & rnagis integram fuiffe, credibile eft. Antequam de Philofophis dicamus, videamus de PHErecyde, quifuit TheoJogus, quod genus interjeöum eft mter poetas & philofophos, profeótum illud ex Orphica difciplina. Pherecydis quamquam eft incerta aetas, tarnen quibusdam notis definiri propriis poffit. Nam fi verum eft., quod inter Antiquos conftat omnes, eum Pythagorae  I0 DIS PUTATIO. fuiffe magirtrüm, & fi R. Bentlejus rede ejusdem Pythagorae annum natalem refert ad Olymp. XL1II. fait Pherecydes vel aequalis Thaletis, vel paulum eo fenïor. Ejus libri hoe fuiffe exordium perhibet Diogenes Laertius T, 119. .Zivi [j.'tv w xgev©- us *« w %f<»v. Ubi «5 «a non effe mutandum in «iW cum If. Cafaubono , conftat ex aliis qui hoe fragmentum laudant, quos memorat Galeus ad Hermiae IrfiC cap. 12. Cum bis facit, quod ait Ariftoteles Metapll. XII5 4. QzpMvfys kc/a 'inpci rtvsg ro yivvljtrctv 7t^xtov a&s-ev TièU'crtv, yjy cl udyot. Ex ipfa Pherecydis fèntentia apparet , eum de prima eauffa movente .& intelligente ? quam Jovem vocat, ut de unica ftatuiffe. Veniamus ad Philofophos , quorum apud Graecos duplex eft univerfe familia : Ionica , profeéta a Thalete : & Italica, quae a Pythagora fluxit : quarum haud fcio , an unus fit fons in doétrina Pherecydea. Ionici maxime in 'exquirendis caufïis rerum naturalium verfabantur, & , ut ait Socrates apud Xenophontem AV^t?. 1, i,ii. 'órtas'a <~U y'inrdi r£v è^k»M, Quod minime ita eft accipiendum, ac fi omnia pofuiffent in materiae rerumque corporearum viribus , & nullam partem reliquiffent cauflae efficienti intelligenti. Nota eft fèntentia Thaletis vel ex Cicerone Nat. Deor. 1, 10. aquam ejfe initium omnium rerum; Deum autem eam mentem 9 quae ex aqua cun&a fingeret. Ut fallatur Auguftinus , Civ. Dei VII, 2. qüi ait, Tba. letem nil huic operi • ex mente Divina praepofuiffe : qui error inde natus videtur, quod Thales Deum , non extra mundi machinam pofitum , fed per eam totam diffufum eile voluit. Aliorum, qui Auguftini errorem feqauntur, opir  DISPUTATï O. i% opiniones difceptat I. L Bruckerus Hift. Crit. Phil, T. I. p, 468. Ciceronera fequuntur Minutius Felix cap. 19. &, Lactantius Inft. 1,5; quorum teftimonium in hac eauffa repudiare difficile eft : eorumque veram effe fententiani ipfa Thaletis ratio fignificat, cujus initia ducla funt a Phe« recyde. Qui fecuti funt Thaletem, non jonge ab ejus fen« tentia difcefferunt. Anaximenes vim efïïcientem tribuit aëri - quem ajebat effe & infinitum &, immeafiim 63 femper in motu , ut eft apud Ciceronem N. D. I, 10. Quod vero addkur eum gigni, eft ab Epicurei Veüeji fraude ; quippe alio loco Acad. II, 37. nil ejusmodi memoratur, neque etiam ab aliis fcriptoribus. Anaximander eandem hanc cauffam Infinitum vocavit. Sed nimirum hi diffentiebant a Thalete in eauffa materiali, in eauffa efficiënte confentiebant. At vero , ut de his dubketur, de Anaxagora certe dubitari nequit, qui £Cic. N. D. I, ii.} primus omnium rerum dtferiptionem mot urn mentis infinitae vi & raiione defignari & confici voluit. Quod hanc fententiam habere , viderunt homines docli : eum primum diferte motum atque ordinem rerum tribuiffe cauffae intelligenti tali quae non per totum mundum diffufa ^effet r. fed extra eum habitaret. , Ita enim pronunciavit : °OpS ■ KcivTa, %pj\[J.a.Ta, yv , v£s iïé avrd, Siypet ^ $ttxóa~f/.yiTe. vid. Plutarch. Plac. Phil. 1, 7. Sed notior eft res, quam quae pluribus a me verbis explicari debeat. Ï-Ia&enus de lonieis Philofophis, qui ante Socratem fuerunt, & rerum cauffam intelligentem ftatuerunt, & de ea ita locuti funt, ut eam unam , nee plüres, effe putarent. Quae fèntentia magis etiam celebrata uberiusque explicita eft ab ejusdem familiae alumnis, qui ex Socratis dffcipli- B % na  12 D I S P U T A T I O. na profecli funt. De quibus antequam dicamus, dicenduraS eft de Pythagoreis, a quibus hanc fententitim cl'are; diferteque expreffam reperiemus. Pythagorasigitur, qui rerum naturam numeris fignificare folebat, duo princiJ-< pia effe voluit, ex quibus omnia faóta effent, rqv mvdèct nnitatem , cauffam efficientem-; & rijfV nudïa dualitatemcauffam patiëntem & materiam, ex qua effingantur omnia a eauffa efficiënte, ita eft apud fcriptorera, qui vulgo Plutarchus pefhibetur, de Placit. Philof. 1,7, & difértius' adfertur a Diogene Ltfërt, VIII, 25. ex Alexandro, deperdito Hiftoriae Philofophicae fcriptore. Non eft quod doclorum hominum, in explicanda Pythagorae rnente, argutiasvel fequamur, vel referamus. Satis eft intellexrffe, hanc* ejus effe vim. Mundi cauffam efficientem effe unam: live, ut praeter eam nulfa alia fit, five non poffit effe alia: five partes ejus omnes- tam arcte fint connexae, ut unitasexiftat : five ka fit una, ut partes nullas habeat: harum igitur interpretationum quamcumque quis arnplecVatur, illud valeat neceffe eft, Pythagoram cauffam efficientem hujus univerfi, non in pluribus ejusdem generis individuis, fed in uno individuo pofuiffe. Jam vero hanc cauffam efficientem effe Mentem , eamque per totumr mundum diffufam (Cic. N.'D. I, n.}t, fed eam tarnen unieam, verbis affirmavk difërtis, quae exftant apud Clementem Alex, Adhort. p. 47. C. & CyriHum contr. Julian. I- ■g. 30. C. 'o ptv êt '*x «s fins vzreveStriv %. cktcs reis 2.l^X3TyJ, t£ kvkR® t'S?iev Geef eDSTt elg fïsy S peyi?^ V&j Xct6v7rtfTtp(&, y^i 0 KPJLTiW TCü TTctVTgs ' 'ól èt ■ a^Gt irofon 'Sfêfópmês *js Suvaptv: hi alii Dii adeo differunt a fummo Deo, ut ab eo creati fint, quales funt minores Dii apud Platonem in. Timaeo. Exftat etiam hocee The ar idae apud Clementem Al. Strom. V. p. 611. C. uia, 8\ #&iïw ovrm *%x£ filmen dxnQiVd- ftf** y^ ^ ^3 W\sW_, h n& fj/ovov. Philolai quoque diclum laudatnr a Philone Judaeo Mund. Opif. p. 23.. A. 'Wi yd^ t jyepdy aqXuv cl irdnw escg, eis, dn m , pévif*®* , du- w?t@- , «Tm£ c/*»,®-, &TBp@~ tm affljfr. Ne vero quis e mpbdoc lem, qui ex quatuor elementorum naturi* omnia eonftare voluit, iisque efficientem cauffam (pixiav, & interitionem m%<& , praefecit: hunc igitur ne quis putet, vel his ipfis quatuor naturis vim tribuiffe Divinam, quod dicit Epieureus apud Ciceronem N.. D. I, 12.- vel $<.xU auö Uxèi\ legat Ariftotelem Met. III, 4. & XII, 4. Pythagoricae familiae propago fuit fchola Ekatka, in qua X e n 0» pi-ia nes, quamcumque tandem vim adjunxerit Deo, eerto unum effe eum pronunciavit: vid. Menagius ad Diog» Laërt. IX, 10. & J. A. Fabricius ad Sextum Emp Pyrrhon. I, 33. p. 59. Locum ex ejus carmine piotulk Cle> mens Alexandr. Strom. V. p. 601. C. iv-y&tfrstièQaiï» e KoAo , Ojts SipcGs tgÏo-iv gugIïos xTi vltfftS. Hujus difcipulus ParmenïdeSj, quin fuerit in ©adem fèntentia , non eft quod dubkemus, B 3 Nam?  14 D I S P U T A T I O. £bm cumdicere-t, rerum univerfitatem compluribus contmeri orbibus • medio eorum cauffam tribuit efficientem omnis generationis ac Divinitatem, ut eft apud Stobaeum ja Phvficis p- 50. Neque temere huc refert fuperftuem ex ejus poëfi locum Clemens Alexandrinus Strom. V. p. (Jog. A. — dyuynrM $v W dvuteS-qóv tsii. OjKov , pxi/oyi' vU re ie, drppis ii' dy'wjov. Atque eodem. redit Zenonis acMELissi ratio, qui in eadem fchala clari exriterunt. Qüippe, tcfte Stobaeo Phyf. p. 2,, Deum dixerunt effe re lv, Kj 7rdv 3 póvev dï^sv. In magna veterum monumentorum jaótura, plura etiam, praeter ea, quae attulimus, fuperfunt indicia , ex quibus appareat, philofophos eos, qui ante Socratem & Platonem floruerunt, plerosque, in eo confenfiffe , Naturam eam , quae cauffam efficientem moventemque omnium rerum contineret, non effe nifi unicam. Verum , cum ex iis, quae diximus , fatis effeétum arbitremur , accedamus ad Socratem & qui ab eo fluxerunt philofophos, fi pauca prius de Euripide dixerimus. Hic Anaxagorae difciplina repletus, primus Philofophiam in hominum celebritatem & fcenam eduxit, multasque & dignas ejus fapientiae fama de fummo Deo protulit fententias: quas ne Vobis, V. V. Q., exhibeam , facit diligentia viri noftra aetate eruditiffimi ; L. C. Valckenarii , qui in Diatriba in Fragmenta Euripidis , immortali opere, hunc locum copiofe perfecutus eft: ejusque difputationis fummam , facere non poffum, quin ipfis Viri verbis referam : Deorum , inquit p. 36. quales a Graecis vulgo ■ colerentur , contemtor Euripides s unicum agnovijft v'ukiur Deum dvToQw , mentem puram, seternam , atque cideo injinitam , r.ulliusqw, rei indigam.: pon  DISPÜTATIÖ. T5' non ilte9 quae aliorum fuït opinio, Deum mentem effe een*, fuit y quae materiae velut infufa, ac cum Ma ar Be conjunct a , hanc molem inftar fpiritus agitaret : fed puram & a trateria longe femotam : cui materiae , natura fua quiefcenti & confujae , mens ifta Divina mot urn inciiderit atque or nat urn , creatrix coeü terrae. Coelum autem, five aethera, & terram , velut duo elementa confi ieravit, ex quibus omnia in hoe univerfo nafcerentur , & in quae omnia, cum viderentur mori , in fuum quodque refolverentur , eet. Et quoniam de Euripide diximus , ne praetereamus ejus in fcena focium, Sophoclem, cujus in hanc fententiam verba pallim laudantur ab Ecclefiae Patribus , Clem. Al. Strom. V. p. 603. B. & hinc Eufebio Praep. Evang. XIII. p. 680. D. jufïino Mart. Cohort, p. 17. D. & Cyrillo'contra Julian. i. p. 32. A. eïs t&ïs «a*?- S-vcqtriv eis W'V tcs 5 Os ès&vcv r £rst>£e, ^ ya'iciv petxyiv, Kcti ttcvtx %apo7rcv olfy.ci, xdnuM (ètdv eet. Equidem is fum qui certis fundamentis meam fuperftruere velim difputationem, non qui rationes vanas etiam cupide ampleótar. Itaque facile concedo R. Bentlejo Epift. ad J. Mill. p. 13. judicanti, hoe fragmentum ex fióti Hecataei fraude profectum effe : magis quidem iile propter alias cauiïas, quam quod opinionem de unico Deo a Sophoclis ingenio abhorrere putaret. Ceterum in eandem fraudis fufpicionem vereor ne adduci poffint Aefchyli, Menandri , Philemoms & Diphili fententiae , quae exftant apud Clementem Al. Str. V. p. 600-611. Prodeat jam Socrates, qui Philofophiam ex coelo in terram , & a rerum abditarum ftudio ad vitam & mores deduxit. Socrates igitur apud Xenophontem , quamquam  gtf D1SPUTATI O. .quam juftum putavit , fecundum patrins leges Deum colere; tarnen de Deo fummo , qui cauffam motus atque dcfcriptionis omnium rerum contineret , ita locutus eft, ut eum folum & unum effe judicaret. Ex multis locis duorum commemoratione defungar. 'A%oy.v. I, 2,17. dijce inquic, 0 bone vir, etiam mentem tuam, dum ineft in corpore , Mud ex .arbitratu fuo gubernare. Quamobrem exiftïmanium eft, Mam quoque fapientiam, quae eft in hoe Univerfo , omnia ita , ut ei videatur, regere ; non ocuJum tuum ad multa usque ftadiapertingere pofte , Dei vero oculum mn pofti omnia ftmul completli: neque mentem 'tuam, tam de rebus quae bic accidunt, quam de Mis quae in Aegypto. & Sicilia, cogitare pofte, 6? non non pofte Dei fapieniiam (t?v tS ftS ftuctuans : idque ex inordinato in ordinem adduxit: hoe tnim judicabat effe praeftantius. Fas autem nee e/l, nee unquam fuit , quidquam nifi pukherrïmum facere eum, qui effet optimus. Atque hic ipfe fummus Deus aüos creavit Deos, quos ita alloquitur p. 53°- 'H(}ec vQS $ui De0' rum fatu orti eftis attendite, quorum ego effettor fum & pater. Quae a me fa&a funt, mea voluntate manebunt indiffoluta ; quamquam omne quod vinclum eft folvi pojfiL Sed non redt urn eft illud folvi, quod bene vinStumfit. Sed quoniam generati eftis , immortales quidem & indiffoluMies non eftis. Nee tarnen umquam diffolvemini & mortis fatum fubibitis. Nam voluntas mea vobis eft major efficaciorque , aivitae perennitatem eauffa, quam vincula, quibus eftis turn , cum gignebamini, colligati. Ne quem vero fallat, nomen, 'Seïi non una' eademque fignificatione accipi a Platone. Nam & fummum opificem mundi eo appellat, & creatos ab eo gubernatores coebftium corpoium\ &exemplar ad quod mundus conformatus eft, & mundum ipfum. Sic etiam ipfe, quem Plato fequitur, Timaeus in libello de Anima Mundi p. 554- c- & ™ uh aidmv ii& op! ydf&, ™ dyrdvm > *, ywfayi . r TV  DISPUTATÏO. jo «ut» 3 6>cccrc6 <%*W eVn. Ceterutii in aliis Platonis libris multa funt, in hanc fententiam: velut Epiftola, quae fertur, tviKd TTclvTci, £ kxêiv®* ahi(&> cM&rat riïv xaA&v. quae verba Patres ita accipiunt, ut de Uno & vero Deo valeant. Et vero Leg. VII. p. 640. G. ubi ex fua ipfe fèntentia loquitur, vocat eundem rh fttym eétï Sed omidis reiiquis ejus locis, audiamus duos ex ejus fe&a Philofophos. Alter eftAfuLBjus Doétr. Plat. I. p. 3. ex quo ejus feuten tiae fumma cognofci poteft : Initia rerum tria effe, arbitrabatur Plato, Deum, & Materiam , Rerum que'Fortnas , quas tiUg idem vocat: —- Sed haec de Deo fen» tit, quod fit incorporeus. Is unus, ait, «Ve/H>6r£©- , rerumque genitor, omnium rerum extartor, beatificus & beatus, optimus, nihil indigens, ipfe conferens cuncla: fL Materiam vero improcreabilem incorruptamque commemorat: eet. Alter eft Maximus Tyrius , qui Platonem ita de fummo Deo fenfüTe pronunciat, Diff. XVII. eum deorum ho* minumque effe creatorem, omnium bonarum rerum effetlo* rem , Mentem purijfimam & a corporea [concretione r§4 mot urn. . Neque vero A r 1 s t 0 t e l e s, quamquam ia • multis rei bus diffenfit a magiftro Platone, in unitate Dei ab eo disfenftt. Quae quidem manifeftius ab eo expreffa eft, quam ut Patres, minime illi Graecorum laudatores, repuenare poiTent. Minucius Fel. XIX , 9. Ariftoteles variat, & adfignat tarnen unam pot eft at em. Nam interim Mentem, Mundum interim, Deum dicit, interimMundo Deumpraefictt. La&antius Inftitut. 1,5,22. Ariftoteles , quamvis 9 * fi-  m DISPUTATÏO: fecum ipfe dtfftdeat , etc repugnantia fibi & die at &> fentiat, in fummum tarnen Unam Mentem mundo praeeffe teftatur. Quod illi crivnen inconftantiae repetiverunt a Vellejo Epicureo apud Ciceron. N. D. I, 13. Ariftoteles qu». que in tertio de Pbüofophia libro multa lurbat , a magi* ftro Platone diffentiens (ita enim legeridum pro non diffentiens'): modo enim Menti tribuit omnem divinitatem: modo Mundum ipfum dicit Deum effe: modo quendam üliüm praeficit ; eique tribuit eas partes , ut replkatione quadam Mundi inoturn regat atque tueatur : turn coeli ardorem dicit Deum effe. . Sed facilem habent haec crimina refponfionem. Et primum illud eft tenendum, quod monuimus de Platone, nomen ew non unam conftanter ha- r bere vim. Deinde in libris praefertim Exotericis Ariftotelem fe ad populares faepius accommodafTe opiniones; Tum hanc reprehenfionem hoe ipfo nomine parum valere , quod fit profecla ab Epicureo Vellejo, qui canffae fuae inferviens alios philofophos libenter in erroris fufpieionem adducit. Porro , quod Deum Metaph. XIV, 7; minimal beatum atque aeternum vocat, quo nominé reprehenditur ab Achenagora Legat. VI, n. hoc iion ex fua ipfe fèntentia pronunciat , fed vulgari hominum opïnione ferri, dicit. In libro de Mundo, qui falfo tribuitur Ariftoteli , res tamen traduntur minime ab ejus doctrina abhorrentes ; ibi capite ultimo diferte dicitur Deum licei unïcus fit, varias tamen habere appellationes. Sed ex germanis ejus libris teftimonia petamus. Phyfïc. Anfc. Libro VIII. ita iocutus- eft de eauffa prima movente , ut omnia ei adjungeret quae in Divinitatem caderent. Cap-. 7. §. 6. probabile effe ait , Mam pMus effe w % 5r«»<«» cum  DISPUTATÏO. af cum propter rerum in hoe mundo confenfum , turn quod non definitus earum fit numerus , & una tamen fufficiat: & §. 7. rationes adferre conatur neceffarias ejus fententiae : Motum enim ejje aetemum & continuüm , adeoque unum : motum vero unum ejje non pojfe , nifi fi fit & unum quod moveatur, & unum quod moveat. conf. cap. 15. Et de eadem caufla prima movente difïerens Metaph. XIV. hoe jpfuui dicit cap. 7. eam immobilem ejfe ipfam , ejusqm naturam pofitam ejje in movendi aclione, non facultate : &' cap. 8. eam Mentem ejje ac Deum £? fumma felicitate praeditum. Hactenus egregie & confentanea ratione. Quid vero eft quod deinceps cap. 9, tot tantasque faciat cauffas moventes , quot funt genera motus , & fidetïbus ejusmodi cauffas tribuat , earumque fummam novem & quadraginta effe velit. Equidem faepius miratus fum, locum hunc adeo apertum ad repre> hendendum a Patribus fuiffe negleétum. Atqui talis tamque manifefta repugnantia vix in pinguiffimae mentis hominem cadat, nedum in Ariftotelem : quo , ne quid aliud dicam , nemo certe fuit acutior. Qui quidem hunc XIV. Metaphyficorum librum volunt effe eundem atque tertium de Phiiofophia, de quo Cicero loquentem facit Vellejum, Jiulla fatis idonea utuntur eauffa. Igitur aut ipfe hic locus falfo fcriptis infertus eft Ariftotelicis , aut interpretatione ad fententiae fanitatem revocari poteft. Quod age conemur efficere. Capite 6. univerfo mundo communeni & fimplicem motum adjungit, eum qui? fit in orbem. Jam, vero mundus ex Ariftotelis fèntentia eft unicus; vid. de Coelo 1, 9. Igitur hic motus, qui fit in orbem reliquos cornple&itur, & horum cauffae ab illiiis eauffa contt- C 3 flCfty  %a DISPUTATÏO. nentur, vid. cap. 9. Caufla motus qui fit in orbem dicitur Mens & Deus cap. 8. reliquorum motuum cauffae non item, cap. 9. Haec igitur caufla eft; fupremus Deus, de quo fcriptor de Placitis Phil. I , 7. Ariftoteles jlatuit , fupremum quidem Deum feparatam formam ejje (j. e. k^u-sm , natura quae nil habeat corporeQ fuperimminentem fphaerae univerfi, quae fpbaera eft aetbereum corpus; quintum ab Ulo vocatum. Qjiod corpus cum fit divifum in quinque fphaeras , natura quidem contiguas , mente vero & ratione feparatas , quamlibet fphaerarum animal ejfe arbitratur, & anima & corpore compofitum, quorum corpus quidem aetbereum fit , ac circulari modo revolutum : Mens vero immobilis , cujus natura pofita eft in ipfa ablioue motus , anima eorum eft. Quod fine dubio fumtum eft ex perdito Ariftotelis libro. Ceterum Platonici quamquam frequentes funt in Ariftotele reprehendendo, quod rerum Providentiam non unicam fecerit, fed inter plures naturas diftribuerit, nullam tamen hujus loei faciunt mentionem : veluti Atticus ap. Eufeb. Praep. E vang. XV, 12. & Proclus ad Plat. Tim. II. p. 90. Neque Juftinus Martyr, qui peculiari libro Ariftotelis placita evertere conatus eft, & p. 140. A. locum protulit ex Phyfic. Aufc. VIII, 7. ejus cum loco Metapnyficorum repugnantiam memorat: contra, alio loco^ ubi ejus a Platone diffenfum exagitat, tamen fatetur, Deum unum fummum ejus fèntentia con- firmari : 'a^/s-ctjAj/s iïuo d^x^i, ®tèv Xj vAïiv hvou) civitatum , fed aequalis iU lius eoelum atque terras tuentis &> regentis Dei. Atque, ut multis partibus , ita hac , fecutus ell Platonis andcri. tatera : quod reële animadvertit Laélantius Jnflit. I, 5,23: Fato, qut omnium fapientijftmus judicatur , monarchiam plane aperteque defendit, nee Aethera, aut Rationem ;: *«* Naturam, fed, ut eft, Deum nominat: ah eo Mundum hunc per je&um atque mirabilem ejfe fahricatum. Quem Cicero fecutus atque imitatus in plurimis, Deum frequenter confitetur ac fupremum vocat in iis libris, quos de Jutrfrfï) 1 £0qUe ngi mmdum «rgumentatur, quun,idfLoutatde Natura Deorum , hoe modo : „Nihil » fjrfaTuDe°: * 60 M^» «4 ne- » cefte eft. Nulh tgttur eft Naturae obediens aut fubjeclus i, Deus : omnem ergo regit ipfe Naturam. » Qiae verba cum fint ex fecundo de Natura Deorum & ex Sto5 o Ouamouam Z ^ ^ aCUte n°S aSere quamquam hac quidem n re Cicemni «. StoiciS Nilenin, ad STl^Z v-iLero . „ $Juid autem fit Bp,jc ;„ rn«rni^- ?r ■ at „ „ ■> J^eus tn Lon/olatione dsiïnit „ tclhgtpoteft, mfi Mensfoluta quaedam & libera fetre- D gata  ad DISPUTATÏO* „ gala ab omni concretiom mortali, omnia fentiens 6? mor Non alienum videtur ab hoe loco , monere , negligenter atque incaute agere eos, qui, cum oftondere volunt,, vanani nullisque rationibus innixam fuiffe Antiquorum de Pivina -Natura fententiam,. ejus rei: auclorem ipfum excitant Ciceronem ,. libro primo de Natura Deordim. Quis enim ibi loquitur ? Nimirum Vellejus Epicureus ,. qpi Divinam vim ab univerfi gubernatione removeret-, & cauffaefuae inferviens aliorum placita in temeritatis vanitatisque' fufpicionem adducere conaretur. Hoe in Empedocle fecit..' Hoe in Platone & Xenophonte. Hoe in Anaximene. Longum eft omnia recenfere, in quibus non verita» tem fecutus , fed accufatoriae calliditati malevolentiaeque obfecutus eftv Neque vero non frequens fuit haee opinio apud reliquos Romanos fcriptores. Exflat Valeril Sorane dictum quod ex Varrone meiuorat Auguftinus Civ.. Dei, Vil, 9. cujus quaecumque tandem eft: vis , haec; eo redit , Jovem unicum, & fummum effe Deum i Jupiter,, omnipotens regum r.erumque Deümqueïrogenitor Gsnitrixque Deum , Deus unus & omnik. ïpfüm etiam Varronem in eadèm fuiffe fèntentia?.ean>que difertis verbis prodidifle, non uno loco teffatur Augiüftinus Civ.. Dei IV, 9,. 31. X l X, 2 2. Jam quid fuppares huic aetati memorem poëtas ? Noti; funt is vulgus Virgilii verfus Aen. VI, 724. ducU illi vel es Pythagorica difciplina, qua Deus informabatur T m  DISPUTATÏO. ut qui per totam mundi machinam intentus eflet, five st Platone , qui & ipfe Mundo animam a fupremoDeo fa«dam adjungebat: Principio coelum ac terras camposque ïiquentes Lucentemque orbem Lunae Titaniaque aftra Spiritus intus alit, totamque infufa per artus Mens agitat molem & magno fe corpore mifcet,. Horum funt fimillimi Georg. IV, 221. Deum namque ire per omnes Terrasque tra&us mar is coelumque profundum, Quid porro psHoratianis fublimius auguftiusque dicï potuit de Jove. Carm. 1, 12 , 15. Qpi res hominum ac Deorum, Qui mare &> terras variisque mundum Temperat Horis. Unde nil majus generaturipfo, Ncc viget quidquam fimik aut fecundum. & Carm. III. 4, 45. Qui terram, inertem qui mart temperat -Fentofum & urbes, regnaque triftia, Divosque mortaksque turmas Imperio regit unus aequo. Da O vi-  %% DISPUTATÏO. -O v i d i u s. denique nonne mundi fabricam a Deo repetit, Metaraorph. I. 21. Hanc Deus & melior litem natura diremit. Nam coelo terras & ter ris abfcidit undas, Et liquidum fpijfo fecrevit ab aere coelum. G ra vis in primis Philofophiae auctor apud Romanos fait Seneca, qui Stoicam rationem de unitate Dei pluribus locis explicuit. Veluti de Beneflc. IV , 8. — hunc Naturam vocas, Fatum, Fortunam: omnia ejusdem- Dei nomina funt, varie utentis fua póteftate. Quaeft. Natural. II j 45. Ne hoe quidem crediderunt, Jovem qualem in Capitolio & ctteris aedibus colimus , mittere manu ful'fhina, fed eum dem quem nos Jovem int el li gunt, cuftodem re&oremque univerft, animum ac fpiritum , mundani hü* jus operis d&minum & artificem , cui nomen omne convenit. jFis Mum fatum vocat e ? Non errabis : hic eft , ex quo fufpenja funt omnia, eauffa cauffarum. Vis Mum Pro* videntiam dicere P Re6te dices : efl enim cujus confilio huic Mundo provideiur , ut inconfufus eat, & ablus fuos explicet. Vis Mum Naturam vocare ? Non peccabis : eft enim ex quo nata funt omnia , cujus fpiritu vivimus. Fis Mum vocare Mundum ? Non falleris: ipfe enim eft totum quod vides, totus fuis partibus inditus , & fe fuftinens vi fua. Idem Etrufcis quoque vifum eft : & ideo fulmina a Jove mitti dixerunt , qula fine Mo nihil geritur. Neque minus funt egregia ejusdem alia teiTimonia, quae ex per« ditis ejus libris fervavit La&antius InfHtut. I, 5,26. Annaeus quoque Seneca, qui ex Romanis vel acerrimus Stoi- cus  DISPUTATÏO. 50 cus fuit, quam faepe fummum Deum merita Idude proftquitur. Nam quum de immatura mor te difj'er eret. „ Non „ intelligiss in qui t, au&oritatem ac majefiatem judicis tui ■ „ rectoris orbis terrarum coeïique , & Deorum omnium „ Dei, a quo ifta numina, quae fingula adoramus & colU „ mus, fufpenfa funt." Item in Exhortationibus: „ Hic, „ quum prima fundpmenta molis pulcberrimae jaceret, & „ haecordiretur, quo neque majus quidquam novit Natura, „ nee meliüs,ut omnia fub duet bus fuis irent, quamvisipfè „ per toiumfe corpus intenderat, tamen miniftros regnifui ,9 Deos genuït. " Et quia in Romanis verfamur, non praetermittendus Stat jus, quiTheb. IV, 516. triplicis mundi fummtm Deum memorat, quem fcire nefaftum fit. In quibus verbis explicandis variae fuut hominum do&orum opinioncs. Mihi vel ad Myfteria vel ad imitationem Platoms referenda videntur. Plato nimirum Tim. p. 525. E. dixerat:^ rh pk è a-.^y tf, rëk rS vürfk ièpk rl *&w 5 W evp/vlZ «V yrdvrctg d^vvarov Aiy{v. quo loco pro dM- vet™ antiquitus «KpTly fuiffe in nonnulüs libris apparet ex verfióne Ciceronis de Univerf. Cap. 2. Atqui illum quidem .quafi parentem hujus Univerfitatis invenire difficile, & cum jam inveneris, indicare in vulgus nefas. Sequitur ut de Plutarcho dicamus, qui ut ingenib nemim eft poftponendus veterum fcriptorum, ita haud fcio an doannae copia & veritatis ftudio neminem habeat parem. Et hujus quidem fententiae cum multa in ejus fcriptis fint teftimonia , paucis, & quantum fpeciminis loco latis fit , utemur. In libro de Ifide & Ofir. p 377 F neque vero, ait, alii apud alios funt Dii, autfuiGrae- D3 cis,  3o DïSPUTATI O. €is, Barbark item fui, & alii feptentrionalibus, alii auftrïnk. Sed quemadmodum Sol, Lima, Coelum, Terra, Mare, eommunia funt omnibus, tantum aliter ab aliis appellantur; ita Unius Mentis hoe Univerfum temperantis vires, quae. omnibus rebus praefunt, pro varietate legum alias apud alios babent dignitates, alia nomina. Locus eft in eandem rem difertus in libro de Oracul. Defe&u p. 425- F. ■cujus fenfum obfeuraverat parvum vitium : Deinde, inquit, ft ftatuamus , plures ejfe mundos, quae tandem erit aecejftas ut plures fint Joves atque adeo (nam pro f4 legendum eft 2ij) in jingulis mundis princeps & Dux Deus, ratione & mentepraeditus qualis eft, nofter Jupiter,■ qui a nobis Pater omnium Dominus appellatur. Aut quid objlabit, quominus Jovis fato omnes mundi obediant, kq%e fingula infpiciat ac dirigat. eet. Ac de hoe Uno & Supremo Jove, funt ea, quae dicuntur p. 426. C. Nam Homericus ijle Jupiter non usque adeo longe oculos a Troja, in Thraciam & Nomades Iftri accolas intuens. Verus autem Jupiter pulchras habet ipftque convenientes in var iis mundis mutationes , non extra mundos pro/pkiens in infinitum inane, neque folum praetereaque nihil, quae nonnullorum fuit opinio , ionftderans, fed opera Deorum & hominum, motusque & converftones, fiierum multiplkes, contemplans. Porro nil gravius excogitari poteft iis rationibus diclisque, quibus Deo vindicat unitatem in libro de El apud Delphos, p. 303. ubi quamquam de Apolline loquitur, ita de eo loquitur, ut eum. pro uno & fummo Deo, qui nomine tantum a Jove reliquisque Numinibus dilferat, habere vi. deatur; cumque de unitate ejus naturae difl'erat, patet eam ipfam fuperftruaam eife unitati individuae, feu nümeri, ut  DISPUTAT ÏO. 3j ut eiTm Deus omnia quae in ejus naturam cadère poflunt finaal & femper eompleclatur,fibique femper unus & idem' fit,, etiam fignificetur , talem naturam ac vim non in pluribus fubje&is, fed in uno tantum, inefle. Itaque, ait, deeo quod eft, non licet dicere, fuiffe id aut fore: quae verla inclinationem ftgnificant atque difceffum ac mutationemT quae locum m EO QJJOD EST non habent. Sed ita eft' dicendumt Deus eft, neque vero eft in tempor e, fed in aeternitate immobili 6* experte mutationis ac temporis, qua nihil eft neque prius, neque pofterius, neque recentius.. Sed' mus cum fit Deus,, uno praefenti duratknk moment o Qhl t? w«) totam aeternitatem complet: & folüm Mud, quod m aeternitate eft, revera eft , non fa£l'urn r non futurum,, non praeteritum »''neque orfum, neque d(fitururnK Sic igitur Deus a nobis cum veneratione falutandus eft:: ES UNUS* Non enim multitudinem capit divina natura ya\ nc^d to S&cv Wiv), ut unusquisque noftrum, qui conftamus- congerie mixta 3, & infinitis diverfijfimisque affèclionibus, uï conflantur conventus ex varüs hominibus. Sed Mud quod: eft, unum eft; & unum eft Mudy quod vere efl: igitur Deus vocatur Sejus , nomine quod negat multitudinem'rquiai unus eft £sr folus. Neque vero praetereundus efl: Aristïdes, magwaehomo do&riaae & eloquentiae, Hadriani Imperatoris teraporibus.. Hujus in fcriptis, quae pervenerunt ad noftranx aetatem, exftat Hymnus, profa fcriptus oratione,. quo nu* men ac majeflas Jovis ita celebratur, ut princepspater r uex. Deorum hominumque , & folus atque unus ab omni aeternitate fuifle dicatur. Igitur ad hanc usque aetatem ab iplis inde incunabufe diferr  3* D I S P U T A T I O. difciplinarum, oranes, qui quidem divinam Naturam non penitus tollerent , conftanter hoe tenuerunt: Deum qui primam motus cauiTam contineret, non effe nifi. unicum. Neque fere , excepto Ariftotele, hoe argumenti conclufione conficere quis conatus eft; quippe rem per fe fatis manifeftam nil a demonftratione firmamenti requirere, ju-, dicarunt. Venimus jam ad ea tempora , quibus Chriftiani Patres doétrinam Evangelicam fcriptis divulgare, & contra reprehenfiones adverfariorum vindicare coeperunr. Quibus quidem fcriptis faétum eff, ut locus de Unitate Dei poftea traóhretur uberius ab iis etiam, qui alieni effent a Chriftiana religione'. Nam Patres, ut jure Phüofophiam reprehendebant, quod licet conftanter tenuiffet unicum effe fummuin Deum , tamen nullam vim habuiffet ad defigendam hanc opinionem in fingulorum univerforumque hominum mentibus: ita nimium etiam hoe in loco fe jactarunt, & demonftrationes neceffarias ipfi fuis ingeniis expromere conati funt. Quae demonftrationes quam habeant laudera, poftea videbimus. Nunc hoe unum volumus, Philofophos , qui his & fequentibus temporibus de divina Natura expofuerunt, copiofius de Unitate differere coepiffe j non quodcertiora firmioraque arguroenta, quam veteres, adferre poffent ; fed ne de praecipuo illius doclrinae capite, aut tacuiffe , aut obiter prodidiffe viderentur. Equidem haud ignoro , effe qui his de rebus neminis cujusquam eorum , qui 'poft Chriftum natum vixerunt, fcriptorum teftimonium valere contendant ; quippe quidquid bene dictum fit de divina Natura , religione, virtute, id ex libris N. T. fluxifie. Quos ego homines, etü pauca affirmo , tamen ab antiquitatis ufu prorfus alienos effe  DISPUTATÏO. n effe affirmo. Primum hoe temere fumunt, quod probare nequeunt, Eyangelii doéfcrinam , ut primum ab Apoftolis extra Palaeftinam dirïerri coepit, ita continuo ad omnium notitiam dimanaffe , ejusque magnopere aïiquam rationem habitam fuiffe ab hominibus do&is & philofophis. Sed ut hoe iis demus, quid eft in Seneca , Plutarcho , & aequalibus, quin idem vel docuerint philofophi ante Chriftum natum, vel ex eorum do&rina nafci potuerit ? Quod fi Seneca & Plutarchus legiffent libros V. & N. T.; effent profeéto in eorum fcriptis expreffa veftigia ejus leftionis. Nunc niilla prorfus funt. Igitur Veteres Plato, Ariftoteles, aliique ex faerjs libris fuam hauferunt Do&rinam 2 Sed quid eft , quod nu'llum apud eos .reperiatur Judaicae gentis indicium > Quid quod inter utramque doarinam tantum interfit , quantum unusquisque non imperitiffimus facile videt> At", inquiunt, Thales , Pythagoxas, Plato , cum in Aegyptum proficifcerentur , per ftanc_ opportunitatem cum Judaeorum doftoribus confabulati funt. Hoe nimirum eft ad fabulas confugere. quarum quidem vanitatem exploferunt omnes, qui vel pauliuum de his rebus judicare poffent; ex quibus unus adeo J. Clericus Art. Crit. Vol. L p. 28. & Ep. Vil. nobis iumcit. Verum fi hebetiores funt ifti, quam qui rationes percipiant, moveat eos D. Pauli audioritas , qui di ferte pronunciat Rom. I. 19, 2o , ad Dei cognitionem veniffePraeter JudaiCam 9 gentes * mtume honk^ PerEnimvero & has & alias rationes lubens praetermitterem , fi ad Vos dicerem folos, viros praeftantes acuuime, & quod in his rebus plurimum valet, antiquitatis  34 DISPUTATÏO. tjfü exercitatos. Verum , quum ea condirione dïfputem, ut fortaffe Veftra commendatione haec difputatio ad publicara notitiam perventura fit ,* video itttal a me- poftulari, ut uberiore hujus cauifae explicatione confulam quoque hominibus minus paratis vel a judicandi follertia. vet' ab antiquitatis fcientia. Primum hoe affirmamus , notionem unitatis Dei non adeo effe abditam & inacceffani , ut humanum ingenium ad eam eonfequendam non fatis ipfum habuerit virium, fed auxilio adduci debuerit divino. Veluti, notionibustrianguli auadrangulique cognitis, ipfa nos natura ducit ad' cognitioriem theorematis de quadrato hypothenufae. Et multi tamen reperiuntur , qui trianguli quadratique ratio* nem cognofcant , theorema de quadrato hypothenufae non cognofcant. Ita Divinum quoddam effe Numen pauci homines ignorant: illud unicum effe non continuo intelligunt. At, 'mquit , illud eft Mathematicae rationis , qua ex initiis reiiqua neeeflario confequuntur s illud non item. Concedo.. Sed nifi eft Mathematicae rationisDeum unicum effe ; eft tamen rationis vel Probabiiis, velMoralis , eerte rationis. Atque ita fe res habet, ut qua nobis ratione perfuadeatur Deum effe, eadem, fi explieetur,. etiam perfuadeatur , eum unicum effe. Quod quidem in conclufione hujus difputationis oftendere conabimur.. Eft haec fèntentia Horatii, Nee Deus interfit, nifi du anus mndice nodm Incident ; quam ille poëtis dixit, fententiam , nos ad philofophos referamus. Suis viribus hu> manum 'ingenium iutelligit Deum effe : fuis viribus- ejusdem inde unitatem colligit. Quid igitur eft, quod veluti mali poëtae , ubi res ipfa nobis exitum oftendit, Deum es  DISPUTATÏO. 33 ex machina inducamus. Quid quod non idem faciamus in iisnodis, qui magis etiam vel opus habeant vel digni fint vindice Deo : Qualis efl: haec ipfa noticia , Deum efle ; Ejus providentia mundum gubernari; Hominum animos efle immortales : Praemia iis & poenas poft: mortem parari: VirtUti effe ftudendum etiam quum damnum adferat^ Vitium efle fugrendum etiam quum utilitatem habeat. Igitur aut tota religio naturalis ex Divina revelatione repetatur : aut ü quasdam ejus partes fua bonitate confecutum eft humanum ingenium ; fit in iis partibus unitas etiam Dei ; quae profeclo faciliorem habet in« tellecftum inventionemque, quam illae , quas uiemoravimus partes. Sed liberaliter agamus. Demus, quod volunt, non nifi divino auxiiio hominibus innotuiffe Deum elïe unicum. Nimirum eos habemus adverfarios, cum quibus hoe quidem nobis conveniat: Divinae revelationis 9 praeter Judaicam gentem 9 aliam participem nullam fuiffe. Itaques oftendemus, illud quod ifti fumunt, notitiam unius Dei a Judaeis ad Graecos fluxifie , multas variasque habere & difficultates & temeritates. Et primum quidem, quid cauffae fuilTe dicamus, quare hoe unum a Judaeis ad Graecos manaverit , non item alias doclrinae theologicae partes : verbi eauffa , mundi creationem , eamque ex nihilo & fex dierum fpatio con« feéhm; humani generis ab unius viri foeminaeque conjugio propaginem ; & alia multa. Nam qui Graecorum Cosmogonias & ;Theogonias ex Sacris V. T. libris pro* feélas effe voluntne digni quidem funt noftra animadverfione: quippe qui ita difputant, ut incertum fit, utrum E 2 ma.  56 DIS PU T A T I O. magis rerum linguarumque ignorantiam, an fingendi Been? tiam miremur. Porro, notionum quae vel ab homine cum aliis hominibus, vela gente cum aliis gentibus communicantur,, haec eft ratio, ut non quafï nudae & fincerae tradantur, fed cum quodam veluti colore ,, contract© ab iis inter quos verfatae funt. Una eademque Philofophiae forma. r apud varias gentes varios habitus fumit : Unius ejusdemque rei notio pro varietate ingeniorura varie informatur , ut ft eam expreffam videamus , fimul veftigia appareant ejus gentis, in qua habitavit & a qua venit. Ita inartibus reliquis eft : veluti quum populus ab alio populo navigiorum fabricam didicit, hanc'ita didicit, ut appareat quo populo magiftro ufus fit , cujus in ea ingenium,. confuetudo, mores, agnofcantur. Quare fi notitia unitatis Dei a Judaeis ad Graecos manavit , neceffe fit' in ea reperiri Judaicum colorem, & veftigium earum virtutum3 quibus maxime Judaei vim numenque Dei cenfebant ; ut, v. c., fit ofor ilgnorum ; zelotypus, qui nullam praeter fe mimen eoli velit : ftator & acerrimus vïndex legum per Moyfen ïatarum : quarum profecto notionum ne umbra quidem apud- Graecos apparet antiquos. Habet enim eorum notio de unitate Dei colorem nativum és Graecum, minime vel peregrinura vel Judaicum» Quid autem interfit inter nativum & peregrinura colorem , cernere lieet fi philofophorum fententias de. unitate Dei compaïemus, eorum qui ante Porphyrium fuerunt , cum eorum qui poft eum fuerunt. In recentioribus apparet color ex judaicae-Chriftianaeque doctrinae notitia du&us: in anyquioribus eft patrius & nativus color,. & gentis veluti ima-  D I S P ü . T A T I O; 3/ imago, quae fins & propriis non slienis viribus , nitatur. . - . Et vero Judaei a confuetudine eum aliis gentibus tam pertinaciter fe abftinebant , ut haud facile notitia eorum ad exteras & longinquas regiones perveniret, Neque mereaturae fere ftuduerunt , nifi regnante Solomone i neque illa inaritima .itinera Graeciam verfus pertinuerunt : & ut hodieque fit, magis fpe&arunt ad opes congerendas,quara fanam religionem per.vulgandam. At vero, inquit,- non per ipfos Judaeos, fed ab iis per Aegyptios & Phoenices,. unitatem Dei acceperunt. At vero' nullae gentes graviori fuperftitioni & pejorrb'us de Divina natura opinionibus erant. deditae, nifi gentes illae aut certe earum vulgus, ex quo fere nautae & mercatores etiam fuerunt : earumque religio ineptiffimis iisdemque atrociffimïs continebatur officiis. Et tamen Judaeos, gentem fïmpilcem & incultam mire contemnebant Phoenices' & Aegyptii, hommes ut perverfe fentientes de Divina natura , ita exculti artibus & vohiptatum fubfïdiis. Hi ergo , tamquam mercem apud Judaeos quaefitam notitiam unius Dei, non in fuam ipfi regionem & patriam fed in Graeciam rmportarunt? Quid? Si quis in Sinam veniens, poftquam ejus gentis artes atque ingenium non fine admiratione cognoviffet, audiat narrari; Sinenfes; quamvis egregia multa invenerint in artibus- ac difciplinis omnibus , tamen unum effe Deum fua ipfos citate yidere non potuiffe : ejus enim rei notitiam cunr Sinenfibus communicatam effe per mercatores Tartaros^ qui eam accepiffent a gente Cofackorum , rudi quidem illa & inculta , fed Chrütiana tamen.. Hic igitur nonne fibi. E 3- v4  $1 DISPUT ATI O. Tideatut tale quid aiidire , quod , nifi continuo rejiciat ut falfum & ineptum , certe eo usque repudiet, donec Grmiffimis rationibus demonflratum fuerit ? Itaque profecfco & nos videmur de noftro jure concedere, cum contra ditos difputamus. Efl: enim potius eorum , qui rem novam & a verifimiKtudine abhorrentem nobis perfuadere conantur, eam demonftrare, quam noftrum., qui eam ne-gamus, rationibus refellere. Sed fuerunt, inquit, apud Aegyptios & Phoenices multi etiam fapientes viri , qui de rebus divinis verius judicarent , quam civium eorum vulgus. Scio. Atqui, inquit, hi ipfi fuerunt , qui notitiam unius Dei a Judaeis acceptam Graecis traderent. Nil vidi magis! Viri, quibus natura fatis tribuerat ingenii , ut populares errores & intelligerent & conteranerent , eodera ingenio non illud etiam inteiligant, quod natura in loco fi non aperto, eerte minime recondito pofuit , vim divinara potius uno nnmine contineri, quam per plura efle divifam. Quod quidem tam de Graecorum , quam Phoenicum & Aegyptiorum fapientibus affirmamus. Nifi forte putemus , eos non tantum valuifie ingeniis, quantum viri ex medio aevo haud pauci , qui errores publicae religionis au&oritate confecratos agnofcere potuerunt. Age vero, jam illud oftendamus, Judaeos poft Alexandri Macedonis tempora Graecis demum innotuifle , & in hiftoriarum monumentis, quae illam aetatem antecedunt, nominis faclive Judaici ne vefligium quidem extare. Multi ex Graecis, principes doótrina & ingenio viri, Thales, Solon, Pythagoras, Democritus , Platö , fapientiae du&i amore longinquas adierunt regiones, Aegyptum, Phoeni- ciam,  D I $ P U T A T I 02 ciam, Babylöniamv Quid igitur cauflae efl, quod in eorum vel fcriptis vel vitis ae rebus geflis nulla prorfus Judaeorum fiat mentio? Thaletis, Solonis &Pythagorae tempora incidunt in rei publicae Judaicae inftaurationem ex captivitate Babylonica. Turn Cyrus Lydos & Croefum fur> egerat: cujus res cum rebus Graeciae magnam fine dubio habuerunt conjunérionem; ut vix eredibile fit , Graecis faéta & expeditiones Cyri reliquas ignotas fuiffe, praefertim fapientibus ,. qui per eam Afiae partem peregrina-" bantur. Quare, fi mm Judaeorum aliquod nomen, aut fama doótrinae fuiffet apud' alias gentes , nonne Solon & reliqui," quos nominavimus, pro eo quo incenfi erant doarinae amore , quum apud Aegyptios & Chaldaeos verfarentur , ad vieinos etiam Judaeos acceffiflent ? Aut Homerus, qui fuit aetate Solomonis, florentifïimi ex Judaicfe regibus auclorirate & fapientiae laude ; Homerus igitur ••• qui fuit unus omnium poëtaruna doétiffimus ; qui exterarum gentium: cognitionem longinquis collegerat peregrina-tionibus; qui res cum quas ipfe viderat, tum quas ab aliis; fando acceperat, libenter per carmina eommemoravit 3 qui Aegyptiorunt & Phoenicum mentionem haud raro feeit : Homerus igitur , quod quidem ex ejus carminibus intelligi poffit, Judaicarum rerum nullam prorfus habuit notitiam. Qui Pythagoram cum Ezechiele collocutum efle volunt f in temporis rationibus turpiter errant & hommes multorum aunorum fpatio disjunftos aequales fadunt. Sunt adeo , qui Platonem doarinam de Trinitate' ex libris facris V. T. accepifle dicaut. Sed nü; efl tam meptum 3 quin ab iftis fingatur , f qui Graecam a Judaica, tónna repetant i quorum quidem eum nullus non pue*. ïiïb'  4o D IS P- U T A T I O. riliter ineptiat, iraperitiffimus quisque impudentiffimus eft ad fingendum. Mittamus Poetas , qui fere omnes & doétrina abundabant , & eam carminibus expromere atque oftentare folebant: ex quorum fcriptis , quae innumera profefto fuerunt, ne tenuem quidem umbram rei Judaicae confequi potuerunt, quicumque hoe agere coiaati funt.^ Mittamus etiam Philofophos, quorum ex ea aetate omnium principes fuperfunt Plato & Ariftoteles: cedo unum veftigium Judaicum ex eorum fcriptis ? Atqui Plato ipfe doftrinae caulfa in Aegyptum profectus erat. Et Ariftoteles ut erat in omni hiftoria-verfatiffimus atque curiofiffimu's, eum ipfum Alexandrum habebat, turn aiios ejus expeditionis focios , qui per literas' ei folebant fcribere , fi quid peregrinis in terris ac gentibus reperiffeiït , quod dignum Philofophi cognitione judicarent : hi igitur fi aut adiiffent ïudaeos , aut novum & memorabile judicaffent gentem effe, quae unum Deum coleret , nonne ejus rei Eotitiam cum Ariftotele communicaffent ? & erat profeclolocus Judaeis in copiofiffimo Philofophi opere, quo maxime quidem Graecorum , fed populorum tamen etiam aliorum quorumdam , res publicas defcripfit. Nunc neque in iis; qui ad nos integri pervenerunt, Ariftotelis libris , neque'in eorum qui perierunt fragmentis. , Judaeorum exftat mentio. : Videamus Hiftoricos , qui vel traftarunt vel attigerunt Aegyptiacas, Perficas, /& cum iis conjun&as res alias. Ex magno numero , duo foli , fed primarii , fuperfunt., Herodotus & Xenophon ; quorum ille eas ipfas regiones ftudiofe peragravk', &res, quas ibi vel ipfe viderat vel ab aliis acceperat düigenter memoriae mandavit: hic Per«!l fiam  DISPUTATÏO. 4i fiam & magnam partem vicinae Judaeis Afiae per militiam cognovit; hi ergo , cedo, ubi Judaeos memorarunt ? Neque vero magis qui perierunc, Ctefias, Eudoxüs, aliique multi Judaeorum mentionem injecifle videntur. Cujus rei certiffimurn hoe efl; argumenturn, quod Jofephus, & poft eum Clemens Alexandrinus, Eufebius, aliique Patres, qui omnia undique Graëcorum Scriptorum de Judaeis teftimonia cupide fblliciteque conquifiverunt , veri quidem fanique adferre nil potuerunt. De quo dicemus, pofteaquam de Alexandri aetate expofuerimus. Nam, quod modo di« ximus, Judaeos Graecis poft illam demum aetatem innotuifle , hoe non eam vim habet, ac fi tune Judaei continuo per Graecas gentes nomen aliquod habere coepiffent. Immo ita fe res habet , ut vel fic tamen tenuis & obfeura inter Graecos fuerit Judaeorum cognitio , donec^ eorum regio crebris Ptolemaeorum & Seleucidarum bellis ; frequentaretur, & coloniae in Aegyptum & Syriam deducerentur. Et primum quidem Scriptores rerum Alexandri, qui quidem fide digni funt , ad unum omnes de Judaeis tacent. Atqui hoe ipfum erat tempus, hic ipfe Iocus, quo Graeci ex diuturna fe ignorantia folverent, & Judaeos cognofcerent. Capta Syria, & expugnata Tyro, Alexander Aegyptum petebat : permeabat Palaeftinam , cujus una urbs Gaza valido munita Perfarum praefidio , ejus progreflum retardabat. Igitur quum ipfam Judaeam peragraflet, certe in ejus finibus per aliquod tempus Gazae expugnandae caufla moraretur, tamen illam gentera Alexander adeo neglexifle videtur, ut unice de Gaza expugnanda & Aegypto occu« panda cogitaret. Nam quod apud Jofephum eft , & qui F eum  42 DISPUTATÏO. eum fequuntur, pofteriores Scriptores, de Alexandri Hierofolymas adventu , tale eft, ut facile appareat, illud fictum effe a Judaeis, qui neglectum ignorationemquo fui aegre ferrent. De quo quidem , cum inter omnes conftat, qui reófce hifloricam fidem aeftimant ; mm ne plura dicam, facit diligentia viri praeitantiifimi, Baronis de Ste Croix, qui totam rem diligenter & acute expofuit peculiari Differtatiohe Gallice fcripta, Examen Critique des Hiftoriens tf Alexandre le Grand. p. 63. & fequ. & not. XIII. Mirum aliis, Judaeis non ferendum, videri debuit, nullam eorum mentionem factam effe a Scriptoribus rerum Alexandri, cum memorentur Dahae , Afpii , Malli , Sabracae, Arachofii, barbara & inaudita nomina. At Judaei fe fponte Alexandro fubjecerunt , ut nulla vi armorum ad verfus eos uteretur ; neque aliquid ageret, quod memorandum videretur Scriptoribus? At iidem Scriptores de iis etiam gentibus prodiderunt , quae fponte fe regi dederunt, neque earum ingenia , mores, res publicas, fis lentio praeterierunt. Verum efto : in hilioriis rerum Alexandri non magnopere locus fuerit Judaeis: habuit tamen , ut modo diximus , militiae focios doctos hommes & philofophos haud paucos ; neque tamen vei ipfi aliquid de Judaeis memoriae prodiderunt; neque cum Ariftotele , aliisve ejus aetatis Philofophis communicallè videntuiv Et quandoquidem hujus fententiae firmum habemus argumentum hoe, quod Jofephus veri fanique adferie nil potuit, cum demonftrare vellet Judaeos Graecis non incognitos fuiffe ; hoe quare fit, age, videamus. Apion Alexandrinus Judaeis novitatem exprobraverat , «üicens eorum nomen recens & inauditum ad aliarum gen- tiüïB  DISPUTATÏO. 43 tïum aures accidiffe , neque 'adeo multa fecula effe, cum in aliorum hominum ignoratione fufffet. Quod crimen diluendum fibi fumfit Jofephus duobus libris, & cauffam ita egit, ut ejus difputationis magna pars verfetur in reprehendenda Graecorum negligentia novitateque, & in coln'gendis Graecorum Scriptorum locis, quibus Judaeorum inentio fa&a effet. Jam illud non eft hujus loei, quaerere, reóte nee ne Graecis viciffim objecerit negligentiam novitatemque. Hoe unum intelligi volo , ita fe rem habere, ut, fi Scriptorum teftimoniis, quae Jofephus adtulit, fua conftet au&oritas, nil efficiatur, nifi forte unum alterumque Graecorum ante Alexandrum de Judaeis obfeuram tenuemque famam haufiffe ; certiorem notitiam tum demum ad Graecos delatam effe, pofteaquam ipfa Judaeorum regio crebrisPtolemaeoruraSeleucidarumque bellis frequentari coepiffet. Nunc vero pleraque talia funt teftimonia, ut jute poffint reprehendi. Primum L. I, 22. memorat, Pythagoram pleraque in»; ftituta & placita a Judaeis fumfiffe. Et quandoquidem ipfius Pythagorae nuilum fertur fcriptum , ex quo de notitia cum Judaeis quid colligatur, teftem excitat Hermippum. Clarus hic fuit hiftoriae philofophicae fcriptor, fed diu poft Alexandrum: vid. Voffiusde Hift. Graec. 1, 16, Quid vero eft quod ex Hermippo adfertur? nimirum hoe: x«&t# (&> h 'te? &t?@-9 ita reddita effent, Atque Me, inquit Ariftoteles, Judaeus erat; Ficinus ita legit, Atque Me, inquit, Ariftoieles Judaeus erat. Videatur Jonfius 1. c. p. 116. Palae- , ftinae quidem, ut idem notat, & maris mortui mentio fit apud Ariftotelem Meteorolog. li, 3. Judaeorum nusquam in reliquis ejus libris. Ceteri, quos excitat Jofephus , Scriptores, omnes poft Alexandrum fuerunt; ut non-fit, cur de iis multa dicamus. Plurimum tribuit Hecataeo, qui Judaeos haud exiguis ornarit laudibus. In Hieronymo haud mediocriter offenditur; qui, quum 'praetor fuiffet Syriae & diutiffime in illis regionibus verfatus, ne verbum quidem de Judaeis dixerit: & erat idem cum doctus homo, turn fcriptor fuccefïïonum Alexandri; quae profeéto erat ea hiftoriae pars, in qua fuus Judaeis debebat effe locus. Sequitur Scriptorum turba, qui Judaeorum é 7ia^yug mentionem fecerunt; quorum qui-  DISPUTATÏO. 49 quidem nomina duntaxat memorantur, loei non adferuntur, Theophilus , Mnafeas , Ariftophanes , Euemerus, Hermogenes, Conon, Zopyrion: * yd^ "tyayi, inquit, 'v*? ?, aki* V47(& CV flSVCTtjTl 1^ IctVrS fJLOvÓTYjT^ [AiVCtlV. ad qUCUl lOCUin confulendus efl Th. Galeus. Porro Simpliciüs ad Epicletum cap. 1. Unitatis naturam eandem efle docet ac naturam Boni & Dei: cap. 38. contendit cauffam efficientem primam & bonam efle debere & unam. Pro- clus Inflit. Theol. IX. fequ. TrcLvTd, rd 'oHra 7rf>'co~i(ri ~ïhr* fj.ia.1, ciïjUs v nrquTvs' quod ita demonflrare conatur, ut , cum probaffet , caujfarum progrejjum in infinitum certijfimam habere repugnantiam, inde continuo illud ejfcivelk, cauJJ'am primam unam nee plures ejfe. Aliis quoque locis de Unitate Dei difputat; fed ita, non ut demonftret, plures una primas cauffas efle non pofle, fed ut hoe tamquam conceflum fumat, & naturae unitatem Deo vindicet, i. e. in prima caujfa nullam ejfe partium dijlin&ionem. vid. Theol. Platon. L. II. p. 110. III. p. 123. ubi dicitur unitas unitatum, & Inflit. G 2 Theol.  52 DISPUTATÏO. Theol. cap. LXIJ. & fequ. Sic Sallustius in libello de DÜS & Mundo Cap. V. Ttjv 7r^dr>jv alnctv pi'civ ma\ -zeOtryi%et' TTctvTog yd(> TrX-^ag yyèÏTUf [n'ovag , ïïwdpet Ti Xj dyaBórnn Trdna, r.nd. Sic Longinianus apud Auguftinum Ep. 21. & 22.' Sic Damascius & Syrianus , quos laudat Galeus ad Salluftium. Sed Patres, ut fapientiores haberentur Philofjphis, Dei unitatein neceffariis etiam demonftrationibus confirmare voluerunt. Athenagoras quidem ejusmodi attulit commentum, quod a nemine intelügi pollet, neque dubitavit illud ita proferre, ac fi ex Chriftiana doftrina petitum efiet : Legat. VII. (p. 8. B. Ed. Colon.) "on rt&n k è| 4(>Z*IS ó £ vrank vrei^g QtU 5 èrcotri o"/.i^aê-^' "iv i^n™ x, rh Myirftov fativ $ nkwg. Nolim loquacem difputatiunculam totam referre ; fummam ejus exhibuifle , fatis fit: Si duo pluresve ab initio fint Dii; necefe fit, eos ejje, vel eodem hcorb» ™^r£), velpeculiari quemlibet loco In eodem loco ejfe non po funt. Non enim fi funt Dii, propterea funt fimiles : fed quia creati funt & increati , propterea funt diftmiles; nam creatae res funt fimiles exemplis ad quae factae funt. Jam primum quantum efl; faljaciae in hac una parte ? Dilemmatis disjun&a , non funt inter fe contraria. Nan h tS dv™ duplici ponitur fignificatione eodem loco & eadem natura. Quale igitur acumen efl: Dialectici, qui ita fyllogismum inftituat, fi plures fint Dii', necefe fit , eos ejfe , vel eadem natura , vel diverfo loco. Hoe quamquam efl: capitale vitium, mittamus : videamus reliqua. Nam illud fibi veile videtur : Dtos debere fimiles inter fe efe : fed hoe fieri non poffb ; propterea quod creati fimiles fint exemplis ad quae faöli fint; increa^ ti  DISPUTATÏO. 53 ü diffmiles, quippe ad nullum exemplum fadti. Quale hoe rurfus eft acumen , tacite furaere, Deorum partim ejje increatos, partim creatos. Deinde fi funt increati, neque ad exemplum faéti, quae tandem propterea erit neceflitas, ut dilTimiles fint. Sed ut in hoe loco eft Platonicum -s^Wfia, ita eft' Ariftotelicum in fequente. Nam ad alterum dilemmatis disjunétum progreditur : fi vero, inquit, quilibet Deorum efl peculiari loco; ubinam erunt reliqui ? ham hujus quidem mundi creator hunc mundum occupat , ut in eo nïitti praeter eum Deo locus ejje pojfit. Erunt s igitur reliqui Dei extra hunc mundum. Hi fuum quisque mundum hahent , vel non hahent. Non habent; nam omnia compleBitur Mc Mundus, neque ejl quidquam praeter eum. Qiiare neceJJ'e fit; reliquos Deus ejje in nihilo ; quippe cum nihil fit in quo fint, i. e. cum nullum fit fpatium in quo degant. Ceterum ut fuis fcilicet numeris abfoluta effet demonftratio , hoe etiam ei inneótitur , non ex partibus conflare Deum , & idcirco unum ejfe. M elius in hoe loco verfatus eft Tertullianus contr. Mardon. L. I. c. 5, cum eam rationem adtulit, ji plures ponantur Dii, quare certirn quendam numerum ponamus, nullam fore caujjam. Sed aliud quoddam non fatis acute ab eo dictutn eft: Summum ejfe Deum, quia non haheret aequakm; igitur non ejje duos vel plures fummos , feu Deos. Longam etiam demonftranda hac fèntentia orationem confumfit Lactantius In ft. 1, 3. cujus major pars non eft conjuncla cum noflra difputatione ; quippe in eo eft argumento , ut confutentur opiniones , plebis, quae Deos colebat eos , qui vulgö ferebantur. G 3 Al-  S4 DISPUTATÏO. Altera pars hüc reJit: fi plures fint Dii, necefe ejfe, ut fuos quisque fines transgredi non poft; aut fi transgresfus fuerit, fuis alterum finibus pellat. Atque hujus dilemmatis alterum disjunótum tollit , cum oftendere conatur, fi unicuique Deo fuae in Mundo adminiftrando effent partes, fore ut diffidia inter eos ac rixae oriantur. Igitur unum fummum esfe , qualem Graeci aliaeque gentes Jovem informasfent. Alterum vero disjunótum , Deum 'fuos .quemque fines transgredi non posfe , inta&um relinquit. Hoe cum fit magnum argumentationis vitium; aliud, neque levius illud , in principio commiflum eft. Nam in expofirione, f. prima enunciatione dilemmatis, non omnia, quae in eam cadere poffunt, disjun&a enumerantur. Poffitenim fieri, ut noliet fuos quisque Deus egredi fines, vel cum egrefius fit, tamen aliorum imperia Deorum non turbaret. Satis eft , quod de Patribus diximus , fpeciminis caufla. Quare fiquid ab aliis, vel a doftoribus Scholafticis, ad unitatem Dei demonflrandam allatum eft, quod quidem di. gnum fit commemoratu, hoe fuis quodque locis fecunda hujus Disputationis parte compleétemur. Nam hac quidem parte hoe unum nobis eft propofitum, ut cognofcamUs, quantum in fcientia unitatis Dei profecerint eae gentes, quae caruerunt Divina revelatione, & fola ufi funt naturaii follertia ingenii. Atque cum expofuerimus de Graecis, qui omnium confenfu plurimos in Philofophia progresTus'habuerunt, facile de reliquis gentibus inde poterit exiftimari: ut fatis fit breviter & univerfe de iis monuifle. ■ Et Aegyptii quidem, qui tanta floruerunt fapientiae laude, ut vulgo perhibeatur artium difciplinarumque ratio ab  DISPUTATÏO. 55 ab iis & inventa & cum aliis gentibus communicata effe, tamen cum in univerfa Philofophia, tum in ea ejus parte, quae eft de Divina Natura, ne comparandi quidem funt cum Graecis. Difficile eft de rebus Aegyptiacis judicare, quanquam muki fint noftra aetate, qui judicent. Sed concedamus illud, quod eft apud Plutarchum de If. & Of. p. 359. D. & Porphyrium ap. Eufeb. P. E. III, n„ Cneph apud Aegyptios fuiffe Deum non creatum, effe&oremque hujus Univerfi: non eft en^m quod horum Scriptorum aucloritatem repudiemu?. Concedamus etiam ea quae hanc in rem disputantur a Jablonskio, viro eruditiffimo, Panthei Aeg. L. I. cap. 2. & 4. quamquam credibilius videtur, hanc ipfam de uno creatore Deo fententiam a Graecis ad Aegyptios fluxiffe, quam ab Aegyptiis ad Graecos. Sed ut haec concedamus, nullo tamen modo cum Graecorum copia & ratione in hac quidem doélrina conferri posfunt Aegyptii. De Aethiopibus exftat locus Strabonis Geogr. L. XVII. p. H77. Gilv -j voy,i(iscrt tcv dêdvafov tStov S' facu cqncv fUf tIv avdmpit nva, £ £ a-atf' dg % to jtoaJ r£g tvepskctS g /^cnW? Bt£g n^gacn , & t£tuv lig fBfi (Suo-iXUg ncivèg em4vx¥* /M/j trar^s g (pvXctxctg , rxg fotirkè Miug roïg h 7ra4ê-  & DISPUTATÏO. .ftrandrftudio himium indulgeant. Ita enim argumentatur Inflit. Metaph. §. ,927. Schok I. „.Nullus B.wum, fi plu„ «a ere der ent ur , ia neeeffario babêret, $hh£ habet. Cum 11 enim plures Mi Dei ab jokte fimiles & aequales ejfe debeU re;?! , unus propriet at es alter ius peraeque. habere pojfet ac habet faas. Fac e. c. duos esje Deos A. & #., erunt quoque duae omnipotentiae X. tg % Jam Deus A. cui " competit omnlpotentia X., >aeque habere posfet qmmpo' tentiam T. ac habet omnipoientiam X. Si hoe , . Deus A ]] omnipotenüam fiT, quam habet , -fion haheret necesfaria e (§.103,) Et ftc etiam de reliquis proprietatibus argu£ mentari lieer et. Itaque hoe ipfi 'tollitur- abfoluta Dei l, neceffitas, quam fupra §. 904. adfiruimus. " Non efl: quod paragraphos etiam exhibeam \ quae ab eo citantur; ita enim ab uno ad alterum abiegarer , ut haud.exiguam partem ejus compendii referre neceffe effet: fuas habet haec arguuxenc.atio easque capitales labes. Etenim. fi plures Dii fimiles & aequales ponantur-, quilibet necefl'ario fuas virtutes habebit: quare '? quia falfum efl: quod Schuberto placet , alterum, Deum peraeque virtutes alter ius Dei habiturum effe , feu 'habere poffè. Nam per Princi» pium repugnantiae , quaelibet res efl: illa ipfa res quaeeft • atque huic legi fubjedae funt non tantum res non rieceffariae, quibus exiftentia contingens tribuitur, fed Natura neceffaria f. Deus. Igitur, ut v. c. Cajus fua habet attributa , & item Lucius , quamquam haec attributa fimilia & aequalia funt , neque alterius ab altero divelli pof. funt attributa., & m alterum conferri, non magis quam Cajus effe poteft Lucius, & Lucius contra Cajus : ita eandem habet repugnantiam, poime Deum A peraeque virtutes Dei B habere pojfe , quam habet fuas. Alia  DISPUTATÏO. g3 Alia efl ratio Kantii, viri ncuti & elegantis, nee üh tamen certa , quam prodidic Libro Germanice fcnVo mtm^:m Haec eo.redit, Deus (f. Ens neceffarium\ continet ultimam cauffam posfihlitatis omnium aliarum rerum ; igitur aliae res omnes in tantum funtpjoffiUles, in quantumab eo Ente necesfario, tanquam a causfa ,proficifcun~ ■tur Igitur non plures posfunt 'esfe Dii; f. plura Entia necesfaria. Primum in notione Poffibiiitatis informanda hoe no-* mine reprehendi potefl Kantius, quod eas res tantum ad poffibilitatem rerert., quae ad exiltendam pervenire.poffunt» quae efl externapoffibilitas, non illas etiam, quae fibi ipiae non repugnant , quae efl interna poffibilitas. Sed hoe ei concedamus ; aliud eft vitium. Nam ita Kantio dicendum fuiffet: Ens necesfarium continet ultimam causfam posfibilita. tis omnium rerum y quae non fmtnecesfariae : hoe conceditur, quia efficitur ex definidone Entis neceffarii • alterum non item. Nam ponamus plura effe Entia neceffaria, m his ultimam cauffam poffibiiitatis habebunt res non neceffariae: tantum efficitur-ex definidone Entis neceffrrii non plus : igitur Kantio deraonftrandum fuiffet res"non ■necesfanas non posfè causfam posfibilitatis fuae laberein phmbus Entibus necesfariis. Itaque manifeftum efl vitium , quod vulgo a peiitkne priucipii appellatur Cum enim debeat effe eauffa neceffaria rerum poffibiiitatis ex-ternae f, exiflentiae, tacite & clanculum ponit, eam cauffam in unico iubjeclo in efle. Igitur eodem laborat vitio illud quod fubjungitur; „Fac, inquit, duo esfe Emia „ necesfaria A. & B. efficitur per difinkionem \ B pro. „ pnrea esfe pos fe , quia causfam /ham pofüam habet h „ A. Igitur B. per hypothefm erit necesfarium \ & per „ de-  *4 DISPUTATÏO. „ defmithneiti non necesfarium; unde eftjciturduovel ]l plura Entia mees/aria esfe non posfe. " Quid igitur cfficitur hac argumentatione ? Nimirum Definidonem & Hypotheün fibi inyicem repugnare. Si Definitio vera fit, falfa erit Hypothefis , feil. Duos esfe Deos : fi vero falfa fit definitio , nil impediet veram elTe Hypöthefm. Jam vero definkionem Entis neceffarii' modo monuimus hoe ijomine effe reprehendendam , quod ex petitione princi.pfi du&a fit , eique ea vis a Kantio tacite adjungatur, quafi tantum in unicum'fubje&um cadere poffit. Nam-, Hut concedamus, Ens neceffarium effe illud quod cauffam poffibiiitatis reliquarum rerum non neceffariarum contineat; tamen illa ipfa eauffa utrum in pluribus individuis C f fubjeclis, fubitantiis) ponenda fit, an in unico, per definkionem minime conficitur. Vidimus igitur, Clarkium atque Kantium in externa veriatos effe necesfitate , Schubertum in interna ; neutrum tarnen eorum eviciffe, illam vel hanc neceffitatem in unum duntaxat fubjectum cadere. Ceterum duo haec neeeffitatis genera mirifice confundunt philofophi 3 inter quos, ut alios omittamus, egregii etiam funt viri: veluti Reimarus in libro Germanice fcripto W &cuu&m(ïen 2Baf»-f;d«tt D« natüt* H$en mm, Sed. IV. §. 2. „ Unitas Dei, inquit, often■ di etiam pot eft ex ejus necesfitate. Unum enim eft necesfarium ; quippe necesfe eft ut fit Ens quod ipfum fui „ causfam contineat. Jam vero , fimulatque ab unitate „ difcesferis, nulla eft causfa, quare duo, tria , vel qua9, tuor, centum aut mille fint." Luloffius Theor. Theol. iïat. §. LX. fecundus, inquit, tertius , eet. Deus foret fuperfluus, adeoqus non necesfaria exiftens. Nititur vero haec  DISPUTATÏO. 65 haec argumentatie- ambiguitate vocis necesfarius , atque adeo fyllogismo quatuor terminorum : Quodcunque non eft necesfarium , non eft Deus ; Dii omnes, excepto unonon funt necesfarii. E. Unus tantum eft Deus. Jam manifefta efl: fallacia : in propofitione neceflarius dicitur interne , is qui afe ipfe eft : in aflumdone, externe, nimirum eauffa rerum exiftentium. Neque hoe vitium effugic Cfufii acumen , in libro , cui nomen dedit Qrwmirff H-fïofJjTOenbtget: S53a(jr(KtKtt. §• 245. S E C T. II. De argumentis quae ducuntur .ex Poffibilitate. Huc perdnet Wolfii conclufio Theol. Nat. P. I. §. 1107. Quam ille multis verbis expofuit , eam nos breviter comple&amur, cum noftra voluntate, turn fmium, quibus inclufi fuinus, neceflitate. Sed ejus conclufionis vis huc redit : Unus duntaxat posfibilis eft Deus. E. Unus duntaxat Deus exiftit. Non efl: quod conclufionem in dubium vocemus. Sed propofitio quornodo demonflrabitur ? Ita fodes ! „ Si plures fint Dii, necesfe eft eos inter fe aequa„ les & fimiles esfe. " Audio , & quamquam duftum fit ex principio Indifcernibilium, (de quo nunc quidem nondum nobis conftat, fed infra exponetur) tamen non repugno. Sed quid inde efficies ? Accipe reliqui : Quae res funt fimiles & aequales , illis omnibus una eademque r.efpondet idea; igitur ft fpeclentur in fiatu posfibilitatis 9non X funt,  65 DISPUTATÏO. fuM nik ^ica res. ' Jam vero hinc confeqiiüur, unicam Dei 'esfe posfibUitaiem. Cumque in Deo posfibihtas causfa «te clarum profecïö eft , unam duntaxat esfe exiftenüam Dei f. unum exiftere Deum. Primmri eft ërror in his verbis frequens Më per totam- fcholam Wolfianam , urrei idea & posfibilitas confundantur i cum tamen Poffibilitas nil aliud fit quamabfentia repugnantiae, f. cöhlenfus attributorum, quo efficitur , ut haec attnbuta m unum fubieétum cadere poffint s ideam vero ipfam dicimus quatenus. eam cogitatione tenemus r igitur idea rer cfficitur quidem partim ejus poffibiiitate , fed ita ut accedere debeat certa quaedam & natura & conjunóbo horum attributorum : & res quaelibet fuam. ipfa fibi propnam habet ideam , poffibilitatem vero communem cum ommbus aliis, Sed hoe non impedit > quo ' minus concedam,, Dei posfibilitatem esfe unicam, &,. fi volunt , exiftentiam Dei esfe unicam.. An vero inde efficietur,. non plures esfe uno Deos ? Minime id quidem.. - Nam in Ontologicis tr& buitur unitas omnibus Entib'us. Igitur -poffibilitas omnium rerum eft una , quatenus eft abfentia repugnantiae ; be* que tamen unica tantum res eft poffibilis : hoe de exiftentia , hoe de aliis ideis- univerfalibus valet, quas de* trahimus de rebus, in quibus infunt, & in peculiarem fonnam colligimus.. Atqui in omni genere magna eft inci'viduorum copia , quae tarnen, omnia una idea generis cornprehenduntur. Quare laepius miratus fura, Metaphyficos eos,. qui utuntur in demonftranda exiftentia Dei arlumento Analytico f. Cartefiano, unitatem Dei non continuo ex poffibiiitate ipfa coëgiffe ; quod fere raro conatl funt. Poftea cognovi hanc effe cauffam, quod in Analytico  DISPUTATÏO. 6r tïco argumento minus eft praefidii ad deraonflrandam uni* tatera , quam in Synthetico. Imo contra , janua polytheismo aperitur per argumentum Analyticum : quippe fi ex ipfa informatione ideae Dei continuo ejus exiftentia confequitur, infinitus erit Deorum numerus; quippe niï impedit, quominus eam millies informem. Sed ecce noflra aetate Töllnerüs, vir egregius, •demonflrandae ex polfibilitate Dei ejus unitatis novam pro'tülit rationem, eamque, repudiatis omnibus reüquis , folam mathematicae neceffitatis numeros habere contendit. Exflat illa in utiliffimo ejus aueloris libro , qui infcriptüs eft ittu-K 93eiiriifcf)f« Sfaffarje (<2TrfTe pmlm$. Snitü 2C$ati.ï>foti& p. 30;) eaque peculiari difputatione copiofe explicita. Nos ejus fummam breviter accurateque exhibebirnus: „ i. Deus habet fummam inter nam posfibUitatem 'quippe in Deo ,,'funt om nes realitates Qita vocant at t rib ut a ajent ia,) „ eaeque fummo gradu : posfibilitas eft realitas; igitur in ,, Deo fumma eft posfibilitas : atque haec quidem eft inter-t,, na posfibilitas. JL Hinc continuo efficitur , in Deo esfe fummam posfibUitatem externam* Res externe poifibi•5, lis dicitur ea, quae extra fe multas, f. quantum fatis ■„eft, habet causfas vel ejfe&us: ac quo plures extra fe „ habet causfas vel effectus , eo major eft ejus externa 5, posfibilitas; jam vero, Deus causfas fut extra fe habe- re nequit; igitur relinquitur 5 eum extra Jè pïurimos .,, effeclus habere : & hanc ejus externam posfibiliiatem vo.,9 camus fummam Indepen dentiam; III. Quare , ft fit alia „ res, quae a Deo non pendeat, Deus non habcbit fum„ mam Independentiam. Habet vero fummam itsaepend.en•-Ï5 tiam. E. Nulla eft res extra eum ,quin ab eo pendeat: I 2 ,j fm9  68 DISPUTATÏO. ï-'feu'i quod idem efl,* non aliüs Deus praeter unum. ** Eft profecto in Töilneri fcriptis ingenuus animi candor , ftudium veritatis mirificum , acumen haud vulgare. Sed in hac quidem difputatione non efl dubiam , quin ipfum veri ftudium offecerit acumïni. Nam cupiditate invenierr di novi argumenti a veri via abductus , fibi aliisque perfuadere conatus efl , fe eo perveniffe , quo contenderat. Sed videamus deinceps errores. li Non repugno , quin Deus interne fit pofïï.bilis : quare vero fummam habeat internampoffibilitatem ? Nimirum, inquit, quia gr a dus funt ïntemae posfibilitatis , & quia Deus ejus jümmum gradum tenere debet. Concedo, fi fint gradus, Deum tenere fommum gradum : fed nego, effe gradus poffibiiitatis internae. Sed, inquit, interna posfibilitas pofita eft in eo , ui fint in eodem fubjeclo plura attributa , fine repugnantia : hactenus confentio : non item in eo quod addit: quo igitur plura, quoque majora in uno fubjeclo funt attributa , eo major efl ejus interna posfibilitas; hoe quippe, omnium confenfu , non jam posfibilitas; fed perfe&h vocatur. Poffibilitas quidem, interna , ea quae èft pofita in abfentia repugnantiae, omnibus rebus poffibilibus aequali tribuitur modo; neque major efl poffibilitas in Deo , quam in triangulo, v. c., aut in quavis alia re. Sed nimirum hic error fluxït ex Schola Wolfiana , qua poffibilitas ipfa con'funditur cum attributis, quae in uno fubjeclo conjunguntur, f. cum re ipfa. Inde fit, ut poffibükatem temere informent , tamquam peculiare quoddam attributum rei; cum profeólo fit omnibus attributis rei communis, & idea abftracïa, quae turn cernitur, cum attributa tamquam inter fe confentienjia fpeetantur. Simillimo erroré turba- tum  DISPUTATÏO. 69 turn efl in argumento exiitentiae Dei Cartefiano , cum Exiftentia tamquam peculiare attributum ideae acciperetur : quae profeéto minime pertinet ad ipfam ideam rei , fed turn ad eam accedit , cum res non jam fcla cogitatione informatur, fed extra cogitationem fubüflit. II. Jam in altera parte argumenti non levior efl error. Poffibilitas externa , omnium confenfu tum tribuitur rei, cum non folum abefl oranis- ab ejus idea repugnantia , fed cum jam cauffae- fint , per quas res extra cogitationem effe poffit. In hac fuut gradus : quorum quidem fummurnDeus obtinet; quippe qui cauffam, quare exiflat, in fe, nee in alia -re. pofkam habet, Quod autem Deus rerum extra eum fit eauffa , atque plurimos extra fe effeétus habeat, hoe quidem minime pertinet ad poffibilitatem, fed ad fummam potentiam: neque etiam ad independentiam, qua, fi aceuratefloqui volumus , hoe unum fpectatur , ut Deus a nulla alia re pendeat, non ut omnes aliae res ab ipfo pendeant. Igitur jam tota difputatio a poffibilitate ad independentiam & fummam potentiam traducla efl; de quibus infra fuo loco exponemus. Ceterum eodem argumento jam ante Töllnerum ufus erat Alex. Gott'L Baumgartenus Metaph. §. 82. S E C T. III. De afgument is .quae ducuntur ex ïnfiniïate. Longe-plurimas rationes , quare non nifi unieu.s effe posfit Deus, in ejus Infinitate reperisfefibi vifi funt Metaphyfici. Snpra. monuimus? Infinitatis Divinae vim effe I 3 aliarü  ?0 £ f S P TT T A T I O. sfliam,fi ex Analytico repetatur argumento , aliam., li ex ■Syuthetico Nam quum Synthetice inforrnemus tamquam .efiêétorem hujus Univerü ,. efficiendi vim atque inteiligeutiam tantara eï -tribuamus'neceffe efl, .quanta oportet ■eum valere., ut hoe Univerfum effeceric «Quaé vis inteliirentiaque profecto tanta efl, quanta nullius homims ingenium eogitando affequi poffit. Quare autem ei abfolutam infiriitatem tribuamus -, 'ex eodem Synthetico argumento mathematica quidem neceffitas repeti nulla poteft: ■'neque etiam contra, quare ei negenius, probabilis eauffa Teperitur.' "" "f *♦**•« rs ■ At argumento Analytica abfolutam Infimtatem Dei effe , mathematica neceflitate efficere volunt : quin adeo ipfa 'lnfinitas efl principium, ex quo Deum effe probent. Kefte, nee ne , ml ad'rem praefehtem. Concedamus Infimtatem abfolutam : videamus $ fi qua fit. neceffitas, quae inde unitatem cogat. Sed primum omnium efl quae'rendum, quid fit lnfinitas. Atque in hujus quidem na1 tura ac vi conftitüenda turbatur non tantum ab imperïtis', fed ab iis etiam, qui fe philofophos dici haberique volunt-: quorum plerique in abfentia finium eam ponunt. Non reprehendo hadenus , fi mddo .ïntelligant quid fit • ftfjis Hunc vero dicunt effe defeclum ulterioris realitatis: 'iam ergo Dei infimtatem, quae fit compïexus omnium realitatum infammogradu:, omnem firiem :a fe repudiare. Confemio, nullum effe defeótum in Deo : nullum effe finem, nondum video.. Quid enim tandem eflfmis? Nimirurn in ejus notione mire flucluant hommes , cum ne•fciant,'Utrum fit ajens an negans : quod acute oflendit Lockiüs Effi L. II. c. 17. Hoe ceite quod mulu vocant f 1 ünem 9  D I 3' ■ P U T A T I ö:„. ffnem ,- nihili eft ft qm ideam Dei reniotione finium eousque extendunc:, ut eonftare fibi ipfa neque at. Etenim 1 per Repugiiantiae principium ,, omnis. res habet ea quae; labeL. Igitur & Deus f quamvis fit maximus , ipfe quoque ea habet quae habet : haec' fumma ejus attributorum eft abfoJutio & perfedio, qua ejus idea expleatur. Quare tantum abeft , ut haec fumma, five abfolutio r five fi.nis;.. non enim repugno , quo quis nomine eam ipfignirevelit: tantum igitur abeft , ut haec fit negatio y vel defecius, ut potius fit attributum ajens , feu , ut vulgo loquuntur, realitas ; quippe, fine illa , nulla res fit illudy quod eft. Praeterea cum Deus, fi quidem vere fit atque' exiftat, Individuum f.' res fingularis fit Individua verofint omni modo'determinata, ut quidem Dialectici loquuntur; confentaneunv eft, hos, quos diximus, fines ac terminos a Dei natura»abefit- non pofte. Atque hicerror-efl in notione finis : alius eft in notione Infinitatis T qui & ipfe ex antecedenti fluxit. Nam etiam ii , qui melius ceteris' informant '•Infimtatem , s eamque' ponunt. in gradu fummo perfeclionum omnium, faepius non animadvertunt, Deo fingulas perfecliones non -tribuendas elfe fummo per fe gradu, fed eo gradu, qui locum habere poffit in univerfarum perfèétionum fumma"&' cömplexu.. Quippe ita fe res habet, ut, fi quae virtus- cqgitationis errore augeatur eousqne-, ut cum reüqujs- v'irtutibus 'non ei amplius conveniat, ea non virtus, fed- vitium non perfe&io fed defefhis fit. Veluti fi Dei fummam potentiam tam late'apenas, ut Deus etiam fe ipfe vita private poffit, vet aliud* facere poffit quam quod optimum ei videatur: quae omnia? inanifeftiffimis profecto tenentur repughautiis, & femel ad- ■ - - milfa^  f! D ï S P U T A T I O. itriffa, ubi confiftant, non reperiunt. Quare hoe teneamus, Dei- abfolutam infimtatem in eo pofitam effe, ut habeat oinnes virtutes , omniaque bona, quae fimul in Divinam naturam cadere poffiht ,& quidem eo gradu, qui poffit effe . maximus, quomque ncc ipfe fibi vel ccteris virtutibus re-, p.ugnet. I. De argumento quod petitur ex.Infinltate Spatii. Explodatur igitur tamquam temeraria , ne quid gravius dicamus, eorum opinio, qui Deum ipatio infinitum effe volunt. Quorum ex numero cum - alii funt, tum C. G. Mullerus Syftem. Metaphyf.. jenae 1750. §. 995- not. s. „ Duo illa Entia infinita, inquit , extra fe exijlant oportet. Ubi ergo unum exifi.it , ibi alterum non exifiit; " propter impenetrabilitatem virium jn genere : vel unum g aïterum annihilare deberet , quod ïterum ob infinitam .* repugnaret cujuslibet reactionem. Locus igitur affig* ll nandus erit cuilibet proprius ; & per confequens; utr.um„ que ejl finitum. " Idem argumentum , tamquam re ipfa diverfum , verbis aliis continuo repetit : Duo, inquit, exifiuni Entia injinita ; exijlunt itaque extra Je; l conjlituunt ergo fpatium reale ; atque ad-illud quodli\ bet eorum pertinet, quod cmtradicit. " Et Mullerum quidem in pluribus variisque rationibus etiam hanc protuHffe, minus, eft mirandum: fedCrufium etiam fecutum effe eand'em rationem , idque eo loco , quo aliorum pro unitate Dei argumentorum vitia fubtiliter explicuit , id vero "vehementer rniior., Crusius igitur , 111 libro , quem fupralaudavimus, Crmvmf ö«r mtymtyé ZSatyfyitm §. 244. hoe modo argümentatur: „ Subftantia abfolute neceffaria ,j 4  D I S P Ü T A T I O. n % eft infinita. Quare fi plures fint Dii, erunt vel in eo* „ dem fipatio , vel in diverfo. Si fint in diverfo , nullus „ eorum haberet infinitatem exiftentiae. Cumque in fubftantia exiflente infinita omnia genera infinitatis ineflfe „ debeant; nullus eorum foret infiniius, neque proinde ne„ cejfarius. Eos vero in eodem efle [patio intelligi nequit: „ fed quod intelligi nequit, donec demonftretur, repudian„ dUm eft. Igitur non eft confentaneum rationi, plures „ uno flatuere Deos. " Non requiro jam , quomodo ex heceflaria exiftentia infinitas continuo efficiatur : in quo profedo longa difputatio poteft confumi. Concedamus hoe : quaeramus de fpatio. Atqui illud ipfum primo loco erat demonftrandum , Deum fpatium implere, f. occuparet f. in fpatio ejfe. Sed hoe quoque remittamus , ut liberaliter agamus. Aliud eft, quod remittere non poffumus, & de quo conftare debet , utrum illud fpatium implere ejusmodi-fit res Qrealitas), quae Deo tribuenda fit. Nam in Dei conftituenda infinitate , omnia vera bona (verae realitates) fummo, quoad ejus fieri poteft, gradu comprehendendae funt. Atqui , ut fupra vidimus , errafle muitos hac in parte , ut Exiftentiam & PosfibUitatem pro peculiaribus bonis Qï.realitatibusj habuerint, ita quoque in Spatio erratum eft ; quippe Locus & Spatium funt confedaria Exiftentiae. Hinc manavit error. Nam cum omnis res exiftens certo fit loco , fuumque fibi fpatium habeat: cumque omnis res fit illa ipfa res quae eft , eique propterea identitas tribuatur a Metaphyficis; fa'dum eft, ut Spatium cum Identitate confunderetur, & pro idea ajente acciperetur. Ne fimus longi. Spatii negans eft idea, negando eam acquirimus; quippe intelligitur per  74 DISPUTATÏO. abfentiam corporis. Si proinde Deus non efl: corporeae naturae , quomodo ei fpatium tribuamus ? aut quomodo explicemus rationem, qua locum certum obtinet ? Cumque hoe rnentis noftrae aciem fugiat : quomodo ex re minime percepta atque obfcuruTima alias res incognitas demonftremus ? Sed iftorum argumentum fuo vitio corruit. Etenim fpatium eft vel aliquid , vel nihil. Si eft aliquid; Deus non omne fpatium implet ; quippe rerum corporearum fuum quaelibet fpatium occupat , quod propter earum , ut vocant , impenetrabilitatem ab alia'nulla res, neque ab ipfo Deo impleri poteft. Si vero eft nihil non poteft ad Dei attributa referri. Alexander quidem eum audiviffet ultra Oceanum habitari , indignabatur fe ad eas regiones pervenire non poffe-. Q.uid vero ? fi terras omnes omniaque maria viftricibus copiis peragraffet fibique fubjeciffet; an putemus,eum ad imperii fui magnitudinem quidquam defideraffe. At philofophi, ut Deum vere infinitum faciant 3 omnia fcilicet ei addunt, cum ea quae funt, tum ea quae non funt. Sed verentur nimirum , ne fublata fpatii infiritate , Deus omnibus rebus praefens effe nequeat , & ejus 5 quam vocant , Omni. praefentia tollatur. Quid vero eft Praefentia kei ? Ea 5 fi quid video , efl alterius rei ad alteram vis & ratio , ut eam continuo tangere, cum eaque agere poffit. Quomodo igitur Deo infinita Praefentia tribui poteft? Nimi» rum ita, ut Deus fumma intelligentia poteflateque omnes res ita complectatur, ut eas penitus perfpectas & a fe quafi fufpenfas habeat: veluti nos res , quae nobis praefentes fu.nt,fenfibus percipere & tractare poffumus. Quamquam in nobis quidem debile quoddam & obfeurum eft ejus virtutis ümulacrum quöd ad cogitationem Divinae prae-  D I S P U T A T I O. 7| praefentiae prorfus evanefcat atque obruatur. Sed tamen cum virtutum imagines a nobis ipfi ducamus, & in Deum conferamus, removeamus, quoad ejus fieri poteft , a praefentia Divina omnem labem , quam cogitationis noftrae imbeciilkas ei adlpergit videbimus , ad verum ejus exemplar proxime accedere illam , quam pofuimus, definitionem. Et profeéto ita fe res habet , ut praefentia non fua vi, fed ejus rei, cui tribuitur, vi , metienda; fit. Si tanta valeam oculorum acie, ut res, quae in Luna funt , nianifefto cernam, res Lunares mihi funt praefentes : & ita in reliquis efl; ■ fenfibus. Igitur, fi quid ea ratione mihi fubjectum fit, ut illud continuo fenfibus meis percipere tra&areque poffim ; illud mihi efl: praefens, five uno diftet a me cubito , five myriadibus diametrorum terrae; Praefens & remotum re ipfa unum idemque efl: ; & virium imbecillitatisve noftrae gradu menfuraque exiflit. Itaque Deus ab omnibus rebus aeque diltat; feu ut verius dicamus, omnibus rebus efl: praefentiffimus! quippe fingulas «Sc univerfas ita poteltate intelligentiaque fua compleftitur , ut eas penitus teneat ac percipiat Ceterum faepius miratus fum , quomodo factum fit ut Loc kms Ep. ad Limborch. Opp. T. III. % Ó29. h[lk ^ m ahquid tnbueret : cum ait , fpatii infinitatem a Deo complen : mfi enim ita ft , eum non omnibus rebus fore praefentem ; atque adeo non in ea pojfe agere , ut ea totius ignoret. r K a §. I I.  76 DIS F U T A T I O. §. li- De argumentis quae ducuntur ex natura Infinitatis per fe fpeclatae. Sed explofa ifta opinione , qua Deo ex fpatii infinitate infinitatem Vindieare volunt , videamus de reliquis, quae ex eodem attributo repeti folent , Unitatis demonftrationibus. Hae duplicis funt generis : quorum in akero ipfa perfe fo!a vis Infinitatis, in akero aliis attributis adjunda, fpedatur. Et in priori quidem genere duplicem rationem frequentari animadvertimus. i. Altera ratio ea efl: , qua , fupra monuimus, ufum efle. Terïullianum contr. Marcion. 1,4, 6. qui in ipfa natura Summi f. infiniti, unitatem contineri, ait. Quae ratio huc redit. „ Summum eft , cui nil aliud par eft ; w Deus eft fummus. Ergo nil ei par eft , / nullus alius efl Deus , praeter unicum. " Vitium fyllogismi eft in propofitione , quae falfam habet Summi definitionem. Nam illud quidem quod vulgo Summum vocamus , exiftit ex comparatione : non item illud , quod vere Summum eft : quippe quod intelligitur fua virtute , non 'aliarum rerum imbecillitate. igitur manifefta efl: fallacia , quain petitionem principii vocant. Nam primum demonflrandum erat Summum ejfe illud, cui nil par fit. Atqui eodem modo dici poffit, fummum gradum uniufcujusque virtutis4n unicum duntaxat individuum cadere: feu, ut grammatice loquar,. Superlativum gradum habere numerum duntaxat ftngula* rem, non pluralem. Igitur fallax efl: hoe commentum Tertul-  DISPUTATÏO. 7f tulliani. Nam Summum eft illud , quod in fuo genere perfectum abfolutumque eft : & hinc minime conficitur, nullum aliud individuum in eodem genere perfectum abfolutumque effe pofte. Ceterum eodem ufus eft argumento auctor recentis Jibiï £)ie DW^um Ut ^rnunft §. 50. 2. Altera ratio eft ea , quam prodidit Alex. Gottl. Baumgartenus Metaph. §. 846. „ Si poneretur, inquit, „ una realitas efe in uno, fed alia aequipottens in alter-o, „ in neutro ejfet omnitudo reqtitatum. " Hoe aliis quidem verbis , neque tamen minus horride , aut magis vere aln explicuerunt : veluti C. G. Müllerus Syft. Metaph. {. 995- not. 2.. „ Ponas, inquit, A. & B. duo entia infini t? ta' Quaecumque B. habet, qua Ens infinitum, A. etiam y, qua tale habeat , necefe eft. Qiiidquid igitur ad infim,y tudinem rS B. qua talem pertinet ,. A etiam qua tak „ habeat necefe eft. Si ergo datur Ens Infinitum realiter „ exijtens; Entia infinita A. & B. afumta in unum idem„ que abibunt : aut neutrum eorum Ens infinitum reale „ rtferret. Erit itaque unicum modo Ens infinitum rea>? hter exiftens conceptibile. ? Etiam Schuberti argumenturn , quod fupra P. II.. Sect. I, expomimu? Jn eodem fere eft errore. Miror Baumgartenum , haud mediocris ingemi virum, huic rationi tantum tribuifie, ut eam fbipto proderet: cujus quidem vanitatem haud difficiJe eft often, dere. Nam fi plures Dii numero & fubjefto funt diverfi ut funt perhypothefin; quilibet eorum fua infinïtate erit mnmtus 5 neque requiret praeterea infinitatem aliorum Deorum. Atqui habet jam ipfe infinitatem : neque caret leliquorum Deorum infinitate ; qui ipfe infinitus eft. hm J©tur videmus ex hoe uno fpecimine , quam paruin fit & 3 Dis-  7g DISPUTATÏO. Diale&ici acuminis in iftis demonftratoribus. Sed praeter hoe , duo funt alia vitia. Primum, quod volunt ad veram infinitatem efficiendam , plurium qui ponuntur Deorum infinitates in unum quafi acervum congregari: quod manifefto adverfatur principio Repugnantiae , quo Ens omne illud eft quod eft. Secundum , quod non vident, virium hanc efle rationem «Sc naturam , ut additione aequalium fimiliumque, vel etiam minorum , virium augeri nequeant. Faeiamus, v. e. duos efle curfores, qui tanta valeant velocitate , quanta maxime in hominem cadere poffit : faeiamus etiam , alterius velocitatem fimilem prorfus & aequalera efle velocitati alterius: quod profeclo minime repugnat. Aut fi quis dicar, hoe per principium difcernibilium fieri non poflè ; is fciat , me nunc in fola verfari Infinitate, & quaerere,quid ex ea conficiatur.Quamquam non repugnamus , quominus alterius velocitas major , alterius minor , ponatur, fed vocetur nobis alter Phidippus , alter CrilTon. Igitur fi aequali fint velocitate, non augebimus velocitatem, f. non major exiftet fumma velocitatis , fi velocitas Phidippi addatur ad velocitatem Criflbnis ,• nam uterque eodem tempore idem fpatium permeat. Si vero Criffon minore fit velocitate quam Phidippus , neque fic quidem major exiftet fumma velocitatis Phidippi , fi ad eam velocitas Criflbnis adjieiatur. Atque eadem eft ratio rerum- omnium, quae gradu fpeaantur. Plures res fi fint in eodem genere & gradu pulchrae ; fi earum pulchritudines fingulae in unam fummam colligantur, non major erit ea pulchritudo, quam fingularum rerum. Sint etiam, fi vultis, multa pocula aquae calidae in eodem gradu, non augebitur calor, fi aqua ex fmgu- lii  DISPUTATÏO. n lis poculis in unam amphoram confundatur. Sint denique complures homines, qui ejusdem v. c. theorematis mathematici, unam eandemque demonftrationem aequali gradu .calleant : horum igitur univerforum demonftrationes non plus valebunt fimul fumtae , quam fingulae fingulorura. Quare qui ejusmodi utuntur argumentis, non vident, fe qualitatem cum quantitate, gradum cum extenfione confundere , & Deum ita infinitum informari ab iis extenfione , veluti craflum hominem corpore , vel divitem nummis. Eft ergo falfum quod dicunt , fi plura funt Numina infinita , nullum fore infinitum , quod nullum alterius infinitatem haberet. Primum enim , licet invertenda quaefiione refpondere , quia horum Numinura quodlibet efl infinitum non opus habet reliquorum infinitate : deinde, non augetur gradus perfedionis, addito aequali vel minore gradu : turn , non poteft alteri alterius perfeétio tribui, per principium Repugnantiae ; denique ,. quid eft quare non eodem jure concludamus, omnes^ res creatas & totum mundum efle partem Dei , quia nifi ita fit, Deus non fit vere infinitus, feu, ut loquun> tur, non omnes pofïideat realitates. §• I 1 Ir De argumentis , quae ducuntur ex Infinitate conjun&a cum aliis virtutibus. i. Videamus primum de 1/finitate potentiae, quam lafeeractari dicunt , fi plures uno fint Dii. In horum numero fuaunt cum mulei alii ab ^baelardo inde, turn Loc-  So DISPUTATÏO. Mus. in Epift. ad Limborch. Opp. T. III. p. 629. Vis argumenti eo redit : Si plura fint Numina infinitae potentiae , alterum alterius acliones operaque impediturum aut defiruclurum ejfe. Ejus quidem vitium in manifefto eft, neque fugit acumen doclorum virorum , v. c. Töllneri 1. c. p/34, & Cantzii de Ufu Philof. Leibnitianae in Theologia §. 330. Nimirum ut alter Deus alterius Dei actionem impediat , non fatis eft j eum aequali valere potentik ,• fed illud omino requiritur , ut eorum potentiae fibi invicem fint contrariae : quod profeóto repugnat hypothefi , fi quidem in unoquoque Deo perfefliffimae fint virtutes eum intelligentiae, tum voluntatis; ut adeo neceife fit, eos omnibus inter fe a&ionibus confiliisque perfecte confentire. 2. Neque vero minus laborat argumentum , quod ab Infinitate intelügentiae repetitur: quodque Lockius etiam tuetur. Quae cum in eo fit pofita , ut res omnes , quae funt & efle pofiunt , perfecWime perfpiciantur: quid impediet, quominus hae res a multis Naturis intelligentibus perfecte perfpiciantur ? Nam videmus etiam hommes five plures five pauciores unam eandemque rem intelligere pofle. Sed, ajunt, ita Deum confilia fua & cogitationes reliquos Deos celare non pofe. Quid tandem obfccro eft quod Deus alter alterum celare velit ; Quin potius haec eft felicitatis pars, ut virtutes ejus ab aliis Naturis intelligentibus cognofcantur. Iftae profedo ratiunculae proficifcuntur ab imbecillitate humana. Rex , nifi folus imperet , fed regni focium aequali habeat imperio , non fe beatum putabit ? lnvidus quidem & regnandi male cupidus; non is in quo fit fapien- tia  D£& ia u t t I- O. 8i t|fl, fortitudo,-jaftïtia, temperantia, qui quidem aeqüalem fibi virtutibus naótu's focium , magnam felicitatis adjeétioriem fibi faétam exiftimabit, & una fèntentia voluntateque regnum cum eo adminiflrabit. Vicinum fi habeamus curiofüm, invidum , malevolum , ejus luininibus obftruere cpnamur, nee ab eo nos infpici voiumus. In Diis nulla ejusmodi eauffa fubeflv Quare fi naturae noftrae imbecillitate Deum ad humanum exemplum informamus, quid efl quod exemplum non a bonis potius , quam a pravis, fumamus-? Etenrm -quo quisque melior & ipfe eft vir , & que funt meliores viri, inter quos degit, eo magis fuas quisque res funque confilia in luceexponet, feque t.otum aliis patere ab iisque rnfpici- volet. 3. Alia eft ratio1 Töllneri, ducla , ut ipfe quidem ait, ex fumma lndependentia, .ut vero nobis videtur, ex fumma potentia. Huic enim virtuti , quam fummae Independentiae nomine appellat, eam vim tribuit, ut nil fit extra Bsum , quin a Deo pendeat; quae efl: profefto ipfa fumma potentia, ut monuimus SeéVII. Sed tamen videamus, quae fit ejus conclufio. Si plures fint Dii, nullus erit eauffa omnium rerum exifitntium ; fed unusquisque fibi aeqüalem par tem ejus caujfae vindicabit , quod demonffrare conatur ex principio Rationis fufficientis ; de quo nos infra videbimus. Sed nunc de hoe non repugnabimus; concedamus, ita nullum Deorum plenam continere cauffam rerum extra eum. Nonne vel fic , fi plures ftatuantur Dii , neuter alterius effet eauffa ; quod ipfum repugnat independentiae , quam Töllnerus informat ■ ut adeo non neceffe fuerit , mundum potius quam Deos reliquos, in rebus extra Deum ponere. Unde efficitur, L Deos,  82 DISPUTATI, O. Deos, fi nil agant, efle independentes, dependentes, fimulac efficere quid coeper-int, quippe omnes una actione rem eandem efficiënt: & nullus eam totam effecerit, quod eft contra independentiam. Sed nimirum dicat , „ al' „ terum ab altero Deum pendere non pofte , proper ipfam „ independentiam , & hac in parte concedendum efle „ principio repugnantiae ". Ita & nos dicemus , concedendum efle principio repugnantiae , & Deum quemque partem cauflae continere, vel fuum quemlibet fibi mundum obtinere. De horum poftremo deinde videbimus. Sed'nimirum TÖllnerianum argumentum eodem redit, quo illud, de quo fupra. P. II. wSeél. III. §. 2. n. 2. diximus; & j ut Baumgarteniano"more loquar, fi res extra Deum penderent a pluribus Diis, in nullo Deorum foret omnitudo effeAuum fi cauflae. Igitur necefle non eft , ut diutius in hac quidem ejus parte moremur. Ceterum fatis mirari non pofllim, adeo fui oblitum efle Töllnerum , ut quod antea conceflerat , negaret , ejusque negationi adeo argumentum pro unitate Dei fuperftrueret. Nam p. 35. difertis verbis affirmat, fi plures fint Dii, eorum unumquemque unam eandemque rem effeclurum , neque hoe omnino repugnare ; nam cum optimum, fit unum , ad illud ejficiendum tanquam in unum finem coituras plurium Deorum voluntates. SECT.  S E C T. IV. 83 De argumentis, quae ducuntur ex Principio Indifcemibilium. Haclenus de argumentis expofuimus iis , quae ex attributis Dei internis repetuntur. Sequitur, ut de iis dicamus ,. quae ducuntur ex attributis externis. Sunt vero attributa externa ejusmodi , quae intelliguntur ex rei alterius ad alteram ratione relationeque. Ex horum numero , prima nobis occurrit aequalitas fimilitudoque , quae intereffe debet inter plures Deos fed cum fieri nequeat, ut volunt, duas res. perfecte effe fimiles & aequales ; non poffe fieri , dicunt, plures uno Deos effe. Eft enim haec vis ejus decreti, quod Leibnitius Principii indifcemibilium nomine celebravit, ut repugnet, duas res pluresve perfecle fimiles & aequales effe. Sed ejus exemplum oftendamusin ipfa demonftratione unitatis Dei: „Si 3, duo fint Dii, erunt vel aequales fimilesque fibi invicem, „ vel non item : fed neque aequales fimilesque fibi invicem » eJTe pofunt : propter vim principii Indifcemibilium : „ Neque vero po/funt difjimiles &> inaequales ; ita enim „ neut er fit Deus. E. Non nifi unus effe poteft Deus % Hujus Dilemmatis concedimus propofitionem , reprehendimus duorum disjunétorum rejeéliones. Primum negamus, duas res perfecte fimiles & aequales effe non poffe. At vero dicunt; duabus rebus perfecle fimilibus & aequalibus una eademque refpondet idea ; igitur hae duae res una eademque res effent ; jam cum quaelibet res fibi ipfa fit eadem , eaque ipfa res , quae eft ; non poteft eadem effe cum alia re; igitur ab ea erit diverfa, igitur neque L 2 fitniz  DISPUTATÏO. fimiMs neque aequalis alten, Video duas fallacias. Primum Identitas, ut vocant, interna confunditur cum T.dentitate externa. Si ponimus duas res perfecle fimiles & aequales A. & B; dicimus, eas qualitate & quantitate inter fe convenire, non vero etiam A. efle B, & B. efle A; igitur tamquam ejusdem generis individua erunt a fe invicem- difcreta numero. Deinde cum in Ontologicis rede praecipiatur, omnia rei attributa'duabi/s contineri partibus qualitate & quantitate; hoe M perverfe accipiunt, & cum qualitas quantitasque in duobus Subjeétis ponuntur, ipfa profedo non unum , fed duo, efie necefle efl. Nam quidquid tandem fit Subjectum f. Subflantia., .certe efl: aliquid- ab. attributis diverfum , neque eorum fumma : atque complexe demum exiftït.'Sed fac etiam-, fubftantiam ipfam nil aliud» quam fummam atque complexum attributorum eife; an isritur , fi attributa A fimilia & aequalia fint attributis B,. ipfum B. erit A, & A, B. ? Equidem non eo fum acu-, mine, ut hoe videam. Etenim , fi duo fint triangula v. c. congruentia , i. e. fimitia & aequalia A. & B., nonne etiam,. ut loqui folent ifti, utrique eadem refpondet idea, & unum in alterius locum poni poterit ; neque tarnen ulla umquam vis efficiat , ut A. fit 15., & Bi contra A. Quare vitium quatuor terminorum apparet in hoe fyllogisnio. Quae res. mies & aequales funt , hae fimt Eaedem; fed A. &B. fant fimiles & aequales : £. E aeuem. Hoe poftéaquam concèuum eft , fubjungunt 'continuo i Nullam rem Èakdsm effe poffe cum altera per vim principii Repugrartiae: Ifitur primum verbo Idem hanc poteftatem tribüebant A. effe aèquale & fimile rfB: deinde hanc A, effe B. 'Sed alia'ratione labantem hujus Pnncipu aucfco-  DISPUTATÏO. 8s ritatem fulcire conantur : haèc ejusmodi efl : Duas ejusmodi res loco differre , & nullam fore cauffam , quare altera fit hoe in loco , altera Ulo; Jam fine caujja nil fieri. Ergo duas res perfecle fimiles & aequales ejje non poffe'. Ejus quoque fyllogismi propofitio vana efl. Nam , ut res loco diderant, non efficitur diffimilitudine & inaequalitate earum , fed principio Repugnantiae , quo quaelibet res illa efl res, quae ejfe Quod nifi ita effet, confequeretur, diflimillimas quasque res longifïime dillare a fe invicem. Deinde caufla, quare altera res hoe fit loco altera illo, quamquam nobis nulla cognita fit, tamen poteft effe, & efl: profecto. Elt omniho hic frequens abufus principii cauffalitatis f. rationis fufficientis ; quo res ipfa negatur , & tamquam repugnans , repudiatur , cum ejus cauffam nullam reperimus. Aiiud enim efl cauffam tenere, quare res effe nequeat; aliud elt , nullam tenere caujjam \ quare res effe poffit. Sed nimirum hoe principium Indifcernibilium nee Mathematicam nee Ontologicam habet neceffitatem; neque continuo ex Repugnantiae principio confequitur. Ex Cosmologicis tantum rationibus , fi quidem eae ad exemplum Leibnitianum informentur} ei neceffitas vindicari poffit. Cum enim , ex Leibnitii fèntentia , quaelibet hujus mundi pars cfficiatur a tota connexione mundi; confequitur , duas res perfecte fimiles &> aequales a duobus caujfis proficifci perfecle fimihbus c? aequali bus, id eft , a duobus mundis fimilibus g5 aequalibus. E. In uno eodemque mundo non poffunt ineffe duae res perfecle fimiles & aequales. Hoe fi concedamus; non continuo , duos pluresve Deos fimiles & aequales efle non poffe, efficietur. Habet hoe principium unam patronam, experientiam rerum L 3 quo-  $6 DISPUTATÏO. quotidianarum. Nam etiam in rebus, quas diu pro fimilümis & aequalibus habuimus , plerumque poftea deprehenditur aliquid efle difcriminis ; quod prius oculorum noftrorum aciem effugerat: neque tamen inde nifi verifimilitudinem aliquam , Ontologicam vero Mathematicamve neceffitatem prorfus nullam , affequetur hoe principium. Univerfalis quidem auétoritas ejus, etiam in rebus humanis , Academicorum interrogatione fubvertitur: Nam fi duae funt res, quae paullum dijferunt , quae eft caufta , quin minus etiam differant ? & ita minutatim progrediendo, donec interrogetur, quae caufta ejfe poffit, quin omnino nil differant ? Jam igitur exiftimari poteft, quam vim habeant demonftrationes duóhe ex hoe principio, quibus paffim ufi funt recentiores Metaphyfici : inter quos etiam , hac quidem in parte , minus vidit ceteris Clarckius, quemque adeo ne intellexifle quidem putem verba , quae fupra ex ejus libro propofuimus: erit & idem prorfus & individualiter unum, fi aliud Ens infinitum, praeter unum ponatur. Alii prae. terea, qui hoe principio ufi funt , tacite judicafle videntur, non fatis in eo êfle roboris ad demonftrandu.m: veluti Wolfius Theol. Nat. P. I. §. 1107. Boehmius Metaph. §.712. qui fe ex hoe argumento in illud conjecerunt, quod a poffibilitate repetitur , quod fupra confutavimus; ut mihi venerit in mentem ejus Horatiani: amphora coepit Inflitui; currente rota cur urceus exit ? Cantzius etiam, repudiatis omnibus aliis demonftrationibus, hanc unam Mathematicae necefïïtatis numeros habere affirmat: „ re- currendum , ait, ad principium Leibnitii, quod ea fint „ unum idemque. fub diverjis nominibus, quae penitus j, non  DISPUTATÏO. 87 „ non poffint difiingui. Si finxeris duos Deos, perfecliffi„ me fibi mutuo aequales , nee minimo dificrimine diffe* ,, rentes ; non duo , fed unum Numen concipis , duobus ,, tituhs adpellatum. " Philofoph. Wolf. & Leibnit. Ufus in Theol. $. 327. Vellem equidem Cantzius eadem opera oftendiffet , quomodo akerum effet akeri comequens. Qjo quidem loco iterum illud Lockii defidero acumen qui eandem tuetur rationem Epift. ad Limborchium. ' Ceterum formam magis efficacem huic argumento conatus eft adjungere Schubertus , Inftitut. Metaph. $. 927. bchol. II. n. 2. 5, St duo, inquit , forent Dii A. & E ■ „ turn A. a B. autppterit, aut non poterit, fe diftinguerè „ Si non poteft ; in Deum cadit imperfeclio , aut defeclus „ cognitionis: quod eft abfurdum. Si poteft • fe & alte„ rum Deum B. ut entia diverfa fibi repraefentet neceffe „ eft. Jam vero A.&B, aut funt diverfa , 'aut non „ funt. Si non funt; Deus A. er rat , quod eft abfur„ dum. Si funt ; mus aliquid habere debet , quod non „ habet alter ; adeoque aut MÜeruter , aut uterque , non „ habebit idomne, quod Deus, five Ens infinitum habere „ poteft. Itaque aut alteruter, aut uterque non erit Ens infinitum, quod eft abfurdum. " Hujus quidem demonltrationis prior pars omnino fupervaeanea eft. Nam ft funt non diverfi a fe invicem , i. e. fi uterque fimiles & aequales habet virtutes, ab akero fe diftinguet fua ipfe confcientia ; ut videmus homines gemellos , quamquam alu eos homines difcernere a fe invicem non poffint fe ïpfum quemque fua difcernere confcientia. Jam quod'fequitur & rem conficere debet , in eodem eft errore quo antecedentia argumenta. Nam quamquam congruant Dii fimi-  88 DISPUTATÏO. fimilitudine & aegualitate virtutum ; tamen numero & fubjeclo different: i. e.'non erunt unus, fed Duo Dii, & Deus A. erit Deus A, & Deus B. erit Deus B. Igitur identitas interna cum externa confunditur a Schuberto. Quod fi vero ita accipi velit rationem , fi uterque ponatur ut infinitus , utrique deejfe alterius perfecliones; huic fupra refpondimus Seék III. §. 2. n. 2. Sed fub initium hujus Se&ionis pofuimus Syllogismum, quo continetur, iftorum opinione , unitatis Divinae demon (tra tio. Et haetenus quidem in altero disjunélorum verfati fumus, aequales & fimiles hos ejje Deos , quod principio indifcemibilium confutare conantur. Alterum erat, eos ejje diverfos; quod unum refellendum fibi fumferat Reimarus Libr.. memorato Secl. IV. §. 3. ubi confici vult, eos fi fint diverfi, alterum aliqua parte perfecliorem fore. Quod quidem contra efle , miror viri egregii acumen fugifle. Nam fi funt diverfi , funt numero & fubjeéto, non attributis, Verum altero dilemmatis disjunélo labefaclato , non efl quod de altero dicatur. Ceterum vanitatem argumenti hujus reprehenderunt etiam quidam eorum, qui reliquis tamen argumentis mathematicam necefïïtatem vindicarunt, veluti Töllnerus 1. c. Crufius 1. c. & Luloffius Theol. Nat. Theor. §. 60. S E C T.  S E C T. V. De argumentis, quae repetuntur ex Principio Rationis fujftcientis. ■pcce' demonftrationes quaeruntur aliae ex Principio *-j Cauffarum, quod in Wolfiana fchola Principii Rationis fufficieniis nomine celebratur. i. Wolfius Theol. Nat. P. f. $. 1107. not. ex principio Indifcemibilium fe in hanc convertit argumentationéiii: „ ei, quod poffibile, exijlentiae non repugnat; m „ vero exiftat., raiio fufficiens detur neceffe eft, cur exi„ ftat potius, quam non. Quod fi jam ens ideo exifiit, „ quia pojfibile , quemadmodum de Ente a fe oftendimus, „ confequenterde Deo, & unum tantummodo iftiusmodi „ Ens, pojfibile concipitur , quemadmodum fpiritus per„ fectijfimus, qui eft Deus: cur unum exiftat, ratio fufficiens „ datur, utpote in poffibilitate ipfius contenta: Sed nulla ,, datur, imo dari nequit, ratio fufficiens, cur idem Ens „ ponatur bis ; propterea, quod eadem intrinfeca effe debeat." Haec vero demonftratio habet manifeftam peritionem principii. Nimirum, Raiio, quare Deus exiftat, po fit a eft in ejus poffibilitate. Non repugno, fed videamus affumtionem: unicum tantum ejusmodi Ens pojfibile concipitur. Quid hoe eft concipitur? an cogitari poteft, f. ejje poteft? Omnino quidem , fi unicum tantum poffibile efl , fequitur neeeffario , unicum tantum exiftere. Sed hoe ipfum prins demonftrandum zm , unicum effe poffibile r M quod i?9'  9C» DISPUTATÏO. quod quomodo ab iftis fieri foleat , oftendimus Sea. ÏT. ' ut perperam hoe loco ad partes vocetur principium Rationis fufficientis.. f i 2. Aliter rationem inftituit idem Wolfius Theol. Nat. P. tl. (j. 4©S , 406. & Poft ëum Bolhmius Metaph. §. 712. cujus verbis eam referemus:. „ Cum mundus „ fit Ens contingent, 'nobis. efl. ratio fiatuendi Deum infiSi nitum, qui fit ipfius caufla eflfciens. Cum. autem eum ;, concipere debeamus ut vi infinita inflruBum, quae fuflz„ cit plane omnibus, quae concipi poffunt; ratio Ma, ob • quam Deum ajfumimus , in uno folo acquiefcit ; pro ■' phmbus aliis nulla adefl ratio. Quare cum nihil fit fine 11 ratione flatuendum: Unum tantum Deum flatuimus;" Cautius hanc argumentationem inftituit Boehmius , quam quidem Wolfius, qui ei mathematicam vim tribuere videtur. Vitium ejus tenebitur, ü ad fyllogismi formam redimm Cujus nulla efl ratio, illud efl rejiciendum: Nulla efi ratio, quare fint plures uno Dii. E. rejicienda efl opinio, plures urn efle Deos. Videmus ambiguam effe fignificationem termini medii, ratio efl : qui in propofitione fumitur pro ratione exiflendi ,m affumtione pro ratione cognofcendi. Sed fac , terminum medium in utraque praemiffaruin eodem fenfu poni v. c. pro caufla exiflendi; confuwtum eft argumentum, n. 1.. hujus feétionis. Si vero accipiatur pro caufla cognofcendi, ne iic quidem vim fuam habebit Syllogismus Nam ex principio Rationis fufficientis non continuo intelligitur, unum efle Deum, neque etiam plures uno ejfe : illud folum intelligitur, vim quandam effe tffeclricem hujus Univerfi: ea vero vis utrum fit in uno fubieao i an in pluribus, non intelligitur. Quare apparet, J hoe  D I S P U T A T I O. 0l hoe argumentum eodem redire , quo illud ex Neceffitate duclum , quod fupra notavimus Seclr. I. Atque his quidem duobus argumentis-eauffa fpeclatur, quare Deus ■ fit. Sequitur, ut videamus, frquid concludi poffit ex iis rebus i quarum Deus eft caufta. 3. Igitur Töllnerus hanc rationem adfert. ,, Deus va„ let fumma Indtpendentia ; cujus eft ea vis , ut ab ee „ pendeant omnes res, extra eum , f ut omnium rerum „ extra eum ipfa fit caufta. Jam fi plures fint Dii, neut er „ omnium rerum extra eum po fit eau fa efe. Nam fi 3s fint duae res A. & B , quae efciant tertiam rem C.; „ neque A. neque B. eau fa erit plena tot ius rei C. , fed utraque tantum parits : quod repugnat fummae inde„ pendentiae. " Jam cum fupra demon ftra veri mus ( Scól. il. & Se&. III. §. 3. n. 3.) hanc rationem ex falfo initio profec~tam effe ; verum exitum habere nequit cumque ipfa haec , quam vocat Independentiam , virtus, nil fit aliud, quam fumma potentia : quae, quo minus in plura fubje&a cadat, nil impedire aflerit; non erat quod moraremur extremam ejus partem. Sed illud quod de cauffis conjunclis, f. cobrdinatis , ut vocant , adfert, ab rerum humanarum imbecillitate duclum efir. Nam fi fummus eft inter duos Deos confenfus & Intelligentiae & Potentiae ; neutrius profeélo infinitas imminuetur, fi ipfe non omnium rerum fit folus eauffa. Et vel fic tamen tantum erit omnium rerum caufla, quantum fi folus effet; quippe & idem facit & eodem modo, atque fi unicus & folus ipfe effet. 4. Deinde Unicum Deum efe confequi volunt ex eo, quod non nifi unus fit Mundus. Quale Stoicorum illud eft, qui praeter Mundum nihil efe, £? Deum ipfum Mun- M 2 dum  D I SP U TAT I O. dum efe affirmant: vid. Cicero Nat. Deor. II, 13 — 15. conf. 22, 23, 28. Sed ne illud quidem arguemus , cujus vanitas fponte apparet, Deum efe Mundum : hoe primum erat oftendendum , praeter Mundum nihil elTe. Si- mundum volunt effe complexum & fummam omnium rerum, quae funt: hoe ipfum efl: demonflrandum; alii quidem, in primis Léibnitiani, Mundum definiunt, fumma rerum fi' nitarum communi vinculo connexarum. Itaque hos audiamus. Wolfius Theol. Nat. P. I. §. 1106. „ Mundus, ait, „ qui exiflit, ens unum eft , & totum aliquod ; ac ideo vi ,, demonftrationum anteriorum, rationem fufficientem ,quam in fe ipfo minime habet , in uno Ente a fe, cui intelleclus prorfus illimitatus ac poteniia creatrix ac illimitata com,, petit, rationem aclualitatis, five exiftentiae fuae , fufficientem agnofcit. Quare cum non admittatur Deus , 5, nifi quatenus admittitur Ens a fe, in. quo fufficiens ratio 55 exiftentiae, contingentis hujus Univerfi continetur; unus 5, quoque tantummodo datur Deus. " Si concedamus s mundum effe non nifi unum ; nil novi inde efficietur. Nam erit effeótus vis cujusdam creatricis; quod jam antea nobis erat compertum. Sed haec vis creatrix utrum fit in uno fubjeéto, an in pluribus , non definietur. Ut baec quidem argumentatio eodem redeat3 quo Töllneriana, de qua modo (n. 3.) diximus, & ea quae a Neceffitate repetitur, quam expofuimus fupra SeSt. \. Sed non repugnamus nunc, quin hic nofter Mundus ab uno , neque a pluribus , faétus fit Deo. Quid vero fi plures effe Mundi poffunt ? Si hoe efl:; plures etiam Dii effe poterunt : & quilibet Mundus totus fuum fibi habebit effeétorem. Sed plures uno Mundos effe non poffe 5 demonS £ ftra-  DISPUTATÏO. P3 ftratum eft a Wolfio Metaph. Min. §. 948. & fequ. Quale tandem illud ell demonftrandi genus ? Nimirum tale : Si duo fint -mundi ; erunt vel di fimiles vel fimiles. Jam fi fint fimiles , nulla erit ratio fufficiens , quare altera hoe loco fit, altera Ulo. Et fi fint diffimiles ; ne fic quidem erit ratio fufficiens, 'quare altera hoe , altera Ulo fit loco. Prius dilemmatis disjunótum confutavimus Seél. IV. Pofterius non magis eft firmum : quippe haec ratio additur, cujusque diverforum mundorum mutationes eodem modo proceder-e, five in hoe quisque fit loco , five-in aho. Aut ego mirum in modum hebes fum, aut haec ratio tanitatis convincitur ex iis ipfis, quae S. IV. di&a funt. Et profecto, ut non repugnat, fi unicus eft hic mundus, eum a Deo ad nihilum redigi, cc novum alium procreari; ut duo fint Mundi tempore diverfi; ita non repugnat, Duos efie Mundos fpatio diverfos. Itaque manifeftum eft vitium hujus conclufionis : „ Si Mundus efe nequit nifi unicus, necefe quo3, que eft, Deum non pofe ejfe nifi unicum.-- Atqui Mundus nifi unicus efe nequit. Ergo Deus nifi unicus efe „ nequit. " Nimirum & antecedens falfum eft : & fi vel maxime verum effet, confequens tamen ex eo non efficeretur. Non movebimus, quod adjicitur a Wolfio, Deum non decere, plures Mundos creare: quippe non eft conjunctum cum hac quaeftione. Ceterum ejusdem eft momenti illud quod adfertur ab eodem Wolfio Theol. Nat. P. II. §. 405. Not. „ Poter at quoque eadem uni„ tas ex ipfo nexu rerum omnium in Univerfo demonftra,3 fi, vi cujus Ens unum non nifi ah uno dependere poteft;* 5. Denique funt , qui argumentum ducant ab hac parte, quod hic Mundus fit optimus. Dicunt enim: Si plures fint M 3 Dii,  9A: Ö I S P" Ü T A T I O. Du, deler e fimili & aequali ees virtute ejfe: Igitur quemque eorum illud effe&urum , quod optimum fit. Optimum non efe nifi unicum: Unicum vero ejfeclum non nifi ab unica proficifci caujja. Igitur unicum duntaxat poffe Bmn effe. Hoe in loco ut liberaliter agamus, & concedamus, Mundum hunc effe optimum , neque moneamus quidquam contra duas priores hujus demonftrationis enunciationes; reliqua tamen pars vacillat & claudicat. Primum : Optimum non effe nifi unicum, verum efl a quod ad ideam f. formam pertinet, non item, quod ad rem ipfam f. exiflentiam. Nil enim impedit , quo minus ad idem exemplum plures riant mundi, qui omnes & fint duóti ex eodem exemplo, & ex eadem veluti forma expreffi. At hoe, ajunt, repugnat Principio indifcemibilium. At de hoe jam fupra'diximus , & quantum valeret vidimus. Praeterea nunc tantum curamus, quantum ex optimo mundo efficitur. Igitur aliis rationibus conficiendum erit Optimum non esfe nifi unicum. Una earum fupra a nobis efl confutata Secl; 111. §. i. n. !• quippe optimum, non illud efl, quod nil fimile & aequale virtute habeat ; nam haec quidem precaria & vana efl definitio : fed illud' quod tot habet tantasque virtutes , quot quantasque in fuo genere habere poteft. Erunt igitur ejusdem generis plura individua fimilia & aequalia quod non repugnat. Aliam cauffam adferunt hanc : plures mundos etiamfi quod ad formam fint iidem, tarnen materia dijferrs. Quid vero efl differre ? Utrum, materiam unius mundi mtliorem deterioremve esfe quam materiam alterius mundi? Hoe quippe efl confundere genera ; nam bonitas materiae ipfa quoque ad formam pertinet neque video , quare non liceat ftatuere mate-  DISPUTATÏO. p5 materiam utriusque aeque bonam. Si vero differre vocant, A. esfe A, & B. esfe B. : hoe idem de forma dicere Jicet , quamquam fint fimiles & aequales, tamen formam mundi A. efie A, non B.; quippe quin hoe ita fit, per principium Repugnantiae fieri nequit. Pergunt etiam obluétando , & dicunt : Nullam ita fore causfam , quare Deus bic mundum A. procreaverit, ille mundum B. Atqui fi uterque Deus fuum fibi mundum procreat, tam eft necefie, ut hi mundi fubjeclo & numero differant, quam differunt ipfi. Quare non tantum caulTa eft , fed neceffitas, ut hic Deus hunc, ille illum mundum procreet; ut eft neceffitas, Deum v. c. A. habere potentiam fuam ipfum, non vero potentiam Dei B. quod contra Schubertum oftendimus geel. I. Atque haec quidem pertinent ad illam Demonftrationis ejus enunciationem, optimum non esfe nifi unicum. Quod vero ad fequentem attinet enunciationem, unicum effect urn non nifi ab una proficifci causfa, modo reprehendimus , hac feclione n. 4. Quod quidem etiam fi concedamus , nil aiiud efficiatur , nifi hunc mundum ab unica pendere & effeclum effe Deo: non illud etiam , nou poffe plures effe Deos , quorum fuum quisque mundum habeat. Ceterum ex opinione de Mundo optimo, argumentum etiam duxit Cramerus V. R. libr. qui noviffime prodiit Q5e!p tm& w ïïtftMmns ty(tiotfd)» v?nt> in demonfirationibus iis , quas hucusque Mstapbyficorum excogitavit follertia, tantum ab■esfe, ut Mathematica infit neceffitas, nt potius vitiis la* borent graviffimis. Credo, etiam eos, qui iiarum demonftrationum vitia non videant, tamen nullum ex ijs percipere Mathematicae neceffitatis fenfum. Quod fi igitur ifti dicant, non effe omnium hominum,-alïequi metaphyficorum argumentorum fubtilitatem : non repugno. Dico etiam &' fateor , in' rebus Mathematicis mihi quaedam theoremata incredibilia vifa elTe , veluti quadratum hypothenufae aequale elfe quadrat-is cathetorum. Sed demonfirratione confe&a , nil remanebat dubii : fentiebam mathematicae demonftrationis neceffitatem ac vim. Metaphyficarum demonllrationum , certe plurimarum , alia eft ratio. Atque, ut ingenue mentem meam aperiam, videtur mihi necesfaria conclufione, quae Mathematicae neceffitatis numeros habeat, effici non posfe, non esfe posfe nifi unicum Deum. Nam Metaphyfica , cui hic locus N , . fuh-  pS DISPUTATÏO. -.fubjeftus efl; , hanc demonflrandi viam fequitur ; ut ex idea Generis concludat , quid in ejus Generis formis atque iqdividuis inefie debeat : minime vero eousque progredi poteft , quot fint alicujus Generis individua. Itaque ex idea Dei , ratiocinando invenire poffumus quaedam ejus attributa : minime vero haec attributa , ju unum duntaxat individuum , an vero in plura, cadere queant ; neque etiam ipfa attributa ejusmodi praebent anfas , quibus comprehenfis ducamur ad illam cognitionem, utrum ipfa in uno , an pluribus ineffe poffint fubjeótis. Quod cum in reliquis apparuit 3 turn in eo , in quo plurimum nonnulli ,• hac ,quidem in parte , volunt efle praefidii , quod Deus fummus eft : de quo diximus Seét. III. §. 2. n. i. $. I I- Caujfarum enumeratie, quibus efficitur, Unum potius, quam plures , esfe Deum. Quid igitur ? Num tantumdem eft cauflae , quare vel unum , vel plures dicamus efle Deos ? Minime id quidem. Recta ratio fuadet unum ejfe Deum; & quidem ita fuadet , ut contra ftatuere ineptum fit. Quare age, cauffas indagemus , quibus faöum fit , ut plerique omnes in hanc fententiam convenirent: videamusque & unde nata fit ea , & unde tantam in hominum mentibus vim auétoritatemque obtinuerit. Et fpero fore; ut naturae obfervatio nobis probabilem difputationis exitum aperiat; fi gradus, quibus progrefla haec perfuafio ad firmitatem pervenit, diligenter deinceps notemus. I. Prius  DISPUTATÏO. pp I Pfius ïgitur quam prohare poffunt homines duntaxat esfe Deum, conftare iis neceffe eft; Deum. Et ex ipfa caufla , quare Deum efle ftatuant, & vi quam Deo adjungunt, cauflae potiiiimum funt repetendae , quare unum, nee plures■ efle velint. Atqui reperiemus' hanc rationem valuiffe in hominum mentibus, ut ex mundi contemplatione & rerum admiratione intelligerenjt, elfe cauffam quandam effeélricem gubernatricemque ., & eam quidem fumme intelligentem ac potentem. Haec una eft ratio , quae homines ad aliquam Dei notionem adduxerit: non idea innata Dej:.neque idea infinitatis, ex qua exiftentiam Dei continuo intelligi volunt Cartefiani aliique. i i. Jam haec caufla & vis efrïciens vel in uno fubjeóto, vel in pluribus ponenda erat. Alii eam in pluribus ponebant, pro varietate effeétuum , quos in natura deprehenderent. Alii , in quibus plus erat ingenii & majus fcientiae ftudium , eam non in pluribus, fed in uno ponebant: & quare ita ftatuerent, non una erat ratio. 3. Prima erat, quod intelligerent , in maximo diffenfu opinionum, ab omnibus tamen hominibus eandem vim tribui Diis , &,.varios honores variasque appellationes Deorum tamen ad unam eandemque redire naturam, cauffam nimirum efficientem atque intelligentem. Igitur Maximus Tyrius XVII, .5. M hac tanta pugna, inquit, co», tentione atque opinionum varietate, in eo leges ubique terrarum atque opiniones convenire videbis, Deum esfe unum, regem omnium tfpatrem, huic muitos additos esfe alios quifupremi illius filii fint, & quafi in imperio collegae. In 'eo Graecus cum barbaro , mediterraneus cum infulano fapiens confentit cum Jlulto f ut fi usque ad extrema ocea- N a ni  loo DISPUTATÏO. m littora procesferis, bic quoque Deos inventurus fis , qui non procul ab aliis oriuntur, ab alm oecidunt. lest tullianus Advers. Gentes Apolog. cap. 24.- nonne conce* ditis de aeftimatione commlini , aliquem esfe potcntwrem & fublimiorem veluti principem mundi, perfeBae pentiae & majcfatis ? nam & fic pleriqtie difponunt majefta* tem ut imperium fummae dominationis penes unum , officia penes muitos esfe velint. Cum quibus conferri poffunt. Minucius Felix cap. 20. Lactant. Inflit. I. 5.. 4. Hinc faótum eft, ut ab unitate generis ad unitatem fubjecli traducerentur; feu, cum convenirent in vi intek Lente & effectrice > eam ipfam vim in uno individuo ponere coeperunt. Quamquam unitas- generis fola per fe non habet rationem , quare unitas fubjecti ponatur. A quo more non longe abfuit Woliius Theol. Nat.P. K §. uotf. not. fed rationes accedebant aliae. - „ . Nam haec vis efficiens vel dirtributa poteft efle mte^ varios Deos. Hoe quidem repugnare , fup?a vidimus,; Sect. III. §. 2. n. 2. Plus enim eft virium in unius perfecta robore , quam in mukorum imbecillitate. Vel haee vis integra & tota erit in unoquoque. Deorum. Sed quo minus in hanc fententiam inclinarent homines, aliae impediebant rationes. 6, Prima eft in principio Cauffarum, f. rationis fufjicienti.% awo natura nos ab.ipfis insunabuiisimbuit. Ejus quippe principii pars eft, ne plus fit k eauffa quam in effectu; at, que ut reperta eauffa idonea & fuffiriente , ne aliam prae, terea quaeramus. Jam cum humana cognitio fynthetice oriatur, & ab effectu ad cauffam adfeendat yumus rei causfa idonea repert.a , non aliam requirit, , * 7. Re*  DISPUTATÏO. ior 7- Reliquae rationes ex eodem manant principio; SJm plicitas Naturae , qua effeclus varii ex uno & fimpliei imtU proficifcuntur ; hujus igitur fimplicitatis per totam naturam dominantis obfervatio nos paullatim eo adducit, ut totam naturam ab unie© fubjeclo fumme intelligente effeclam effe arbitremur. 8. Unitas Mundi. quae quidem duplici fenfu aecipi poteft: primum ut non nifi unicus mundus effe poffit; quod quamquam per fe vanum ell:, tarnen apud nonnullos hommes,, qui vel Mundum eomplexu rerum creatarum deftniunt, vel eum optimum & proinde unicum effe ftatuunti apud hos igitur haec mundi unitas aliquid ad Dei unitatem valere poteft: vid. Seél. V. Deinde Mundus ita unus poteft dici , ut omnes ejus partes ad unum finem tendere & cornmuni vinculo connexae effe dicantur. Hinc quamvis hoe tantum neeeffario confequatur , mundum uno confiüo factum effe & gubernari, neque utrum hoe confilium ia uno fit fubjeclo, an in pluribus; tamen uaullatim ab unitate cönfilu ad unitatem, Subjecli dedücebantur: veluti ab unitate generis ad unitatem fubjecli: vid. n. 4. 9. Ulterius progredicur ratio. Cum neceffè fit Cauffam otter nam, f. Deum, effe:. haec eauffa quare in uno fit fubjeclo, nulla nobis ratio neceffaria cognita eft: neque e$iara 3 quare ea in pluribus fit fufejtfS^ Jam fi. aliquid fme ratione neceffaria ftatuendum eft, hoe, quoad ejus fferi poteft, minimum effe debet. Igkm potius unus efl Jdeus, quam muUi. iü§s>. Porro: cum neceffe fit, cauffam aliquam effe efhcientem aeternam : haec eauffa ut in paucioribus, quam m uno fit fubjeclo , fieri nequit: ut in pluribus quam in N 3, uno  los Dl S P TJ T A T I O. uno fit, ratio nobis nulla efl: eognita. Igitur potius unus 'eft Deus , quam mulü. , ii. Hae rationes non tantum eo valuerunt,ut hic Mundus caufam , quare fit , pofitam habeat potius in uno Deo , quam in mukis : fed eo pertinent, ut omnino unicus duntaxat exiftat Deus. Huc tandem accedit alia ratio ex -principio cauflarum, f. rationis fufficientis, quod femel 'admifia multitudine Deorum , nullum exitum reperire poteft cogitatio hoftra. Neque enim eft ratio, quare fi duos'ftatuimus, non etiam tres , decem , centura , myriadem etiam Deorum ftatuamus. Quod recte monuerunt etiam Boehmius Metaph. §. 7*2. & Reimarus (joot«EgtifiC V£ti)ïl)tiun) Sect. IV. §. 2. & ante eos Lockius. Hinc igitur faótum 'eft | ut rationes, quae fingulae tantum probabilitatem aliquam haberent , tamen cum paullatim deinceps humanam mentem fubirent, üniyerfae magnam nancifcerèntur firmitatem. Itaque humanum genus convenit in hac fèntentia , unicum duntaxat effe Deum. Ejus fententiae plerique omnes homines magis minusve rationes percipiebant 5 ita quidem ut magis univerfas confufe i quam fmgulas diftincte intelligerent. Neque tantum Veteres nullas magnopere ejus fententiae adtulerunt demonftrationes , quod ipfa per fe fatis haberet evidentiae; fed in Recentioribus etiam fuerunt qui illorum modeftiam fequerentur clari viri, veluti Jerufalemus m libro,cui nomen indidit Sditmfymm ^ & W*W« p$ SWisio»/ & alii. n . Habetis, V. V. Cl. meam de hoe loco fententiam. Qua fi certior firmiorque ad Vos delata fuerit, vehementer profeóto laecabor de Metaphyficae difciplinae increraento, & fa-  DISPUTATÏO. Jo3 msjmz&um operne meae fruclum percepilB me judicabo, fi mea Vobis difputatio aliqua parte fiuisfecerit. Ecuidem affirmam poffum , me hoe unum fpeftaffe , ut in loco a Vobispofito, tamquam in exemplo, oftenderem quantum errorum affeverandi temeritas & perverfum demonftrandi ftudium pareret; fi forte alios ad rectam rationem revocare poffem. Quod fi vero fint, qui me de Wetaphyfiea difciplina male meruiffe exiftiment , quod eam Mathematica neceffitate privare ftuduerim : non meam voluntatem, fed rerum naturam, accufent. Apud me quidem & plurimos aiios fatis habet auótoritatis illa evidentia quam five probabilitatem five verifimilitudinem vocent' de nomme quidem non repugnabo: dum concedant, in ea tantam effe firmitatem, quanta in certiffiinis firmiffimisque rebus humanis, & quanta poffit efle illa, quae proxime ad Mathematicam neceffitatem accedat. Et vero recle ad Vos utar Piatonis oratione , quae eft apud Ciceronem: „ Sfuocirca fi forte de Deorum natura ortuque mundi dis3, ferentes, minus id quod habemus, animo confequimur, 3, ut tota düucide & plane exornata oratio fibi conftet &> ex „ omm parte fecum ipfa confentiat, haud fane erit mirum ~ „ contentique ejfe debebitis, fi probabüia dicentur. Aequum „ eft enim memïmjfe, & me, quidijferam, hominem ejfe, » & vosquijudicetis: ut ft probabüia dicentur. nil ultra ,3 requiratis. "   S. H. M A N G E R, 'THEOLOGIJE DOCTOR/S ET PROFESSORIg IN ACADEMIA FRISIORUM F RAN E E R A N A y DISPUTATÏO, QUA RESPONDETUR AD PROPOSITAM QU^STIONEM, N U AI SOLA RATIONIS VI,' ET QUIBUS AR G U 31 ENTIS 3 E MONSTRA RI POT EST, NON ESSE PLURES UNO DEOS; ET FUERUNT NE VNQUAM POP ULI, AUT SAP IE NT ES, QUI EJUS VERITATIS COGNITIONE BI ABSQUE R E FE LAT 10 N IS DIFINAL, ADIPSOS PROP AG AT Ai, AU KIL 10 II AB Ü ERUNT?   107 DISPUTATÏO II. QUA RESPONDETUR ad PROPÖSITAM QU^ESTIONEM, N U M Sofa rationis vi , & quibus argumentis demonftrarï po* teft, non ejfe plures Deos, &, fuerunt ne tmquam popull, aut fapientes, qui ejus veritatis cognithnem absque Revelationis Divina, ad ipfospropagata, auxilio habuerunt ? Tftk /*WUltip,ici hllJUS ^U8B^ionis <%nitate atque ufu, R> I8 ma8is s quam fpe prsemii adduétus, aliquam I m otii raei ïiterari particulam in eam impende«JL T JiL re conftitui, praefertim cum ita mihi videretuu comparata, ut, quamvis eam multi, atque in his etiam viri fummi, fibi traftandam fumferint, multa tamen com- O 2 ple-  fo3 DISPUTATÏO II. ple&atur, aliorum induftria diligentius adhuc demonftranda, aut acutius indaganda. Duo vero praecipua ejus funt Capita, quorum prius, principe loco expendendum, habet: num fola rationis vi, & quibus argumenüs, demonftrari pojjit, non efe plures Deos ? ■ CAPUT PRIMUM. 5. i \ yfukum fane intereft, argumenta,e fola ratione defuraIVJL ta, in promtu habere, quibus unitas Dei demonftrari poffit. Quis enim ignorat, plures adhuc hodie reperiri populos , multitudinem numinüm colentes, quibus ut tantus error eripiatur, poftulant a nobis humanitatis & fapientiee leges; eripi vero non poteft, nifi, qua fola illi, quibuscum pugnandum fit inftructi funt , rationis ope. Sed noftra quoque intereft , ut, quo majoris momenti b.33G fit verkas, unum folummodo dari , & dari pofte Deum, eo certius de ea fimus perfuafi, nee eam, fine caufa, a nobis credi, demonftrare poffimus. §. I I. ïn ipfo autem hujus quaeftionis limine .civerfte nobis 00 currunt, imo inter fe maxime oppofitss eruditorum hominum fententiae, quare, quid in eo diflenfu fit amplectendum, eo magis cognitu opus eft. Namque ab una parte non paucos eo progreflbs videmus, ut non minus unius Dei, quam ipfam Dei, notionem in omnium animis ab ipfa  D I S P U T A T I O 1 ï. log ipfa natura mipreffam infitaraque effe- fibi perfuaderent ommbusque propterea, ipfis etiam pojytheismi defenforibus, eam vindicarent; in aliud contra prolapfi" extremum alii negarunt, rationem per fe,-quicquam certi de Deo non nifi uno, ftatuere poffe, quam fententiam aperte pro' feffus eft Papinius O) Gallus, in Tentamine Theolog. de Providentia & Gratia, ubi praterea contendit, ex Dei infinitate , omniprrefentia , aut omnipotentia, unum eum effe, minime poffe colügi. Mediam vero quandam viam, m fo]ebat, hic etiam tenere voluit UI Grotius O) ftatuens , Deos plures unj ejfe, non ceque evidens ell, ac Deum dari.. Atque id, certofenfu, re&e dici poffe, fatendnm equidem puto, quandoquidem unitas Dei hoe cum aiiis Theologie Nat. veritatibus commune habet, ut, quam vis, femel pblata, fua fefe evidentia, atque probabiMtatè omnium animis facile approbet, ad eam tamen puram ope foiius ingenii humani, aut primum inveniendam, aut pJene demonftrandam, fumma animi intentione, atque, ut ita dicam, rationis a fuis nebulis repurgatse puriori quodara ufu omnino opus fit; hinc enim derivandum videtur quod hanc ipfam veritatem, qua3 nobis, aliunde adjuti/ tam facihs apparet & expedita, tot magna ingenia inter ethmcos effugiffe reperiamus, ut pauci duntaxat, idque ad- CO Confütanduir, fibi fumfit Papinium P. Juneu, dans la Preface du Jugement jur les methodes cVexpliquir la providence, &> la grace m^yre k & O 3  ■ito DISPUTATÏO I ï. adhuc adraodum imperfecte , eam adfecuti fuerint , & agnoverint \ III. At hic video, aliter muitos judicaturos, quibus utiquo ïiibil efle facilius videtur, quam, poft tot argumenta, ubique obvia, demonftrare, cur Deus unus'fit, & ad eam rem fere fufficere, ut, cum omnes perfeftiones in Deo fumma* fint, oporteat, eas fmgulas nobis annumerent, omnique polytheismo contranas efie, fapienter admoneant. Plus tamen dfficukatis in illa demonftratione expertus eft, atque in ea revera dari, exemplo fuo, quod inftar omnium efle poffit, teftatum reliquit acutiftlmus ille Philofophus An°lus, Lociuus,qui, cum a Limbursio, nomme altedus, cui argumenta Gkotii CO> ac> 3™ ff pro uno Deo non fatisfaciebant, rogatus effet, ut fmi hrmiora fuppeditaret, plus femel ingenii fui nervos, ad ld efficiendnm contendere debuit U), nee tarnen effecit, ut omnes in ejus labore acquiefcerent, % IV. Ad ipfa vero argumenta, quae in hac caufa pothTtmumfolent adhiberi, ü accedamus, magis adhuc patebit, plus ei kieffe negotii, quam vulgo putanf, quare juvabit in nonnullis, quanam ex parte claudicent, fpecimims loco,, oftendiffe, ut, quid ad plenam veritatis demonftrationem jure- Cr) Dt veritcne Re!. Cbrifi. Lib. M 3- (J) lufcrta fuut Lockii argumenta ejus operibm, T. IH. p. 629-  DISPUTATÏO II. m jure requiratur, eo melius coriftarc, nee mirum cuipiam videnpoffit, cur in tanto, qua? prsfto funt, argumemoram numero , de fehgendis maxime idoneis follicitos nos elfe juflermt Celeberrimi hujus quaeftionis arbitri. Quam in rem exemplo nobs effe poffunt ilia pnefertim argumenta, qusa folent ex fummis atque infinitis, quae' Deo infunt \ perfeftionibus, magna profecto cum fiducia, repeti, neque tamen omni exceptione videntur vacua. §• V. Tale eft (i) quod, a Dei independentia defumtum, fic fefe habet: plures fi dar entur Dii, vel a fe dependerent, vel non; prius quia nemodixerit, fupereft pofterius, five fingulos a fe non dependere; inde vero efficitur, nullum ex iis efle verum Deum, quandoquidem ejus natura fert, ut omnia ab ipfo pendeant, ipfe vero a nemine; hujus autem confequentias vim quando ex eo, ut fit, demonftrant, quod ille a quo alter non pendeat, ipfe foret dependens, eaque de eaufe pro Deo minime habendus, ïh lud fumunt, quod abfolute verum non eft, nempe, mm quid ab altero non dependet, ab eo illud dependere. ' Simile vitium (s ) obfervari poteft in hoe alio, ab omniprafenha Deo propria, defumto: f plures effent Dii unus ab altero vel abejfet, vel ei adeffet; fi prius, non eflet ommprafiens; fi pofterius , ab eo, cui adeffe ftatuitur, dependeret, proinde Deus dici non pofiet. Sed an hoe fatis firmum, quo tamen illa demonftratio nitjtur: Spiritus anqms ideo ab altero dependet, quia ei pr af ens efl? (3) Ex omnifcienha & (4) omnipotentia Dei unitas non minus iolet demonftrari idque facium etiam a Locho; ex ilia, quandoquidem duo oiimifcii non fimul posfint  ÏI2 DISPUTATÏO I ï. fint exfifteré; quia imperfecii forent, fwe unus alteri fuas tügïtationes celare poffet, five non poffet. Ex hac, five ommpotenüa (O, <ïuia fie"Poffet> ut unus vellet, quod aker noliet; fed reii.nquitur ad verfus utruroqueid argumentum, & alia hujus generis, raagna haar exceptio; qUod, fi dentur plures Dii, illi concipiantur, fimiles plane habere perfectiones, adeoque fmgnli fibi omnium per fe confcii , eundem per omnia fibi finem praellituere, nullamque propterea eaufara habere, fibi quicquam celandi aut inter fe contraria volendi, cum eo in cafu ad perfeftam ipforum naturam pertineret, id nequidem veile poffe. Atque id ipfum ab iis , qui Polytheismum defendunt, regeri pofle, jam olim preevidit Laclantius (ƒ> Video, inquit, quid e contrario dici poffit. Taks efie i Hos plures, qiiaiem nos volumus unum. Quare id maxime agendum , ut .ejusmodi plures, abfolute perfeétos, fed numero inter fe diverfos, atque adeo extra fe pofitos penitus tollamus, five, tates omnino non pofle dari demonftremus; ad quod efHciendum vix puto , argumenta modo allata fufficere ; quibus & illud obftat, quod plus videantur deraonflrare-, quam quidem deberent, quandoquidem ex iis fere efficeres ne in eadem quidem effentia naturam Divinam pluri-bus communem effe poffe, cum tamen in eo nulla pugna fit, atque ea quaffriomagis ad Dei fimplicitatem quam ejus ■unitatem fpeótet, minime cum illa confundendam, quod ta- (f) Argumentum lioc , ab omnipotentia Divina duiflam , data opera,. pofï Lochum , tractavit Hagmmrm , Theolngus Tubingenfis , ia jjiff de unitate Lel. 1720. (ƒ•) Inftim. L'ib. I. 'ótp. 3. §• 16. p. zo. T. ï. Edit. Bummt,  DISPUTATÏO II. 113 tamen faclura a multis, ab ipfo etiam Bailio (g), quem eo nomine recte notavit Mosbsmius ad Cud-wovthum p. 352. In hac enim disputatione, dum Deum unum Alcimus, talem intelligimus unitatem, quss alios Deos excludat, atque eo ipfo differat ab unitate omnium aliarum rerum ; quam enim harum fingute habent, tanquam individua, ea neutiquam prohibet, quo minus ejus generis plures exiftant; quomodo v. gr. fol, licet unus fit, imo unicus in orbis noftri complexu , non tarnen ita unus efl:, ut plures foles dari non poffint. Quod aliter plane in Deo, fefe habere, nobis nunc erit demonftrandum. §. V I. Prius autem, quam ad id aggrediamur, uti nobis licebit ratione, paulo magis ad popularem fenfum accommodata, qua disquiramus an adfint caufas, ex quibus, plures. dari Deos, colligi quodammodo pofllt? quodfi enim tales nullas fint, cum tamen conftet efle naturam Divinam, fequitur ad minimum , temere id fieri, fi quis plures Deos flatuèret, eamque fententiam ab omni veri fpecie elfe deftitutam. §• VII. Illte certe rationes , quibus olim vel acutiiTimi homines ad defendendum Polytheismum ufi fuerunt , tam infirmae funt , maximamque paitem tam vanas atque futiles, ut eum magis deflruant, quam confirment. Sic ^^^^^^«^^.<^^^^^^^^^^^^^^^^ (g-) Continuat. des penfèes fur les Cometes T, 1. §. 66. p. 335. P,  ii4 DISPUTATÏO I ï. Sic omnia corpora cosleftia, qure moventur, in Deorum numero collocabant Stoicce difcfpKnas philofophi; fed quo, queefo, argumento ad id adduóti ? hoe videlicet, quod Lucilius apud Ckeronem Qh~) his-verbis exponit: Hanc igitur in flellis conftantiam non posfum in- telltgere fine mente , ratione , confifio, qua quum in ftderibus inejje videamus, non poffumus ea ipfa non in Deorum numero reponere. Alibi iterum (f) ex eo id demonftratum videmus : quod motus aflrorum fit voluntarius > quorum levkatem fi nunc confutare quis vellet, otio videri poffet turpker abuti. Nee meliora funt alia, quas propterea prudens prsetereo. Unum tamen occurrit, hic attingendum, paulo gravius, & veterum acumine longe dignius, in fragmento quodam Ciceronis, quod nobis confervavit Lactantius in quo ille Hortenfium indu- eit queerentem: ft Deus unus efl, qua. effe beata folitudoqueatf Expedire cérte fe non fatis potuk ex illa difficultate Lactantius, nam quod refpondet, non effe defertum atque folitarium, quem, dum unum dieimus, fatemur habere fuos miniflros, 'quos nuntios [Angelos] vocamus , bonam caufam magis prodk, quam juvat, quafi fine ilfisminiftris Deus minus effet dicendus beatus ; nobis vero nunc fufficit, quod ad obtinendnm Polytheismum iriepta plane ftt illa ratio, ex folitudine non beata, defumta; nam, quicquid refpondeas, hoe tamen certum manere debet & in- (h) Lih. II. de Wat. D. C. *u (/) lbid. Cap. ïrt. {k) inflit. Lib. I. C. 7. §. 4. p. m. 4j.  DISPUTATÏO II. uS inconcuffum, pro Diis minime habendos, qui, ut beati fint, Fociis extra fe indigeant (/). % VIII. E contrario, non ejfe plures Deos, fola ratio inde poteft colligerei quod id omne, ex quo, naturam Divinam dari •conftat, fimul nos ducat ad eam potius fententiam ampledendam, quae naturam illam Divinam fingularein effe fta. tuat. Quod ut demonflremus,fpeciminis ioeo, atque inftar omnium nobis effe poteft illud, a coniingentia mundi du&um argumentum, in quo pleraque alia continentur. Cum enim fidem id nobis faciat, dari-ejusmodi naturam, quos rationem tam fuae exiftentia?, quam omnium aliarum 'rerum in fe.continet, quam Deum appejjamtis, eadem opera nos admonet, tam infinitam potentiam, fapientiam , bonitatem, quam in hujus univerü caufa requiritur, in uno pofitam tand operis immenfitati magis fufficere, quam inter plures divifam, five in unius perfecta virtute plus fitum effe, quam in muïtorum imbecülitate, quandoquidem omnis virtutis perfecta natura in eo potius effe poteft in quo totum, quam in eo, in quo pars tantum aliqua de toto fit. % IX. ( /) Argumentum illud , ab cthnicis olim uni Deo oppofitum, fed vulro hegreaum , eo minus prarerire volui, quo plus mómcnti mihi Videtur afferre pofle , ad pretium rcvehtionis nobis oougffla reciius a-Himandum; namque ejus vis vix aüter, utputo, penitus tolli potefi nifi fi-conftet, Deum fic efle unum, ut tamen in ft minime fit iblitarius. Id autem tale elt, ut a nenpine,, nifi abjpfo Deo, doceri homines poffit. P 2  ll6 DISPUTATÏO II. Prseterea, fi plures effent ftatuendi Dii, ex rebus crea)tis ex quibus ad Deum, earum auctorem, certiffimeadfcenditur, id deberet poffe colligi; ha vero contrarium potius demonftrant Quando enim iilas contuemur, omnes > ubique deprehendimus tam arclonexu, partiumque omnium confenfu inter fe conjunftas, ut indicio nobis fmt certiffimo, non operis., inter plures divifi; fed ab uno principio. profeai, atque una eademque manu fic conftituti; quare non miror, hoe ipfo adduftum argumento, in rerum natura unius imperium Anjlotehm (yW> fiepiUS obfervaffe,, (quod qua mente fecerit , nunc non difputo) eaque de eaufa laudaffe illud Homeri lliad. f3. 204. §. X. Quamvïs autem ex iis, quae huc usque difputavimus, pa^eat fanse radóni omnino confentanedm effe , ut plures Deos darinegemus, cum nulïae eos ftatuendi adfrnt caufk, neque adeo id a quoquam fieri poffit, nifi per leviffimB opinionis commenTum , quod delet dies; ulterius tamer* r&efedumexiftimo, &, ut omnis elabendi rima diffentientibus obfiruatur, pr^terea demonftrandum per fanae rationis principia ne fieri quidem pofle , ut plures dentur Dii, eamque fententiam feraet ipfam evertere. Quod ut efficiamus, ante omnia oPus eft, ut quid illa fententra, quae plures ftatuat Deos, in fe contineat, probe mtelhga1 x mus, ^^^<^^^^^^^^^^^ (jv,) Metapbyf. XII. Cap. ultimo.  DISPUTATÏO I J. rï7 mus, idque in hac disputarione nobis ob oculos ponamus, Nempe, quud affirmat, fi quod dicit, fatis intelligat, eo ^o ^rmn,flures illosper omnia'ceque efe perfeclos, iri fmgulis" ea omnia, fummo gradu , ineife, quae nos uni Deo tnbüimus; caeteroquin enim unum altero faceret inferio. rem, atque ita'fecum manifefto pïïgnaret; quod cum probe aniinad verteree Lactantius, adverfarios fuos ideo inducebat, loco fupra laudato, pag. 6. ftatuentes , taks efe plures illos Deos, qualem nos volumus unum, id eft inter fe, Eeque perfeitos; quare cardo quaeffionis' hujus'in eo verfatur, an fieri posflt, ut tales plures exfijiant? J. XL I *d autem fieri non poffe , ut demonftremus , multum efie pofitum equidem puto in argumento , ex principio, quoi vocant indifcemibilium, defumto , modo rede id agmbëatUr • neque tamen opus habeo defenbere , quae recentiores f» Philofophi ad illud demonftrandum armlerunt , & cupienti copiofe dabit Micb. Gottl. HanfcBius PHncifj. Pbilofi Leibnitiana > more Geometrico , demmftr Tb.eöK XX. p. 81. Ipfum C»j Piincipii hujus , veteribus minime incognki, manifeftum e\-ftat veibgtum i„ i% Steicorum effato apud' Cïccronem, Qmfi. Academ. fi' ■'. C-/XXVi- Nullum efcpüum , omnibus- rebus' tak'm, qU'alk p p;.us anus ; nullum granum. Praeter alios illud principium no. ih-a Mate m dubium quoque vocavit UI, Voltairius dans la Metat>hxfim deN^ton. Chap. m. p. ao. Sed ei rer^oudit Kahüus V C «M« m$t4m& Der lm* M knttoni^ tój^ Cap. 6+ 1J 3  «8 DISPUTATÏO II. Ipfum autem argumentum , ex ifto fonte derivatum, fic fere fe habet (o>' Qt-iacumque penitus non poffunt diflingui , unum idemque funt; atqui plures Dii , cibfolute aquaks , penitus non poffunt diftinguL Ergo , non plu; res, fed unum idemque fu'nt, fub diverfis nominibus. Cujus confecutionis vis non ita eecipïenda eft , ut per. errorem putavit Bultftedius Q>)> quaü per eam , relict Deorum multitudine , tantum efficeretur, eos pro uno efle habendos ; minime .gentium ! neque adeo ftupidi funt , qui ilio argumento utuntur, ut crederent, duo efle unum; fed luec eft ejus vis , ut ideo colligamus , plures illos revera non exfiftere , quandoquidem , ubi una res ab altera diftingui nulla ratione poteft, id ipfum indicie eft certiffimo, nos quidem de illis, quaü. exifterent , cogttare easque mente noftra comminifci , fed perperam id fieri, nee nifi unum relinqui. . Simul enim , ac dicimus rem alteram , eo ipfo quandam in ea , quaiiscumque demum fit, differentiam agnofcimus, eadem vero opera illam tollimus, dum illam rem volumus abfolute alten efle fimilem; quod fi ad plures Deos , perfecte requales transferatur oftendit , eam propofitionem fecum yehementer pugnare , adeoque plures Deos ne exiftere. quidem pofle. §. XII. f „ ï Ponf Leihihü Bpifioias a Kortboho editas, T IV. p *$6. feqq. li] S^en ever de Natuur van God ISde nuk p. xz. feqq.  D I S P U T A T I O I L ji9 §. XII. Neque ab hoe argumentandi modo Ionge abfuit Lockius loco fupra indicato , ubi contra multitudinem Deorum fic acute difputat:> quis diceret , plures habere aque perfeiïam vim & fcientiam , eos femper eadem veils, eodem modo, ejfe in uno loco , verbis quidem eum id tnuh turn appellare , quod tamen revera unum effet , quia dua res, fic aquales, non dua funt, fed unum idemque. §• X I I I. Quid autem in contrarium , aut ad mfringendam iWm argument! vim , proferri poffit , cogitanti nihil aliud occurrit , quam hoe unum, ut quis dicat: plures ilhsBtos ..Gatera quidem aquales, numero tarnen diferre;. eam vero dijferenttam , quam Scholaftrci numericam vocant , nihil perfe&a eorum natura derogare, fed cum ea confiftere omnino pojfe. Quare ad totam hanc Iitem obtinendam nihil teque requiri cenfeo , quam , ut ultimum illud erroris perfugium diffentiemibus obftruaruus, atque adeo , ejusmodi differentiam cum fumma confuinmataque perfe&ione omnino pugnare , tandem oftendamus. Hoe autem ut fiat , cogitemus, oportet, quid demimi illud fit , ex quo pendeat numerica dijjerentia , fi quidem catera fint aquatia ? Pendere vero eam reperiemus ex diverfo quodam accidente , aut modo, five ex rebus, extra illas , quae numero diflinguuntur pofitis. Fac , ex., gr. duos flores , pulcritudine , magnitudine , odore* c»te* ris, quae praecife talem florem conftkuunt, sequales, numero  f io DISPUTATÏO KI. mero tantum differre , differentia illa non aliunde pende bit, quam ex diverfo firn , ex diverfi relatiqne , quam habent ad alia extra fe , qua fit, ut cognofcas, non. unum effe , fed duos. Differt enim vero , quas dicitur generis & fpeciei differentia a numerica in eo , quod illius ratio in ipfa fubjeóH effentia quWi poteft , atque etiam debet , hujus autem in hac vel illa ipfius individui Hmitatione , qua fit , ut extra aliud effe poffit; atque ita numero ab eo diftingui. $. X I V. Cum itaque omnis differentia numerica ita fit compacajta , ut qualemcumque limitationem fecum ferat , oftendatque., fequitur omnino , rebus quidem finitis convenire , ut per omnia fingantur inter fe aequales, folo exeep'to numero • non item natura; infinita , nullisque terminis circumfcriptGo., Deumque. propterea , .quem infinitum effe omnes fatentur, non poffe effe nifi unum vi hujus argumenti ex quo plura alia duci facile poffunt, Quaecumque natura efl infinita , five , quae poffide^ omnes realitates fimul & abfolute , ejus natura plures , numero diverfi, dari mm pojjunt ; quod evidens eft ex ratione differentise numerica; modo data ; Atqui natura Dei fic eft infinita , quod ipfi concedunt. adverfarii; " Ergo , plures non po funt- dari Dii\ numero diverfi. Q. E. D- C A-  D I S PU TATIO. II. i2J CAPUT SECÜNDUM. QUO QUIRIT U R, Fueruntne unquam populi, aut fapientes, qui ejus ve+ ritatis , non efie plures Deos , cognitionem , absqua Revelationis Divina ad ipfos propagata auxilio, habuerunt, §. I. Tntegros populos fi primum fpe&emus, & quid, hac par-' J- te , de iis ftatuendum fit , quaeramus , plerosque ea de re fic difputantes invenimus , ut vix dubium elTe facile refponderes , quin omni tempore cognitio cultusve' unius Dei inter gentes viguerit, ipfoque etiam Polytheismo latius viguerit. Certe ad id perfuadendum data opera congefta funt, qU32 fcripfit Aug. Steuchus in fecundo dt perenm Phlofophia , aut Rad. Cudwortbus Cap. IV. Sy. ftem. Intellect, nee, ut alios prseteream , aliter judicabat Hamburgenfium Polyhiftor, Jo. Alb. Fabricius de Ve ritate Rel. Chrijl. Cap. VIII. % VI. fcribens in'hrec verba : inprimis notandum , quod latius patuerit femperque pateat fummi unius Numinis cultus , quare fummam iflius §. in frontepag. 313. hac fèntentia, veluti certa & explorata inferiptam videmus; Deus fummus unus a gentibus cultus. Q $. IL  122 DISPUTATÏO I i: At vero fidentius , quam verkas patitur , talia tradi , Me repeti, mihi non temere gerfuafed , idque mecum fatebuntur omnes , qui caufarum argumenta non tam numerare quam expendere certo judicio confueverunt. Vid-raus 'enim in hac caufa , veterum nomine , multa pronofita teftimonia , manifefto fpuria, fuppofita, autinterLata , «O* nullam :amplius fidem inveniunt, veluti HerZ Tnsmeg, Orphei , Oraenlorum SibylUnorum , & plura e as generfs adhuc fupereffe, quibus decipi fe paffi funt viri eruditiffimi, atque in his ipfe Cudworthus, qüamvis tac-mte ad ea Moshemio. ; In. aliis rurfus, quae defumta funt ex recentiori aevo , quando religio Chriftiana jam fa» tis magnos fecerat progreffus, alia; caufe funt, cur ea fufpeóta nobis fint ; certe non fatis firma videantur ad id , quod debebant, efficiendum. Sic provocat quidem Fahricius loco fupra laudato, ad Maximum Tyrium Difert. L' hffic fcribentem , quee Latine nunc tantum dabo : In boe leges uhique terrarum, atque opiniones convemre videbis; Beum ejje unum, Regent omnium & Patrem; quibus profe&o verbis nihil in illam fententiam dia poterat eviden-, tius- fed, ne dicam, eum fuara,quam ex Platomca Schola traxerat, opinionem , quaü communis effet generis humani fèntentia , perperam omnibus tribuiue, vel ideo minus valet ejus audoritas, atque etiam Plutarchi, Apuleji, aliorumque, quos ipft. addefe folent; quod mamfeftura fit , eos fic potius fcrïpfiffe , quod ea state , Euangelu lucejam colluftrata, puderet ipfos craffioris polytheismi, quam ex veritate judicaife. §. HL  D I S P ü T A T I O I I. Ia3 S- III. Tantum vero abeft, ex meo quidem judicio , ut unius Dei cultus tam late, quam illi volunt, inter ethnicos olim patuerit , ut Ionge recïius dici poftit , contrariam fuperftitionem , univerfum fere orbem terrarum occupafle , & fi Judaeos exceperis, communi quafi confenfu generis hu' mani , antequam Kuangelii doétrina fatis effet propagata , receptam fuiffe ; id enim uhique teftatur omnium populorum antiquiorum hiitoria, five de Barbaris cfufefaj , five de 'Gïèés aut Romanis ; qutè ratio fuit, cur Paulus' Apo« ftolus unum verum Deum , quem docebat , inter ipfos Athenienfes , 'frvfèw magna cum fiducia poffet appellare. Nullam certe gentem confido 'demonftrari poffe', quae fibi, fuaeque rationis lumini reli&a , unum folum Deum, repudiatis aüis, publicè coluerit. Proferunt quidem in contramin partera VoJJius (r), aEqueTbebaidosincohs, quippe qui, tefte Plutarcbo (sj\ foli inter Aegyptios Deum nullum agnoverunt Mortalem, fed , quem ipfi appellant Cnepb , oftus expertem & immortalem attamen , hos eosdem praeter alia animalia ipfum etiam crocodilum , divino cultu venerari confueviffe, vulgo notum tritumque eft (/), atque'Pham cbum, talia de iis narrantem, fruftra fuiffe, certiora veterum teftimonia apud Herodotum, prrefertim , & Diodorum S. fa•m'uï '''ruw..* - jtt&mn >rf :-v, r/r„^,.f * "tis (r) Deldchl Gent. Operura T. V. p. 6. O) De IJlde &.OJir. p. 359. (O Cotif. jFabloaskt'Vsmheon Acgypt. Lib. t p?.g. 85. Ó'a  iH DISPUTATÏO I l tis oftendunt. Sic mirurn in modum nobis laudant veteram Perfaram religionem , qua nullam aliam propius ad Judaicamacceffiffe contendunt, atque multa ex parte reliquis eam puriorem fuiffe lubens fateor; neque enim Deos fuos parietibus includehant ; fed hi ipft plures tamen Deos colebant, & ex antiquiffima fuperftitione , non foli tantum , fed etiam reliquis aftris virtutem Divinam tribuebant ; quod tam certum , ut ipfe Vitringa, cum id maxime operam daret , ut Cyrum Regem veri Dei cuitorem fuiffe perfuaderet, non videri probabile O) faffus fit, eum plane repudiafe cultum patriorum Deorum. Summum aliquem maximumque Deum, quem Adad, id efl '' unum, appellabant , veneratos olim fuiffe Affyrios, teftem habeïnus Macrobium f>) ; at quis qualisque erat ille Deus? Sol nimirum , Deus utique commentitius, eo: que nomine indignus. Alios mitto populos, quis enim, ut per fingulos nunc eundum effet, a nobis requireret ? De novi vero orbis incolis fatis conftat ex iis, quse difputavit nuperrime Robertfonus, in Amerïcse hiitoria, aut ipfi obfervarunt teftes iWr^ Cookius, Bougainvillimalii, vel nulla Divini cultus veftigia inter ipfos reperta fuiffe , vel cultum inter plures divifum , fidem nobis facientes. §. IV. Ab ïntegris populis ad fapientiores inter ipfos homines «roerediamur, ut, quantum veri hi quidemviderint, fumv ° ■ ma- («) Comment. in Jef. XLI. 25- !" n°ta fiibjefta, O) Saturnal. Lib. ï. Cap, 23. p. m. 217.  DISPUTATÏO IJ. r|f matim cognofcamus; in qua difquifitione hoe maxime cavendum puto , ne fpecie quadam veritatis, quam multorum efFaca habent, nos decipi patiamur, neque ex prifcis Philofophis fllo's 'ftatim , ut telles unius Dei , producamus , quos unum Deum in ore habuifle deprehendimus. Namque illorum haud paucos, fub verbis ad fpeciem honeftis , fplendidisque , fententias longe deteriores, & in Deum contumeüofas docuifle teftatur hiftoria omnis Philofophica, multisque exemplis confirmari a me facile poffet. Speciminis loco nobis nunc fit Pjthagoraorum dortrina; hi certe unum Deum , patrem Deumque hominumque prorltebantur; ex eorum mente, quam OnatusPythagoricus nobis exponit apud Stobceum; Ecl. Pbyf. reliqui Dii er ga primum fummumque mente cognofcendum, fic fe habent , ut chorus ad coryphaum , & milites ad ducem. Ideo Deum m«W« , five unitatem vocabat Pythagoras Deumque illum ex fèntentia Pythagoraeorum fic defcribie Clemens Alexandr. (*) ut pulcerrimam habeat fpeciem, quae non veteris modo Ecclefise Patres , fed ipfos jam recentioris memoriae eruditos viros tantopere cepit, ut Py-, thagoraorum Theologicam rationem non folum contendi cum f. literarum oraculis pofle , fed & totam ex his defumtainefle arbitrarentur; atque Èailius (j/) , poftquam locum illum Cltmentis adduxerat, quicquam negaret de Deo dici pofle , quod fit magis egregiura. Et tamen ipfe ille locus tam Bailium, quam alios docere poterat, ve- ram (x} Admonit. ad Gentes p. 47, (y) In voce Pytbag. not. O. Q3  ï26 DISPUTATÏO ï ï. ram Pythagoraeorum mentem ita fuiffe comparatam , ut, quem unum Deum verbis iïatuerent rpfa re plane tollerent; namque ex eorum fèntentia, quam UemeM ibiaem exponit, Deus ille unus non eft i%ih t& 2i*turw) In PericJe T. II. Operum ; pag. ui. (*) Oper. Edit. Verburg. T. IV. p. iojo.  ,»8 DISPUTATÏO II. 'tm mm, «e= «n** > ut, vifT Bai'*}2 3m« , fecum pugnat, fed utrique loco fua conftat ve. "tos ; namque tbalei meMem Divinam non d.ftmguebat « materia , fed ipfi materio vim & fentiend,, & movendi adfignabat; Anaxagorus contra pnram mentem, a prima materia omnino diftinftam ad Cosinogomam exphcandam S ibebat qnod ante eom nemo Grocorun. fecerat. Sta. niones in AA* W*> «Se diftmxit ft*»* S- vi. Occurtunt autem ab eo tempore plures inter Grocos, pui Denm unum , return omnium conditotem , & mode«toren, fupremum, ad Anaxagort exemplum, agnove™,lr.oue de eo proclara protulerunt , in his, SoZus a quf^t, q-orum loc*, quo huc: fpedant, ut ftnót ? toevitatü caufa , protereo ; laudari veto pro fitis nota, ^«jfetetf funt enim, quo teHymno Cm Jovem T. I. p. 5- de uno Deo fup«mo , efficaciftima , quate ea adfcribere non prget: A » T-WS „ 4 2«;fflSe't Ethnicos luculeu. *«» c ' „„,. Deo aPBof, L. V C^vVté, Opp.' T. K. $ 83o. K  i3o DISPUTATÏO II. fenfac, ratio. Nee aliorura inter Grcecos mihi deëffent exempla-, fi quidem id agere mme vellem , qui , cum ab eodem Plutarcho Atheismi fint accufati,non magis tamen hujus criminis rei fuerint, quam fuit Eurïpides, fed potius inter veritatis teftes contra Polytheismum numerari meruerint. At ab his exemplis me contineo , ne nimis ere• fcat hasc difquifitio , forfan inutilis futura, luceque publi. ca non fatis digna judicanda. §. VII. Ex illis, quse modo in medium attuli fatis , ut puto, conftare poteft , non defuiffe inter fapientes ethnicorum, qui re&ius de uno Deo fentirent , atque etiam loquerentut. Nihilo tamen fecus duplex defeélus in illis ipfis mihi videtur notandus , qui prohibuit, quo minus illam veritatem aut ipfi fatis puram & integram tenerent , aut ad alios propagarent. Unum in eo pofitum exiftimo, quod omnes materiam, seque ac Deum, quem fatebantur unum, xternam faciebant ; Deum enim , qui dixerit ex prifcis Philofophis, non tantum rerum univerfi ytnre©*, fed etiam èüUs, atque adeo ipfius etiam materise creatorem , neminem, puto demonftrari poffe. Talis autem ac tantus error quantum detrahat de Dei unitate , ac majelhte , me non monente, facile intelligitur. Alter, non minus ipfis , quam aliis , noxius, ille dicendus eft , quod , dum plurium Deorum cultum minime refpuebant , fed contra exemplo fuo confirmabant, fe fuasque fententias ad fuperititionem , publica auaoritate ftabüitam, ftudiofe accommodantes , eo ipfo verio* rem fententiam de uno Deo, quam verbis profiteban- tur3  DISPUTATÏO II. m tur , ambiguam reddebant, aliosque a vero videndo Iongius prohibebant; quod , nifi fatis .notum effet, mukis exempüs fapientiorum , ipfius Socratis, vel Platonis demonftrari facile poffet; fic idem ille Euripides , quem recliora de Deo tenuiffe modo vidimus, non pauca tarnen Tragoedns fuis inferuit , praffertim Bacchabus\g) quibus avitam , Athenienfium fuperftitionem videri voluit tueri • nee id mirum nobis videbitur , cogitantibus, quam piel num periculi femper fuerit, plus in hac etiam caufa , quam vulgus, fapere , quod propterea Pindarus „. q>lcu dicebat, infanientem fapientiam Horatiüs. Quaï cum ita fint, libenter adfentior Lactcintio (h^, difputationis fua; de fimili argumento finem his verbis facienti: Nunc fatis efl demonftraffe , fummo ingenio viros attigiffe veritatem, ac pene tenuifte ; nifi eos retrorfum infatuata pravis opinionibüs confuetudo rapuiffet , qua & Deos alios ejfe opinabantur , & ea , qua in ufum hominis Deus fecit pro Diis colenda , & habenda ere- 4ebant. §. VIII. Quod fi nunc ultimo loco qusrimus , unde qualifcuinque illa cognitio ad fapientiores ethnicos pervenerit an ope revelationis Divina ad ipfos propagata, eam acceperwt? mihi quidem refpondendum videtur , nuJlo certo indicio quicquam de ufu conftare , quem illi habuiffenc beneficii Di- ^PIüTi9<%' qU£C n°taV;t virfuffim"s» ^Ickemrius, kco fupra tb) Lib. 1. de falfa relig. Cap. V. pag. ed. Bunsm. 35. T. I. R 2  ï32 DISPUTATÏO II. Divinte revelationis , quod quidem eo nomine dici me* ruerit , & per quem ad agnofcendam Dei unitatem ad'dufti fuifferit. Novi quidem , plerosque aüter hac de ré vulgo judicare nobisque crebras Jperegrinationes philoforum gentilium in'Orientem, atque adeo'ad ipfos Judceos , öbjicere , ex quibus.huiic fiuclum, retulerint , ut meliofca deinceps de Deo ipfi viderent, aliisque traderenr. Communis certe fuit hac Patrum Chriftianorum fèntentia, atque ab iis ad cseteros pro'pagata. Sed ne nobis id fraudi fit ad animum revocandum , quod certis conftat argumèntis , venerand'os illos veteris Ecciefic& doctores , tan.' turn non omnes , hunc erraffe errorem , ut Ethnicorum fapientes infinitis In locis reélius fenfiffe putarent \ quam revera fenferant , eorumque decreta fic interpretarentur, üt in rebus maximi "niomenti 'parum aut nihil a f. fcriptu. ix auétoritate difceifilTe poflent videri; unde fieri aliter non poterat , quin ipfi crederent , aliisque perfuaderent, fingularem ejusmodi confenfum facris iiteris , 'ac commercio illorum cum Judaeis unice deberi. At vero cum ille confenfus , ut ante vidimus, revera longe minor fuerit, quam vulgo eum faciunt , imo, fi reéte infpiciatur, disfenfus poaus vbcandus fit, non eft profecto ut propterea ad Revelationis Divina; ufum , ex quibus iftam fuam doüü* nam hauferint, confugiamus. ib ni : .;§.- i *» ^ ^?&>? Multi , fateor , ïique celebripres Philofophi Graecorum •peregrinati funt, & quidem, ut -verbis utar frocopii ïfi Juibf. lil. Regum p. 1S5. QvtrioAcyUs X*?JV) % B-tcXoyUs «*e/j3erÉ/i«K; fed quod ipfos etiam adierint Judaeos, id dici  DISPUTATÏO II. £g 5 faciHlTS > Quem invocant omnes Jovem; ——— Patrem divumque hominumque. At in ifta fèntentia , quam omnino fuiffe Aegyptiorum, reóte planeque docuit Bruckerus Qk) , doctrine patriarchalis, aut Mofaicae, tota fua ratione tantse impietati oppofitre, veftigium ego quidem nullum, agnofcere poffum. Quod enim optimus caeteroquin harum rerum arbiter, JaHonskius CO> P0^ a^oss adiirmat, in ipfo ijlo crafforis fuperftitionis progreffu , quem in Aegyptiis notaverat, veri tamen Dei notitiam femper inter illos aliqua ratione confervatam , adque feros poft er os pr opagat am fuijfe, me parum movet, quia dixit id magis, quam demonftravit; argumentum certe , quod eam in rem produxit, defumtum a Diis vo*iTth , atque adeo fpiritualis natura; , quos agnoverunt Aegyptii, & ab iis acceperunt Graecorum fcholae celebriores, Pythagorica pariter, atque Platonica, juffco levius ell, & meam potius fententiam, ipfi contrariam, confirmat; namque ne dicam, eadem opera Polytheismum eorum prodi , cum tamen quaeftio nunc fit de fervata quadam unius Dei notitia; ipfi praeterea illi Dii voyrot, ex progria eorundem fèntentia , non alio nomine cenfebantur fpiritualis naturae effe , quam , quatenus fubtiliffima pars erant materiae, atque ex ea prognati. (O m. II. de N. D. C. II. (k) Hifi. Crit. Philof. T. I. L. IL Cap. 6. & 7. (/; ProJeg. in Panih. p. 45.  DISPUTATÏO IJ. I35 f. X I. Quantum itaque perfpicere polTum ex veteris &vi hiftona , minime hsc favet , aut fiiffragatur recept pafiiiu fententiae , quaü ope revelationis Divina: five traditionis ex ea derivatie, non efe plures Deos fapientes ethnici co*, novermt, cum tamen in queftione fiéü, qualis hcec noftra elt, tota caufa maxime pendeat ex fide hiitorica; fed nee opus eife puto, ut, ad explicandam qualemcumque eorum de Deo uno cognitionem , ejusmodi auxilium ipfis conceffum fuuTe, comminifcamor, modo teneamu,, quod Sf-,f \ ne faPfemiores quidem ex antiqurs ethnieorum Philofophis, quorum dogmata ad nos pervenerunt, tam longe fmffe proveótos in iliius veritatis cognitionem, ut cum punffimo veritatis fonte, quem S. Tabul* nobis eonlervarunt ea comparari, aut inde videri poffit derivata: contra, nihil e0s de uno Deo docuiffe, quod, poft multos, irntosque aliorum conatus, fui ingenii acumine f0. loque rauoms etfi vaMe jam depravat», ufu confequi'non potuiffent Quod ut quodammodo confirmem, & üZ in clanon luce collocem 5 opportune mihi fuccurrit locu Ariflotehs, Metapbyf, L. I. C. 3. quo progreiTum vete ris docW philofophiae, fervata temporurn feri * nö£ dihgenter expofuit ? ubi, poitquam monuerat, de maté! na, anquam una omnium rerum caufa atque principio priores Gr.corum philofophos unice fuilfe'folifcitos ffic pergit. ^m S am Ts ^ "W^.^r, Hoe autem modo procedeMus 2 maöisidoneum, pnnapium, quod fit initium motion is & fea-  r35 DïSPUTAT I Ö i I» fenfus; ïdqüe primum quctfruiffc r nempe (panfa, aperte 9 mox ndfinnat Jnaxagoram, aut fortajje Hermotimum Clazmneniüm. . Quibus verbis'-qu^e tradit AriftOtëles, eum*è-_ liquis prifci scvi commentariis , & cum dpfa re tam apte confentiunt, ut, cur in ejus auctoritate'.nunc acquiefcere non liceret, minime inveniam. ' fi - : ' "'\-v.'j.,ix ii.' ,.. • '1?l8i\Z ogn b'Sï ïtoïXXnA ebit ie »9fm*q wnitam — • • t J Sed video.,, rnodum aüquem & finem huic difputacioim effe faciendum, quare! toe unum addo ,' eos ex paganis, quos conllat- fatis purer de'Deo.uno ffenfrffe, & ita qui*3 dem.5 .ut pofthabito exutoque iictorum Deorum. cultu, ad eum unice adorandum. fe appiicuerint, taies fuiffe , qui Vrofelyü,-perta: .vuige* :d?cuntur:,r aut in facris tabulis/nomine timpiïiwm Dii. fubiyde veniunt, qualis fuit Corne^ li u's ille Cemurio ^iique.i.qui quamvjs; faerps; ritus populi Judaici non 'fufcepiflent ctmveo tamen in uno Deo folum colendo V' repüdiatis aliis, faciebant ; hos autem, quPjd 'hac parte veri yiderunt,. non ayBhilofcphistfuas genlis atque eaaüs,neque ex ambigua quadam traditione^ led ex düciplina'judaïorum-atque adeo jevelfttione Kis^concesfa, sccepüTe manifeitumell; cum erdteri, atque in his etiam . fnpientifc laude inter fuos celebrior.es, fibi fubque -ingenio reheti non maguos ea in re■ progreffus fecerint, fed, ut. ante vidimus", in admpdum obfeusa ,: imperfecte", «que -; llcrili cognitione unius Dei, vix eo nomine .digni, iubflijterinu" ' . tó .:.v.t. \-' ' ■ 1 I* ••• :}' V E R-  VERHANDELING VAN PIETER VERSTAP, Junior, ingericht ter beantwoordinge van het VRA AG-STUK, Is het door het enkele Licht der Rede betooglyk, dat 'er niet meer' dan Eén God kan zyn ? JVelk is dat Betoog f en zyn 'er ooit Volken of Wysgeeren geweefl, welke tot de kennis van die waarheid zyn gekomen , zonder behulp of jp00r eener Godlyke Opeubaaring ? door de HEEREN BEZORGEREN VAN HET STOLPIAANSCH LEGAAT, voorgesteld, in den jaare M D C C L X XVI I ï.   I N , • H O U D DER V E R II A N D E L I N G E. §. I. Eene Inleiding, aantoonende de gepafiheid der Vraage. II. Aanwyzing van de waarheden, welke in de Vraage opge¬ goten liggen. III. Onderzoek , wat men door het Licht der Reden te ver- Jlaan hebbe. IV. Een Veorbewys. V. Eerjle Bewys voor Gods Éénheid, afgeleid uit de orde der Natuur. VI. Tweede Bewys uit de genoegzaamheid van éènen God. VII. Derde Bewys uit-de natuur der zaake. VIII. Vierde Bewys uit den grondjlag des befiaans. IX. Vyfde Bewys uit de byzondere Eigenfchappen. X. Aanmerking over de bygebragte Bewyzen; befluit van het Eerjle Hooftdeel der Vraage. XI. Befchouwing van het Tweede Hooftdeel. ■ XII. Ge ene Volken , buiten de IfraëJiten , of die tot het Zelve behoorden, hebben in Gods Éénheid geloofd. XIII. Oplosfmg van eenige bedenkingen hier tegen ingebragt. XIV. 't Is zeer meèilyk, met grond van zekerheid te bcpzalen, of 'er eenige FVysgecren kennis van Gods Éénheid gehad hebben. ; Men is veelal tot iiiterften ovérge- Jlagen. . De waarheid is tüsfcheh beide. S 2 g. XV  INHOUD der VERHAND EL INGE. §. XV. Aanwyzing van de Wysgeeren , welke van Gods Éénheid eenige kennis gehadt hebben. XVI. - Redenen , waarom de Wysgeeren zo ingewikkeld van de Godheid Jpraken. XVII. Het gevoelen van Warbvrtok, dat de Leer van Gods Éénheid in de Myfierien geleerd wierd, onderzogt. XVIII. Aanmerking over het geene men in het onderzoek naar de bronnen waar uit gemelde Wysgeeren aan deze kennisje gekomen zyn, hebbe in acht te neemen. XIX. Aanwyzing, van de onwaarJchynlykheid, dat de Wysgee¬ ren , door het enkele Licht der Reden, tot de kennis: van Gods Éénheid zyn gekomen. v XX. " Ontwikkeling van 't verdere gedeelte der Vraage. XXI. Aanwyzing van de mogelykheid j dat de Wysgeeren door .behulp van Overleveringen van vroege Openbaaringen, tot de kennis van Gods Éénheid zyn gekomen. XXII. Aanwyzing van de mogelykheid, dat. zy door de Jooden tot deze kennisje gekomen zyn. XXIII. Het is eenigzïns waarfchynlyk te achten , dat de Wys¬ geeren door behulp' van gemelde Overleveringen, tot-de ontdekking van Gods Éénheid gekomen zyn, XXIV. Het is zeer waarjchynlyk, dat de Wysgeeren .door .middel van de. gaoden, kennis verkreegen hebben aan Gods Éénheid. XXV. Aanwyzing van het geene wy uit dit alles bejluiten moe¬ ten. —■— en eene zeer korte beantwoording van de West, Abbadïe, m Jezaia XLV: 5. Deut. IV. 39. Joann. XVII: 3. T  i46- VERHANDELING UT. wendig bekend zy , en welke de Reden door haar eige kragt, zonder behulp van eene buitengewoone Openbaaring altoos in ftaat is te ontdekken , dan is het uittennaate moeilyk te bepaalen welke Leerftukken tot dezen Godsdienst behooren , en wat wy uit denzelven door. het enkele licht der Reden konnen ontdekken ; dat is , door dat vermogen der ziele , door 't welk wy de waarheid , de orde en het verband der zaake konnen gadeflaan ,• de denkbeelden daar uit ontftaande in onzen geest konnen zaamenvoegen , met elkandere vergelyken , en door gezonde redeneering gevolgtrekkingen uit afleiden. Men kan de kragt der Reden niet opmaaken , uit de vorderingen die enkele Wysgoeren, door het flandvastig aanwenden hunner natuurlyke vermogens , eindelyk misfcMen maaken zuilen : Men moet hier toe de begrippen yan geheele ' Volken neemen. Treed men tot de oude Heidenfche Waereld te. rug , daar zal men zich een heklaaglyk toneel geopend vinden. Dit onderzoek zal ons ten duidlykfte doen bezefren, hoe verward onze Godsdienftige kennis zonder Openbaaring, vooral de Chrift. lyke , hoogwaarfchynlyk zoude geweed zyn. Het zal echter noch geene zekere toetfch voor de eigenlyke'kragt der Reden weezen. Hadden de Heidenen gebruik gemaakt van hunne natuurlyke vermogens , zy zouden zekerlyk regtraaatiger begrippen van God en zynen dienft gehadt hebben : die waarheden welke zy nog gebrekkig wisten, kan men, aan de andere zyde , noch geenszins alléén aan het Licht der Natuure toefchryven ,• dewyl men niet kan aantoonen, dat zy nooit eenige fcbadiiw gezien.hebben van het licht, 't geen God aan Ajdam, aan  V E R H A N D E L ï N G III. i47 aan de Aardsvaderen , en aan de Ifraëlieten gefchonken feadt. Noch minder mogen wy over het vermogen van den Menfch , geheel aan zichzelven overgelaaten, in 't ontdekken van Godsdienflige waarheden, oordeelen, uic onze eigene kundigheden en de fraaije zaamenfteilen van onze Chriften Wysgeeren: Immers niets is zekerder , dan dat wy onze Godsdienflige kennis, niet zo zeer aan de kracht onzer verftandlyke vermogens te danken hebben, dan wel aan onze opvoeding; door welke de verhevene waarheden van de Chrittlyke Openbaaring zo diep in ons geprent zyn, dat wy dezelven naderhant, vindende die zo in alles overeenltemmende met de Reden, byna aan de beoefening van ons verftand toefchryven Q). Verflaat men in tegendeel door den Natuurlyken Godsdiehft , alle die Godsdiemtige waarheden, die eens ontdekt zynde , betoogt konnen worden in de natuur der dingen zelve gegrond te zyn, en die de onbevooroordeelde Reden moet toeftemraen, indien ze regtmaadg voorgedragen en in een behoorlyk licht geilek worden , dan verkrygt de zaak eene geheel andere gedaante. Het enkele licht der Reden, door 't welk wy de orde en 'c verband der dingen konnen nafpooren, is dan in flaat, om alle die waarheden welke aan redeneering onderworpen zyn , en niet eigenlyk tot eene Openbaaring behooren, aan (O JJeeze waarheid vind men breedvoerig bcweezen , in Parker. Demonj. of the Law of Nature. Locke Reafons of CbrWan. Wolaston . Nat Relig. delin..—. Siierlock , krabt in zwakb. der Reden. Campbell, Noodz. der Openb. T 2  i48 VERHANDELING III. aan ons verftand als zeker voorteflellen en als zodaanig te betoogen. Mier uit leide ik natuurlyk af, dat 'er een aanmerkelyk verfchil in is, om eenige Godsdienflige waarheden, ons geheel onbekend , door ons zeiven te ontdekken, of om in (laat te zyn , om die zelve zaaken, als wy ze reets weeten , door het Redenlicht te betoogen in de natuur der dingen zelve gegrond te zyn. Ook leide ik hier uit het oogmerk van de Vraag af. In dezelve wordt , volgens myn begrip, niet ge vergt , dat men onderzoeke , of wy buiten behulp eener Openbaaringe in flaat zouden geweeft zyn, of nog zyn, om door ons zeiven te ontdekken , dat 'er niet meer' dan Eén God is , maar of wy in flaat zyn , om door een bondig betoog, uit het Licht der Reden te toonen, dat het uit de natuur van het Wezen zelve volgt, dat 'er niet meer dan Eén God kan zyn; — en hierop antwoorde ik beveftigenderwyze, Ja. | IV. Hier mede ach te ik aan het eerfte Lid van het eerfle Hooftdeel der Vraage voldaan te hebben, en trede nu toe om het andere Lid te beantwoorden; te weeten, het Betoog 't geen geeifcht wordt, voortedraagen. Doch eer ik hier toe overga, oordeele ik het noodig, by wyze van een Q Lemma) Voorbewys, de Natuurlyke Volmaaktheden van dat Opperfte Wezen , het welk alleen met uitiïuiung van alle andere Wezens in eene eigenlyke betekenis onze God is , kortelyk voortedraagen en te bewyzen. — Ik zal my hier in bedienen van de uit-  VERHANDELING HL H9 uitgewerkte Verhandelingen van de Heeren Maas en w^zeTn^rEN; Waart°e ik by Glken Üü? den leezer Alle dingen hebben eenen genoegzaamen grond van hun Beftaan, het zy buiten, of in zich zeiven (/). . D,lt wezen, 't welk wy als den Schepper van al het zigtbaare befchouwen; moet, in gevolge hier van , de grond van zyn beftaan hebben, of in den wil van een ander Wezen buiten Hem , of in zich zeiven. Het eerde is volftrekt ongerymt: hoe hoog wy met onzen geeft opklimmen , en of fchoon men nog zo veel op elkander volgende beftaanlykheden Helle, eindelyk fluiten wy by een Wezen, 't welk voor alle anderen in tyd beftondt, en dus is 't allereenvoudig^, den Schepper dien wy uit de Schepzelen' kennen als zodaanig aanteneemen (£> Kan God door niets buiten zich zyn voortgebragt, zo moet de toereikende grond van zyn aanweezen &gezogt worden in hem zelve. Doch daar niets kan werken voor dat het is en geen ding te gelyk kan zyn en niet zyn, zo kan Hy aan zlch zeiven nooit het beftaan gegeeven heb- " ben, maar, en dit is het wettige befluit, — Hy heeft van Eeuwigheid beftaan Maar heeft God altoos beftaan, zonder tuffchenkomft van 00 StolP- Legaat 1760. pag ij, §, VII. (£) - ■ • — 1760. pag, 49. (7) " ■ ~- ■— 1760. pag. 14. {m) ~ , - j76o. pagi 50> ^ xlVi I?64_ pgg_ ^, ^ m  lSo VERHANDELING IR van eénig ander Wezen, zo moet Hy noodwendig 'doof of in zlchzelven beftaan (»). Wyders , is Gods aanweezen niet toevallig, noch afhanglyk van iets buiten Hem , maar is het in de natuur' van zyn eige wezen gegrond , zo moet het beftaan Noodzaaklek zyn ( o). Eindelyk , is het Gódlyk Wezen niet afhanglyk van iets buiten zich, maar noodzaaklyk door zich zelf beftaande3 zo moeten tot het zeiven alle mog^lyke Volmaaktheden in 't Oneindigen behooren. De noodzaaklykheid van beftaan fluit *en eenenmaalen alle verandering uit; God is ook Onveranderlyk , als Hy Oneindig in alles is, maar geenszins, zo lang Hy eenige Volmaaktheden ontbeert , of in eene derzelven bepaald is Qp~). Ons eindelyk belluit dan is, God is een Wezen, 't welk Noodzaaklyk door zi'chzelven beftaat , -en van alle Eeuwigheid beftaan heeft; 't welk volftrekt Onafhanglyè en Onveranderlyk is, en alles met Zyne Tegenwoordigheid vervult; Oneindig in Magt en in Ksnni/fè; Geeftelyk, Algenoegzaam\ Gelukzalig en Zedelyk Rcgt; een Wezen, is Hy , waar in zich alle mogelyke Volmaaktheden op de volmaakfle wyze vereenigen Qq). B E- («) Stolp. Legaat 1764. pag. 13. §. XI. (0) - 1761. pag. 19. (?) 1764. pag. 25. %, XVI. (?) _ i7ö4. §. XI-XIV. XVI, XVII, XX-XXffi»  VERHANDELING HI. ,j, B E W Y Z E N, Vtor de Éénheid van het Oppenvezen. | V. i9. pen zeer goed waarfchynlyk bewys voor het bai-' ftaan van flegts éénen Opperilen Oorzaak , ligt opgefloten , in de éénvormigheid welke in de gantfche Natuur , zo verre dezelve aan ons bekend is, doorItraalt. Als een kundig oog eenig werkfhik gadefïaat, zo befpeurt het zelve zeer ras uit de orde , het oogmerk en de gelykvormigheid welke in ieder deel in 't byzonder en in het geheel voorkomt, of'er meer dan éénen Werkineefter aan gearbeid hebhe. Desgelyks kan en zal elk onpartydig onderzoeker, uit de gelykvormigheid, de fchoonheid en het oogmerk, welk in de aan ons bekende Natuur doorftraald , de Eenheid des Formeerders kennelyk ontdekken. Van ééne enkele oorzaak zien wy ontelbaare uitwerkzelen afhangen. De Wet der zwaartekragt , by voorbeeld , zien wy van alle iichaamen gehoorzaarnen. Het is door dezelfde oorzaak dat de Planeeten rondom de Zon gevoerd worden , en dat alle Iichaamen op onzen Aardkloot zonder onderfcheid naar deszelfs middenpunt neigen. Eene wet, zo eenvoudig en onveranderlyk , welke eenen onmidlyken invloed heefc op zo groote menigte van lïic-  ï5* V-Ë RHANDE L I N G HL uitwerkzelen - zo merkelyk verfchillende in foort 9 kan •geenszins het gevvrogt zyn van verfchillende onafhangly-* ke Oorzaaken, maarjan alleen in de Natuur gefield zyn door éénen Werkmeester ; wiens Verfland alles- op- één oogenblik bevat, en wiens Magt zo wel het groorfte Hemellicht , als het kléinfle ftofje aan dezelfde Wetten kan verbinden. Schoon is de orde, — wonderbaar de overeenftemming in 4t Geheel - al. Het eene deel mag aan ons oog heerlyker voorkomen dan het ander, alles echter is volmaakt in zyn zoort, en alles verkondigt dezelfde Wysheid en Magt. Niets beflaat op zich zeiven, maar het een hangt als een fchakel van het ander af. De kleenfte Satelliet van Jupiter heeft zo wel invloed op ons Planeetgeftel als haare Planeet zelve. — Een gering getal van Infecten of kruiden behoefde misfchien maar weggenomen te worden, en Wy Menfchen zouden door gebrek aan voedzel vergaan. Geene ledige vakken ontdekken wy in de Natuur, noch geene dingen vinden wy geheel overtollig , maar de geflagten volgen-elkander zo na op, dat ons oogde juifte overgangen niet kan befpeuren , en het eene deel blyft fleeds noodzaaklyk voor het ander. — Wat moeten wy uit dit alles befluit'en ? — Dat verfchillende Oorzaaken, de een' dit , de 'andere dat gedeelte van 't Geheelai gemaakt heeft , en dat door een gemeen overleg, of door toeval alles zo overeenftemt ? —— Dit is te dwaas! — Neen! Het toond klaariyk, dat alles gemaakt is en geregeerd wordt door dat ééne Grootmagtige beginzel , door dat één Wys en Goedertieren Wezen, 't welk wy God noemen. Id  . V E; R H A/ N D E L I N G HI. i53 " In 'de geheele Natuur ontdekt zich eene eenpaarigheid van oogmerken ; naamelyk , de volmaaking van het geheel , en de. bevordering van 'e geluk der Schepzelen. Ider byzonder deel beantwoord aan deze gewigtige einden op de beft mogelyke wyze. De Menfchen worden door verfchillende dryfveeren aangezet tot betragting- van deugd, maar deze dryfveeren zyn juid gefchik^naar hunne byzonderegemoedsgefteldheden ;. en bevorderen allen .één gewigtig einde ; naamelyk ,• 's Menfchen hoogde goluk. Wy vinden, in ons neigingen, welke ons aanzetten om zo wel' op de ruft van het algemeen., als op de onze in 't byzonder achttelkan ,. en hier door worden de belangens van byzonderen , en der gantfche Maatfchappys wederkeèrig en evenredig bevorderd. Dit alles Ieeverd de .kennelykfte bewyzen op voor de éénheid van oogmerken in dè Schepping en Regeering, ■maar te gelyk voor de Éénheid van den Schepper en Regeerder zelve; dewyl" wy, zonder onze reden geweld aantedoen , niet konnen onderftellen , dat verfcheide Onafhanglyke Wezens, in zaaken welke niet noodzaaklyk zyn in zich zeiven , maar meeft al afhangen van eenen Opperden Wil, juid zulke eenpaarige oogmerken zouden gehadt hebben , als wy thans van achteren in de Natuur zien doordraaien. §. V L 2'. De afhanglykheid der Waereld leid ons op tot de erkentenis van eene Godheid , en om de verfchynzelen der Natuur opteloflen, moeten wy onze toevlugt neemer» V tot  I54 VERHANDELING II!. tot de Volmaaktheden welken wy aan dat Opperde Wezen toekennen. Doch by het verkondigen van éénen Schepper en Onderhouder zwygt de (tem der Natuur; en wy zyn bekwaam om alles wat werklyk beftaat, of 't welk by mogelykheid zou konnen beftaan , als gewrochten van één éénig Wezen te befchouwen. Dat Wezen 't welk volftrekt Volmaakt is door zich zeiven, is niet alleen magtig geweed óm dezen Aardkloot, en alle die Hemelfche üghaamen, welke de Wysgeer als zo veele Waerelden befchouwd , uit niet te fcbeppen en nog werklyk te onderhouden , maar zou ook, om rede van de Oneindigheid zyner Eigenfchappen, alles wat in onzen geeft als mogelyk kan opklimmen, hadt het zyne volmaakte Wysheid gevordert, konnen voortgebragt hebben. Uit deze korte aanmerking (welke, liet zulks myn bellek toe, fierlyk zou' konnen uitgebreid worden) bJykt zonneklaar, dat 'erin het Gefchaapene (en dit is immers de klaarfte ftem welke eene Godheid verkondigt?) geene bewyzen voor meer' dan éénen Opperden Oorzaak te vinden zyn. Die fielt moet bezvyzen —-, is een regel welke in alle gevallen dreek houdt, — en even hierom kan men mee alle regt, zo lang de delling van het Veelgodendom blyven verwerpen, tot dat derzelver gegrondheid bondiglyk betoogd zy. Bedonden 'er twee of meer' Goden , wy mogen veilig gelooven, dat, gelyk 'er zo veele zigtbaare bewyzen zyn voor het bedaan van èène Godheid, insgelyks voor het meerder getal blykbaarheden zouden gevonden worden. ' Wil-  VERHANDELING III. r55 Willekeurig en ten eenen maaien overtollig , is het uit hoofde van dit alles, meer dan ééne Godheid te {tellen; en dus zyn wy , volgen wy het geleiden des gezonden verflands, 't welk niets overtolligs in het Gefchaapene vindende , noch veel minder zulks in den Formeerder kan toeflemmen, verpligt, deze Helling als ongegrond en dwaas te verwerpen. , §. V I I. 3°. Het blykt uit de natuur der zaake, dat 'er niet meer* dan Eène God zyn kan. Indien wy twee Goden, dat is, twee Oneindige Volmaakte Wezens, onderflellën te beftaan, zo moeten zy noodzaaklyk , of dezelfde, of onderfcbeidene Eigenfchappen bezitten. Zy. konnen niet gelyk zyn in Volmaaktheden; want één Oneindig Wezen fluit een meerder getal van Oneindige Wezens uit; om rede, één Oneindig Wezen bevat alles, en is bekwaam tot alles, en dus zou het eene Wezen het ander moeten bezitten, 't geen, flryd tegens het denkbeeld van Uitzichzelfbeftaanlykheid, en één hunner zou' overtollig zyn, zo als reeds gebleeken is. — Eindelyk flryd deze Gelykvormigheid tegen de Opperfle Majefleit, welke wy aan het Opperwezen toeëigenen; om dat het zo groot een voorrecht niet is, dezelfde hoedaanigheden met een ander Wezen te gelyk te bezitten, dan alléén te zyn en boven alles oneindig uittemunten. Verfcheiden van den anderen konnen zy ook geenszins zyn : dan zou' de. een iets. moeten bezitten , het geen de andere niet bezat, en in gevolge hiervan zou' den een V 2 bo-  -I5Ö VERHANDE1ÏNG ïSHE boven den anderen uitmunten: '— Doch een Oneindig Wezen kan door geen ander Wezen overtroffen worden.; — de Oneindigheid behoort evenwel tot de Godheid , -en dus, dit is onsbelluit, zy zouden-een van beiden geen God moeten zyn. -Konnen 'er-geen twee Goden synalkander gelyk of on'gelyk in Eigenfchappen, dan volgt, dat 'er of in 't geheel geen, of flegts ééne God zymmoet. De valfchheid van -het eerde is onderfteld en van elders getoond, en gevolglyk fchiet 'er niets over dan 'het ïaatfte. ^ ^ ^ ^ •'§«, V I 1 L 4°. De grondflag van Gods 'bejl'aan 'leer3 ons, 'dat 'er met meer dan ééne God zyn kan. 'Deze grondflag van beftaan moet gezogt worden inliet 'Wezen zelve, dat is-, God beftaat door zichzelven en Noodzaaklyk. Ons verftand is zo dra niet bewuft , dat God Noodzaaklyk'beftaat £en van deze waarheid overtuigd ons alles het . geen in 't Géheelal werklyk in weezen is) of wy konnen ons niet meef verbeelden 'dat Hy niet zou beftaan,, en het niet beftaan wordt eene tegenftrydig- ^Stellen wy twee Goden, dan moet voor 3e tweede een «rrondilag van beftaan .gezogt worden,. en wel Jn Hem zeiven en zyn beftaan wordt Noodzaaklyk, — doch dan moet bet in-ons-verftand ftryden dat 'er meer dan één 'Godlyk Wezen zou' beftaan; want als tot.eene'laft (B) noodzaaklyk twee -magten (C, DO vereifxht worden tdao is het onmogelyk dat ién' der'magten (C ofD) alleen   i53 VERHANDELING III. vallen in één Weezen, fchoon het myn's erachtens in de natuur der zaaké waar zy. — Doch dit behoeft niet tot bewys van het gefielde. — Het is betoogd, indien 'er flegts van ééne Eigenfchap een uitfluitende bezitting kan getoond worden in de Godheid , als éénig befchouwd, plaats te hebben, al is het dat wy zulks niet van allen kunnen aantoonen; om dat één deel even zo noodzaaklyk als tien deelen tot het geheel behoort. Uir het geen werklyk beftaat , leiden wy af, het be'flaan van een Noodzaaklyk, Eeuwig en Uitzichzelfbeilaande Wezen. Zo dra echter wyken wy niet van het iènvetaliU of wy verliezen het denkbeeld van volftrekte Noodzaaklykheid, Eeuwigheid en Uitzichzelfbeflaanlykheid. Zo wel als 'er twee dingen konnen zyn, even zo wel konnen 'er tien en duizend beftaan. Het getal van één kan bepaald worden door de zaak zelve, doch een meerder getal nooit dan door den wil van een' meerderen , en gevolglyk zou' een meerder getal van Opperfle Godlyke Wezens toevallig zyn , en willekeurig konnen vermeerdert worden; doch dit ftryd tegens het denkbeeld van volftrekte Noodzaaklykheid, en dus worden wy geleid, om by de aanneeming van êên Eeuwig Godlyk Wezen te blyven beruften. De Oneindigheid kan ook by mogelykheid in geen aantal van Wezens plaats hebben. Verdaan wv door dezelve, die hoogde volmaaktheid welke allemogelyke volmaaktheden bevat, en dus geene vermeerdering'toelaat , dan zien wy kennelyk , dat dit Ilfèén door één Wezen kan bezeten worden ; want zo dra meerder Godlyke Wezens dezelfde Volmaaktheden be*  VERHANDELING ITT. i59 bezaten , zo dra zon een töfaainig Wezen alléén en op zichzelven , niet meer alle pogelyke konnen bezitten* om dat die Eigenfchappen welken het zeiven bereids bezat , nog zouden konnen verflerk: worden door die van het andere Wezen. Hechten wy aan Oneindigheid het denkbeeld van onbepaaldheid in vermogens, dan blykt het gefielde nog kennelyker ; want maar één Wezen kan volitrekt onbepaald zyn , om dat zo dra 'er twee dingen van dezelfde vermogens zyn , het eene tot een einde aan het andere verllrekt. Wyders merken wy aan, dat maar één Wezen Almagtig zyn kan. Almagt onderftelt het vermogen over alles buiten zichzelven. Dit vermogen kan maar één Wezen bezitten .; om dat zo dra'er meer' Wezens het zeiven bezaten, het eene Wezen althans geen vermogen over het ander zou* kunnen oeffenen , noch buiten deszelfs toeftemming iets verrichten ; en Hellen wy derhalven twee Goden , zo konnen zy geen van beiden de Opperftq of de Oneindige Magt in bezittinge hebben. Eindelyk , Niet meer dan één éénig Wezen kan op het zelfde oogenblik Overaltegenwoordig zyn. Ons verftand begrypt, wel is waar, deze waarheid nier zo fchielyk en overtuigende , ten aanzien van Geeftelyke Wezens , dan met betrekking tot alle ftoflyke Iichaamen, doch 't is echter naar myn inzien genoeg biykbaar , dat een Wezen, fchoon een zuivere Geest zynde, 't welk alles met deszelfs tegenwoordigheid vervult, een even gelyk Wezen ten eenemaalen uitfluit. De  iCo VERHANDELING Uk De Eigenfchappen der ftof ftryden zo zichtbaar tegen» de Eigenfchappen- van het eerfte Beginfel,. dat ftellen wy. twee Goden , zy beide zuivere Geesten moeten zynbovendien moeten zy in alles dezelfde volmaaktheden bezitten , en uit de Noodzaaklykheid waarop Hun beftaan moet rusten, volgt, dat zy op alle piaatzen te gelyk moe« ten zyn. Verbeeld tv zeiven eene bepaalde ruimte ea ieder punt der ruimte vervult met het Wezen der Godheid , dan Rondt gy u verbeelden , dat in deze ruimte nog andere Wezens , van eene andere en min verhevene natuur tegenwoordig zyn , maar nooit kondt gy bezeffen , dat in ieder punt , even nog zodaanig een Wezen zich zou be* vinden , als gy eerst ftelde dat reeds alles door vervuld was. — Indien eene ruimte door twee dingen van dezelfde hoe* daanigheden vervult is , dan is 'er eene plaats in die ruimte , hoe onmerkbaar ook , daar ze geen van beide zyn; naamelyk die plaats, daar het eene begint en het andere eindigt, en het "eene kan nooit komen daar het andere zich bevint. En doordien dit, zo als het my toefchynt, waar zy omtrent alles,- Geeften niet uitgezonden:, zo zouden 'er, waaren 'er twee Godheden, die wel elk . afzonderlyk eenig deel , doch echter te zaamen alles, met hunne tegenwoordigheid vervulden„ eene plaats in 't Geheelal moeten zyn, waar zy zich geen van beiden bevonden , doch dit kan niet weezen , om dat een volftrekt Noodzaaklyk Wezen in geen deel der ruimte kan afweeg zyn. - En even min konnen zy by wyze van ver- eeniging of vermenging beiden overal zyn; want dit wordt om-  VERHANDELING III. 161 omverre geworpen door de Algenoegzaamhëid en Ondeelbaarheid der Godheid. — Uit welk alles wy beüuiten, dat maar één éénig Wezen Alomtegenwoordig zyn kan. Willen wy het Veelgodendom aanneemen, wy moeten Godheden (lellen 5 welke niet Noodzaaklyk beftaan, welke by gevolge niet Eeuwig, niet Oneindig zyn ; welker Magt bepaald is, en welke niet alles met hunne tegenwoordigheid vervullen. — Wezens welke deze Eigenfchappen miflen, konnen by mogelykheid geen Opperde Oorzaaken zyn; want alles wel ingezien zynde, zouden zy nergens in van het gewrochte verfchillen. — 't Is derhalven onmogelyk meer' Godheden dan Eén te dellen. D. T. B. W. §• X. Uit alle deze bygebrachte bewyzen blykt , of door waarfchynlyke redeneering, dat'er maar ééne God is\ of door volzekere betooging, dat 'er niet meer dan ééne God kan zyn. Het leerduk van Gods Éénheid, kan door redeneerinf van achteren , regtdreeks genomen van het zichtbaaren, niet verder dan tot een hoog waarfchynlyken trap van zekerheid gebragt worden. Wy konnen ons zelve wel overreden, dat de ons bekende Natuur flegts door ééne Oorzaak gefchapen is en nog beftuurt wordt, doch hier uit volgt niet, dat 'er geen meer' Opperde Oorzaaken konnen bedaan. — "Wy zyn alleen in daat'tot dit volzekere betoog te geraaken, door de Noodzaaklykheid van Gods bedaan, en de Oneindigheid zyner Eigenfchappen, daar X uit  itfa VERHANDELING III. uit voortvloeijende , tot een grondflag onzer redeneering te leggen. Het is om deze rede, dat het eerfte bygebragte bewys C § V.) alleen gaat tot het waarfchynlyke, en het tweede VI.) wel eenen flap verder, doch alleen, om dat wy in het zelve reeds van de Oneindigheid van het Opperwezen gebruik in onze redeneering maakten. Deze bewyzen voldoen derhal ven niet meer' dan van ter zyden aan de Vraag. Doch 't zyn de drie laatfte ( §• VII. VIII. IX.) welke aan derzelver oogmerk regtflreeks beantwoorden ; en die ik uit dien hoofden wil aanmerken , als vervattende in zich, dat Betoog, naar 't welk zo opzetlyk gevraagd wierdt (#). Nie- (a) Men behoeve hier, noch elders, het woord Betoog optevatten in dien bepaalden zin , -melken 'er de Wiskundigen aan hechten. In de Wiskunde betekend1 het, eene meer' of mindere reeks van zodaanige bewyzen , welke allen waarheden behelzen , van welke het tegengeftelde eene volftrekte onmogelykbeid is. PFil men Betoog altoos in dezen zin neewen , dan behoord het zelve ook alleen tot gemelde Weetenfchap , en kan op geene andere zaaken, overgebragt worden. Doch men kan ook met alle grond van rede eene waarheid bonden voor Betoogd te zyn, indien de beivyzen waar op dezelve ruft , ontwyfelbaar zeker zyn ; dat is, indien zy ftellingen behelzen , welke allezints met onze reden en de natuur der zaake overeeuftemmen, en waar van het tegengeftelde ftrydig is, met beproefde of baarblykelyke ftellingen. Men lette maar altoos zorgvuldig, feboon dit niet dan al te veel verzuimd wordt, of de bygebragte bewyzen overeenkomen met den aart der zaake. Geen voorftel van E u c l ide s kan men aanneemen s/jBetoogd, ten zy bet, of eene At,gemeene kundigheid is, of beweezen wordt, door volftrekt zekere ftellingen, waar  VERHANDELING III. 163 Niemant waane intmTche , dat, dewyl de Eenheid van het Godlyfc Wezen niet onmidlyk uit de Schepzelen bondig kan bewezen worden, maar wy om zulks te doen tot andere denkbeelden onzen toevlugt neemen moeten, het zelve geen Leerftuk zoude zyn door het enkele Licht der Reden betoogbaar. — Om thans niet aantemerken dat de Noodzaaklykheid van Gods beftaan en het geene' aan dit denkbeeld verknogt is, beft uit het geene werklyk beftaat kan bewezen worden, zo bedenke men, dat men door het Licht der Reden, niet blootlyk en alleen kan redeneeren uit het geene onmidlyk onder onze uiterlyke zinnen valt, maar dat men aan deszelfs vermogen alles toefchryft, het geene door wettige gevolgtrekking blykt, uit de natuur der zaake zelve te volgen. Het ftuk is myn's erachtens dierhalven voldongen en ik denke aan het oogmerk van het Eerfte Lid der Vraaee voldaan te hebben. — Nu ga ik over tot de overweeging ^^^^^^^^^^^^^^^^^ maar deze zoort van beivystrant op alle andere zaaken te willen overbrengen, ts zeer verkeerd. ' Indien men de volftrekte Noodzaaklykheid van Gods beftaan tot eenen vaften en ontwyfelbaaren grondflag legt, zo kan men op Wiskundige gronden bewyzen, dat 'er niet meer' dan één God z-m kal doch dewyl het gemelde denkbeeld niet zeer vatbaar is voor 'tZr\ / and van een ieder, en men om tot hetzelve op eene vatbaare wyze te hoornen , gebruik moet maaken van die denkbeelden, welke op de oadervindiug ruften , zo neemè men liever het woord Betoog in een tweede,, zm op; en als dan zullen de bewyzen aan minder vitSal"wT df^' m ' en deS"icttCmin evm Soed aan *** oogmerk X 2  !64 VERHANDELING Mi ging van het Tweede Lid. — Uier in zal ik zo veel my mogelyk zy , de kortheid betragten , en hierom, daar zulks volftaan kan ? liever de Sehryvers aannaaien , dan dezelven uitfchryven. TWEEDE HOOFTDEEL, Zyn *er ooit Volken of Wysgeeren geweejl, welken tot de kennis van die waarheid {Gods Éénheid} zyn gekomen , zonder behulp of fpoor eener Godlyke Openbaaring ? §• XI. •pvëzê vraag vertoond zich van zelve aan ieders oog, XJ als behelzende twee zaaken of vraagen , welke van elkander afgefcheiden zyn , en niet noodzaaklyk uit elkander'volgen. Men kan in de Eerjle plaats eenvoudiglyk onderzoeken , of 'er eenige Volken of Wysgeeren > van de Éénheid' des Godlyken Wezens kennilfe gehad hebben, buiten de Ifraëliten , die wy , als onmidlyk met eene Openbaaring begunftigd, befchouwd hebben. Bevindt men, dat de Volken welke buiten dit Stamvolk gebloeid, of de Wysgeeren die onder deze Volken geleefd hebben, geheel van de kennis van den Eénigen en Waarachtigen God vervreemd waren, dan is het ft uk afgedaan en voldongen: doch bevindt, men het tegendeel, zo komt het  VERHANDELING III. ^5 het Tweede Lid der Vraage in aanmerking; te weeten, men moet als dan de bronnen aanvvyzen waar uit deze kenniffe is voortgekomen. De Vraag bepaald zich ook nog binnen eenen zekeren tyjkring. Het onderzoek neemt , mynes ootdeels, pas eenen aanvang met den tyd, dat de Ifraëfieten eene afgezonderde natie wierden. Uit het boek van J'öÉ, en Kêt eerlte van Mo zes, konnen wy wel opmaaken, dat buiten de Aardsvaderlyke familie, eenige perzoonen, ja geheeie huisgezinnen en Stammen maar éénen God gediend hebben, doch uit die zelve Boeken blykt het, dat zy deze kennis ontleend hadden , van overleveringen die op Openbaaringen gegrond waren. — Wyders ftrekt zich de Vraag niet verder uit, dan tot den tyd van de verkondiging van het Euangelr. Niets is kennelyker, dan dat die Volken , welken niet in Christus, maar echter met ons in den éénigen Schepper van alles gelooven , deze kennis ééniglyk verfchuldigd zyn , aan de Mozaïfibe en Chriftelyke Openbaaringen. — Dierhalven komt alleen d'e tuffchentyd , in welken de ifraëlietiefchen flaat bloeide, in aanmerking. • Na deze verdeeling behoord de Vraag ook nog in twee andere opzichten onderzogt te worden ; te weeten , dat men de kennis van geheele Volken, en de kennis welke byzondere Wysgeeren uit die Volken van het gemelde Leerff.uk hadden , ter toetfche brenge. .— Ik zal het eene afzonderlyk van het andere behandelen; en Eerflelyfc onderzoeken , of 'er ooit eenige Volken zyn ge weeft * welke tot de kennis van Gods Etnheid zyn gekomen % zonder behulp van Openbaaring. X 3 §. XII  166 VERHANDELING III. §. XII. De befte zo niet de eenige weg om over de Godsdienflige begrippen eener Natie te konnen oordeelen, is het oog te veftigen op die daaden van het Volk, welke te recht als uitvloeizelen der heerfchende gevoelens mogen aangemerkt worden, 't Is waar, de Menfchen handelen niet altoos overeenkomftig met hunne kenniffe , en dit veroorzaakt , dat wy niet in alle gevallen uit hunne daaden de waare gevoelens van het hart kunnen beöordeelen: Doch fchoon deze regel als dan niet doorgaat, wanneer de driften de fchaal der reden hebben doen overhellen, houdt zy echter ftreek, wanneer dooling in 't verftand de gangen beftuurt; en dit was eigenlyk het geval in de Heidenfche Waereld. Dooling ging het bygeloof voor, en het laatfte te volgen was onder de meefte hunner een pligt, door 's Lands wetten aan het Volk opgelegd. — Nimmer zal een Menfch uit de overtuiging zynes harten veele Goden dienen , ten zy hy van hun aller beftaan zich overtuigd houde, en indien ons derhalven blykt, dat de Heidenfche Volken de Afgoden, vrywillig en uit eige overtuiging gediend hebben , als dan blykt het te gelyk, dat zy in 't Veelgodendom hebben geloofd; en geene genoegzaame kennis hadden aan het beftaan van den Eénigen God. Niets is mynes 'erachtens klaarder, dat dat alle Heidenfche Volken ; de Egyptenaar en , Pheniciers, Chaldeen , Ptrfiaanen Grieken en Romeinen , verzonken zyn geweeft in den allerdiepften Afgodendienft. Deze waarheid flaat by my zo onwrikbaar , dat ik, om  VERHANDELING lil l6? om de onnoodige langwyligheid te vermyden , die niet van fluk tot ftuk zal aantoonen , maar veelliever den nieuwsgieriger leezer wyze , tot de onder aangehaald* Schryvers f>). ° §. XIII. Sommigen, en wel mannen van Geleerdheid, hebben echter de Heidenen van Veelgodery en Afgodendienfl: eemgermaate trachten vrytepleiten ; zy hebben 'er ten mmde zekeren glimp aan willen geeven , door te weeren, ue" i°. Dat de Eénige en waare God onder verfchillende naamen gediend werd ; ziende deze naamen ofopbv zondere Eigenfchappen in de Godheid, of opverfchilien" de dingen in de Natuur. F venanuen- i'. Dat zy wel veele Goden gediend, doch echter maar eenen Opperden God erkend hebben; befchouwende de overigen als gefchapene en onderhoorige Dé. Offchoon ik niet voorhebbe deze uitvlugten te wederleggen (wyzende hen die eene breede ontvouwing begeeren tot de uitmuntende werken van Leland en Mr r lak (O wil ik echter als in 't voorbygaan aangemerkt' heb- ^^^^^^^^^^^^ (r) Algemeens Hiftorie. M ix r a n mtiL ■„ j "üïiïcfz?c- ***** »• - p-  ï<58 VERHANDELING III. hebben , dat fehoon het zeker zy, dat in den beginnen de Afgodendienft op verre na zo verdorven niet geweed is8 als in laatere tyden, en het niet onwaarfchynlyk kan geacht worden , dat fommigo Wysgeeren onder de Grieken en Romeinen , de naamen van de verfchillende Goden , als zo veele Eigenfchappen van den waaren God aanmerkten ; het 'er echter zeer verre afgeweefl is , dat dit de heerfchende denkwyze van 't Volk zoude geweed zyn. Een ieder die flfegts een weinig den geeft van den alouden Godsdienft kent, weet, dat zinnelyke denkbeelden van de Godheid te vormen, en deszelfs Volmaaktheden en Werken aftemeeten naar de vermogens en handelingen der Menfchen , by na. de Ziel, van den geheelen Godsdienft uitmaakte , en dit in het oog houdende, vinden wy het reeds als ondoenlyk voor een geheel Volk, ve'rflaafd aan eene grove denkwyze, zulke fyne en vergezogte toepaffingen te maaken. — En fchoon het alzins blykbnar is, dat het denkbeeld van eenen Opperden God by allen meer of min plaats had , is het aan den anderen kant niet minder 'blykbaar, dat , daar het Volk aan de. mindere Goden denzelfden eerdiend bewees , daar zy aan dezelven de magt om met den Opperden God te twiften, en zyne oogmerken te dwarsboomen, toefchreeven, daar zy eindelyk een zeker gedeelte der Natuur aan eenen byzonderen God opdroegen, zonder dat zich de Opperde met de beduuring inliet, zy alle deze mindere Wezens als waarachtige Goden erkenden, en dus geen denkbeeld hadden van het bedaan van één Eénig God. TWEE-  VERHANDELING III. ï69 1 WEE DE LID VAN HET TWEEDE HOOFTDEEL DER VRAAGE. Zyn 'er ooit Wysgeeren geweejl, welken tot de kennis van Gods Éénheid zyn gekomen, zonder behulp of fpoor eener Godlyke Openbaaring ? §. XIV. r\? 'er onder de Heidenen , en wel bepaaldlyk onder de Grieken en Romeinen (want van dezen hebben wy toch de zekerde berigten) ooit eenige voornaame Mannen zyn geweed , welke de onbedaanbaarheid van het Veelgodendom gezien, en van de Éénheid des Godlyken Wezens eenig denkbeeld gehad hebben, is indedaad niet zeer gemaklyk te bepaalen, en is onder de Geleerden betwid. Ten bew'yze van de verfchillende denkwyze der Geleerden omtrent dit onderwerp , flrekke eene Aantekening van Mosheim, te vinden in het reeds aangehaalde werk van Doel. Cüdworth. Uit deze aantekening blykt, dat de meede Kerkvaders, vervoerd door eenen altehevigen yver, getragt hebben tegens de Heidenen te bewyzen, dat de voornaamde Wysgeeren even als de Chridenen , éénen Opperden Vader en Heer over alles erkend hebben. Y on-  i7o VERHANDELING III. Onder de Iaatere Geleerden, meld de HeerMosiiEiM, behalven den Schryver zei ven , Steuchus, Mornay , H. Grotius, Pfannerus, Hu et en Lord Herbert. Het tegendrydige gevoelen is door andere Geleerden voorgedaan; welken beweerd hebben, dat het geen men wegens den Eénigen God uit de oude Wysgeeren heeft tragten bytebrengen, moet verdaan worden van de Zon, of van de Ziel der iVaereld^ of van de Natuur, en onder dezen behooren voornamenlyk , BilTchop Parker en Petrus Bayle. — Doch (laat Mosheim te regt volgen ) het verfchil tuffchen Bayle en C u d w o r t h is niet op dezelfde zaak neergekomen. Cudworth beweerd , dat de meede Heidenfche Wysgeeren , één W7ezen dellen , 't geen boven alle andere mindere Goden verheven was: Bayle neemt daartegen 't woord éénheid voor dat geen welk de Latynen, fïmplex, wy, enkelvoudig noemen Men is myns bedunkens aan wederzyden, even als in veele andere gevallen , tot uiterden overgeflagen. 't Is de zaak te verre getrokken, om, gelyk de geleerde Cufi. worth, genoegzaam alle Wysgeeren kennis, te doen hebben aan dit moeilyk Leerduk van den Natuurlyken Godsdiend , en ten dien einde hunne gevoelens omtrent de Godheid , als de ziel der Waereld, en van de Opperhoofdigheid, te leiden tot het denkbeeld van Éénheid; — van 00 Cudworth. 'Syfl. ïntelU Tom. I. p. 681. Not.  VERHANDELING HE ifi van welke verklaaring wegens de meening der Wysgeeren, de ongegrondheid overvloedig is aangetoond O).* . • Het is ook tot het tegenovergeftelde uiterfle gekomen, om alle Wysgeeren , als ontbloot van alle bezef van den Eénigen en Waaren God te befchouwen. Dat de waarheid, tuffehen beide te vinden is, en dat niet allen, maar wel eenige voornaame Mannen onder de Heidenen deze Godlyke Eigenfchap gekend hebben, is myn gevoelen; -— laat ons op dit ftuk nader flilfhan. % ' X V. 't Is boven het bereik myner vermogens, en buiten ons bellek, om de godsdienflige begrippen van ieder bekend Wysgeer in onderzoek te brengen. — Zulks wordt ook geenszins gevorderd : het zal, zo ik my vleië, konnen volflaan , wanneer ik de gevoelens van flegts eerrigen onder de Ouden, noopens de Éénheid der Godheid voordraage, — en het komt my ten dien einde allergefchikft voor, de klaarfle en uitdruklykfle gezegdens, van eenige weinige der voornaamfle Wysgeeren voorteftellen. Alleropmerkelykfl zyn de woorden van den Griekfchen Dichter Sophocles. ,— Baar is in waarheid één, daar is één God, die den Hemel en de zvyduitgefrekte Aarde, de blauwe opzwellende Zee, en de bulderende Winden gemaakt heeft: maar de meefle flervelingen , verdwaald van herte, regten tot vertroofting in hunne wederwaardig- he- (v) Leland Nut der C. O. D. II. p. a,3. Campbell. Noodzaakt, der Openb. D. I. p 3§2 Y 2  m VERHANDELING III. beden , flantbeelden van de Goden op , die van hout, of jleen, van goud, of van yvoor gemaakt zyn', en wanneer zy offeranden geofferd, en ter hunner eere feeflen gevierd hebben , me enen zy, dat zy een godvruchtig werk verricht hebben (w). Genoegzame blyken heeft ons de leerling van den grooten Socrates, Plato, nagelaaten , dat hy éénen Allerhooglten God erkend heeft. In zyne Schriften fpreekc hy van God , als den Maaker en Vader van 't Geheel- een Wezen 't welk overal is; — de Stichter der Natuur, — en het Wezen by uitneemenbeid (_xj. Anaxagoras, een ander Grieks Wysgeer, welke vroeger dan Plato leefde , verdient mede onder die geenen geteld te worden , welken eenige kennis van Gods Éénheid gehadt hebben. — Hy erkende, dat de geregelde orde en beweeging der dingen ontworpen en voortgebragt is, door het vermogen ende reden van een Oneindig Ver- fland. EiiAristoteles legt hem deze woorden in den mond , Het Verf} and is het voor naam e begin fel van alles; het zelve is alléén , enkel, onvermengd en zuiver Qyj- Buiten deze gemelde geleerde Mannen onder de Grieken, vindt men by geleerde Schryvers nog andere Wys. geeren ; als Orpheus, Xenophanes, Philo- l aus (w) CtBMENS . Alexand. Strom a turn Lib. VJ.,Justinus Mar. tyr. inCobortat. p. 17. 18. Edit. Colon. 1686. (fs) Pl'utarch. Platon. Qiiaefl. Tom. II. p. ioco. Edit. Paris 1624. . (y) Aristoteles, de Anima Lib. I. Cap. 2.  VERHANDELING III. ift laus en Aristoteles onder de Grieken, en Cicero en Var.ro onder de Romeinen, als hebbende in Gods Éénheid geloofd, opgenoemd: doch dewyl wy van dezen zulke blykbaarheden niet voorhanden hebben als van die van welken wy hebben gefproken; en eenige weinige voorbeelden aan myn oogmerk voldoen, zal ik • hier van afftappen. S* XVI. Het moet ons in den eerften opflag vreemd voorkomen, dat , daar de aloude Wysgeeren waarlyk by zich zeiven van de nietigheid der Afgoden overtuigd waren, zy nochtans van deze gewigtige waarheid zo ingewikkeld fpraken, en hunne meefte redeneeringen fchikten naar de algemeene denkbeelden des Volks; laaiende hier door de meenigte onzeker wat zy van de zaak zelve dagten. Deze achterhoudenheid ontftond geenszins uit gebrek aan genoegzaame kennis of overtuiging : Zy is veeleer* aan den tyd waar in zy leefden- toetefchryven. De heerlenende Godsdienft te handhaaven was de eerfte grondregel der Staatkunde. Hy die zich onderwond om openlyk het gezag der Goden te lochenen, vergreep zich tegen de Wet ; wierdt den Lande uitgebannen, met den doodgeftraft, of aan de woeden des Volks opgeofferd. —Het is j zegt Plato , eene ëoeilèkè zaak den Maaker van *'t Geheelal te ontdekken , en zvanneer gy hem ontdekt hebt, is het onmogelyk htm aan een ieder bekend te maaken C2)- Hier (z) Plato, Opera, f, 526. Edit. Lugd. — Dit zelfde getuigen ook Y 3 , X&  "174 V E R K A N*D ;E LING IIL Hier van ook die'tweërleiö "foort van leering welke zy invoerden; te weeten, eene openlyke leer, -gefchikt voor het Volk , in welke zy zich zorgvuldig aan de heerfchende begrippen hielden , en eene geheime of byzonder è., waar in zy hunne waare gevoelens ontdekten, doch welke altoos binnen den kring van hunne Vrienden bepaald bleef. ■ Wat het kenmerk, of byzonder teken betreffe, (fchreef Plato aan een -:zyner Vrienden) welk gy wenfchte te kennen, om myne brieven, die myne ïveezenlyke gevoelens bevatten, van die dezelven niet behelzen te on> derfcbeiden, weet en gedenk, dat ik met God myne ernflige brieven begin, en de anderen met de Goden. §. XVII. Natuurlyk ryft in onzen geeft , daar wy bewuft zyn, dat eenige Wyzen onder de Heidenen God als éénig befchouwd hebben, de vraag op, van waar zy eigenlyk aan deze kenniffe kwamen ? Door dit gewigtig doch moeilyk ftuk te ontvouwen, zal het laatfte gedeelte van de Vraag van zelve beantwoord worden. Niet weinig licht zouden wy in dezen duifteren doolhof der oudheid verkrygen, konden wy met zekerheid, bepaa-' len , wat 'er in die zo beruchte My/lerien of geheimen Godsdienft der Heidenen, van de Godheid geleerd wierd. Het is 'allezms blykbaar, dat in de Verborgenheden van de natuur der Goden gehandeld wierd; ja zelfs dat men den Xenophou, in epifi. ad /Eschinum p. looo. Cicero de nat. Deor. L. 3. Cap. 39.  VERHANDELING III. ,7S den ingewyden leerde, dat de meefle Goden die het Volk eerde, niet anders waren dan afgeftorvene Menfchen die van wegens de dienden door hun aan de Maatfchappy beweezen , in den Hemel opgenomen ware» , maar dat dezelven zouden gediend hebben, om de dwaalingen van de Veelgodery te ontdekken, en de leere van de Éénheid naakt openteleggen , zo ais de geleerde Warburton ons dezelven af beek, daar is geen grond van bewys voor te vinden (^). Het Gezang van Orpiieus, waarin de Godheid als éénig befehouwd wordt, en waarop zich de BilTchop beroept, zou' ons ten duidelykften konnen aantoonen, dat, daar in het zeiven van veele zaaken, in Mozes Schriften te vinden , gewag gemaakt wordt, de verhevene waarheden die in het zelve voorkomen, hoogwaarfchynlyk uit de gewyde Boeken ontleend zyn, doch ongelukkig kan men niet aantoonen , dat dit gezang van. O rpheus het zelfde Lied gewecfl is, \ welk door den Bierophant den ingewyden werd toegezongen, en dat meer' is, het geheele ftuk wordt van veele Geleerden als onecht verdagt gehouden Qbj. Maar ofichoon het al waar was, dat in de Myflerien^ 't Veelgodendom ondermynd, en Gods Éénheid geleerd was geworden, zo zouden wy hier door wel konnen bepaalen, waar O) Warburton, Godlyke Zending. d. I. b. II. Afd. 4. (£) cudwo.rth, Leiaïïd, en de geleerde Fertaalcr van de Cödl. Zending. Hei geheel e gevoelen va;a Warburton, omtrent de Myfierien , wordt fraai wederlegd in V aangehaalde werk van Li> land D. I. Hooftd/Vill, IX.  lj6 V'ERHANDELIN G ITV waar de Wysgeeren , (want verrs de mecften waren ingewyd) hunne denkbeelden van de Godheid verkregen hadden , doch dit zou' ons noch geen -zeker pad aamvyzen , om den oorfpronglyken bron hunner kenniffe te ontdekken ; naardien wy op nieuws zouden moeten onderzoeken, de wegen, langs welken de invoerders van, en Leeraars in de Myjlerkn, deze waarheden zouden zyn te weeten gekomen. §. XVIII. Om met eenige waarfchynlykheid, en ten minften op aanneemlyke gronden , te kunnen bepaaien, of de Wysgeeren welken God als Eénig befchouwd hebben , tot deze kenniffe gekomen zyn, door behulp , of fpoor eener Godlyke Openbaaring , behoort men op deze zaaken te letten. Of het waarfcbynlyk zy, dan niet , dat de Wysgeeren enkel door het gebruik hunner eige Reden , tot de kenniffe dezer verhevene waarheid zyn opgeklommen: Ten anderen, of het mogelyk geweefl zy, dat 'er eenige ftraalen van het licht der Openbaaringe , toen fchynendc, tot hen zyn gekomen, en of het waarfchynlyk is ,v dat zy weezenlyke hulpe door dezelve erlangd hebben. Ik fp?eek van het mogelyke en van het waarfcnynlyke, om rede , dat ik de zaak befchouwe, als konnende tot geene vafte bepaaling gebragt, of met zekerheid enjuiltheid beflift .worden. Te willen beweeren, kwanswyze om de natuurlyke vermogens van den' Menfch te veredelen , en den heilzaa"men invloed der Opeiibaaring , op de vorming onzer  VERHANDELING III. l?? Godsdienflige. denkbeelden te verkleenen , dat g^en Heidenfch Wysgeer , by mogelykheid kenniffe kon krygen van den Godsdienft der Ifraëliten, Is even zo ontbloot van grond, als 't gevoelen der meefte Kerkvaders; die, om de Openbaaring eenen onnoodigen dienfl te bewyzen , ftaande hielden, dat de Philofoophen al hunne kundigheden éénigiyk ontleend hadden uit de Schriften van Mo zes. Als men alle zaaken zeker wil bepaaien, loopt men gevaar om te dooien, en te vervallen in uiterften, tuffchen welken akoos de waarheid zich bevindt, 't Is daar men het onderzoek , eer het voleind is, gefluit vind door onoverkomelyke duifterheden, veel beter, zyn oordeel optefchorten, dan zonder grond iets Heiligs te bepaaien. Wy weeten indedaad te weinig van de aloude overleveringen, en van de gefchiedenis der Jooden na de Babylo. mfche gevangenis, en te weinig van de wyze waarop de Wysgeeren by zich zeiven over eenige waarheden dagten, en 'er zich van overtuigden, dan om met grond van zekerheid te kunnen bepaaien , wat invloed de Openbaaring , en wat deel de zuivere Reden gehad hebben, om de Wysgeeren van de Éénheid des Godlyken Wezens te overtuigen. Tuffchen het onmogelyke en het volzekere is een oneindig verfchil , doch hier tuffchen is het mogelyke en het waarfcbynlyke; — Laaten wy ons, in ons volgend onderzoek, van de eerfte uitdrukkingen zorgvuldig wagten, verkiezende, om de duifterheid der zaake , de laatfte te gebruiken. Z $. XIX.  I78 VERHANDELING IÏL §. XIX. Het is niet zuaarfchynlyk , dat de Heidenfche Wysgeeren , door het enkele Licht der Reden tot de kenniffe van Gods Éénheid zyn gekomen. Het was zeer wel mögelyk", dat de Wysgeeren , door ftandvaftig gebruik te maaken van hunne verftandelyke vermogens , de valsheid van het Veelgodendom ontdekten. Hoe jammerlyk het Licht der Reden in fommige opzichten in hun bedorven was, nooit was het zeiven geheel uitgebluft, en hierom bleef 'er eene zekere trap van mogelykheid, over, dat zy hunne oogen , die in fommige opzichten zo ver» zo jaift zagen, ook voor de gelykvormigheid , welke in de Natuur zo kennelyk doordraait, openen , en hier door de Éénheid des Formeerders ontdekken konden. Doch hoe gefchikt dit bewys, afgeleid uit de order der dingen , voor ons,' die reeds deze waarheid alvoofens wy onderzoeken gelooven, ook zyn mag,, het is indedaad in zich zeiven te zwak, om ingewortelde vooroordeelen te ondermynen , en om bevooroordeelde gemoederen te overtuigen. —- De bewyzen, welken op het denkbeeld van de Noodzaaklykheid van het beftaan des Godlyken Wezens ruften , en de kennis zyner Volmaaktheden ten grondflage hebben, voor dezen waren immers de Wysgeeren, die, hoe fehrander ook, fteeds ziranelyk dagten, en van fommige Eigenfchappen ongerymde denkbeelden hadden, of die ontkenden, volftrekt onvatbaar? — De gepaftheid en geregeldheid van eene éénhoofdige regeering, kon hen eindelyk almede niet op de  VERHANDELING III. m gedagten brengen, dat het ryk der Natuur door fiegts éénen Maaker gedicht was: dit denkbeeld werd verwoed door de Republieks regeering, welke in Griekenland en Rome bekend en bemind was. Het is reeds aangemerkt, ik herhaal het op nieuw, wy behooren de kundigheden der Heidenen niet te vergelyken met de onzen. Alfchoon het bewezen kan worden, dat het zuivere Redenlicht, zonder dat het zelve door eene Openbaaring is voorgegaan , in daat is om dit zeer moeilyk Leerduk te ontdekken , noch blyfc het by my onwaarfchynlyk, dat de Wysgeeren uit dezen edelen bron ééniglyk geput hebben. Het Redenlicht was in hun bedorven. De natuur ('t is de taal van Cicero, de bevoegdfte getuigen in deze zaak) had hm alleen eenige kleene vonken van gezonde Reden medegedeeld, welke zo vroeg door bedorvene gevoelens en verkeerde misbruiken verdoofd wier den, dat het licht der Nat uur e nergens meer* fcheen.^ Zy zogen de dooling als 't ware met de melk hunner minne in; in de jaar en van opvoeding wier den de natuurlyke gevoelens van hunnen geeft , geheellyk verfmoord door ge/laafde dwaalingen ; en in ryper jaaren wierd al het goede verbafterd in bedorvene gevoelens. Hadden zy, ('tzyn nog de woorden van den grooten Redenaar, en 't is ons beüuit) de natuur zelve klaar en onderfcheidenlyk kunnen onderkennen , en haare waarachtige en onbedorvene regels kunnen volgen , zo mogt dit alleen genoeg geweejl zyn, en "er zou' zeer weinig onderrichting en leering noo- dig geweejl zyn (O Doch daar de Reden zo merkel Ivk (O Cicero Tufc. Queft, Lib. Ui. z %  i8o VERHANDELING III. lyk verzwakt was, dat Plato moeft uitroepen, —» Even gelyk de oogen der- vledermuizen het licht van den dag niet ver duur en kunnen, zo ook kan het verfiand onzer zielen die dingen niet befchouwen , welke van natuure de duidelykfle van allen zyn O), zo dunkt my konnen wy met geene reden Hellen , dat de Wysgeeren door dezen weg , een Leerfluk zo moeilyk en ingewikkeld zouden ontdekt hebben, 2°. Wat mogen wy als de oorzaak aanzien, dat wy bekwaam zyn om het Leerfluk van Gods Éénheid , eene der moeilykfle in den Natuurlyken Godsdienft, te bewyzen; ik zwyg van te ontdekken, want dit is ons geval, die door Openbaaring verlicht zyn, niet ? Wat anders , dan dat wy alvoorens, door die Openbaaring, rechtmaatige en verzekerde denkbeelden van Gods Volmaaktheden verkreegen hebben ; dat wy Hem als den éénigen Formeerder van de lydelyke flof, en gevolglyk van alles wat beftaat aanmerken; dat wy eindelyk Zyne aanbidlyke Voorzienigheid erkennen. Neem deze vafle grondflagen, de^ ze eerfle denkbeelden weg, en wy vinden ons volflrekt onbekwaam , om één éénige waarfchynlyke bedenking voor de Éénheid des Godlyken Wezens bytebrengen. Zyn de gemelde denkbeelden zo noodwendig, om tot kennis aan bewyzen voor deze waarheid te geraaken, en dus ook nog veel noodwendiger om dezelve oorfpronglyk te ontdekken: wat is dan natuurlyker, dan dat wy deze denkbeelden ook zoeken by die Wysgeeren der oudheid, wel- Plato, in Timase.  VERHANDELING III. ,8, welke deze waarheid kenden Maar tot onze verbaa- zing is het tegendeel waarachtig Van de Eigenschappen der Godheid,, van de wording der dingen, ea van de Voorzienigheid, voedden zy of twyfelachtige , of verkeerde denkbeelden, 'tikkende werk van Cicero over de natuur der Goden, ftrekke tot een voldoend bewys (V). — Ik bepaal my alleen tot Plato en Ana- xagoras. Beweerde Plato aan de eene zyde , dat God alle dingen en ook zich zelven gemaakt had (/), en ITelde Hy aan den anderen kant twee beginzels, God en de Stoffe (O, hoe zwak en tegenftrydig waaren dan niet de begrippen van dees Wysgeer ? Hoe weinig moet Hy dan niet gedagt hebben aan de Eeuwigheid, de (JitzichzeJfbeftaanlykheid, de volftrekte Noodzaaklykheid van be ftaan, en hoe onbekwaam mogen wy hem dan ten eenemaaleachten, om eene waarheid , die zo onmiddelyk op de gemelde ruft, uittevinden, en aan zichzelven tekens zyne ingewortelde vooroordeelen , te becoo^en5 Stelde Anaxagoras, dat de Stof eeuwig is; en dat alle dieren uit eene vogtige, warme, aardachtige zelfhandigheid waren voortgekomen , en malkander hebben voort- ge. (O Om van de ongerymde gevoelens der Wysgeeren overtuigd te voorden teeze men de eerfle deelen van V bekende werk L C R U C. kek. — Als mede, de inleiding van de Algem. Hiflorh. — Z^-k^ - * CO r lat o > deRejmbl. I. lc. H. p. 59<5. U) Diogenes Laertius Lib. III. Seg. 6&. Z 3  aS2 VERHANDELING III- gepïant (è), en riep hy het verftand alleen te hulp, als hy de dingen niet aan noodzaaklykheid, of toevallige oorzaaken kon toefchryven, (zo als Aristoteles zyne wyze van denken opgeeft (O) z0 kon hv zeer be* zwaadyk vafte en juifte begrippen voeden van de afhanglykheid der Waereld , en de Voorzienige regeering van God ; — en kon gevolglyk , noch veel minder door bloote redeneering, daar hy de weezenlyke grondflagen mifte j tot die kenniffe opklimmen, welke wy zagen dat hy van de Éénheid der Godheid gehad hebbe. Deze verwarde en ongerymde gevoelens, welke wy in de Wysgeeren , omtrent de Godheid en derzelver werken aantreffen, maakt het, dunkt my, onwaarfchynlyk , dat zy enkel door het opvolgen van de ingeevingen des gezonden verftands, tot de ontdekking van een Leerfluk zouden gekomen zyn, 't geen onder het Volk waaronder zy verkeerden ten eenemaalen onbekend was, en om het welk te bewyzen, wy, die verlicht zyn, noodwendig die kundigheden moeten bezigen, welke zy niet, ten minften niet volkomen bezaten. Indien wy de Heidenfche Philofoophen geheel aan hun ïelven overlaaten, blyft het altoos eene onopgeloile zwaarigheid, dat terwyl zy allen zo gebrekkig dagten over de meefle Leerflukken van den Natuurlyken Godsdienft, echter eenigen uit hun kenniffe hadden aan 't moeilykfle Leerfluk van den zeiven: integendeel ontwikkek zich de zaak (Z>) Diogenes Laertius, in Anaxagora p. 35, (■*') MetaJ/b. Lib. I. Cap. 4.  VERHANDELING III, $% zaak geheöi, indien wy Hellen, dat zy eenige kennis gekreëgen hebben van den Godsdienft der Ifraëlieten. In dezen Godsdienft maakte de leer van Gods Éénheid het fundament op \ welk alles rulle, de waare ziel van al het overigen uit. Op God Jehova roemden alle oprechte Tfraëlieten by alle-gelegenheden tegen de Heidenen, en da~t deze de éénigeBefchermgod van hunne Natie was, verkondigden zy als de hoofdleer van alles by iedere gepafte omHandigheid. — Schoon hun Wetboek met de fcfcpninff der Waereld begon, en de Sabhath ter herinneringe Van het voleinden der Scheppinge wasingerteld, fchyneo zy op deze waarheid, minder gedagt , en dezelve als min hoofdzaaklyk aangezien te hebben. — Omtrent de Voorzienigheid koefterden zy of bekrompene denkbeelden 0f fommigen die niet zeer godsdienffig waren a ontkenden ze geheek Indien wy derhalven Hechts reden hebben , om met eenigen grond van waarfchynlykheid te Hellen, dat de Heidenfche Wysgeeren eenige kennis konden hebben van den Aartsvaderlyken Godsdienft, of eenigen. omgang met de Jooden gehad hebben, zo behoeven wy ons niet langer te verwonderen , dat zy bewuft waren van een Leerftuk het welk de hoofdleer van deze Natie was, en echter onkundig van andere zaaken, fchoon in zich zelf eenvoudiger van welke de Jooden zelve weinig willen, of waai aan iommigen weinig dagten. il da" fa* hec niet I»t enkele Licht der Reden, maar de Mozatfcbe Openbaating, welke de Wysgeeren ooi ipronglyk van deze waarheid kennis deed verkrygen* — Laaï.  i84 VERHANDELING III. Laat ons zien of hier toe eenige mogelykheid of waarfchynlykheid geweefl zy. §. X X. Tweeërleië wegen zyn 'er geweefl, langs welken de Wysgeeren , door Openbaaring eenige hulp konnen gekreegen hebben , in het ontdekken van de Éénheid des Scheppers. i». Door geduurige overlevering. a°* Döor omgang te hebben met de Jooden. Wy zullen ijle doen zien, dat het mogelyk moet gefield worden, dat zy van beide deze middelen gebruik gemaakt hebben. llde. Dat het eenigermaate waarfchynlyk zy , dat zy weezenlyk door deze middelen , en gevolglyk door Openbaaring , zyn geholpen geworden. $. XXI. Het was zeer wel mogelyk, dat de Heidenfche Wysgeeren kennis verkreegen van Gods Éénheid , door heivaarde Overleveringen van vroege Openbaaringen. De eerfte Menfch heeft zekerlyk zyne Godsdienflige kundigheden verkreegen , niet eeniglyk door zichzelven, maar door tuffchenkomfl van een onmidlyk en Godlyk onderwys. Hier van overtuigen ons aan de eene zyde , de eenvoudige befchouwing van de behoeftige kindsheid zyner reden , en van den verlaaten flaat van gewoon onderwys waar in hy verkeerde; de trapswyze en langzaame Vorderingen, die het verftand altoos maakt in het ontdekken  VERHANDELING III. 185 ken van onbekende zaaken ; de zinnelyke denkbeelden , welke hy by zich zeiven zal opgemaakt hebben van 't gee' ne hy gewaar werd, en het welk veel eer' in flaat was om de zinnen te verdooven, dan om het ongeflepen verftand tot afgetrokkene gevolgen opteleidenj als mede, de Goedertierenheid des Scheppers, die niet kan geduld hebben, dat het edelfte voortbrengfel zyner handen hier op Aarde zo lang in twyffelingen verward bleef. Maar wy hebben meer' dan waarfchy.nlyke redeneering voor dit gevoelen. Het eerjle Boek waarmede de Openbaa^ ring aanvangt, getuigt zulks genoegzaam uitdruklyk. De Schryver doet den eerften Menfch , als geen wild tweevoetig Dier, zonder kennis aan zyn eigen of aan het onbegonnen Wezen omdwaalen ; hy laat hem geen eeuwen lang door eene onvermydelyke nootlotcigheid in den fnoodften afgodendienft verzonken liggen (*), geenszins: Hy doet hem onmidlyk omgang hebben met zynen Maaker. Men vind wei niet uitdruklyk van eene volledige Openbaaring gefproken , de Heer der Natuur ontdekte zich wel niet in alle zyne Volmaaktheden, in alle zyne betrekkingen, maar waartoe zou dit ook gedient hebben? Hy ontdekte zich op eene zinnelyke, maar eenvoudige wyze • op eene wyze die alzins overeenflemde met de pas ontlookene vermogens van het redelyk Schepzel en de Majefteit des Scheppers. Het verbod in den Hof gegeeven de verlegenheid waar in zich de gevallen Menfch bevond' het ( *) Dit ziet op den Dier-Menfch van den Heere R o us se au. en een gezegde van D. Hume, in zyne Effhy on Natura! ÏLtlighn. A a  i8<5 V E R H A N D E L I N G III. hét volle bozef van fchuld, als mede de offeranden, waar van wy al zeer vroeg meldinge gemaakt vinden, dit alles geefc te kennen, dat de Menfch zynen Formeerder, zynen Heer, zynen Weldoener, als zodaanig kende en erkende. Doch dit alles was geen uitwerkfel van louter overleg , van enkele redenkaveling, dan zou' hec gebod, het bezef van pligt , de fchuldbekentenis, de eerdienft, van eenen anderen aart geweed en eeuwen laater voorgevallen zyn. Het vraagfluk laat zich geheel en ook maar alleen oplölTen- , indien wy het verhaal aanvullen met de geclagten , God openbaarde zich onmidlyk na de Schepping aan den Menfch , en onderrichte hem in alle de noo. dige kundigheden van zyns Maakers beftaan, en van zynen Pligt. De eerfte Voorouders van het Menfchelyk geflagt , van God zeiven onderrigt zynde , in de voornaamfte Leerftukken van den Natuurlyken Godsdienft, (de wyze hoe zulks gefchiedde ftaat ons niet te onderzoeken) deelden deze kennis mede aan hunne nakomelingen en door den verbaazenden langen leeftyd der eerfte Menfchen, waren'er maar zeer weinige geflagten vannoode, om deze oorfpronglyke kundigheden tot op No ach, en door dezen in de nieuwe waereld overtebrengen. Onder de nakomelingen van de twee zoonen van No ach, Cham en Japhet, wierd deze overlevering wel minder zorgvuldig bewaard , en de kennis van den Eénigen en Waaren God eenigszints verzwakt door den inkruipenden Natuur- en Afgodendienft, doch men vergat echter den voorigen Godsdienft niet geheel; zo als  VERHANDELING III. 18? als is optemaaken uit de voorbeelden van Melchizedei(j en Abimelech. De Voorzienigheid nam eerlang een nieuw en fterker middel ter hand , om te beletten , dat de kennis en dienft van den EénigenGod niet geheel verboren ging; te weeten, God ontdekte zich op nieuws aan Abraham , en verkeerde met dezen , en met zynen Zoon en Kleinzoon op eene gantfch gemeenzaame en zinnelyke wyze. Geduurige overlevering bragt derhalven, de kennis van den Eénigen en Waaren Qorfprong aller dingen , op nieuws, met de lfraëlieten weder in Egypten; in welk land deze waarheid, na Abrahams leefcyd merkelyk uit het oog verlooren was. Uit deze korte fchets kan men opmaaken , voor eerjl, dat de oorfpronglyke Godsdienft der Menfchen niet de Natuurlyke maar de Geopenbaarde geweefl: zy. Ten auderen, dat niet de Veelgodendienft , maar de dienfl'van den Eénigen Waaren God de eerfte Godsdienft onder de Menfchen uitgemaakt hebbe ; en eindelyk , dat door geduurige overleveringen , en wel zodaanigen die op Openbaaringen gegrond waren, dekennis van Gods Éénheid, in Egypten, lang na den zondvloed gebragt is geworden. Moeilyker valt het te begrypen, hoe deze overleveringen tot de Grieken gekomen zyn ; dewyl wy hier een valt voetfpoor milfen , en de overgangen uitgeftrekter zyn : doch zulks kan echter als mogelyk aangemerkt worden , wanneer wy flegts op deeze zaaken letten. Van Abraham ftamden buiten het eigenlyke Stamvolk,door zyne verbindtenis met Hagar en Ketüra, verfcheide voornaame Volken af, onder welken tot op heden A a 2 *s Mans  i88 VERHANDELING III. 's Mans naam met eerbied genoemd wordt, en daar dees Emir zo zorgvuldig was , om zyn geheele huisgezin in den waaren Godsdienft te onderwyzen , zo is het ten hoogden waarfchynlyk , dat onder gemelde verfpreidde Volken , als mede onder de afkomelingen van Ezau, zo niet de volmaakte , ten minde eenige vonken van den Aartsvaderlyken Godsdienft langen tyd zyn bewaard ge- bleeven. Wyders , fchoon de kennis en dienft van den Eénigen Waaren God te gelyk met de Ifraëlieten voor verre het grootde gedeelte uit Egypten uittoog ; fchoon de zichtbaare blyken , welke God Jtbova , wegens zyne Oppermagt over alle de Befchermgoden der Egyptenaaren deed gevoelen , geene de minde weezenlyke gevolgen hadden op de denkwyze en het hoogmoedige harte van P n a r a ö , en de meeften zyner Hovelingen , kan echter de geheugenis van de wonderen die Ifraëls Befchermgod gewrocht .had , langen tyd , onder opmerkzaame gemoederen bewaard zyn gcbleeven ; even als de Priefters het characterifeerende van den Godsdienft dier onderdrukte Natie , hoe zeer ook den grooten hoop van het zuivere was afgedwaald , kunnen opgemerkt en bewaard hebben. Het komt my , fchoon ik er geen bewys voor kan bybrengen , en 't om die reden hier niet wil aandringen, niet onaanneemlyk voor , dat de Egyptifche Prieders in hunnen geheimen Godsdienft , het Leerfluk van Gods Éénheid , kort na den uittogt van Ifraël vry klaar, en daar na nog zeer langen tyd eenig verward denkbeeld van het zelve bewaard hebben. Daar het mogelyk was , dat de Leer van Eénen God , fchoon eenigermaate bedorven , zo langen tyd, en wel tot  VERHANDELING III. ïg<, tot den bloei der Grieken , onder de Egyptenaaren en eenige Barbaarfche Volken , by zommigen bewaard gebleeven i's, en daar de Wysgeeren, zo als wy nog nader zullen aantoonen, in deze Landen reisden, zo moet het ook als mogelyk geacht worden , dat deze Mannen , fpeurende het flaauwe licht der Overleveringen op , de bezwalkte waarheden zullen ontdekt, en door hun leergierig vernuft verder opgedolven en omzwachteld zullen hebben. Doch als dan is de eerfle ftraal der verlichtinge van de Open. baaring uitgevloeid , terwyl de Reden de nog bygebleevene nevelen zal verdreeven hebben. §. XXI I. Het was zeer wel mogelyk , dat de Heldenfche Wysgeeren kennis verkreegen van Gods Éénheid , door de Ifraëlieten. De Ifraëlieten zyn nimmer een zo ten eenemaale onbefchaafd , bygeloovig en by hunne nabuuren onbekend Volk geweefl, als de Voltaire dezelven heeft afgebeeld O} In de tyden waarin hun Gemeenebefl bloeide , en voornaamelyk onder de regeering van hunne eerfle Koningen , wierden zy gevreesd by hunne nabuuren , en waren bekend by de toen bloeiënde Volken der Aar- (£) Voltaire, Verhand, over de Verdraagzaamheid. —— Eene meefleriyke Wederlegging van alle de ingebragte befchuldigiugen , treft men aan , in de zogenaamde Joodfcbe Brieven, van den Aht Gt'enee. Aa 3  IQ0 VERHANDELING III. Aarde. Een iegèlyk die weet Koe na Pakjlina, aan Egypte , Syrië, Jffyrie, Babyhnie en Perfie grensde , en die zich herinnert de geduurige oorlogen waar in zy gewikkeld waren; ais mede het voorgevallene met Hiram de Koninginne van Sbeba, en het gezantfchap van Baladan aan Hiskia : zal genoeg bezeffen , dat het mogelyk geweefl zy , dat 'er eenige kennis van de byzondcre wyze van Godsdienft, en de hoofdleer in denzelven, die onder dit afgezonderd Volk geöeffend wierd , tot de gemelde Volken is doorgedrongen. Het was echter voornaamelyk door de vernedering welke de Ifraëlieten ondergingen , dat zy by andere Volken bekend wierden , en dat deze kennis verkreegen aan hunne Godsdienft en Schriften. Een groot gedeelte der Natie wierd naar eene der magtigfte ryken gevangelyk weggevoerd , en bleef aldaar omtrent feventis ïaaren • wel in afzondering maar geenszins onbekend. Men ftelle zich flegts voor oogen de vryheden welken zy in het Land van Babylón genoten ; hebbende zelfs drie fchoolen tot onderwys van hunne jeugd en de faamenkomft der Geleerde Mannen; — verders , het aanzien 't welk Daniël aan het Hof verkreeg ; de verheffing van E s t h e r; het gezag van Mordechai , — alle openlyke aanbidders van den Eénigen Waarachtigen God* • — wyders , de byzondere achting welke Cyrus voor'den God van Ifraël betoonde ; en de erkentenis van dezen God , als zynde de Heer van 't GeheeJal j door Nebucadnezar, de Dariussen en Artaxerxes; alsmede, al het voorgevallene in de omkeering Van 't Aslyrifche Ryk \ en de wederoprechtjng van b den  VERHAND E L I N G IIL m den Joodfchen Staat: —- Men ftelle , zeg' ik , dit alles zich flegts voor oogen , en het moet ons niet dan natuurlyk voorkomen , dat de kennis van den Eénigen God zich door de Ifraëlieten onder andere Volken verfpreid hebbe. De weetgierigen onder de Grieken konden aan het gemelde Leerfluk , mede door denzelfden weg zeer gemaklyk kennis bekomen , eensdeels , door het achterbly. ven van een aaomerklyk getal van Jooden in Babyloniën , en de verftrooijing welke zy ondergaan hadden • waar door een gedeelte in Egypten gekomen was : ail dersdeels , door de reizen welke de Wysgeeren door het geheele Ooften deden 3 om zich te doen onderrechten in den Godsdienfl van uitheemfche Volken. In laater tyd was de gelegenheid nog gunfliger voor de Wysgeeren der Grieken en Romeinen 5 om kennis te verkrygen aan den Godsdienfl der Jooden , door de veroveringen van Alexander wierden zy nog meer' verfpreid , en kwamen zelf in Griekenland ; Zy bouwden eenen Tempel in Alexandriêen hunne Schriften wierden, waarfchynlyk op bevel van Antiochus Epiphanes, en vervolgens doorlast van Ptolomeus Philadeleus, in de Griekfche taaie overgezeten kwamen dus onder het oog van uitheemfche Geleerden, S- XXIII.  ip2 VERHANDELI N G III. §. XXIII. liet is eenlgermoate waarfchynlyk, dat de Heidenfche Wysgeeren ,1 door middel van Overleveringen van vroege Openbaaringen , kennisfe gekreegen hebben van Gods Éénheid. Men kan, myns bedunkens, om het fpoor te vinden langs welk de Wysgeeren hunne Godsdienflige kundigheden verkreegen hebben , een weinig verder dan tot het mogolyke geraaken. Indien men zich voldaan houdt ^met zodanige bewyzen en blykbaarheden als de natuur der zaake medebrengt, ( en elk verflandig Menfch zal zich met dezelven vergenoegen) dan zal men eénigen, fchoon geen hoogen trap van waarfchynlykheid vinden in de ftelling, dat de vroege Gpenbaaringen gegeeven aan de Aartsvaders, eenigermaate behulpzaam zyn geweeft, om fommigen der belle Wyzen onder de Heidenen te onderrichten, wegens het beftaan van flegts éénen God. — Twee redenen brengen ons in dit denkbeeld. De meefte merkwaardige gefchiedeniffen der aloudheid, welke door Mo zes , hoogwaarfchynlyk uit fragmenten van dichtftukken , tot eene inleidende gefchiedenis voor zyn Wetboek, zyn te boek gefield, vinden wy , zo wel als laatere lotgevallen van lfraël, door Heidenfche Schryveren , fchoon omzwachteld en vermengd met fabelen , aangehaald. Dus vind men, dat Sanchoniathon, Sophocles Plato en Plutarchus, als mede MaHETh'o en Berosus ; zynde deze beide'laatere ge- fchied-  VERHANDELING IIL 193 fchiedfchryvere , als hebbende geleefd na de bekende Griekfche Overzetting ■ (om thans flegts weinigen onder veelen te noemen) van de vorming dezer Aarde uit eenen ChaSs , en de meeften hunner, van den algemeenen Zondvloed; van den perzoon van Abraham, en van de uitvoering der kinderen Ifraëls uit Egypten als van bekende gebeurteniflen gewaagen (7). Voegt hier by, dat het hoogvvaarfchynlyk zy, dat eénigen der afgodifche gebruiken , oorfpronglyk herkomftig waren van eene verbaflering van fommige gebruiken der Aartsvaders. -— Als mede, dat de naam van Jovis of Jupiter; den opperden God onder de Grieken, hoog waarfchynlyk van Jehova herkomftig was. Het zy men door deze overeenftemming in de gefchiedenis van Mo zes , met de getuigenilfen van Heidenfche Schryvers wil toonen , dat deze laatften kennis aan gemelde gewyde Boeken gehadt hebben ; zo als van M anetho en Berosus te denken is, of het zy , en dit is 'c verkieslykfte met betrekking tot alle vroegere Schryvers, men daar uit wil afleiden de geloofwaardigheid van M o z e s als Hiftoriefchryver, in beide gevallen blykt het en dit zy voor my genoeg, dat voornaame Mannen on- der (/) Men leeze , om hier van nader overtuigd te zyn, onder anderen J o sep hijs, Jood. Oorlogen, entegen Appion, — Euse' bius, de Prop. Evan. —— Algem. Hiftorie. ■ Stelling- f e e e t , II. Oorfp. M1 l l a r Voortp. van den C, Godsd. — II de Groot, Aant. ep de Waarheid van den C, G. « Hess. Hifi. der Ifraëlieten, Bb  ,P4 VERHANDELING III. der de Heidenen kennis hadden "van dê voornaamflö vroege gebeurteniffen 5 in de Schriften van Mozes verhaald. Dit in het oog houdende , zo geeve ik in bedenking, of, daar zekerlyk door overlevering de meefte der gemelde Heidenen kenniffe verkreegen van de aloudfte gefchiedenis des Menfchdoms , van die der Aartsvaders , en 1 Volk van Ifraël , het dan ook niet eenigermaate waarfchynlyk te achten zy , dat eenige vonken van den aloüden eenvoudigen Godsdienft; de dienft namelyk van den Eénigen God; als mede van den Godsdienft der Ifraëlieten gegrond op deze zelfde Leer, mede door dezelfde overleveringen, tot de kennis van fommigen der befte en opmerkzaamfte Wysgeeren onder de Grieken zal gekomen zyn. Het geen ons in dit gevoelen nog eenigszins kan verfterken , is de aanmerking, dat de Wysgeeren geenszins vreemd waren om Godsdienftig onderwys door overlevering te ontvangen , maar in tegendeel dezen weg als den zekerften aanmerkten. — Zo doet Cicero, Cotta tegen Balbus zeggen, dat hy door het hybrengen van hewyzsn , voor het bejiaan der Goden eene zekere zaak twyfelachtig maakte; zynde het genoeg dat de Voorvaders hem Her in onderwezen hadden (jn). — En dat zy door middel van overlevering kennis van de Godheid verkreegen hadden , wordt duidlyk van hun zeiven erkend. —. Onder de werken van Aristoteles roemt de Schryver van het Boek de Mundo, de leer van het beftaan eene r (j» ) -C i c E R. o . 4.  VERHANDELING III. t9s ner Godheid, eene zekere oude overlevering of leere, welke alle Menfchen van hunne ouders ontvangen hebben (n\ •— En Plato, befchryvende den algeraeenen vloed', geeft te kennen, dat van deze gebeurtenis, als mede van den toenmaaligen Godsdienft der Menfchen, in zyn tyd nog overleveringen waren; en vraagt bevefligender wyze, Dunkt u, dat de oude overleveringen eenige waarheid in zich behelzen? §. XXIV. Het is zeer zuaarfchynlyk, dat de Heidenfche Wysgeeren , door middel van de Jooden, kennis verkreegen hebben van Gods Éénheid. Het is eene bekende zaak, dat de Wysgeeren onder de Grieken , alvoorens zy zich openlyk voor Leeraars of Wyzen uitgaven, naar vreemde Landen, en wel in 't byzonder naar het Ooften, naar Perfien en Egypten reisden, ten einde zich aldaar te doen onderrichten van de zeden en Godsdienflige gebruiken dier Volken ; als bezeffende, dat zy de ontbreekende verlichting nergens beter konden vinden, dan in die Landen , welken zy zeiven de bron geloofden te weezen van de gefchiedenis der Godheid en der Reden. Diodorus Siculus verhaalt, dat Licurgus,Solon,Pytiiagoras,P la t o , A r istoteles en anderen, hunne meefte kennis en wys- heid ^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^ (») De Mundo Cap. VI. Aiustot. Oper. Tom. I. B b 2  196 VERHANDELING III. heid van de Egyptenaaren ontleend hebben. — Alle die onder de Grieken vermaard waren door wysheid en geleerdheid 5 begaven zich in oude tyden naar Egypten , om ■ kundfchap te krygen van hunne wetten en kenniffe (_o~). Wanneer wy dit in het oog houden , en hierby in opmerking neemen, dat jaiffc in die Landen naar welken zich t de Wysgeeren begaven , (onderflelt zynde, dat zy niet in Paleftina zelve kwamen) zich veele achtergebleevene en verfpreidde Jooden bevonden ; wyders, dat wy geen voetfpoor kunnen ontdekken , dat een geruimen tyd voor de Babylonifche gevangenis eenige Wysgeeren kenniffe droegen van het Leerfluk van Gods Éénheid , maar dat verre de meefle Wysgeeren onder de Grieken welke iets van deze waarheid bezeften , na deze gewigtige gebeurtenis bloeiden , zo worden wy langs den weg van waarfchynlyke redeneering reeds geleid, om de Openbaaring te befchouwen, als zynde voor de Griekfèhe en andere Wysgeeren een hulpmiddel geweefl , tot de vorming hunner Godsdienflige begrippen. Doch het geen de zaak meer onmidlyk afdoet, is r dat wy door getuigeniffen van de Wysgeeren zeiven ,, of wel door Schryvers van dien tyd , kunnen aantoonen , dat de Philofoophen veele dingen door de Earbaaren leerden (p); als mede, dat het Joodfche Volk onder hen bekend was. The- Co) Diod. Sicul. Bibliotb. Lib I. vid. Euzeb. Pr. Euangd. Lib. X. (p ) Plato, Opera pag. 703. Edit. Ficin Lugd. 1509.  VERHANDELING III. m Theofrastus, een tydgenoot van Pi at o, door Porphyrius aangehaald, fpreëkt van de Jooden als van eene Natie»of gejlagt van Philofoophen ; die gewoon waren met elkander over de Godheid te fpreeken Qq). -« Me gas the nes fielt de geenen die in Syrië, Jooden genoemd wierden , in gelyken rang met de Brachmans in Indië; die van wegens hunne wysheid hoog geacht werden Qry Met geen minder lof fpreekt He ca- TiEus van Abdera van de Jooden ; toonende zich verwondert over de wysheid van dat Volk Was nu het Joodfche Volk , en gevolglyk hunne Godsdienfl aan de Grieken bekend , niet min' bekend waren zy onder de Romeinen : Wy vinden meer' of min' voordeclïge getuigeniffen van hun by Varr o, Diodorus Siculus, Maximus Tyriüs , Seneca en Cicero. Uit welk alles wy als hoog waarfchynlyk konnen opmaaken , dat zo wel de Griekfche als Latynfche Wysgeeren , daar zy kennis hadden van de Jooden , ook zekerlyk door hen kennis zullen gekreegen hebben van de hoofdleer, de ziel van hunnen Godsdienfl ; naamelyk . de leer van het beftaan van Eén Eénig God.- % XXV. (?) Porphyr. de abflin. Lib. I. . (r) Eüseb, Ubi fupra Lib. XI. Cap. 6.. l-s) Oricin. Contra Cf.ls. Lib. I. B b 3  tpB VERHANDELING ïlï. §. XXV. Offchoon de Wysgeeren niet openlyk van den Joodfchen Godsdienfl:, als de bron waar uk zy hunne kenniffe geput hadden , fpraken ; wordende hier in verhindert, eensdeels, door een zekeren haat welken zy, van wegens de onverdraagzaamheid en afzondering van dit Volk , tegen het zelve opvatteden (O » en anderdeels door vrees en verwaandheid; — en offchoon de Wysgeeren de verkreegene onderrichting eenigszins verwarden en trachtten overeentebrengen met hunne vooroordeelen , zo dunkt my moeten wy uit alle de bygebragte waarfchynlyke re* denen befluiten, dat alles wat zy geweeten hebben van de Eenheid des Godlyken Wezens , geenszins alléén het uitwerkzel van bloote redeneering geweeft is, maar veeleer' is toetefchryven aan eene aloude Leer , op vroege Openbaaringen gegrond, of aan het licht, welk door de Jooden van de Mozaïfche Openbaaringe , over den gantfchen Aardbodem verfpreid was geworden. Hier mede achte ik de zaak ontwikkeld , en aan het oogmerk van de Vraage voldaan te hebben; welke wy thans kortlyk dus kunnen beantwoorden. „ Wy zyn in flaat , om door bewyzen overeenkomstig ( / ) Voltaire tracht in zyne Vcrhandelinge over de Verdraagzaam' hoid, deze onverdraagzaamheid en afzondering der Jooden, als zeer haatlyk aftefchetzeft en ten toon te ftellen. Men kan eene volmaakte wederlegging van zyne befchulaigingen vinden, in de Joodfche Brie. ven D. II bl. 421. enz. Warburton, Godl. Zend. D. II. B. II. Afd. VI.  -VERHANDEL! N G III. ,99 „ ftig met de natuur der zaake , uit het Licht der Re„ den te betoogen , dat 'er niet meer' dan één Godlyk „ Wezen beftaan kan. Geene geheele Volken zyn „ immer door de Reden tot de ontdekking en het ge„ loof van gemelde Leerftelling gekomen ; want de Ifraë- 99 lieten wisten zulks door Openbaaring. Waarfchyn- „ lyk waren 'er onder de Heidenen zelfs geene byzondere „ perfoonen welke door zich zeiven deze waarheid ken„ den : die weinige Wysgeeren , welken wy onder de * Grieken of Romeinen zouden mogen aantreffen , die „ zich boven de algemeene dwaaling verhieven ' zyn* „ waarfchynlyk tot deze ontdekking oorfpronglyk geleid, „ of door eene aloude Leer, op vroege Openbaaringen 5) gegrond , of door een verfpreid licht van den Ifraëlie„ tifchen Godsdienfl:. §. XXVI. Wanneer wy met een meer' dan vluchtig oog , en met een gemoed het geen bereid is de waarheid te omhelzen en genotene weldaadeu dankbaar te erkennen , het Verhandelde indenken, zo kan het niet miffen , ofwymoeten ons onwaardeerbaar geluk, verkreegen door den heilzaamen invloed van het licht des Euangeliums, bewonderen en erkennen. Dat wy inftaat zyn , om door gezonde redeneering tot een genoegzaam betoog voor Gods Éénheid te geraaken , vermindert in geen het minfle deel de waardy der Openbaaringe. Een regtfchape Wysgeer. doet alleen der waarheid hulde , en trekt alleen uit waarachtige grond- Hel-  too VERHANDELING III: ftellingen , rechtmaatige gevolgen. — Een weldenkend Chriften neemt, zo veel doenlyk zy , den Ongeloovige de wapenen uit de hand , en hy acht zich zo wel verpligt , om . door zyne edele natuurvermogens , als door de Openbaaring, zynen Formeerder te verheerlyken. Wanneer men , bovendien , de zaak diep en onparty dig genoeg indenkt , zo befpeurt men van zelf, dat alle de aangevoerde bewyzen wel inftaat zyn ons verftand te overreden, daar het te vooren reeds bereid en door eene bykomende zon verlicht is, maar dat eénigen te zwak , anderen te verheven, en allen te veel omzwachteld zyn met andere denkbeelden , dan om zeer gereedlyk aan het zeiven de waarheid oorfpronglyk te ontdekken. — 't Is indedaad ééniglyk en alleen onze opvoeding in de Openbaaring , door welke wy op het rechte fpoor zyn geleid geworden : — Een fpoor , het geen wy thans onachtzaam bewandelen , doch welkers gemis echter voorheen de fchranderfte vernuften op den doolweg bragt, en nog heden van den Wysgeer, wil hy het lot zyner voorgangeren ontwyken , zorgvuldig moet bewandeld worden. Doch offchoon het gefteld worde waar te zyn , dat het enkele Licht der Reden wél gebruikt zynde, inftaat is, aan 's Menfchen verftand den Eénigen God te ontdekken, wat zal hier uit volgen? — wat anders ! dan alleen , dat opmerkzaame , dat onbevooroordeelde gemoederen , dat de Wysgeeren deze , voor de Reden al te ftoutmoedige vlugt zullen waagen, en deze waarheid zullen zien en omhelzen, maar geenszins, dat het gros des Vnlks zo verre zal vorderen. Deze  VERHANDELING III. 20* Deze Helling wordt zeer kennelyk aan het licht gebragt door het Tweede Hooftdeel der Verhandeljnge. Hier uit leeren wy de gefchiedenis der menfchelyke kennis en der Reden onderfcheiden. — Hier uit zien wy, dat buiten het Volk van Ifracl , of eénigen die van hetzelven afftamden , geene geheele Natie gevonden wierd , by welke de Godheid zuiver en onvermengd met Afgoden gekend cn gediend wierdt. —— Hier uit zien wy , dat -wel eénigen der befte en wyfte Mannen onder de befchaafdlte Volken , het algemeen verderf zagen, juifter dagten, en naar betere tyden verlangden , doch dat zy hoogwaarfchynlyk dit meerder licht , niet oorfpronglyk aan zichzelven, maar veeleer' aan de Openbaaring te danken hadden ; terwyl het fommigen aan genoegzaame overtuiging ontbrak , en anderen door den vergiftigden Beker van Socrates afgefchrikt wierden , om hunne waare gevoelens bekend te maaken , en langs dien weg hunne medeburgeren uit een rampzalig bygeloof te verloffen. Dat ieder Menfch , geheel aan het gebruik zyner natuurlyke vermogens overgelaaten , het gewigtig doch allermoeilykft Leerfluk van Gods Éénheid volkomen en gemaklyk zoude ontdekken, is eene Helling , welke zo handtaftelyk door gezonde redeneering en voorige ondervinding van alle Eeuwen wordt tegengefprooken , dat zelfs de voornaamfle Ongeloovigen , by bezadigde inden, king , dezelve onverdedigbaar geoordeeld hebben. Het Gödsdienftig Leerflelfel van Lord Herbert,(/) mag (O Herbert de Reüg. GentiL C c  2o2 VERHANDELING III. mag op zkh zelfs te regt fraai genaamd worden ; als zynde overeenkomftig met de verhevene waarheden van de Openbaaring : maar by welk Wysgeer der Oudheid treft men het zelve aan ? en hoe weinig ingang zou het vindën daar het niet door hooger gezag beveiligd werd ? — In het bekende werk , de Godfpraaken der Reden, treft men mede een heerlyk zaamenftel van Leerflukken aan, die de Schryver, als behoorende tot den Natuurlyken Godsdienft. , opgeeft ,. en echter durft hy het op zyne Reden alleen niet laaten aankomen , maar acht het Chrijftendom een veilig byvoegzel tot het Deïsmus te zyn Hoe grootfch een Rousseau in zyne Emile , de Natuur als een open boek , waar -uit ieder Menfch zynen God leert kennen , heeft afgemaald , op het volgende blad Haat hy verzet van de leere des Euangeliums, voor welke alle Wysbegeerte als verdwynt ,• de luifter van deszelfs verkondiger vervult derwyze zyne ziel met eerbied, dat, daar hy Socrates als eenen Wysgeer ziet leeven en fterven , het leeven en de dood van Jezus hem Godlyk toefchynt (i>). — De oordeelkundige Bayle, dieniets minder dan een vriend der Openbaaringe was, beweert niet alleen , dat alle de ouwde Wys< geeren onkundig waren van de Éénheid des Scheppers, maar noemt het vermetelheid en dwaasheid , onze ver- he- O) Fhe Oraclcs of Reafon. p. 87. O) Rousseau Emile Tom. III. p. 110. — p. rn. Oui, la vit & fa ^ort de Sqcrate font d'uu Sage-, la vie £f la mort de j e s u s font d'un Dien,  'VERHANDELING ïff. 2ö3 hevene kennis ééniglyk aan ons vernuft toetefchryven en de ouwde eeuwen naar de onze aftemeeten —1 Hoe heftig Lord 13 o l i n g b r o k e tegens de Nuttigheid en Noodzaadlykhcid der Openbaaring heeft uitgevaaren : zyn Lordjchap heeft zich echter gedrongen gezien te erkennen ,. „ dat onze Zaligmaaker de Waereld in eenen 5, elendigen ftaat van dwaaling omtrent het eerfte grond„ oegmzel van den Natuurlyken Godsdienft, Gods Eén„ beid gevonden heeft , en dat de voortgang van het „ Chn/tendom de verbreeking van het Veelgodendom en „ den Argodsdienft te weeg gebragt heeft " ( x •) Hu me heeft dees' bekentenis ten deele beveftigd • beweerende } „ dat het Menfehdom oorfpronglyk tot de „kennis van den Eénigen God, door. htm natuurlyk „verftand onmogelyk heeft kunnen komen, ten zy na „ zeer veele Eeuwen , wanneer door de afgetrokkene * !frf ,Va" W^sbe^te en befpiegelingen , het verftand merkelyk opgehelderd en verfynd was ? fA Merkwaardige getuigeniflen indedaad van deze groote kenners der Reden , van deze bittere vyanden der Open! baaring : Maar geene voldoende oploffingen van de 11 rgtf ™Sen* - Waarom by ^en bloei en aam™ van de Reden , de kennis van den Eénigen God mie en meer dmüer en gebreklyk is geworden ? - Waarom de bron van den Godsdienft het zuiverfte bleef by een Volk, ^^^^^^^^^^^^^ (w) P. Bayle conti», de Pens. Div. C. 21. p, «0. X,Xl P°^iï»obroke Works-roLlV. f. Mo J (}') Hu me efay 6n Natural Rellgion. Cc i  2o4 VERHANDELING Til. Volk , het geen , volgens -Hum e , niet waardig is ge> noemd te worden? — En waarom de regtfchape kennis van het Opperwezen eerft algemeen geworden is voor agttien eeuwen ? Maar niet alleen dat de ongeoeffende Menfch , door zich zeiven niet zou gekomen-zyn ..tot. de,ontdekking van het meergemelde Leerftuk , de meeften der geoeffendfle Heidenen vertrouwden zulks aan hunne Reden niet , en ontdekten 't eerft , na dat zy door de flaauwe overblyfzelen eener aloude Leer , of door verfpreidde vonken der in weezen zynde Openbaaring , onderrigting bekomen hadden. — En waarlyk is het wel te denken dat , daar een der grootfte vernuften onzer, eeuw , die alles aan de Reden overlaat , te befchroomd is , om eenig verband tuffchen de oorzaaken en de uitwerkzelen te erkennen, en het dus eene vermetelheid noemd-, om uit de Schepzelen den Schepper te ontdekken; Qz) — dat, daar Iö^Bolingbroke, nu hy in het midden eener geleerde Natie in de gronden van den beften Godsdienft was opgevoed , de Zedelyke Volmaaktheden van het Opperwezen in twyfel trok , en de byzondere Voorzienigheid geheel ontkende ; is het wel te denken, zeg ik , dat zy deze hulpmiddelen miffende , nog wel eens zo verre .zouden zyn gekomen , als een Sophocles, Plato en Cicero, met veel minder licht begenadigd , werkelyk gevorderd zyn ? 't Is derhal ven aan de eene zyde, de verregaandfte ver- me- (z) HüMÊ.  VERHANDELING IH. 205 raetelheid , ons zeiven te willen verhovaardigen op vermogens , die wy waarlyk niet bezitten ; ons te verheffen boven Mannen 3 by welken wy in bekwaamheden veelligt geene vergelyking hebben ; en weldaaden te verloochenen , die voor ons beitendig geluk onontbeerlyk zyn. Het betaamt ons veeleer' 5 met een medelydend , doch eenigszins eerbiedig oog neder te zien op die tyden, in welken de heerlykheid des onverderflyken Gods veranderd werd , in de gelykenilTe eenes beelds van een verderflyk Menfch , van gevogelten en van gedierten , en met de gevoeliglie , met de dankbaarfle harten te erkennen, het zichtbaare en welwyze plan door de Voorzienigheid in de Mozaïfche bedeelinge gehouden ; doch by uitftekenheid de groote genade, ons in Jezus Chriftus betoond ; door welke, — en door welke alleen, — wy uit de diepfte duifternilTe tot een wonderbaar licht zyn wedergebragt; — een licht, waar door wy de Éénheid des Godlyken Wezens , en alle deszelfs aanbidlyke Volmaaktheden , leeren kennen, bewonderen en eerbiedigen, EINDE. Cc 3 D I S-   D IS SERTATIO IN QUA PRAECIPUAE UNITATIS DEI PROBJTIONES EXPE ND UNTUR, VERA EXP0N1TUR, ET NU AI POPULORUM A VERA RELIGIONE A VERSO RUM ALIQUI COGNITIONEM EJUS HAB UER INT ? DIS O UIRITUR. Sub Symbola, Veritas index lui & obüqui   DISSERTATIO, IN QUA PRAECIPUAE UNITATIS DEI PRO BATIO NES' EX P END UN.TUR , VERA EXPONITUR, ET NU 31 P-OPULORUM A VERA RELIGIONE AVERSORUM ALI&UI CO G NIT10 NE 31 EJUS HABUERINT D ISQUIRITUR. fnfirmo pleraque fyfteraata philofophica effe fuperftructa fundamento argumento eft , quod quae in uno eorum probationes pro demonftrationibus ad geometricam accurationem exa&is habentur, eaïdem in altero ut pura puta fophismata explodantur. Quis nefeit principibus feculi noftri philofophis moris effe, ut fuam qufsqüe veritatis alicujus demonftratlonem pro folida & accurata habeat , prolatas ab aliis haud fine fupercilio refellat ? At ea ratione in contemtum vulgaris philofophandi ratio adducitur, & fcepticismus promovetur. Exemplum hujus rei inter inriumera alia luculentum prssbet copiofa eorum de unitatis Dei demonftrationibus difputatio. Licet enim de eo conveniat inter omnes, fum* mum Numen non nifi unicum effe ; utrum tamen tand D d mo-  210 DISSERTATIO IV. momenti vericas a quopiam folide demonftrata fit, imo an ex folis rationis principiis demonftrari poffit philofophi art aut, c? adhuc fub judice lis efl. Sunt enim viri haud contemnendi , qui licet plerosque infelicicer hac opera defunétos effe fateantur, fe tamen veritatem eam demonftrationibus accuratis firmaviife perhibent, alii vero omnes omhino ejus probationes pro obfcuris, evidentia deftitutis, vacillantibus , vel erroneis habent , imo eam folide demonftrari poffe vel negant, vel certe dubitant. Mul tuin autem intereffe ut quidnam hac de re cum ratione ftatui debeat expendamus , nemo temere negaverit. Si enim poffit ex folis rationis principiis unitas Dei demonftrari ; quid philofopho dignius, effe poteft , quam folidas ejus probationes in lucem protrahere , ab exceptionibus, & caviilis vindicare , erroneas caeteras refellere ? fi ratio fibi relicta inpar fic x 11 i demonflrandsa , utile erit bene cognitum id habere, ne dum maguo ftudio demon-, ftrationes quse inveniri nequeunt quserimus, fophismata pro folidis probationibus, nubem pro Junone amplecla: mur , jacturamque temporis faeiamus ; sequum etiam Sacris Oraculis gloriam veritatis tanti momenti traditse , & propagatas, vindicare. Jure proinde meritoque Clariffimi Legati Stolpiani Curatores publice propofuerunt examinandum : Num ex folis rationis principiis poffit demonftrari non nifi unicum effe Deum? Quae fit ejus demonftratio ? Num fuerunt unquam populi , vel philofophi, qui ad cognitionem unitatis Dei absque omni divinse revelationis auxilio pervenerunt ? Quorum nos jufïis pro yiriii fatisfaéturi , omnem quseftioni utiliffimoe diicutiendas operam inpendemus. Ne  DISSERTATIO IV. 2ir Ne vero in ipfo fufcepti operis limine a propofito aberremus , declarandum ducimus nos Dei nomine intelligere mentem ajternam , neeeffario exiftentem , perfeéïionibus haud fane limitatis praeditam , aliquas faltim in regendo univerfo partes habentem ; unam enim ad minimum talera exiftere mentem intelligentia infinita , ut & potentia pollentem probat', quidquid feu in animaj noftrte finu , feu in univerfo obfervamus ; utrum vero ratione fola conflet fieri non pofle ut plures tales exiftant mentes, a fe mutuo in exifiendo haud dependentes, rerum univerfitatem communi confilio , vel difpartito imperio regentes in eo rei cardinem verti arbitramur, nee vel materiam fenfu & intelligentia carentem,, licet forte neceffaria & asterna effet , nee mentes quas Deus produxit , etiamfi eas adminiftrationi rerum praefeciffet, nee otiofos, quales Epicurus admittere videri voluit Deos , huc direéte putamus pertinere. . Omnia autem quibus unitatem Dei ftabilire conati funt philofophi argumenta videntur commode ad 'tria capita referri poffe. Aut enim directe a priori in fubftantiae neceffariae, infinitas, ac perfecliffimse natura unitatem coutineri probare voluerunt, vel indirecle pluralitatis Deorum hypothefin abfurdam , ceteris mentis infinita? proprietatibus repugnantem , efle demonfirandum in fe fumferunt , vel a pofteriori, ex effeélibus obfervatis unitatem Dei eos producentis, collegerunt. Noftrum jam efl examinare quantum di'verfis his argumentorum generibus pretium ftatui poffit , debeatque. Praecipuae quaj direólae appellari poffunt demonftrationes ducte funt ex perfectione Dei fumma, ratione exiftendi D d 2 ab-  2i2 DISSERTATIO IV. abfolute neceffaria , peifeótionum qua) M competunt natura limites nullos admittente, ipfaque infiniti notione. Unum effe fummum bonum at varia ejus nomina jam olim tenuit Euclides philofophus (ö). Deum effe omnium pra>' ftantiffimum adeoque unum ftatuic Zeno C[b~) (licet non usquequaque certum fit quam ille notionem voci, Deus, fubjecerit). Haud abfimili argumento adverfus gentes plurium Deorum cultui deditas ufi Ecclêfise Patres , Tertullianus inter ceteros (c). Unum effe neceffum eft quod eft fumme magnum, par non habendo , ne non fit fummum magnum. Deus fi non unus eft, non eft , quippe fummum magnum unicum fit neceffe eft &c. Eadem fere ratione unitatem Dei probant Cartefiani, & qui pollicem ipfis premunt. Exigere tanti Numinis dignitatem ut unum fit, & multiplicari nequeat , nam cum Dei nomine ens , perfe&iffimum intelligatur , neceffarium eft ut omnia quce maxime realia funt compleétatur, ac proinde illo exiftente fequitur ut omne perfectum cogitabile in eo ponatur , fic ut ejus conceptu ac effentia omne perfectiffimum extra ipfum formalicer excludat. ( d ) Eodem redire videtur Woüaftoni argumentum ; modum quo Deus exiftit effe perfecfiffimum;, & illimitatum , adeoque ita loquendo exhauriri per ens fummum , illique foli proprium (a~) Tefte Dingen e Laertio lib. 2°. Seg. iaj5. pag- (é) Vide Ariftotelem irriib. de Xenophane Zenone & Gorgia Cap. 30. (c) Adverfus Marcionitris I. 3'. (//) Vide Le-Gïand Inftit. Philofopli. Pan. II. Cap. VIL pag. 141.  DISSERTATIO IV. 2i3 prium effe. (O Nee multum ab his nbludit Toelneri probatio quae iicet prolixe fatis propofita huc fere tota redit : Deus cum fit infinitus omnibus gaudet - realitatibus, adeoque cum poffibilitas fit realitas, erit ille omnium maxime poflibilis tam interne , quam externe is vero omnium maximam habet poiTibilitatem externam qui omnium entium a fe diverforum eft vel ratio, vel rationatum, cum vero hoe de fummo Numine dici nequeat relinquitur ut ftatuamus eum effe omnium rerum a fe di! verfarum rationem , feu omnia ab eo folo dependere • certe rationem realitatis elfe eft realitas , Deus itaque omnibus gaudens reaiitatibus erit etiam omnium rerum a fe diverfarum ratio , & per confequens quidquid exiftit ab uno folo ente infinito , rationem omnium realitatum in fe continente , dependebit , adeoque unus tantum erit Deus. (ƒ) Ad hxc praecipua argumenta revocari poffe reliqua omnia , ex natura Dei ad ejus unitatem direóta ratione duch , evidens eft. Noftrum jam de his probationibus judicium modefte prolaturi, concedimus fane Deum , utpote neceffarium atque adeo a nemine dependentem, effe etiam perfecliffimum , & infinitum ; ut vero ex notione infiniti bene determinata , non vaga, & arbitraria, ducantur argumenta jure poftularaus. Infinitum nimirum perfedliones fuas fine limi- CO Vide Ebauche de la Reügion Naturelle Tom. I. Seft. VII & 225. ' - o' •i24> Dé 3  ii4 DISSERTATIO IV. limitibus polïidere agnofcimus ; at ex eo deduci pofle illad omnibus prorfus realitatibus gaudere dubitamus. Scimus muitos fpatium vacuüm pro re neceffaria & infinita habere , nee tamen aliam illi quam extenfionis infinitatem vindicare , nee ignoramus eos qui materiam neeeffario exiftere perhibuerunt , eam tamen omnibus perfeótionibus inftructam effe haud ffcatuiffe. Tentarunt equidem nonnulli philofophi, preecipue Wolfiani , ex ipfa neceffarii , & infiniti notione educere illud omnibus prorfus realitatibus gaudere ; realitatem enim ajunt realitati non magis quam lumen lumini repugnare, cum ponat ejje , non de ejfe , ex quo fane confequitur realitates poffibiles effe etiam compoffibiles , cumque ens neceffarium , & infinitum habeat omnes perfectiones quas habere poteft , illud omnes realitates poffidere. His fuperftruitur eorum compendiaria fatis quascunque Dei perfectiones demonftrandi ratio , cum enim ens neceffarium omnes prorfus realitates habeat , & quidem fine limitibus , intelleétum autem , bonitatem , &c. realitates eife nemo neget , quid evidentius , quam Deum4 neceffarium illis omnibus gaudere. Non dubito tamen futuros plurimos quibus hese Scholee fuae decreta nunquam perfuadebunt , realitates. enim poffibiles effe etiam compoffibiles , & in uno eodemque fubjeclo conjungi pofle negabunt proeul dubio omnes qui extenfionem , foliditatem , motum , pro veris realitatibus habent, Deum tamen , licet infinitum , iis carere perhibent; nee concedent qui Naturam mali in mero confiftere defeótu negant , illud tamen , licet pofitivum , & reale, a Sanftiffimo Deo removent. Haud equidem ignoro Wol- fia-  DISSERTATIO IV. 2I5 fianos extenfionem, & quidquid ad materias affeétiones pertinet pro veris realitatibus habere nolle , fed cum eo ipfo ideahsmi eos , faltim fubtilioris poftulari videam , haud fine tutum exiftimo demonftrationem tand momenti veritatis principiis , quas plerique pro erroneis habent , fu. perftruere , in talem enim inquirimus probationem qLUB unicuique aftenfum elicere poffit, non illi, foli qui huic vel ili? Scholre addiótus eft. 5 Quibus ita pngimffis patere putamus recenfita haftemis argumenta communi hoe vitio laborare , quod in iis in fubftant.as infïnitas , & perfeftiffirnjB notione contineri fumatur aliquid , quod fine petitione principii manifefta fu* mi pofle negabunt alii. Eft certe Deus perfeóliffimus poffidens fuas perfecliones fine limitibus , at de eo plane quaeritur num unum folum exiftat ens tale abiolute perfectiffimum ? ex fola enim fignificatione hujus vocis grammatica gratis conficitur ens tale exiftere fine pari fcxiftit profe&o Deus modo perfeétiifimo \ id eft haud dependente : hoe vero adhucdum videtur efle fub judice : Num exiftere poffint plures a fe mutuo haud dependentes Du? quod enim urgetur entis perfeétiffimi Naturam omnem perfeclam exiftentiam exhaurire , id quid fibi velit vix intelligi poteft , nifi forte huc tendat id tantum exiftere modo perfeftiffimo, quod exiftit neceflano , quod verum licet , nullius tamen in hac caufa momenti eft. Infinitum autem eo fenfu effe Deum , ut omnium prorfus realitatum a fe -diverfarum rationem in fe contineat , negabit qui hypothefin plurium Deorum equalium defendendam in fe fumet \ dicetque id plane eile de quo quasritur. In-  2id DISSERTATIO IV. Inter. directas , & indireóhs probationes medium quafi locum occupat ilia , quam folam multi hoe nomine dignam putant unitatis Dei demonftratio, ex Leibniziano indifcemibilium principio petita ; poteft ea ita formari ut direfta , ita etiam ut effe videatur (qualis potius eft) indirecte , huc tamen quomodocunque proponatur redit. Dü etiamfi" plures exlftereiit fibi tamen perfecte fimiles effent, fieri vero nequit per principium indifcemibilium ut plura exiftant entia perfecle fimilia , fiótio itaque piurium Deorum falfa eft. ■ Perfeótam Deorum piurium fimilitudinem varia ratione probant. Quidam ex ipfa Dei Natura neceffaria eandem. hoe fere modo deducunt. Eadem Diis, quotquot fint, competit effentia neceffaria , & per confequens esedem proprietates , eadem attributa , & cum infinitum omnibus prorfus realitatibus gaudeat, esedem inerunt realitatesentibus infinitis omnibus , quotcunque fingantur exiftere. Alii vero id ipfum hac ratione indireéla oftendere annituntur. Dii fi plures fint aliqua certe re inter fe differre debent • res illa qua differunt eft vel perfeélio, vel ihperfectio: fi hoe, Deorum unus inperfeclus erit; fin illud , Deorum alter perfectionem aliquam non habebit. Ita plerique Wólfiani , & inter ceteros acutiffimi DuumViri Buelfingerus, Canziusque. Non effe tamen hac argumenta omni exceptione majora dicent omnes illi , qui res toto Coelo diverfas Deum, & materiam , pro rebus neceffariis, nee a fe mutuo in exiftendo dependentibus , vel qui fpatium vacuüm pro increato , nee tamen Dei attributo habent. Sed poffit lieet eorum opinio (& fatemur certe poffe) folidis rationibus  DISSERTATIO IV, 217 flibus confutari, id tamen quod in his fumitur probationibus , plures fubftantias perfeétionibus diverfas neceffario modo exiftere haud pofte , non videtur evidenter demonftratum. Neque enim ex fola neceffaria exiftentia ita cetera Dei perfeétiones deducuntur, ut ex trium laterum & angulorum notione proprietates trianguli , fed potius ex rerum mutationibus , indole , & ordine colliguntur. Exiftere neeeffario hoe fibi vult rationem fuaj exiftentia in fe continere, de eo autem quseritur, num pofïïnt res plures, diverfasque, rationem fuae exiftentia in fe continere? quod in his argumentis videmus quidem negari tacite, non autem confutari ; neceffaria enim exiftentia definit folum exiftendi modum, an vero res plures, & diffimiles, exiftere polfint tali modo neeeffario determinare non videtur. Sunt profe&o proprietates circuli neceffaria , neque tamen id impedit quo minus tales fint & quadrati ; at fi poffint diverfis figuris competere proprietates diverfa licet, attamen neceffariae, cur non etiam poffet ftatuere aliquis , fubftantiis diverfis , difiimilibusque competere poffe exiftentiam , pari in utrisque modo neceffariam ? Nee plus habere videtur roboris indire&a probatio , cum in ea fumatur quod plerique negant, realitatem poffe cum alia quacunque realitate in eodem fubjeclo conjungi. Si quis plures Deos inter fe differentes exiftere poffe putet, dieet fane rem qua ii differunt effe ejus cui ineft perfeótio' nern , utpote ad ejus naturam pertinentem , ratione an■tem alterius,cui deeft, nee perfeétionem, nee inperfe&ionem, prouti rotunda figura conftituit perfeétiónem circuli, nil confert ad inperfectionem quadrati. Ee Li-  2i8 DISSERTATIO IV, Licet autem concederet Polytheismi defenfor hypothefm fuam perfectam piurium Deorum fimilitudinem fecum ferre , nee tamen eo ipfo viólas daret manus ; diceret enim fe non videre cur non poffent exiftere plures fubftantias perfeéte fimiles ; id fieri certe poffe admittunt omnes qui fpatium pro reali , ejusque partes pro fimilibus habent , vél qui prima mat-erise elementa , ultimasque atomos omnimodo inter fe effe fimiles afferere nil verentur. Nee quisquam Wolfianorum celebre fuum indiscernibilium principium adhucdum demonftravït; quas enim ex definitione hac , eadem funt qute fibi mutuo absque omni mutatione poffunt fubftitui, petita efl probatio, purum putum Sophisma eft, cum non nifi petitione principii manifefta res fimiles, quas fibi fubftitui poffunt , pro re una, eademque habeantur, nee nifi fumere velis id ipfum quod in quasftione eft , ita pollis argumentari cum Canzio. Omne A. quod prorfus nullo modo differt a B. (id eft ipfi perfecle fimile eft) eft idem cum B. A. & B. fi non differant (fi fimllia fint) nomine differunt , non reipfa.i; ton ofcom Ss$&vy ni 'r.%j f nmn^üixj i'Qoq Non diffitentur hese cordatiores Wolfiani, ideoque multi ita argumentum unice fibi carum proponunt , ut oftendant illud non omnem vim a principio indifcemibilium mutuari. Dant proinde , (non concedunt) fieri forte poffe ut exiftant plura éntia perfeéte fibi fimilia , nee tarnen vadimonium deferunt. Ajunt 'enim Deos fi plures fint aliqua faltim ratione differre oportere , nullam vero inter eos diverfitatem internam effe poffe , cum nee realitatibus , nee earundem defeclibus differre .poffint, nee ex-  DISSERTATIO IV. 213 extemam , cum nee tempore, nee fpatio, (seterni enim & omni prafenres funt) differant. (g). Nee multo aliter Clar. Canzius O). Si fpecifica natura divina dantur duo aut plura individua , oportet ea efe fpatio , ac tempore diverfa. Omne enim individuum ab "alio ita differt , nee aliter differre poteft. Alterum igitur Divinitatis individuum exiftet hoe fpatio , alteri aliud competet , fed non pojfunt dari duo /patia infinita, fpatium eftinfinite magnum. Non datur majus infinite magno in eodem genere. Ergo aut duo Divinitatis individua idem incolent fpatium, ut detur penetratio fubftantiarum , aut utrumque Divinitatis individuum certa fpatii parte erit claufum, adeoque limitatum, qua utraque abfurda funt. Aiii vero fuum rationis fufficientis principium huc advocant, putantque unitatem Dei hoe fere modo poife demonftrari. Dii ft plures fint numero faltim , vel fubjeclo realitatum fuarum differunt ; fubje&um realitatum A. aut prorfus fimile erit alteri realitatum fubjeclo quod B. nominabimus , aut aliqua ratione duo hac fubje&a differunt , fi pofterius , admittes efe in uno eorundem quod alteri deeft, id vero notioni injïmti^ adverfari dicunt ; fi duo hac fubjecla nulla prorfus re, inter fe differant , nulla fane erit ratio cur ens unum habeat realitatum fuarum fubje&um A. & non potius B. & alterum habeat realitatum fuarum fubje&um B. & non potius A. cum - A. in nullo affignabili fit a B. difcernibile. Ni- (g) Ita Clar. C. W. F. Walchius Theo Nat. C. II. §. 17. & leq. {/j) La Med-ita, Philof. Theo Nat. Cap. XVI. §. 5I8. E e 2  *2ó DISSERTATIO IV. Nihil autem fieri poteft fine ratione fufficiente. Hoe elt jufto fubtilius, ne dicam obfeurius, Clar. Buelfingeri argumentum (Oj cui multi alblim calculum adjecere. Sed deeffe videtur his etiam probationibus tam foliditas, quam evidentia. Quod enim argumentum ex negata fpatii inter plures Deos differentia' petitum attinet, probaret illud forte aliquid fi fpatium prouti concipitur infinitum , pro inmenfitate Dei , adeoque ejus proprietate haberetur ; cum enim nemo ftatuat dari diverfa fpatia infinita , vel unum fpatium exiftere in altero fpatio a fe diverfo , videretur fane ex unitate fpatii unitas etiam Dei demonftrari, at id ipfum negant multi , & pernegant harum probationum Au&ores , eo vero folo in dubium revocato argumentorum horum nervi inciduntur. Neque enim inmatérialis Deus ita in fpatio extenfo efle concipitur, ut illud repleat , nee ex piurium fpirituum comprsefentia penetratio fubftantiarum rite colligitur. Et fi fpatium nihil aliud fit quam determinatus modus coexiftendi rebus aliis , ut volunt ipfi Wolfiani, cur plures Dii fpatio inter fe differre nequeant ? Probatio vero Buelfingeri videtur nimia fubtilitate ex oculis mentis evanefcere , & nubes petere. Subjeótum enim realitatum a complexu earundem folo mentis conceptu, non re ipfa diftinguitur, nee cur hoe ens, hoe realitatum fuarum fubjeftum , alterum illud habeat , majori jure , quam cur bis duo fint qua- (/) Ötfecid. de Deo anima mundo &c. $, 428. utor ea editionc quat Francofurti & Lipfiae prodiit Anno 1743.  DISSERTATIO IV( 22l quatuor ? quaeritur. Quid quod in öfo etiam argumento furaatur tacite fic diéli indifcemibilium principii certkudo. Cur enim negas adeffe rationem cur A, fit A. & aliud illi prorfus fimile fit B. non A ? proculdubio ea ex caufa quod negas Ti B fi ipfi A. fit prorfus fimiie ab eo diftin&um fore, fumis ergo , non probas, fieri non pofle ut A. & B. fi fint perfeéte fimilia non fint res prorfus una eademque. Ponderatis horum argumentorum momentis licebit jam progredi ad alias indirectas probationes accuratius exarai'nandas. Eas autem fere omnes. ita proponuntur ut pluralitatis Deorum hypothefin abfurdam elTe inde oftendatur , quod ex ea confequatur Deos, qui finguntur -plures, hac, vel illa perfeétione divina eflentiali carituros. Exiftentias divinas neceffitatem Polytheismi hypothêfï tolh hunc fere in modum oflendere conatus eii Clarkius eujus argumentum magis etiam firmare voluit A. G. Car' ftens C[k). Ad naturam Dei pertinet ut exiftentia ejus a rebus aliis haud dependeat , adeoque ut exiftere poffit heet nihil ab illo diverfum exifleret. Fingas jam animo exiftere duos Deos neceffarios A & B. Deus A. cum in exiftendo a Deo B. haud dependeat, poteft exiftere fine ulo, adeoque fieri poteft ut A. exiftat Deo B. non exiftente, Deus itaque B. cum poffet non exiftere, nee necelfarius , nee Deus erit. Nihil autem proficeres dicendo mutuam eorum connexionem facere, ut neuter fine al. E e 3  lil DISSERTATIO IV. akero efle poffit, cum enim exiftentia Dei unius per fua; «laturae neceffitatem plene determinetur, nullam etiam exi-ftentia lure rationem in altero habebit; quod cum de utroque pari ratione dici poffit , patet nullam inter eos effe pofle connexionem talem, qua unum fine altero exiftere prohiberet. Licet autem acumine non vulgari hoe argumentum fe commendare videatur, nee tamen omnes explet folida demönftrationis numeros. Concedendum fane eft Deum fi .unicus fit , non nifi unicum effe poffe, adeoque in ejus Natura adeffe rationes quae aliquid ab eo non dependens .exiftere haud permittant , fed nos eas pervidere poffe dubitamus. Neque enim exiftere ens neceffarium a priori demonftramus, verum ex effeétis a pofteriori colligiraus, ex eo quod nos ipfi , quod res alias dependentes exiftant, videmus confequi exiftere aliquid independens ; utrum vero plures tales res neceffaria exiftere nequeant, ex fola ejus notione determinare non valemus. Quod enim fumitur neceffarii Naturam poftulare ut exiftere poffit fine rebus aliis , feu ut exiftat independenter ab illis negari nequit; gratis autem ex eo , & non nifi malo terminorum abufu, educi dicent alii res omnes a quibus res neceffaria non dependet, effe debere contingentes & poffe non exiftere , cum ex neceffarii natura & notione fequatur equidem illud a nulla re dependere , non autem ab illo omnia dependere. Et videtur profecto hoe argumentum illi fic fatis fimüe effe: Circuli proprietates funt neceffaria, ea itaque circulo competerent etiamfi triangulum proprietates quas habet non haberet, atque adeo fieri poffet ut circulus proprietates eas haberet triangulo fuas  DISSERTATIO I V. ^ fimnon. habepte, nee proinde trianguli proprietates erunt neceffe , cum poffet eas non habere. Inquirns in detectum hujus argument!, videbis etiam vitium Clarkiani *[ec infinitatem natura divina cum Polytheismi hypo-' thefi conhftere opinati funt piurimL Jam olim ufus eft hoe argumento Laétantius : Si plures -effent Dii unicmque eorum deeffent ea quas reliquis competerent • vel ut eandem ;probationero proponit Wollaftonus f l) Si ahus quispianr exiftentia- neceifari* partieeps effet turn huic ea pars deeffet, qu» alteri competere, Nee rS to aliter Paulus Maty na unitatem Dei probandam fufc . Pit: fi^plures.effent Dii neuter illorum infinitus effet Cur ita ? Qnia plura fnml fumta pJus ^ am u " lolum , quod fi itaque conjungantur perfeéüones piurium ' Deorum ex hypothefi, perfeclorum , eorum eonj'ncT neformabitur totum,partibus fuis majus , fubje&um no vmn prioribus perfeeïius, id vero quo majus Ï f^Z ^^^^^^^ eft aliud Wf^^ litum . Si neri pollet ut exifterent duo entia perfe Mma.dla vel ejusdem Natura forent , vel dive f nequeunt autem effe Naturtc homogenea, quia eum u toiam, id eft duplex illorum natura eonjungeretur ad for, ' man» (O Libro loeoque citatis. ( * > La doclrine de la trilfe éclaircie, aofiBllolf Mum&lQS aaM ita dicain) aótio alia effe poteft , quam intelligendi ejus naturam , & decernendi ut exiftat. Nullis hic opus. loftrmnentis rem ex nihilo, veluti. ex materia aliqua for- F f 3. man-  s3o DISSERTATIO IV. mantibus, nullis operura adrainiftris, fociisque , fufficit inenti infinita dicere; fiat lux, fit lux-, decernere ut exiftat univerfum , exiftit univerfum. Res ex nihilo haud fane aliter quam folo mentis ^potentiffimse juflu queunt cvocari. Fateor nos qui hoe fieri poffit haud intelligere, fed quid mirum finitam noftram mentem efficacia virtutis infinita; comprehendenda elfe imparem ? At fufficit clare intelligere res finitas fua. natura haud exiflentes aut fine omni ratione ex nihilo ortas efie, quo quid abfurdius efie poteft ? vel certe mentis cujusdam infinitis viribus pradita juffu , & iraperio, ex nihilo, feu quod eodem redit nulla ex materia, produótas efle. Cüiod fi jam fatearis exiftere mentem virtute rem fal< tim unam, natura fua non exiftentem, producendi pollentem , eandem etiam omnibus aliis rebus creandis fufficere intelliges. Si enim rem unam producere poffit, cur non & alteram, eadem lieet multo perfeétiorem ? nee enim major vis, requiritur ad rem aliquam hoe vel illo modo ïimitandam , quam ex nihilo educendam, cum prsefertim rerum limitatio major minorque non ab aelione mentia infinita, eodem res quaslibet modo producentis, fed ab ipfa earundem natura fit repetenda. Et quis qusfo rem imam majori difficultate ex nihilo educi poffe putat quam aliam ? perinde ac fi a non exiftentia ad exiftentiam per varios gradus intermedios foret tranfeundum. Quid mentis a rebus aliis haud dependentis viribus limites ponere, quid difficultatem ei majorem , minoremque objicere poteft ? Sufficit proinde una fola mens infinita omnibus prorfus febus producendis, fe ipfam , & fuam potentiam iotelli- gens  DISSERTATIO IV. 232 gens cognofcit quas fieri poffunt, (abfoluie pöffibiUa) & ■ quidquid fapientise convenire videt folo- voluntatis- impe- rio, & juffu efficit, idem decretum quod res ex nihiloeducit, eadem potentia res etiam confervat, legibus fapientiffimis regit , dirigitque ; totam itaque rerum. univerfitatem fummo imperio ad mini (ha re , omnibus rebus-praïfens adeffe mens una infinita absque omni mutatione poteft , ita ut ejus vis rerum procuratione haud defhtigetur, nee locorum, temporumque intervallis limitetur. Quod fi itaque mens una vi infinita pradita rebus omnibus produ-eendis, confervandis , dirigendis fola fufficiat, nullas etiam habemus rationes piurium talium mentium exiftentiam ftatuendi. Dices , hoe argumento non probari, fieri non poffe ut plures exiftant Dii. Sed velim animo confideres ineptos nos ^ effe ad rerum naturam , & qualitates a priori deduceudas, idque officii noflri effe ut ex effe&ibus obfervatis fapiamus , nee deeffe regulas- fenfu communi fïabilitas, quas fequuti poifumus nobis ab erroribus pracavere, inter eas haud ultimam hane effe 1 caufas rerum non plures effe admittendas quam quas exiftere comprobatum eft, earumque phaenomenis explicandis fufficiunt ; nuuquam ea fallit in fcientia naturali, & fummo jure applicari poteft rei preefenti. Nee vero defunt tantum rationes Polytheismi ftatuendi, fed adfunt etiam innumeras, ac-graviflimac, rerum omnium, onginem ab una divina Mente repetendi; unitas enim fi, nis in toto confpicua univerfo, nunquam fatis admiranda tot tamque diverfarum rerum confenfio,. & harmonia,. ad unitatem fummi Opificis manu qtuafi ducit. Pauca quar. dam  t3a DISSERTATIO I V, dam exponendi ifluflrandique hujus argumenti gratia , licet hoe tempore notiiïima, proferemus. Convenk inter faniores Phyfjcae cultores materiam elfe inpemtrabikm intrtem, principium motus fui in fe non habentem, eandem in motibus fuis fequi leges pauciffimas, & fimpliciffimas, quibus omnis rerum natura obtemperet, diverfas corporum qualitates haud diverfarum virium indicia effe, fed a varia eorum ftru&ura, & motibus dependere, rifumque profeéto pueris ipfis hoe tempore deberet qui (ut olim Manichaeani) diverfa exiftere rerum principia ex eo probaret, quod oppofita caloris v. g. frigorisque phre. nomena obferventur. Ignoraritia rerum naturalium fecit quod Scholaftici ex qualibet mutationis fpecie vim peculiarern extuderint, Gentiles vero Deos ex machina advocando proprium cuique fere rei Deum prasfecerint. At otiefa illa philofophandi ratione valere juffa, id operam jam dant omnes , ut miram phamomenorum varietatem ad leges paucas, fimplicesque revocent, rerum produétione, confervatione, & fummo in eas imperio Numini relict-is. Nemo jam tam imperitus eft ut alium quempiam praseffe cceleflium corporum motibus, alium terras, mari, fontibus, frugibus, aëri , ventis , &c. fomniet. Sumas quod primum in mentem venit phaenomenon v. g. corporis humani ex planta aliqua incrementum capientis, videbis in eo producendo folem , aetherem , aërem, terram, aquam , corporum Organïsmum fuas partes habuiffe. Eft certe quodlibet phaenomenon totius natura? veluti compendium. Quam pulcre natura obfervat legem continui ita di&am Nul-  DISSERTATIO IV. 233 Nullus in ea faltus, nulla confufio, coherent, pulcerrimo,; fyftematico ordine fuccedunt fibi omnia , nihil a ceteris partibus divulfum, catena rerum nullibi interrupta eft. Polypus plantam animali, fimia beftiam jungit homini. Si mentis alicujus divina; veftigia aniinadvertere incipias ejusdem femper fapientiam, & opera, feu in rerum fcru' tinio ad magis magisque perfeftiores afcendere, feu ad magis imperfeclas defcendere velis, obfervabis. Ejusdem ubique virtutis, ac intelligentke indicia fe produnt, in infe&is viliffimis non obfcuriora ac in rebus nobiliffimis. Phaenomenon gravitatis univerfalis , quacunque demum ex caufa oriatur , rerum harmoniam probat. Eadem vis quae gravia direclione ad terra; fuperfieiem perpendicuïari urget, lunam,, terram, ceterosque planetas cum fuis fatelKtibus, ipfosque cometas in orbitis fuis retinet, ita ut uni I-egi fimplicilEmjE obtemperet totum fyftema Planetarium Non jam vel anima; cceieftibus corporibus attribuendas vel peculiares eorum motibus Genii pramciendi, aut formee lubftantiales advocands; cum ex fola gravitatis lege & motu projetfionis divinitus indito, confequantur motus eorum tam diurni , quam periodici; at fixas totidem efie foles probat fcintillans earum lumen, magnitudinem ftupenda diftantia-, verofimiliter itaque fuos habent edam planetas, qui circa eas fimilibus legibus moveantur; id certe fuadet analogia nunquam fallens; gravitas nullis locoram intervallis ita imminuta ut prorfus evanefcat, sequiiibrium totius univerfi fine eo vix intelligibile. ; Quis ex his non videat confequi eandem mentem, qua; proeeft terra?, prasefle etiam toti fyftemati Planetario, ftellis Êxi* , totique univerfo ? Prxtereo confuko multa alia G S uni-  234 DISSERTATIO IV. unitatis mundi argumenta facile ex fcientia naturali petenda. Quam divina fibique pulcre conftans fe prodit ars in cor* porum organicorum ftru&ura! quam firmiter illa, ut partes bene collocata, cum toto cohserent univerfo! In tenerrimse plantse coagmentatione rationem folis, eetheris, aëris , terrse , aquse, animalium, hominisque effe habitam quis non videt ? Animantium corpora funt totidem orbis compendia. Quaü artificio faóti oculi ad videndum, aures ad audiendum , ceterique fenfus ad fuas quisque funéliones peragendas, qualis in eorum ftruéiura refpeétus ad lucis, aëris, plantarum & omnium certe rerum indolem & quam fapienter habitus! Brutorum hominiumque anima? vinculo fui corporis return univerfitati conjunguntur. Quis vero fanus dubitarë poffit univerfi opificem & reclorem eundem effe mentium etiam creatorem, & fervatorem ? quod nifi verum effet intelligi nulla certe ratione poffet quomodo mens corpus fuarum virium exereitio tam commode adaptatum invenisfet, & tam firma inter eam corpusque unio, haud certe ab ejus dependens arbitrio, fhbilita effet. Quam pulcra inter corporeum , & fentientem intelligentemque mundum eft confenfio ! Unus alterius infervit ufibus. Menti humanae rerum univerfitas offert liberaliter quorum contemplatione fe pafcat, ad fummi rerum Opificis cognitionem attollat, fe ipfam , fuam naturam, vires, felicitatis confequenda; rationem intelligat. Cggcus fit qui non videat tam admirandam inter res diverfiffimas concordiam non nifi unius Opificis, utrarumque produótoris & confervatoris, imperio conftitutam effe. De mentibus, humanis per-  DISSERTATIO IV. 23S perfectioribus, at finitis tamen, pauca dicenda habemus: verofimile efl tales exiflere, abfurdiffimum autem earum produftionem non noflrarum mentium Parend, caeli terra;, que Creatori adfcribere. Ita videmus connexionem rerum omnium, harmoniamque pulcerimam teflimonium dicere de unitate mundi, ea autem manifefla patere Opificis etiam unitatem. Recte profeclo Origenes(r). Quanto prajfiabilius efl ea credere, qua; perfecta mundi harmonia nos credere jubet, unumque mundi hujus, qui unus efl, fabricatorem venerari. Fieri enim omnino nequit ut tale opus' cujus partes tam apte inter fe coheerent& concinunt, orturn fuum mukis architedis debeat, quemadmodum fieri nequit, ut cccli motus a multis animis dirigantur. Forte tamen nondum haec fufficere ad pertinacem Adverfarium refellendum dieet aliquis, cum connexio rerum non ex fola Opificis Unitate, verum etiam ex perfeclo eorundem fi plures fint confenfu, tanto quidem ut idem femper velint nolintque, poffit explicari. At confiderandum animo efl in natura rerum ex effe&is cognofcenda non tam quseri ne impudens difputator, cui veritas non eflcura?, ad filentium prorfus redigatur, fed potius ut ex phamomenorum collatione veritas res fincere examinanti fe confpi. ciendam prabeat; efle autem hanc regulam communi fobrie philofophantium confenfu flabilitam : effecluum caufam veram & folam eam efle qua; naturalis, fimplex, nee longe petita eft, illis explicandis non tantum fufficit, verum etiam cum iis tam manifefte confentit ut non tam ex ea (r) Contra Celfum libro pag. 18. Edit. Cantab. G g 2  ilé DISSERTATIO I V. ea explicari quam confequi videantur. Talem autem eöe Opificis unitatem, cum unitate operis mirifice confentientem, quis dubitet? Si non nifi unicus effet Deus talis prorfus rerum connexio, qualis efl, flabiliri debuiffet. Licet itaque hancprobationem haud pro geometrica ven> ditemus, eam tarnen ad perfuadendum fufficere putamus. Nee profeéto videmus graviores adeffe rationes Copernicanum mundi Syflema veteri Ptolemaico prseferendi j quam hypotheftn unius Solius Dei (fi ea dicenda fit} prae Polytheismo ampleótendi. Quidquid probat exiftere Deums probat etiam Eum non nifi unum efie. Nihil autem obftat quod non omnium prorfus eum omnibus connexio adhucdum probata fit, fuflkit enim quod quo magis fcientia naturalis excolitur, eo clarius illa cerninitur. Et fi quaedam adhuc reflant pofterorum indufbrice relinquenda, cur eo ad veritatem cfariffimam negandam abutamur? Quis olim fufpieari potuifiet seftus maris & motus cometarum eandem fequi legem ? tantam inter fuci cini fulrninisque naturam analogiam effe? Ita etiam qua? adhucdum in tenebris delitefcunt protrahet in lucero téÜJ pus. Et certe optimae hypothefeos eft indieium fi dies eam non deleat, fed confirmet. Major autem videtur nafci difficukas ex malorum o¥fgf* ne. Haud enim videri poffe cenfuerunt multi quï fub regimine unius Dei optimi maximique £a mundum tantum non obruérint, rationique convenientius judicarunt eorum originem- a mala aliqua & potentiffima natura repetere, At hypothefis duorum principiorum, e diametro adverforum, jinius boni, alterius mali , prorfus abfurda efl. Malitia mpotentiam, invidia infelicitatem arguit, nee natura ab aliis  DISSERTATIO IV. 2J7 aliis haud dependemi, ac potentHDma attribui poteft : Et quis non vmet umverfitatem rerum ab opmua mente produclam efie? Inveniemus etiam in noftris animis, eoruro indole, eum corporibus unione} argumenta, eos opificis feücitans eorum cupidiffimi, opus efle probantia. Quoj ii vero mentes noftrae ab optimo Deo fintprodu&a, quis eas abmvidoquodam alio principio ad impia impelii faei-nora„ fatalique urgeri neceffitate ftatuat? Quod certe con*. inums humani generis refeilit. fenfus,. & cufüsque confcientia: qua enun Badius adfumta Manich*ani perfona profert (O de paao forte inter bonurn- malürnque principium ea lege inito, ut utrumque in fatis nomina defcribendis fuas partes habeat T aniiibus fibulis inepriora- funt. Et quanto magis naturaüter, origo mali moralis ad abufum libertatis, phyfici. ad morale refertur, quam ad tale principium chifficericum. Cum bona malis mixt» efle, Deum tamen terminos quos velit humansc malitia ponere, eamque ad optimos fines fapientiffime dirigere videamus, quidmintelligarnus hommes libertate a Deo accepta fua cuipa abufos effe, abunque, & ita quemque fua formna faorum efie? Deum autem rationes fua bonitate, fapientia fanétitate digniffim'as habuiffe cur hominem libertate tail praditum crearet, cur ejus• ftufum haud impediret* in quas ne a propofito recedamus non inquirimus, nee omnes perfpici fatis ciare poffe agnofcimus. Eft profecto Ille- o?tmms, fed etiam fapientiffimus, fuftrffimus, rationem omnium fuarum perfe&ionum (quod negleclum ffaudr fuit CO In. Dic'ïionario fuo fub voce Manichéens..  as8 DISSERTATIO IV, fuit BaelicO femper habens. Grati autem profitemur facra oracula lucem huic rei multis tenebris obvoluts affudiife, vividiorem autem feliciori feeulo refèrvari. - Videtur etiam aliquid optima obeffe caufa quod multi inter eos qui Chriftianis facris addi&i funt, admittant fieri potuifle ut Deus mentes Angelicas, (licet creatasj vi tamen res alias creandi ac confervandi inflruxerit: fed praterquam quod mentes creata; quantacunque potentia fint prssditse non nifi mproprie Dii appellari poffint, negandum etiam videtur eorum naturam vim talem recipere potuifle, cum res ex nihilo haud aliter quam Summi Numinis imperio educi queant, voluntatis autem decretum alteri cuipiam communicari nequeat. Poffint licet Angeli virtute fua , quam Deus confervat, naturali res magnas perficere: cum tamen nee ipfi fua natura exiflant , rem etiam ex nihilo certe non producent. Deo volente res exiflit, perduratque. Ulo nolente hceret in nihilo. Unus proinde eft creator, confervator, & fummus Dominus omnium. Hac habuimus de Unitatis Dei probationibus dicenda , cum quibus firmiter fane cohasret propofita quseftionis pars altera : Num forte fuerint populi, vel philofophi, qui ad veritatis hujus cognitionem fine auxilio divina revelationis pervenerint ? de quo jam agendum eft. Si rationibus folis pugnandum efiet non teftimoniis, diceremus neminem forte Numinis Unitatem, nifi Deo docente , cognoviffe : probationes enim ejus a priori petita ad perfuadendum funt inepta ; cognitio autem rerum naturalium tam manca olim & imperfecta fuit, ut ad connexionem rerum omnium clare perfpiciendam haud fuffecerit ; partes natura has illasque potius quam omnium coagmen-  DISSERTATIO IV. 2^ coagmencationem contemplati funt veteres popufi, ideoque^faale m Polytheismum , ex ignorantia natura, ind- Haud tamen nefcimus fuiffe pluriraos qui collecte in numens etiam teftimoniis comprobare voluerunt id quod Auguftmus perhibuit; Gentes, lumine revelationis haud colluftratas, non effe usque adeo ad falfos Deos delaplas (/), fed potius eas, inmani quos coluerunt Deorum turba non obftante, aut fere omnes, aut certe fapientiores perfpexiffe unum effe fummum ceterisque longe majus JSiumen , quod res hominum Deorumque temperet & omnia quae exiftunt imperio regat unum ajquo. Hoe certe olim Ecclefi* Patres tenuerunt, hoe multi alii inter quos Mornaum, Grotium, Jacobum Martini, Cudworthum Tobiam Pfannerum, Danielem Huetium, ut de multis aliis taceamus, nominamus, prolatis eorundem teftimoniis probare conan funt. Dabimus operam ut quantum per monumentorum defeclum , eorum qua reftant obfeuritatem , philofophorum inconftantiam & inter fe divortia , licet ve! ram de re m quaftione pofita dicamus fententiam. Ad unum omnia revocanda effe principium muitos Gentihum docuiffe negari nequit, id potius indagandum quo ienfu \% unitatem principii fumferint. . Si qui fuerunt inter eos qui primum rerum omnium prineipium m materia, fenfus vel certe rationis inope, coiloca- ve-  240 DISSERTATIO IV. verunt, eos Atheorum numero adfcribimus. Haud defioimus num Theogoniarum fcriptores aliqui, Deos ex' chao & oceano prodiiffe perhibéntes , num Leucippus, & difcipulus ejus Democritus, vel qui eos in multis fequutus eft Epicurus, aut alii quicunque, huc referendi fint; neminem enim hujus criminis poftulamus, id tantum monemus cum iis qui omnia ex materia ratione defiituta orta efle putaverunt, etiamfi forte unam quandara mentem reliquis omnibus potentiorem inde ortam nomine Summi Dei infigniviflent, nihil nobis negotii efle. Inter profeflbres autem Numinis referendi funt qui fyftemati emanativo fuere addiéfci, quorum numero adfcribendi verofimiliter Zoroafter Perfarum , & varii Orientis populi, (quod demonftrandum fumfit AbrahamusHinckelmannus in deteótione fundamenti Boehmiani) Orpheus, Theogoniarum fcriptores plurimi qui chaos fuum Deo gravidum verofimiliter finxerunt. Fieri quidem poteft ut fyftema emanativum evadat Atheifticum, eos tamen qui res omnes ex Dei, non materiae fenfus & rationis inopis, finu prodiiffe perhibuerunt, haud inter Atheps referri pofle cenfemus. Nee cultorum Dei numero eximendi funt, qui totum mundum unum efle animal perhibéntes Deum pro anima ejus habuerunt. Conftat fatis huic addictos fuiffe opinioni orientis populos vel omnes, vel plerosque, nee abludit a vero eandem fequutos efle lèclae lonicte Doctores, Thaletem potilTimum ejus principem , cujus prasclara de Deo dicla a Laërtio aliisque relata id comprobare videntur. Pythagoraeos , Stoicos idem docuifle extra dubium pofitum eft , imo plerosque Graeciae philofophos 9 quod teftatur Plu-  DISSERTATIO IV. 24, Plutarchus etiam, vel quiscunque fit Auctor libri de placitis philofgphorum, libro II0. Cap. 13°. & videntur etiam ex ipfa hominis contemplatione facile fufpicari potuifle abfurdum efle hominem animam habere, non item mundum; quo enim pacto pars animam habuifiet fi totum eifet manimatum ? quterit Plotinus. Quod fi jam rationem horum fyfiematum in multis firntlium infpiciamus, intelligemus eos qui ab uno principio intelligente res omnes prodiiffe , vel Deum mundi animam efle docuerunt , potuifle fuis opinionibus convenienter fummum Deum profiteri, plures tamen ex eo defumtos decerptosque colere; ita ut plura numina, quo magis a fonte emanationis remota funt eo etiam minora, agnoverint illi; bi autem nobilioribus mundi partibus fuas etiam inefle animas ex communi anima decerptas Divinasque ftatuerint. Rem ita fe habere multis tefiimoniis confici poteft. Deum v^uriyom appellavit Orpheus, referente Laftantio Divin. Inftitut. I. 5°. eundem omnia ab uno repetiviffe Jove docent verfus a Proclo commentario in Timseum Piatonis commemorati, Cudwortho laudati. Maximis etiam titulis cohoneftalfe, nimirum omnium potentiffimi, Deorum principis, Deorum fummi , hominum atque Deorum Patris, &c. fuum Jovem Homerum , Hefiodum, & tantum non omnes Poetas Grtecos, Latinosque, quo' rum O) Syfteitfatis intelleétualis Cap. IV°. pag. 348. utor editione qU£e « jerfione Moshemii Jense prodiit Anno 1733. II h  242 DISSERTATIO IV. mm loca dabit Cudworthus (v~), fcimus; inter qua evidentiflima funt base Sophoclis ab Athenagora, Clemente Aiexandrino, aliisque multis commemorata: Unus profeclo unus efl tantum Deus, Cceli Solique machinam qui condidit, vaduwque ponti caruleum & vim fpiritus. Itemque Menandri Juftino Martyri , Clementi laudata; Rerum univerfarum Imperatorem ac Patrem folum perpetua colere fuppliciter decet, Artificem tanta & largitorem copice (qua ut & illa Sophoclis hoe modo vertit Grotius). Licet enim haud fibi conftare videantur duin eundem Jove m Deorum hominumque Patrem, cui nihil viget fimile ' aut fecundum s Saturno natum, adeoque ex Oceano ortum perhibent, ex tot tamen evidentibns confpirantibusque teftimoniis colligi fane poteft, eos haud omnes fuiffe tam amentes ut omnia de fummo Deo dicta ad impium Saturni filium referrent , fed potius & populi hoe dediffe auribus ut Eum eundem cum Jove perhiberent, & teftimonium aliquod veritati: unum efle principem Deum dediffe, cum prsefertim de Deo naturam omnem permeante multa eorum , praecipue Latinorum , proferri poffint loca. Ad philofophorum jam teftimonia examinanda aceeffuri, Jonicis qui ante Anaxagoram vixerunt, cum de eorum opinionibus difputetur, fibi reliiftis, conftare profeóto videmus "confenfu veterum Pythagoram materiam cenfuifle animatam, licet multi dubitent monada ejus Deum, dyada materiam effe. Putavit ille certe Deum efle animum per naturam (ï>) Libri citati pag. 426. & fequentibus.  DISSERTATIO IV. 243 turam rerum omnem intentum & commeantem, tefte Cicerone Libro Imo. de natura. Deorum. Laudat etiam [uitinus Martyr y in Oratione adverfus Gentes, di&um ejus'hmd fane a reliquis placitis abludens: Sane quidem Deus unus elt. Non ille autem, quomodo nonnulli funt fufpicati, extra hunc mundi ornatum, fed ipfe in fe totus &c. omnium Opifex, principium omnium, unum cccli lumen, & parens omnium, mens & animatio univerforum. Eandem Pychagorseos, plerosque faltim, foviife opinionem negari certe nequit: multa eorum, Empedoclis, Archytse,Ocelli, Ona'ti, loca laudavit Cudvvorthus Qw) , in quibus de fummo Deo rerum omnium imperatore, a Diis in moribus diftinclo, eorum coryphaeo, teltimonia dicunt, ex quibus patet eos animam mundi pro principe Deo, ex quo minores orti funt, habuilfe. Pythagorajorum fcitis fic fatis affinia effe Stoicorum placita dudum animadverfum elt; quos proinde haud mirum eodem modo, imo & clarius de uno fummo Deo loqui, cum ceteros (coeleftia corpora) cenfuerint elfe velut ramos a principe Deo, anima mundi, igne purüTimo avulfos, imo in eum etiam fuo tempore conflagratione univerfalfredituros, adeoque folum fummum Numen pro im. mortali habuerint. Hinc hypothefi fervientes, variis Deorum nominibus varias tantum ejus virtutes cc munera denotari ftatuerunt, fabularum fenfu obtorto collo ad res naturales indigitandas pertraclo, eam ob rem falfe ab aliis irrifi, («0 Libri citati pag. 474. & fequentibus. Hh a  244 DISSERTATIO IV. irrifi; de quo" videri poteft Cicero de natura Deorum. Innumera quae collegit Cudworthus loca hoe probantia haud laudabimus, perfpicua fatis funt, inter multa alia, hteê Senecae: Tot ejus appellationes poflunt effe quot munera. — Omnia ejusdem Dei funt nomina varie utentis fua poteftate. De beneficiis libro IV. Capitibus 7 : 8. Licet vero his addiéti hypothefibus de uno fummo Deo pulcre & fobrie fenfiffe videri poffint, fi tamen eorum dicla non extra connexionem (quod multis fraudi fuit) fed in tota fyftematis ferie fpectemus, apparebit longe eos a vera Dei unius veri cognitione abfuiffe. Quod enim fyftemata emanativa atdnet, videntur ea fane libertatem Deo ademiffe, cum pauciffimi faltim fuerint qui Eum res e fmu fuo libere eduxiffe ftatuerunt. diaud abfimiliter anima mundi fatali neceffitate videtur fuiffe materiae alligata, cumque ex nihilo nihil fieri omnes illi firmiter tenuerint, oportuit eos qui mundum animatum putaverunt vel Deos etiam minores, v. g. fiderum animas,pro aeternis habuiffe, vel certe ex fummo decerptas Deo ftatuiffe, at anima folis v. g. a mundi anima decerpta videtur ab ea haud amplius dependere, ut certa materiae portio ab aliquo avulfa toto exiftit haud a reliquis totius illius partibus dependenter. Ita verofummi Dei imperium imminui quis non videt? cumque animam mundi proreextenfa (igne nimirum) habuerint v non potuerunt non veram unius Dei immenfitatem ignorare: de Stoicis certe conftat eos fummum fuum Deum finitum ftatuiffe , nee aliter falvis hypothefibus propriis fentire potuiffe. Emanationum natura requirit ut res majorem minoremque Divinitatem habeant prorfus omnes-, prbuti propius longiusque a primo fonte diftant, iis autem pera&is videntur illsc vi-fuse Divinitatis perdurare, nee mul-  DISSERTATIO IV. H$ fflultum Deo a quo jam fieparattefunt indigere. Nee apparet primum illum rerum fontein, vel animam mundi,in altera hypothefi- imperium fuum in omnia fine minorum Deornrrt ope exereere potuifle, cum id quod materiale eft impul* none motu, non vero* in omnia, ea etiam quz diftant, mfi mediate poffit agere, nee nifi i„ loeo in quo eft vim fti m exereere; materialem autem eos cenfuiffe animam mundi conftat; primus etiam emanationis fons, fi nihil ex nihilo omtur, rafis fuerit necefie eft. Et mm phyfica eorum fuppellex angufta fatis fuerit, nee ad veramrerum connexionem• peripiciendam fufficiens, videntur eodem iur* plures nobiliorum mundi corporum animas, nee » fe mul tuo dependentes, vel ex communi quadam anima deftml tas, ftatuere^potuilferunde qutè de una adima mundi, vel uno rerum fonte diéla ab iis funt, fuerunt leves conjefc nt'f>, ?C1xeS P°£iT' qUam fdta cerC0 ^"damento lupe ftrufta. Tacemus his hypothefibus, cum omnia pro Dei part bus habeantur, difcrimen quod inter Deum & res alias eft tolh, ongmem mali vel emanationum, a forrte lon»ius remotarum, indoli , vel materia Deo reluétanti ? uod fecerunt certe StoicQ fatalique adeo neceffitati attribui „ee fummi Dei fapenter libereque hominum fata defcribentfe & ad vera commodadirigentis, imperium, amoris vene* ratiomsque folum certe fundamentum, eerni Ad eos jam accedimus qui famus de'unoDeo fummo fenfiffe videntur Primum inter eos locum damus Anax^ de quo ita Diogenes Laërtius f» Primus hic JJ* f, men- (*) In Anaxagora initio libri *« Numero t» Hh 3  246 DISSERTATIO IV. mentem adjecit, in principio operis fui fuavi ac magnifica oratione fic fcribens: Omnia fimul erant, deinde acceffit Mens eaque compofuit. Meretur etiam de eodem eonfiili Cicero libro imo. de Nat. Deorum. Patere autem ex multis veterum teftimoniis quse apud Baelium fub voce Anaxagoras, & Cudvvortum (j) videri poffunt , fic fatis putamus, eum pro Deo fummo 'habuiffe mentem infinitam > omnia moderantem ; utrum vero non ftatuerit exiftere minores mentes divinas a fumma illa mente ortas, gubernacioni rerum admotas, haud iiquet, licet id verofimile videatur ; mentes certe humanas, cum rerum ex nihilo produétionem ignoraverit, non nifi a fummo Deo ortas, adeoque aliquam Divinitatem habentes, ftatuere debuit, utrum immediate , vel mediate ex minoribus Diis? haud definiraus. Digniffimus etiam eft Socrates cui fanioris de Deo opinionis laus tribuatur. Is enim in dialogo cum Euthydemo Libro 1V'°. memorabilium drctorum Socratis a Xenophonte expofito, Deos ceteros tam aperte a fummo Deo diftinguit, ut fe piurium quidem Deorum cultui addictum, & unum fummum venerari Num en, quod mundum univerfum compofuit, & continet, quo puicra & bona omnia comprehenduntur &c. profiteatur: in colloquio autem cum Aüftodemo Libro Imo. ejusdem operis relato, Namen tantum ac tale ejje ut omnia pariter videat, & audiat omnia, 6? ubique adfit, & omnium pariter curam habeat, perhibet. ^ (y) Libri toües citati pag. 45.8- & fequentibus.  DISSERTATIO IV. 247 Xenophontem etiam horum numero adfcribi convenit quem a magiftri fcitis receffiffe haud eft verofimile. Is enim in variis fcriptorum fuorum locis muitos equidem effe Deos .ftatuit, unum tamen etiam fummum Nurnen profitetur. Hoe ejus teftimonium confervavit Clemens Alexandrinus in Cohort, ad Gentes Cap. Vit0. pag. tfi & Strom. libr. Vr°. pag. 4?7. Qui omnia concutit & tranquillat , eum & magnum & potentem effe conftat qua vero fpecie fit non liquet.. ' Haud etiam contemnendum videtur Antifthenis teftimo. mum , cujus haec verba a Cicerone libro Imo. de Nat. Deorum relata, Populares Deos muitos, naturalem unum effe" ita quam verofimillime explicari poffunt: eos quos popll coht non effe veros Deos, fed unum effe Summum Numen, unum Natura Deum. Euclides etiam Megarenfis videtur unum Numen Summum profeffum effe, feu verba ejus fupra ex Laërtio prola ta, feu ut Cicero Acad. Quaeit libr. IV- cap. 42. ea refert, id bonum effe folum quod eft unum, & fm{\e & idem, & femper, perpendamus. Videtur enim ftatuiffe unum effe fummum bonumque Deum , vel unum tantum effenmie bonum, cujus participatione res aliae fint bons Platonem certiffimum eft muitos Deos coluiffe folem fidera , terram pro Diis habuiffe , Summum tamen Nu! men a Dus diftinxiffe, quod quandoque vocat fimpliciter ©«<\, alias architeóhtm & artifkem mundi, Parentem & effeétonsm univerfitatis, unum totius univerfitatis principem, omnium rerum caufam , Deorum akiffimum, cuius notiffima loca pluiimisque laudata defcribere fupervacaaeum putamus; quse VQI0 de ^terhis rerum exemplaribus',  243 DISSERTATIO IV. & Trinitate, quam profeffum effe nonnullis vifus efl:, habet (eum de eorum fenfu multa fint fententiarum divortia) filentio prseterimus; id vero ex libro cui nomen eft Timaeus perfpicuum efle putamuss eum materiae asternitatem admififfe. Multa etiam ex Ariftotele produci pofTent unitatis Dei teftimonia, quae tamen non multum ponderis habere agnofcimus, cum tota fyftematis quod fibi formavit ratio evincat eum nihil pro Diis habuifle prgeter .intelligentias cceleftibus orbibus alligatas, ejusque Summum Deum effe primo mobili affixum, principium motus in machina, haud liberum, fatalique neceüitate fuo muneri vacantem., nee res noftras curantem. Nee fanius fuo fenfit condifcipulo Xenoerates., fi Vellejo fides libro lmo. de Nat. Deorum cap. 13. Cic. dicenti: eum ftatuiffe oSto effe Deos, ftellas, folem -&c. quales certo affixos loco ferviglebas, aut glebae adferiptitios, jure vocat Baelius; at teftimonium ejus haud effe verum (licet illud fequutus fit Bselius) docet Stobaei locus Cudwortho pag. 502. laudatus, & phyfiologias Platonicae quam ille fequutus eft ratio, Plutarchique locus in libro de Ifide & Ofiride, Bselio etiam laudatus, (2) fatis probans eum in doótrina de Dsemonibus haud receffiffe a Platone Magift.ro , animam mundi non fecus ac ille ex eodem & diverfo compofuiffe , ex quo etiam patere videtur quid per dyada intellexerit. Dignus autem eft qui de Xenocrate confulatur Clar. Bmckerus Hiftor. erit. philof. Tomo L pag. 735- (z) Sub voce Xenoerates.  DISSERTATIO IV. 735. & fequ. Nee a feïtis PJatonis abiilTe videntur Speu- fippus, Heraclides Ponticus. Duos adhuc fanius de Deo fentientibus adjungimus, quorum prior eft Timaeus Locrus , cujus Jicec Pythagorasi praeclara de Deo fummo , a ceteris quibus humanarum rerum infpe&ionem commifit-Diis diftinéto, difta ex ejus de ani. ma mundi libro protulit Cudworthus, ex quibus fane patet eum Platoni in multis facem pmuliffe, Deumque aliquem fummum & excellentiffimum, anima mundi fuperiorem, principem., Parentem rerum omnium, profelTum efle. Aker erit Philolaus pariter Pythagorajus, quem tamen ab ejus fyftemate receffiffe, «Sc Deum a materia fegregatum ftatuiffe, oftendunt loca Jamblichi apud Bruckerum Libri Tomique citati pag. 1138. & feq. videnda Eundem praclare de uno Summo Deo fenfiffe oftendit Cudworthus adduéto hoe celebri ex Philone loco: Eft Auctor & princeps rerum omnium Deus, femper unus, ftabilis immobilia, ipfe fui fimilis, aliorum diffimilis Ca). ln plura fanius de Deo Summo uno fentientium teftimonia non inqummus, cum hac ad propofitum fufficiant, & fi qua adhuc proferripoffent vel dubia, variisque interpretationibus obnoxia fint, vel certe pauciffima. Sufficere autem haec arbitramur ad comprobandum fuisfe inter Philofophos Gentilium, licet apparuerint rari nanies tn gurgite vaflo , qui unam fummam divinam Mentem a materia fecretam profefli funt, ficet plerique faltim (neque ^^^^^^^^^^^^ ia\nLet'7bfrVn T r£m l0ca' prouti & i]Ia Tintó dedaranua, dabit Cudworthus Jibri citati paginis 474. & feq li  £S6 DISSERTATIO IV. que enim de Anaxagora fatis conftat) minores etiam Deos principi fubjedos Deo coluerint; patere tamen etiam eorum fyftemata accuratius infpicientibus putamus, eos cum rerum omnium dependentiam ab uno Summo Numine haud perfpexiflent, multum ver® ejus unitati detraxiffe. Conftat enim eos creationis naturam ignoraffe, firmiterque omnes omnino tenuiffe ex nihilo nihil fieri, feu nullam fubftantiam antea non exiftentem produci pofle, adeoque materie seternitatem a Deo- haud dependentem agnovilfe ; ad quod probandum cum excurrere non liceat, id veluti a celeber. Moshemio in notiffima differtatione Cudwortho inferta eruditiffime demonftratum fumere licebit. Ex quo fane confequitur, eos de minoribus quos coluerunt Diis akerutrum ftatuiffe, aut eos etiam effe sternos, aut certe ex principe Deo decerptos defumtosquê, nee enim ex materia fenfus & rationis inope formatos effe putaverunt. Primum cur falvis hypothefibus fuis admitteTe non potuerint haud video. Si enim Deus & materia, res toto ceclo diveifiifimee, geternam exiftentiam habere potuerunt, quid etiam mentes plures, diverfis , imo oppofitis naturis prreditas,ab aterno exiftere prohibuiffet? Et pnefertitn cum mali originem haud perfpexiflent, facile erat in fufpicionem incidere forte duas seternas exiftere mentes, e diametro adverfas, ad quarum unam boni, ad alteram mali origo referri debeat. Multus in eo eft Plutarchus in libro de Ifide & Ofiride ut perfuadeat hoe multis populis, hoe prascipue fapientioribus, Zoroaftri, Pythagorae,, EmpedocliJS Heraclito , Anaxagora, Platoni» Ariftoteli, placuiffe; de  DISSERTATIO IV. z$i cujus veritate non raultum difputamus; imo ex ipfo Plutarchi loco & Laê'rtio oftendiffe Clar. Moshemium, Zoroaftrem & Magos malum Dsemonem genitum ftatuiffe, B33lioque contrarium tuenti (Diét. Tom. IV. lub voce Zoroafter) fatisfeciffe (b) agnofcimus; id vero ex Platonis Timseo patere putainus, eum mali originem ad naturam quandam asternam nee a Deo genitam, in materia latentem, inordinatos in ea motus cientem, adeoque ad principium a Deo haud dependens retulifle, quod Plutarchus in fua Pfychogonia eum docuilfe perhibuit. Fatemur animam talem, vel fi malis vim in materia latentem ratione deftitutam, non poffe Deum dici, multum tamen Summo Numinis imperio detrahi, fi mali origo ad vim talem, vel animam referatur, negare non poffumus. Nee fane verifimilitudine caret plurimos philofophorum haud fecus fenfiffe; cum enim mentium creationem ignorarent, oportebat vel flatuere eas ex Summo Deo mediate, aut immediote decerptas, adeoque vere Divinas effe, quod cum corrupta earum indole conciliare non poterant, vel eo recurrendum mentes noflras ex particula Divina, aliaque ex mala quadam anima decerpta compofitas effe, vel faltim in materia vim aliquam mentem depravantem latere; quorum utroque Summum Dei dominium imminui patet, corrigi enim mala illa natura aliquomodo forte poteft, vix autem, cum a Deo in exiftendo haud dependeat, prorfus infringi. Ceterum fcio non omnes ita de malo principio ftatuiffe, idque potius ex Deo quomodocumque prodiiffe, & poft multas pugnas In notis ad Cudworthum pag. 449. ' li 2  25* £> I S S E R T A T I O I V. pugnas deftruendum fore putavilTe ; quo prsefertim referendi funt multi orientis populi: dico tantum fuiffe aliquos qui malum .ab seterno principio repeterent. Copiofe de his egit J. C. Wolfius, licet non omnia ejus noftra faciamus. Quamvis autem omnes mentes divinas humanasque ex fummo ortas Deo ftatuiffent, nee tamen ab omni veras Dei unitatis ignoratae fufpicione immunes effent: Dii enim mi* nores non creati certe fed ex fummo Deo decerpti fueruntita vero diftractione tot Deorum dilaeeratus & difcerptus Deus ab omni materiae conceptu haud liberatur , nee immenfitati ejus ut par elt confulitur. Et minores Dii a fummo jam Deo feparati, & fi minore vera tamen Divinitate prsediti effe cenfentur , quod etiam Polytheismum fapit, cum prafertim ad tot Deos ftatuendos induxiffe eos videatur quod unum folum Nuraen rebus omnibus regendis fufficere, vel vacare fine moleftia poffe, creatïonis na> tura ignorata, non perfpexerint, nee dignos Majeftate Divina de ejus omniprafentia, omnifiientia ac omnipotente* fenfus habuerunt, licet ex diclis quibu.sdam contr-arium coK ligi poffe videatur. Nee reticendum tali Deorum mentiumque origine afferta , ingens quod inter unum creatorem & res omnes alias creatas eft difcrimen multum in> minui, mentes plurimas Divinas proxime ex Summo Deo decerptas illi perfectione haud multum inferiores ftatui-, nee veram eorum, a principe Deo jam feparatorum, ab Eo dependentiam fatis vindicari. Tacemuseos, eum connexio. nem rerum omnium , quae his demum temporibus clare inaotuic, non fatis perfpicerent., in unitate Summi Numinis proficenda non femper fibi conftitifie3 dida quidam ut  DISSERTATIO IV. *S3 conjeéluras potius, quam fcita ex animi perfuafione na», protuhJe. ita nimirum error errorem parit, princinium ^nihilo nihil fa male iutelledum eos ad materioeS tatero deduxit, nee veram creationis naturam perfpicere peimiür; ea vero ignorata , non potuerunt non perfectifiimum quo Deus folo voluntatis imperio omnia perficit ommbusque fuffieit, modum ignorare, multosque de Deo lenlus ïllo haud faas dignos habere. Ut paucis etiam qu* populorum de innumeris quos coluere Dns , unoque forte eorum principe, fuerint fenfa exponamus, concedimus fine eum qui plerosque orbis populos unum fummum Deum coluiffe contenderet muit* m rem fuam teftimonia proferre polfe ,. evidentk maxime Anflote s, Maximi Tyrii, (quod a plurimis laudatum eft ? Dioms loca videri poffunt apud Cudworthum libri cit jag. 533 proutr & Plutarchi teffimonium ex libro ejus". de fide proiatum pag. 548 , ut plurima Philofophorum ' c^Umb . rnim'f Patmra' d^«ffinia S: C^referend^ n vero qtu ?of£ natum Jefum vixerunt religionem S Polytheismi macula? invita veritate, purbgare vo]™^ «hji autem ex fuo plebem ingenio ^imarunt. V°laeUlnt" *atemur etiam non prorfus de nihilo effe auod P„s, Oratores, Pnüofophi. omnesque fere LrtU r S nos pervenerunt, Deum a Diietoties düuSS t t «.am vulgares ^andi-& e^aS^  2S4 DISSERTATIO ï V. pe ex quo res omnes emanarunt, aut animam mundi, vel Mentem a materia fegregatam, vel reliquis Diis Deum aliquem quomodocunque perfedhorem. Nee prorfus negamus id quod Plutarchus toto de Ifide & Ofiride libro affumit, ^gyptios unum omnium maximum Deum (fapientiores faltim) coluiffe, cum pnefemm aliquot teftimoniis probatum dederit Cudworthus lib. cit. pag 393- eos nomine Hammonis fummum Numen indigitaffe Nee reticendum putamus ejusdem Plutarchi teftimonium de Thebanis, quos folos ex ^gypti incolis nullum mortalem coluilfe Deum, fed fuum Cneph ortus & interims expertem putaviffe, eodem libro perhibet. De Perfis etiam , ( eorum collatione quae Thomas Hyde de veteri Perfarum religione Cap. IV, «Sc Cudworthus, ejusque Interpres faniffimi judicii pag. 326. & feq. lib. cit. protulerunt.) faltim recentioribus conftare videmus, eos Numen aliquod fole majus coluilfe, malumque fuum principium Deo genitum putaviffe. De Graeci* populis eadem fere dici poffunt, cum prae-' fertim religionis eorum initia apud Barbaros fint quaerenda. ïngeniofam autem Cudworthi probationem populis a vera religione averfis fummum Numen ignotum non fuiffe, ex oratione Sandi Pauli Athenis habita, & Ara ignoto Deo, ( per quem Summum intelligendum effe probavit & Moshemius) confecrata petitam, licet non tantum probet ac ille vellet, non omni carere robore admittimus. Vide libri toties citat. pag. 550. & feq. His tamen non obftantibua neminem dubitare poffe putamus, populos omnes, a vera religione averfos, fuiffe tenerrimae fuperftitioni addiftos; homines faepe impios, aut no-  DISSERTATIO IV. 255 nobiiiora mundi corpora pro Diis fuis habuiffe; ignorantia, fingendi libidine, traditiones majorum de uno Deo vero fenfim fenfimque fuiffe obliteratas, ac prorfus deletas, ita ut animum ad unam Mentem astemam & infinitam agnofcendam colendaraque non attollerent, fed naturam in his illisque partibus non in toto, & mutua rerum connexione contemplando, fuum cuique fere rei Deum proprium, quo etiam mali Genii relati funt, prajficerent, & quidquid aliqus ratione utile,. vel noxium videbant, crefcente cum ignorantia fuperfiitione, colend urn putarent. Exorti funt interea ereétioris animi homines qui partim Deos populi non polfe pro veris haberi Numinibus perfpicerent, partim de rerum natura, origine, dependentia, fanius paulo philofophari inciperent. Inde ortum Theologix Naturalis a populari & civili diverfa: genus , explicationes fabularum ex rebus naturalibus petitae & fimilia. Cum tamen ii & inter fe diffentirent, nee fatis fibi confiarent, & veritatem quam inveniffe vifi funt populum celarent , invidiam Sacerdotum plebisque furorem metuerent, nee ipfi ab omni errore immunes effent; parum ad populi opinione* emendandas contulerunt, ita ut in ejus animum unitas Summi Numinis feinfinuare non potuerit. Quae fane cum fint certiffitna, funt totidem divinas, quam Sacra Scripturas adferibimus, originis argumenta. Quis non videat nationem Judaeorum rudem cetera, (imo ftupidam fere) folam dignos de uno rerum creatore omniprafente, onnafcio, omnipotente, fenfus habuiffe , adeoque Deo eerte, non homine magiflro, ufam effe? Quis divina; potentiae vrrtutè perfecTrum effe neget , quod pauci, rerum bumanarur» prorfus rudes 3 nee uïla re prater animi fimplicitatem com- 3  '256 DISSERTATIO IV; mendati viri, ea abfólverunt, quos omnium nationum temporumque Philofophi vix incipere. potuerunt? generique humano unum elfe Summum Deum, cujus veritatem connexio rerum, his demum temporibus, in elariffimam protracla lucem probat., perfuaferunt ? Contendebant aliquando de principatu fidera, at exorto repente fole omnis eorum cesfavit contentio. Quis non intelligat idem prorfus diverfis Philofophorum feótis, de natura Deorum inter fe difputantibus, exorto juftitïse fole eveniffe: D E  DE VRAAGE, l,IS HET DOOR HET ENKELE LICHT DER » REDEN BETOOGLTK, DAT ER NIET MEER ,, DAN EEN GOD ZIN KAN; WELK IS DAT » BETOOG? EN ZTN ER OOIT VOLKEN OF „ WTSGEEREN GEWEEST, WELKE TOT DE „ KENNIS VAN DIE WAARHEID ZTN GEKQ. „ MEN, ZONDER BEHULP OF SPOOR EENER „ GODDELTKE OPENBAARING?" BEANTWOORD IN EENE VERHANDELING, DEN HEEREN BEZORGE RE N VAN HET STOLPIAANSCHE LEGAAT T O E G E ZONDEN DOOR JAN DE KRUYFF ONDER DE S P REUKE ' ' Certamen pramia magna movem.  SOPHOCLES.  ANTWOORD OP DE VRAAGE, IS HET DOOR HET ENKELE LICHT DER REDEN „ BETOOGLTK, DAT ER NIET MEER DAN EEN „GOD ZTN KAN; WELK IS DAT BETOOG* EN „ ZTN ER OOIT VOLKEN OF WTSGEEREN GE„ WEEST, WELKE TOT DE KENNIS VAN DIE „ WAARHEID ZTN GEKOMEN, ZONDER BEHULP „ OPSPOOR DER GODLTKE OPENBAARING?" "lir^^e meefte Godgeleerden en Wysgeeren onder-; " ü (li ftellen Gods Eenheid, zonder dezelve te be51 m Jm wvzen'" Dus fchreef wel eer de geachte JSl<0^ Limborch aan zynen geraeenzaamen Vrind, den grooten Locke. Hoe hard dit vonnis den zulken in de ooren moge klinken, wier oppervlakkige kennis zich veelal met den fehyn Kk % der  i€6 VERHANDELING V. der waarheid weet te vergenoegen, betere verflanden wettigen, zelfs na het verloop eener eeuwe ,des Hoogleeraars billyke klagte, en moeten, fchoon met leedweezen, belyden, dat dit gewigtig ftuk by zommigen geheel verward,, by veelen gebrekkig, en niet dan by weinigen met eenen meer of min gelukkigen uitflag behandeld is. Het komt ons niet toe te befliffen , aan welke oorzaaken deeze gevaarlyke duiflerniffe, en derzelver ongelukkige voortduuring zy toe te fchryven; de moeilykheid des onderwerps kan hier toe, zo wel als eene verkeerde denkwyze, of fchuldige onachtzaamheid, hebben medege. werkt; dog, welke ook de reden wezen moge, dit is zeker, dat de nadere beveiliging eener waarheid , welke het fteunpunt is van den geheiligden Godsdienfl, voor deszelfs belangen ten hoogflen bevordelyk, en den gelovigen geenzints onverfchillig kan wezen. In het levendig bezef dezer drangredenen vinden wy den edelen oorfprong der vraage, welke, aan het hoofd dezer verhandeling geplaatfl, in den Jaare 1778 door de Heeren Bezorgers van het Stolpiaanfch Legaat openlyk ter beantwoording werdt voorgcfleld; ontwyfelbaar met het pryswaardig oogmerk, om, door eene nieuwe bekrag* tiging der gewigtige Stelling; „ dat er niet meer dan één God zyn kan." de grondflagen van onzen zuiveren Godsdienfl te verflerken, gevaarlyke wanbegrippen te verbe. teren ,en. de vvaaragtige leere der Openbaaring, van de zyde der reden, te.beveiligen.. De pligtraatige begeerte, om ter bevordering van zulk een loffelyk einde9 naar vermogenmede te werken,, gefterkt'doar eene geoorloofde zucht naar de. goedkeuring van  VERHANDELING V. ^, tan verftandigen, heeft ook my , waarfchynelyk onder veele mededingers, uit den kring myner bezigheden na dit wysgeerig oefFenperk heen gevoerd, en tot het opfte' en dezer verhandelmgaangemoedigd, die , volgens de mtuurlyke leiding der vraage zelve, verdeeld is fe twee hoofdftukken ; waar van de eerfte gefchikt is, om aan te wonen „ of het door het enkele licht der Reden betooglyfe „ zy, dat er niet meer dan één God zyn kan," terwylm net tweede onderzogt wordt, „of 'er immer Volken o§ » Wysgeeren geweeft zyn, die, zonder behulp of fpoor „ eener Goddelyke openbaaring, tot de kennis van di© „ waarheid gekomen zyn," ÉÉRSTE HOOFDSTUK. CJchooirde inrichting der vraage ons, in de eerfte plaats" ^ fchyne te bepaaien, tot een afgetrokken onderzoek' ox het door het enkele licht der reden betooglyk zy » dat er niet meer dan één God is," meenen wy echter' ons zelven vrymoedig te mogen ontdaan van eenen ar* beid, welke, by het bereiken onzer hoofdbedoeling, weim> meer dan overtollig ware: een daadelyk betoog, hoedanig wy ons vleyen voor den dag te zullen brengen, zal di mooge ykheid der betooging . onbetwiftbaar maaken en wy geloven niet, dat de belangen der waarheid, boven noodzaaielykheid, een verheven toeftei van diepzinnig befpiegelmgen vorderen; -meer-nuts zal het ons verfchaf fen, een nauwkeuriger onderzoek te doen naai- den aart ^ ^ 3) irars  a6a VERHANDELING V, van het voordel, welks betoog het eigenlyke doelwit onzer pogingen is, ten einde, door eenige voorbereidende aanmerkingen, alle misverftand-te verbannen,de vraage zelve op te helderen, en das een effen pad te baanen ter ontdekking der gezogte waarheid. In de meefte famenftellen der natuurlyke Godgeleerdheid, 't zy dezelven op eenen meer wysgeerigen trant ingerigt, of naar het zwakker begrip der eenvouwige gemeente gevormd zyn, vinden wy de Eenheid geplaatft in den rang der Goddelyke Volmaaktheden, en dus ais een wezenlyke eigenfchap aangemerkt. Hoe' zeer deeze Schikking door 't gezag haarer voorflanders, en een algemeen gebruyk fchyne gewettigd te worden, ia echter dezelve, in ons oog, geenzints vry te pleiten van eene onnauwkeurigheid, wier gevolgen niet anders dan van een ongunftigen invloed kunnen zyn in de betooging van het opgegeeven voorftel, en die zich, by eene omzigtige vergelyking van de natuur der Eenheid met den aart eener Goddelyke eigenfchap , niet ongemakkelyk laat ontwikkelen. Immers: elke eigenfchap, welke aan het Opperweezen wordt toegefchreeven, en volgens eene gezonde bepaaling dien naam waarlyk verdient, moet een onderfcheidend denkbeeld opleveren van deeze of geene hoedanigheid in het Goddelyk beftaan, in dier voege, dat de vereeniging van allen eene juitte en volledige befchryving bevatte, v?in dat volmaakte Wezen, tot wiens kenmerken zy gebezigd worden. Volgens dit grondbeginzel , :kunnen ser geen andere Eigenfchappen zyn, dan zulke, welke tot de Natuur van Qod regtftreeks haare .betrekking hebben, eene daadelyke vol-  VERHANDELING V. 2<53 volmaaktheid in Hem aanduiden, en dus uit haaren aart Jteliig (pofitief) zyn. De ontkennende benaamingen, aan zommigen der Goddelyke Eigenfchappen gegeeven, fchynen, wel is waar, by den eerften opflag dit laatfte om verre te ftooten; doch al de kragt eener tegenwerping, welke hier uit mogt ontleend worden, ruft op het gebrekder bewoording, en wordt vernietigd door de beteekeniffe : Dus,- by voorbeeld, is het gelegen met de Oneindigheid, als welke , volgens den aart en klank des woords, niets anders dan eene ontbeering van einde te kennen geevt, en dus zuiver ontkennende (negatief) fchynt te wezen; doch; wat is hier de bedoelde Volmaaktheid ? gewiffelyk geene, dan deeze, „ dat de Eeuwige Oorfprong van » alles van natuure de hoogfl mogelyke zakelykheid be„ zit, welke noch door byvoeging vermeerderd , noch „■ door aftrekking kan verminderd worden." Oneindigheid derhalven, fchoon in de bewoording negatief, bevat waarlyk iets ftelligs, en duidt eene eigenfchap aan , welke volftrektelyk aan de Natuur van het Volmaakte Weezen verbonden is. Niets diergelyks nu ontdekken wy in Eenheid', daar af de kragt, welke, by eene .nadere ontleeding, immer aan derzelver beteekeniffe kan worden toegeëigend , by omfehryving vervat is in de ontkennende (telling, dat er niet" meer dan één God is. zonder dat hier uit, eenig. denkbeeld voortvloeije, 't welk eene byzondere hoedanigheid in heg Goddelyk beftaan aanwyze, en dus aan de ftraks opgegeven vereifchtens eener eigenfchap beantwoorde. 't Is waar; Gods aanbiddelyke Volmaaktheden' fchynen 'm het oog der menfchen een vermeerderden luifter te onc vat*-  204 VERHANDELING V. vangen , uit het treffende denkbeeld, dat dit verheven Wezen geen hogeren boven , geen gelyken nevens zig heeft , doch dit is meer eene ftichtelyke gevolgtrekking voor ons,dan wel iets wezenlyks in de zaak, en, hoe gewigtig de Waarheid dat er maar één God is, op zich zelve weezen moge, zy levert echter niets op, 't welk als eene nieuwe hoedanigheid aangemerkt, of voor een onderfcheidend kenmerk in het Opperwezen kan gehouden worden. Zommigen der Godgeleerde Schryvers fchynen dit gebrek te voelen, en poogen het zelve te vergoeden., door, in de bepaling van Eenheid, ,zo wel als in derzelver betooging , het denkbeeld van Onvergelykelykheid intelasfchen om , langs dien weg, tot dat eener opperfte Volmaaktheid , en dus tot iets ftelligs te geraaken, doch dit wykt niet alleen van den oorfprongelyken zin en waare beduiding der Eenheid af, maar vermindert tevens, in geenen opzigte, de reeds ingebragte zwarigheeden, daarj^elykheid of ongelykheid beftendig ruften op deeze of geene betrekkingen, (relationes) welke nimmer als iets zakelyks befchouwd, veel min tot grondflagen eener ftellige eigenfchap kunnen gelegd worden; uit kragte van dit alles , derhalven, meenen wy genoegzaam veilig te mogen befluiten, dat de eenheid, (indien men al moge verkiezen van dit woord , tet aanduiding dat er niet meer dan één God zyn kan, kortheidshalve gebruik te maaken) op geene gronden als eene hoedanigheid in God aangemerkt., en dus ook geenzints in den rang der Goddelyke eigenschappen behoort geplaatft te worden. Deeze aanmerking,welkemiffchien veelen,by den eerHen opflag, of noodeloos of ongegrond zal hebben toege- fcliee*  VERHANDELING V. **j fcheenen , legt naar ons oordeel den grondflag tot de gelukkige ontwikkeling der verwarde begrippen , welke dit gewigtig Huk zo jammerlyk verduifterd hebben, en ieder welke niet onkundig is, van hoe veel invloed de natuur eener waarheid op den aart van derzelver bewyzen is, zal ras bemerken, welke verandering, volgens de voorgèftelde denkbeelden, in den gewonen betoogtrant der Eenheid gevorderd worde. De bewyzen, ter ftaaving van Gods byzondere volmaaktheden gebezigd, zyn doorgaans in dier voege ingengt, dat men , na eene juifte bepaaling der gezochte eigenfchap, derzelver zekerheid uit den aart van het Goddelyke beftaan pooge afteleiden, door aan te toonen, dat dezelve aan de natuur van een noodzakelyk wezen, hoedanig God is, volftrektelyk verbonden is. Veelen van hun , die de Eenheid als eene Goddelyke eigenfchap behandelen, pogen, in het bewyzen derzelve , zich van dezen betoogtrant te bedienen, en geven zich •zeiven niet weinig werks, met op eene ftellige wyze te willen betoogen dat de Eenheid, (.even aIs ^ zy eene zekere hoedanigheid in de Goddelyke natuur) behoort tor het denkbeeld O) van een volmaakten God, (adnotionem Dei) O) Wanneer wy ontkennen, dat de Eenheid tot het denkbeeld van eenen volmaakten God behoort, is dit alleen onze bedoeling 'dat de Éénheid mets van het Eflêntieele der Goddelyke natuur in zich bevat, zo dat zonder haar, het wezen zelve onvolledig zonde wezen, ter flaaving hier van is voornamentlyk het grooter deel onzer vroegere aanmerkingen Sm^? Wy,keurden tó ponder nodig, tegen dit'wanbegrip zorgvuldig te waken , om dat het zelve ons in een geheel verkeerden LI be-  %66 VERHANDELING V. Dei) en dus van deszelvs beftaan niet kan worden afgezonderd. Dan, hoe ongepafl hier deze wyze van betooging zy, blykt niet alleen van agteren uit derzelver daadelyke en beilendige mislukking , maar kan teevens van vooren reeds ten duidelykften worden opgemaakt , door. elk, die eenig nader onderzoek wil doen omtrent den aart van dat voorftel, 't welk in de beveftiging van Gods Eenheid ligt opgefloten. 'Er zyn waarheden, die fchoon of in zich zelve van een pofitieven aart, of by gevolgtrekking tot een ftellig voorftel kunnende gevormd worden , echter geenzints voor regtsflreekfche bewyzen vatbaar zyn , doch in wier betoog niet de zekerheid der fteiling zelve, maar wel de onmogelykheid of valfchheid van het tegen overgehelde moetbeweezen worden; dit nu is juift hier het geval; hoe zeer ook de beide ftellingen, dat 'er maar één God is en dat 'er niet meer dan één God zyn kan , in de finaale bedoeling en beteekeniffe fchynen overeentekomen, heeft 'er echter, byzonderlyk ten aanzien der bewyzen , een opmerkelyk verfchil plaats; de laatfte is regtftreeks bewysbaar, en gaat, fchoon ontkennende, in de betooging voor, terwyl de zekerheid der eerfte, niet dan door tegenftelling of by gevolgtrekking uit de waarheid der tweede, kan beweezen worden. De eenvouwige reeden dezes verfchils ligt in de natuur der bewystrant zoude doen vervallen; voor het overige zal het vervolg deezer Verhandeling genoegzaam leeren, hoe verre wy afzyn van tc beweeren , dat het beftaan van meer dan een God met de natuur van een noodzakelyk wezen kan worden over een gsbragt.  VERHANDELING V. 20> der zaake zelve opgeflooten; immers, het denkbeeld van eenheid bevat op zich zelf niets zakelyks, maarfpruit alleenlyk voort uit de ontkenning van meer dan één, of He. ver is volftrekt afhankelyk van het al of niet bellaan eener grootere hoeveelheid; wy kunnen, derhalven , aangaande de eenheid of het eenig zyn van iets, nimmer eene voldoende verzekering erlangen, dan alleen uk het bewys, dat alle andere, 't zy bepaalde, 't zy onbepaalde hoeveelheid, in het gefielde geval met de natuur der zaake met kan worden overeengebragt. Dit intuffchen laat zich voor ons meefl al moeilyk en fomtyds volftrekt niet belhüen ; de bepaalde werking onzer zintuigen , wier zwakheid daar en boven ons dikwyls het gevaar van mislukking duchten doet, maakt in verre de meefle gevallen derzelver getuigenis kragteloos, en dan is eene verftandige en afgetrokkene redekaveling het eenigfte middel t welk ons ter ontdekking der waarheid en eene redelyke overtuiging is bygebleeven. Het tegenwoordige poincT: des gefchils, over het al of niet beftaan van meer dan één God, behoort buiten twvfel tot die gevallen, en vak binnen het bereik onzer zintuigelyke waarnemingen niet ; de verfchynzels der Natuur mogen eene weldenkende ziele , door een overtuigend betoog van agteren, tot de erkentenis eens volmaakten Scheppers opvoeren, maar, dat er, buiten deezen,niet nog een of meer wezens van gelyke voortreffelykheid begaan, of kunnen beftaan, laat zich door geene gevolgtrekkingen uit het geen voor ons zigtbaar is, op eene overtuigende wyze betoogen, of fchoon zelfs de wónderbaarlyke eenftemmigheid van het gekende alle vermoeid 1 ^ dea  i68 VERHANDELING V. den op de medewerking eener tweede oorzaak, fchyne te verbannen; het bezef der onvolmaaktheid onzer ftukswyze kennis houdt, zelfs na de fcherpzinnigfle redekaveling van agteren, beftendig onze twyfelingen levendig, en 'er moet in de overtuiging, dat 'er maar één God is, eeuwig eene geweldige gaaping overig blyven , zo lang wy omtrent de onmogelykheid van het tegengcftelde, (het beftaan namelyk van meer dan één) door een vol* dingend bewys , a priori, geene genoegzaame verzeekering ontvangen hebben. De kragt dezer redenen deedt reeds den grooten Locke, en na hem den beroemden Clarke volmondig beweeren, dat Gods Eenheid niet dan van vooren te betoogen is, en het zyn dezelfde aanmerkingen , welke ook ons den juisten leidraad verfchaffen , dien wy, in het ontwerp onzer betooging, met onwankelbaare fchreeden volgen moeten. Het voorftel, dat 'er maar één God is, is, gelyk wy ftraks ftelden en zo even beweezen hebben, volgens den aart der zaake, noch rechtftreeks noch van agteren te betoogen , maar moet aangemerkt worden , als het onbetwiftbaar gevolg der naaftvoorgaande en naauw vermaagfchapte ftelling, dat 'er niet meer dau één is, terwyl deeze wederom door een natuurlyk verband voortvloeit, uit de min algemeene en meer bepaalde thefis dat 'er niet meer dan één zyn kan. Na dezen laatften eindpaal derhalven moeten wy alle onze verdere nafporingen trachten heen te richten, zonder voorts ons ergens anders op toeteleggen, dan, omdoor eene langzaame ontwikkeling van erkende waarheden, de- onmogelykheid des beftaans van meer dan éénen . God$  VERHANDELING V. ^ God,uiton!oochenbaare grondbegirizelen en eene geregelde orde, afceleiden. Het geheele onderzoek derhalven over het al of niet beftaan van meer dan éénen God , heeft , om zo te fpreeken tot het Opperwezen zelf geene betrekking - 't is ons genoeg, uit de kennis, die wy door het licht der Rede van" God hebben , te kunnen weeten wat 'er in weezens van gélyke volmaaktheden vereifcht worde, om hieruit derzelver mogelykheid of onmogelykheid te beoordeel wanneer het, by het eindigen des onderzoeks, gemakkelyk zal vallen , het geWigtig befluyt op te maaken, dat die God, dien wy als den volmaakten Schepper des Heelals eerbiedigen , alleen God is , en buiten Hem niemand meer. Ziet daar de weinige aanmerkingen, welke wy, zo ter verbetering en voorkoming van zommige meer of min oe, vaarlyke misvattingen , als ter voorbereidende opheldering onzer volgende betooging nodig keurden. Met eene ftreelende voldoening ontdekken wy derzelver juifte overeenkom!! met het oordeelkundig voorfchrift der vraage zelve, wier eifch, naar onze gelegde grondbeginzelen gevormd , de geheime goedkeuring bevat der voorgeftelde bedenkingen. Eene wel ingerichte bepaaling wapent ons teegen alle verkeerde benandeüng en veftigt door haare juiftheid, den aandagt der Schryvcrs bepaalde! lyk op dat voorftel, uit welks waar- of valfchheid volgen* onze voorbereidende aanmerkingen, het gefchil' omtrent één of meer, alleen kan en moet beflift worden te weeten, dat 'er niet meer dan één God zyn kan, of met andere woorden, dat het beftaan van meer dan één God * 3 eene  270 VERHANDELING V. eene volftrekte onmogelykheid is. Deeze gelukkige overeenftemming ftrekke hier ten gunftigen voorteken, en doe ons, onder het bemoedigend vooruitzigt eener voorfpoedige aanlanding, op dien weg voortgaan, dien ons het gezond verftand zelf ter bewandeling heeft aangeweezen, en op wiens veiligheid het gezag van ervaren Gidzen ons thans een nieuw vertrouwen heeft ingeboezemd; wy vervolgen derhalven onzen taak, en gaan terftond tot het betoog zelf over, door te bewyzen, dat 'er niet meer dan een God zyn kan. De mogelykheid of onmogelykheid eens wezens te willen bepaaien , zonder te weeten hoedanig het zelve zoude moeten zyn, ware onnozel en ongerymdwy derhalven , die onderneemen te beweeren , dat 'er niet meer dan één God zyn kan, zouden uit dien hoofde verpligt zyn voor af te onderzoeken , welke de naruur eens Gods zy, zo niet de geleerde Schryvers der uitmuntende verhandelingen , van tyd. tot tyd door de Heeren Bezorgers van het Stolpiaanfch. Legaat der wereld medegedeeld , voor ons die gewigtige taak volledig afgedaan en dus dezen onzen arbeid byna nutteloos gemaakt hadden. Intuffchen , hoe zeer wy over het: algemeen in den oordeelkundigen inhoud dezer ftukken beruften , en de herhaaling van derzelver Leere, aangaande de natuur van een Goddelyk wezen, geheel overtollig keuren , meenen wy echcer hier, met weinig woorden, byzonderlyk twee of drie aanmerkingen te moeten herinneren , wier nut terftond na de voorftelïing zal blykbaar worden. „ imo. Een Wezen , welks natuur Goddelyk is, of „ 't geen wy God noemen, moet de grond van zyn be- j, ftaaa  VERHANDELING V. Vï " ?Tl^ ZiGh Ze!ven hebben> datis> moet noodzake„ lyk beftaan in dier voege , dat deszelvs niet zyn eene „ volftrekte onmogelykheid of uitdrukkelyke tegenftrvdi-„ heid zy." , ö ado. De noodzakelykheid van zulk een beftaan als „ welk hier aan een Goddelyk wezen wordt toegeëigend „ ftaat regelregt over tegen die onderftellige noodW- " k i*,uW?f ^Diet oneigenIyk> met den naam van „ gebeurlykheid beftempeld , ruft op zekere voorwaar3, den, of betrekkingen, van wier aan- of afzyn ook het „ Jl of niet beftaan der gebeurlyke zake geheel af hanse9, lyk is.'. ö „ 31'0- De volledige mogelykheid der gebeurlyke din„ gen fteunt, om zo te fpreeken,op een dubbelen grond 9, te weten, en op de niet tegenftrydigheid der zake zei! * moivT^ 3lle f te^^ dingen zyn innerlyk „ mogelyk) en op het bykoomend aanwezen der uiterly„ ke mogelykheid , of werkende oorzaak, die altyd bul " iZfaik De ""fitheid daar en tegen van " LTveZ en /ng6n 13 geheel VOlledl'S in die ^ " ™Z \ i VS r°m in dezeIve onaffcheidelyk van de heid ins°?dZake]ykheid > eene volftrekte tegenftrydig- ü»ni\dVrZQ grondftel]in^ > welke ons het gezond ver!p„ V i u°PgeeVt ' 6n die in de bovengenoemde fchriften, dochbyzonder]ykindedoorwrogte verhandeling des belhan fden^U,Sb0ff'S ^ ^ ™ oeuaan & priori) breedvoeriger ontwikkeld worden , uit «ieeze onloochenbaare grondftellingen leiden wy het volger^  272 VERHANDELING V. gend gewigtig voorftel af, ,, dat gelyk volftrekte nood3, zakelykheid van-beftaan in God de volledige grondflag is van het dadelyk zyn, zo ook het gemis dier noodza„ kelykheid , voor wezens, die van een zelvde Godde- lyke natuur zouden moeten zyn, de volkomene onmo„ gelykheid van beftaan in zich fluit , en het geheele ,, denkbeeld van hun aanwezen vernietigt." Dit voorftel , welks zekerheid ruft op den aart eener volftrekte noodzakelykheid, geevt ons een tweede aan de hand, 't welk, op den zelvden grondflag gebouwd, niet dan als een natuurlyk gevolg des eerden moet worden aangemerkt, te weten dit, „ dat gelyk het aan de eene zyde, ter ftaving van Gods aanwezen , voldoende is , des„ zelvs noodzakelykheid te bewyzen, het zo ook, ten „ betooge der onmogelykheid van meer Goden dan één, „ genoegzaam moet weezen , de niet Noodzakelykheid „ van derzelver beftaan aan te toonen. Deeze korte inleiding, welke de hoofdftoffen bevat onzer volgende betoging, geevt onze gedagten een gepaften zwaai, en voert ons als 't ware één flapje voort op den weg der waarheid , door ons van het onbepaalde onderzoek , omtrent de mogelykheid van beftaan in het algemeen , af te leiden , en nader te bepalen tot het byzondere denkbeeld van noodzakelykheid, zo dat wy thans het algemeene voorftel, „ 'er kan niet meer dan één God „ zyn" verwiflelen kunnen met dit, „het beftaan van ,, meer dan één God is niet noodzakelyk , of, noodzakelyk„ heid van beftaan kan niet vallen in meer dan één wezen.'' Om nu in het bewys dezer ftelling, met wier waar of valfchheid ons betoog of ftaan of vallen moet, wel te flaa- gen  VERHANDELING V. 273 gen en derzelver zekerheid het vereifchte licht by te zetten, moeten wy ons byzonderlyk tot deeze twee, gewig. tige voorftellen bepaaien. imo. „ Dat de tegenflrydigheid, welke 'er, Volgens de „ flraks verklaarde natuur eener volftrekte Noodzakelyk3, heid, in het niet beftaan van een noodzakelyk wezen » h& opgeflooten , aan geene bepaling hoe ook genaamd •« onderworpen, maar volftrekt algemeen is, in dier voe„ ge, dat 'er geene betrekking geene omftandigheid kunne „ worden uitgedagt, in welke zy niet volkomen ftandhou?3 de, en in volle kragt bly ve." 2do. „ Dat het beftaan van meer dan een noodzakelyk „ wezen met deeze algemeene tegenflrydigheid niet is „ overeen te brengen, of met andere woord m, dat nood,, zakelykheid van beftaan niet kan vallen in meer dan „ één wezen, zonder dat de gefielde tegenflrydigheid dadelyk, in een of meer opzigten, vernietigd worde , en „ dies tegen onze eerfle Helling aan niet algemeen zy." Het bewys der eerfte deezer twee ftellingen ligt in de natuur eener volftrekte noodzakelykheid , en wordt uit dezelve door de volgende redekaveling ontwikkeld. Dat eene volftrekte noodzakelykheid , die, in de orde onzer denkbeelden, het beftaan van ieder onderwerp voorgaat, en, in zo verre, zelve de eerfle algemeene bepalende oorzaak is, niets onbeflifl kan laaten, in allen opzichten de mogejykheid van niet te zyn uitfluit, en in geene betrekking voor uitzondering vatbaar is, vloeit regtflreeks daar uit voort, om dat het kunnen niet zyn, hoe nauw het ook begrepen worde, altyd het denkbeeld van gebeurlykheid bevat, en deeze, als beftendig op eene bepalende reden gegrond, M m eene  274 VERHANDELING V. eene wezenlyke ontkenning is van zulk eene noodzakelykheid , welke, zonder van tyd, of plaats, hoedanigheid, of zaak afhangelyk te zyn, volftrekt in zich zelve overal en altyd dezelvde is. Sluit nu eene volftrekte noodzakelykheid , in allen opzigten, de mogelykheid uit, van niet te zyn, Aan moet ook de tegenftrydigheid, welke in het niet beftaan van een noodzakelyk weezen ligt opgeflooten , even algemeen als die noodzakelykheid zelve zyn, of, dan moet 'er geene betrekking geene omftandigheid kunnen worden ultgedagt , in welke het niet beftaan van een noodzakelyk wezen geene uitdrukkelyke tegenftrydigheid zy; 't geen volgens onze eerfte ftelling te bewyzen was. Zo eenvouwig en natuurlyk dit betoog is voor den oplettenden , even zo gemakkelyk zal het vallen, volgens den inhoud der tweede ftelling , aan te toonen, dat het beftaan van meer dan één noodzakelyk wezen geen plaats kan hebben , ten ware de zo even bewezene tegenftrydigheid in zekeren opzigte vernietigd worde , en niet algemeen zy. Men ftelle namelyk , om hiervan op eene onwederfpreekelyke wyze overtuigd te worden, verfcheidene Goddelyke wezens; (het bepaald getal doet niets ter zake, daar twee toch even onmogelyk zyn als duyzend ) elk dezer, uit kracht eener volftrekte noodzakelykheid begaande , is volkomen van den anderen onafhangelyk, en kan afzonderlyk beftaan, zo dat, by voorbeeld, de afwezenheid van A geenen invloed hebbe op het beftaan van B, maar en A en B ten opzichte van elkander volftrekt overtollig zvn. Volgt nu uit de ontkenning van A het af-  VERHANDELING V. 275 afzyn des anderen, B, niet, dan is ook het niet beftaan van A fchoon volgens de onderftelling een noodzakelyk wezen zynde, met betrekking tot B, niet onmogelyk, en dan zoude A, in dat opzicht, zonder tegenflrydigheid kunnen niet zyn. Het zelvde ware toepaffelyk op alle de anderen, G, D, E enz. en dus is het, volgens ons tweede voorftel blykbaar zeker, dat, waar meer dan één noodzakelyk wezen wordt gefield , daar ook, met betrekking tot deezs weezens onder eikanderen , de mogelykheid van niet te zyn erkend, en dus die tegenflrydigheid vernietigd worde, welke, in het niet beflaan eens noodzakelyken wezens, algemeen en zonder uitzondering ligt opgeflooten. Ziet daar, met weinig omflags, die twee ftellingen bewezen , met wier waar of valfchheid wy boven verklaarden , dat ons bewys of flaan of vallen zoude, en waarlyk, wie voelt de betoogende kracht van derzelver vereeniging niet? het verband der beide ftellingen is zo eenvouwig, zo natuurlyk, dat de gevolgtrekking, welke eigenlyk het bewys moet opleveren, het verftand als 't ware overrompele, en zich , zelfs van een onwillige overtuiging , meefler maake ; Laat ons evenwel den regel van eenen gezonden betoogtrant volgen, en het ontworpen bewys, zo als het zelve oorfprongelyk uit het verband der beweezene ftellingen voortvloeit, in één redenkundig voorftel ter befliffing voordragen. „ Daar , volgens de Natuur eener volftrekte noodza„ kelykheid, in alle betrekkingen en van alle zyden, het „ niet zyn van een noodzakelyk wezen eene uitdrukke„ lyke tegenflrydigheid is, en, daar 'er echter, uit het M m 2 „ be-  276 VERHANDELING V. „ beftaan van meer dan één noodzakelyk wezen, duidev „ lyk zoude voortvloeijen, dat zulk een niet zyn, in ze„ kere betrekking mogelyk en dus niet tegenftrydig ware ■, 5, zo blykt hier uit, dat het beftaan van meer dan één noodzakelyk wezen tegen de natuur eener volftrekte „ noodzakelykheid aanloopt,en dat ,derhalven ,een nood„ zakelyk beftaan niet, zonder ongerymdheid, aan meer „ dan één wezen kan worden toegeëigend, of, met an;?, dere woorden , dat 'er niet meer dan één God zyn ^ kan." Dus meenen wy , naar den eifch der vraage, op eene overtuigende wyze betoogd te hebben , dat 'er niet meer dan één God zyn kan ,• de klaarheid der grondftellingen., op welken het betoog geveftigd is , heeft eenen laftigen omflag van afgetrokkene redekavelingen overtollig gemaakt , terwyl de kracht van het bewys zelve, den weg tot tegenwerpingen afgefneden, en de vryheid van twyfelen vernietigd heeft. Onze voorbereidende aanmerkingen hebben genoeg' zaam getoond, wat 'er van het grooter deel dier bewyzen te denken zy, welke, in de meefte Godgeleerde famenftellen, ter ftaving van Gods Éénheid gebezigd worden; de Natuur van een noodzakelyk wezen is het eenig grondbeginzel , uit het welk de ongerymdheid van het veelgodendom , of een onzinnig Pantheismus onwederfprekelyk , doch tevens op meer dan eene wyze, km worden afgeleid. Het betoog, waar van in deeze Verhandeling is gebruik gemaakt , fcheen ons daarom boven eenig ander den voorrang te verdienen, om dat het zelve onze gedagten beftendig tot een en het zelvde onderwerp y  VERHANDELING'V. m werp, de natuur namelyk van een volflrekt noodzakelyk beftaan , bepaald houdt, zonder eenig ander denkbeeld te hulp te roepen , gelyk by voorbeeld in liet bewys, uit Gods oneindigheid ontleend , fchynt gevorderd te worden. Men verge ons niet, na het gegeven betoog, dat'er niet meer dan één God zyn kan, in eene byzondere wederlegging te treeden der menigvuldige en verfchillende dwalingen, welke, van tyd tot tyd door eene bedorvene Wys' begeerte ter baane gebragt, de beveiligde waarheid 't zy regtftrecks , 't zy van ter zyde pogen te verkrachten; dit is noch aan den eifch der vraage verknogt, noch met het bepaald beftek dezer Verhandeling beftaanbaar j 't is ons genoeg, in één algemeen en voldingend betoog, het doodelyk wapentuig gevormd te hebben tegen allen, welke, door Gods-Éénheid te beftryden, de geheiligde grondflagen van eenen redelyken Godsdienft ondermynen; debehandeling, van het zelve regelt zich naar de wyze van aanvallen , en moet den verftandigen worden toevertrouwd , die onder zulk eene befcherming, zo wel tegen de onbedagte aanflagen der Polytheiften, of Manicheeër van vroegere, als tegen de liftige pogingen der Spinozisten van jongere daagen beveiligd is, fchoon deïaatften,. gelyk zy voor allen Godsdienft' gevaarlyker zyn , ook met meer dan één foort van wapenen moeten bedreden, worden. Hier toe intulTchen ontbreekt ons, Gode zy dank, efe gewenfehte voorraad' niet men vereenige met ons' be. toog,, dat'er niet meer dan één God zyn kan, den reeKsdier overtuigende bewyzen welke Het beftaan eener  a78 VERHANDELING V. Eeuwige Oneindige en Verftandige Oorzaak des gefchapenen Heelals ontwyfelbaar maaken, en ftraks erkent het onbedorven verftand dat zelvde eenig noodzakelyk Wezen voor den algenoegzaamen Vader van alles, ftraks ontdekken wy, met eene eerbiedige verwondering, het Wezen aller wezens , den Ongefchapen God , in wiens oneindig beftaan , op eene eeuwige noodzakelykheid gegrondveft , de onbegrypelyke fchatten der volheid liggen opgeflooten. TWEEDE HOOFDSTUK. Het gewigtig voorftel, tot welks nadere betooging ons voorgaande hoofdftuk naar den eifch der vraage werdt aangelegd , is niet alleen boven allen tegenfpraak verheven , maar heeft zelvs veelen toegefcheenen , van die byzondere klaarheid en biykbaare zekerheid te wezen, dat Gods Éénheid, naar hun oordeel, behoore geplaatft te worden onder die waarheden , wier kennis den menfch is ingeplant , en zonder het behulp eener verftandige redekaveling verkreegen wordt. Zo blykbaar het is, dat de voorftanders van dit gevoelen niet anders dan verdeedigers kunnen zyn der ingefchapene denkbeelden , zo natuurlyk is het tevens, dat ook de vyanden van deezen, de yverigfte beftryders geweeft zyu eener leere, welke, naar hun oordeel s en op een geheel verkeerd grondbe* giuzel geveftigd was, en uit de algemeenheid van het Por lythë'ismus genoegzaam wederlegd kon worden. Dee-  VERHANDELING V. *7, Deezeïaatfte tegenwerping, welke reeds in vroegere dagen, .choon vrugteloos , als een bewys tegen Gods Eenheid was aangedrongen , en wier vernieuwing dus voor den Godsdienft zeiven gevaarlyk fcheen, heeft niet alleen den aandagt getrokken van hun, tegen wier ftelling dezelve byzonderlyk was ingerigt, maar is, zelfs door min partydigen, ten harte genoomen , en gaf nataurlyk aan- watlir T rkeun"Ser on Patrem, huic muitos additos efle deosalios qui fupremi iilius fiffi (m & quaü m impeno Collega; in eoGracus cum Barbaro, Mediterraneus cum inlulano , Sapiens convenit cum Stulto. ■ En dus laat zich Dio hooren ( Oat. 12.) mP) Jï .%s, & „ lurtmt, m f«te«TOr nA'NTQN H r E M O'n O £ Si%» $ i„i»ltt «•«ij tS Zj.u.KMT®* k^Tviis yim '»iuUi Si Kkjtm h B*?tó«». Una efl & communis totius hmnani generis tam Gracorum quam barbarorum opinio cum de Deorum natura turn pracipue de illo qui frtneeps eft omnium. ' N n 2  a34 VERHANDELING V. denkbeelden hunner tyd- en- geloofsgenooten konden ker> nen en beoordeelen. De meefte der Kerkvaders , die zekerlyk by niemand van eene gunjlige partydigheid ia dit ftuk zullen worden Verdagt gehouden , ftemmen in de waarheid deezer berichten over een; 't zy hier genoeg één voor veelen ten getuige by te brengen, men hoore derhalven Oroftus (V) fpreeken, unde etiam, dus zegt deeze, nunc pagani, quos jam declarata veritas de contumacia magis, quam de ignorantia convincit , non fe plures Deos, fed, fub UNO DEO MAGNO , plures minijlros venerari fatentur. Van hoe veel krachts deeze en foortgelyke getuigfchrifcen, die uit de overeenftemmende en bekende Leer van byzondere Wysgeeren een nieuw Licht ontvangen, en des nodig zynde , door anderen van gelyke kragt konden verfterkt worden , ter beveiliging van ons waarachtig voorftel weizen mogen , dezelven echter zyn de eenige bewyzen niet, welke ons overtuigen kunnen, dat de Heidenen onder veele mindere Goden , eenen volmaakten als den Koning hebben aangebeden : men herinnere zich hier de verfchillende benamingen , onder welken dit Goddelyk Opperhoofd , zo in byzondere gebeden als Openbaare Godsdienftoefeningen , geëerbiedigd werdt , men herinnere zich hier, hoe dit verheven wezen nu als de God der Goden, (S-ec; Stat"), de God boven allen (ó krV ttcLti S-ecs~) verheerlykt, dan als de Schepper des Heelals, fj&») -Z téa©- ^ ^Vbj» iZwcIvtw ) dan als ^o?y? ;&j Hemels en Heer der ge* heele natuur Q 0 tS |u/t**vT(^ jytfidlv , £ t^ c'a^ kryrórrig èvlaq) werdt afgebeeld; en niemand, meenen wy, zal kunnen ontkennen , dat alle deeze en menigvuldige, andere naamen, wier optelling overtollig ware, juift dat geene beveiligen, 't welk door ons als een welgeftaavde hoofdftelling in den Godsdienft der Ouden wordt opgegeven. Immers , hoe zeer ook een bewys uit het gebruik van deeze of geene byzondere fpreekwyzen ontleend , door fomraigen als onzeker en gevaarlyk worde afgekeurd hier echter is de overeenftemming van zo veele , door verfchillende volkeren op verfchillende tyden gebruikte -benaamingen , al te eenpaarig, al te fterk, dan dat men,, zonderden woorden hunne kragt, den Sprekeren een ge« zond verftand te betwiften , die algemeene bedoeling kunne in twyfel trekken , die in de natuurlyke betekenis van elk afzonderlyk ligt opgefloten, en, volgens den een vouwigen zin geene andere kan zyn dan deeze, .,, dat 'er onder de menigvuldige wezens , welke door de Hei„ denen voor zo veele Goden werden aangenomen, één „ boven allen onderfcheiden, en als Opperhoofd der min„ deren geëerbiedigd werdt." By dit Leerfluk , % welk, door ons, als een byna algemeen hoofdbeginzel in het Godgeleerd Stelzel der onverlichte Volkeren is opgegeven , voegen wy onbefchroomd een tweede , 't welk fchoon door zommigen Seclen en Wysgeeren in hunne Ieere verzaakt y echter N n 3 naar  «■86 VERHANDELING V. naar ons oordeel te welgefhavd en te algemeen is aangenoomen , dan dat men zwarigheid zoude maaken , het zelve op den Lyft der Godsdienflige Volksbegrippen te plaatzen. De Byzonderheid 3 welke wy bedoelen ^s deeze, „ dat „ aan dien hogeren dien voortteffelyken God3 dien God nar k^offlvywelke boven alle anderen werdt aangeroe„ pen ; niet alleen eene meerdere volmaaktheid maar zelfs eene geheel andere wyze van beftaan is toegeëigend, dan wel aan die mindere wezens, welke , na Hem, met Goddelyken eerdienft verwaardigd werden." Ten bewyze dezer Stelling maaken wy in de eerfte plaats gebruik van die onderfcheiding, welke in de woorden tymii$&> en dy'i^@-, ligt opgefloten ; het is bekend, hoe het eerfte der zeiven volgens den gewoonen denktrant, gebezigd werdt omtrent die Wezens, welke, fchoon voor Goden erkend, echter niet dan als mederegeerders van den Opperden Koning ^a-W^ai/rs? r» S-si füyfctf) geëerbiedigd werden , terwyl het laatfte alleen werdt toegepaft op dien allerhoogften God, die, als eerfte en magtigfte , den minderen ten Vader ftrekte. De beteekenis der beide woorden is vry klaar en eenvomvig; oorfprongelyk komen dezelven over een met ons gefchapen en ongefcbapen , en deeze natuurlyke beduiding is genoegzaam algemeen door het gebruik gewettigd ; Szïi yttifToi .derhalven zyn die Goden , welke niet uit zich zelve beftaande , hunnen oorfprong aan een ander wezen vsrfchuldigd, en uit een oorzaak buyten hun voortgefprooten C-aW etïï&e yltiptrn*) zyn. 't Is waar , deeze verklaring fchynt te vervallen , wanneer wy diezelvde wezens  VERHANDELING V. 287 zens op andere plaatzen als eeuwig vinden afgefchetft, doch , hoe tegenftrydig ook in ons oog de denkbeelden van eeuwig en gefchapen wezen mogen, deeze fchynbaare zwaarigheid verdwynt , wanneer wy de Eeuwigheid , welke den gefchapenen Goden werdt toegeëigend met een Platonifch oog befchouwen , en aan°de &zelvê zulk eene beteekenis hechten , als met het oogmerk haarer Voorftanders overeenkomt. De bedoeling namelyk van Plato en deszelfs navolgers, (indien het ons mogeJyk zy dit vreemde'denkbeeld inverftaanbaare woorden uit te drukken) fchynt deeze geweefl te zyn, dat de &9V, ywi™\ even ais de wereld, wel hun beftaan niet uit zich zeiven hebben, of zonder oorzaak zyn * maar egter ook niet in den tyd,(^: ^w) werden voortgebragt, zo dat hun begin, volgens de woorden van Chalcidius, non temporarium fed caufativum isziet hier ter nadere opheldering eene gelykenis ons op het gezag der Piatoniften zelve nagelaten (aQ* „ Indien een voet van Eeuwigheid in het Stof ge. ,, drukt waare, zoude onder denzelven ook van Eeuwig. „ heid eene voetftap geweefl zyn, niemand kan twyfe„ len, of de voetftap is door den treedenden voet ver„ oorzaakt, en echter zoude de voet niet vroeger zyn „ dan de voetftap , fchoon de een den ander heeft „ voort- (rfj Si pes ex feternitate femper jFuiflet in pulvere femper ei fubeflet ve l igiuni , quod tamen vefligiurn a Calcante faclum nemo dubitarr? nee alterum,alterö prius eflèt, quamvïs alterum ab altero factum effet'- fic & mundus atque in illo dn creati & femper fuerunt, femper exülen e qui fecu tamen facïi funt. wuiente  m VERHANDELING V. ^voortgebragt ; even zoo ook zyn de Wereld en de. „ gefchapene Goden in dezelve, en akyd geweefl, om ,', dat de geen, die hun voortbragt, akyd was, en even„ wei gefchapen. 4' Wy vreezen dat deeze gelykenis, wel verre van alle duifterniffe verbannen te hebben , by veelen nog zelve eene nieuwe opheldering nodig hebbe, doch deeze is niet wel te wagten; 't is genoeg wanneer het bygebragte ons heeft- aangetoond, dat de Eeuwigheid, welke, in den Platonifchen zin, den Goden en-der Wereld werdt toegefchreeven , de SeeY ykwrpii «iet tot ongefchaapene wezens maakt, fchoon zelfs in dit geval het byzonder gevoelen van eénigen niet genoegzaam ware, om de denkbeelden van het algemeen y met welke onze gegevene vetklaaring over eenflemt, om verre te ftooten. Gelyk nu de yirsnro-. in den waren zin gefchapene Goden zyn, zo is de Bik «VW@- by de Heidenen die wezenlyk ongefchapen God , welke uit zich zeiven beflaat, en, in onderfcheiding van de anderen, uit geene. andere oorzaak is voortgefprooten. Deeze verklaaring, behalven dat dezelve door de oorfprongelyke beteekenis des woords gewettigd is , wordt meer en meer daar uit beveiligd, dat wy dyinnT®- niet zelden verwhTeid vinden met öi^uttsW^ , en avToyevfci welke beiden volflrekt op geen ander, dan een uit zich zeiven beflaand wezen, kunnen worden toegepafl. De omfchryvende benaarningen, waar van reeds eénigen door ons zyn opgegeven , ftrooken ook zeer wel met deeze natuurlyke uitlegging , die eindelyk haare volle kracht krygt, wanneer wy dezelve verfterken met die plaat-  VERHANDELING V. 2$9 plaatfen, in welke den AHerhoogften God zuike byzonderheden worden toegefchreeven, welke niet dan in een volltrekt eeuwig wezen vallen kunnen ; dus ze*t Tha les v het oudfte van alle ivezens h God, " ^ttifxr* W on"v 0 &tlO en V0£gc 'er ten bewyze by „ mant Hy é is ongefehapen" (dyimrcv ydfö en Proclus noemt dit zelvde Wezen den bron der Goddelyhheid" r>^ ^ ^ipn^r) dit tot reden gevende, „ dat alle andere me2 Z6m, ülken > door dit W/Ie Wezen Goden zyn, " Gelyk nu, m het eerde dezer gezegden', het denkbeeld van Oudften terftond zoude verloeren gaan, zo ras 'er aan eemvroegere oorzaak gedagt moeft worden, zo kan ook het tweede, daarom, alleen op een uit zich zeiven be ftaand wezen worden toegepaft, om dat, indien de Vader der Goden zelf ware voortgebragt, iets ongoddelyks de bron zoude moeten wezen der Goddeiykheid, van welke wanfchapene ftelling een onverlicht Heiden de ong^ymdheid zeer wel voelen kon. w"b«ynia Wy mogen 'er derhalven niet wel aan twyffelen, of de «>mr& by de Heidenen als de Hoogfte der Go den geëerbiedigd, werdt in onderfcheidirig van de anderen voor een uit zich zeiven beftaand wezen gehouden De Vergelyking , door fommigen tuffchen de leer der Heidenen en Manichëen gemaakt, zoude milfch en to een nader bewys dezer welgeftaavde Stelling kunnen Z vormd worden, immers daar, volgens erkenfenis van be " l«m. ^ Rondere Gofcdien" iten piaats had, dan alleen in het getal der becnWie *i„ aac «n ee„ en twee, en, da,t de ft^S ut ° ° ui-  290 VERHANDELING V. nichëen gefield werden beide eeuwig en uit zich zeiven beftaande te wezön, zo fchynt men by gevolgtrekking te mogen befluiten, dat het één Goddelyk begin zei der Heidenen van gelyke natuur moet worden aangemerkt. Dan, .hoe veel 'er ook ten voordeele dezer redekaveling kunne gezegd worden, byzonderlyk wanneer dezelve geplaatfl wordt naafl een aanmerkelyk zeggen van Simplicius (*), willen wy ons echter van dit beWys, als Hechts van ter zyde betoogende, en op eene niet algemeen aangenoome.ne uitlegging van het Manicheefche Stelzel fleunende, liefft niet bedienen, te minder daar wy buiten dit de bedoelde zaak genoegzaam voldongen achten. En vvaarlyk kragtiger bewyzen dan die, welke reeds zyn bygebragt, kunnen 'er , in een ftuk van zo ver afge. legene oorfprong , niet wel gevorderd worden, ten ware men op zulke getuigenifïen wilde aandringen , in Welke met zo veele ronde woorden verklaard wordt, dat die God, welke als de hoogfle werdt aangebeeden, van en uit zich zeiven beftaat. Doch, zelfs op zulk een eifch, zouden (e) De Plaats, welke wy bedoelen is deeze : m^/K^rai *V3 *fc»*r# tui 'oAm «p£«6 , (r« rf ayxOii ro kxkos ) 1$ tV è"/«<«, sraj* «öroTs 3>ty»IAiin , S-£«y , f«;K£T< irairui oïltioi *éyefi , [mSi a$ 'jrjaraxjjtTogji Sixctit/j *»ti|kv«v , fiTih Suixpii r.irü tjjv «xyresnjn j£ «Asj» aixrtCiittj , a».a Qui duo rerum omnium principia , bonum alteram, alterum malum, effe dicunt, concedere coguntur, bonum illud Principium, quod ipfi deum vocant , non efle rerum omnium cauffam , neque poiïimt illud ut omnipotens celebrare 7 neque fummam & univerfam ei Poteftatem attribuere, fed dimidiam tantum ei Poteflatern aflignare valcnt, fi modo & hoe facere illis licet.  VERHANDELING V. 20r den wy ons niet behoeven te ontruften 5 men hoore hoe Anftides, een der beroemdfte mannen van Adrianus'tyd van den groeten Jupiter als den hoogften der Goden ipree*e , en houde met ons dit gewigtig ftuk voor afgedaan; ziet hier 's Mans woorden zelve. „ Gelyk de „ kinderen niet ouder zyn dan huune Vaders] noch het „ werk dan de VVerkmeefter, zo is niets ouder dan Ju„ pirer, maar deeze is de eerfte en oudfte, hef Hoofd „ van alle dingen, uit zich zeiven heftaande, en niemand „ kan zeggen , wanneer Hy gebooren zy, Hy immers „ was van beginne en zal eeuwig zyn , de Vader van „ zich zeiven , te groot om uit iet anders te worden „ voortgebragt: » „ kl ^ , ^ ^ " ? *^rV« , yimS TJ y,y,Su*,* » ytmt r* aCrh % air* yivi^&- flVm & \ >m. Wanneer wy nu de beide ftellingen, tot hier toe als Leerftukken van den algemeenen Godsdienft der Heidenen opgegeven, by eikanderen voegen, en dezelven tot eene Hoofdftelling vormen, dan krygen wy deeze gewigüge Leenng „ dat 'er onder de menigvuldige wezens, wel „ eer als Goden geëerbiedigd, byzonderlyk één hoger en „ voortreffelyker God werdt aangebeden , welke, gelyk „ hy boven alle anderen in volmaaktheden werdt verhe„ ven gefteld, zo ook van dezelven in natuur en wyze van „ beftaan onderfcheiden was, als zynde ongefchapen , en „ door zich zeiven,terwyl de overige minderen aan Hem 5, als hunnen Vader, het beftaan verfchuldigd waren." O O 2 »£r  292 V ERHANDEL ï. N G V. 'Er ontbreekt dus maar weinig aan, of wy befpeuren, in het midden eener fchynbaaie duifterniffe, deflraalen van het onbegonnen Licht, en ontdekken, onder den bedorven eerdienft van ontelbaare Goden, de erkentenis van één volmaakt noodzakelyk wezen ,• dan, hoe gemakke3yk ook, na de reeds gemaakte vorderingen , deeze gewigtige overgang fchynen moge, hier fluit eene jammerlyke verwarring onze welmenende Pogingen. Niet te vergeefsch hebben wy, by den aanvang van ons onderzoek, geklaagd over eene duiltere onzekerheid, niet te vergeefsch hebben wy aan eenen onverhinderden voortgang gewanhoopt, nauwlyks immers meenen wy den gewenfchten eindpaal onzer navorfchingen bereikt te' heb* ben, of alles krygt eene verwilderde gedaante, en de byna ontdekte waarheid verfchuilt zich onder een misvormend kleed van ruwe zinnebeelden, ongepafle gelykeniffen, of beuzelagtige fpitsvindigheden. Wy vinden genoegzaam overal de belydeniffe van éénen hoogflen God, doch nergens zulk een nauwkeurige befchryving van dit wezen als ter juifle beoordeeling van deszelvs natuur vereifcht wordt. Elke wysgeerige Secle (om van de Dichters niet te fpreeken) vormt als 't ware haaren byzonderen God, endaar de verfchiilen der Leeraaren veelal op de begrippen der menigte eenen Herken invloed hebben, kunnen wy even min een gepafl denkbeeld krygen van den Opperften God des Volks, als van dien hunner Wysgeeren, des hy , die zich de meefte moeite wil geeven om dien duifleren Doolhof met vrugt door te wandelen, miffchen de eerfle zal wezen, om zynen bekom-  VERHANDELING V. m kommerden navolgers dit van Terentius ter waarfchuwinge toeteroepen. — — hcerta hac fi tu pöfiutiïs Ratione certa facere, nihilo plus agas, Qjtam fi des operam, ut cum ratione ïnfamas. Wat in tuffchen flaat ons, die reeds tot de Poorte dezer verwarring genaderd zyn, op zulk een affchrikkend bericht te doen? wat anders? dan, zonder dezelve door te treeden, tot het bekende te rug te gaan, en onze beste pogingen in 't werk te flellen, om langs dien weg ten gewenfchten einde heen te fpoeden;- de gedaane arbeid , dit vertrouwen wy , zal niet geheel verlooren ■■ zyn. 't Is zeker, dat, in het midden van zo veele verfchillende gevoelens , door fommigen onwaardige denkbeelden van het Hoogde Wezen gekoefterd zyn, en wel zo onwaardige denkbeelden , dat men derzelver voorftanders eer voor God - loochenaars dan belyders van eenen waren God te houden hebbeZulken derhaiven vallen onder den kring van ons onderzoek niet doch kunnen wy dit zelvde van allen anderen vermoe! den? het tegendeel leerén ons die Schriften in welken zo al met gezonde ten minden vry goede denkbeelden aangaande de Hoofd - Eigenfchappen van het Goddelyk wezen worden aangetroffen, en meer behoeven wy ter regtftreekfche beantwoording der ons voorgeft'elde Vraage niet: 'ö Immers ons tegenwoordig onderzoek is geenzmts daar ° 0 3 toe  2£4 VERHANDELING V. toe ingericht, dat wy pogen te bepalen, of 'er Heidenfche Volkeren of Wysgeeren geweefl: zyn, welke juifl zulk een God beleden, als wy meenen dat 'er volgens reden en Openbaaring moet beleden worden, maar onze arbeid heeft alleenlyk dit ten doelwit, dat men tragte te befliiTen, of de waarheid , dat 'er maar één God zyn kan, ook door onverlichte Volkeren of wysgeeren gekend zy: Tot het eerfte zoude men zekerlyk eene naauwkeurige opgave nodig hebben, van alle die byzonderheden, welke in eene volledige befchouwing van het Volmaakte Wezen te palTe komen; tot het laatfte wordt natuurlyk niets meer vereifcht, dan dat men ontdekke, in hoe verre hunne Godsdienflige begrippen de kenmerken dragen eener overtuiging, dat 'er niet meer dan één God zyn kan. De zaak uit dit oogpunt befchouwd zynde, hebben wy, in ons geval, weinig reden om ons zeiven te bekommeren over die duiflernis, welke alomme de waare denkbeèlden der Ouden, omtrent de natuur der Opperfle Godheid in alle derzelver uitgebreidheid, zo niet geheel voor ons bedekt houdt, ten minden ganfch onzeker maakt ; tt is genoeg, wanneer wy by dat geen, 't welk eigenlyk in het ftuk van onderzoek regtftreekfch in aanmerking komt, nog alleen dit weeten , dat hunne overige begrippen de grondbeginzelen, waarop de Eenheid ruft , niet omverre ftooten, en hier voor hebben wy gezorgd , door zulken buiten den kring van ons onderzoek te fluyten, welke onwaardige denkbeelden van het Goddelyk wezen gekoefterd hebben. Wy zyn dus inderdaad reeds verder gevorderd, dan onze eenvouwige toeftel by den eerden opflag fchyne te  VERHANDELING V. 2p5 te belooven, eene korte vergelyking tuffchen het geen wy weten, en weten moeten, zal ons van zeiven in pat Hellen tot het opmaaken van een befluit, waarin het gezochte antwoord der vraage ligge opgeflooten. Wanneer, wy volgens het geleiden van ons eerfte Hoofdftuk, nagaan, wat 'er in het denkbeeld der Goddelyke eenheid vervat zy, zo ontdekken wy alleen dezetweebyzonderheden, voor eerft, dat het wezen, als God geëerbiedigd, geheel uit zig zeiven en volftrekt noodzakelyk beftaa, ten tweede, dat'er daarom flechts één zulk wezen is, om dat foortgelyk een beftaan niet in meer dan een vallen kan: Hy derhalven die flegts één uit zich zelv beftaand Wezen aanneemt, kent in zo verre Gods Eenheid, dat hy, en naar waarheid het beftaan van meer dan éénen God loochene, en in de bepaaling van den éénen God, in welken hy geloovt, fuift die wyze van beftaan erkenne , welke de grondflag is van deszelvs Eenheid. Hoe nu die Volkeren en Wysgeeren wier Godsdienflige begrippen wy in dit Hoofdftuk onderzogt hebben? Zy dienden veele Goden, dog welken? niet zulken wier erkentenis die denkbeelden omverre floot , welke' m het ftuk der Eenheid hoofdzakelyk in aanmerking komen , Neen ; zy eerbiedigden veele zulke wezens, welke, meer Goden in fchyn , dan wezenlyk , van eene eerfle oorzaak afhangelyk en door dezelve voortgebragt waren. Verders, boven alle deeze onvolmaakte wezens erkenden zy één Hoger een Voortrefielyker, 'c welk, in natuur onderfcheiden van de minderen zyn beftaan, aan geene oorzaak buiten hem ver- fchuj-  2p6 VER II ANDE L 1 N G V. fchuldigd was, maar dadelyk uit zich zeiven beftondt en geen wezen van gelyke natuur nevens zich hadt, 'fchoon het niet jüiflt te bepalen is, of zy van dien God «ar 'm alIen deelen zulke denkbeelden gehad hebben , welke in eene juifte kennis van het volmaakt Goddelyk wezen liggen opgeüoten. De Volkeren derhalven , in wier Godsdienflige ftelzels wy deeze bovengemelde byzonderheden ontdekken , hebben, door het kennen van flegts' één uit zich zejys beflaand Wezen, getoond, in zo verre de Goddelyke eenheid gekend te hebben , dat zy 9 en naar waarheid het beftaan van meer wezenlyke Goden loochenden, en in de bepaaling van dien Eenen , welken zy boven alle andere als God eerbiedigden , ruift die wyze van beftaan erkenden, welke de grondflag is van deszelvs eenheid. Is dit nu, dus verbeelden wy ons terftond op dit antwoord te hooren vragen , is dit nu juift die kennis naar Welke in het voorftel der Vrage vernoomen wordt ? Kunnen dan deeze uwe Volkeren als waare beiyders van Gods Eenheid aangemerkt worden? Ziet hier, hoe naar ons oordeel het antwoord kunne en moete ingericht worden. Indien men tot de volledige kennis eener waarheid niet alleen de erkentenis vordert van het voorftel ,- 't welk eigenlyk bedoeld wordt, maar tevens een volkomen begrip dier gronden , op welke de erkende waarheid geveftigd is, dan komt ons de belydenis der Goddelyke Éénheid, onder de gefchetfte Volkeren, eenigzints gebrekkig voor, doch, nemen wy eene niet gehcele blinde toeftemming voor de kennis eener waarheid aan , dan fchynen ons hun-  VERHANDELING V. 297 hunne begrippen al vry wel aan dien eifch te beantwoorden. Het bewys namelyk, waar mede wy Gods Eenheid, zo iltmeen, volkomen geftaavd hebben, ruft op het denkbeeld eener volftrekte noodzakelykheid, en het is alleen eene vry gegronde kennis van deeze, welke ons tot een gepaft begrip der gewigcige waarheid , dat 'er niet meer dan één God mogelyk is , kan opleiden : Dit intuffchen fchynt den onverlichten volkeren ontbrooken te hebben, ten minften wy ontdekken de blykbaare teekens dezer kennis niet, doch krygen hier echter nog geen recht door, om derzelver geloof als los en ongegrond aftefchilderen ; Neen ; veel rechtmatiger komt het ons voor, over den voortgang hunner ontdekkingen en den keten hunner belluiten dus te redekavelen. De overtuiging , dat niets, veel min een zo wel geregeld heelal , zonder oorzaak kan zyn, baarde aliereerft het denkbeeld van eenen Schepper, wiens vermogens genoegzaam waren, om aan deeze zichtbaare wereld het beftaan te fchenken; de taftbaare ongerymdheid eener oneindige opvolging wederhield hun , om naar den oorfprong van dien Schepper zeiven te zoeken; Zy zagen de Noodzakelykheid van een uit zich zelv beftaand wezen , en erkenden 'er geredelyk dien God voor, van wiens magt en aanzien zy overal zulke heerlyke blyken aantroffen ; in dit Wezen nu alles vereenigd vindende , wat ter verklaaring der voorkomende verfchynfels fcheen gevorderd te worden, befpeurden zy ook geene noodzakelykheid, om een twede van gelyke natuur en oorfprong aan te neemen, en ziet daar eene genoegzaame reden , om by den eenen b&* P P kei>  igS VERHANDELING V. kenden God te beruften. De natuurlyke aaneenfchake* ling dezer eenvouwige denkbeelden vereifcht niet meer kundigheeden , dan wy in'elk redelyk menfch onderftelJen mogen , en fchoon eene foortgelyke redekaveling Hechts de grondflagen van een volledig bewys fchyne te bevatten, mogen wy echter de overtuiging, op zulke beginzelen geveftigd, ten minften gelyk (lellen met die, welke veelen, (het gezag der Openbaaring ter zyde gefield) uit hunne gebrekkige bewyzen trekken kunnen. Nog ééne aanmerking, en wy gaan tot het beüuit zelf over ; Schoon het gantfche beloop van dit Hoofdftuk duidelyk toone , dat wy in ons afgeloopen onderzoek alleen het oog gehad hebben op onverlichte Heidenfche Volkeren , en wel byzonderlyk op de befchaafdfle van die , welke eenige eeuwen voor of by de komft van Chriftus het aardryk bewoonden, willen wy echter hier uit geenzints hebben opgemaakt, als of het in ons oog volflrekt onmogelyk ware , dat eene verkeering met het meer verlichte jodendom heiraelyk iets , ter verbetering van derzelver begrippen , hebbe toegebragt. Dit, fchoon door geene bewyzen geflaavd, wordt ook door geene ftrydige berichten tegen gefproken, ook is de hardnekkige afkeer van de Godsdienftige Hellingen der Joden niet genoegzaam, om alle vermoeden hier op te verbannen, daar, zelfs nog heden , veelen, uit eenen dwazen hoogmoed , alle verpligting loochenen aan dien Godsdienft, die, fchoon met een ondankbaren waan veracht, de Hemelfche Voedller is hunner befte kundigheden. Wy laaten derhalven dit ftuk onbeoordeeld, te meer Jaar deszelvs befliffing van geenen invloed kunne zyn op dat  VERHANDELING V. *po dat befluyt, 't welk door ons, ter oploffing der Vraage, en ten aot dezer Verhandeling nog alleen moet worden voorgeoragen, en in het volgend antwoord begrepen is „ %t zyn Volkeren en Wysgeeren geweefl, welke, „ fchoon door geene openbaaring verlicht, en aan den „ dienil van veele Goden vèrflaafd, flegts één uit zich „ zelv bedaand wezen erkend , en hier door belydenis „ gedaan hebben van die Waarheid, dat V niet meer „ dan één God t$ , alhoewel het niet te befliffen is of » Zy' ™]üent *Q™!firekte onmogelykheid van het /» „ geugejldde, \oüedig overtuigd waren.!! EINDE.   JOSEPHI PAP DE FAGARAS, 'BILOS. D. ET IN AT HE N A E 0 REFORM VASARHALYENSI PROFESSORS, DISPUTATÏO, q V a d e m o n s t r a t u r'j, NON ESSE CONTRA NATURAM D EI PPR FECTISSIMAM, EFFECISSE MUNDUM IN QUO MALA IN S U N T: ' Quae d. xiv. OStobr. MDCCLXXXIIL l S p A .t 1 STOLP, A N a RSPORTAVIT. RATIONES QUATUOR, Prima Latine J.' C H R. SCHWAB Secunda Übfó* H. R. van LIER ' Tertia THEODORl SPAAN Quarta Latine W. L. B R O W N, conscrVpta». £ tfGZ)^/ £ AT A FQ RU M3 A?ü* SAM- ** Joa xuchxmans, ï;**   tEG ATI STOL P'TAN I C U R A T O R E S | E C T O R I S. Cum perdifficilis de Origine Mali quaeflio fummos omnium aetatum philofophos exercuerit, & quos. dam paene ad veritatis defperationem redegerit miretur aliquii, quid nos impulerit, ut eos ad eundem. carapum rurfus decurrendum provocaremus. Nos vero, in quaeflionibus proponendis huc delati, committere nolüimus, ut locum tantum, tam gravem, & tot tenëhris adhuc Mm®è> fum, fine nova difceptatione dimitteremus. Multis enim exen> plis nobis conftabat, quid mens humana, ü faepius agitetur & in omnes partes verfetur, efficere in vero quaerendo poffit juvabatque experiri, quid piurium ingeniorum concurfus valeat ad difficultates, quibus impedimur, róllende Nee elfe, quod hujus nos confilii poeniteat, oftendunt aliquot Biffertationes nobiscum communieatae, quibus hoe argumentum itatracW efl, ut ei multo elarius lumen , quam unquam ante, aHatum effe videatur. Praemium in medio poficum tuft plurimarum. palmarum difputator, Jofephus Tap de Fagarasrmi D & in Athenaeo Reform. Vafarhalyenfi Profeifor. Cujus mmtmnï»  IV P R A E F A T I O. paulo longiori, quam leges noftrae ferant, quatuor aliorum, unam Belgice , tres Latine fcriptas, fubjecimus, omnes a doólrinae praeftantia commendationem habentes. In proximum biennium hanc ex Ethica Chriftiana quaeftionem propofuimus: Qui fit, ut fumma Religionis Chriflianae tjficacin ad imbuendos virtute ■ animos, in paucis tantum ejus cultoribus appareat ? Et quaenam funt hujus mali remedia publice & privatim fine vi adhibendaP Ad quam folvendam omnes, quibus religionis ftudium, & ingenii facultas eft, humaniffime invitamus. De more hic addimus indicem Diflertationum ad nos mifta» ïum5 ordine temporis, quo quaeque reddita eft, fervato. 1783.  PRAEFATIO. v 1783., 20. Jan. Latina c. Symbolo: Felix qui pot uit rerum cognofcere caujfas. ïi. Mart. Belgica c. Symb. Alles, wat van God'is, is volmaakt. 6. April. Latina Leopoli impreiTa: De harmonia naturali inter bonitatem divinam & mala creata, cum fchedula adjun&a, cui fupcrfcripta hicc verba; Intus habetur titulus Dijfertationis & nomen Autloris ad Academiam Leidenfem. zp. ' Belgica c. Symb. Rom. XI. 33. 0! Diepte des Rykdoms, beide der Wysheid Sec. \, Maji. Belgica c. Symb. Tov B-jou diya.M 7tcih,l&, jrsösv t» kuk», Max Tyrius. S. 1 Belgica c. Symb. Den Yver overwint de Onvrymoedigheid. 9- Belgica cum Symb. Labi hominis, fervare Dei eft, &c. 17. Belgica cum Symbolo Hebraeo ex Jefaia 4j", 7. 17. » Belgica c. Symb. Amatus amo gloriam naturae perfetlijjimae, vefitatim £jus. xp. ■ Latina c. Symb. Rite Deum ,juft.amque Dei defendere causfam, öcc. 29. Belgica c. Symb. Les hommes affligès ofent s"en prendn aux Dieux, Tandis que tous leurs maux ne procedent que d'eux. 4. Jun. Latina c. Symb. Aublorem manifeflat fuum opus. f, —— Belgica c. Symb. Verbeyd my een weinig m ik zal U aanwy* zen, &c. Job. 35, 1, 3. * 5 n -Ju-  fi P R A E F A T I O. ïi. Jun. Belgica cum Symb. Conftlium Dei efi mkabile, fed omnia adgjg»riofum exitum perducit.. 24. Latina c. Symb. Non efl fapiéntia contra dominum.. zj.. Belgica c. Symb.- Het kwaade toetelaaten., zoo ah God het tot~- ïaat, is de hoogjie volmaaktheid,. 27. —— Latina c; Symb.. Quoniam a toto particuhm revelli. 'placet, & unam contradièlimem, manente lite integra, folvere, faciam rem. non difficilem, cauffam Deorum (Dei) agam,. Seneca. 2.9. — Belgica e. Symb. De Heer heeft, alles gewrogt om zyn zelfs, ■wille, &c. Salomon. 39; *—— Latina c. Symb, Quid fiatis? atqui licet effe beatts. 30»- "*" Latina c. Symb. 'EcWumSjj »ƒ .. Belgiea c. Symb. '0'$«sV sr*, x«i «4*1/1* tv «wtw-oJx tV«* ï. Joh. I. ƒ: s, Jul. Latina c. Symb. & 3roVs bus praefentibus adjungant , atque conneótant futuras, neque tamen poffint non fèntire, eorum quae expetunt affequendorum, vel quae metuunt effugiendorum inftrumenta , vel media haud femper in poteftate fua effe pofita: variis eo moeroribus afliiguntur, metuque futuri anxio torquentur, & fpe felicioris flatus, quam animoconcepere fubinde dejeéli, & fruftrati, fe triftitiae tra- A s de*  $ DISPUTATÏO. dere confueverunt. Imo omnes omnino infiti hominibus ftimuli naturales ita funt comparati, ut cum ad cupienda plurima quae non poffint obtineri, & fugienda quae. nequeant evitari eos impellant, graves unicuique moleftias afpergant. Multa quidem hominibus , eademque eximia tributa effe bona, in confeffo eft. At malo prorfus mortalium fato videtur femper fxeri , ut non tantum valeant plurima bona ad felicitatem eorum confervandam , quantum pauciora longe mala ad eandem deftruendam. Ea enim eft fere hominum indoles, quod ipfum profeclo in fummis malis habendum eft, ut fimul' ac non nullas removere non poffint dolorum caufas, animis fuccumbant, nee ullam bonorum, quae liberaliter offerri videntur rationem habeant. Jam eae ipfae, ad quas ardentiore nifu omnes fere mortales feruntur, fenfuum voluptates , ita funt comparatae, ut tfix expletis cupiditatibus fordeant, imo gra« viffimis plerumque doloribus, triftique poenitentiae locum relinquant; ut fubtrahi omnino earundem caufas hominibus, quam tam munifice fuppeditari, melius fuiffe plurimis videatur : cum praefertim bona, quae ignoramus, ne cupiamus quidem, nunc vero in eam nos detrufos effe conditionem vitae fentiamus, ut plurima bona neeeffario expetamus, iisdemque neeeffario careamus. Quid, quod (feu natura noftra , feu rerum humanarum inconftantia culpanda fit) nemo fere fua forte contentus vivat? nemo fit, cui non majores moleftias exhibeant aliena bona , quam voluptates fua ? qui non ea fola optanda & admi- ran-  DISPUTATÏO. 7 randa ducat, quae fibi defint , fpernat omnia quae adfint? ut ad cupiendum femper fruftra, nee unquam fruendum nati homines videantur. Tacemus ita eos efle faétos, ut malint imaginariis fe torquere malis, quam omnibus carere moleftiis, omnium quae poffident bonorum oblivifci, quam licere fibi elTe beatis, confiteri. Licet autem facile intelligi poffit, plerorumque malorum culpam in ipfos homines elfe conferendam; hoe tamen ipfum difficultates videtur habere graviflimas. Si enim Deus creandis hominibus confultum iis voluit, cur tales eos fecit (quaerunt quibus Providentiam ejus to'llere curae cordique elt) ut plura perverfo virium ufu acciderent iis ingrata, quam recto ufu grata ? cur rationis & eonfilii donum iis dedit , quos fcierit eo improbe perverfeque ufuros? Nimirum homines malae fuae fortunae-fabr! exiftunt, dum bona malaque praefenti fola obleótatione, vel moleftia ponderantes, fallaces voluptates praeferunt veris, tranfitorias perpetuis , dum fpecie pulcri re&ique decipmntur, nee ab erroribus fibi cavent. At, cur naturae rerum auétor, quaerunt impii homines, intelligentiae humanae tam arctos conftituit terminos, ut toties a via felicitatis aberrare fit neceffe ? Cur non potius omnes bonos, cur non tales fecit, ut fapientiam aflequerentur? Quod fi enim obtigiffet hominibus intelligentia par femper veris bonisdignofcendis, fi viresrationis inregendis inftinftibus, cupiditatibus, & commotionibus nocivis cohibendis, & coërcendis plus valerent: haud toties in perniciem mortales raerent. Tantum autem abefle dicunt, ut ea hominibus ob- ti«  8 DISPUTATÏO. tigerit felicitas; ut potius vi infuperabili ad peccandum trahi videantur. Quam enim dura & prorfus adamantina eft, quae eos vitiis adftringit, neceffitas? eo faevior, quo videtur dulcior. Quot ubique occurrunt peccandi illecebrae, quot malorum irritamenta? Quam moleftus homini, plenusque acerbitatum, fe ipfum , a duro voluptatum famulatu, in libertatem vindicandi labor, adeo certe ingratus, ut plerique in ultroneum fe praecipites dare exitium, quam eum perferre malint. Et fi qui fint tam felici fub fidere nati, ut turpibus vitiis haud fervire videantur; id ipfum fere fortunae, rebusque circumftantibus, utpote educationi, confuetudini, exemplis, non fibi ipfis accepturn referre debent. Sed nee defunt & aliae criminandae divinae bonitatis occafiones, vel praetextus. Cum enim conftet inter omnes, qui divina mente ac ratione mundum regi corifitentur, fummum entium intelligentium bonum perfe&ionum divinarum cognitione, admiratione , & imitatione, & nafcente ex iis amore, ac fiducia contineri: vel id ipfum argumento impii homines effe cement, mortalium generi a Deo nee confuli, nee provideri. Opp'ido enim paucos elfe dicunt, qui veras divinarum perfeétionum notiones animis habeant informatas, & Deum ut perfe&iffima natura dignum fit colant, & venerentur. Contra ea innumerabiles , qui turpilfimis fuperftitionibus teneantur, nee in religionis officiis oble&ationum, fed perpetuae anxietatis metusque caufas inveniant, quae profeclo tam multae funt, malefana mortalium diligentia reper-  DISPUTATÏO. 9 pertae , ut non injuria dici videatur, praeftare ut nulli fint homines religioni addirti, quam falfae, ad rodentes continuo terrores, & vitia infpiranda aptae. Nee meliorem eo fieri Providentiae divinae caufara cenfent, quod dici poffit, hominum culpa efle natas fuperftitiones, non Dei. Potuifle enim ajunt majorem nobis cognitionem rerum utilifllraarum divinitus dari , variisque rationibus impediri, quominus fimül atque editi in lucem ac fufcepti fumus, in omni continuo pravitate, & fumraa opinionum perverfitate verfaremur, ut pene cum la&e nutricis errrorem fuxiffe videamur. Poterat Deus, debebatque, fi impios audimus ( fi quidem ferio hominibus conlulere volebat) errorura caufas tollere, veritatemque in iuce ac confcientia omnium collocare. Poterat (quid enim -qui infinita pollet potentia non poffit?) efficere , ut omnes cogitatione ac fenfu divinarum perfe&ionum non leviter imbuerentur, & tangerentur, iisque adverfus tot ftru&as innocentiae infidias, munirentur. Quae cum eum non fecifle fit in confeflb; id argumento efle putant fato nobis bona malaque diftribui, non providentia, ac confilio. Quid enim noftra interfit, quaerunt, mundum fpecimina perfeélionum divinarum exhibere, fi homines ea intueri nequeant? feu nativa ingenii tarditate, feu defeclm occafionum , ea quae expedirent cognofcendi , errorumque late propagatorum contagione id fiat Imo eos ipfos, qui a craffis erroribus rara felicitate fint immunes, ipfis naturae defideriis, magna, in qua pleri^ue mortalium funt indigentia, faeva paupertate, aliis- B que  ,o DISPUTATÏO. que malis impediri dicunt, quo minus iis voluptatibus, quas in religionis officiis pius quisque pontas pucat, perfruantur. Nee mala ipfa ad fines optimos, imprimisque ad homines fanam ad mentem revocandos, vel etiam, ö opus fic, puniendos, dirigendi ratio divina, Providentiae accufatoribus ullatenus arridet. Nullam enim inter bona malaque phyfioa & moralia connexionem intercedere dicunt; quin fere ut quisque efl: fceleratifümus, ita fortunatiffimum effe perhibent. Praeterea oppido inurile effe putant vitiis mancipatos, qui ad bonam frugem nunquam redituri fmt, tot malis torqueri; quibus melius longe effet faniorem mentem dari, aut certe eos de medio tempeftive tolli; cum dignius fit Redore fapiente , fcelera impedire & praevenire, quam punire, confervare bonos, quam graves, fed feras malis irrogare poenas. Quin etiam effe muitos omni fcelerum turpitudine contaminatiffimos, quos, quod in profpera fortuna diu vivant, teftimonium contra Deum dicere contendunt auda&er. Et licet haud poffint diffiteri, mala ad homines a vitiis revocandos non nihil valere ; melius tamen iis confuli poffe cenfent occafionibus peccandi fubtrahendis , aut Viribus, quibus malarum cupiditatum vehementia facile fuperetur fuppeditandis, bonisque, mortalibus, ut fumma quaecogitari poffit, benignitate dignum effet, absque omni malorum mixtura, offerendis: cum praefertim eorum nonnulla talia fint, puta peftilentia, eluviones, terrae motus, & id genus, alia, ut plurimum valeant ad ho-  DISPUTATÏO. u homines affligendos , nihil fere ad emendandos, quibus pii impiique ex aequo involvantur: imo talibus calamitatibus cognitionis humanae inftnimenta deleantur, efficiaturq-ue, uc populi vix barbariem eluclati ad eandem iafauftis avibus rurfum detrudantur: id quod rerum geftarum monumenta docent. Jam ea mala, quae cr.udelitati Tyrannorum, ftultorumque Regum & populorum impetuiaccepta referenda funt, tantum abeife dicunt, ut er. rorum, vitiorumque fint remedia; ut potius apud gentes talibus miferiis opprellas , fcelera in immenfum ferpant, Tyrannis quosque virtuti deditos impune jugulantibus, folosque criminum focios , & libidinum miniftros beneficiis cumulantibus ; fraudeque , & fceleribus , ad bella profpere .gerenda , plus innocentia vitae, valentibus. Quid ? quod nempe fapientiae, neque benignitati fummae congruere cenfeant, vetera.fcelera puniendo, cumulare novis, feu quod eo redire putant, committere quacunque ratione, ut plurimi certo peccent, contagioneque fcelerum integras gentes inficiant; quo alii, iidemque pauciffimi, a perpetrandis criminibus deterreantur. — — Ad haec praecipua referri pofie mala omnia , quae •cum naturae divinae perfeótiombus conciliari non pofle multi putant , facile♦intelleètu eft. Cum itaque certum fit inefle in mundo mala plurima; magna profedo cuique Dei reverentiori , in eorum origine inveftiganda , prudentia verfandum eft 5 cavendumque fummopere, ne ullam in divinam mundi adminiftrationem culpam conferre B 2 vi-  fi DISPUTATÏO. videatur. Quia vero quid verum fit clarius elucefcit,fï caufarum ab utraque parte fiat contentio, & contrariarum fententiarum comparatio; noftri jam effe putamus officii, varias, quas Philofophi de origine mali commentifunt, hypothefesexponere, & explorare; quo viam nobis ad veram fententiam proponendam, & afferendam muniamus. Omnes igitur, qui in difficili hac quaeftione a vero abeunt vel in hoe errant, quod mala divinae potentiae fubtrah'ant: vel e contrarie , quod in iis admittendis , vel non impediendis \ potiores Deo, quam fummis ejus perfèaionibus convenire videatur, partes tnbuant. fcxeutiendis proinde contrariis eorum fententiis paulum immorandum erit ; quo eorum difcuffione, & collatione, veritas in confpeótum prodire incipiac - Qui mala , praefertim in vitiis pofita, a Deo optimo non omnino, aut vix dependere putant, eorum ongmem. vel ad materiam aeternam, nullumque fui auótorem agnofcentem- vet ad talem libertatis, ad effentiam entium quorumvisintelligentiumfinitorum pertinentis, mdolem, ut ejus abufus haud aliter , quam in nihilum redigendis mentibus, ea facultate inftruétis, impediri poffit; aut ad naturam aliquam aeternam, maxima potentia praeditam, eandemque invidam , fcraaleficam, Dei optimi (quem folum hoe nomine appellare fas eft) confiliis obfiftentem, & bona, quae fola ille tribuere velit, malis permifcentem Eeferunt. In illls fuit, praeter muitos alios, Plato, Fagiiliaque Stoicorum.. Iftis non injuria aceenfentur, qui- CUflr  DISPUTATÏO: i3 eunque cur Deus mala non impediat , eam elTe rationem putant, quod facultas pro lubitu bene, vel male agendi, ab entibus intelligentia finita praeditis non poffit auferri, nee vel Deus ipfe ad decreta mentium liberarum immutanda, fle&endaque aliter, ac ordinario modo aliquid conferre valeat O) ; praefertim , fi quas naturae libertate tali inftru&ae fint fufcepturae aftiones bonas, aut malas , ne a Deo quidem praevideri pofle arbitrentur • cui fententiae addiótum fuilfe Socinum, praeter multos alios,notum efl. Longius etiamprogrelfus dicitur Premontvalius , atferta mentium aeternitate a Deo. non pendente adeoque & libertatis ufu abufuoue, nulla vi divina impediendo, hominibus tributo; licet opera ejus non efle nobis vifa fateamur. Horum vero commentum ad Zoroafirem vulgo refertur, quem fecuti funt Chaidaei, variique Graeciae Philofophi , & a propagata religione Chriftiana diverfi Haeretici, Mareionitarum, Manichaeorum,. Paulicianorutnque nominibus venientes; quorum peflimae defperataeque caufae patrocinium fufcepit dicam, an id prae fe tulit? fub fiuem fuperioris feculi, Vir fagacitate ingenii nulli fere fecundus, Petrus Baylius. Facile autem expofitas hypothefes, longius, propiusque a vero aberrare demonftrabimus. Quod enim ad as. fertam ab omnibus Philofophis? a vera religione averfis, ma- Qa) ld infinuare videtur Geometrarum Princeps Eulérus in Litteris a« Brincipem Germaniae Feminain. Vide Litteras 89, 91 & 119. B 3>  i4 DISPUTATÏO. materiae aeternitatem attinet, refellit eam materiae natura , quae nullas rei neceffariae aeternaeque, omnes autem fortuitae , vel coniingenüs , notas in fe continet. Res enim corporeae nullae elTe poffunt, nifi partes, ex quibus vario modo inter fe junétis , & copulatis funt conflatae, certam texturam habeant, certa fpatia repleant , certa fint magnitudine, fuaque determinata figura iis fit tributa : quae omnia cum ab effentia materiae proficifci haud queant, (falva enim materia continuis mutationibus funt expofita") confequens eft , materiam fuae naturae neceffitate haud fuiffe ab aeterno; fed Dei voluntate effeótam effe. At, licet concedere vellemus, eam neceffariam, aeternamque effe, cum tamen iners fit, feu interno agendi vel motus principio , aut vi carens, id quod non ignorant, quibus vel prima legum motus a magno Newtono expofitarum, confenfuque omnium, quae in natura rerum accidere obfervantur , confirmatarum , cognita eft , inordinatis fuis, perverfisque motibus Deo architeéto, & opifici, mundum exornare omni ratione optima volenti, refiftere & reluéhri neutiquam potuit.^ At fingat, cui placet , materiam interno motus principio, natura fua effe praeditara quia tamen motus ex eo oriundi, utpote cum effentia corporum copulati effent reótilinei, nihil certe cum origine malorum, praefertim moralium, commune habere poffent. Admirabilis rerum omnium ordo , ex folis motibus re&ilineis exoriri neutiquam potuit, fed praeter confilium Auótoris mundi, debetur legibus gravitatis, attraótionis, aliisque ad effentiam mate-  DISPUTATÏO. 15 terne neutiquam pertinentibns, fapientique Dei voluntate conftitutis. Jam concedamus vel maxime, nonnulla mala phyfica ge-neralium earundem motus legum effeéh effe, quia tamen hae ipfae a Deo pendent, nee illa potentiae divinae erunt fubtrahenda. Imo etiamfi daremus, omnes motus leges cum effentia materiae neeeffario effe eopulatas, maneret tamen eo ipfo texturam corporum diverforum. & maxime organicorum ftruéturam , fabricationem hominis, & vinculum quod animae cum corpore intercedit, Deum agnofcere fui auétorem,in quibus cum fint pofitae caufae proximae variorum malorum phyficorum, &remotiores, vel minus plenae, moralium, intelligitur admiffionem mali ad Deum , non ad intefiinam aliquam in natura materiae deliteicentem neceflitatem effe referendam. Quid, quod omnes omnino homines pleraque, quae accidere ingrata, fibi ipfi exprobrantes, aliosque pro talibus malarum fuarum a&ionum aucloribus,quibus eae , cum omnibus effeétis jure imputentur, fenfi* communi docente habentes , fateantur eo ipfo, nulla fe neceffitate bruta , «Sc infuperabili adftringi vitiis, & quae ex perverfo virium ufu oriantur,mala, fi fana mens effet, evitari poffe. Sed quid multa? cum conftet inter omnes, qui vel a limine philofophiam falutarunt, nullis corpora effe praedita ita di&is qualitatibus, praeter texturam, figuramque partium , & motum , adeoque nee mala in proprietatum , quae corporibus infint numero habenda,, fed ad mentes, fensu & intelligentia praeditas, referen» da efie. Nee  i<5 DISPUTATÏO. Nee efl: cur in eorum fententiam concedamus, qui ufum abufumque libertatis, divinae potentiae fubtrahendo, putant fe optime Ejus perfeétionibus confulere. Qui profeéto dum bono confilio omnem malorum, praefertira moralium, culpam a Deo optimo removere fatagunt, infinitae Ejus potentiae , fummoque in res omnes, ipfumque hominem imperio multum videntur derogare, nee juflam libertatis moralis, hominibus propriae, notionem animis informatam habent. Licet enim nemo fanus diffiteri poffit, in hominis effe pofitum poteftate, ut attendat, deliberet, eligat , decretumque exequatur: poffe tamen Deum, falva ejus natura, voluntatem quovelit, variis rationibus ducere., fleétereque, & ad aliquid certo eligendum , .quotiefcunque fibi videatur, impellere, negare non audemus. Ea enim eft mortalium indoles, ut ferantur femper ad bonum , nihilque eligant, nifi minimum , ejus fpeciem prae fe ferat: quocirea , fi obleélatio ex vero bono capienda, eorum fenfu longe fuperaret eas, quas falfum bonum habere videtur voluptates, hoe femper illi pofthaberent. Id vero Deum, utpote rationis, qua mens ex vero vel falfo de rerum pretio judicat, voluptatem vel moleftiam percipit , deliberat, decernit, aélionem fufcipit , vel omittit , fcientiffimum , efficere fèmper poffe, ingerendis illi variis cogitationibus & confiKis, voluptatis, quae ex mala a&ione caperetur, fenfu obtundendo, animoque dignioribus obleóhtionibus replendo , attentionem a malis ad bona, commodis occafionibus fuppeditandis, transferendo ; ego quidem infi- cias  DISPUTATÏO. j7 •cias ire nolim. Non equidem ignoro efficere poffe hominem , ut bonorum ideae in mente ejus, adeoque & appetitus, fenfim obfcurentur; maiorum autem vivaciores reddantur, m ea fola, quae in praefens grata vel ingrata fint nitendo , nee ih futurum profpiciendo. At quantacunque fit vis hominis, quae certe finita efi:, ad decreta libere formanda , mutanda , eligendumque hoe vel illud; ea tamen vi majore, qualis divina eft, non defiruclo licet homine , impediri, flecli, dirigique poteft. Si enim nos ipfi varias queamus aliorum mentibus cupiditates infpirare, quid hi certiore ïonge ratione Deus, quotrés vellet, id potentiae fuae infinitae interventu efficere poffet? Non dicimus Eum, qui vi divina, cui nullo modo refiftere poffet, a malo eligendo averteretur, pro h\ bero fuae aétionis auctore, qui ob eam laudari mereatur habendum effe: id vero afferimus, Deum, falva hominis natura, poffe eum ad aétiones, quas velit fufcipiendas, impellere ; cum nunquam mens decernat aliquid, quin fubfit caufa quae eam clare, vel obfeure fubit; Deus autem praefentibus quibusvis caufis, alias validiores, opponere femper queat. Imo, ad malas quasvis aftiones, antequam exifterent impediendas, neque femper immediato potentiae divinae interventu opus effet; cum poffet id variis aliis rationibus obtineri, occafionibus maiorum fubtrahendis, ïrritamentis de medio removendis, in iis hominibus circumftantiis ponendis, in quibus deeffent male agendi caufae, vel certe momenta ad bonum impellentia, iis femper praevale- C rent,  j8 D I s p u T A t I o, rent, vinculi, quo anima corpusque eöntinentur ratione, & naturae rerum cum noftra copulatione, ita conflituenda s ut minus ad voluntatem ducendam valerent fenfationes gratae ingrataeque , plus vero fana ratio: quae omnia divinitus effici potuiffe, aut poffe, vix ac. ne vix quidem dubitant , quibus Dei potentia, indolesque humani1 animi perfpecla eft. Licet autem ambigamus (de caufis alio loco dicendis) utrum in mentes non majoribus perfeélionibus inftructas,. quam huraanae, cadat tanta felicitas, ut non ablatoübi virium ufu libero, ab omnibus prorfuspeccatis immunes femper manere poffint: id tamen nullo jure negari poteft,. pleraque eorum. quae homines in fe ad. mittere confueverunt delifta , potuiffe , & poffe variis. modis , quo minus exifterent, impediri: quo folo conceffo, cum praecipuis, quae in perfectiones divinas intenduntur reprehenfionibus locus relinquatur, non video, cur aut nullo, aut certe oppido exiguo optimae caufae commodo, talem hominibus libertatera, fummo Dei im, perio injuriam, arrogandam arbitremur. Ae hpc ipfum eft inprimis, quod me a fequenda ea. fèntentia alieniorem fecit. Quod fi omnibus impiorum hominum reprehenfionibus diluendis fufficeret ; magnis nihilominus difficultatibus non careret. At nee ea laus tribui illi certe poteft. Licet enim concederent calumniatores providentiae, talem effe libertatis, ab tffentia hominis nullo modo feparabilis, qualis afferitur indolenr: neque tamen eo ipfo protinus viótas manus darent, fedhaec, multaque alia ex providentiae defenforibus quaere- rent'.  DISPUTATÏO. Ip rent : Cur Deus eos, quos libertate fua tam improbe ufuros, ut infeliciffimos fe reddituri fint, praeyidit, effi. ciendos duxerit? cur eos, quos fibi, aliifque peftem machinari videt , non de medio tollat , antequam fceleris contagio ad plures perveniret ? cur non plura faltem nafcituris peccatis impedimenta objiciat ? quod facere eum multis modis pofle non negabunt, fi vel effecla religionis a Chriflo promulgatae, majori humani generis partf 'falutaria , perpenderint. Has , aliasque difficultates qui de medio removere velint, eis aliam prorfus ineundam efle viam, facile intellectu eft. Neque in fubtrahenda Deo liberarum a&ionum prae. fcientia magnum ad defendendam divinae voluntatis fanaitatem momentum pofitum eft: id quod ingeniofiffimus Baylius acute fatis vidit monuitque (*). Non jam tir^ geo, in quas anguflia? qui id faciunt fe conjiciant, quam abjede de divina omnium gubernatione fentiant, quam praepofiere Deo fucceffionem temporis affingant. Eumque fecurum in diem vivere, futuri ignarum cenfeant: at fententiam perfeélionibus naturae divinae plurimum detrahentem, repellendis impiorum criminationibus nequaquam fufficere, certo certius efl. Fac enim ne in Deum quidem cadere, ut praefciat quidnam homo libere fit faaurus; at forte non negabis Eum, utpote praefentium entis (*) In fuo Lexico, fub voee Paulieiens, nota T. C 2  ao DISPUTATÏO. tis cujüsque intelïïgentis propenfionum, inclinationum, omniumque rerum circumftantium probe gna'rura, fi non certo, at probabiliter admodum praevidere, plurima fcelera , ni impediantur, brevi in actum esuptura, quae tamen Eum non impedire efl in propatulo. Ponas jam Deum videre afiquem id eonfilh■ capere, ut muitos in focietatem fceleris pertrahat, periculumque effe ne ferpens latius malum non tantum piurimos gravibus criminibus polluat; fed etiam innumeram multitudinem miferiis, ipfosque etiam infontes involvat: vides procul dubio quaeri poffe, cur Deus fuppeditandis, quae facile invenire poffet auxiliis, aut caufis praefentibus quocunque modo dirigendis, non ea mala in herba fuffocanda ducat, quae ipfos etiam fceleris puros fint afflictura, virtutisque incrementa mirum quantum impeditura ? Quam levibus faepe caufis maximi momenti res perficiuntur, exiguisque rerum mutationibus, ingentibus malis, puta bellis, feditionibus, aliisque praevertitur ? quod Deum non quotiescunque poffit, veile facere, nemo efl qui neget. Impedita funt feliciter, impediunturque plurima in dies fcelera< atrociffima; at faepius, fapientiffimis procul dubio de caufis, etiam admittuntur. Impedita eft felici Regni Angliae fato conjuratio pulveraria; at poterat procul dubio non minus provideri, ne triftis ut vulgo dicitur Parifienfis Laniena tot innocentes perderet, totque criminibus occafionem daret. Vidit Deus per tot jam Secula , quot mala horrendum facerrimae Inquifitionis Tribunal procreaverit, quantumque ad propagandas fuperflitiones valuerit; ejus tamen barbariem tu- iit,  D r S P U ï A T 1 O. 2r Hf, & adhucdum videtur ferre. At poterat, quis hoe tfegèi ? variis rationibus Ejus auéloritatem labefaótarey Quaeftoresque errorum Regibus pro merito, exofos reddere. Videt Deus procul omni dubio, in quanta religionis & officiorum ignoratione, & erroribus verfentur etiamnum pleraeque nationes, poffetque earum ruditati va-riis mederi modi's, vei naturalibus vel etiam frtpernatura* ïibus; cum ipfi homines medicam faepe raanum non infelici fucceffu adhibeant; neque tamen alia id facit ratione, quam quae fua natura, perfe&iffima digna videatur. Videt, quam multi ingenio otiöque ad cafliliimam religlonem inpugnandam, animisque omnium, fi poffent, evellendam abutantur; peftilentiiTimos errores diffeminari, Ionge lateque ferpere mentibusque rudiorum, citra omnem fere eorundem culpam infihuari infundique non ignorat,neque tamen ad eos convellendos & extirpandos ea&omnia facit, quae facere poffe videretur. Quae omnia certe firmiffimo argumento effe poffunt, neganda Deo liberarum Actionum praefcientia non itatim Eum a culpa libe- rari De Premontvalii autem fèntentia, utpote na- turae mentium finitarura e. diametro oppofita,. dicere n£ hil attinet. Multo autem abflirdiora funt Manichaeorum, fomnia quibus confutandis vix operae pretium. videtur immorarL Quid enim magis inconfuke temereque dici poteft, quaiiL effe duo rerum principia, unum natura beneficum, maieficum alterum? Quid huic.infulfiffimo commento non di. cam minimam verifimilitudinem conciliare, fed a manife- c 3 ftiffima  ÏS DISPUTATÏO. ftiffima repugnantia illud liberare poffit? Quod fi fit natura aliqua neceffaria, aeterna, immutabilis, fumma intelligentia & potentia praedita, eademque optima, a qua nimirum omnia fint profeéta bona ; quid quaefo efficere potuit, ut altera natura, aeque neceffaria, aeterna, evaderetmala, hoe folo, boni principio contraria? Naturae ne fuae neceffitate fafta eft malefica? Id fi dicas, tolles principium boni, cum quo cum communis ei fit natura neceffaria, immutabilis, potens, intelligens, effentialibus proprietatibus differre ab eo nullo modo poteft. Nihil enim eft in natura neceffaria & immutabili , quin cum ejus effentia neceffaria fit copulatum, omnia per eam certa ratione oportet effe determinata, & definita, cum nihil effe poffit nifi fit omnimode, ut ajunt, determinatunu At forte libera voluntate naturarum aeternarum alteram maleficam fa&am effe dices. Poteftne vero natura intelligentia praedita quidquam veile fine caufis: quae autem poffunt fingi tales, quibus indufta vellet alias naturas intelligentes videre miferas, & praeftare? Nimirum voluntas prorfus arbitraria, ab intelleótu nullo modo pendens, omnino nulla efl ; rationes volendi & decernendi funt cuique naturae, voluntate praeditae, praefentes, quas intelligentia continet. Quas autem poffet fummus intelleétus mali, fine fapientibus caufis inferendi, compleéti, & fuggerere caufas, nemo nifi qui fenfui communi nuncium miferit, dieet. Duo illa Principia, fi quidem a fe mutuo non pendeant, pari intelligentia & potentia polleant neceffe efl. Quod fi enim unum his rebus alterum fu-  DISPUTATÏO. S3 fupernret, quos vellet, Ejus potentiae limites poneret, adeoque ad alterutrius tandem arbitrium omnia redirent' Jam vide, quanta mundus, motusque ejus- fmiti & aequabiles, omniaque rads ordinibus moderata, immutabilique conftantia, quanta admiranda corporum organicorum ftruc'tura, hominisque fabricatio, fapïentiae, & potentiae , naturae rerum Aucloris fpecimina exhibeant. Gum tanta intelligentia & potentia, quanta ipfum mali principium, fi quidem Dei Optimi Maximique confiliis obfiftere poffit, pollere eft neceffe, malitiam & invidianV confiftere nön pofte, talpa caecior fit qui non videat. Ab: ignorantia nimirum , ab erroribus , ab anguftiis intelleclusy a propriae imbecillitatis confcientia oritur pafcens fe maiorum fpeclaculo malignitas, non a fapientia. Peiturbationes animi, vitiorum fontes, in natura maxïmis pollente viribus, fibi fufficiente, eoque beata, locum habere nequeunt. Odium non cadit in Eum, qui non habet cur metuat quemquam; ille folus vult terrere omnes, qui timet omnes; invidia nafcitur ex fenfu inopiae virium, & cupiditate felicitatis alienae. Natura a nulla alia pendens*, & potentiffima, eft etiam beatiffima j cum beatitate autem convenire, & in una fede morari qui pofient, plena acerbitatis malignitas, crudelitas,. & invidia: quibus quorum animi torquentur, fe ipfos miferiores faciunt, quam aJios. Tantum certe abeft, ut fumma talis malignitas, quae vel non provocata nocere veiit, in Naturam magna intelligentia & potentia praeditam cadat , ut ne homines qui. dem, fuae licet imbecillitatis confcios, absque ullis nequi- tiae  14 DISPUTAT I O. tiae prae'müs adduei ad mala aliis inferenda, nee peccare, nifi fpe obtinendorum bonorum, malorumque raetus norint omnes, quibus humana natura non ignota eft. Quae autem quaefo efle queant illa bona, quae principium mali vexandis hominibus aflequi pollet, aut vellet? At, commentum , quod fi a priori fpeétetur, non posfit non Pr0 abfurdiflimo haberi, /; pofleriori confirmari poffe putat Baylius: in quo quidem fallitur vehementer. Quid enim fanis philofophandi regulis magis contranum effequeat, quam obvii cujusque effeótus caufas a peculiarï quopiam principio areeffere? ex afcenfu v. g. aquae in .antlias vacuefaétas, horrorem vacui, ex modo quo creatur & perficitur fanguis vim chylificam zmfanguifieam, invita naturae analogia extundere, & quod ejusdem fnrfuris eft, mala ipfi a neceflario, & independent! mali principio derivare. Equidem ita fentio: fi nulla prorfus ratio perfectiones divinas eum admilfis malis conciljandi nobis praefto effet, aut unquam inveniri poffet; prae. ftaret ignorantiam confiteri, quam monftra & portenta lo.quL Quid vero aliud fecit Baylius, dum exaggeratis, quibus vita humana fit referta malis, quomodo Manichaeus peffimam fuam caufam a pofleriori defendeie poffit, magno eloquentiae apparatu oftendere voluit. Ad principium enim mali aetemum, nee ab ulla re alia pendens asferendum, proferri deberent exempla talium maiorum, quae in fe effent mala, id eft talia, quibus natura noftra nullo bono, falutarique confilio fit expofita; quae nulla prudentia & diligentia poffint evïtari, quae ad nullius entis  DISPUTATÏO. «| fis inteHigentis felicitatem aliquid conferre poffint; nee -voluptatibus mox largiter •coinpenfari, aut etiam in eas converti queant; verbo, quae principium mali neceffarium referant exprimantque : qualia nuspiam gentium terrarumque inveniri mala, vel primo obtutu perfpicitur' Nullum enim eft malum, cum ipfa quidem hominis & rerum natura copulatum, quin in bonum humani Generis ex confiho Dei vergat: nullus inditus inftinólus mortalibus, qui non effet neeeffarius, utilisque. Libertatem ipfam, quam, quia cum felicitatis, turn infelicitatis caufa elfe poteft, ab utroque profe&am effe Principio, abfurde prorfus, Paulicianos loquentes inducens, dicit Baylius, (cum fimplex ejus natura fit, ne cogitatione quidem divifibilis) optimo prorfus mortalibus confilio effe datam evincemus infra, hoe folo nunc addito: quod reétus ejus ufus veris femper homines perfundat voluptatibus, mala autem ex abufu nata poffint emendatione morum, ftatusque melioris, in quem quis fe afferere femper poteft, eum priore comparatione, gaudii plena, compenfari. Certe pius quisque perfruitur iis voluptatibus, in amore Dei, & confidentia in provida Ejus eura, fpeque beatioris iml mortalitatis pofitis; ut fe miferum effe neget. Vides Principium boni effeciffe ■, ut quicunque velint felices effe poffint; mali autem Principium efficere, ut praeterquam qui mereantur infelices fint, nequaquam potuiffe: adeoque tale mali Principium, a Deo non dependens, nullum effe. At plus forte fatis diximus de hoe delirantium fomnio. D Haud  26 D l S P Ü T A T I Q. Haud fcio an eorum, qui mala a Deo aut non omnino , aut vix fatis dependere putant , numero adfcribam eos, qui ejus naturam fola privatione abfolvi, idque nihil aliud effe, quam merum boni defeélum dicentes,. exiftimant omnium optime hoe fe paclo divinae providentiae fanétitati confulere. Cum enim mala in fola boni abfentia ponant, facile intelligi poffe putant, nulla caufae effi* cientis vi opus effe ad ea efficienda , adeoque eorum. originem ad Deum, folorum bonorum, non merae privationis auétorem , nuïlatenus referendam effeo. In ea fuerunt fèntentia plurimi e Scholafticis ita diélis, & ex Cartefii difcipulis. Nee alieni fuerunt ab ea varii diverfarum partium Theologi; optime ita intelligi poffe cenfentes, nee ereationem, nee confèrvationem ad mala pertinere. Nobis cum non liceat longius illi fententiae refellendae immorari, in pauca, quae ad momentum controverfiae fpe* étant conferemus. Efl profeclo malum, quod metaphyficum dicitur, abfentia majoris perfectionis, quo-circa licet dicere illud nee creari, nee confervari. Hoe tamen voluntati divinae acceptum referendum efl, quod entia intelligentia perfectionibus a fe invicem multum differant, viribusque , nee majoribus, quam pollent, quod fieri falva Eorum natura poffet, fint praedita. Malum phyficum, feu caufam fpe&emus, feu naturam, non fola voluptatis abfentia, fed veris motibus, ingratis perceptionibus, & doloribus continetur. Quod autem ad morale malum attinet, illud quidem in aberratione a via felicitatis3 virtutisque pofitum effe, dici aliquo fenfu poteft; at quia  DISPUTATÏO. 27 quia funt in hac aberratïone gradus, qui in meram privationem neutiquam cadunt, plus etiam ejus notioneun involvere efl certiffimum. Non minus fane malae, quam bonae adiones cogitationibus, decretis animi, externisque motibus continentur, & qui decernit impium aliquid & nefarium faciendum, eo ipfo peccat. Diftmaio proinde inter illud , quod reale feu materiale fit in aaionibus, itemque quod formale, quorum illud Deus efficiat, hoe caufa non indigeat, non penitus accurata efl. Licet enim in aaionibus, in externum aliquem adum erumpentibus, id quod materialen, poffit a formali cogitatione diftingui, ipfa tamen culpa in mentis decreto malo haeret; quod quidem vero animi aau, non folo aaionis defeau continetur (nam veile peccatum eft peccare). Caufae vero malae eleclionis licet fint pofitae in ignorantia, erronbus, attentionis negligentia, quae in mera privatione videntur confiftere; nee tamen ex folis limitationibus naturalibus oriri mala moralia, fed potius ex perverfo , non autem folum, ut quidam vellent, intermiffo libertatis ufu, fenfus intimus unumquemque docet. t Excuffis eorum hypothefibus, qui mala divinae potentiae fubtrahunt, progrediendum jam nobis eft ad eorum fententias explorandas, qui in iis admittendis potiores Deo , quam fummis Ejus perfedionibus convenire videatur, partes tribuunt. Qui quidem tanta funt in vanetate, ut alienum a propofito videatur omnium exponere & refellere opiniones erroneas; cum praefertim quae falfa contineant, ad fumma quaedam capita referri non D 2 ilj.  2g D I S P U T A T I O; mcommode poffint. Subtilioribus itaque, quarn utiBortbus, de decretorum divinorum ordine, de mali permiflione vi eorum efficace, id eft tali, ut non potuerit non exoriri; de praedetermittatione aótionmn liberarum, Deoque caufas creatas ita adjuvante, ut cum eis firaul agat, controverfiis, haud immoraturi, omnes, qui actiones humanas fato , a Deo licet definito, tali tamen, cum quo vera libertas, ad hnputationem neceffaria, confiftere nequeat, fubj;ciuntj vel mala quae extiterunt, & exiftent, ita iis, quae Deus quacunque de caufa fcreanda, vel conftituenda duxit, iraplicatum cenfent, ut abeffe non potuerint, quin plünmum ornatui perfectionique mundi, &. gloriae divinae deceffiffet, hunc errorem errare arbitramur. Et fane funt haec ita inter fe connexa, ut pofito uno non poffit removen alterum. Cum enim Deus fine %. quem fibi in condendo mundo propofuit excidëre nulla ratione poffit: fi mala in mundo obvia, praefertim moralia ad gloriam ejüs illuftrandam ita faciant, vel certe cum bonis perfecliones Ejus demonftrantibus tam ar&e copulata fint, ut fine iis gloria divina fatis celebrari non potuerit; efficietur fane, ut tam necefiarium fuerit homines in omnia, quibus vexantur, mala incurrere, quam Deum, fumma potentia praeditum, fines fuos affequi. Omnium autem ingeniöfiffime eam, de permiffione &. origine maiorum, fententiam expofuit, magnaeque probabilitatis fpecie commendare ftuduit Maguus Leibnitius,, ad cujus placita redire aliorum etiam explicationes, malövm originem, cum aptiffiraa gloriae divinae illuftratiorre. co?-  DISPUTATÏO. ï0 copulantes, ex iis, quae Canzius de Providentia & Mali permiffione difputavit, facile intelligi poteft (*). Ejus itaque jam fèntentia panlo accuratius difcutienda eft; quo ea, quae vir fummus ex vero dixit, ab aliis, in quibus rem acu haud tetigic, dignofci queant. His autem fere ea continetur: Deus gravibus, fuaeque naturae perfediftimae convenientiffimis de caufis, ad condendum mundum acceffit. Intelligit autem per mundum , ferkm rerum a prima creatione exiftetitium, durantiumque per omnia feculorum fecula, ut eo vocabub vitam etiam aeternam felicem & infelicem, & quidquid praeter Deum efl, -vel erit, comple&atur. Cum vero plures rerum effe&uumque feries fuerint omnino poffibiles, quibus efficiendis non minus potentia Dei fuffeciffet; ex eo confici pofte putat, Eum non aliam ob caufam hunc mundum, vel hanc rerum omnium feriem , reliquis omnibus praetuliffe, quam quia eam, fuis licet naevis laboiantem, accominodatiorem fuo confilio, plusque boni illis continentem, intellexit. Quo conftituto, facile mala, quae in mundo infunt, eum perfe&ionibus divinis conciliari poffe putat. Licet enim haud neget, fieri potuiffe, ut talem Deus rerum feriem, cui nulla fuiffent implieata mala, conderet: eam tamen hac ipfa, quae divinitus eft con- (*). In Libro de philofopriiae Leib. & Wolf. in Theologia ufu, Traét^» uia Cap. VI. de Providentia &c. D 3  3o DISPUTATÏO. conftituta, finibus fuis affequendis minus fuiffe accommodatam, eoque fummo jure ei pofthabitam, cenfet. Sibi itaque Deum, & fuae gloriae debuiffe putat, ut hanc folam optimam ex reliquis omnibus eligeret, & efficeret, quod nifeciffet, minus bonum majori praeferendo, fummae fapientiae convenienter haud egiffet. Reftat, ut, cur Viro, cujus merita non ignoramus, haud penitus affentiamur, paucis exponamus. Primo quidem, mundi vocabulo minus accurate totam rerum omnium, ipfarumque liberarum actionum feriem, eomplexum effe Leibnitium judicamus: cum fenfus communis doceat, effeéla rerum fortui ta, feu contwgentia^ talia effe, ut iis licet immutatis, aut alio modo fe habentibus j res tamen eadem maneat. Quis, verbi gratia, neget eundem me fuiffe manfurum, etiam-fi hoe fcribendi labore fuperfediffeim? quis concedere poffit, omnia quae in mundo funt & accidunt, ita cum ejus effentia connexa effe, ut vel minimo eorum fublato, alius mundi notionem haberemus ? Id vero efl modos, vel accidentia, cum attributis confundere, cum res quaelibet haec fit & non alia per effentiam , & connexas cum ea proprietates, non per modos, quos adeffe vel abeffe poffe, mutarique in horas, ita ut res, cui infunt, eadem maneat, in vulgus notum efl. Mundus profecto, quamvis optimus, finitus tamen efl; rei autem finitae cuique neceffe efl aliquos ineffe modos, qui abeffe, falva re ipfa, mutarique poffint: ex quo confequitur, ut multa accidere in mundo oporteat talia, quae fi minus acciderent, hic nihilo- mi-  DISPUT- ATI O.' 3r minus, qui conditus efl, maneret mundus. Nimirum adeffentiam mundi pertinent, variae ejus partes ordo' quo illae continentur, leges motus, & eae quae'entibusintelligentibus funt datae, cum natura eorundem, & quidquid eft divinftus conftitutum : iis enim immutatis ahum exonturum mundum intelligimus. At liberae hominum,. aliarumque naturarum a&iones, in modis hujus creati mundi funt habendae, cum aliter falvis iis, quae Deus fecit, ordinavitque, fieri potuiffent. Licet autem mutile videatur de vi definicionis alicujus difputare, cum liberum fit cuique terminis, quibus utitur, eum fenfum fubjicere, qui commodiffimus videatur: eft tamen cur illam Leibnitianam carpendam putemus. Solo enim incerto, diverfoque vocis mundi fignificatu, nititur celebre, quo hanc rerum omnium feriem ege optimam demonftrare voluit, argumentum. Nam licet faeile quisque dederit , Deum optimum femper eligere, dignaque fua natura perfecliffima ratione agere: negaverint tamen multi , mala quae in mundo infunt moralia,. ab Ejus eleétione efie arceffenda, vel a Deo au&ore profeóra, quamvis Eum effeciffe hoe univerfum nihil dubitent. Mala quippe in vitiis pofita non fuiffe eleóto, ereatoque mundo ita involuta, ut abeffe non potuerint;. fed perverfo libertatis ufu, quem penes hominem erat praecavere, exorta effe dicent. Praevidit fane Deus, quis hoe neget? extitura culpa entium intelligentium multa crimina, eaque non impedienda duxit iis rationibus, quifrus folis poterat illis praecaveri. At ex eo non efficitur, ut  3a DISPUTATÏO. ut liberae aftiönes, ipfaque peccata eo modo ad Deum auCtorem fint referenda, quo res aliae, ab Eo conftitutae, quod fumendum fuit Leibnitio, fi quidem rede concluferit. . Deinde nihil mihi videtur evidentius, quam fèntentia Leibnitiana tolli eam libertatem, quam inelfe in hominibus fenfus communis teltimonio eonfirmatur. Eft quidem multum a multis difceptatus de libertatis moralis natura locus: licebit tamen nobis etiam caput controverfiae attingere. Non de Divina quaeritur libertate, vel de ea quae beatis mentibus dono Dei, vel contraóto bene agendi habitu, hoe jam affequutis, ut peccare nequeant, fit tribuenda; fed de ea, quae in hoe rerum ftatu in hominem «adat; feu ut controverfias de hereditana depravatione evitemus, qua integer adhuc vitae homo inftruaus fuit. Certum autem eft Eum peccaviffe, adeoque nulla neceffitate bono femper eligendo adftriclum fuiffe. At neque, falvafumma, quaDeus in adminiftrando mundo yerfatur fanaitate, dici poteft hominem ulla neceffitate, licet non bruta , fed cum .intelligentia conjunfta, tali tamen, cui fuperandae impar fuerit, fuccubuiffe peccandi libidini: quod tamen tacitefumitur a Leibnitio, pomturque. Fac enim mundo a Deo eleao & creato, ordinique rerum vi divina.conftituto, naturali omnium, quae accidere poffunt, colligatione, ita inferta intextaque fuiffe vitia, ut non potuerint definito tempore non exoriri, caufis eorundem in natura rerum atque. mundo inclufis, intelliges procul dubio non magis fuiffe penes hominem non pecca- te,  DISPUT ATÏO; 33 re, non errare, a culpa fceleris immunem fe praeftare, quam impemïe quominus Deus mundum confilio fuo ac' commodatiffimum eligeret, conderetque. Habuerit fané Ille potentiam phyficam non peccandi, cum tamen ea uti, antecedentibus, nee in fuo arbitrio pofitis caufis, ad malum bono praeferendum duótus, non potuerit: non video quo jure pro auótore miferiarum, in quas ita incidit, ut falva creatione hujus mundi non incidere non potuerit, habeatur. Audiamus Canzium ita fententiam Leibnitii propugnantem. (*) Aut dignior fuit rerum feries (mundus) in quo peceatum declinandi motiva pro intelligentibus creatis fortiora erant: aut feries illa praeftantiorfuit, in qua erant, ut inpraefenti fiebat, non fortiora. Si illud Deus pofterioris generis feriem condendo indigne fecit, quod eft impium : fi pofterius, habent recentiores quod volunt. Ecce tibi colifitentem reura. Quid enim eft culpam peccatorum ab homine amoliri, fi hoe non eft ? Quod enim fortiora fuerint in ferie rerum, a Deo aliis omnibus antelata, momenta hominem adpeceandum impellentia , quam contraria, id illi vitio verti nequit, utpote qui ejus auétor non fuiffet; fed nee ulló jure culpari eo poteft , quod fortioribus agendi rationibus ceflerit, cum aliter agere, falva fua natura, ex ea fèntentia prorfus non potuerit. Quae itaque ulla vel in Ada- (*) Libro Capiteque citatis pag. 30ƒ. E  34 .DISPUT ATI 0; Adamo, vel quocunque alio homine haeret culpa? Ih ferie rerum a Deo reliquis antelata inclufum, caufisque antecedentibus definitum erat,. ut fceleftus^ Ravaillacius optimum Regem de medio tolleret; nee. magis penes Eum erat a tanto crimine fibi praecavere, quam ne omnia , ipfaeque liberae aclaones caufis antepoutis fierent impedire: vel mundum a.Deo ele&um ,. deteriorem, intermittenda aótione peffima., redderc Naturalis. enim omnium, , quae in mundo optimo accidere poffunt colligatiocaufaeque jam inde a condito mundo caufas ferentes, prohibuerunt, quo minus quidquam fecus caderet, atque cecidit; cum praefens. femper. fit gravidum futuro,: ex mente Leibnitii, & quisque mundi.flatus cum liberis aclionibus oriatur ex antecedentibus omnibus,,caufisque: antegreffis, nee. in hominum arbitrio pofitis;, ita ut non 0 fit in noftra poteftate,.ut aliter vel liberae aótiones eveniant; nifi. peffimo vocabulorum abüfu. fieri. hominum opera poffe dicas ,3 ut alius- diverfusque ab Eo, quem> Deus eligendum & condendum -dix.it,. oriatur mundus. At dices ,,, Deum liberas aftiones praevidiffe tanquam liberas, (cum intelle&us rerum, quas comple&itur, naturam haud mutet) talemque, qualem viderit effeétuum inter fe connexorum 'feriem efficiendam decreviffe. Satis quidem hoe. ad tenebras. multis, non omnia ad vivum refecare folitis , offundendas paruin autem ad caufam defendendam. Piimo enim, tacite fumis, id quod non dederiat alii,. Deum. non minus aétiones liberas, quam alias, effecuTe. Deinde ponis actiones feriei eleclae imr.  DISPUTATÏO. 35 -implicatas-, praevideri potuifle velut liberas ; id quod non iujuria negandum ducimus. Quod fi enim viderit Deus, in mundo condendo momenta homines ad peccanduin impellentia fortiora futura contrariis; nee etiam ignoraverit, fieri per eorum naturam prorfus non pofle, quin valentioribus potius ducerentur dicernendi rationibus, quam debilioribus: non video certe, qui eos pro liberis fuorum criminum audoribus, hoe nimirum fenfu, ut penes eos foret ea evitare , habendos duxerit. Praevidit fane Deus homines peccaturos; ita tamen hoe vidit, ut fua eos culpa facile evitabili, non autem naturae fuae neceffitate, caufarumque in fua poteflate haud poficarum impulfione, id faduros perfpexerit. At , fumit femper Leibnitius, & qui Eumfequuntur, pofitis iis, quae Deus fecit & conllituit, poni has praecife, quae ab entibus intelligemibus fufcipiantur adiones, nee alias; tantamqueearum, cum antecedentibus feriei rerum, a Deo effedarum, partibus efle copulationera, ut nulla tolli posfit, quin eo ipfo divinitus conftituta rerum feries tolleretur, quod ipfum fatalem peccandi neceffitatem inducere, evidentüTmium eft. Proficifcantur fane peccata ab ignorantia, errore in judiciis, fegnitia attendendi, deliberandique, & perturbationibus: fi tamen haec ipfa caufis antecedentibus definita jam fint, (neque enim vel attendere hoinini deliberareque erit integrum, nifi valentiores id faciendi coagmentatio rerum fuppeditet rationes, nee omittere foedam quamlibet adionem, nifi fortiora praefto Jint omittendi, quam fufcipiendi momenta, quae non E a adefle  30* DISPUTATÏO. adeffe illis, qui peceent , cenfent Leibnitiani) ab humanis aótionibus vera neceffitas, cum qua ea libertas, quae fola imputationem moralem juflam facit, confiftere nequeat, removeri neutiquam poterit. Quae autem ex decretorum divinorum efficacia ad roborandam hanc fententiam ducuntur argumenta, cum ad rem vix facere videantur, taciti praeterimus. Denique placita Leibnitii hanc vel maximam habere videntur difficultatem, quod gloriam divinam ex cognitione perfeótiilimae Ejus naturae arceffendam, & fummam quae in mundum cadere poteft pulcritudinem, a turpiffimis quibusvis flagitiis dependentem , vel certe eum iis copulatam faciant. Injurius firn fummo Viro, fi bono Eum confilio fuam expofuiffe fententiam negemt at certe ad confequentias ejus parum videtur attendiffe, Quod fi enim mundo optimo, foli fapientia Dei digno,. omnia quae in eo accidere poffunt ita fint inferta, ut ne minimum quidem Eorum , falva Dei gloria , maximaque Univerfi elegantia abeffe potuerit: eflicitur profeéto, ut nefanda quaeque fcelera ad perfectiones divinas demonftrandas, mundoque fummam ? cujus capax fit perfe&ionem conciliandam non minus neceffaria fuiffe, videantur, quam generofae quaelibet dignitatique fapientum convenientes aétiones. Id vero durum aliquid, ne amplius quid dicam, fonare, nemo eft quin fentiat. Haud equidem ignoro , fententiae illius Patronos hoe feu incommodum , feu manifeftum abfurdum , variis modis palliare, dicereque v. g. Deum fola veile bona, eoque mun-  DISPUTATÏO. 37 mundum , in quo colleótis in fummam omnibus bonis* demptisque malis 'cun&is, maximus bonorum numerus fiat refiduus, elegiffe: verum enimvero cum mala ipfa moralia cum bonis, quae Deus per fummam fapientiam non potuit non veile , tam ar&o vinculo colligata effe cenfeant, ut ab iis divelli nulla ratione poffint; non video fane quo jure Deum fnala fuiffe afpernatum queant dicere; praefèrtim cum eorum caufas in mundo divinitus conftituto inclufas effe fateantur. Taceo ex ea hypothefi confequi, omnia quae accidunt, ea necefïitate evenire,, qua Deus fit fapientiffunus, adeoque prorfus maxima. Hae autem non contemnendae fane difficultates, ex eo imprimis videntur effe ortae, quod Vir fumraus non fatis perpenderit a&iones hominum a Dei a&ionibus effe diftinguendas, illasque non a Dei ele&ione, fed a libertatis abufu non impedito,. arceffendas. Agit fane Deus femper rationibus fuae naturae perfeétiffimae convenientiffimis. At , cum creatis fapientiffimis de caufisEntibus libertate praeditis, hujusque ufu illis non ablato,, variae ab iis fufcipi potueriut adtiones, qua bonae qua malae, haud quidem ad fummam mundo perfèclionem eonciliandam fuiffe neceffarium cenfeo, ut ita prorfus agerent, ac egerunt: at Deum fapienti fua gubernatione efficere, ut non obfhntibus quae fubinde perpetrantur criminibus,mundus tamen finibus fuis accommodatus maneat, nihil dubito. Non audeo quidem dicere, foedis- ' fima impiorum hominum flagitia ita iis, quae Deuscon* E 3 iï>  S8 D I S P U T A T I O. ftituenda duxit, efle involuta , ut nifi accidiflènt, nee gloria divina fatis illuflrari, nee fummae mundi perfeclioni locus relinqui potuiflet: id vero facile intelligo, eadem nihil impedire , quominus Deus fapientiffima omnium , quae funt & accidunt, gubernatione, fines, quos in mundo propofitos habuit, aflequatur; mundumque illuftrandae fuae gloriae accommodatum praeftet. Atque hoe fenfu, fi quis velit mundum hunc optimum appellare, cum eo de verbis folis difputare nolo: modo agnofcat Dei perfectiones cerni divinis aétioaibus non humanis; nullique inevitabili .peccandi aeceffitati homines adftringat. Sed juvabit ea omnia , quae nobis feu in Lefbnitii., feu in alia quacunque ab ea non multum abludente fèntentia , displiceant, generatim cornpleóti. Primum igitur omnes eos in errore -verfari arbitramur, qui maiorum , praefertim moralium, cum iis, quae Deus quacunque de caufa conftituenda duxit, copülationem neceflariam faciunt; cum tot in natura hominis, & providentiae confiliis, quae nonnunquam intelligere datur nobis, furnmae divinae fanétitatis , vitia afpernantis , prohibentis, omnique ratione, qua per fapientiam licet, impedientis, veftigia occurrant, ut dubitare nequeamus, nullo modo eorum originem ad Deum auélorem efle referendam. Deinde nee illis polfumus aflentiri, qui majorem Deum in vitiis admittendis , vel non impediendis fuae gloriae, ■epam felicitatis rerum creatarum -habuifle rationem cen- ient9  D I S P U T A T I a $9- fènt, vel certe infinuare videntur; cura haec divelli a fe nee poffint, nee debeant.. Ad haec, eo3 etiam aberrare a veritate nihil dubitamus,, quicunque vel folam vel praecipuam non excluforum maiorum caufam eam effe perhibent, ut ex iis, ad fines optimos admirabilibus rationibus dirigendis, maxima ad Deum gloria redundaret. Licet enim perfectiones divinas in gubernatione omnium,, ipforumque maiorum clariffime elucere, impium fit negare: nifi tamen permiffionem eorum jufto efficaciorem, &eodém fere. cum effeaione redeuntem reliraus afferere,» fateainur necefTe eft, Deum malis in fceleribus pofitis, ad edenda fuarum perfëaionum fpecimina neutiquam indiguiffë.. Pöftremo autem reprehenfiones accufatorum Providentiae eos repellere non poffe contëndimus, quicunque vera libertatis natura ignorata, eam verbis ponunt, re autem vera tolfunt. Quod frenim vera libertas, quam hominibus falutari confilio efle- datam, infra demonftrabimus, cum certa dèterminatione feu ad bonum s feu ad'malum, confiftere - quiret; nee quidquam vel de pretio bonarum adionum, vel felicitate entium intelligentium definitadivinitus bene,femper agendi neceffitas dè traheret, id quod multi putant;.haec inter fe conciliari vix poffent : Dëum, qui fumma fit bonitate, ut non poffit rebus creatis non optime confulere, fumma porfo potentia, ut queat quidquid veilt effeaui dare, eundem hominem non talem fecifle , qui bonum malö naturae fuae neceffitate praeferret'; nee talem rerum ordinem, ac^veluti conjugationem effeftutim omnium efièeiffe, Sb  40 DISPUTATÏO. momenta ad bonum flectentia, momentis ad malum'ira'< pellentibus necelTario fortiora effent. Conviétis gravioribus, circa originem mali, multoruin 'erroribus, viam nobis ad veram , de diffleili hac quaeftiohe fententiam in medio ponendam, idoneisque argumentis flabiliendam, munivimus: quam proinde fequen'tibus enunciationibus complexara, exponeraus: Deus fapientiffimus & potentiffimus, nullius rei indigus, fibique folus fufficiens, non fua ut fieret beatior, fed rerum aliarum , inprimisque entium intelligentium caufa mundum condidit. Cum vero omnes Univerfi partes manifefliffima divinarum Ejus perfeétionum fpecimina exhibeant : haud difficulter efficitur, Eum creandi mundi confilium cepiffe propterea, ut perfeétionibus fuis demonflrandis & illuftrandis, naturis intelligentia praeditis viam felicitatis patefaceret. Quaeftionem autem: utrum Deus in decernenda mundi r effedlione fuam magis gloriam , vel felicitatem rerum aliarum fpeétaverit, haud magni momenti arbitramur: cum haec quidem a fe divelü neutiquam poffint, gloriaque divina vel maxime fummae bonitatis fpeciminibus illuftretur. Fieri autem non potuit, quin Deus fini quem fibi propofuerat convenienter aclurus, crearet non tantum res corporeas, fed etiam alias, fenfu ac praefertim intelligentia inftructas, easdemque variis virium , perfecfiouumque effentialium gradibus a fe invicem differentes. In  DISPUTATÏO. 4I In continu* autem, nullibiqüe interrupta variorum entium intelligentiurn, fimilia & communia, nee minus & pecuhana, fibiquc foli propria habentium fcak vel catena, locus etiam, fapientiilimis de caufis, dandus erat homim, animacorporeque conltanti; qui iaftinétibiia non minus, quam ratione duceretur, fenfuum inftrumentis ad cognofcendam rerum naturam uteretur; & altera fui parte mundo corporeo efiet adftridus, altera in magnam veluti entium intelligentiüm civitatem adferiptus. QuaIe3 naturas plures etiam in univerfo praeter hominem efie non improbabiie eft. In primis autem dignum fumma Dei fapientia, & bonitate'erat, creatis entibus intelligentibus, facultate actiones in potefiate fua pofitas pro lubitu fufcipiendi praeditis, talem etiam rerum ordinem omniumque inter fe copulationera conftituere, ut redo virium fuarum ufu, ad fummam, cujus capaces efient, felicitatem pervenire posfent: faciebatque plurimum tam ad elegantiam mundi quam ad felicitatem entium intelligentiae •, rationis «Sc' libertatis diverfis viribus pollentium, ut inlitis fibi facultatibus fuo judicio & arbitrio, ad fe beatos praèftandos uti, permitterentur; nee vel caufarum ex fe nexarum impulfu infuperabiii, vel vi divina potemiffima, ad certas femper aétiones committendas, "aliasque omittendas" determinarentur; fed potius occafiones etiam illis laudem liberae obedientiae, omnium jucundiflimam , labore, & mduftria veluti merendi, fuppeditarentur. Licet autem praeviderit Deus, futurum ea ratione F efle,  4i D l S P U T A T I O. elTe, ut malum morale tam in. orbe terrarum, quam in aliis etiam forte mundi partibus aliquando exoriatur; imo etiam. ob connexionem variarum inter fe rerum,. fapientiffimis de caufis conftitutam, culpaque entiimi intelligentiüm majori, minorique, latius propagetur: neque- tamen vel fua natura perfeéWima dignum, vel finibus-,. quos in condendo mundo fpedavit, felicitatique rerum creatarum accommodatum duxit, mala ex perverfo virium ufu nafcitura omnia, vel. immediato fuae potentiae interventu , perpetuisque miraculis impedire, vel aliter conftituenda rerum natura, hominisque, & legibus omnibus, quibus mundus fummae fapientiae convenienter regeretur, abdicandis & abrogandis efficere, ut entibus intelligentibus occafiones reclo virium ufu maxima bona obtinendi, abufuque in varia mala incurrendi fubtraherentur, libertasque a neceffitate immunis eisdem auferretur. Nee tamen eft quod queramur fuo folum judicio, & libidini hominem efle permiffum, ab omnique auxilii divini fpe dereliftum. Beus enim fèlicitatis noftrae cupi^ diffimus tot malis obftacula femper objicit, quot per fummam fapientiam poteft ; momenta ad bonas acttones impellentia auget , imminuitque contraria , tam admirabili naturalium caufarum direaione, quam etiam, cum interefle humani. generis videt, viribus fupernaturalibus , efficitque, ut non obftantibus iis, quae vix jam, ac ne vix quidem, in hoe rerum noftrarum ftatuevitari queunt, ■vitiis, quisque, fi noüt fibi deefle, felix evadere poffit. * Prae-  DISPUTATÏO. 4S Praefertim autem luculentifllma fuarum perfeclionum edit fpecimina, in gubernatione omnium quae accidunt, ipforumque maiorum moralium. Efficit enim rationibus nunquam fatis admirandis, ut nefanda quaeque crimina perfectioni mundi gloriaeque divinae, quantumvis fua natura repugnantia, ad fupremum creationis finem collineent , omniaque illa, quae in" mundo accidunt, ad publicum immenfae Dei Civitatis bonum referantur. Manet proinde mundus, fceleribus entium intelIigeEtium nequidquam obftantibus, perfe&ionibus divinis demonftrandis, & agnofcendis, rebusque creatis, ad fummum fèlicitatis gradum evehendis accommodatiffimus; longe quidem accommodatior, quanffi Deo aliam adminiftrandi mundi rationem fequi, ufumque virium liberum impedire placuiffet. At idem tarnen non minus perfeélus, confiliisque divinis attemperatus fuilTet manfurus, fi entia intelligentia melius fuis viribus uti voluifient: quod facere falvo rerum ordine, a Deo conftituto, po•tuifient. Non minus autem fapienter verfatur Providentia divina, in phyficis etiam malis ad optimos fines dirigendis. Eorum quidem nonnulla cum natura rerum, hominisque, & praefenti ftatu copulata talia funt, ut fine illis plurimum de fumma bonorum, quae obnnere datur, fuilTet deceiTurum. Alia etiam, quae vel aperverfovirium ufu, vel malitia aliorum, aut quibuscunque caufis, in noftra poteftate hand pofitis oriuntur, fapientiffimo Patris op- F 2 ti-  44 DISPUTATÏO. timi, ad noftram felicitatem, publicumque Civitatis fuae bonum omnia , quae accidunt, referentis,. coiifilio immittuntur. Fatendum tamen ell, gubernationis divinae fapientiam non poiTe a reprehenfionibus impioruin hominum fatis vindiearï, fi nulla mortalium gener-i fpes beatioris immortalitatis affulgeret. At vel ex eo, quod fecus non tanta in regendis hominibus , quanta in adminiftratione reliquarum mundi partium fapientia eluceret, quisque mentis fmus recle conclüferit, .morte non abrumpi filum fèlicitatis humanae , fed novam potius Ejus periodum aperiri. Quo conftituto, facile intelligitur dignifüV mum fumma benignitate & fapientia effe, in gubernandis hominibus, & diftribuendis bonis aut malis hujus vitae , beatae immortalitatis refpcétura habere, adeoque adverfos cafus, quibus eo fine mortales divinitus exponuntur, ut vel fempiternae fèlicitatis compotes reddantur, vel etiam eorum interventu fumma voluptatum, quibus aeternura perfruituri funt, augeatur, Providentiae optime nobis confulentis argumenta effe: cum breve hujus vitae fpatium, in comparatione aevi fempiterni,. fit nihili ducendum. Nihil itaque eft in divinis confiliis, quin faluti noftrae perfecüonique univerfi fit accommodatiffimum, feu ante praevifionem maiorum, vel potius fine refpeclu eorum; feu poft praevifionem veluti exorkuri peccati eadem fpectare velimus. Licet enim non ignoremus in decreta Dei fueceffionem temporis haud cadere; cum tamen fit ali-  DISPU TATÏO. 45 aliquis eorum ordo maxime naturafe, rerum ipfarum matuae connexioni, noftraeque intelligendi rationi accommodatiffimus: nihil nos contra, leges philofophandi peccare arbitramur, fi haec duo , quid Deus facere decreverit, nullo mali in aélura'erupturi. refpedu. habito,. quid poftea, praevifis veluti vitiis,. a fe invicem diftinguamus. Dacrevit autem Deus condere hominem,. ut de aliis entibus intelligentibus nunc taceamus, tali natura praeditum,. quam fi fequeretur ad vivendum ducem, feliciffimus evaderet, Eam rerum inter iè copulationem, & ordinem conftituendum duxit,, ut plurimis, iisdemque fortilfimis momentis ad bene agendum incitaretur. Neque tamen id voluit, ut nulla aut oppido exigua obedientiae effet Jaus, adeoque nee res, quarum ufus moderatus. bonus, abufus malus effet , a mundo excludendas ,• vel omnes peccandi occafiones fubtrahendas duxit-, ld nimirum voluit, ut fuaviffimarum reétoque virium ufu parabilium voluptatum caufae cuique praefto effent, non nifi culpa., facile evitabili, in poenitentiae occafiones convertendae. Praevifo vero malo morali exorkuro, vel fi mavis refpeéhi ejus habito, natura fua perfeétiflima dignius efie intellexit providere, ut iis non obftantibus, nee hominibus deforent occafiones & fubfidia, maximam deftinatam felicitatem, fi fibi deeffe nollent, alfequendi; & mundo fua veluti, fapientiffima gubernatione, reftitueretur perfeéh'o.; malaque variis bonis vel compenfarentur, vel etiam in ea converterentur: quam auferendis hominibus liberaal praeftandi obedientiam occafionibus, fummam bonorum F 3 im-  4S DISPUTATÏO. ïmminuere efFicereque ut muridus fuis confiliis minus refpondeat. Expofitam a nobis de caufis admiiTi, vel non impedita mali fententiam, idoneis jam argumentis confirmaturi , eundum per fingula, quae fumpfimus, vel pofuimus, elfe ducimus, demonflrandumque divinam mundum, ipfaque entia intelligentia adminiltrandi rationem, cum perfeétiffima natura non pugnare, fed potius fummae benignitati, & fapientiae accommodstiffimam elfe. Ac illud quidem facile intelligitur, non effe contra naturam Dei perfeéliffimam, res variis perfeótionibus viribusque praeditas effeciffe. Res enim quaecunque creatae funt aliqua ratione femper neeeffario imperfeélae, êo quod finitae funt, nee queunt unquam ad fummum illud perfeclionis fuae faftigium afcendere , quin altius progredi poffmt ; quae eorum imperfeótio originaria, a natura infeparabilis, nee felicitati quidquam officiens, ne mali quidem nomine appellanda efl. At neque in malis certe habendum efl, quod in mundo oceurrant res variae, diverfis prorfus perfeétionibus , viribusque inftrutfae, Operis enim divini pulcritudo fummam rerum, cujuscunque generis & formae, diverfitatem exigebat , absque grata varietate , eademque in multis confentanea nequaquam intelligenda; quae etiam ad augendam entium intelligentiüm felicitatem faciebat. Quis verbi gratia negare aufit, interfuiffe vel maxime mentium creatarum, ut tot  DISPUTATÏO. 47 tot in univerfo Soles-,, Planetaeque conderentur, certisque res coeleftes terreftresque legibus jubjicerentur aptiffimani perfeótionum Dei contemplandarurn materiam fuppeditaturis. At creatis- eorporibusdiverfis raajoribus minoribusque ;, dignum etiam Deo erat fuis illa incolis attribuerecum nihil in natura rerum fterile incultumque, nihil, quod nulli animato receptaculum praebere poffit, efle conveniat. Debebant autem tales quibusque eorporibus inco» lae dari, qui & commodam habitationem , & res ad vi«ftum neeeffarias invenire poflent. Jpfa itaque eorporum diverfitas, ad ornatum mundi perquam neceflaria , creationem varii generis animantium expofcebat. Nee fane indignumDeo erat varia animantium fenfu praeditorum, ac rationis expertium genera condere: cum illa occupent uni. verfi loca fecus fterilia & ineulta futura;. nihilque fummae fapientiae magis congruat , quam efficere, ut res quaelibet omnes eos ufus praebeant, quos per naturam poffunt. Praeterea rerum illarum, fentiendl inftrumentis inftructarum, contemplatioentibus intelligentibus varia modo utilis effe poteft; ut de magnis , quas exbelluis eapiunt, utilitatibus taceamus. Nihil proinde copia rerum viliorum, in mundo obviarum , de perfeélione ejus detrahit ; modo felicitati digniorum entium nihil obftet p, quod caufam effe fapienti naturae eonfilio , certum eft. In primis autem naturae intelligentiae & rationis parnV eipes, & non tranfitoriarum folum voluptatum , fed etiam perpetuae capaces, ab univerfo excludi non poterant: in' earumque ferie locum etiam hominum generi dari oporte, bat.  48 DISPUTATÏO. bat. Nam fecus defuiffet elegantiae mundi plurimum; cum maxima, quae in univerfum cadere poffit, perfeótio, cernatur varietate rerum maxima. Sane in continua rerum , perfeótionum viriumque gradibus a fe differentium, catena , vel gradatione, non minimam elegantiae mundi partem effe pofitam, in confeifo eft; nihilque majorem naturae rerum videtur eonciliare pulcritudinera, quam mediae illae formae, veljpecies, quarum natura, ex diverfi generis rerum naturis veluti conflata & concreta eft; ut hominis ipfius, qui parte altera mortali, altera immortali conftat , mediusque inter belluas, & mentes concretionis expertes, oppofitas in fe naturas veluti compleétitur, conjungitque. Jmo fumma Dei fapientia videtur exegiffe, ut tot entium diverforum genera in univerfo occurrerent, quot variis proprietatum viriumque combinationibus, & temperationibus poffibilibus exoriri poterant: cum fecus hiatum in operibus Dei admitti, continuamque rerum perfeétionUm viriumque gradibus differentium, concatenationem interrumpi, magno ornatus mundi detrimento, oportuiffet. Terra profeéto in Syftemate mundi fapientiffimis de caufis locum förtita erat; eam vero folis animantium rationis experdum, ufibus deftinari fummae fapientiae conveniens haud erat; quae potius magnificentiam in finibus parfimonia mediorum affequitur, efficitque, ut res omnibus inferviant ufibus, quibus poffunt. • Tanto autem minus poterat ab univerfo excludi homo; quod is non fibi foli fit natus, fed eo confilio a naturae Kruin Auctore faétus, ut ex ejus fe perficiendi ftudio & di-  DISPUTATÏO. 49 irlligentia, aétionibusque, aliae etiam perfectiores mentes voluptatem caperent, quae contemplandis, admirandisque divinis operibus occupantur. Nee habet homo quod queratur fortem fuam nonomnium praeftantiffimam. Si enim in feala entium intelligentiüm locus homini fuit dandus, quod vicimus, nee praetextus hujus querelae tolli poterat; quam tamen effe injuftiffimam fponte patet. Horainis enim , prouti & aliarum rerum, intelligentia praeditarum, inilindus & appetitus natura infiti, ita ejus ftatui, conditioni, viriumque magnitudini funt attemperati, ut nunquam ejus mentem, nifi jam vitiis depravatara, fubire queat injufta alienae perfectionis cupiditas. Et cur quaefo fubiret? Sentit is fuas vires fe continuo perficere poffe, nullumque fèlicitatis, quae quidem intelligentiam ejus non fuperet, metam tam a fe remotam effe, quin eam continuato curfu contingere queat. Imo tantum abeft ut invideat perfe&ioribus entibus intelligentibus naturae exceüentiam, ut potius eorum contemplatione fuam etiam felicitatem augeri agnofcat; cum quidquid ad elegantiam mundi faciat, id fibi etiam voluptati effe fentiat. Dei enim perfectiones ex iis, quae rebus creatiseximia tributa funt, optime cognofcuntur, nee poteft non quisque bene animatus fibi gratulari fe, cum mentibus praecellentifïimis eidem magnae Dei Civitati, imo Familiae adferiptum effe , bonumque publicum pro virili promovere: cum praefertim dulciffima rerum caritas, ita omnes inter fe ftnetos colliget, & devinciat, ut quidquid uni obtingit G boni s  5o DISPUTATÏO. boni, pro publico tam univerforura, quam proprio fingulorum bono jure habeatur. Praefertim autem non effe , cur non optime hominum generi coniultum effe putemus, ex eo intelligitur, quod quidquid ad naturam ejus, copulationemque cum rebus aliis pertinet , in fe fit bonum, incommodumque ita illi aliquod adhaereat, ut primo obtutu videri poffit malum ad primarium, quem Deus in fabricatione hominis fpectavitfinem, neutiquam facere. Vinculum enim quod animae cum corpore intercedit, eo confilio conftitutum eft, ut tota rerum natura ad incrementa fèlicitatis humanae conlentiret, iisque homines bonis frui poffent, quae liberaliter ipfis offeruntur. Quod fenfationum aliae fint gratae, ingratae aliae, id ipfum naturae, noftrae faluti incolumitatique profpicientis, argumentum eft. Quod corpora noftra haud ita fint dura & munita, ut nonnullorum brutorura, eo fine factum eft,, ut ne omnis illa fuavitas, quae ex taélione plurima maximaque percipitur,. periret. Delicatiora, eoque & fragiliora, quam illa brutorum, noftra fentiendi inftrumenta, ad hauriendas voluptates fuaviffimas , &. innocentiiTimas , quarum bruta capacia non fint, valere , nemo eft qui ignoret. Si minor effet vis appetituum fenfitivorum maximis obleétetionibus privaremur. Exiftunt quidem ex eorum vehementia commotiones animi , vel affe&us , quos tarnen ipfos, quoad funt naturales , nee noftro vitio depravati^ effe neceffarios , & magno ad res homine dignas perfidendas incitamento y & adjumento, ignarus fit humanae  DISPUTATÏO. SI indolis, qui nefciat. Nulli homo natura fua efl obnoxius affeélui, cujus utilitas evidenter nequeat demonftrari. Quid, quod certam inter commotionum animi intenfionem, & nobiliorum mentis facultatum vires, intercedere connexionem , experientia doceat V ita ut major eorum debilitas intelligentiae etiam, rationisque excellentiam imminueret, ipfamque homini humanitatem eriperet. Jpfi inflinétus natura nobis ingenerati, infitum, v. g. fèlicitatis defiderium, amor confociationis, atque communitatis, innatus benevolentiae ftimulus, multis argumentis a Philofophis magni nominis affertus, perfpieiendae cognofcendaeque rerum naturae cupiditas , honoris affequendi, placendique aliis ftudium, ex quo pudor etiam exiftit, aliique, tantum abeft ut cum felicitate noftra pugnent, ut potius fine illis ne confiftere quidem natura humana poffet. Addunt illi rationi fanae vires, ad egregia homines impellunt facinora , faciuntque ut eorum, quae fibi expeditura, vel nocitura fint, confeftim admoneantur. Haud quidem negandum, infidos eos nonnunquam fieri duces, at quis non videat, noftra id accidere, non naturae culpa? Feruntur ii femper ad bonum aliquod obtinendum, malumque removendum; at fi ratio, cui regendorum eorum munus natura impofuit, fuo officio negligenter defungatur, quid mirum, fi quae Deus nobis falutaria efle voluit, reddantur noftra culpa noxia? Sunt illi varii, fibi invicem oppofiti; at, fi pauciores effent, plurimis voluptatibus careremus: fi non fibi oppofiti, haud illis regendis, & ad felicitatem dirigendis, par homo G % effet.  5i DISPUTATÏO. effet. Vellemusne privari illis obleétationibus- , quas ïm amicitia, benevolentia, caritate , conjunclione & focietate hominum, natura pofuit ? Sapientisne, qualem finxere Stoici forti invidemus , quem nullius mifereatur ignofcat nemini, imo qui omnibus commotionibus animi vacet? Videmusne potius infipidam nos fine illis aetatem exacturos, ipfamque eorum intenfionem ita noftrae indoli,. & conditioni effe accommodatam ,.ut fi major effet, in libertatem nos vindicare nonpoffemus; fin. autem minor , momenta ad praeclara quaevis impellentia praeftö haud effent ? Jam naturae rerum cum noftra copulatie quanta fapientia definita eft? Quod nulla aótio fit fterir lis effeétuum , nee poffit unquam fuis orbari praemiis, fcelerisque fit femper in fcelere fupplicium; quod puleritudo honefti ineurrat in oculos omnium, mirabilesque fui amores excitet; nee ulli fint tam mali, quin ardore virtutis inflammari queant , haec, plurimaque fimilia, naturae hominum generi optime confulere. volentis, argu» menta funt. Ac quis eft qui non intelligat, ita conftitutionem noftri corporis, vinculique, quo anima & corpus con* tinentur leges , orbis terrarum conftitutioni rerumque omnium indolf, & haec illis accommodata effe, ut fi aliter vel nos effemus faéli, vel natura rerum, haud tantas ex ea utilitates poffemus adipisci ? Quis non videat, optimo confilio Deum mutua indigentia commoda omnium conjunxiffe, varietateque ingeniorum & propenfionum, fumma quidem, at fuaviffimummihilominus concentum efficiënte, jGduU univerforum, & fingulorum, ex aequo profpes- xiffe?:  DISPUTATÏO. 53| xdfïe? Quis non gratus profiteatur, non modo neceffitatibus noftris Mgim provifum effe, fed & omnia-cributa, quae ad jucunde vivendum pertineant ? adeo ut ad delicias nos effe amatos fentiamus. Quis negare poffit hoe ipfum Dei benignitati acceptum referendum effe, quod aótiones ad vitara , corpusque confervandum, viresque noftras perficiendas neceflariae, plurimum etiam habeanfc fuavitatis? Cum itaque manifefliffime demonftrari poffit, id quod praeftitere plurimi, nihil vel in hominis, vel in rerum natura effe, quin in falutem omnium vergat, & iis, mala non nifi per comomitantiam , per fequelas neceffariasr non principali naturae confilio adnata effe , (*) quae ipfa etiam plurimis voluptatibus Jargiter compenfenturr mirum profeélo videri poffit , nee deeffe, qui fua boni ignorantes, naturam novercalis in nos animi, cum Plinic* sccufare nequaquam reformident? Quorum quidem philofophandi ratio quam inconfulta & temeraria fit, erit paucis oftendere. Keam faciunt■naturam, eam fcilicet* quam non nifi bona offerre voluiffe, ipfisque, quibus expofuit mcommodiY, noftrae faluti pr-ovidiffe, ipfi nequeunr diffiteri. Quid itaque eft quod queruntur? Hoe nimirum,, naturam non puras, fed moleftiis permixtas hominumgeneri propinaffe voluptates. Oftendit fane Deus homU ni- <*") Agnovit id nee male perfequutus eft Chryfippus. Vide Lexicoa Baylu■fub.Voce Chryfippe nota T. O 3  54 DISPUTATÏO. nibus tales, in contemplatione naturae rerum, in religione, reótique virium ufus confcientia pofitas; quibus frui homines, fi faperent, absque ullo poeniteutiae intervenCu femper poflent. Aft illi his afpernatis vellent alias, fcilicet fenfuum voluptates, Num vero quisquam eorum demonftravit, fieri potuifle, ut eas absque ullis femper perciperemus moleftüs, fenfu fuavitatis nihil imminuto? cum contra evidens fit, nonnullis doloribus paree admixtis, eas non fecus, ac luraen acceffione umbrae, augeri. Quis , verbi gratia, nefcit famem, fitimque effe cibi potusque , fenfum fatigii requiei condimentum ? quis ignorat fanitatem depulfo fuperatoque morbo majori effe obleftationi? Imo voluptas omnis videtur oriri ex fenfu mutationis alicujus cum inflindu confentientis, adeoque ex fenfu depulfi mali, vel obtenti boni, quo carere molefte ferebamus. Et quis non intelligit, condnuis fpei metusque viciflitudinibus, ipfaque difficultace affequendi, pretia voluptatum mirum quantum augeri, parabiles ab iis folis magni duci, qui habent, quas confeaentur alias, homine digniores.? Quod vero caput rei eft, quis accu' fatorum naturae nobis perfuaferit, deftinatam humano genen divinitus felicitatem, fine ullo moleftiae fenfu obtmen pofle? Usque adeone cognita illis eft mentis huina- ' nae indoles, ut has confpirationis animae cum corpore quae funt ordinatae leges, non fuiffe ad vires ejus, mo! do optimo perficiendas, neceflarias, aliasque illis meliores dan potuiffe, queant evincere? Nos certe, qui fapientiam in fadis divinis elucentem non polTumus fatis. ad*  DISPUTATÏO. J5 admirari, vel ex eo concludimus, tale vinculum divinitus * conftitutum ad mentes, ad fummum perfeétionis fuae faftigium evehendas, efle omnium aptiffimum j tantumque Deo confidimus, ut Eum melius, ac nos poffimus vidifle, quid nobis fuerit quam maxime profuturum, nihil dubitemus. (*) Quid contra ea faciunt criminatores Providentiae. Quaerunt follicite, quod in operibus Dei carpant, queruntur fe mollius non haberi, nee totos voluptatibus , absque ullis moleftüs diffluere pofle. At perpendere oportebat, Deum in fabricatione noftri corporis,. naturaque conflituenda, non praefentium folarum obleótationum, fed & fèlicitatis nobis deflinatae, viriumque modo; optimo perficiendarum rationem habuiffe -y nee de rei alicujus praeftamia, ex avulfis ab ipfa partibus, judicandum efle. At, non videre te, cur fummam homines felicitatem * absque ullis moleftüs adipifci non potuiflènt, dices. Verum (*) Ut ope machinarum maximus, quem definito tempore praeftare poffunt effeclus , una fola , eaque certo modo detenninata ratione obtinetur , 'aliis omnibus tanto minores , quo ab ea, quae fola maximum dat efTeclum , remotiores : ita multum refert, quali modo & ordine operntiones mentis exeri,. facultatesque perfici , & exerceri incipiant , quibusque legibus mens in agendo fit adftriéta: tantum vero Deo merito tribuinuis , ut Eum rationem noftrarum virium perficiendarum maxime compendiariam,, commodorumque feraciffimam , folam optimam , vidifle, refpeöumque ad eam, in rerum natura,, noftraque definienda habuifle, nihil dubitemus..  ■$6 DISPUTATÏO. - rum enimvero, ad reprehendendum opus majoris confilii, quam tu uJlo confilio aflequi poffis, non fufficit levi aliqua fufpicione niti, meras argumends conjeóturas opponere; fed nifi vitilitigator dici malis., tuum eft docere, id quod earpis melius fieri potuiffe, non tuo quafi jure fumere. Nos enim quod ita fit homo faóhiSj ut nonnullis natura fit expofitus moleftüs, ex eo cogimus, 'id illi fuiffe optimum, & faluberrimum. Quod idem experientia etiam confirmatur., quae docet nullas homini meliores virium fuarum perficiendarum offerri occafiones, quam ingrata quae accidunt, quibus a rebus aliis ad intelligentiam fuam excutiendam, petendaque a fe ipfo praefidia, dedueitur. Nobis itaque fuffragantur innumera fummae Dei bonitads & fapientiae fpecimina; tibi iniquas querelas exprimit fola ignorantia, vel mollis impatientia. Quanto confukius Rex Alphonfus, licet ipfe quoque merito eulpandus, qui, quae Dei opera falfo putabat, inordinata autem effe ex vero judicabat, reprehendit; tu autem ea corrigere velles, quae melius fieri potuifle haud doces. Tolli felicitatem hominum fempiternam dices, dolorum ad vires animi perficiendas neceffitate afler-td, vel evicla. At cave ne triumphum ante viétoriam canas. Primum enim cum ftatu aeternitatis beatae nihil nunc nobis negotii eft; qui agamus de iis folis malis, quibus homo, in hac vita, quam in terris exigit, natura expofitus eft. Deinde non aflerimus nunquam entia intelligentia finita eo fèlicitatis efle perventura, ut nullis poftea mo- le-  DISPUTATÏO. sT leftiis reddantur obnoxia; fed hujus tibi, fi quidem ceuforia virgula Dei opera notare audeas, argumentis probandi onus imponimus: mala ea, quae in brevis hujus aevi fpatio cuique perferenda funt, ad vires hominis perficiendas non efle necelfaria, vel utilia , cum nobis in naturam humanam vix cadere videatur, ut fme ullo moleftiae fenfu ejusfacultates optima ratione perfici queant. Nee efl:, quod ex ftatu primorum hominum , integritatis appellato, praefidium petas. Primo enim quaeltio; qualis fuilTet futurus ille flatus innocentiae, cum fit de re in faóto pofita , ad philofophiam non pertinet. Deinde Sacris etiam Litteris oppido pauca funt de eo memoriae tradita. Equidem haud dubito, fi homo in fide & ofïïcio permanfiffet, non fuiffe eum malis, ex perverfo libertatis ufu oriundis, expofitum iiï ,• at omnibus prorfus immunem fuiffe futurum molefliis, id vero aflerere non aufim. In quo tamen dando licebit efle liberali. Cum enim perfuafum habeam, Deum praevidifle homines ab innocentia defcituros, integrum erit dicere, Eum praefenti huie ftatui , depravationi morum peccatisque obnoxio, vinculi animi & corporis leges, naturamque rerum accommodavifle, feciffeque ea , quae nobis tali indole praeditis3 ad felicitatem perducendis, aptiffnna intellexit. Imo, nee ulla nobis ineumbit neceffitas, maiorum naturalium ad perficiendas vires noflras neceffitatem, vel utilitatem afferendi; cum fufficiat dicere, eorum admixtione fapiente fummam voluptatum, quibus perfrui nobis datur, augeri. Quotus enim quisque eft qui igno- II iat  5& D I S P U T & T I m rat maximam ex comparationepraefentis rerum flatus me* Jioris cum priore,. & confcientia auclae fèlicitatis percipi. voluptatem ? Poffunt etiam in hac vita varia accidere ingrata moleflaque quorum interventu fumma fèlicitatis . augetur. Dulcis enim & jucunda ell maiorum, quae fup.eravimus-, nee jam metuimus, memoria, juvat moleftiarum , quas pertulimus, meminiffe. Ponas jam, vel tantillam fèlicitatis aeternae partem recordatione maiorum, quibus Deus, ut. beatiores nos praeflaret, in brevi hujus aevi fpatio expofuit, paree mala admifcens bonis, quo haec fapidiora redderet ; comparationeque felicioris flatus cum priore eontineri; id quod fieri poffe & debere nemo efl quin fentiat: intelliges facile, inevitabilia brevis hujus aevi mala exiguo quantumvis aeternae fèlicitatis augmento plusquam largiter compenfari. Si ii, qui adolefcentibus moderandis praefunt, nonnullis eos moleftüs, quas bene olim ceffuras probabiliter quidem, at non certo praevident, bono confilio exponunt: quis dubitet Deum fapientiflimum , qui maximam cuique, cujus fit-capax-felicitatem deftinavit, aeternum bona malaque, quae nobis accidere poffint vidiffe, ponderaffe, itaque naturam rerum conftituiffe, ut quam plurimae in nos voluptates, quam minimo dolorum interventu redunciarent , vel. certe fi nobis deeffe nollemus , redundare poflent. Non alienum a re erit exemplo hoe a Mathematici? petko illuftrare. Docent illi, ibi maximo minimoque effe£lui locum femper efle, ubi ad obtinendum aliquem ef- feclum  DISPUTATÏO. 59 fetftum plures res vel caufas concurrere fit neceffe; quae :prouti vario modo applicantur, vel pro diverfitate rerum drcumflantiutn, varia etiam effecta edunt. Jam, cum fieri profeéto poffit , ut moleftiarum nonnullarum admixtione fumma volupcatum augeatur, quis non videt quaeri poiTe, qua ratione bona malis fint temperanda, ut eorum fumma omnium poffibilium fiat maxima. At folutioProblematis iftius: Data mentis cujuscumque natura, viribus, & copulatione cum aliis rebus, definire quibus eam malis naturalibus , (de iis enim quae culpa noftra accidunt hoe loco non agimus) exponi oporteat, ut collectis in fummam omnibus, felicitas ejus reddatur quam maxima, non nifi a divina intelligentia expectari poteftj quam Deum in natura rerum hominisque conftituenda re ipfa dediffe, non finit nos dubitare fumma ejus fapientia , infinitae bonitati neeeffario vinculo conjunóla. Remotis de medio difficultatibus, quas natura humana malis nonnullis obnoxia habere videbatur, reftat, ut argümentis idoneis ftabiliamus, digniffimum Dei natura perfettifTima fuiffe, hominem , aliaque entia intelligentia, libertate, nulli bene femper agendi neceffitati adftriéta, praedita , condere ,* occafiones eisdem exercitandarum fuarum virium fuppeditare; adeoque nee omnes peccandi occafiones, in fe quidem innocentes, fubtrahere , nee perverfo libertatis ufui miraculis , aut interponenda, quotiescunque illis male agere lubeat, fua opera, ordineque -conftituto immutando praevertere. Ui Ac  6o DISPUTATÏO. Ac primo quidem, fi hac fola divinae Providentiae fanétitacem ratione defendere poffemus, vel vellemus: Naturam rerum hominisque argumento efle vacare Deum culpa, homines fèlicitatis appetentes capacesque ultro fe reddere miferos; non deefle momenta, quae eos ad bo« num malo perferendum impellere, nifi praefracle ea repellerent, femper poflent; neminem efle, quin pulcram , amabilem, utiliffimamque rerum omnium virtutem, foedum , deteftabile, nocivumque maxime effe vitium videre & fentire queat: nihil impedire quo minus quisque reclo virium ufu aflequatur, ut forte fua contentus vivat, expectetque confidenter feliciorem: longe tamen meliorem, quam Adverfarii , caufam haberemus. A noftris enim partibus ftarent innnumera fummae Dei benignitatis & lapientiae argumenta; ab illorum autem , fola rationum, cur Deus non plura & fortiora peccatis impedimenta objecerit, ignorantia. Quis vero , qui fanioris Logicae praecepta vel primis labris delibavit, ferat, infcitia eorum, quae captum mortalium fuperent, nee poffint non ob infinitam Dei fapientiam, & anguftos noftrae intelligentiae fines, aliqua obfcuritate involuta latere, miferos homun. eiones abuti ad ea, quae firmiffimis funt ftabilita argumentis, convellendaf quae fi philofophandi ratio invalefceret, tabefaclarentur omnis cognitionis fundamenta. At nihil obftat , quo minus longius progrediamur, nee dubitanter afferamus, Deum, fi alio modo in regen* dis hominibus verfari voluiflet, nee fuae gloriae mundique pulcritudini, nee felicitati entium intelligentiüm crea- tor  DISPUTATÏO. $i torura, fuifle fatis confukurum : quod ut eo accuratius queamus demonftrare, operae pretium erit pauca de liberae , maximamque & gratiam & pretium habentis obedientiae, virtutisque natura disputare. Sunt quidem qui ineluéfobili fato actiones humanas fubjiciant, quos tamen , cum communis fenfus erroris gravifïimi damnet, haud morandos arbitramur. Sed & qui inelfe in hominibus libertatem confitentur, de ejus natura magna funt in diflenfione. In nonnullis tamen, ftatim .proponendis, videntur omnes, qui eam homini non fubtrahunt, confentire. Primo quidem nemo fere dubitat ita nos effe fa£tos, Ut aliam ex bonis phyficis, aliam , eandemque potiorem, ex moralibus voluptatem capiamus. Quis neget multum referre , utrum commodum aliquod mihi folo fortunae favore , vel mea opera obtigerk? Magnae efl; voluptati videre felicem eum quem ames, cui multa debeas; at majori procul dubio reddere. Deinde conftat etiam inter omnes, tanto majus bonae cuique actioni ab hominibus pretium arrogari, quo clarius vident non defuifle ejus auclori occafiones, caufasque fecus agendi. Imo quo fortioribus aliquem momentis, ad malam a&ionem impellentibus , redo libertatis ufu obftitifle, fuperatisque gravibus impedimentis aliquid laude dignum praeftkifle vident; eo majori in eum veneratione feruntur. Patriae commodis, v. g. confuluifle non tantum laudis habet in eo, qui nullas fere id cur facere noK let caufas habuit; quam in alio, qui gravibus licet ejus H 3 . kir  f6% DISPUTATÏO. injuriis appedtus, bene tarnen femper mereri de ea fmduit, meruitque. Qui inviètum fe ab improbis laboribus praeftidt, metu aut cupiditate non efl: fraétus, nee viclus voluptatibus; is quantivis vir pretii non injuria cenfetur. Contra ea, gravibus fuccubuiffe peccandi irritamentis, valet multum fi non ad abfolvendum, cerre ad excufandum. Denique nee de hoe dubitare licet., fuperatas in afpera virtutis via moleftias, remotosque difficili labore obices, maximae non folum landi, fed etiam fummo & diuturno gaudio elfe. Nobilior eft ea voluptaturnque plenior vicloria , quam a eommotionibus animi violentioribus, a fe ipfo, vel adverfitate fortunae quis reportat, ac quaecunque alia, tantumque abeft, ut pugnandi moleftia, fi qui,dem profligata fic, de viftoris felicitate vel tantillum detrahat, ut potius eam fuaviiTimis oble&ationibus cumulet. Exemplo funt magnanimi Heroes, quos officii retinendi caufa plurima conftantiae, robuftique animi dedilTe fpecimina , & mala plurima pertuliffe nunquam poenituit: .vel qui in exquifitis fuppliciis confcientia bona fuftentati, incredibilem quandam perfenferunt voluptatem. Licet autem continuato pie, honefteque femper agendi ftudio,5 ufuque & exercitadone, habitus boni roborentur, mali autem debilitentur: fufficit tamen tam ad laudem, quam ad oble&ationem entibus intelligendbus fini,tis, fi confcia fibi fint fua fe opera libere impenfa habi#im bonicomparalfe, propenfionesque ad malum fuppres«fifle. Imo quo vivacius fentiunt eo jam fe labore., dili. ■gen-  D T S P U T A T 1 O. 63 gentiaque , perfe&ionis perveniffe ; ut fine ulla diffïcultate obtemperare Deo poffint, imo ab officio difcedere non poffmt : eo jucundiores ex recli virium" ufus confcientia capiunc voluptates , fruunturque ampliffimis confiantiae praemiis : quod tarnen nihil obfcat quominus eo quaeque viétoria pulcrior, oblectationumque foecundior habeatur: quo fuit, ratione omnium rerum circumftantium habita,.difficilior, .&-veluti admirabilior. Quibus de libërae obedientiae natura pretioque flabilitis, quid efl quod dubitemus, digniffimum fapientia Dei fuiffe tntia intelligentia libertate, a neceffitate immuni, infrruéla eendere, occafionesque ea pro lubitu utendi non fubtrahere? Confentaneum enim certe naturae ejus perfëétiffimae erat, rebus etiam aliis omnibus omnes eas vires, quarum natura capaces effent, conferre. Quod fi nullae effent caufae naturale's, omnesque a Deo immediateproficifcerentur mutationes; fuaviifimis voluptatibus, quas ex contemplatione virium mundo tributarum, ad infinitam Dei potentiam afcendentes capimus, privaremur. Deeffet etiam univerfo fumma virium diverfarum ,& nihilominus admirabiliter in eis;.quae ad operis divini elegantiam faciunt confpirantium, varietas; continua virium, gradibus differentium, catena, in immenfum utrinque produéta, cujus extremae partes aciem oculorum mortalium fugiant, nee mundo ornamento, nee jucundiffimo mentibus fpeélaculo effent: non miraremur naturam nullos., operandi fibi conftituiffe fines, eandem nusquam ma- gis  «S4 DISPUTATÏO. gis quam in minimis totam efle. Nullae fere fapientiae in univerfo, fed folius potentiae reperirentur veftigia, imo ne hujus quidem fatis luculenta: cum res viribus agendi praeditas majoris longe fit potentiae condere quam fuae vis applicatione immediata omnia perficere. Quod li vero dignum fuit Deo conferre rebus omnibus vires, quo convenienter fuae naturae agerent; indignurane fuit eas tribuere entibus etiam intelligentibus, quarum capaces effent , nee impedire quominus iis uterentur? At libertatis, neceffitati bene aut male agendi non fubjeótae, homo experientia tefte capax erat. Nee proinde vel hanc homini facultatem auferri, vel ejus exercitandae occafiones illi eripi oportebat; cum fecus demendis de continua virium catena illis , quaé fine facultate tali confiftere nequeunt, eam necefle fuiffet interrumpi, opusque Dei hiulcum aliqua ratione reddi. Imo nee pulcerrimae, quam in natura, concatenationeque virium omnium cernere licet, gradationis juftafuiffet habita ratio. A genere quippe animantium rationis expertium, ad naturas tam excellente ratione praeditas quae omnem errorem, commotiones, & quascunque male agendi occafiones excluderet, tranfitus non nifi per faltum, eumque maximum, fieri potuiflet. Quod vero maximum efl, impediendo quacunque ratione ufu virium libero, elegantiae mundi miruin quantum decefliflet. Defuiffet enim id quod maximam illi pulcricudinem conciliat, virtus libera, a ïieceffitate immunis. Nulla liberae obedientiae, eoque piaximi aeftimandae fuiflent fpecimina edita, aliis ad irai- tan-  DISPUTATÏO. 05 tandum proponenda. Nemo geflis rebus vehementer arduis, laborum que pienis, eisdemque magnis & maxime utilibus, laudem magnae conflanciae , robuftique animi retuliffet. Nemo fe ipfum vincendo, viruna fe praeflitiffet; nulla viétoriam nobiïitaflet, jucundioremque multo ■reddidiflet pugnandi difficultas. Liceret requirere in univerfo plurima., defiderare aliquid eo, quem Deus conftituiflet, mundo, multo feu ad fpeciem pulcrius, feu ad perfeétionem aptius,feuad felicitatem accommodatius; talem fcilicet rerum ordinem, in quo exercitationi libertatis, honeftisque a&ionibus, nulla neceflitate fufcipiendis fuiffet reli&us locus. Indolis praefertim humanae confideratione id ipfum facile evinci poteft. Nifi enim tali quis fit ingenio, ut qualem Muhamedus finxit fummae fèlicitatis ftatum, omnibus fenfuum deliciis affluentem, aliis omnibus, longe nobilioribus voluptatibus, praeferendum putet: maximum ex eo in hominem redundare gaudium, fi incrementi virium, reftique ejus ufus fibi fit confcius, fateatur necefle efl. Non funt fatis dignae eae obleftationes naturae noftrae excellentia, quibus dum fruimur, vires noftras non fenti. mus augeri. Non enim poteft homo, qualibet perfecta aftione non reddi vel perfetfior, vel imperfeélior, adeoque fruitione voluptatum, quae ad vires perficiendas nihil, aut parum valent, judo crebriore, vel diuturniore^fit femper deterior. Et haec certe praecipua videtur caufa, cur eae vehementius licet expetitae, mox fordeant, taedioque & poenitentiae locum relinquant. Sentit' enim I mens  66 DISPUTATÏO. mens quaelibet finita deefle fuis perfeólionibus plürimum^ nee interefl quam magnis polleat viribus, quibus ka appetitus ejus funt attemperati, ut ad majores femper perfeéliones obtinendas eo vehementiori feratur nifiiquo eft perfeólior. Cum fcientia nimirum. increfcere cupiditatem plura cognofcendi, exercitationeque virtutis ftudium ejus magis incendi, nemo eft quin fentiat. Tantum autem abeft ut infitum hoe majorum perfectionum comparandarum. defiderium infeiickatis fit argumentum ; ut potius pro fuaviifimo bonorum, quae noftra opera adipifcimur, condimento merito habeatur. Auget enim vel maxime voluptates noftras ftatus praefentis cum priore, longe imperfectiore, comparatio, fpesque firma futuri melioris. Quis nefcit quantas habeat obleétationes novitas, admiratio ex Hs aflequutis nata, quae antea viribus noftris majora videbantur? quam fuave fit vires perficere, & quod majolis etiam perfèétionis fint capaces fentire ? Mens his rebus-intenta,. fpe futuri felicioris fe ipfam pafcit, & iis quae nonduin habet frukur; praeteritique ftatus recordatio jugem ei voluptatum, ex virium exercitatione oriundarum aperit fontem, nedum exhiberet moleftiam. Quae cum ita efie nemo naturae animi non ignarus dubitet; quiseft qui. non fummas Deo gratias habeat, quod commodis fuaviiTimas omnium voluptates capiendi occafionibus nos haud privandos duxerit ? Quod fi omnia ea bona, ad quae obtinenda reélus virium ufus nihil confert, quafi Virgula , ut ajunt, divina fuppeditarentur : turn optimo quisque ingenio eas potius voluptates,: quae ex perfeéla- rum  DISPUTATÏO. é> Turn fua opera virium confcientia capiuntur expeteret. Infipidae evaderent opinione citius omnes aliae, nee infitum majorum perfeclionum confequendarum defiderium fatiarent. Neque efl; quod quis caufetur cum Baylio nervorum indolem, qui faepius pulfi, commotique perdant eum mohilitatïs fuae gradum, qui ad fenfum jucunditatis fit neceflarius; nee aliud ad perpetuas in anima voluptates, absque ullo obrepente taedio excitandas, opus efle dicat, quam ut eadem in nervis confervaretur ■mobilitas. Praeterquam enim quod legibus motus, conftitutionique humani corporis id repugnare videatur; fuaviorum, homineque digniorum obleélationum fontes exercitatio virium cuique recludie. Sunt fane qui exifliment, omnes voluptates in fenfu, faepe quidem obfeuro, exercitationis virium haud impeditae confiftere: quorum fententiae multa funt quae probabilitatem concilient. Id enim nobis pulcrum videtur, in quo ordinem intelligentiae noftrae accommodatum, varietatemque rerum confentaneam reperimus, feu quod commodam res plurimas eontemplandi, cognofcendique occafionem fuppeditat. Ipfae' univerfales eo magis placent, quo plures alias fibi veluti implicatas, complecluntur, haud difficulter explicandas. Imo deleótationem, quae ex fonorum concentu percipitur, nihil aliud efle quam exercitationem animae, proportionibus facile animadvertendis gaudentis, Leibnitii fèntentia fuit, verofimilitudine haud prorfus carens. Quae licet haud urgeamus, manet tamen ufu virium reéto posfe comparari fuaviiTimas voluptates, adeoque noftra inter- I 2 fuifle  <58 DISPUTATÏO. fuiffe ut Deus nos iisdem pro lubitu uti pateretur. Hoe enimdemum maxima unumquemque afficere laetitia poteft, aliquas fibi partes in tela fèlicitatis perficienda effe datas, fuo fe judicio & arbitrio uti, fua eledione & virtute gaudere: majorique longe eft deleaationi, retento conftanter bene agendi propofito virtutis habitum comparaffe, & roboraffe, propenfiones in vitia animo expuliffe > quam exercitationib.us virtutis confequendae non indiguiffe, inftitiffe operi pulcherrimo acriter; quam laborandi nullas caufas habuiffe. Ipfa, in perficiendis. viribus- fe objiciens difficulta-3, feliclter tandem fuperata., plus longe offert laetitiae, quam exhibuit. moleftiae. Quis eft qui non mallet veritates, quas divinum Newtoni in lucem protraxit ingenium , inveniffe, quam labores quos ille pertulit effugiffe ? inviclum fe a cupiditate % metu., commotionibus aninai praeftitiffe, quam occafionibus eorum caruiffe ? Communis profefto fenfus docet in aeftimatione perfeclarum virium ineunda non folum bonorum ebtentorum, fed etiam difficultatum de medio remotarum habendam effe rationem: cum eo major ex quaque aftione honefta in au&oiem redundet voluptas, quo pluribus gravioribusque obftaculis fuperandis parem fe fuiffe fentit, gaudetque. Turn demum non poenitet exantlatorum laborum , & moleftiarumfubitarum. Turn demum intelligit fapienti Dei cenfilio faaumeffe, ut pulcra omnia effent arduajut natura, quae maxima offert bona, non fine labore mortalibus venderet. Gratae etiam in Deum mentis officia, vel defideria, liberam efflagitant obedientiam. Quid enim eft quo ho mo  DISPUTATÏO. óp mo , tot aeceptis ab Eo beneficiis gratum fe exhibere poffit Parenti fuo optimo , nullius rei indigenti. Nihil certe aliud , quam fola libera obedientia, qua fuam fe Deofidem, pietatem, placendi Ei ftudium, & alacritatem , approbaturum confidit, & quodammodo gratiam refert, certe habet, nullis vel peccandi illecebris, vel Jnalorum acerbitatibus ad aliquid, quod illi difpliceat, faciendum fe deduci ferens. Sollicita femper eft grata mens donec officiis pietatis fibi ipfi fatisfaciat, & quaerit occafio' nes omnes gratiam, fi poffit, referendi» Eece tibi homo fuppeditatas eas , in libera-, tuoque Jübitu praeftanda obedientia pofitas.. Vellesne eas tibi fubtra&as efle, tali rerum ordine conftituendo, ut obedientia haberet necesfitatem ; nullam vero laudem ; nee ullae unquam fe offerrent occafiones tuum in Eum amorem,. in Ei placendi ftudio conftantiam, vel ja&ura rerum dulciffimarum oftendendi: quod faciendi promptum animum Deo approbavit Abrahamus, quod fecere tót teftes veritatis, fuam fibi felicitatem.gratulantes. Vereer, ut quod dieam perimde poffit intelligi, ac ipfe fentio ,. dicam tamen. Ego profeélo quotiescunque manifeftiffima- benignitatis divinae fpecimina plenus admirationis amorisque cum animo confidero; toties non poflum non mihi gratulari, non dëefle mihi occafiones gratae in Deum mentis officiis ali, quo modo perfungendifentioque multum meae felicltati fuiffe deceflurum, fi non poffem Patri optimo mea fponte, libereque obedire. At confcius etiam meae imbecillitatis y triftibusque exemplis admonitus % Ejus auxi- 13 lium*  7o DISPUTATÏO. iiam, quo a vitiis me, in ea faepius propendentem , retrahaf,, fupplex imploro, fentioque vel hoe Ei fineer© placendi ftudio gratiam, eo quo folo polTurn modo, veluti referre, vel habere. Placet dióta exemplo non inconvenienti illuflrare. Fingamus cogitatione adolefcentem de eo follicitura, quomodo gratae in optimum fuum Patrem mentis documenta dare poffit, doceri ab aliquo, nulla fe re alia tantam Parenti voluptatem exhibere poffe, quam fi fpretis, quibus juvenilis aetas capi folet illecebris, parem fe fibi ipfi vincendo , gerendisque majoribus rebus effe, faétis probet. Optaret ille, pro generofa fua indole , non deeffe fibi occafiones fponte ea faciendi, quae alii metu poenarum, vel quia fecus ag< que, ut fuae veracitatis- detrimente* non minor ad eum t qui peffime, fi potuiffec, ..fuis viribus fuiffet ufus, quam ad quemcunque alium Dei reverentiorem oblectatio, glo«. riaque redundaret. Quod fi autem auxilium Dei modoextraordinario. conferendum nihil impediat , quominus, agnofcat homo fe turpiter fuiffe,; & nefarie-, fi- quidem, potuiffet, adturum: fenfu profeóto culpae , ..adeoque & poenitentia tangetur, locusque erit minimum effbetui moralis mali; vel certe fi-, eam aegritudinem fupprimere volet, peccabit eo ipf©. Profeet© ,. cum praefcientia Dei pro a&ionuin liberarum caufa haberi mequeat; nee ulla in Deum, ejusque cognitionem , temporis- fuccefïïo cadat.: non, tam praevidere.. eum , quam : praefentia intueri ea quae homines faciant , dicendum eft. -Videat jam ille aliquem poflhabito fuis cupiditatibus officio, fcelus anhelate; haud fane dignum fua natura perfectiflima arbitrabitur, eo prorfus illum habere modo, qup alium. fibi.fideliffimum,. Nae ita divina , hominum regendorum ratio haud fatis aequa. videri poffet, (quod falvo Dei honore dktum velim) nee mentibus ejus opera confideraturispenitus fatisfaceret. Nee proinde Deus.,. etiarnfi impedimenta fceleri ejus ponat, efficiet,. ut ex actione, ad quam libere nihil, contulit , .eandemque eapiat oblectationem, quam qui obedientiae fua fponte, praeftitae fibi fit confcius. Senfus, itaque minoris fuae perfectionis , quam poterat confequi, debebatque, moerorem illi, fi fapiat, afferet, maUsque ex perverfo. libertatis ufu oriundis in mundo  W I ! ST F' U T A* T I o: n nmndd relinquetur locus. Vides non poile omnia mali rocralis effecTa, falva Dei fapientia• tolli; ^Tci^ëfpö* natur jam praevnïum effe ) cur itaque ut ipfum malumquacunque demum ratione tolieretur, exigis? quod ipfum tnftium potius effectuum- caufa fugiendum eft, - Gur, fi ejus effedis locus in mundo dandus erat, caufam exchidr ab eodebuiffe putas? feu cur- malum verbis tollis, re autem vera ponis? In tua poteftate pofitum efle intellfeis J a -vitiis caveasi- .fpretis tarnen Dei paternis eohfiliii fciens ad interitum-ruis voluntarium v quererisque non W tiesteretrahi a peccando- vel invitum , quoties libido capiat clementiae divinae. illudendi. At perpendere pote-* ras, debebasque-, Deum leges, quas fapientiffimis de caufis dedrt, non. fine iisdem violare, Gonfert profeet Deus.tot cuique. noftrum auxilia-ordinaria, vel etiam ex" traordinaria , quot fua fapientia, rerumque omnium copulatio patitur: Eundem tamen pofte, debereque quibusvis peccantibus toties. fupematurales conferre vires • quo ües naturalibus fuis. perverfe velmt-utr; tanto quidem majores, quo eas magis afpernentur; nulla eft ratio prÖBaBP lis-ex qua concludatur; funt autem graviflïmae multae quibus evineatur, Eum fapientem non minus quam be' nignum effe , legesque fuis perfectionibus accommadatas m-regendis hominibus fequi.■■ Si femper praéftö' effet'ertraordmana Dei gratia omnibus,- qui Ejus benignitatem fpernant, protmus; fimul ac illr ab officio difcedere velint, tamdiu, donec obftinate mali effe pergant, nefcio an prp fingularis Dei favoris argumento haberi poffet eo K 3 fè  7 § D I S P ü T A T I O. fe femper fua fponte indignüm reddere voluifte, pluraque & majora acciperent dona illi, quibus abuti iis femper placuilTet. Licet vero temerarium fit terminis circumfcribere divinam mifericordiam, quae perfugium omnibus fincere ad fe fugientibus praebet: hoe tamen non facile quisquam negaverit, dignum Deo efle non eodem prorfus modo in iis gubernandis, qui fua fponte haud obedirent., ac aliis, Eum fincere colentibus, verfari. Erunt itaque hi nonnunquam pravis fuis cupiditatibus tradendi, vel permittendi, quo trifiibus criminum fuorum effeétibus officii admoniti, iéti tandem fapiant; nee occafionibus ad fanam mentem fua fponte redeundi femper careant. Sed quid pluribus opus ? cum evidentiffiraum fit easdem prorfus caufas, quae Deum induxerunt , ut hominem libertate praeditum conderet, occafionesque perficiendarum exercitatione virium ei in terris iuppeditaret; etiam ad hoe valuifie, ne nafcens quodque peccatum per vim putaret opprimendum; quod fi femper faceret, nulli amplius eflent ufui occafiones fiduciam cujusque in Deo , fidem, in obediendo alacritatem, & conftantiam patefaciendi; nullum relinquetur nobis virtutis comparandae, pulcerrimique c5e jucundiffimi hujus laboris ad plenam usque viaoriam continuandi ardens ftudium: nullis mali moralis femper erumpere in aftum parati , femperque opprimendi, exemplis occurrentibus, languefceret induftria, emoriretur diligentia, flaccefceret fine obftaculis & impedimentis virtus, expedarent homines, ut bona omnia, citra ullum fibi obtingant laborem ipfa hominibus humanitas-, obedientiaeque amabilitas & ornamentuin eriperetur;; & quod maxi- mum  D I' S P U T A T l O. 7$ mim eft, nullo difcrimine fua fponte boni, aliique fuo lubitu femper mali futuri, haberentur; ex aequo vel fruerentur, vel carerent bonis libera fola obedientia adipiseendis. Jucundilïirna merito eft bonitatis divinae, optimo femper nobis modo confulentis,.. contemplatie. Age, pascamus mentem eo fpeétaculo; confideremusque quantumnoftra & Civitatis Dei interfuerit, ut praevifa peccata haud aliter aciecit impediret. Quod quidem variis approbari argumentis poteft. Primum enim, ufum virium liberum, fi reftus fit, majori elfe voluptati, quam non liberum demonftravimus (*). Ex quo fane efficitur, ut plus longe peccato non impedi. to oriatur boni; quam admittatur mali. Eo enim vi opprimendo, tollerentur bona omnia , cum libera virtutis exercitatione copulata; non autem impedito, mala ex eo ori- (*) Mnltus quidem eft in eo Baylius in Relp, ad Provinc. Cap. So. ue perkiadeat, homines non minus fibi gratulari, fi bona fortunae favore, ac fi fua prudentia confequantur; imo magis: cum illud pro • fmgularis Dei in fe amoris argumento habeant. At nos non confideramus homines quales nunc fint, variis erroribus irretitos, cadu,- cis fere folis bonis pretium aliquod arrogantes, & quae firmum virtutis perfequendae propofitum offert nihili ducentes: fed quales ex confilio -Dei efie debeant, & quales efle eos necefle eft, fi fummae fèlicitatis fieri velint aliquando compotes. Neminem autem indolis fuae non ignarum dubitare poffe arbitramur: ut aegritudo maxima ex confcientia pugnae aétionum cum fèlicitatis regulis percipiatur 5 ita maximam omnium voluptatem ex contemplatione bonarüm aftionum, earundemque libcrarum, in cunctos, in quibus nondum dePWata natura fit, redundare.-.  So D I S P U T A T I O. oriunda-tolli, magnisque bonis- eompenfari poffunt. 'Licet enim aftio ) ha fere Cicero in üratione pro Marcello Cap. Hf  D I S P U T A T I O. Si cedant, quam ceffiffet Iibertas auferenda. Gaudebunt enim fe viam reétam, poft varios errores inveniffe, tantoque fuaviorem ex virtutis ftudio capient voluptatem, quo vivacius fentient vitiorum turpitudinem. Status fui melioris, cum antegreffo miferrimo comparatio, jugem illis obleétationum fontem aperiet, novoque pietatis ardore peótora inflammabit. Non poffunt enim non agnofcere, nihil fe quod de Deo quererentur fuiffe habituros, etiam fi in medio illis fcelerum curfu animam, velut tanto rnunere indignis i extinxiffet; vel nulla ad meliorem frugem redeundi auxilia fuppeditaffet. Et nefcio, an fuavisfima omnium harmonia ea fit, quae ex fubfidiorum divinae gratiae citra ullum meritum; imo iis, qui indignos fe reddidiffenr, collatorum, reétique virium ufus temperatione fapientiffima nafcitur; tali fcilicet, ut qui peccavit majorem effe Dei clementiam fua malitia agnofcat; hocque ipfum in fingularis Dei favoris argumentis habendum effe intelligat, quod ad felicitatem fummam affequendam aliquas etiam fibi partes, feu in auxiliis gratiae non refpuendis, feu poft reftitutas in integrum vires, relinquere voluiflet (*) Dein- ^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^ ( * ) Non eo dicta valere, ac fi is, qui nunquam peccaviflet, minus ad frugem redeunte, felix eflei, facile intelligi poteft. Quod 11 enim cui liceret efie tam beato, ut ab omnibus pravis cupiditatibus invidtum fe femper praeftaret: eum habiturum tales gaudendi caufas, quibus alii, ^ui vitiis fuis urgentur, careant, aguofcimus. Hoe  te D I S P 13 T A T I Oi Deinde fi omnes , qui pietati fe addixerunt, ad eandemb veluti Familiam, vel Rempublicam referamus: facile etiam intelligetur, plurimum ampliflimae DeiCivitati acceflurutiL non impeditis omnibus peccatis boni, iis per vim opprimendis nequaquam obtinendi. Licet enim pius quisque non poflic non molefte ferre, Dei Leges a protervis ho-. minibus fusque deque haberi : nifi tamen erronea de fumma Ejus beatitate fenfa foveamus; fatendum certe erit malis eorum, qui ultro fe miferos reddunt ingemifcendura efie, non dolendas Dei vices. Quod fi ita fit, facile intelligitur emendationem eorum, qui a fervitute vitiorum in Hbertatem praeter opinionem omnium fe tandem aliquando vindicent, ad maximum quarumvis Dei reverentiorum mentium fruftum redundare. Quantam enim eae capient voluptatem,, cum eos qui barathrura miferiarum. vix jam eluótari pofle videbantur, vel bonitatis divinae confideratione, vel poenarum fapienter irrogatarum efn% cacia, ad fanam mentem redire intelligunt, tantam certe 3.. ut majus ex unius emendatione vitae, fi feria fit nunquam fera, quam ex centum aliorum in proféquendo virtutis ftudio perfeverantia, in Coelis exoriri gaudium fervator humanL generis dicere non dubitaverit. Quae licet loi ^^•^^^^^^^^^^^^^^^•^^^^•^^ proinde iohjm volumus dicimusque: deliffis nihil obfiantibus, polTe homines, fi ferio velint, eum fèlicitatis fibi deffinatae gradum aiTequi, ad quem fubtrs&a fibi libertate non fuiflent perventuri, nee deefle iis .modos mala ex peccatis orta , bonis. cum reditu in gratiam ( &fidemDei connexis, compenfandi..  D I S P U T A T I O. s3 loquendi formula hyperbolam fapere videatur, facris fcriptoribus non inufitatam: illuftris tamen Tiliotfonius in facro, de iisChrifti verbis, fermone, non contemnendas rationes protulit, cur majorern abdicata , quam nunquam fufcepta malitiae confilia voluptatem creare poffint: quas exfcribere nihil attinet. Tales certe, qui poftquam vitiis toti fuiflent mancipati, ad Dei mox clementiam confugerunt, in perfequendo bono confiantiores, amoreDei, & zelo propagandae Ejus gloriae ferventiores evadere folent. Majora etiam fere robufti firmique animi dederunt fpecimina, in vinculis dulcium vitiorum perfringendis, & Toboratis malis habitibus fupprimendis. Eorum nimirum i qui non eo maiorum fe conjecerunt, praeclara ftudia per totam vitae & adlionum feriem difperfa ; horum in ea parte vitae , quae emendationem refpicit, colligata & veluti concentrata funt; quo facilius in oculos incurrere posfunt. Plus quoque eorum exempla ad alios a vitiis retrahendos valere in confeflb eft. Quid, quod ea fit hominum , & probabiliter omnium mentium creatarum indoies, ut foleant efle quae minus expeétantur laetiora, eorumque admiratione , quae fieri non pofle videbantur, voluptates condiantur. Quae tamen nemini ftultam peecandi confidentiam ingenerare debentj cum mali habitus, quos contrahere facilius longe eft quam expellere, cuique fano fuper omnia fint fugiendi. Nee eft quod quis objiciat eorum, qui in vitiis perfeverant, miferiam, aegritudini non minori beatis mentibus futuram. Cum enim earum felicitas admiratione perfeétionum divinarum poIa * tiflt-  84 D I S P U T A T I 0. tiffimum contineatur; in quarum numero habenda efl bonitas fapienter adminiftrata; eorum fortem, qui obftinate Dei leges fpernant, aequiffimo Ejus arbitrio permittendam efle intelligunt; quibus autem fpem falutis, prope jam defperarae alfulgere vident, eorum felicitatem illis, fibi? que gratulantur. Praefertim autem peccatis per vim opprimendis, piis quibusque animis Deus occafiones de Civitate fua bene merendi, fuamque felicitatem fempiternam benefaclorum recordatione augendi, fubtraxiflet. Quid enim eft, quod fuaviori eum,. cui incoctum generofo peclus honefto eft, voluptate afficiat , quam multorum magnorumque in alios confcientia meritorum; & praefertim religionis, pietatis, virtutisque fua opera propagatae, multorumque ab e.rroribus, & vitiis, ad veritatem & obedientiam exemplo , confiliis, au&oritate, retraétorum. Male animatum oporteat efle illum, qui nefciat quam dulce & jucundum fit confuluifle aliis, eosdemque inprimis Deo fidos, virtu? tis perfequendae ftudio incenfos, fummaeque fèlicitatis capaces effecifle, vel certe nonnihil ad publicum Civitar tis Dei bonum promovendum contulifle. Tum demum beatus ille, qui aliis inferviendo aetatem confumfit, fatis fe vixiffe arbitratur, & ex vita, juflu Dei^ difcedit fibi gaudens. Jam, ponas homines vi divina femper impediri , quominus errent, labantur imprudentia, vel malo confilio, non fatis fortes fe in commotionibus regendis praebeant: eripientur profeét© piis quibusque pulcherrimorum. fa&orum occafiones, lacrymas gaudii teftes non ex-  DISPUTATÏO. S5 exprimet tibi ejus confpeétus, qui tuis adhortationibus,. operaque ad faniora ampleclenda confilia fe tandem deduci paffus eft. Ecquod vero tantum ab homine in hominem beneficium conferri poteft? quo mortalisDeo videtur fieri fimillimus, qua re fummum ejus bonum contineri jam Platointellexit. Et hoe in tali benefaciendi opera eft pulcherrimum, quod magna fit voluptas tam in dato, quam in. accepto beneficio. Ipfe enim gratae in alium mentis fenfus plurimum fuavitatis habet; operaeque in felicitate alterius augenda non fine fruftu pofitae confcientia jucundiffima omnium obleótationum aeternum futura eft j ita. quidem j ut mutuum hoe gaudinm fit vineuluni caritatis 3& fèlicitatis fempiternum. Tanta certe erit voluptas ex. confcientia propagatae Dei gloriae , aliorumque ad iter coelefte direétorum, aeternum capienda; ut vel minimusejus fenfus omnibus, quas brevis vitae fumma habere poteft acerbitatibus redimendus effet. Imo ex ejus magnitu» dine intelligi poteft diverfos fèlicitatis fempiternae fore gradus. Utut enim mutua, qua fecum invicem beatao animae devincientur caritas, tam efficax fit futura, ut cujus que felicitas pro publico tam Civitatis Dei-, quam pro* prio fingulorum bono fit habenda: quia tamen beatae ae* ternitatis, & praefentis vitae ftatus, mutuo inter fe vinculo continentur;, facile intelligi poteft majores gaudendi caufas habiturum eum, qui plus fe ad propagandam Dei gloriam, veritatemque, & virtutem. contuliffe, pluribusque fe laboribus, moleftüs, & periculis, ea de caufa, dum in terris moraretur objecüTe fibi erit confeius; quam alius , L 3 fuanii  86" DISPUTATÏO. fuam illi felicitatem , fecundum Deum, acceptam referens. Quin etiam (ut in tranfitu veluti hoe attingamus) intelligitur, gravi fe crimine devincire eos, qui mala vitae diutius ferre nolentes, mortem fibi confeifcunt. PriVant enim fua culpa fe occafionibus vires fuas, doloribus magno animo perferendis, perficiendi, aliisque utile patientiae, & firmae in Deo conh'dentiae exemplum dandi, adeoque tantum in hac vita, cujus continuatio efl: futura boni, aeternum poffidendi, obtinendi, quantum per vires fuas, auxiliaque divina ordinaria vel extraordinaria potuiffent: ad quod omnia ftudia cuique fèlicitatis fuae cupido in hac vita referenda funt. — Licet autem operam9 qui totos fe aliorum commodis devoverunt, faepe ludere videantur: hoe tamen de fumma eorum felicitate nihil detraóturum certum efl. Praeterquam enim , quod nulla aétio fit plane fterilis effeétuum, licet ii non femper incurrant in oculos: ipfius finceri bene de aliis merendi ftudii confcientia, ut in hac vita eft folatio; ita erit in futura obleétaraento. Intelligi ex his, nifallimur, potuit, Civitatis Dei, adfcriptorumque ei Civium interfuiffe, ut Deus mala moralia haud omnia per vim opprimenda judicaret. Illis enim admifïïs licet , fuppetunt occafiones adhuc iis, qui refpuere eas, & auxilia divina nolint, deftinatam fibi felicitatem affequendi. At iis vi & miraculis a mundo excludendis, multa infimul bona tolli debuiffent. Quod ipfum gubernationis quoque divinae, omnia, quae in mundo funt & accidunt, ad optimos fines dirigentis, confide- ra-  DISPUTATÏO. dr ratio perfuadere poteft. Quantae enim eft mentibus p# voluptati, m eontemplatione mundi luculentiffimae fapientiffimae gubernationis veftigia invenire? quantae obleótationi fpeeimina Providentiae in iis ipfis malis, quae uni* verfum deformare videantur, ad fupremum creationis fi. nem dirigendis, manifeftiffima eernere? Quomodo pee* cata hominum fui reddantur remedia; quomodo fcetatfc mfen mvitique ea prorfus faciant, quibus publieum Dei Givitatis bonum promoveatur; qua ratione impia confilia ita infleclantur, ut cum auétoribus peffimorum facinoruni* ad fanam mentem revocandis fiant accommodatiffima, turn alns- entibus intelligentibus utiliflima ; haec intueru, perfpicere, admirari, cuique Dei reverentiori vel in hac Z27Tnmm eü- qmd ü vero naturam f«atiS: tamae, quae m mentes finitascadat, confideremus: in- De goZ.P in conte-P^-ne admirabilium, Dei operum, peiftaionumque in eis elueentium cognitione vivaci, amoris & fiduciae pleniffima, confifterequam jucundiffimam bonorumque fêraciffimam perpendendis, & mtelhgendis divinae gubernationis occultis in hoe aevo eonfilns redditum iri, non polfumus du itare! Quantos enim felicitati, qua in aevo fempiterno nos frut turos confidimus accedet cumulus, cum difcuffis ignorantiae tenebris perfpiciemus-operum divinorum coneentum caulasque, eum intelligemus quibus nos viis in fpeciem: tortuofiSj mimt tamen noftrae .ndo].s P nisque rerum omnium habita, fimpliciffimis, & breviffi. **** ad fummam felicitatem veluti manu duxerit; quae mala i  gg DISPUTATÏO. mala a nobis, aliisque, tanta fapientia averterit, ut fuum liberae obedientiae decus confervaret, qui omnia ita noftrae faluti attemperaverit, ut quidquid ad ornatum mundi faceret, felicitati etiam omnium augendae natura fua aptumeflet ; quomodo ita femper fmgulis profpexerit, ut univerforum haberet rationem, itaque univerfis confuluerit, ut neminem deftitueret. Si in hoe aevo tantum habeat voluptatis confilia Dei, per varias, noftro judicio, ambages fe tandem explicantia intelligere; ut pius quisque non poffit non exclamare: Proh ineffabilem fapientiam! oh fummam benignitatem & mifericordiam , melius nobis, ac ipfi cuperemus, confulentem ! quantae erit in aevo fempiterno obleftationi, non perexiguam operum divinorum particulam , fed connexionem eorum harinoniamque intelligere , ulteriusque in cognitione omnium jucundiffima femper progredi? tantae certe, ut eam cogi. tatione praecipienti fordeant aliae voluptates; nee ultra in terris morandum, fed ad coetum beatorum properandum videretur ; nifi fcirem ea me lege effe natum, ut nonnifi munere a Deo affignato obito, acceflüs eo pateat. Quam, tum juvabit maiorum periculorumque, quibus fapientiflimis Deus ex caufis nos in hac vita expofuit, meminifte? cur piis nonnunquam noftris conatibus fucceifus defuerit intelligere ? quae caliginofa adhuc nofte prefla funt perfpicere, quae nunc per fpeculum cernimus in aenigmate, tune facie contra faciem videre? Tune demum clare cognofcemus continuam mentium, diverfis perfeclionum , viriumque gradibus praeditarum fcalam, tanta  DISPUTATÏO. 89 tanta fuiffe fapientia effeétam, ut uniuscujusque perfectiead maximum omnium fru&um redundaret , vel certe redundare , fi faperent , poffet. Tune caritatis vinculo beatis animis devinfti , earum felicitatem noftram effe putabimus, nosque illis fuiffe, & futuros effe voluptati, gratulabimur. Tune gratae in Deum mentis ardore incenfi, intelligemus perfeétiffime, fapientiilimis de caufis conftitutum effe, ut coetus 'fidelium in his terris laboraret, cum cupiditatibus, irritamentis vitiorum, cum variis vitae malis pugnaret, per exercitationes fibi divinitus afïignatas, variaque facrae militiae munia obeunda, fummae fèlicitatis capax redderetur; priusquam definitum fibi in Coelo locum, ubi triumphans aevo fempiterno frueretur, occuparet. (*) Tum demum vivaciffime fentiemus, fummam felicitatem noltram ex rebus diverfis , utpote maiorum , quae optime cefferunt recordatione grata , fenfu perfeótionum obtentarum , progreffionisque non impeditae ad majores continuo confequendas , auxiliorum di- <■*) Si concedamus, quod multis probabiliflimum videtur, habiturum Deum femper coetus, in quibuscunque demum mundi locis militantes, non folum in Coelis triumphantes; maximae certe quibusque fèlicitatis aeternae jam confortibus erit voluptati, quomodo Deus in iis etiam regendis verfetur, intueri, & intelligere quibus modis eorum faluti profpiciat; cum faveamus natura iis, qui eadem pericula ingrediantur, quibus nos jam perfunfti fümus , fpeciminaque virtutum ab iis danda non poffint non gratiffinia cuique Dei amore pleno accidere, M  S>o D I S F U T A T I Ov divinomm, reétique virium ufus confcientia, ftatus nulïf jam viciffitudini rerum expofiti. cum priore comparatione,, ac gaudio inde orto quod effugerimus peccata,, aliisque fimilibus effe admixtam, & tanta fapientia teraperatam,, ut quam maxima bona, quibus aeternum frueremur, ratione rerum omnium circumftantium. habita, quam mini* mis adipifceremur moleftüs. Licet autem, dum in terris moramur, confilibrum divinorum, aólionumque caufas, -& concentum, maxima, ex parte ignoremus ; tot nihilominus vel exigua mundi; particula, quae noftrae contemplationi efl expofita fapientiffimae gubernationis fpecimina exhibet; ut nemo fanus dubitare poffit univerfum manere opus Deo dignum. Aut enim animus errore femper vagabitur, nee unquam: habebit quid fequatur: aut certe haec clariffime perfpicere datur: ita Deum verfari in adminiflrando mundo, ut primo virtutis ftudium opprimi, ferpentibus licet in dies moribus perditis 5 nequaquam patiatur, contra ea malo certos conftituat terminos, extra quos evagari neutiquam poffit: deinde ut fuum liberae obedientiae confervet decus, hominibusque occafiones maxima obtinendi bona non auferat: ad haec eventus omnes antegreffos cum. praefentibus, hosquecum futuris ita conneélat, ut omnia. fapienter definitis temporibus , noftraeque faluti accommodatiffima ratione eveniant : denique ut edendis tam bonitatis, quam etiam fapientiae fpeciminibus, fe non folum Patrem benigniffimum, fed etiam fapientem, juftumque effe univerfi Reétorem, oftendat. Quae licet latius per-  DISPUTATÏO. 0 perfequi, ne a&uró agere videamur nonficeat: breviter tamen attingenda funt. Quod ad primum attinet, querelis nonnullorum humani generis malitiam arguentium non obftantibus, non ita depravatos prorfus effe mortales, quin multa pietatis, amoris in Deum, integritatis vitae, patientiae, conftantiae, documenta dentur, extra dubium pofitum efe. Licet enim vera virtus modefliae femper junfta, artis fe ipfara oftentandi ignara fit, nullum fibi theatrum confcientia effe. amplius putans: ingruentibus tamen tempeflatibus proceïïisque , ejus in apricum proferendae occafionibus, miranda fidei, confidentiae in Deo , ardoris boni publici promovendi fpecimina , magno naturae humanae ornajnento cernere femper licuit, licebitque. Tutor eorum, qui veram religionem de mundo tollere voluerunt, exci' tavit femper nobili pietatis ardore inflammatos veritatis teftes : calamitates publicae dederunt excelfi robuflique animi viros, qui fmguhri patientiaj conflantia, fummaque confidentia in Deo. nullo maiorum impetu labefacla, jucundo Patri fuo optimo maximöque ( fi de mifero homuncione id fine temeritate dici poffit) fpeélaculo fuerunt; certe dignum, ad quod perfe&iores mentes refpicerent fpeélaculuni ediderunt. Mortis imminentis tempore, quae larvam plerisque detrahit, oflendunt non pauci quid in animis haud depravatis fpes aeternitatis beatioris, bona confcientia animata , efficere valeat ; quantaque tranquillitate, imo gaudio, Viri Dei reverentiores expediënt fua fata. Sed quid multa? Quicunque cum animo M 2 con-  D'ISPUTATia eonfideraverit quantum pauciora fcelerum exempla ad: labefaftandum Rerumpublicarum ftatum valeant: quantaque opus üt virtute & dih'gentia ad ea, quae non multorum audacia funditus everfa videntur, reparanda: haud certe diffitebitur, id ipfum quod confociatio humani generis, paxque & tranquilütas Regnorum confervetur, argumento- elfe, plus boni in hoe ipfo terrarum orbe inveniri, quam mali, Efl quidem perfecta omnibusque numeris abfoluta virtus difperfa veluti, & in plures divifa t at ea ipfa charaderum animi, propenfionumque diverfitas., quae facit ut virtus variis in confpeclum prodire formis videatur, ad vinculum , quo homines continentur, adftringendum confert plurimum i cum maxima negotiorum humanorum diverfitas non minorem fere expofcat ingeniorum, nativae indolis , facultatumque varietatem; talem tamen, quae fimilitudinem humanae naturae haud occultaret, nee fibi femper fimilem virtutis, diverfas licet fpeeies gerentis, agendi rationem tegeret. Mala vero certis effe circumfcripta terminis, eurfus re* rum humanarum evincit. Non jam id agimus, ut eorum fummam, quam nonnullos jufto majorem facere certum eft, imminuendam effe verbofius demonftremus : quod quidem faétu haud arduum foret. Quod fi enim fummam , in qua multi homines fi non fine culpa, at certe non graviffima , verfantur ignorantiam, erroresque per manus velut a majoribus fibi traditos, fi educationis, in» ftitutionis publicae & privatae vitia, vim exemplorum, occafionum: ft modum , quo eommodones animi & cuT Pi?  DISPUTATÏO. n piditatesin fe innocentes, vix animadvertentibus hominibus ita roborentur, ut vix poftea , regi poffint; fi momenta teterrimarum a&ionum fic fatis faepe innocentia, nonnunquam honeftiffima , perpendamus: haud difficulter inteiligemus majorem humani generis partem inprudentia potius, erroreque , quam obftinata peccare malitia,fceleraque, quae vel foediffima nobis videantur Ei, cur latebrae animorum receffusque funt perfpe&i, faepe mifericordia , quam afperioribus poenis videri digniora. Aliter nimirum de atrocitate facinorum, judicant homines, externorum folum effectuum gnari: aliter Deus omniumv quae ad ea aliquid faciant fcientiffimus: poteflque fieri, ut foediffima noflro judicio actiö innocentiae propior at> Eo habeatur; quam lëvis in alio culpa, vix ulla animadverfione nobis digna vifa. Quae fi quis confideraverit ,~ haud fanemirabitut, (ut obiter hoe tangamus ) pietatem eorum Sacris Litterfs celëbrari, quorum gravia deli&a, magno finceritatis fcriptorum argumento, non tacenturnee iis, quas nonnulJi Davidis, aliorumque Sanótorum piae memoriae afpergere conatf funt maculas, a jufta eofum veneratione fe deduci patietur. Tacemus muitos admilfa in fe delitfa plurimis poftea benefaétis compenfaffe & priusquam evitaexeeffiffent poenitentiam egifle. QuicT* quod turpe aliquod'facinus folum fufficiat, ad auétorem ejus in numerum fceleratorum reférendum; multa autem virtutum fpechnina maculas, foedo aliquo contraótas crimine, eluere nequeant? Nee tamen a fola minori maiorum, quam primafronte M> 3 vit  91 DISPUTATÏO. videri poffit fumma., optimae caufae praefidium petinwsi" fed potius confidenter afferimus eorum atrocitate, copiaque non obfhnte, fuos illis fines effe conftitutos. Nee enim vel fupina mortalium negligentia, vel furor impiorum impedire unquam potuit, quo minus veritatis radfi clarius, obfcuriusque exfplendefcentes, mentes hominum colluflrarent, & pectora virtutis fludioinflammarent. Nunquam veritas preffa licet, ita prorfus oppreffa fuit; quin eam dies diem docens, viciffitudines temporum divinitus definitae, hominum felici humani generis fato natorum opera , infperataeque prorfus caufae in lucem protraherent. Sub cinere foediffiniarum fuperftitionum fuerunt femper igniculi religionis confervati. Sparfa a viris, rneHoribus annis natis, cognitionis femina, feliciffime tandem progerminarunt, germinantque. Male fana hoftium caflifTimae religionis opera meliorem ejus caufam femper fecit, ad eamque ab admixcis opinionum commentis purgandam plurimum valuit. Crudelitas tyrannorum, piorum conftantiam, fidem, patientiam, nobilitavit, vicloriamque eorum longe pulcriorem & jucundiorem reddidit. Irrica•menta & occafiones maiorum, vis exemplorum , confuetudinis, pravae educationis, errorumque late propagatorum, atrocitatem peccatorum imminuunt; virtuti autem eorum, qui in libertatem fe vindicant majus longe pretium conciliant. Plurima & graviffiraa, quae veritatis virtutisque progreflioni obflant impedimenta, efficiunt, ut tanto magis fibi gratulari mortales queant, contigiffe & eontingere in dies tanta fui generis decora, ut illis removen-  ö I S P d T A T I O. 9 5 vendis,, fcfuperandfefterine, fintque paria. Quid, quod m promptu- fint omnibus bona maxima & parabiiia nunquam m mala convertenda; nulla autem fint mala quae non pubnco Qv.tatisDei bono augendo eogantur infervire Quid, quod nusquam gentium lumen cognitionis ardorque virtutis ita fit extinétus, quin fides, generofitas, virtus, laudatores & imitatores habeat? quin plura femper raunitioraque praefidia innocentia, quam malitia mvemat l Quid, quod exiliora virtutum , ab hominibus, in* ter barbaras gentes natis & -educatis fpecimina, paffim data, dandaque,. tariti a Deo, beatisque animis aeftiraentur, quanti longe illuftriora aliorum ? Quid,, quod contemplatio rerum humanarum docere videatur, ire eas in melius, & humanum genus emenfo veluti infantiae' & adolefcentiae curriculo, vergere in aduitam aetatemV ut optimusejus Pater hoe benigne dedifie videatur, ut de* pofitis fenfim puerïtiae, & jüventae erroribus, ad matu* ntatem, quae in terris illi contingere poteft, concinnoordine, non praecipitatis paffibus pervenirec & turn demum definitum fibi in Coelo loeum occuparet, cum terra» dignum jam eo domicilium haud foret. (*> Non eft noftri inftituti exponere rationes, quibus fun> mus mundi Rector providet, ne veritas virtusque terras^eferant. At non poifumus non admirari perfeótiones Ejus; C * ) nïiT£oS. "0biS fUpPeditaVk MlfaieffiiUS, Wü C°me^  9é DISPUTATÏO. Ejus fummas, in ftupendo redemptionis opere ita elucentes, ut nonnulli dicere non dubitaverint, felicem fuiffe Adami culpam, quae talem meruerit habere Redemptorem. Quorum verba Heet noftra facere nolimus: negari tarnen nequit, Deum, quae Ejus eft fumma bonitas, Kbertatem potius hominum fuiffe neceffitati bene agendi adftriaurum , quam perverfum ejus ufum admiffurum; nifi fciviffet praefto fibi effe modum tam damnum, eo non impedito mundo inferendum, refarciendU quam feHcitati omnium, qui fibi praefraóte prorfus deeffenollent, confulendi. At, quia quaeftio, quam difceptamus, ad naturalem potius Theologiam pertinet, iis quae inter Theologos variarura partium de auxiliorum gratiae divinae, mentem eolluftrantium, voluntatemque ad bonum impellentium , vi, efficacia, modo, quo ea hominibus conferantur,difputantur,filentio transmifüs, dubitari non poffe afferimus, non deeffe ea fincere cupientibus, imo Deum optimum vota hominum praevenire , ii?que vix animadvertentibus , tam fapientiffima caufarum naturaHum direótione , quam etiam viribus fupeniaiuraBus, amorem ardoremque obedientiae infpirare. Quo clarius perfpici poteft, mala eos fide agere, qui homines a malis non quotiescunque peccare eis lubeat vi divina retrahi querantur. Pius enim quisque tantum abeft ut fe fpe auxilü divini deftitutum putet, ut potius indigno fibi, nihilquetale merito, praefto illud fuiffe, & effe, grams profiteatur. Impii autem, quidquid dicant, a gratiffima fibi vitiorum fervitute in Hbertatem vindicari nolunt: nee aliud,  DISPUTATÏO. 5>7 aliud, fi animorum receffus, voluntatemque fuam perfcrutentur , fe queri fentient , quam quod placitis vitiis haud fe totos ita mancipare poffint, quin poenas vel naturales, vel etiam alias metuendas habeant. Hinc illae lacrimae. Non enim fpeétandum efl quid dicant, fed quid dicere fit confentaneum eis, qui folas fenfuum voluptates expetant, fpernant cunélas alias. Quin potius, fi fibi conftare velint, hoe agunt, ut dum licet, dum occafiones adfunt/, fe magis ac magis virtutis ftudio devoveant ? experirentur certe tam fincerum Deo obediendi propofitum futurum fenfim facilius & jucundïiis: quam nunquam fibi auxilia divina defutura. Alterum, quod facihïme in adminiftrando mundo cernï poffe diximus, Deum nempeita in hominibus regendis fle dendisque verfari, ut fuum liberae obedientiae confervet ornamentum, nee velut machinis iis fua bona conferat vel fontes voluptatum ex confcientia recüi virium ufus manantium obftraat ; ita fenfus intimi , communisque omnmm, benefacla laudantium; contra vitiis mancipatos ■defpedtuihabentium, teftimonio, confcientia ipfa homines benigne velafpere, prouti meruerunt traélante, poemtent.ae, ex negletfis bene agendi occafionibus, repulfisque divinis auxihïs, oriundae fenfu, confirmatur, ut eius longius perfequendi labore fuperfedendum videatur- eum praefertim diverfarum partium Theologie* aequo confiteantur, Deum in conferendis fuae gratiae auxiliis falvam hominibus relinquere libertatem; ut fi qua fit inter eos controverfia , ea pertineat ad quaeftionem de facultatis N ■L" ejus  9g D ISPUTATI O. ejus natura , ab hoe Loco alienam. Et ex eo intelligi etiam poteii, quod tertium efl: eorum, quae in gubernationis divinae ratione in oculos incurrant r quod ipfum ex auxiliorum gratiae cum liberi virium ufus fapientiffima. temperatione proficifcitur, tali fcilicet, ut mundo maxima concilietur perfe&io , & piis quibusque, fpiritu boni pur blici animatis; occafiones fuaviffimarum voluptatum percipiendarum fuppeditentur : quae praecipua caufa efl:, cur Deus non omnibus omnia ea bona fimul impertiat, quae quidem impertke , fi folius fuae potentiae haberet: rationem, poffet; fed gradatim, pulcroque ordine, huraanum genus ad deftmatam fibi felicitatem fummam manuducau Gollullravit definito fapientibus de caufis tempore magnam orbis partem doCtrinae a Chrifto traditae' ladiis; adhucdum tamen pJurimas Gentes in religionis faluberrimae ignoratione verfari patitur. In conferendis enin* fuis beneficiis leges fummae fapientiae fequitur;. perpetuis miraculis hominibus bene de aliis merendi occafiones fubtrahendas haud cenfet; vult ut ignorantiam , errores praejudicia, ordine & ratione naturali populi eluélentur; fummam in edueatione, cognitione hominum , rebusque omnibus circumftantibus diverfitatem , ad ornatum uni^ verft, publicumque Civitatis fuae bonum facere intelligit ; gradationes perfeétionum, fubfidiorumque bene & beate vivendi, cuique attento obfervabiles, confervandasjudicat; omnia quae acciderunt accidentque ita inter ie conne&it, praefentiaque cum praeteritis , & futuriseventis ita colligat, ut eoncentus omnium fuaviffimus om*  DISPUTATÏO. 99 oriatur. Qui haec ejus confilia carpere audent, nae illi inique poftulant, ut Deus adminiftrationem totius uni» verfi non perfecWunae fuae fapientiae; fed humanis intelligendi angufiiis accommodaret: nee perpendunt Eum veile agere fuo modo, non noflro, divino, non huraano; quid nobis ipfis, quid omnibus quam maxime expediatj quid mundi perfeclioni fit confentaneum Deum fi> lum fcire, nobis vel ea, quae ante oculos pofitafimt, ignorantibus , quid optimum fit ex divinis faétis; non ex noftris judiciis erroneis, temerariis , cognofcendum efle. Quis enim non intelligat, polïto hoe, quod evr cifle nos confidimus, dignum Deo fuiffe, plenam hominibus fèlicitatis pofleffionem non fimul impertiri: adminiftrationem particularium quorumque eventuum, & auxiliorum gratiae difpenfationem, Deo foli fapientiffimo optimoque deferendam ; non nobis arrogandam effe: nifi forte hoe aliquis mallet; ut fpecialis ejus providentia nullas fequeretur leges, aut certe eas, quas miferi mortales illi pro imperio praefcribendas ducerent. Fatendura certe eft eos, qui minus obtinent fubfidiorum, fi cetera fint paria, minus etiam praeflare boni: at illa denorum, quae obtingunt hominibus , diverfitas, ad felickatetn Civitati Dei adferiptorum confert plurimum ; varietatem viarum, quibus Deus unumquemque ad demenfum fèlicitatis fibi deflinatae gradum perducit, magna jucunditate contemplantium : cum praefertim in Civitate Dei a nemine viribus majora exigantur , & ab iis, quibus minora fint collata auxilia, minora etiam obedientiae fpecimina expeclentur. N a Ut  ïco D I S P U T A T I a Ut perfecHores nobis mentes rnagna voluptate intuenturv fi homines minoribus fuis viribus ea praeftent, quae per eas poffunt:. ita noftrum efl favere iis, quibus minus confukum effe ac nobis intelligimus,. & quae finceri- virtutis fludii documenta dent, majoris aeftimare, cum diverfitas ipfa perfedtionum, donorumque obtentorum fit firmifliaiuffij quo homines inter fe continentur, vinculum. Imo> cum varii fint tam in morali imputatione, quam in bonitate aétionum liberarum gradus ; probabiie efl Deum, quae Ejus efl fapientia ,. providere, ut omnium,, quae. quidem pro majori minorique cognitione , pluribus aut. paucioribus occafionibus, vel quibuscunque fubfidiis, &. differentia virium edi,. queunt virtutis effecluum, in univerfo inveniri poffint fpecimina: cum ad elegantiam ejus hoe faciat, nee fi» in mundo phyiico pulcerrimae continuitatis legi fit locus; ulla fit ratio cur non debeat efie in. morali etiam veluti mundo. (*) Nee minus in difpenfatione ac gubernatione malorurm phy- (.*) Memini me legere Popi-urn celeberrimum Anglorum Poëtam dixisfe, effe in univerfo mentes tanta intelligentia praeditas, ut Newtonum naturae legibus detegendis intentum, ea fere voluptate afpexerint, qua nos folertiam ingeniofi alicujus fimii intuemur. Et fane fatendum ell:., in Univerfo tam fnniorum folertiae, quam rudium Hottentotarum indultriae locum fuiffe relinquendum, quo non folum. illa rerum naturalium, fed etiam bonarum aftionum gradibus a fe ia immenfum differentium,. catena evaderet continua, nullibique inter-rupta, & nulla effet poffibilis adio honefta, cujus in mundo exenv»gla noa darentur,.  D I S P U T A T I O. ïm phyficorumfe fapientiffimum & benigniffimura Deus praebet. Sunt eorum. nonnuHa cum natura hominis copulata, de quibus jam egimus:; alia nafcuntur vel- ex per ver fo libertatis ufu, vel etiam caufarum qua naturalium, qua liberarum diverfis operationibus. Quod ad ea adtinet in quae fua homines culpa incidunt,-illud quidem nemo fanus negaveric, fi dimenfum fèlicitatis nobis deftinatae gradum haud aker , quam recto virium ufu affequi poffimus r digniffirrmm Deo fuiffe, naturam rerum hominisque & eopulationem earum ita conflituere, ut perverfa quaelibet aório mala effecT» geueraret. Veile ut Deus aliter egiffet & ïnjufie poflulare, ut nullam fuarum- perfeftionum ' iummaeque fanditatis habuiffet rationem, fed perinde fibf efie utrum virtuti an vitiis fe homines addicant, publice" veluti-declaraffet. Imo dum eam efie humanarum vi num imbecillitatem, ut irritamentis maiorum- refiflere ne queant-, queruntur accufatores Providentiae, fatentur eo ipfo naturalia fcelerum fupplicia non effe juflo graviora Et quis jure de illis malis poffet queri, quae fidelium fun* guntur vice monitorum, indices funt nunquam fallaces fiigiendorum, & a quibus licet, cui lubet, fibi praeca* vere? Deinde cum tanta fit hominum perverfitas ut ea fola quae ex liberis fuis aaionibus exiftuntmala, iis ad fa. mora confilia transferendis nequaquam fufficiant • quis eum ratione dubitare queat , confentaneum fapientiae Dei effe mortales, quos tam facile Ejus legom, fuaeque fèlicitatis oblivio capiat, publicïs calamitatibus, utpote term. motibus, tempeftatibus, aliisque * fuorum officie, N & mm*  los D I S P ü T A t l 0. ■ram nonnunquam admonere, & edocere non effe bons, quae fola expetant fragilia , & caduca, fibi potiffimuns deftinata, fed in aliis longe potioribus quaerendis operam, fifapiant, ponendam effe; cum praefertim ea mak naturalibus ex caufis fapientïffimis legibus convenienter agentibus oriantur , fintque multis aliis ex rationibus, quod a plurimis demonftratum eft, utiliffima. Nee diffimilis eft eorum, quae ex fceleribus hominum nafcuntur, bellorum, feditionum, injuftarum caedum , & id genus maiorum ratio; quae cum a Deo au&ore non proficifcantur, fed tantum admittantur, & ita fapientiffime dirigantur, ut fint hominum, a perverfo vanarum rerum amore ad pietatis ftudium avocandorum, inftrumenta: Adverfariorum effet, antequam Dei confilia reprehendere auderent, demonftrare haec calamitatum genera vel nihil conferre ad homines e fomno quafi excitandos, vel certe pauciora mala iisdem ad fanam mentem. revoeandis fufficere: quod tantum a vero abeft, ut, fi ad mores feculi attendamus, haec ipfa jufto leniora videantur. Nullum certe eft mali, feu caufarum naturarium operationibus, feu hominum impetu generati genus, quin multa ex eo commoda mortales univerfim fpeótatos effe adeptos, nequeat demonftrari: quod eviftum ab aliis fumimus, non probamus. Quod fi rerum omnium coagmentationem, & eventuum connexionem datum effet nobis perfpicere; intelligeremus eadem ratione nullum accidere malum , quin tam plurimis, quam maxime ei, qui fubit, fit, vel certe ex confilio Dei effe debeat faluberrimum» Ita enim - - ea  5 D i S F ü T A T I O; 103 «r femper temperari, divinitusque ordinari , ut quam maximorum bonorum , quam minimo dolorum inter» ventu obtinendorum , occafiones efle pofïint, ex fumma Dei fapientia, & bonitate cogitur. Et quis efl qui in remediis lenioribus vel afperioribus, pro re nata, adhibendis, non plus fidendum pucet judicio Medici, qui fuae peritiae innumera dediflet documenta, quam impatientiae aegri. Deo nimirum foli cognitus eft ftatus omnium hominum moralis, remediorum adhibendorum vires, resque omnes circumftantes; Ejusque eft iis attemperare medicinaal. Fatemur impatienter fbrre homines fua mala , at id ipfum indicio eft nondum fanatos efle eorum morales morbos, locumque adhuc efle afperioribus remediis. Bonis fane non minus, quam malis , ad Deo obediendum mcitari poflent mortales , deberentque -r at cum oppido pauci fint, qui non, dum iis fruuntur,. oblivifcantur eorum auftoris quid mirum fi Deus ea etiam tentanda «media ducat, fine quibus fervari nos non pofle videt* Quid, quod mala ipfa, quibus homines divino confilio mvolvuntur , occafiones faclorum praeclariffimorum nobis praebeant; acuendaeque prudentiae , diligentiae excitandisque, ad caritatis officia in miferos conferenda' hominibus inferviant ?- Nee eft quod de malis , quae fortunae adverfitate finguhs obtingunt,queranturhomines. Pii enim tantum abeft ut dimenfas divinitusque fibi deftinatas calamitates jufto graviores putent; ut potius majores fe meruifle grati agnofcant. Qui autem in perfequendo virtutis propofito fluc* kaant^  m DISPUTATÏO. tuant, duobus- dommis fervire volentes; eis mala fchcifS • me cedere nemo efl qui ignoret ; cum miferiam fcholam virtutis effe, mortalesque pleruraque fecunda fortuna abutï, adverfam pro incitamento virtutis habere conftet in■ter omnes. Irapiorum vero vel maxime intereffe , ut fi ad fanam mentem aliter redire nolint, poenarum afperitate invitentur ; non nifi impii fit negare : quae fi vel maxime effeChi carere vidcantur, non tamen eo ipfo defment muicis modis hominibus fieri utiles. jam quis non videat, paree nobis mala irrogari, contra autem liberali ■jaanu offerri bona plurima ? quae fi homines, folis malis fuis attendentes, fpernant^ non mirum efl eos fe reddere longe quam fint raiferiores. Nee proinde ullo jure impatientiae hominum culpa in optimum confertur Deum.; cum hoe ipfum , quod tam vivax fit mali fenfus,bona au■tem fua ignorent mortales , argumento fit pluribus longe nos perfrui voluptatibus , quam exponamur moleftüs: quidquid nonnulli cum Baylio dicant, maiorum fummam, .mala faepe fide volentes. augere ; eum tamen nemo dubi-tare.queat ea , in quae homines eitra fuam culpam incidunt , etiam fi illorum , quae religio cuique offert folatiorum rationem non habeamus , vel fola patientia tolerabilia , levioraque longe reddi; facileque homines, fi fibi deeffe nollent , intelligerent, quam maxima fibi effe tributa bona, minimisque fe urgeri malis. Certe , cum nulla-fint mala hominibus haud evitabilia , quin in longe graviora eos vilis lucelli fpea , vanae gloriae cupiditas, yoluptatumque turpium , at quambreviumï amor, prae- ci-  D I. SP U.TA T I a m cipitet; quis mentis compos ferre poffit, eos toties licet monitos, haec ultro fibi arceflere , de iis autem , quae majorum longe bonorum aflequendorum occafiones & caufae funt, vel efle poflènt, molliter queri ? Quid efl etiam , quod diflributionem bonorum malorumque juflitiae & aequitati non fatis accommodatam querantur Adverfarii? Piorum enim caufa prorfus non eft cur fint folliciti: cum quisque Dei reverentior voluptates in religione politas omnibus, quae fibi fint fubeundae, acerbitatibus longe praevalere fentiat , eas pro favoris divini, fibi, optime femper confulentis, argumentis habens. Imo, fi qui cruciatus ideo folura viris Deo fidis perferendi effent , ut aliqua inde ad Deum gloria, vel ad alios utilitas redundaret, tantum abeft ut eas putarent extimefcendas, ut potius pracelaram fibi offerri occafionem gratae in Deum mentis documenta dandi , Eumque , fi ita liceat loqui, demerendi, gauderent. Haud equidem cum Seneca dixerim non mirari me, fi quando impetum capiat Deus fpeftandi magnos viros colluaantes cum aliqua calamitate : at fi quando contingat , ut Dei Civitatis interfit fpecimina patientiae , conflantiae , fideique rara prorfus edi, pius quisque fubeunda fibi Dei confilio mala non folum tolerabilia, fed etiam gloriofa ducet, fecurus tam auxilii divini, fibi ad ea fortiter ferenda neceffarii, quam ampliffimorum praemiorum. Et fi forte meliorem fibi fortem optet tacitus, ita tarnen fua defideria Dei voluntati fubjicit, ut agnofcat id fibi efle optimum, quod Dei confilio fit accommodatiffimum. Impiorum autem ma- O jo-  to* DISPUTATI O. forem quam mereantur felicitatem, vel potius fpeciem,. nequaquam iis elfe invidendam , quin potius fummam Dei elementiam, eos non folis malis, fed & bonis variis tribuendis, ad fapiendum aliquando. invirantis, celebrandam, tam certum. efl; ut fupervacaneuin fit his longius perfèquendis immorari. De malis quibus bruta funt obnoxk tacemus, cum quod ea minora ünt quam videantur, cum in ea vera miferia ex confideratione flatus fui oriunda non cadat, turn quia funt Iegum fapientiffimis de caufis datarum fequelae neceflariae ; iisque eorum confervationi profpeótum effe , fit in confeffo,. Quartum , quod in mundi: adminiftratione diximus elueere, Deum fcilicet non folum Patris optimi,. omnia ad falutem fuorum referentis, fed etiam jufli Reétoris munerefungi, funt qui negent; quos tarnen perpendere oportebat, juflitiam nihil aliud efle quam conftantem & per> petuam voluntatem boni publici, vel univerforum, fine; eujusquam mjuria, imo omnium , qui fibi deefiè nolint^ commodo promovendi. Licet enim in eorum fententiam concedamus, qui juflitiam inter Dei hominumque hoe interefle cenfent, quod hi leges generales, quas publico bono convenientiffimas cenfent , fequantur; cum fieri non poffit ut leges omnium commodis ex aequo convenientesobfervent ; Deus autem ita femper univerfis eonfulat,. ut fingulorum non minus habeat rationem: ab iis tamen jure videmur diflentire, qui nullam ita diétam juflitiampunientem efle cenfent; nee alium poenarum agnofcunt Snem , quam qui ad utilitatem ejus^ qui punitur uni? cc*  DISPUTATÏO. tö7 ce, vel praecipue referatur. Licet nobis ex commnnibus hominum, adeoque naturae ipfius fenfis, argumenta ducere ad ea, quae Deo non fint indigna, coJligenda. At nemo efl, qui non ultro fateatur juftum efle; adeoque nee cum fumma pugnare bonitate; non committere ut malorum nihilo fit pejor conditio, quam bonorum. Dig. num proiude Deo efl cum perturbatione ordinis fapientiffimi privationem bonorum conneclere, & legum fuarum contemptores longiori, eademque afperiori via ad deftinatam humano generi felicitatem manuducere. Talis enim agendi ratio agnofcendo, quo Deus in fcelera fertur odio, eft pro intelligendae noftrae ratione accommodaciffima. Nee proinde indignum etiam Eo eft iis, qui gratiae fuae auxiliis femper abufi fint, eadem tandem denegare. Temerarium effet leges, quas Deus in conferendis auxiliis fuis fequi debeat, definire veile: at fi fieri poffit, ut cuiquam tot jam fint tributa bona, & data adminicula, ut plura offerri nequeant, quin vel ordinis a Deo conflituti pulcritudïni & conflantiae; vel eorum, qui Eum fincere colant, felicitati aliquid decedere videatur: juftitiae haud convenire, ut illi foli, cum aliquo uni verforum intertrimento aliter confulatur, ac poenis feu naturalibus, feu aliis irrogandis, nemo eft quin fentiat. Poffe autem hoe accidere, ficonjeaurisliberiusvellemusindulgere, multis rationibus quiremus perfuadere; nunquam vero contingere temeritate haud vacet aflerere. Imo etiamfi praevideat Deus fore, ut poenae naturales nihil ad emendandos nonnullos conferant: non video tamen cur ea de caufa fa* O % pien-  30* DISPUTATÏO. pientiffimum crdinem turbare, feu quod eodem redit malis illis, quae utilia effepoffent, praevertere debeat. Et licet fieri forte poffet, ut qui poenarum afperitate fe edomari nequaquampatiantur, accipiendis continuo beneficiis manfuefcerent; vix tarnen afferere auderem Deum , convenienter fuae fapientiae, poffe eos omnibus malis, ex vitiis oriundïs, eripere , folisque bonis cumulare. Nae ita maxima, quae cogitari poteft, malitia humana ad effugiendas omnes prorfus poenas valeret plurimum. At, merito etiam id fieri poffe dubitamus. Tot enim funt tamque eximia,,quae Deus in univerfos fmgulosque contuin beneficia, ut ea fpernentibus haud alia confuli poffe ratione videatur, ac poenis praefertim naturalibus, ad infpirandum vitiorum horrorem omnium accommodatiifimis: eum contra profperitatis perpetuae,< in animis virtuti haud addi&is, comes fit ftultitia. Imo cum fecunda impiorum fortuna , eademque diuturna, hominibus accufandae divinae Providentiae praetextus praebeat: quis non intelligat dignum Deo effe, ut irrogandis tandem poenis juftisfimis integritatem ejus ab iniquis criminationibus vindicet; efficiatque ut vel judiciis mortalium abfolvatur. Sed conferamus in pauca. Qui vellent Deum indulgentilfimi femper Patris fungi munia; nunquam autem jüfti judicis : nae illi fapiunt fuo more, dum poenas quas fe promeruiffe fentiunt effugere cupiunt. At fapit Deus etiam fuo more, id eft divino, nee patitur fuam clementiam , commune omnium, quos poeniteat fcelerum, perfugium, effe imbüs praefidio, imo irrkamento peccatorum, cum talein * r mi;  DISPUTATÏO. ,09 mWéxicomm ita parcentem malis, ut noceat bonis, in - vit,o eiTe optime fciat. Ecquid enim indignius fumma Ejus majeftate foret, quam eorum votis impiis fe continuo accommodare , qui divinis confiliis fe attemperare nunquam velint? fervire eorum cupiditatibus, qui usque & usque admonitifervire fibi nolint? & committere, ut pergant peceare, quo jufla fupplicia effugiant? Si tremendum videatur fceleratis criminum ultoris nomen & optabile illud Parris indufgentiffimr; quin ferio operam dant ut amentur a Patre optimo, & amari poffint, nechabeant cur reformident jufiitiam divinam, non nifi ad eorum poenam, qui in male agendi propofito praefraéle perfeverent imminentem? Mala certe fide Providentiae accufatores agere vel ex eo intelligitur; quod nunc felices in fpeciem fceleratos teftimonium contra Dei juflitiam dicere perhibeant; mox iis, qui refipifcere prorfus nolint poenas irrogari querantur; adeoque Deum in iis exigendis juito tamjevenorem, quam leniorem, ridicule dicant. " Evicto hoe, Deum in adminiflratione mundi tam Patrem optimum, quam juflum Reólorem fe praebere quid efl quod crucem figant mala illa, quibus vel pii,' qui fuis etiam urgentur vitiis, vel qui in peccando obflinate perfeverent, in hac vita exponuntur ? Imo nee eae poenae, quae in futura vita ab iis, qui fapere in praefente noluerunt, repetentur, multum difficultatis habere videbuntur. Quod fi enim cum philofophis a vera religione averfis5 difputandi falcem caufa, ponereraus divini- 0 3 tu*  ito DISPUTATÏO tus ordinatum efle, ut eorum animi, qui fe voluptatibus corporis dum in terris morarentur dediderunt, impulfuque libidinum voluptatibus obedientium Dei & hominum jura violaverunt, eorporibus elapfi, non nifi multis exagitati feculis, depofitis prius pravis affeétibus, ad fedem locumque beatorum revertantur: non video quid in mundi admiftratione reprehenderepoflènt Adverfarii: cum praefertim fumma felicitas in iis bonis confiftat, quae non nifi edomita peccandi libidine obtineri, & poffideri queant. Ac proinde ca omnia, quae Ckrico , hypothefi Origenis Providentiae caufae fervire volenti, objecit Baylius, quam facillime diluentur: cum fumat perperam, pofle homines ad fummam felicitatem , nullis dandis liberae obedientiae fpecimmibus, pervenire. Jam cum fint e Theologis magni nominis, qui poenas aeternas impiis Dei verbo denunciatas, pro fapientiffimis comminationibus habeant, quarum exequendarum rationem fibi integram refervalfet: quis non videat pugnare cum legibus recle disputandi, difficultates, quas aeterna fupplicia habere videantur, quaeftioni de origine mali immifcere? quod fecit tarnen non optima fide Baylius: cum praefertim ii fere foli aeternitate poenarum ad criminanda Dei confilia abutantur, qui eam negant pernegantque, licet, quo habeant unde reprehenfiones arceflant , concedere prae fe ferant. Quas tamen ipfas haud metuendas arbitramur: cum perfuafum habeamus Deum nemini graviores irrogaturum poenas j quam fapientia Ejusbonitati jun&a patia- tur,  DISPUTATÏO. 2U tur, ( *) fintque multae rationes quae evincere videantur, fupplicia impiorum publicum Civitatis Dei bonum augere, & ad beatos in ftatu felickaris confervandos non nihil valere; nee rairandum fit nos, coagmentationi rerum omnium perfpiciendae impares, non omnium Dei confiliorum rationes intelligere. Nee alias accufatorum Providentiae reprehenfibnes multurn morabitur, qui ea, quae feu de mali non impediti caufis, feu de gubernatione omnium rerUm fapientiffima diximus, perpenderk. Ut enim tribus veluti verbis eos attingamus : quid ineptius inconfultiusque efie poteft, quam Deum non omnia fimul bona hominibus impertientem conferre cum iis, qui in conferendis in alios beneftciis inutiles moJeftasque longa expeclatione moras ne&unt? cum evidentiflimum fit benigniffimum noftrum Patrem fapientiffimis, noftraeque felicitati accommodatiflimisde caufis conftituifie, ut munus in terris affignatum obiremus, priusquam , plenam fèlicitatis pofielfionera adipifceremur. Quod fi confundendorum folum adverfa. riorum caufa diceremus, fieri per naturam entium intell*. gentium finitorum neutiquam pofle, ut fummam, cujus fint capacia felicitatem , absque ullo errorum & culpae fenfu aflequantnr*- vel ia eo refutando haereret iis aqua; cum C*) Imo eas folas, a quibus faivo rerum ordine liberari nequeant, in privatione bonorum,. quorum compotes reddi nee poilint,. nee forte wlimconfitfentesDeum-iis inflitom probabile él  m DISPUTATÏO. cum nobis integrum effet dicere, facillime labi impruden-' tja, & per errorem eos, quorum animi vires fint necesfario limitibus circumfcriptae ; nifi fuis praecipue malis cautiores fuerint redditi: perpetuae fèlicitatis comkera effe, fecuritatem nimiam, ex ea exiftere attendendi ad omnia aftionum effe&a negligentiam; & in judicando praecipitantiam; inde autem peccata exoriri. Quis vero eft quinefciat, per leges difputandi onus probandi contrarii hac ratione in eos , qui Dei Providentiam carpere audeant, devolutum iri, ejusque defenfores vel negandis iis, quae illi fumunt quidem, fed argumentis confirmare nequeunt, fuperiores difceffuros. At nihil elt quod feveram hanc difputandi rationem teneamus: cum fufficiat oftendiffe fuppeditatis exercitandarum virium, liberaeque obedientiae in hac vita occafionibus, noftrae felicitati vel maxime confaltum effe. Angelorum exempla Adverfariis haud fuffragantur; quorum eum nonnulli a Deo defciverhit, alios libere in fide & officio permanfifle dubitari nequit. Et oppido pauca funt, quae de eorum ftatu nobis in hac vita cognita effe Deus voluit. Transmifïis proinde filentio iis, quae de perfe&ioribus illis animis dici poffent, eviaum a nobis effe arbitramur, noftra interfuiffe ut cultu juftiüae, pietatisque, & liberae obedientiae exercitationibus, viam Deus ad fummam felicitatem patefaceret; nee fi homines a re&o fubinde aberrent tramite, Deo vitio verti poffe; cum praefertim nihil eorum a fe defiderari patiatur, quae ad peccata, lalvo ordine fapientiffimo, impedienda valeant, eorumque omnium, qui imprudentia  DISPUTATÏO. 113 potius & ignorantia, vel per errorem Iabantur: aut certe tandem maliciae confilia abdicent, mifereatur; folus optime fciens quid dari, non violatis fapientiae legibus posfit, debeatque humanarum virium imbecillitati, ac occafionibus ad peccandum follicitantibus. Qui talem hoininum regendorum rationem fummo, quo in virtutem fertur Deus amori, fanclitatique contrariam elfe dicunt, vereor ut quid fit fanftitas intelliganr. Cernitur profea'o ea amore boni odioque vitii, at amore boni procul omni dubio maximi, & pulcerrimi, quod ab homine exfpeétari poffit, adeoque libere praeftiti: odioque vitii lapientiffimo , tali fcilicet, qui hominibus ardorem virtutis excitare ; non autem ejus ufu & exercitatione comparandae occafiones auferre debeat : quod fi fieret, nulla fanaitatis divinae fpecimina natura rerum , hominisque exhiberet. Non enim eo Deum fanótiffimum dicimus quod ita fit omnium entium intelligentiüm natura com' parata , ut ferantur in voluptatem, earumque caufas non poffint non appetere ; cui foli obtemperarent legi fi nullae liberae obedientiae fpecimina dandi occafione°s fuppeterent: fed potius , quia dedit iis leges naturae fuae perfeaiffimae certas , evidentes , cordibusque veluti i». fcriptas, & talem rerum nexum conflituit, ut omnes aaiones honeftas praemia , turpes autem poenae naturali quadam neceffitate confequerentur. Nimirum, faneturn fe Deus praebet in regendis entium intelligentiüm aaionibus moralibus , quae imputari poffint; in aliis rebus elucet ejus bonitas, fapientia , & potentia. Imo P etiam-  ÏÏ4 D I S PUT A T I O. etiamfi praevifis peccatis fuae potentiae interventu praevertendum ducat ; non tamen tam fanclitate, quam aliis fuis perfeftionibus induétus hoe facit ; cum id quod violare ejus fanftitatem videatur non externo a£m ,, fed pravis cogitationibus , & confiliis contineatur; cernaturque ejus fanótitas non noftris, fed fuis aclionibus. Eft. profeóto Deus fua natura fancWimus , id eft omnibus ornatus virtutibus, & a vitiis purus: at voluit, ut mentes creatae imitatione fuarum perfeftionum , continuatoque pie vivendi ftudio *, habitum fibi fanótitatis compararent; cum omnia quae habeant Deo foli accepta referte dêbeaht , nee nifi editis liberae obedientiae fpeci* minibus ad demonftrandam celebrandamque Dei fanclitatem, & fanciïffimo fui audori, quoad fieri poteft, fe ipfös fimiles reddendos, conferre aliquid valeant. Et fi aliter in gubernandis hominibus verfari voluiifet ; fe. liberae virtutis fautorem elfe haud certe oftendiffet. Status aeternitatis- beatioris nihil de veritate diclorum detrahit ; cum evicerimus facultates noftras ufu & exercitatione debuifie röborari, antequam eo fèlicitatis perveniremus , ut peccare poftea non poffemus : ad quod infinitae Dei mifericordiae , in opere redemptionis elncentis, auxiliorumque gratiae in indignos collatorum confideratio ; maiorum., in quae noftra nos praecipitavit culpa recordatiö ; quin etiam forte miferioris eorum ftatus , qui omnia Dei auxilia in hac vita repulerunt contemplatio, plurimum conferre poffunt : ut taceamus de aliis rationibus, quibus,. Deus, pro fua fapientia, pro- vi»  DISPUTATÏO. u5 videbit, ne defun&i jam laboribas , quos Ei , dum in ten-is moraremur 9 nobis imponere placuiffec , in ulla urn quam mala 9 feu noftra culpa , feu aliter , incidamus • fed ampliffimis praemiis aeternum perfruamur Et tan' rum abeft ut hae virium noftrarum agicationes non fuiffe ad fummam felicitatem confequendam neceffariae videantur; ut potius fumma Dei benigntaw agaofcenda fit qui tam paucis moleftüs , & liberae obedientiae muniis obeundis, aditum nobis ad fedem beatorum patere voluiffet. Et fi quae fint in univerfo meutes, quae invites ie ab omnibus pravis cupiditatibus praeftitiffent fquod haud mficwmuO eis etiam ad permanendum in fide & officio, donec habitum bene femper agendi contraxfcfent, confpedum maiorum alienorum fuiffe urilem veri fimile eft. 3 Quae cum ita fe habeant 4 quis non intelligat maxime «ideeentes gubernationis divinae, cum matris, haud p«." dicmae fuarum fiiiarum, ut poffet, deberetque , profmeientis, aut Regis, malis quibus quiret non praecaveiius, quo fuam mox in rebus in integrum reftituendis pentiam oftentet, confiliis, & alias ejusdem furfuris com. parationes, effe injuftiffimas , .& .fupra quam dici poffit impiaa. Hominum enim eft externa vitiorum effeéta praevenire praevifisque verofimiliter malis earcere , vincuhs, ü «hter non poffint praevertere ,• Dei vero , ut ne fua admmiftratione maxima felicitate entia intelligentia e* cidant, providere : Eorum eft leges fibi datas fincle'ob. fervare, eventusque fecuros effe; Repris autem mun- ? a di,  n5 DISPUTATÏO. di , quid fibi ipfi debeat, quid cuique Calvo ordine dare poffit, ex legibus fummae fapientiae , & coagmentatione rerum omnium intelligere. Eorum , violationem legum divinarum pro maximo maiorum habere ; earaque omnibus modis , quibus falvo officio poffint , impedire; Dei vero, favere progreffioni virtutis, nee ejus occafiones de mundo tollere ; mala autem ex abufu libertatis nata ad optimos fines dirigere.^ Si qua proinde hominum officiis ad divina confiüa illuftranda exempla arceflenda fint, (quod multas cautiones habet) conferenda eft gubernatio divina cum fidelibus eorum curis , qui adolefcentes fibi creditos praeclara quaevis ita inftituunt, educantque, ut in eis regendis raajorem futurae eorum fèlicitatis , quam praefentium obleétationum rationem habeant ; & in nonnullas eos incidere moleftias , viresque fuas variis tentaminibus & periculis augere, fuoque Marte , quae iis fuperiora non fint, perficere patiuntur : quo eas , quarum fint capaces, perfectiones fenfim confequantur. Quis enim non intelligat ftatum hujus vitae efie veluti adolefcentiae noftrae ftatum , in quo per varias exercitationes ad majorem felicitatem ab optimo & fapientiflimo noftro Parente praeparemur. Sunt quidem qui negent cum Humio , ad convincendos Epicureos licere nobis praefïdium a futurae vitae confideratione petere ; qui tamen ingenio mifere abutuntur. Cum enim fit in confeflb naturam rerum hominisque innumera fapientiae & benignitatis divinae teftimonia perhibere: efficitur certe, ut hypothefis nihil quod fieri non poffit  DISPUTATÏO. ïit fumens, & ad maiorum originem cum evidis' Dei perfedtombus conciliandam fufficiens, yel hoe ipfo pro maxime probabili faniomm quorum vis Philofophorum judicio fit habenda. Tantoque magis ea fèntentia folatii pleniffima ampledenda ell; quod firmiffimis argumentis ex natura animae, facultatibus ejus, infitisque defideriis, & ex confideratione divinae bonitatis , ac fapientiae ducbs, ficftabüi.ta. Quomodo vero Deus fuae gubernationis rationem ad dellinatam nobis aeternam felicitatem referac, id in obvio quoque cafu perfpicere , & demonftrare fuperat intelligentiae finitae vires : At noflrum mhilominus eft Ejus fines ex rerum natura cognofcere nee dubitare conftare Deum fibi in omnibus , quae in mundo accidant , ad fupremum creationis finem imper veftigabihbus plerumque rationibus dirigendis. Ut admi rabihs ejus fapientia elucet non tantum in variis univerll* parabus; fed etiam in tali rerum omnium connexione ' ut omnes concinant mutuosqué fibi invicem ufus prae' ftent : ita impium fit dubitare in gubernandis endbus in telhgentibus eam Deum rationem fequi, ut omnia ad fe Jicitatem fingulorum & univerforum juxta referantur " nihilque fit folitarium, fed cunda cum cundis copulata Ponderavit ille non tantum caufarum naturalium vires & effeda ; fed etiam eas, quae hominibus effent tribuendae, bona & mala , quae cuique accidere deberent dimenfus eft, falutique omnium accommodavit fapientiffi! me. Quibus cum animo confideratis , quis mentis fanus non fincero ftudio, Eum fummo honore & amore profe. ^ 3 queni;  liS DISPTJTATIO. quendi, & reverendi, maximamque felicitatem cognirione & imitatiöne perfeétionuni Ejus adipifcendi , incendatur ? cujus aeternis honoribus gloriaeque nos ipfos totos , & hanc ipfam opellam qualemcunque , dicamus & confecramus. F I N I S.  JOANNI9 CHRISTOPHORI SCHWAB, LOGICES ET MET AP HY SIC ES PROFESSORIS ' IN ACADEMIA CAROLINA STUTG A RDI EN S f SOLUTIO QÜAESTIONIS, AB ILLUSTRIBUS L E G A TI STOLPIANI ADMINISTRATORIBUS PROPOSITAE: Qua vid & ratione optime demonftrari poteft, non efe contra naturam Dei perfe&iflimam * ejfeciffe Mundum, in quo mala infunt ?. MHx, qui ptmt rerum cognofcere canfas. V I R G.   DISPUTATÏO II. $• l' J| ntequara 'Philofophus quaeftionem agitat, cur Deus Malum in mundum JHlk ingredi paflus fit ? in id Ipfi inquirenJL Jm^ dum eft, utrum Deus vel abfolute vel fapienter impedire ülud potuerit ? Cum enim eviétum fuerit, Deum vel abfolute non potuiffe, vel ex fapientiftimis Tationibus removere omne ex Univerfo malum \ fupereft tantum, ut monftretur, malum, a Deo cum fapientiffimS moderatione admiflum , unicuique creaturae fentienti & intelligenti fatis magnam fèlicitatis portionem relinqnere, fyftcmatiee definiendam. Duplici hoe cardine tota Problematis ab illuftri Societate propofiti folutio ni-titur. §. a. Id primum omnes facile mihi iargrturos efie confido, Univerfum mere materiale, omnibusque fpiritibus orbatum, manifeftandis divinis perfeétionibus minime aptum-, Deoque indigniffimum futurum fuifie. Neque minus evidens efle exiftimo, Deo non liberum fuiffe, fubftantias intelligentes, quarum extra fe exiftentiam decre- Q ve-  Ét* -to l S F- U. T & T' I O Hl verat, ejjentiali finitudinis charatJere exuere. Pctuiffët* ö/wj fubftantias producere, potuiffet produdas aliter ordinare;, non finitas producere non potuit. Momentofa. funt hujus veritatis confedaria. §. 3. In maiorum, quaefpiritus finitos iiffeftant-, exer» , eitu prima acie fe offert malum intelleduale, Ignorantie nimirum & Error. De utroque jam difpiciamus. §. 4, Primo Spiritum • fmitum non poffe non infinite: multa ignorare, ex ipfa finitudinis notione fequitur; neque adeo quaeri poteft, cur Deus Spiritus finitos hac. mailt fpecie affedos produxerit? §. 5. Quod ad alteram mali intellectualis fpeciem atti* net; cum omnis error in falfo judicio vel falfo ratiocinia-. confiftat, videtur ea poffe effe Spiritus finiti perfedio, ufc quamdiu veritatem judicii vel ratiocinii non evidentiifime? perfpicit, affenfum cohibeat, & fapientem, \iroxv periculo errandi praeferati Naturk tamen illius penitius perfpecta, vix ac ne vix quidem eoncipi poteft, eum ab* omni errore liberum manere poffe. Sunt in omni fpirittu finito plurimae ideae obfcurae & confufae: an nunquams accidet, ut illis in errorem inducatur , cum ad veritatis . perfpicientiam claritas inprimis- & diftindio idearum requirantur? An nulla unquam ipfi obrepet inadvertentia?: Ani ab omni praecipitanti^ in judicando femper fibi cavebit?/ Ipfum certe Newtonum , qui limices naturae humanaetranfcendiffe, &in fpirituum fuperiorum fphaeram tranfiiffe dici poteft, in Seienttè,(quae fua^fe fimplicitate tan> quam clypeo contra errorem tuetur , nonnullis locis erraffe compertura-eftv x Nufc  O I S P U T A T I O U. tl, i * f[ NuIla aIiaconcipi poteft via naturalis, aüX Sni«tus fimtus veritatis thefauros aequirat, quam ex/enfaL mbus fuis effingendo ideas, judicia ac ratiocinia. An exiftunamus fieri poffe, ut Spiritus in eo inprimis ftatu,'ia quo vires fuas evolvere incipit, in judiciis ^ fenfualibm nunquam in errorem delabatur; ut apparentiis fenfualibus nunquam decipiatur; ut veritates particulares, experientiahauftas, nimis prompte univerfaHficando, in judiciis fuis nunquam failatur; ut abftnctionibus fuis nunquam reahtatem extra fe tribuat? — Sunt hi quidem pro fpi. ritu humanoinevitabiles errorum fcopuli, qui quamvis fae* piffime fint mnoxii, gravia tamen interdum mala illi afferunt. §. 7- Id inprimis difficulter concipio, quomodo Spf. ritus, recens, ut ita dicam, natus, & a Creatore in hoe Univerfo noviter conftitutus, de eo ftatim vere judicet, quod ad naturam ipfius fervandam ac perficiendam pertinet. Jgnorat profunde fuam naturam; ignorat naturas rerum, extra fe exiftentium, earumque ad ipfum relationes. Non poteft igitur non accidere illi, in illis praefertim circumftantiis, quae^e^/^/^inConfiliis & aaionibus poftulant, ut hoe vel illud naturae & ftatui fuo convenire autumet, quod ab Mo abhorrere experientrê demum edocebitur. En errorem, triftiffimis confequentiis pro felicitate illius gravidum \ Non objiciatur nobis animalium inftinclus: dudum enim Philofophi obfervarunt, eam effe Rationis indolem, ut cum ad infinite-plura obJeóta exnndere fe poffit, quam Inftin&us, eo minui in- Q a tt*  124 D I S P U T A T I O l\ tenfttate & promtitudine initio operetur , eoque-minus, ad objeda fua determinata fit. Inftindus fubitoeft, quidquid fieri poteft; Ratio fenfim fenfmique ufu atque experienttè adolefcit.: in quo quidem exercitio quomodo errorum feopuli plane-vitari poffint, non video. Neque objieiatur nobis miraculorum poffibilitas; nos enitn, quid per vires rerum finitarum poffibile fit, inveftigamus: ceterura. non negantes, Deum mediis fupernaturalibus vel minus ordinariis, Spiritui, ineunte inprimis ipfius exiftentia* fuccurrere poife. §. 8. Suppofuimus hïc quemcunque in fpiritu finita. perfedionis gradum , & cum probabilitate aiTeruimus» poffibilitatem errandi, quae naturae illius adhaeret, non pofle non interdum in adus erumpere. Haec probabilitas in certitudinera abibit, fi fpiritus humani naturam confide* remus. In quocunque- enim ftatu Primitivum Hominem (Tvel primitivos homines) collocemus, apparebit, eos. nonnifi per anahgiam^ initio valde incompletam, de ac« tionum fuarum confequentiis judicare. potuifle;. quaejudi,candi ratio, quamvis eos ad veritatem duxerit, non potuk: non initio mille erroribus oecafionem praebere. Incon» grue nobis-objiceretur.,,, Hominem, in primitivo perfeetionis fuae ftatu. non perfeverafle ; fi perfeveraüet, tantam. futuram fuifle naturae ipfius excellentiam ,.utmunquam. in rebus ad felicitatem fuam pertinentibus erraverit. Primo enim ejusmodi naturae excellentiam ignorat Philofophus:: deinde quis fibi perfuadebit, Hominem artes ac fcientias, indagantem^ de. natura,animae. fuae, de.origine,Mundi*  B I SP U T A T 1 O II. r2$ de natura* Dei, de M Felicitate cogitantera, C& fine dubio digna erant haec objeéh, de quibus meditaretur nunquam in errorem lapfurum fuifie, fi primitivam nam, rae fuae praeftantiam non perdidiffet? Infinite-multi funt errandi modiy unica vero plerumque eft Veritatem inve* niendi via^ §. p. Ernr itaque ab human^natura feparari & e re* mm Syflemate eliminari non potefl; & quicunque queritur, quod a Deo infahïbilitate donatus non fuerit, nae is Hominem fe faétum effe queritur, atque ingratus optat, mtegram fprrituum claflem r cujus ipfe efl membrum, a Deo conditam non fuiffe;. §. 10. Male vero mentem noftranr interpretaretur qui ex diélis concluderet, omnes errores, in quos jam in' cidunt homines, necefarias efle naturae ipforum confe* quentias. Uti enim qui aflerit, finitudinem a natura fpiritus feparari non pofle, non dicit, hunc praecife limitem m fpiritu effe neceflarium, ita neque nos bos errores, quibus jam infeitatur genus humanum ,. naturae illius eflet> tiales pommus. Sine dubio abfolute fieri poffet, ut homo neque tot erroribus , neque erroribus felicitati fuae tam mimiois laboraret ; infraque oftendemus, Deum erroribus ipfius remedia praeparaffe. Sufficit hic nobis M fam illam ideam-de pofiibili naturae noflrae excellentie corlexiffe. §.n. Liceat hic & 'tv Abflra&ionis- abufum notare. Ea ell intellect noflri indoles , infignem cetera, ufum habens ad invefligandam veritatem, ut affeaio- Q. 3 aes  o S p I S P ü T A r l O II. nes 6c qualitates rerum feorjtm fibi repraefentare, deinde ex his abftra&ionibus novas ideas componere poffit, in- . curius interdum examinare , utrum novus hic idearum complexus nihil afyflati involvat. Jam quaecunque entia hac methodo effinximus, ea facile non tantum abfolute, fed & in Syftemate cum aliis entibus exiftere poffe putamus. Ita nobis effinximus Hominem, errandi quidem poffibilitate laborantem , (quis enim hoc negaverit?) tanta vero intelleélüs praeftanttè praeditum , ut in nullis circumftantiis erret, &, quamvis rapidiffime ad inveniendas veritates graffans, nunquam tamen a via recTA declinet. Sed infinitus rerum Au&or, qui non tantum aeternas Entium naturas intime perfpicit , fed & ex fubflantus Syftema condere decrevit, abftradtiones noftras pro normft fibi fumere non potuit! §. 12. Atque ita propius ad momentum Quaeflioms devolvimur, fed ftrata per praecedentes propofitiones viL Plerique homines, cum de Malo queruntur, ,de Malo Intelle&uali plane non. cogitant, cum tarnen illud plurimorum aiiorum maiorum primitivus fons fit idem largiffimus. Si enim fpiritus finitus vix ac ne vix quidem ab errore fibi cavere potefl, fequitur, illum vix ac ne vix quidem Malum Morale evitare poffe. Quod ut magis elucefcat, evolvenda eft ac determinanda brevibus Mali Moralis notio. §. 13. Omnis voluntaria fpiritus finiti aótio, quae neeeffario cum imperfeclionibus conjundta eft, & qua vel fibi vel aliis, vel in genere rerum Syftemati imperfeiïio- nem  BIS P U T A T IJ O m i%7 mm velprivationein aliquam infert , dicitur moraliter mala; & ille animi-habitus, qui ad ejusmodi aétiones committ'endas tendit, eft moraliter vitiofus. Juftam effe hanc Mali Moralis notionem, cum locus non fuppetat ad moralitatis fontem-indagandum, exemplo monftrabo. Cur qui odio accenfus alterum occidit,committit adionem moraliter malam ? Primo ipfum o^nnfignis eft animi imper* fettio, turbat virium animae harmoniam, conjunótum eft cum. moleftiffimo fenfu interno, ipfumque corpus malefico influxu infeftat. Deinde ejusmodi aétto violat ordinem a Deo conftitutum ; hic enim evidenter non eo tendit, ut homines fefe deftruant:. turbat focietatem, in qua homo vivit ; haec enim , fi fingula membra odiis fuis-indulgerent, & in mutuas caedes ruerent, confiflere non poffet : infert luétum &.forte- miferiain famiiiae©ecifi metumque aliis hominibus, eosque homicidae inimicos reddit, atque ad vindiótam provocat. En horridamprivationum atque imperfeclionum, undique nafcentiura,. fegetem! Quamvis homicida non omnia haec mala volue-rit,. voluit tarnen a&ionein, ex qua* naturaliter fequuntur; determinavit fe ad illam cum confcientia, ex principiointerno. Haec fufttciunt ad moralitatem aétioni induen* dam. Gonfulto- abftinui a libertatis vocabulo; non quod libertatem humanam negem, fed quia Voluntatem folam^ pro Moralitatis fopte affumi poffe exiftimo, & notioni* bus fundamentalibus ,K e quibus Theoriae deducendae&nt „id5; quod in Theoriis difputationibus obnoxium- efi>s  l28 D I S P U T A T I O IX eft, intexere nolo. De Libertate difputatur, de voIuetate omnes conveuiunt. fi • 14. Notandum adhuc «ft, in ipfa aftionum humanarum -moralitate dari gradus, hosque ex intelleölus gradibus, & ex multitudine cafuum fimilium, in .quibus Agens verfatuseft, aeftimari. Eadem aftio-, quae in bruto nihil 9 in infante parum moralitatis habet, in viro habere poteft multum. Infans enim magis per objeëa externa, vir intelleótu exftantiori praeditus, magis per fe fuasque ideas determinatur: infans fuarum aaionum confequentias demum perfpicere difcit; vir colleais undique experientiis, cas facile profpicere poteft.— Plurima adhuc de graviffimo hoe nee fatis ab aliis in luce pofito argumento dici pos- fent fi inftituti ratio id permitteret. In viam revertor. §.' 15. Notione moralitatis ita determinata, probabiïiffimum' videbitur, nullum fpiritum finitum a Malo Morali plane immunem effe pofte. Quaecunque enim illius ponatur praeftantia, judieabit interdum , boe vel illud convenire naturae vel ftatui ipfius, quod ab Ulo abhorrere experientia demum edocebitur (§-70 Jam ea eft fpiritus natura , -ut, quae fibi convenire & ad fuam perfeaionem pertinere exiftimat, in ea ipfius feratur voluntas: vota igitur, quae ipfi vel aliis, vel in genere rerum fyftemati imperfe&mem inferunt ; atque ita in malum mrale incidet. Patet igitur , malum morale naturalem efle ignorantiae & erroris fequelam. letum foret.. §. 24. Sunt fortafle in Civitate Dei Spiritus, qui vel nullo typo materiali veftiti funt, vel certe non ejusmodi corpore, in quo folutio continui dolorem'efficere pofiit. Hifce Spiritibus , fi in malum moraie interdum inciduntr (id quod , fi intelleétüs praeftanti* & longo rerum ufu nos fuperant, rarius illis accidere debet,) fufficit fine du. bio intelligere , ordinem a Creatore conflimtum ab ipfis violatum efle ; atque hac fbl*. confcientia taedioque mde orto ab ejusmodi aclionibus, fyftema divinum turbamibus, abftrahuntur.. Deprehendimus adeo etiam ho* mines in quibus tanta eft fenfus moralis teneritas, ut quidquid ordini fjfiematko repugnat., ab eo abhorreant, R 3 Qui  ,34 DISPUTATÏO II. Qui fi hunc ordinem tanquam a Deo eonftitutum confiderant, atque inde raotiva a&ionum fuarum defumunt, nobililfimam fane generis humani partem conftituunt. §. 25. Sed pergunt adverfarii, & eos animi corponsque' dolores nobis objiciunt, qui non ftnt mali moratis confequentiae. Negari non poteft , eos faepe ex aliis fontibus profluere: difficile tamen haud erit, etiam hic non tantum omnem a Deo removere culpam, fed & fapientem & benignam ejus Providentiam demonftrare. Equidem plane nullum fpiritum finitum concipio, quin interdum injucundo fenfu interno afficiatur. Ponamus, Spiritum Superiorem uniee contemplationi Univerfi intentum, & nobili fciendi cupiditate inflammatum, veritatis fondbus inhiare : (folos enim homines, quarum magnam partem nonnifi vegetare dixeris, Civitatem Dei conftituere, mihi quidem probabile non videtur.) Jam quis exiftimaverit, ejusmodi Spiritum in indagandl veritate nunquam impediri, nunquam fruftra eam quaerere, fine fuo nunquam excidere? Ex his fruftraneis mohminibus non poteft non injuéundus in eo fenfus oriri. An putamus, Newtonum & Boerhavium , viros fagaciffimos, cum ille problema phyficum fruftra inveftigaret, hic morbi naturam vel caufam detegere non poffet, nunquam ingratas fenfationes internas expertos fuiffe ? Sed idem hic injucundus fenfus faepe ftimulus eft ad veritatem eo majori cum ardore quaerendam, adeoque potius ad fpiritus finiti perfeftionem pertinet. Eodem modo ipfa virium contentio in perfcrutandd veritate aliquid moleftiae involvit, quae ab  » I S F ü T A T I O II. m ab eA feparari non poteft, fpe tamen felicis fuccefTu* minuitur, ipftlque veritatis inventione compenfatur. §. 2(5. Omnis fpiritus finitus conatum habet ad' aflequendas novas easque gratas fenfationes, quibus autem omnibus potin nequit : en cupiditatem bonorum, quamvis ratione temperatam , moleftam femper, quia cum imperfeftionis fenfu conjunfta eft. Porro ea eft fpiritus finiti indoles, ut jucundas fenfationes , quibus fruitur femper confervare aliaboret, limitata autem illius & iluxa rerum natura huic jucundarum fenfationum duraüom eft mimica : en jaéhiram deftderiumque bonorum, idque faepe dolorofiffimum ; en metum, bona noftra per* dendi, moleftum fane , fed &, quatenus cum providen. /wconjunftus eft, ad bona eo majori cum cura cuftodienda faluberrimum. §. 27. Atque ita fere omnes animi dolores, fi rite exammentur, deprehendentur efie vel infeparabiles naturae noftrae confequentiae, vel remedia contra malum morale, vel utrumque; adeoque ad naturam noftram ejusque confervationem & perfeótionem pertinere. Querelae itaque ex hoe maiorum genere defumtae , injuftae plane funt atque abfurdae. . S. *8. Eodem modo facile monftratur, plurimos corporis dolores qui a malo morali non prolicifcuntur, a natura noftra feparari non poffe , & ad ipfius confervationem pertinere , adeoque & ipfos fapiePmiam divinam arguere. Nerm nimium tenfus aut vellicatus dolorem exatat: an exiftimamus, poffibile effe rerum fyftema, ia  t3 d i s p m r a t 10 ©. in quo nervi corporis :Bümani nunquam ultra debitafft menfuram tendantur ? Quis fibi perfuadebit, Primitivum Hominem , fi vel maxime de naturae fuae praeftantia* nil perdidiflet , pedem nunquam ad lapidem offenfurum, neque manum fente fauciaturum fuiffe | Poëtarum haec funt fomnia , auream .aetatem fabulantium ; neque Sacra Scriptura ullibi ejusmodi aliquid de Primitivo innocentiae ftatu afferit. Idem corpus, quod animam jucundis f#nfationibus perfundit , non poteft non etiam injucundas êi transmittere , & attentio hominis ad fui confervationem doloribus , Usque fortioribus voluptate, eft acuenda. §. 29. Qui hominem omnium dolorum immunem effe, mvidiffimis tarnen corporis voluptatibus frui volunt, non inteUigunt, vividiffimam voluptatem fine praevio quodam dolore plane locum non habere. Cum voluptate bibere non ,poteft , nifi qui fitis ardorem experitur. Indokntiae bonum is demum fatis aeftimat , qui dolorofo morbo ereptus fuit. Otii delieiis ille tantum demulcetur, qui longo & molefto labore perfunflus eft. Abfurda ergo & naturae rerum, (quantum nos quidem illam noyimus,) contraria poftulant , qui expertes effe injucundarum fenfationum, & nihilominus vividiffimis voluptatibus perfrui cupiunt. Fortaffe nullus , ne minimus quidem in fpiritu finito voluptatis gradus fine praevio quo" dam defeélüs fenfu, adeoque fine aliquA ingrata fenfatione locum habere poteft: nos certe intimam fpirituum naturam non eo usque perfpicimus, ut, experientid non fuf£ragante, Mc de re certi quid ftatuere poffimus. §. 30.  DISPUTATÏO II. i37 §. 30. Atque ita ipfo tradationis noftrae decurfu ad fb■lutionem objeótionis a morbis & morte petitae, & ab inimicis Providentiae Divinae tanto cum ftrepicu ja&atae, pervenimus. Mors infeparabilis eft ab animaliura, quaIiain terrd vivunt, natur*. Deus machinam ex carne, fanguine & offibus conftantem non pericuram facere non potuit. Et cur invideremus aliis hominibus, eodem jure ad exiftentiam afpirantibus, in terra locum ? Morbi funt faepiffime mali moralis fequelae neceffariae, adeoque fapientiam & bonitatem Dei potius confirmant (§. 23.) §.31. Sed nonne daritur exflantiores corporis animiqae dolores , in quos homines nulld fua culpd incidunt, & a quibus immunes manfiflènt , fi in dio rerum fyftl mate collocati fuiffent ? - Fateor, hunc nodum in §§. 25. 26. 27. 28. nondum fatis folutum efie. Ut bont fide hic nos agere appareat , totum objeétionis robur duobus exemplis monftraturi fumus. Sanguis corruptus, qui in venis hujus infantis fluit, eumque per totam vitara morbis doloribusque obnoxium reddit, vel a parentum fanguine, vel ab infecto nutricis lade, vel ab ali* cauft, 'mpoteftate infantis non Jïta, vitium fuum accepir Vir ille probus & conftans, qui fi Titi minifter fuiffet ex fuis pro republica meritis divinam voluptatem cepiffet a tyranno, cujus perverfis confiliis refiftit, vel in exilium mittitur, vel in carceris fqualores conjicitur, vel diris cru ciatibus & fupplicio afficitur. Quomodo ejusmodi exem" pla, quae Innocentem boe mundo pati manifefte probant cum bonitate & juftitid Dei conciliari poffunt. S S- 33.  ï3S disputatïo ii. §. 32. Refpondeo primum, nos gradum fèlicitatis & infelicitatis aliorum exacte menfurare non pofle, & imaginatione nofhl dolores aliorum- ultra veritatem exaggerante ( ) miferrimos faepe judicare eos , qui plurimis adhuc hujus vicae jucunditatibus fruuntur. Homines, (ut de allatis exemplis loquar,) qui a nadvitate languidam vitam contraxerunt, laetiffimos faepe effe, frequens teftaiur experientia. Uoloris continuo agentis acies mox obtunditur, & ultra modum faevienti natura humana brevï fuccumbit. Frangit nos dolor, nifi ipfe frangatur. — Vir ille fords & conftans,, quem vultus minaeque tyranni non terrent, etiam fatis animi habet ad exilium, cruciatus & mortem perferenda, & in ipfis tormentis confcientia vitae bene aBae^ & vivido roboris animi fui Jenfu fuftinetur.. An exiflimamus, Socratem, quod innocens cicutam biberit, ideo miferum fuiffe? Atqui moriendum erat feni paucis poft annis; & minoribus forte doloribus, exhaufto veneno, exanimatus eft, quam fi morte naturali & magis lenta occubuifiet. Quis egregium illum civem & immortalis famae virum, Cornelium de Witt, ideo miferum appellaverit, quod poft vitam gloriofiffimatn ab ingrato & furente populo laceratus fuerit ? Atqui in mediis cruciati- btïs (*) Ipfa haec dolorum, quos alios pati videmus, exaggeratio fapienter naturae noftrae innexa fuit; dum enim commifercitionem noftram auget, reddit nos etiam ad auxilmui dolenübus ferendum proniores & prosnptiores.  DISPUTATÏO II. ^ bus verfumHoratianum de conftant^ viri boni rëcitavit eoque fatis probavit, excelfuin animum, qui populi minas & injurias contemferat , etiam acutiffirai doloris vim frangere poffe. Non tantum decorum, fed & uti vere Poëta addit, dülce eft pro patria1 mori. , §. 33. ld tutö & experientia- tefte affeverari poteft, in uniuscujusque hominis vita mala a bonis fuperari, id eft, compenfatis omnibus, fupereffe adhuc illi non exiguam bonorum quantitatem pofitivam. Hoe inprimis verum eft, fi in computum non referamus ingratas fenfationes, ex malo morali oriundas, quae quatenus funt remedia , bonorum loco habenda funt. ipfa illa indolentia feu vacuitas doloris, quae maximam exiftentiae hominum partem occupat, non ut totalis privatio, fed ut gradus infinite parvus voluptatis fpeftanda eft. Fruitur enim homo in hoe ftatu fua exiftentia', fentit, imaginatur, cogitat, vult, agit; quae fane omnia ad perfeétionera naturae ipfius pertinent. Notum eft, ab Ëpieuro beatitudinem in hac ipfa animi & corporis indolentie pofitam fuiffe: quo magis mirandum eft, ipfum, atque adeo recentiores quosdam illius affeclas a miferiis humanis argumentum negandae divinae Providentiae petiiffe. §. 34. Non praetereundum eft in hac bonorum aeftimatione Imaginationis beneficium. Infignis haec facultas, dum gratas fenfationes, quibus olim delibuti fuimus, oblarè occafione reproducit, fluxam & volucrera earum naturam quafi mutat, easque quodammodo ftabiles & per- S 2 feve-  ï4o disputatïo Ik feverantes reddit. Quid? quod eas faepe puriores reproducit. Dum enim, quidquid injucundi adhaerebat gratae fenfationi, in ejus reproductione vel rejicit vel fupprimit* purkrem nobis voluptatem propinat, quae quamvis minus vivide quam ptimitiva fenfatio nos afficiat, blandiffir mo tamen fenfu animum perfundit. Deinde eo interdum procedit Imaginationis vis, ut plurimas repraefentationes gratas cum reprodu&i fenfatione jucunda conjungendo, & omnes in unum quafi focum cogendo, mirifice illius intenfitatem augeat, ut, quae inipfa perceptiene mediocris erat, in reproduótione vividiffima appareat voluptas. Patet hinc, Spem inter vera hominum bona referendam effe: confiftit enim in jucundarum fenfationum , quarum femper quaedam in animo veftigia remanent, magis vel minus vividi reproduótione, orta ex judicio , confufo vel diftin&o, fimilis cujusdam futuri eventus. Naturale eft homini judicare, bonis, quae vel ipfi vel aliis contigerunt, fimilia bona ipfi contingere poffe: quotiescunque autem vel confufe vel diftincie hoe futurum judicat, renafcitur in ejus animo grata repraefentatio vel integra gratarum repraefentationum feries, quae omnino ad fèlicitatis maffam referenda eft. Spes igitur ejusmodi eft bonum, quod homini, gratis fenfationibus ditato, remanerer, ft vel maxime nullis ejusmodi perceptionibus in pofterum potiretur: id quod fabula triftilfima, fpera folara in Pandorae pyxidis fundo remanfiffe fingens, Baud obfeure indicavit S- 35.  D I< S P U T A T I o n. Hl §• 35- Ea eft infuper Imaginationis, dicam pene , magica vis, ut ipfas injucundas &. dolorofas corporis (*) pereeptiones fub repraefentationum formd redeuntes, voluptatis quodam. fenfu confpergat. Hae enim fenfationes cum faepe eam folam ob caufam dolorofae fint, quod a nimia nervorum contentione oriuntur, fufficit nervos remiffius tendi, ut dolor in voluptatem abeat. Atqui remiffior haec nervorum contentio a moderata imagi. natione effieitur. Deinde dum dolorem cogitamus qua preteritum, hoe ipfum judicium, haec comparatio praefentis indolentiae cum praeteriti molefttè blandam voluptatem nobis conciliat, fenfu praefentis perfeétionis per oppofitae imperfedionis repraefentationem elevato. Negari quidem non poteft, imaginationem etiam dolores noftros augere; fed id rarius accidit : cum enim certum fit (§• 33-)» fenfationum jucundarum majoreraeflè copiamquam injucundarum; patet, etiam Imaginationem, fenfationis fiham, ad nos felices magis quam infelices reddendos ten» dere debere: id quod ipfa experientia confirmatur. §. 36. Neque illud hic praetermittendum eft, plurimos & animi & corporis dolores voluptate mixtos efie uti jam innuimus C§. 3*0 Certe de dolore, quem ex morte ^Zl ^ ' Pr0bC I10tandum eft» ime™« fenfationes ia. gratas, qwexma/omorati,ofm, & cum imlgni Ud coDjunéhe funt, naturam fuam in reproduQioHe noa Lm, t mmw lagfa temporis aliquid de vi fua perdere poffint ' S 3  14» DISPUTATÏO II. morte amici veï aliüs cujusdam cari eapitis percipimus, de commiferatione, ètindignatibne ob acceptam injuriam, aliisque plurimis fenfationibus internis , hoe citra dubium pofitum eft. In quibusdam ejusmodi cafibus adraixtus dolor voluptatis adeo eft condimentum. Fortaffe plane nulla eft fenfatio injucunda, cui non aliquid voluptatis adhaereat. In nulla enim fenfatione anima mere paffiva eft; neque fubftantia, quae principium agendi intrinfecum habet, in ulia fui modificatione principii formam exuere poteft. Adeft igitur etiam in fenfatione dolorofiffimA aliquid aótuofitatis. Atqui omne virium exercitium in ente fui confcio cum aliqud voluptate conjunftum eft. Hoe autem non impedit, quominus fenfu praclico id tantum hic fpeaetur, quod in fenfatione dominatur , pajfwitas fcilicet; atque ab hac fumatur denominatio. §. 37. Unum denique fufficit ad probandum, plus bonorum in hominum vita efie quam maiorum. Maxima hominum pars, etiam qui infeliciffimi videntur, durationem vitae ardentiffimis votis expetunt, eamque omnibus modis, atque adeo acutiffimorum dolorum patientia, prolongare nituntur. Neque pauca Suicidarum exempla in contranum hic alleganda funt. Ejusmodi enim homines haud judicant, plus maiorum quam bonorum in viti fe expertos effe, fed vivido praefentis miferiae fenfu oppreffi & hebetati, nihil boni in vit* ipfis fupereffe, & nonnifi maiorum molem fibi incumbere exiftimant. In quo quantum a corrupt* fui imaginatione decipiantur, quilibet videt. Multi etiam, qui violentas manus fibi in-  DISPUTATÏO II. H3 tulerunt, non doloribus aut infortuniis, fed taedio quo. dam êc/atietate vitae eo adducti fuerunt, poflqüam ex hauftis omnibus bonis, fenfuahbus inprimis,. nihil quo frui poffen* , fibi fupereffe exdtimarunt.. Haec 'igitur exempla probare potius videntur, nimiam bonorum fuohum abundantiam inimicam effe naturae humanae. §. 3^ Si omnia, quae %%. praeeedemibus partim ex principiis pfychologicis , partim experientia tefte, afferuimus, rite penfitentur, apparebit, non opus effe rigorofo bonorum ma lorum que phyficorum calculo , ut haec abMis longe fuperari judicemus. Si dantur exempla , in quibus contrarium obtinere videtur, cogitemus, ea & rarisfima effe, & vaide dubia ; adeoque, nifi furnma adfit evidentia, philofopfto• exceptioaera a reguld ftatuendam non effe. Felicitas enim generis humani non-ex hominum wolhum & tgnavorum querelis, quae ipfae maiorum ró/S. hntiam fatis arguunt, neque ex philofophi cujusdam atrabilaru declamationibus aut fophismatibus C * ) 5 fed ex . . '1 J"u- y-; limitns ae IVJaupermsmluoEfaysde Philofophie Morak defimt dolorem, quodfkperceptio, cué anima carerey quam affici Ta. vult; & ex hac definitie, conjuncla cum obfavatione, lodlZ mines cum quMam agitatbne ab una perceptione fubinde ad aliam tenant, conciudit plus dooris efe in vita, quam votptalu Lnimvero non omnis perceptio, quam homo cum7 alia coZïare geflit, eft dolor Cpeine), fed faepiffirue tantum minor ZZZ quam cum major, commutare allaborat. Dein Auétor sratas niZ.l perceptiones in eo tantum termim confiderat in qui S ° « -effit, cum ta.en ad ^Xr^éu^Z  ,52 DISPUTATI O H. erit de eadem re judicium : itaque fi aliquid communibm viribus perficiendum efl: , alius allo modo rem aggrediendam cenfebit; atque ita dijfenfus , nee non dijftdium .aliquod inter eos orietur. Solus Spiritus .infinitus eandem rem femper eodem modo intelligit, adeoque non nifi unum, idque femper veile poteft. Spiritus finiti voluntas non 'tantum ab aliorum , fed & k fua ipfius voluntate non poteft non interdum difcrepare. Inde quidem nondum fequitur bellum ; manifeftum tamen eft , belli femina profunde in naturk fpiritus finiti, & focietatis, in qua cum aliis vivit , latere ; neque hic de eradicando , fed de modcrando malo quaeftionem efle pofle. §. 4.8. Deinde quod ad noftra bella attinet; an Deus principibus & populis ftolidam ambitionem, infatiabilem habendi cupiditatem , & torvam vindiftam infpirat ? Cur principes & populi fui & praeteritorum temporum experientia nondum ab errore abducti funt , quo fibi perfuadent acceflurum efle aliquid ipforum felicitati, fi ditionem fuam auxerint? (*) Quaeris, cur Deus bella permittat? Quaeris igitur , cur Deus permittat, ut principes & populi fint injufti , ut fint alienarum opum avidi , ut ambitioni reliquisque fuis affeaibus indulgeant ? Quaeris igitur , cur de ver& fu& & aliorum felicitate eonfufe & male ju- / *) Ouantus & quam funeftus hic fit error, Bellum Americanum, quo Magnae Britanniae vires labefaclatae funt, noviffimum ac luculenüffimum exhibet argumentum.  D-ISPÜTATIO IL 153 judicent? Quaeris denique, (nam in hunc fontem omnia refolvuntur,) cur errent ? — Sed an errorum humanorum culpa in Deum cadit? Erranc ; fed poffent ab hoe errore femper magis magisque fibi cavere; poffent, omnium feculorum experientia edo&i, probe perfpicere , quod , fi vel maxime vincant, fi vel maxime novas terras imperio fuo adjiciant , nihilo feliciores, quod miferiores potius futuri fint. Poffent gloriam ac voluptatem fuam in condendis utilibus pacis Inftitutis quaerere. Hunc in finem Deus hominem egregia1 illa facultate inflruxit, qui rerum nexum & ad fe relationem perfpicere, qua aétionum fuarum fequelas providentia occupare, qua felicitatem fuam caleulo quafi fubjicere poteft. Hac nifi utatur., non potêft nifi fe ipfum negligentiae, praecipitationis & immoderati affeótüs accufare , vitiorumque fuorum poenas luere. Verum eft, etiam innocentes bello implicari & incommodis illius premi ; fed etiam hic admiranda eft fapientiffimi rerum Moderatoris providentia, qui hanc generis humani calamitatem ita dirigit, ut nullius hominis felicitas per eam deilruatur, ut potius , per fapientem hanc moderationem , infignia bona plurimis individuis, quin integris gentibus inde nafcantur ; quae facile effet enumerare , fi infiituti ratio id requireret. §. 49. Quaeeunque fit noftra in rerum fyftemate pofitio , id firmiter nobis perfuadeamus, maximam fèlicitatis noftrae partem in noftra poteftate fitam efle. Erroris & mali moralis expertes efle , adeoque funeftas eocum fequelas plane evitare non poffumus. Enimvero .V pos-  154- D I SPUTATÏO ÏR poffumus intellectus & reflexionis ope noftram & alie*rum experientiam ita in ufus noftros convertere , ut ira objeótis ad felicitatem noftram pertinentibus fubinde ra* rius erremus, ut fubinde ordinem-k Deo ftabilitum aftio*. nibus noftris rarius violemus , adeoque ingratarum noftrarum fenfationum & repraefentationum numerum indies magis magis que minuamus ; gratarum autem'. internarum inprimis , fenfationum- quantitatem fubinde au> geamus. Si non perfeótos nos creare potuit generis hu> mani Parens , certe nos majoris fubinde perfééfionis capaces reddidit ,. fatisque virium ad augendam indies felicitatem noftram concefïït. Si Stoa in eo erravit , quod folam virtutem fufflcere ad beatam vitam, & res , quaeextra nos funt, nihil ad nos pertinere docuerit;. veriffimum tamen eft, bona intelle'ctualia 6? moratiaperennes & féllere nefcios effe purijfimae voluptatis fontes, hominemque his bonis inftruótnm nunquam poffe effe miferum.. Hos igitur thefauros colligamus; haec praefidia nobis comparemus , quibus a malo phyfico nos tueri poffimus. Malum morale, etiam ab imaginatione reproduétum, femper fub form& turpi & ingrata* recurrit; in quo maxime differt h malo phyfico (§. 35. * ) magis ergo duratione fua inimicum eft felicitati noftrae , quam malum phylicum, in quod nulla noftnt culp& incidimus. Atqui penes nos eft k malo morali femper magis magisque liberari, atque exercitio & reffexione eum animi habitum acquirere ,, qui ordini a Deo conftituto refpondeat. In hoe igitur totis viribus incumbendum. Abjiciamus inprimis vel corrii- ga-  D I fl P U T A T I 0 if. 1JS gamus falfas noftras de bonis & malis ideas (*) • Piuri ma enim hominum mala nonnifi opiniones funt'in eorum ignavid & imperitia fundatae. Liberemus nos k mem xuturorura maiorum. Metus & , qui morbis doloribusque aculeum addit, mortique larvam fuam fubminiftrat Denique cogitemus, fuo regimine optimi , fapientiffimi' •& potentiffimi rerum Moderatoris nos exiftere ; id enim tota noftra natura atque univerfa rerum conftitutio loquuntur. Hac conviaione nos armemus , & mala phyfica fpeaantes vel ut neceflarias naturae noftrae rerumque ad nos relatarum fequelas , vel ut media ad veram noftram perfeaionem k Deo deftinata , ea placido & aequo animo feramus, & lucrifaciamus. Ita nunquam nos vixiffe pigebir, & quicunque nos exada hac vk& exfpeöec ftatus , bene nobis. fore cum fumma animi fiducid fperare poterimus. %> 50. Nihil dixi de Compenfationis Periodo. Cum enim, uti ego quidem rationes meas fubduxi, nulli homini vel mmium boni vel nimium mali in hac periodo contingat, in fequenti öeconomtè nihil compenfandum vel -corngendum effe deprehendo. Atque hanc fententiam di- Soy^lc. EpiSteti Encb. C. 10. V *) Sgregie Montagne in fuis Efays T. II. L. I. Ch. ,0. La mort f *m&$fc * Ciceron, defirable a Caton, indifférente a So-  ï56 DISPUTATÏO II. divinis perfeétionibus magis dignam efle exiftimo, quam eam, quae ad folvendas obje&iones ad ejusmodi oeconomiam compenfatricem recurrit. Secundum me femper juftus atque bonus eft Deus ,• adeoque Syftema illius nulla emendatione indiget. ka vero neque virtua ft» praemia, neque vitio poenas fuas in alii periodo defuturas efle aflero. Cum enim omnes exiftentiae fpirituura periodi inter fe eonnexae fint, perfectio moralis hujus vitae ad novas perfeótiones, imperfedio vero moralis ad novas imperfe&iones in altera periodo, naturali quadam neceffitate, dudura eft. Etenim Mors, illa exiftentiae noftrae cataraóta, continuitatem ftuminis non interrumpet. Del'meatio Metbodi, quam auctor in bac dijfertatione fecutus eft. A Maluui quod ih Civitate Dei deprehenditur, in genere fpeelatum, nil ' probat contra, perfeftiffimam Dei naturam, quia per rerum naturai» ex ea abeffe non poteft. L Nullus fpiritus finitus.fine Malo Inullc&uali, id eft,, fine Ignorantia & Errore concipitur;; i,. demonftratur hoe primum in genere $■§. 2. 3- 4- f« 6. 7* 2'. deinde in fpecie de fpiritu humano 8. 9a. additur reftritfio §. 10. b digreffio de AbftraftioHis abufu §, tu II Sequitur hinc, neque a malo mtrali ullum fpiritum finïtum pl*ne. ' ' immunem effe poffe §. 12. quae confequentia quo nugis ex antecé. elucefcat, 1,. cvolvitur mali moralis notio §> 13* 14- & z, argumentum generale inde deducitur $ *$♦ ' quod novum robur iumit a confiderauone  DISPUTATÏO II. I5; a. animae humanae §. 17. b. focietatis, in qua homo vivit §. i3* c. corporis, quo veftituj eft $. 19. IE Mali pbyfïci plane expers efle, nee poteft nee debet fpiritus fi» nitusj 1. plurima mala phyfica funt remedia contra malum rnorale, & ad fervandam perfkiendamque illius naturam pertinent §§. 20. 21. 22. 23. 14. 2. dantur mala phyfica, quae nonnifi per violentam abftraclionem a natura fpiritus finiti feparari poffunt § $, sƒ. 5.6. 27. z$. 29. 30.. 3. ut autem folide refpondeatur ad objectionem a doloribus & adverfitatibus Innoccmium & Bonorum petitam §. 31. auéïor jam differit de B'. Moderatione maiorum, ex. qua inprimis fapientia & bonitas Dei eluce»; fcunt, & quidem L de moderatione mah'pbyfici; ubi monftratur 1. erroneum noftram de felicitate aliorum judicium §. 32?. 2. praepondium humanae fèlicitatis, confiderando a. fenfationes hominis externas -& interna» §. 33. b. imsgiiiationes vel potius repraefentationes ejus 34. 35,. c. fenfationes & repraefentationes- mixtas §, 36. d. amorem & ftudium vitae §. 37. 3. querelae hominum mollium & fophismata philofophorum, nee non falfa de rationibus Dei fyftematieis fèntentia removentu? $§• 38- 39- oftenditur tamen, 4. quo fenfu Deus in determinanda felicitate fingulorum hominum rationes fyjïematicas itqm & potuerit & debuerit $$,40. 41. 42 II. De moderatione mali intellectualis §.43. III. de moderatione mali moralis §. 44. IV. de impofiibilitate reddendi rationem , cur haec potius, non alia maiorum menfura fingulis hominibus obtigerit; $.45. conjeaurastamen non deeffe, monftratur exemplis 1.) ï grandine $. 46. 2.) a bello petitis 47. 48. G. Oftenditur, moderationem maiorum noftrorum plurimum in poteftate noftra fitam effe 49. D» Curnü de Compeufationis periodo dictum fuerit? §, 59.. *   '161 II. R. van LIER9 PHILOSOPHIAE DOCTOR-IS El ARTIUM LIB ERA L I U M MAGIS TR I, DISSERTATIO, in qua disquiritur, QUANAM RATIONE OPTIMÈ DEMONSTRARI possit, perfectissimae dei naturae NON REPUGNARE, MUNDUM CREARE lN QUO MAL-A INSUNT. Ad quaefTionem, quam propofuiftis, Viri Clarisfimi! refponfurus eum potifïimum ordinem fequar, ut primo perfecliffimae Dei naturae mundum creare, in quo mala infunt, non repugnare oftendam, dein rationem, qua hanc quaeftio. nem expofui, elTe unicam, quae cum fructu adhiberi pos. fit demonftrem, ac tandem breviffima mali originis confideratione quaeflionem expofitam illuftrare adnitar, X ^ c A-  ï62 DISPUTATÏO HL CAPUT PRIMUM. In quo demonftratur, perfeftiffimae Dei naturae non repugnare, mundum creare , in quo mala infunt. $. I> Hujus mundi conftïtutionem rerumque feriem fyTet fugitivo oculo confideremus, ftatim animadVertimus, quae nunc fiuntj ea fic evenire, ut alio modo & ordine fieri poffint: unde patet fatalem non effe, & Geometricam hujus mundi neceffitatem, fed illum effe contingenten). Jam vero cum hanc ob caufam non in fe ipfo habeat exiftentiae rationem, aNumine neeeffario, potenüffimo, fapientiffimo, quem Deum vocamus, eft creatus. §. IL Porro eo ipfo , quod fit contingens haec rerum feries,. illa unica non eft poffibilis. Alia igitur poflunt concipi mundorum fyftemata , & cum , fi legitime ad Numinia hujus mundi creatoris perfeéliones advertamus animum , ei denegari nequeat fumma potentia, quae omni conceptibili five poffibili producendo eft fufficientiffima, haud obfcure patet , innumeros alios mundos poffibiles non folum in intelle&u divino repraefentari, verum etiam infinita Dei potentia poffe produci , non aliter ac mundu* aótualis illa fuit produ&us, §. III.  i6A D I S P ü T A T I O \m nes finesque retulit, ficque absque ipfius hujus mundi com fideratione nulla inftitui potuit electio aut creatie-. Qisod erat primum. Quod ad fecundum attinet -9. e mundo hoe . folo memorata ratio unice repeti nequit. Eandem enim habet cumaliis innumeris. mundis poifibilitatem,, ac.aliis idcirco pro* ducendis aeque fufficiens eft divina omnipotentia. NihiU igitur in fola hujus mundi confideratione reftat, quod rationem cur aliis fit praelatus fufficienter oftendit. Tertia idcirco via eft ineunda , ficque commode rem. exponemus omnem , fi fcilicet ad divinas perfeéliones ad, mundi hujus conftitutionera relatas. debita'm. adhibeamus, attentionem..,. Deus fcilicet finem quendam intendit, cum mundum aïi-; quem producere decrevit, quod quemadmodum illud pro-, lixia demonftrare argumentis noftri non eft inftituti, fic, & eo minus, ulla hic loei probatione indiget, quo clarius; illius veritas. e Libertatis divinae confideratione patefciu Neque etiam hic loei indagabimus.qualis ifte finis fuerit^ cum Deum finem aliquem intendifle, nos habere perfpe-, ctum ad praefentem fufficiat quaeftionem. Si fcilicet perfpicere poftemus omnem rerum feriem, tum enim vero hac in quaeftione exploranda utiliffima nobis foret accura-, ta divini illius finis cognitio , cum illo in cafu mundum ad finem Dei referentes intelligeremus quantus. inter ambos detar confenfus. Quoniam vero hoe nullo modo noftrae vires permittunt, id nobis eft fufficiens hanc quaeftionem explicantibus,utr.fciamus3 Deum qualemcunque intendifle finem;.  D I S P ü T A T r O in. r^ finem. Jam vero cum omnia mundorum poffibilium fiyflemata inter fe differant diverfamque habeant eonftruólio. Hem , & diverfi plane eventus ac eventuum ordo in ÜhV cernantur , non omnes procul dubio poffibiles mundi neque bene fiai divino fatisfaciebant. Vi vero infinitae fapientiae fummaeque Libertatis illud fyftema producere deerevit fummum Numen, quod optime fuis peifeclionibus' finibusque efl aecommodatutm Alio Deum modo egiffe nemo adfirmaverit aut conceperit, nifi in divinas perfeótiones fit injurius. Hic autem mundus, cujus nos partem conftituimus , efl aclualis divinaque produélus potentia & confervatur etiamnum ; unde nos legitimo nexu coneludere nobis- videmur , illum , prae omnibus aliis mundorum feriebus, finibus, quos Deus in mundo quodanr ereando fuis perfeétionibüs conformiter intendit , effe accommodatum & eam ob rationem eleérum. Jam vero "id4 quod Dei finibus, quos femper efle illius perfecïionibus convenientiffimos nemo facile negaverit, efl accommodatum, perfeoiilimae contrarium efle nequit . Dei naturae ficque hic mundus, utpote ob fuam convenientiam cum finibus divinis eleclus ac produélus, nullo modo perfee* tiffimae repugnare potefl fupremi Numinis naturae.. jr i v. At vero in mundi hujus, quem elegit & creavitNume^ . perfeéliffimum, partibus mala reperiuntur, ( ibi malum adeffe dico, ubi locum habet aut perfeétionis cujusdam ^ 3. prae-  DISPUTATÏO III. is? Mala , quae hic mundus continet, fic potiffimum cum divinis concihari poffe perfeétionibüs exiftiraamus , ut ilia mundi partium refpeétu, in quibus occurrunt vera mala ad totum autem nexum, mundumve refpeétu habito ap' parentia tantum indicemus. Accuratius enim attendeiiti intelteftu erit facillknum , Deum vi Libertatis fuae perfe&iffimae non poffe creare mundum, in quo non tantus datur cum fuis finibus, divinis perfeétionibüs conformiter imentis confenfus, quantus obtineri poffit per ullam creaturarum feriem , adeoque in quo vera , refpeétu totius nexus, dantur mala. Cumenim major minorve mundi perfeétio confiftat in majori minorive omnium e quibus ille conftac cum divinis finibus confenfu, haud obfcure patet eoin cafu quando aut non omnia, quae poffunt, itt mundo confpirant ad fines divinos aut non tam bene ^accurate, quam quidem poffet fieri, aut tandem quando nonnulla non folum non ad divinos fines tendunt, verum etiam illis agunt contrario, veram in mundo imperfeélionem veraque idcirco mala habere locum. Talem igitur fi hunc mundum putas, genuinam Dei Libertatis notionem penitus evertis. Vera proinde mala hac in rerum ferie divinis perfeétionibüs finibusque conformiter produéta nuf, la effe, eft fane certiffimum. Cum vero in nonnullis hujus mundi mala animadverta* mus , non aliam video haec explicandi rationem , quam ut ea totius nexus refpeétu mala non effe adfirmem & ea quidem (paulo difhnétius mihi haec evolvere lice'at)^ mihi fedet fèntentia a ut nonnulla in mundi hujus parti- eu> -  DISPUTATÏO III. J7t omnia & illa etiam , quae mala videntur, fi in nexu quem inter fe habent t confiderentur , optime fuis perfeétionibüs , finibusque conveniunt. Nunc , fcopo noftro hoe in capite praefixo fatisfecimus. Conati nempefuimus modum indicare, quo optime poffit concipi perfeétiffimae Dei naturae non repugnare mundum creare, in quo ea, quae hoe in mundo reperiuntur , infunt mala, oftendendo illa mala , quae in mundo a Deo creato obfervantur poffe concipi apparentia, & ad totius nexus perfeétionem & ipfa conferre. Fuimus, inquam, conati: id nempe nos revera praeftitiffe exiftimare temeritatis effet & arrogantiae; tenuium enim mearum virium curtaeque eruditionis fupellectilis fum mihi probe confeius. Haec igitur de prima noftrae Differtationis parte diétt funto. CAPUT SECUNDUM. In quo mihi oftendere videor, rationem propoptae quaefiionis exponendae , quam in capite praecedente fum fecutus, effe unicam, quae cum fruclu adhiberi poteft, | I. T Tt fcopo noftro fatisfaeiamus hoe in capite nobis efl W oftendendum , unicam quaeftionis hujus exponendae rationem effe eam , quam nos fumus fecuti. Dupliei enim modo haec quaeftio explicari poteft, aut Y 2 ex  i?8 D.1S PUTAT I O III, proponendis ciarius haud exiguam habent praerogativam ? & licet igitur me veram fuiffe ingreffum viam mihi vi* dear, poffunt tamen effe multi, erunt autem. procul dubio , qui melius hancce calcaverint. CAPUT TERTIUM, In quo quaeftio expojïta mali originis confëderatione ulterius illujlratur. §. h. . Iicet in duobus capitibus praecedentibus propofitae./ quaeftioni quodammodo refpondiffe videri poffimus,, difficultas tamen manet de origine mali praefertim moralis haud contemnenda,. atque idcirco, quoad ejus fieri poffit per exigiguas mentis humanae & inprimis noftrae, virea breviter explicanda* | I | Mala quotquot hac in rerum ferie cernuntur ad tria commode referri poffe exiftimamus genera. Aut in creaturis defeétus habent locum realitatum quarum capaces non funt vi fuae effentiae, aut tales perfeétiones defunt illarum facultatum, virium, ordinisque qui inter illas cernitur, refpeétu, quas capere poffunt, aut denique in creaturaimn intelligentiüm Libertatis exercitio cum lege morali haud «onformi , quoad objefta quae appetuntur aut rejiciuntur im-  l8o VERHANDELING. 2. Dut bet Kwaad9 waar van de opgegeven Vraag meldt , kan begreepen worden, of als een natuurlyk kwaad, dat in de natuur der fchepzelen gevonden wordt , of als een zedelyk kwaad, in zo verre het befchouwd wordt met opzicht tot de zedelyke daaden der menfchen : hoewel het. laatfle in het Voorftel (h ■) wel voornaamelyk jfchynt bedoeld te worden. §. I I I. m n B. Dit vooraf aangemerkt zynde, kunnen wy I. meer algemeen, en II. daarna meer bizonder bewyzen , dat het kwaad, hoe ook genaamd of begreepen , geenszins ftrydig zy met de volmaaktheid van 'Gods Natuur. . ' f l V., . . I. In het algemeen is het zeker, dat,indien het Kwaad $n de . weereld ftreed met de volmaaktheid der Godlyke Natuur, dan ééne deezer drie ftellingen zou moeten aanneemelyk zyn: i. of . ■^^&&^^<&<^^^&«&^«^&&&&'&& fb) Gelyk, onzes bedunkens, is af te neemen uit de bewoording der Vraage (zo als in 't Nederduitfch gefield is) — „ waar in hst „ kwaad toegelaaten is".  l82 VERHANDELING. fchryven: daar zulks in geenen deele is over een te:brengen. a. met Gods wysheid, m dit ganfch Heel - Al zicht « baar : eene volmaakte Wysheid vereifcht de volmaakfts orden ; maar bet kwaad keert uit z\m.mtuur.alle.orden om, ' ■ b. met Gods goedheid, waar van insgeryks ah" zyne werken de duidelykfte kenmerken draagen. Deeze gedoogt niet, dat God Zyne fchepzelen zoude voortbrengen in een' flaat , waar door dezelve een onver mydelyk gebrek of fchade zouden moeten lyden ; inzonderheid , wanneer men hier by in aanmerking neemt de onbepaalde magt van een oneindig Opperweezen, 't welk zo veel goeds vermag te fchenken , als het zyn welbehaagen is. c. Uit Gods heiligheid en rechtvaardigheid, waar van men geen duiflere fpooren in de regeering deezer weereld kan ontdekken, (gelyk dezelve ook van Gods volmaakte Natuur onaffeheidbaar zyn) uit deeze zedelyke volmaaktheeden is het kennelyk , dat God geen Auteur of Oorzaak zyn kan van het zeddyk kwaad, of de onwettige bedryven .Zyner redelyke Schepzelen. Uit hoofde doch van gemelde volmaaktheeden bemint Hy bet goede, als overeenkomftig met Zyne eigen Natuur, en haat het kwaad , als daar mede ftrydig. Uit hoofde van die zelfde volmaaktheeden kan het ook niet anders zyn, of God moet Zyn haat tegen het kwaad daadelyk doen blyken, zo door het zelve aan Zyne redelyke fchepzelen te verbieden* als door het te.ftrafen in de geenen, die het ver- boo-  !§4 VERHANDELING. onaf bank ely ken en vrymagtigen Wil moet buigen , en altoos aan denzelven zal onderworpen blyven. Uit dit alles is, zo we meenen, in *t algemeen ten vollen blykbaar dat, zo zeer wy, volgens de ontwyfelbaarfte beginzelen der gezonde reden , overtuigd worden van de onmogelykheid, dat God deel zou hebben aan het kwaad, of daar van de Oorzaak zyn, of door het zelve in zyne Volmaaktheid zou kunnen verminderd of gekrenkt, worden, wy ook op dezelfde gronden van zekerheid mogen ftaande houden, dat het fcheppen van eene Weereld', waar in het Kwaad toegelaaten is, niet ftrydig zy met de Volmaaktheid der Godlyke Natuur. % V. Dan gaan we nu over II. tot meer bizonder e bewyzen, die niet minder krachtig kunnen zyn om dit ftuk nader te betoogen: waar in we zullen acht geeven op de onderfcheiden gedaante, waar onder zich het kwaad in deeze weereld voordoet: t. w. als natuurlek en zedelyk. i. In de befchouwing van het natuurlyk kwaad, zo als het genoemd wordt, en waar in men veeltyds waant een ftrydigheid tegen de Voorzienigheid van een volmaakt Opperweezen te kunnen aanwyzen, zal de vraag zyn i wat men door natuurlyk kwaad verfta? nadien, zonder eene behoorlyke onderfcheiding in deezen, de zwaarig- hee-  VERHANDELING. ig5 faeeden, daar uic ontleend, niet duidelyk en voldoende kunnen worden opgehelderd of weggenomen; en hetOngeloof zich veelal zeer behendig ten zynen voordeele weet te bedienen van een verwarring van begrippen, om aan geopperde zwaarigheeden eénigen glimp te geeven. a. Bedoelt men met de benaaming van natuurlyk kwaad eene onvolmaaktheid, een weezenlyk gebrek in de werken der natuur e, zoals ze door den Stichter van 't Heel-ai zyn voortgebragt ; waar door het niet beantwoordt aan het oogmerk van den Schepper; ofwel aan geene zodaanige oogmerken , als een volmaakt Weezen waardig zyn; dan ontkennen we volflrekt, dat 'er zodaanig een natuurlyk kwaad is of zyn kan. 'tis waar, men geeft voor, en meet met een wydluftige grootfpraak uit, dat ettèlyke dingen, het zy in de weereld over 't algemeen, het zy met opzicht tot den menfch in 't bizonder, ongeregeld, misvormd, onnut, ja fchadelyk zouden bevonden worden. Doch omtrent dezelve kan men aanmerken — dat hier onkunde, een bekrompen doorzicht of wel een waanwyze bedilzucht veele dingen voor kwaad keurt, die waarlyk goed zyn. Dit in bizonderheeden aan te toonen is onnoodig: rechtfchaapen Wysgeeren hebben in hunne natuurkundige fchriften zulks ten overvloede beveiligd. Hoe redelyk, en hoe gelukkig teffens , zou 's menfchen verftand over Gods werken oordeelen, wanneer het altoos met eene zedige wysheid te werk ging; maar niets kan onredelykerbedacht worden, dan dit befluit te maaken „ Men ziet van deeze B b 2 „en  *6o DISPUTATIO m hominum calumniis, qui boni publici cölore utuntur , ut bonos opprimant , femetipfos elaturi. Cujus fceleris cum innumera proferat >documenta Hiftoria, docet s ut caveamus, ne falsa ipecie decepti, in fimilia incida*mus. Eft , igitur , tnanifeftum , multo plus boni ex ipfis ofitura funt» C A-  DISPUTATIO IV. 26i CA PUT QUARTU M. Be v&ra. bonorum &* maldrum partitione.. pxplbratis inodb rationeque,. quibus , res five fecun* ^ dae, five adverfae , difpertiantur, comperiemus, illud non ita inique fieri r ut fingulis virtutibus & vitiis fua aut defint praemia, aut poenae, ex communi rerum humanarum ordine & curfu. Qua mercede , quo incitamento, prudentiam, induftriam, drcumfpeftionem dignar tu judicas ? An non profpero negotiorum- exitu? Et potiuntur ! Harum virtuturn propria praemia funt, divitiaer atque honores. - Ac diverft- vitae humanae ftudia atque negotia iis comparari declarant; Quo praemio tandae & remunerandae effent fides, probitas, iufetlè benevolentia ? Plane eorum , quibüfcum vivitur, fidudi' reverentie, amore. Benevolus, enim, non tam hono!' res quam caritatem ,. appetir, non tam divitiis vir juftus; * fidehs, quam, aliorum fiducia, & aeftimatione, gau. det. An hae virtutes his unquam praemiis carent ' , Quae eft propria negligentiae atque ignaviae poenaVmaff' res familiaris perturbata,. & ad anguftiam redaaa — Qu^ fraudis, injuftitiae, crudelitatis?Quid* nifi ahorum diffidentia , mfpicio , contemptus,. detefta". tio. üt illa, quidem vitia, haec nunquam non confeaantur auteminterdura' «in indoleprava, quaedam fafi. tot virtutes, &.in bonir quaedam vitia/ Non, ta.  DISPUTATIO. IV. 2tf3 mulatum fcelus, reporter. Nemo, tarnen, fallere confueverit, qui non demum depreheudetur , qui non poe. nas luet, multorum criminum, quibus omnino vacuus fuerit, fufpicione. Quantum igitur praefens rerum huraanarum conlTitutiopatitur , fua, cuique & virtuti & vitio praemia quo. dammodo extant Ea optimi Numinis adminiftradonem declarant & perfediorem , in pofterum , remuneratio* uem poilicentur. At quamvis illa bonorum & malorum divifio praefeut! hominum conditioni accommodata fit, non tarnen «teum notionibus accommodatur. Tama , quarundam virtutum admiratione tenemur , ut eas omnibus prae mus honoribusque vellemus cumulatas, & quidem ca denobus, in alias, non cum iis, quas fufpicimus 'Der. petuo copu.atas. Contra, ea eft aliorum vitiorum^é teftatio ut omni probrorum calamitatumque genere hbenrer obrueremus, ne his quidem exceptis, Lae «ha , fequuntur. Juftos, munificos , fone! , JLj. mos obfervantes iis diWtias, opes, houores, fa*e omma prudent.bus ac diligentibu, „aturaliter debentur) optamus. Dum , contra , fraudulentos, fallaces lenros defpefiui habemns & odio , indignf fenmus los potin commodis quae fuo qua.icumque fngelT f' ° oa peperernnt. Ouocirca hnm,™„ r • r°leN  144 DISPUTATÏO II.- juftd & aequa humanae conditionis hominumque obfervatione aeftimanda eft. Atque ita maiorum lancem ubique minus oneratam deprehenfum iri perfuafus fum» §. 39. Falluntur itaque ex veteribus & reeentioribus philofophis illi , qui rationem reddere conantes miferiae quorundam hominum, qua tota illorum felicitas abforberi ipfis videbatur, ad rationes Dei fyftematkas ita confugerunt, ut affererent, Deum hos homines perfeftioni fui Syftematis quafi immolavife. Ipfum Fa&um extra omne dubium pofitum efle deberet, antequam dum ejusmodi illius explicatio admitteretur. Accidit quidem in rebuspublicis & regnis interdum, ut civitatis faluti unius vel quorundam cjvium interim confulatur: fed quid hoe ad Civitatsm Dei? §. 40. Unum tarnen hic negari nequit, in determimndd quantitate illius boni, quod , compenfatis omnibus, pofitivum' eft in exiftentia hominis, Deum nonnifi rationes fyftematkas fecutum effe; id eft, pofitivam hanc quantitatem inunoquoque homine ita determinatam fuiffe , ut maxima inde Univerfi refidtaret perfeSia, Non in capite omnes honores, omnes divitias atque praerogativas congerendo, fed ea fubditis fuis diverfimode, finibus fuis convenienter , diftribuendo , Princeps fapiens Rempublicam fuam florentem reddit, omnibusque perfeétionis generibus exornat. § 41. Neque hac ratione erga ullara creaturam fa/u. /?jf fuit' fapientiflimus bonorum Difpenfator. Si quereris te poffe effe feliciorem, menfuramque maiorum, quae ' r u tibi  DISPUTATÏO U 145 tibi divind forte contigit, poffe vel effe minoretn ; cogita , te poffibilitatem rerum ex tuis abfïratHionibut, non ex naturd rerum exiflentium, & fyftematico earum nexu aeftiraare : cogita, eidem querelae locum futurum fuilfe , fi major fèlicitatis, & minor maiorum menfura tibi obtigiffet; omnis enim mali per naturam tuam, rerumque ad te relationem expers elfe non poteras: cogita denique, omnibus deductis malis tantum tibi bonorum fuperelfe, ut femper adhuc felicem te praedicare poffie. Puto, fi hoe fenfu intelligantur, quae divus Paulus de vafis honoris & va fis eontumeliae dicit, quaeque duriuscule .fonant a ea vere & pbilofopbice diéta deprehenfum iri. - §. 42: Apparet hinc, quid de opinione ifta, etiam inter philofophos fatis communi, quod non fatis jufta fit bonorum malorumque in hac terrd proportio, ftatuendum fit. Novi, veritatem graviffiraam de animae Immortali. tate inde deduci: fed conclufionis veritas non fufficit ad praemiffae alicujus veritatem adftruendam. Equidem non fatis intelligo, quid fibi velit injufta haec bonorum malorumque proportio. An id poftulatur, uti cptimus quisque fit etiam ditiffimus, ut potu & cibis lautffimis fruatur ; in genere, ut quam plurimis gaudeat jucundis perceptionibus fenfualibus? Nae virtutis praemium non poteft elfe id, per quod ipfi virtutis nervi plerumque incidunturl Abfurdum eft poftulare, ut a&ionum moraliter bonarum numero aequetur corporearum fenfationum jucundarum quantitas; haec enim duo naturAliter & immediate inter T fe  H6 D I SPUTATIO ÏL fe non conjunguntur. Offenderis, quod probus ille vir infirma., improbus fortiffima valetudine utatur.. Sed fortafle, quem hnproburn vocas, & qui certo atlionum ge*, nere hoe nomine dignuseft, corpus fuum continuo raotu exercet atque roborat, cum probus & honeftus vir, fedentariae vitae nimiumindulgens, ftagnantibus in corpore fuo humoribus, morbos atque hypochondriaca mala fibi contrahat. An illum bonis aétionum fuarum confequen-, tüs fraudari, hunc ab incommodis ex vitae fuae genere naturaliter nafcentibus immunem fervari poftulas ï —* Deinde fua funt virtuti praemia, quibus nunquam fmftratur. Gum quavis enim aótione ad veram perfe&ionem tendente internam Deus voluptatem conjunxit, quae quamvis minus vivida fit quam corporea voluptas,. verae tamen & durantis fèlicitatis fons elfe. §. 43. Haec de perceptionum repraefentationumque jucundarum & injucundarum difpenfatione, qu£ homines. praecipuas fuas querelas & objeétiones fundant, fufficiant. Addendum eft aliquid de malo intelleétuali & morali, ob« jetfive, confiderato. Probavimus fupra ( §. 8. , errorem a . natura humana efle infeparabilem. Jam uti evicimus, mala phyfica k bonis phyficis longe. fuperari, ita etiam brevibus monftraturi fumus, errorum humani fpiritus quantitatem non aequare, nedum ifuperare veritatum, quas poffidet, abundantiam. Objiciuntur nobis abfurdae plurimarum gentium opiniones de Deo, de viribus. corporum , , de natura animae, de moralitate &c. objiciuntur errores, quibus finguli homines, etiam illi,  BÏSPUTAT10 II. i47 qui aitius in reruin naturam penetrare fatagunt, obnoxii fint. Sed quantus eft etiam veritatum, quibus omnes gentes , & finguli homines gaudent , thefaurus! Quot judicia fenfualia quilibet homo inde ab infantia fiid format, quae quoad maximam partem vera funt! quot judicia intelle&udlia atque univerfalia inde elaborat, quae itidem veritatem fuam habent, & infinite - multis aliis veritatibus gravidafunt! Certe in illis rebus, quae ad confervationem & felicitatem noftram pertinent, rarius errainus, & ab ejusmodi erroribus, ipfis illorum confequentiis, revocamur. (§.21.) Notari quoque meretur, plurimis gentium cultarum & incultarum erroribus nonnihil veritatis inefle; id quod Novatores quidam perpendere deberent, qui omnes errores populo eripi vellent, incurii, quantum tritici cum lolio evdlerent , & de eo , quod opinionibus hifce fubftituendum fit vel fubftitui poffit, plane non folliciti. §.44. Etiam mala moralia a bonis moralibus non tantum in genere humano, fed & in plurimis individuis fuperari, confidenter afteruerim. Paradoxo fimilis videbitur haec aflertio iis, qui momenta rerum ex confufa earum repraefentatione, & ex un£ parte tantum aeftimare folent; fed in hoe negotio nonnifi ratio, ab omni affeétu & praejudicio libera, & jufta obfervatione adjuta, judex efle poteft. 'Stabilivimus fupra (§. 13.), quod veile imperfeftionem, fundamentum fit omnis aétionis moraliter malae. Atqui ea eft humani & fine dubio omnis fpiritüs finiti natura, ut nonnifi ad perfeétionem & fubjeótivam & objeétivam tendat: quae tendentia quamvis faepe a vero fcopo aber- T * ret5  ï48 1} I S P U T A T I O - I* ret>, faepius tarnen eo. pertingat necefle ed. Plurimos. homines nonnifi ideo improbos vocamus,.quia nobis mala. intulerunt; fed eosdem, fi ad reliquas eorum a&iones attenti efle velimus, aliis hominibus vere utiles efle , & haud raro infignes fuas, dotes felicitati aliorum. promovendae, & toti fyftemati perficiendo impendere. deprehendemus. Etiam hic malum bono faepe mixtum, & multas, a&iones, quas malas vocamus , non ex omni parte tales. eflejudico.. Qui ambitione litteraria. torquetur, non in eo peccat, quod omnes ingenii nervos intendk ad producendum egregium quoddam & omnibus numeris abfoluturn opus; haec contentio potius eft moraliter bona. Sed in eo eft aliquid vitiofi, quod,alios ipfi palmam praeripera aegre fert; & vitium morale in tot* fu£ turpitudine apparet, fi ad capta,ndam& augendam famam mediis utitur, quae ad aliorum imperfeótionem. tendunt&; eo ipfo ., ferius ocy,us,. etiam ipfius felicitati derogabunti Nemo abfolute malus eft, fed quos malos vocamus, judicio fpiritus perfecTaffirni minus boni fuut, qui etiam fuum in Sy? ftemate locum poftulavere. Si dantur homines, qui ex malittè & vitiis conllati elfe videntur, fi dantur tyranni, qui cum Caligula optant, ut unica tantum populo ipforum fit cervix, quae uno iótu poffit caedi^ cogitemus,, haec monftra moralia aeque- rara elfe ae phyfica, tantamque corruptionem fine infanid quadam locum habere non pofle. Atquiexiguus eft dementium numerus,fi cum iis, qui fanae mentis funt, comparantur. Verum quidem eft;, praecipuum, quod pluriniorum homiuura actiones, de..  DISPUTATÏO M w determinat, principium efle^A«Ur/w,.hancque. a. ratione non direóhm, faepius & aliis & fibi male confulere Sed neque negandum eft, eandem p^vrUv infinite-multarum a&ionum, vere bonarum, fontem efle: quia dum nos noftrumque ftatum perficere allaboramus, faepifhme aliorum felicitati non tantum nil derogamus, fed & totum fyftema, in quo verfamur, perfectionibus ma&amus. §. 45- Haec fufficiunt ad- juftificandam divinam circa mala phyfica, intelledualia & moralia Providentfam: nam at ratio reddatur, cur haec exacte maiorum quantitas' in Univerfo locum habeat, id ne k fuperiori quidem fpiritu nedum ab homine,, poftulandum eft.. Neque amplius opus eft, ut ad fingulas obje&iones, k malis inprimis phyi^'s pentas, refpondeamus. Jaftant inimici Providentiae Bivtós > belia , peftes, incendia, gmndinem , fterilitatem terrae &o/ :*on difficilis eftinhis argumentis' eloquentia: fed cum certum .fit , creaturis fentientibus & intelligente bus, non obftantibus his malis, femper adhuc magnam fèlicitatis purae quantitatem refiduam efle, confidenter afleverare poflumus, hanc maiorum moderationem fapientiae potius & bonitatis divinae argumentum efle. Plurimas ejusmodi calamitates neceflarias efle naturae & conftitutionis rerum- confequentias, & nullum Syftema illarum expers pofle, affirmare non dubito. Ut animalia viverepoflènt, circumdanda fuit Tellus atmosphaerd, & collocandus in debita diftantii Glohus ille igneus, quem folem vocamus. Ex hoe autem , rerum ordine & mutu«i adJe Jnvicem relatione non poteft non oriri interdum ve- % 3. be*  15© DIST D T A T I O I I. hementior aëris commotio, quae aedificia noftra conquas* fet vel diruat. Eaedem materiae, quae plantis animalibusque nutriendis inferviunt, in vifceribus terrae conditae non poffunt non interdum flammas concipere , & terrae-motus ciere. Luna, quae noctes noftras illuftrat, utilemque portibus noftris aeftum maris attraótione fua producit, non poteft non e&dem attra&ione in athmosphaerd noftra periculofam navibus agitationem excitare. §. 46. Quereris, grandinem vites vel fata tua proftravifle, atque Deum hanc a te calamitatem averruncare potuifle exiftimas. Sine dubio non poftulas , ut nulli in aëre vapores afcendant; id enim nifi eflet, plu via, agros tuos foecundante, te cariturum efle, facile vides. Neque flagitas , ut nullum unquam in atmosphaera frigus oriatur., quod guttas ibi haerentes conglaciet.; ut nullae nitrofae exhalatioiies eleventur. Denique non pofcis, ut, cum omnia ad formandam grandinem requifita adfunt , ipfaque agro tuo jam jam imminet, immediatd Dei aétione vel colliquefcat, vel in aëre contra Gravitatis legem fufpendatur, donec calore folis in aquam refoluta fuerit. Ita Deus fimilis eflet opifici, qui, quia non omnia incommoda ex machinae fuae ftruótura & motibus oritura praevidit, emendatricem fubinde manum illi adhibere cogitur. Quid ergo poftulas? Scilicet ut alius rerum ordoy alia mutationum feries in Univerfo k Deo conftituta fuerit. Sed unde nofti, in alio Syftemate non plura majoraque incommoda te preflura fuiffe ? Si alius rerum ordo conftitutus fuiffet, grando fortaffe in vicini tui agrum cecidis* fet,  D I S P ü T A T I O Iï, ljr m'< i,lique caIami^tem muMet^quae multo magis illius quam tuae felicitati derogajfet. lnceJligis, fapientiam & bomcatem,.feui.quod idem efl , juflitiam infiniti rerum Moderatons id admktere non potuiffe. Deinde nonne in fyftemate, quod Deus elegie , &-in quo te exiftere voluit efl etiam ager hic, qui turn efl , qui tot jam annos te tuosque aht, & plurimas adhuc. meffes tibi promittit: grandinem enim rato in eundem agrum cadere , experientia,edoélus es, Denique nonne corporis robore & tntelleclu inftructus es ? Ucere his -inllrumentis, a Deo tibi conceffis , ad farcienda tua damna. Ex ipfo labore ex ipfo virium tuarum exerekio voluptatem quandam percipies-, quae ad vividiffimum fenfum exaltabitur cum proximo anno horrea tua raergitibus referta videbis Lin* que igitur querelas , &• grato potius animo admirare fu- ' premi Numinis fapientiam , quae ejusmodi Syftema Materiale elegie, in quo , quamvis viribus inter fe pugnantèus gravido, plurima ad felicitatem tuam concurreren* , nihil eam deflruere poffet. §. 47«- Similes confiderationes óe Bello inftitui poffunt. Teternmi.fane facie apparet hoe moniïrum , inprimis fi nonnifi mala,.eaque exftantiora , quibus flipatum incedit , fpe&entur. Sed ante omnia notandum efl, quam < primum fpiritus finiti in foeietatem coëunt , & mutui commercii vinculis inter fe junguntur, difficile effe, nulla inter eos unquam mfo diffidia. Gum enim, non obftante effentiahum qualitatum convenientia , intelle&us unius femper différat ab.intelleau alterius, non omnium idem erit  H. R. van L I E R, PHILOSOPHIAE ïtOCTORlS ET ARTIUM LIB ERA L IU M MAG ZSTRI, DISSERTATIO, In qua disquiritur QÜANAM RATIONE OPTIME DE. MO NS T RA RI POSSIT, PERFECTIS&IMAE DEI NATURAE NON REPUGNARE MUNDUM C RE ARE, IN QUO MALA INSUNT..   DISPUTATÏO III. I(?3 §. III. Efl autem procul dubio ratio , cur mundus hic aliis omnibus aeque poffibilibus fit praelatus & ad exiftentiam perduftus. Illa debet quaeri aut in Deo folo mundi hujus conditore, aut in ipfo hoe mundo , aut in Deo & mundo fimul. In folo Deo hujus mundi eleaionis ratio quaeri nequit. Non enim apud illum pro ratione ftat voluntas. Id nempe ne limitacae quidem conveniret creaturarum rationaliura hbertati in imperfecte fundatae repraefentationibus nedum Libertati Supremi Numinis infinitae, quae 'mmquam non intellecïum habet ducem perfecliffimum. Enimverofi &m ipfa voluntate ratio volendi effet fita, id inde effet confequens , ut ejusmodi procederet argu'mentatio volo quia volo aut quia veile pofum. In priore dicto nulkim invenias fenfum. In pofteriore a facultate agendi ad determinatam adionem five a poffe ad effe, quo nihil poteft fingi abfurdius, concluditur. Voluntatem autem fequi mtelleaum, neque unquam pofle agere nifi praeceflerit boni malive in objeao confpicui repraefentatio , pro cujus ratione voluntas appetat objeaum aut averfetur , e fanioris Pfychologiae principiis luce meridiana eft clarius. Aaionem igitur liberam Deus fufcipere nequit , nifi perfpexerit fitne illa fuis perfedionibus conveniens finibusque, eaque propter mundum huncce creaturus, omnibus aliis poffibilibus rerum feriebus in mero reraanentibus poffibiiitatis ftatu, hujus mundi creationem ad fuas perfeého- X 2 nes  ï66 DISPUTATÏO III. praefertim talis quae adeffe poffet & deberet abfentia, aut etiam ipfe confenfui feu perfe&ioni oppofitus diffenfus) quorum multa exhibet, minutiffima univerfi pars, ipfe, quem inhabitamus, globulus, fpecimina. Univerfus autem rerum nexus cum Deo placuerit, dubitari nequit, quin mala, quae ad exiftentem hunc mundum pertinent, quatenus cum reliquis mundi partibus funt connexa, perfe&iffimae Dei naturae nequaquam contrarientur , & proinde perfeétiffimae Dei naturae non repugnare, mundum creare, in quo illa, quae in noftro infunt, reperiuntur mala. Hic enim mundus omnibus praelatus aliis a Deo propterea eft eledtus, quod finibus, quos fibi fuis conforariter perfeétionibüs propofuit fummum Numen, optime refpondet, eoque ipfo nulla, e quibus hic mundus conftat, quatenus ad univerfam referuntur rerum feriem, naturae Dei perfeéliffimae poffunt effe contraria. N §. v. Ad rem ipfam progrediamur. Probavimus eo ipfo quod Deus femper fapiens, femper fuis perfe&ionibus agens conformiter, hunc mundum , in quo multa reperiuntur mala creaverit , mundi mala continentis creationem Dei perfeétiffimae naturae non effe adverfam. Ut autem quodammodo quaeftioni, quam propofuiftis, Viri Clariffimi! • refpondiffe videamur hoe in capite fupereft , ni fallor , ut modum indicare conemur , quo optime poffit concipi, hujus mundi creationem , licet is mala contineat, fummi Numinis naturae non effe contrariam. Mala,  168 DISPUTATÏO 11% culis non in nexu fed extra illam confideratis, divinis perfeclionibus videri poffint repugnantia , quae tamen ilmul ac in nexu cum caeteris finisque mundi creatioms ratione habita divinis perfeótionibus finibusque nequaquam funt eoncraria, fed multo potius efficiunt., ut accuratius illis conveniat univerfus nexus. Fingas, ut rem exemplo illuftremus, machinam quandam artificiofiffimam ,,ex innumeris rotulis, dentibus, elateriis, &c. compofitam & a claro peritoque artifice confc&am , ut qualicunque inferviret fini. Jam vero nonne facile .eft conceptu , nobis in quibusdam e rotulis, elateriis , dentibus &c. machinam componentibus poffe videri quasdam imperfediones, ex. gr., fra&uras , eminentias &e., quae, ff illas figillatim confideremus „ totius machinae finisque, cui inferviat nulla fere ratione habita, perito illo artifice vix dignae videntur , cum e contrario machinae ftruéf,ura accurate cognita , nexuque quem inter fe habent machinae partes perfpeao , & ad finem, cui inferviat , relato , nullam in ea animadvertamus iraperfeaionem , aft illam multo potius pronunciemus per. feaiffimam , pulcherrimam, fuoque artifice digniffimam. ^ Facilis eft & accurata hujus fimilis ad indicia de mundi imperfeaionibus translatio. Ea tantum eernitur differentia, ut, quemadmodum in cafu adlato ex accurata ipfius machinae ftruaurae, & finis, cui inferviat, cognitione, ea quae antea in machinae particulis imperfeétiones & mala effe putabamus, fi illa in nexu eum caeteris confideremus machinae organis, finisque babeamus rationem, non elie  BISPUTATIO III. I0> effe mala videmus , fed ut finis praefixus obtineatur neceffaria , adeoque ipfi machinae perfeérioni convenientia, fic e mundi hujus ftru&ura cernere nequaquam queamus, fintne, vera quae nobis videntur mala , tantum apparentia , cum nullatenus univerfae rerum feriei perfpiciendae fufficiant humanae vires, id autem intelligere debeamus e natura hujus mundi Artificis, Oei nempe Optimi Maximi; quippe cujus naturae perfecWimae manifefte effet contrarium creare mundum, in quo totius nexus re fpefta vera darentur mala, id elt, in quo aut non omnia quae pofient ad fines ejus tenderent, aut non tam bene & accurate , quam poffit fieri , aut taudem in qU0 nonnulla reperirentur, quae cum univerfo nexu confiderata finibus illius effent adverfa. Non poteft itaque , ut revertamur unde fumus di ' greffi , Deus creare mundum , in quo non tantus datur confenfus cum fuis finibus perfeétionibusque quantus ob tinen poteft per ullum ex omnibus poffibilibus mundorum fyftematibus. Hinc mundum condere moraliter ne. quit, in quo totius nexus refpeétu mala infunt , fi id nimirum per mala intelligatur , quod nos per illa intelligere in antecedentibus fignificavimus. Hic igitur mundus , utpote a Deo conformiter fuis perfeétionibüs finibusque eleétus ac produélus, nulla pro pne, fi ad univerfam illius conftruétionem , totumque nexum advertamus animum, continet mala. At tarnen videmus in partibus hujus mundi talia, quae divinis'perfeétionibüs repugnant, atque ad divinos fines vix ten- Y lumque verum pro apparente, ita ut inde repugnantia oria-tur cum lege morali; turn enknvero in actionibus noftris* cerni moralem imperfeaionem five peccatum. Jam vero, cum eo ipfo quod creaturae fumus adeoque limitatae neque divinis gaudeamus perfeaionibus, perfeauspurusque. intelleaus nobjs non competat, id inde . eft confequens^ ut verum bonum- pro malo habere poffimus ac foleamus, &. vice verfa. Sic. igitur poffibilitas praefentiae moralis mali peccative fita eft in ipfa creaturarum intelligentiüm. effentia, originaria illarum limi.tati.one, & Libertate: ipfa. aptem aaualitas in perverfo Libertatis. exercitio , quod, Ipcum habere pofle ex limitatione hominum efl: evidens., Sa. enim yi noftrae naturae & eflentiae Libertatem noftram feairi  disputatïo iie ï8t Jèmper exerceremus in vero appetendo bono & vero averfando malo, tum enimvero non creaturae effemus, fed' Dei. Jam vero fi ex nobis quaeratur, quare Deus non aliam' rerum feriem elegerit, in qua reéte femper fuam praevideret exereicuras effe creaturas rationales libertatem, fic in' genere refpondemus, quia hic mundus in quo mala moralia fapienti confilio cum reliquis mundi partibus funt connexa , melius accuratiusque divinis finibus convenit, quam' ejusmodi , ubi mala moralia nulla cernuntur. Si ulterius quaeras quomodo circa illa mala verfetur divina voluntas , fequentem tibi damus refponfionem, Deum cum' vicebat mundum , qui optime ejus finibus effet accommodatus, mala moralia continere, illa permififfe utpote quae" cum reliquis mundi partibus in, nexu conftituta maximum' redderent hujus mundi' divinarumque perfeétionum &; finium confenfum. Aft inquies non foltim permittit Deus malum morale, verum etiam ad aétiones moraliter mala* & ipfe concurrit, quippe quae. absque divino concurfu nullae effent Ad diftinctionem autem fi attendas licet antiquam, optimam tamen & utiliflimam, de concurfu divino fere nullus; tibi remanebit fcrupulus. Sollicite fcilicet in qua vis a&ione eft diftinguendum inter fubftantiale five materiak, & farmak, Subjlantiak five materiak funt ipfae agendi vires , omne id quod realitatis & perfedïionis habet adio* Förmale autem eft determinata virium illarum applica* ïio... Subjlantiak quovis momento confervat. fummum Z-3. Nu-  i§% Dl SPÜTATIO HL Numen, ficque ad aftiones moraliter morales concurrit, quatenus vires quae ad.illas requiruntur confervat & efficit ut illae certo modo determinari queant. Formak vero determinata virium illarum applicatio ós direétio a libera dependec creaturarum rationalium voluntate, ac proinde cum labes & vitiofitas, quae aétionibus moraliter malis inhaeret non a viribus ipfis quibus illae praeftantur, fed a determinata pendeant virium applicatione, eft manifeftum, Dei concurfum ad a&iones malas perfe&iffimae fuae naturae nullo modo repugnare. Si tandem ex nobis roges, quomodo illa mali moralis permiffio , cum Deus illud non permittere poffet, cum perfe&iflima Dei natura poffit conciliari, tibi refpondebimus, id quod jam antea plus femel in genere oftendere fui» mus conati, fcilicet mala illa moralia proprie mala non elfe , fi ad univerfam referantur rerum creatarum feriem, finisque cui eft deftinatus ratione habita, fed multo potius necesfaria efle nexus optime divinis finibus convenientis requifita. Haec itaque licet ad memoratas quaeftiones refpondere queamus, cum univerfum nexum divinosque fines omnes nulla ratione perfpicere queamus, nunquam ad plenariam accuratamque perveniemus harum rerum cognitionem. Si igitur generalibus noftris refponfionibus minus contentus ulteriorem a nobis exfpeótes explicationem, hanc nos tibi dare non poffe profitebimur, ac ad Paulinum te ablegabimus. Quod ultimo tandem loco ad mala phyfica attinet, illa aut confe&aria funt mali moralis, five poenae, aut illa in hoe  DISPUTATIE III. ig3 hoe mundo locum habere arbitror hypothetice neeeffario, ut nempe totus nexus modo optimo confervetur & diri^a' tur. Prius haud diu nos morabitur. Deus enim efl jufius, & proinde , cum mali moralis ipfi homines fint auclores, fponteque ac libere peccent, dubitari nequit quin divinis perfeclionibus fit convenientiffimum, illos criminibus debitis adficere poenis, ficque haec maiorum phyficorum fpecies optime cum perfèaiffima Dei natura convenit. Adefl autem hoe in mundo ,me judice, alia phyficorum maiorum fpecies eum in finem ut ordo totius nexus & difpofuio confervetur re&a, & maxime divinis finibus aceommodata. Sic, ex. gr. qui tantam in inferiori Italiae parte ante aliquot menfes fecerunt flragem, terrae motus pro poenis divinis unice effe habendos non induct poffum ut eredam. Unice forfitan propterea hi habuerunt locum, quia cum omnia hoe in mundo fint connexa, mundus hic plane aliam debuiffet habere conltruaionem, fi illi non obtinuiffent,. adeoque non tam accurate Dei finibus refpondiffet, quam quidem nunc refpondet. Hujus idcirco fpeciei phyfica mala per conditiomm fine qua non uti mala moralia hoe in mundo adeffe flatuo, eum nempe in finem ut vera refpeau totius evitentur mala, debitusque confervetur rerum ordo & feries. Cum igitur & illa totius nexus refpeau ad divinos fines relati'mala non fint, ve. rum ad fummam illius perfeaionem fuum contribuant, patet cur perfecliffimae Dei naturae nou fint contraria* Quo autem modo illa ad totura nexum relata ad illius perfeaionem conferant,.&.ad majorem cum divinis finibus COÖ9  a«4 DISPUTATÏO IÏ'L confenfam., quoniam nexum perfpicere non valemus, penitus ignoramus. Illud autem adfirraandi firmiflimum habemus in divina Potentia, Libertate , Sapientia , ac Bonirate fundament-urn. Aft mihi forte quis objiciet priori phyficorum maiorum fpeciei refpeétu, poenas aeternas quas fubituri funt .peccatores, vix cum infinita conciliari pofle Dei Bonitate. Si autem illas confeétaria efle exiftimamus continuorum peccatorum in aeternum usque locum habentium., non erit amplius hac in re diffkultas. Eft autem nimis ampla haec materia, otiumque noflrum nimis exiguum, quam ut plura de illa dilferamus , utpote non arótis continenda Diflertationis limitibus, at proüxis * potius libris pertraótanda. At vero licet perpauca hac de eximia materia in medium protulerimus, illud .tarnen nos demonftraffe & oftendifle exiftimamus, quod in Diflertationis hujus initio indicavimus , vel ita tarnen ut nequaquara, me id folide omne & diftinéte praeflitiffe mihimet ipfi perfuadeam , fed multo potius exiguas in rebus di.vinis explicandis humanas vires, harum rerum BzS-og, & fpeciatim tenuiffunum meura confiderans ingenii modulum , & eruditionis apparatum in genere multum effe .quod ignoramus homunciones , plurimum autem , quod ego ignoro, & non perfpicio , intimis perfentifcam fenfibus. Rite Deum juftamque Dei defendere caufam, Gloria digna Deo eft, atque infimul utile nobis* TANTUM.  THEODORI SPAAN, PREDIKANT TE HOOG MADE, VERHANDELING TER BEANTWOORDING FAN HET VRAAGSTUK uit de NATUURLYKE GODGELEERDHEID. OP WELK EENE WYZE KAN BEST BETOOGD WORDEN, DAT HET SCHEPPEN FAN EENE WEERELD, WAAR IN HET KWAAD TOEGELA ATEN IS, NIET STRYDIG ZY MET DE FOLMAAKTHEID DER GODLYKE NATUUR. door d e HEEREN BEZORGERS FAN HET STOLPIAANSCHE LEGAAT, Voorgefteld in den Jaare 1782. Modejlam amo Pbïlofophiam. S y m s.   ï77 THEODORI SPAAN, PREDIKANT TE H 00 G M A D E, VERHANDELING TER BEANTWOORDING van het VRAAGSTUK " xjit de NATUURLYKE GODGELEERDHEID. OP WELK EENE WYZE KAN BEST BÊTOOGD WORDEN, DAT HET SCHEPPEN FAN EENE WEERELD, WAAR IN HET KWAAD TOEGEL A'ATEN IS, NIET ST,RTDIG ZT MET DE VOLMAAKTHEID DER GODLTKÉ NATUUR. "lp|k adien het zeker is, dat ééne 'der voornaamfte. i «Éyl te§enwerPingen i waar raede de leer der Godi tyke Voorzienigheid, en by' wettigen gevolge "^s- ^ ook de waarheid van Gods aaniveezen zelve beftreeden wordt, ontleend is uit de befchouwing van het kwaad in de Weereld, kan 'er niets dienftiger zyn om de eer van het aanbiddelyk Opperweezen te bevorde* A a 2, ren,  ï-3 VERHANDELING ren , niets krachtiger ter vastfteliing van redelyke grondbe^ ginzelen, dan aan het Ongeloof het allerverderfelykft wapere te ontwringen, waar van het zich immer bediend heeft,. en waar door het in alle ryden wel rt meelt zyne krachten beproefd heeft tegen de Voorftanders eener gezondeWysbegeerte, in zo veele haatelyke onderneemingen, als het of meer bedektelyk,of meer openlyk gewaagd heeft,, om Gods Volmaaktheeden te ontluifteren, Deszelfs opperbeftuur over deeze Weereld te berispen of te lochenen;: en dus alle gronden van Zedekunde en Godsdienft:. te onderinynen.- Tot het gemelde gewigtige oogmerk is het Vraagftuk ingericht, 't welk de Heeren Bezorgers der Inftelling van wylen den Heere J. Stolp , hebben goedgevonden ter beantwoording voor te ftelien: „ Op welk eene wyze kan „ beft betoogd morden, dat het Scheppen van eene Wee3, reldy waar in het Kwaad toegelaat en «y niet ftrydig zy „ met de volmaaktheid der Godlyke Natuur. Een Vraagftuk, waar van de oplosiïng zo veer nut in zich moet bevatten , als deszelfs gewigt medebrengt ; maar een Vraagftuk , wélks overweeging ook zo veel grooter maate van omzichtigheid vordert, als de ftofie, daar in begreepen, van- een meer ingewikkelden aard is j en het menfchelyk verftand nimmer te bedachtzaam kan te werk gaan in het onderzoeken en beoordeelen van Gods wegen en werkingen, die in zulk een' oneindigen afftand verheeven zyn boven de handelwyzen van eindige fchepzelen* Deeze  V E R HANDEL I N G. j79 Deeze Verhandeling, - waar in ik, naar vermogen , het Voorftel zal. crachten te beantwoorden , neeme ik de vryheid aan het oordeel van welgemelde Heeren met eerbied te onderwerpen. §• I i Het bepaald bellek van eene Verhandeling , als deezes laat ons niet toe uit te weiden in eene vergeJyking van de verfchillende wyzen , welke oude en laatere Wysgeeren verkoozen hebben ten betooge van het voorgeflelde in het Vraagftuk , en vervolgens uit die vergeJyking te doen zien, welke de verkiezelykfte zyn zou : alleen' zal ik zo kort mogelyk , aantoonen, welke my voorkomt, d& leste, de eenvouwigjle en teffens de krachtigjle betoog wys in deezen te zyn: endaar toe zal ik A- vooraf aanmerken r i. Dat hier onder field wordt, 't geen in voorin Verhandelingen reeds beweezen is- + dat God een volmaak' te Natuur bezit , en dat Hy deeze Weereld gefchaatel heft QaJ* f 2. Dat Ca) Zie de Verhandeljngen over de Vraagitukken : „ Welke zyn de ei„ genjchappen die uit het Beftaan van een Noodzaadlyk Weezea , „ noodzaaklyk vomvloeijen'\ en „ Hoe kan men uit de eis*„„ genjchappen, d,e aan alle dingen, welke dit Geheel - Al uitman " hTgm' d«l bedingen niet noodzaak- „ lyk bejhan ; maar door een Noodzaaklyk Weezen gefchaapm Aa %  VERHANDELING. lSi 1. of dat God eenige gemeenfcbap bad met het kwaad: 2. of dat God de Oorzaak was van het kwaad. 3. of dat Zyne Volmaakte Natuur door bet kwaad zou kunnen verminderd worden. Doch niets is klaarder,dan de ongerymdheid van deeze drie ftellingen. Immers 1. mag men uit het voorheen beweezene, dat 'er een Noodzaakelyk Mezen beftaat, en dat alle dingen, die dit Geheel-Al uit maaken , niet noodzaaklyk zyn (ej, dit gevolg afleiden, dat God van deeze Weereld geheel onder fcheiden is en blyft; en derhalve dat het voï/lrekt onmogelyk is, dat Hy eenig allerminfte deel of gemeenfchap met het kwaad zoude hebben, 't welk men in deeze fVeereld befpeurt. 2. Veel minder kan mén met eénigen fchyn voorwenden , dat het Godlyk Opperweezen in één of ander opzicht zou kunnen gezegd worden de Oorzaak van het kwaad te zyn : want, behalven dat een Noodzaaklyk en allervolmaakfl Weezen , niet anders dan volmaakt kan zyn in zyne werkingen, en gevolgelyk geene onvolkomenheden kan veroorzaaken, moet ons vooral de overweeging dier Godlyke eigenfchappen, van welke al het Gefehaapene de onlochenbaarfte getuigeniffen oplevert, ten krachtigfte weêrhouden van immer bet kwaad in d* weereld Gode toe te fchry. (O Zie de ftraksgenocmde VerhandelingGB»  VERHANDELING. 183 Uodene bedryven en dus den Goddelyken wil wederftreeven : nu is heE onbetwiftbaar, dat, 't geen God baat, verbiedt enjïraft, Hy met geene mogelykheid kan werl ken of veroorzaaken. 3. Wat de derde der bovengenoemde ftellingen aan« gaat: deeze zou even ongerymd zyn, als de twee voorgaande, nadien dezelve onbeftaanbaar is met de Onveranderlykheid en Onafbankelykheid, welke de reeds aangehaalde Verhandelingen onwederfpreeklyk betoogd hebben tot het beftaan van een noodzaaklyk Weezen noodzaaklyk tebehooren: Het zou bygevolg een volllaagen tegenftrydigheid zyn, dat Gods volmaakte natuur door bet kwaad zoude kunnen verminderd worden. In tegendeel mogen we met het hoogfte recht beweeren, dat a. een onveranderlyf Weezen van de volmaaktheid, die het zelve bezit, geen verlies of vermindering kan ondergaan; weshalve ook bet kwaad'in de weereld, hoe geweldig het moge woeden en zich tegen God verheffen , geen de allergeringfle vermindering aan zyne alUrvolmaakjle Natuur ooit of ooit zal kunnen toebrengen, of dezelve eenigermaate bezwalken en ontluifteren. b. Daar by moet een onafhankelyk Weezen een onbepaald gebied over deeze Weereld hebben ; zo dat het kwaad, wel ver dat het Gods volmaaktheid zou kunnen verminderen door de ftoutmoedigfte poogingen van wederfpannigheid en wrevel, zich daarentegen in alle omftandigheeden en voorvallen, geene uitgezonderd, naar zyn' B b onaf  M VERHANDELING.- , en geene fchepzelen geene orden; derhalve ze zyn o«.' " gefchikt, verward: men weet derzelver gebruik of nut „ niet; derhalve ze zyn ondienftig,. nutteloos en zonder „ eenig oogmerk: ze brengen aan andere fchepzelen, in „ het één of ander opzicht, of op fommige tyden ,,eene. „ vermindering toe; of de menfch verbeeldt zich door de„ zelve benadeeld te worden ; derhalve ze zyn fchade* „ lyk'\ Geeft het niet een al te kenbaare blyk van gebrek aan doorzicht in den wonderbaaren lamenhang. der dingen, als men b. v. roofdieren en vergiftige planten voor weezenlyk fehadelyke en verderfelyke fchepzelen houdt, zonder te overweegen de onnagaanbaare reeks van waare voordeden, die deeze fchepzelen veroorzaaken, overeenkomftig het bedoelde einde van den Schepper : welke voordeelen zouden ontbreeken, indien deeze fchepzelen gemist werden, en *er düs een weezenlyk gebrek zou ontftaan, ten aanzien der volkomenheid van het Geheel. — Daarenboven heeft men een te eng en bepaald denkbeeld wegens de uitgebreidfte oogmerken van het Goddelyk verftand, en men veit even daar door een zeer dwaas en ganfch verkeerd oordeel over ons Weereldgeftel, wanneer men onderftek , dat °<* " middelen om onzen Dampkfing n tentn «/LSJÏW *?* waaren ten behoeve van Menfchen e» DierT J Z ? * ^ a^oos afgefneeden, die n.en voortyS rS': ^Sff B b 3 ' kén  ï88 verhandeling. met grond verwachten, dat hoe meer de Natuurkunde (welke edele wetenfchap in deeze en de voorige Eeuw reeds aanzienelyke voortgangen gemaakt heeft) door waarheid- en Godsdienftminnende Onderzoekers wordt beoefend en bevorderd, hoe meer lichts dezelve over dit ftuk zal verfpreiden? Is het dan niet billyker en veiliger vaft te ftellen, dewyl 'er zich zo onnoemelyk veele voorwerpen dagelyks voor onze oogen opdoen, wier nut wy begrypen en door ondervinding kennen, en die ons daarom overreeden van het beftaan eenes alwyzen Werkmeefters, die niets te vergeef/eb werkt,dat gevolgelyk alle andere dingen, welker nuttigheeden tot noch het fcherpftziende oog ontilipt zyn, ook ongetwyfeld door de hand van dienzelfden Werkmeefter niet vruchteloos zullen gefchaapen, maar tot gewigtige oogmerken verordend zyn ? Door aan zo eene bondige en rechtmaatige denkwyze vaft te houden zal men niet ligtelyk het oor leenen aan onbe- dach- ^^^<^<^<&<^^>&*&<^^<&^«&^<&*&^^^^& ken deeze en die gewajfen op den aardbodem ? kon men 'er ', niet veele misfen, die men niet gewaar wordt tot voedzel qf an-- der nuttig gebruik voor ons of eenig gedierte gefchikt te zyn"; daar de gemelde waarneeming nu geleerd heeft, dat 'er zo eene verbaazende verfcbeidenheid van planten noodig is., om (gelyk het een geleerd Natuurkundige te recht uitdrukt) „ een tegengift te „ zyn voor de nadeelige eigenfchappen der Lucht, die door milioe- nen uitgewaaffemde dampen van allerlei aard, uit alles in dezelve T> opgegaan, onbekwaam moeft worden tot de ademhaaling, en " zelve dagelyks tot verrotting hellen, ware'er dus niet in voorzien." (Martinet Kat, der Nat, 3 D. bl. 319O  VERHANDELING. 189 daehte redenkavelingen van het Ongeloof, waar in men een veelvuldig natuurlyk kwaad of gebrek in het geftel deezer Weereld voorwendt; doch die op loffe begrippen fteunen en uit loutere onweetendheid fpruiten , waar mede niet zelden gepaard gaat dat een boosheid en trotfchheid van hart; zo gaat meeital deeze voorwendzels vaneen zogenoemd natuurlyk kwaad maar al te zichtbaar eene geneigdheid doen kennen om zyn eigen zedelyk kwaadte bewimpelen ,• met inzicht om door twyfelingen te voeden omtrent Gods Voorzienigheid, des te losbandiger te denken en te leeven. Uit vergelyking dan van de ongegrondheid der uitvlugten van het ongeloof met de voldingende kracht der bewysredenen, die we §. 4. van Gods wysheid en goedheid hebben afgeleid, om te doen zien, hoe volflrekt onmogelyk het zy , dat God de oorzaak-van eenige onvolmaaktheid zoude zyn; uit deeze vergelyking (zegge ik) mogen we met alie recht ontkennen, dat 'er eenig natuurlyk kwaad zou zyn , 't welk uit de ingefchaapen natuur der dingen, zo als dezelve door den Opperheer van alles gevormd en geregeld zyn, zou moeten voortvloeyen ; of met andere woorden : we mogen het voor een allerzeker jle waarheid houden, dat.'er geen het min/Ie weezenlyk gebrek in de Schepping en Voorzienigheid kan gefteld worden. II  ï^o V E R H A N D E L I N G. §. VI. b. Doch verftaat men onder den naam van natuurlyk kzvaad zodaanig iets, 't welk het geluk der leevende, en inzonderheid het genoegen der redelyke bewooners deezer aarde vermindert of beneemt ( waar toe behooren all' de onheilen en rampen , aan welke vooral de menfch bevonden word onderhevig te zyn ) dan zal het niet moejelyk zyn aan te toonen, dat het natuurlyk kwaad 9 in dien zin genomen , niet andersdan van het zedelyk kwaad zyn' oorfprong ontleent , en noodwendig volgt uit het naauw verband , 't welk 'er moet plaats hebben tuffchen het natuurlyke en zedelyke in de waereld, en uit de evenredige orden van het Goddelyk befluur over dezelve in beide die betrekkingen (ƒ). Hier omtrent zal het noodig zyn in acht te neemen : — Dat de Opperrichter der menfchen door Zyne albeheerfchende Voorzienigheid het natuurlyk kwaad op veëlerleie wyze doet flrekken tot ftraffe van het zedelyke kwaad of de zonde. — (gelyk ons in 't vervolg nader zal kunnen blyken) — ook leert de ondervinding ten overtuigendflen, dat de menfch zeer dikwils de fihuldige oorzaak is zyner eigene ongevallen , en de vermeerdering der zelve aan zich zeiven te wyten heeft: b. v. gebrek en armoede aan zyne eigen traagheid of verkwifting : ziekten aan onmaatigbeid of een verkeerd ge- ( ƒ ) Zfcfhftitutt. Metaph. Cl. v. d. Wynperjfe; Cssmol. C 7. §. 1137, feq.  VERHANDELING. $pi gebruik der dingen, die hem tot onderhoud en verkwikking zyns leevens vergund zyn enz. — Daar by zal het aan geen gegronde tegenfpraak kunnen onderworpen zyn, dat, uit oorzaak van het zedelyk kwaad, de gefleldheid van dit Weereld-deel, 't welk wy bewoonen , in veele opzichten veranderd is van den oorfpronkelyken flaat, waar in dezelve uit de handen van den Schepper is voortgekomen , fchoon men geenszins kan bepaaien , in hoe verre (g) : Ook is het redenlicht niet toereikend ter navorfching, hoe en langs welken weg het zedelyk kwaad eerft zy in de weereld gekomen en deeze verandering veroorzaakt hebbe: niettemin zal het overeenkomflig met de reden zyn te gelooven, dat de faamenloop veeier dingen, met derzelver omftandigheeden en gevolgen in deeze weereld geheel anders zoude.zyn, wanneer het menfchdom nimmer door de ondeugd of een zedelyk verderf ware overheerfcht geworden , en, 't geen nu gewis tot 'smenfchen ongeluk moet medewerken, het zelve alsdan in geenen deele zou hebben kunnen te wege brengen. ■ 5- VIL 2. Het voornaame dan, 't welk ons te betoogen flaat, betreft hQt zédelyk kwaad; 't welk, indien beweezen kan wor- <£) Verg de aanmerkingen van den zeer Gel. Heer Lulofs in zyueAant. over Buddens de Atb. & Sterft, p. 4.o3. num. 302. C c  10ft VERHAN'DELIN G. worden niet ftrydig te zyn met Gods volmaakte natuur* zal te gelyk vaftftaan, dat ook het natuurlyk kwaad, in het laatftgemelde opzicht ( § O befchouwd, geene ftr& digheid met dezelve in zich behelze. a. Daar het, uit aanmerking van Gods heiligheid m rechtvaardigheid (§. 4) onmogelyk is, dat God op^ één of andere wyze zou kunnen gezegd worden de Auteur of Oorzaak van het zedelyk kwaad te zyn, zal van zelfs moeten volgen,, dat de menfch zelf voor de Oorzaak daar van moet erkend worden. De menfch , als een fchepzef is eindig: derhalve vatbaar vom onvolmaaktheid: de menfch, als eene redelyke fchepzel, is van zynen Maaker begaafd met eene redelyke vry heid van willen en werken: welke vryheid aan eene redelyke mmure onaffcheidbaar eigen is; van welke vryheid ook elk menfch zich zeiven zo ontwyfelbaar overtuigd vindt, als hy een volzekere bewuflheid heeft van zyn beftaan Qbj. — De aard nu eener vryheid, om het goe- (b) Dewyl een bewys uit eigen bewuflheid , gewaarwording of ondervinding, het zekerfte van alle bewyzen is , mogen we daar in berusten tot verdeediging van het Goddelyk albeftuur omtrent des menfchen zedelyke misdryven, zonder dat het noodig zyn zal ons in te laaien in eene oploffing der zwaarigheeden , die'er zicli opdoen m de befchouwing van de wyze , boe God in de Schepping en Voorzienigheid verkeert omtrent de vrye werkingen zyner redelyke Schepzelen- nadien all' deeze zwaarigheeden het voorgtftelde allerzekerfi en voldoend bewys nimmer kunnen krachteloos maaken, en dezelve enkel voorkomen uit een gebrek van doorzicht, uit een onvermogen van tc kunnen begrypen (i) de werkingen van een oneindtg  VERHANDELING. 193 goede of kwaade te verkiezen, onderdek eene mogelykheid, dat de wil zo wel tot het laatfte, als tot het eerfte overhelJe: dat bygevolg de vryheid misbruikt en een verkeerde keus gedaan worde. — De verkiezing van het kwaade, de afwyking van het goede kan God (van Wien de menfch, als fchepzel, in alle zyne daaden afhangt)gehoudens zyne volmaakte natuur toelaat en, ( i ), om d'ac dezelve is en blyft de daad van den menfch zelf, van welke hy de fchuld niet aan zynen Schepper, maar aan zich zeiven, moet toefchryven, all' welker gevolgen hy zich zeiven veroorzaakt heeft; voor welke hy daarom verantwoordelyk is. §. VIII. weezen op zich zelve, die voor ons eindig verftand altoos omiafpeurlyk moeten blyven. ( 2 ) In 't bizonder de werkingen van een onafbankelykSchepper omtrent geheel afhankelyke fchepzelen; welke wy met ons beperkt begrip nooit zo diep zullen kunnen doorgronden , dat we volkomen in ftaat zullen zyn om het naauw -verband , en de juifie grenspaalen der faamenveeging van Gods Voorzienigheid en de redelyke werkzaamheedea onzer ziele zo te verklaaren en in 't licht te fteJlèü , dat alle duifterheeden in dit ftuk t'eenemaal zouden verdwynen { i ) Met voornaamfte denkbeeld , 't welk men zich van deeze toelaating kan vormen, is vervat in de Filofoofifche befchryving daar van door Bulffinger gegeven in traft. de origine & permifione mali moralis §. z6i. ( conf. Cl. Lulofs in primis lin. Tb. nat. §. 76.) »EJïs nega„ tio vel fufpenfio alicujus efficientim, qua oppojita faSium ab agente non eikeretur. " C C 2  #4 VERHANDELING. $. VII ï. b. Deeze toelaating mag des te minder geacht worden Gode onbetamelyk te zyn, als het blykbaarder is, dat God, ter weering van het zedelyk kwaad, de krachügjle wegen heeft ingeflaagen, die met 's menfchen redelyke vryheid beflaanbaar waren. Gelyk het in geenen deele met de natuur eens redelyken weezens overeenkwam deszelfs afwykingen elk oogenblik te fluiten of terugtehouden door eene omiddelyke of buitengewoone tuffchenkomfl Zyner almagt, zo heeft de Opperheer der Weereld echter aan de andere zyde, door eene zo wyze, als vermogende voorzorge, alles beraamd en in 't werk gefield 't welk flrekken kon om den menfch het kwaad of de ondeugd te doen vlieden en hem allerwegen de deugd te doen betrachten. Hier aan behoeven we geen oogenblik te twyfelen, wanneer we Hechts een aandachtig oog vefligen (i) en °P degtfeMfoid van den ''nenfc^' ( 2 ) en op de natuur en boedaanigbeid van het kwaad. (O De gefl^ldbeid der menfchelyke ziele bevinden wy zodaanig, dat dezelve de kennelykfte bewyzen geefc van het Goddelyk oogmerk, om hem alzins ter verkiezing en betrachting der waare deugd te vormen. - (a) God heeft aan des menfchen redelyk verfland een vatbaarheid verleend om zynen Schepper te kennen — om de betrekking, die hy op Hem heeft, te verflaan; ten einde hy in de navolging der zedelyke velmaaki- hee-  VERHANDELING. 105 heeden, en in de gunft en vriendfchap van een niet min volzalig, als heerlyk Weezen, zyn weezenlyk geluk en hoogfte vergenoeging zoude dellen. (b) De menfch heeft tefFens een vermogen verkreegen om zich zeiven te leeren kennen , en zyne daar uit voortvloeiende verplichtingen. (e) Hier door wordt hy van zelfs opgeleid om ook de verplichtingen na te fpooren, die hy omtrent zyne mede, menfchen en omtrent andere fchepzelen heeft. (d) De menfch ziet daar by zich boven het redenloos gedierte noch bevoorrecht met eene begaafdheid van geeft om de fehoonheid en orden der dingen op te merken en zich daar in te verlufligen. Moet derhalve de deugd hem niet als beminnelyk voorkomen, waar in deeze voortreffelykheeden op de fchitterendfte wyze zich voor het oog van een redelyken befchouwer vertoonen? (k) Moer niet de ondeugd voor hem allerhaateljkfl en affchuweljk/l zyn, waar in juift het tegengeftelde plaats grypt? (e) Des menfchen ziele is ook ingefchaapen een geweeten, die hem over het goede en kwaade zyner bedryven doet oordeelen; waar uit dan aandoeningen van gerujlbeiden vergenoeging, of van angft en vrees geboren wor- (k) Overbekend is P/^Vuitfpraak, by Cic. gemeld de offlc L r C r mit. Zeer eigenaartig worden de bevalligfte trekken der waareDe'uli m een kon tafereel gefchetft Cl. Peflel. Fund. Jurispr. nat. §. J0\„ Cc 3  ip5 V E R HA N D E L I N G. worden: van welk geweeten de kracht zeer groot, en algemeen is; zich uitftrekkende zelfs tot de geheimjle daaden. Niets kan gevolgelyk fterker aanprikkeling tot deugdsoefening, fterker afkeer van het kwaad verwekken. Hier toe behoort ook de inwendige fchaamte en het berouw over bedreevene misdaaden , die zich niet zelden tegen wil en dank in den menfch openbaaren. (f) Niet te vergeeffch is daarenboven het menfchelyk verftand bedeeld met eene bekwaamheid om niet ftechts het tegenwoordige te befchouwen; maar ook toekomfiige voorvallen vooruit te zien: deeze fielt hem in ftaat om de uitkomft en gevolgen zyner daaden zich ten leevendigflen voor te ftellen , en eene verwachting te hebben van Gods weldaadigheid en zegen in de najaaging van het goede.; maar in tegendeel van Zyn' toorn en ongenoegen in het pleegen van het kwaad. (g) Eindelyk welke diepe indrukzels zyn'er in de menfchelyke ziele gelegd van onfterfelykheid, welk een ruftelooze begeerte gevoelt hy in zich naar een duurzaam geluk ? — waar toe zyn hem deeze indrukzels , waar toe is hem zulk eene begeerte zo onuitwifchbaar ingeprent? Ongetwyfeld tot geen ander oogwit 5 dan om hem ten krachtigften aan te fpooren ter verkiezing van den weg der deugd , die hem tot het bezit van een waar en onvergankelyk geluk alszins kan geleiden, en hem af te keeren van het verderfelyk zonden pad, 't welk hem daar van noodwendig zou berooven. Uit dit alles is openbaar, hoe zeer de gejleldheid van den  VERHANDELING. i97 den menfch y als een redelyk Schepzelen Go^befchouwd zynde , gericht is ten voordeek van het zedelyk goed. (2 ) Overweegen we nu ook eens de natuur en hoedaanigbeid van het zedelyk k waad, of wel den toe* jfand waar ih het zelve natuurlyker wyze , door verordening van den Schepper> in de weereld verkeert; dan zal niets duideïyker zyn , dan dat het kwaad alle aanmoediging mift, waar door het een beminnenswaardige gedaante zou kunnen aanneemen , of zich immer in een voordeelig licht aan den menfch vertoonen. ( a> Ter beteugeling doch en afweering. van het kwaad zyn door den hoogden Richter aan het menfchdom niet alleen de heilzaamfte wetten gegeven , van welke ieders gewilfen getuigenis draagt %, maar ook zyn (b) Met het bedryf der zonden reeds in dè natuur zelve de rampzaligfte gevolgen verbonden. We mogen ons hier op de dagelykfche ondervinding beroepen, welke ons leert, dat b. v. de nyd, gierigheid, trotfcbheid, wreedheid enz. den menfch zelf, die van deeze boosheedea beheerfcht wordt, op eene verfchrikkelyke wyze inwendig knaagen, kwellen en ontruden ; en dus reeds haare eigen ftraffen met zich voeren. Konden *er wel ooit verbaazender en gewifler voetdappen zyn der regeering van een volmaakt Opperweezen , aan ons de treffendfte bewyzen geevende van Zyn' bedendigen afkeer van het kwaad in den boosdoener juid door het opvolgen zyner eigen booze driften zyn verdiende ftraffen , ten grooten deele, te doen ontvangenCe) Be-  ,98 VERHANDELING. (c) Behalve deeze inwendige ftraffen ziet men ook dikwils uitwendig de geduchtfte oordeelen op het hoofd van den zondaar nedervallen , waar door een heilig God Zyn rechtvaardige gramfchap en misnoegen over de fchending Zyner wetten betoont : gelyk de Gefchiedeniffen .van alle eeuwen ontelbaare voorbeelden uitleveren van zulke Goddelyke gerichten, het zy over geheele volken en maatfchappyen, het zy over bizondere perfoonen. Om nu niet te gewaagen van defirafen , in een ftaat na dit leeven te verwachten voor den geenen, die in zyne boosheid volhardt, welke zo volzeker zyn te gemoet te zien, als het zeker is, dat God een volmaakte natuur bezit. Deeze korte fchets (welke meer uitgebreid te hebben, (O ons de paaien deezer Verhandeling had doen overtreeden) kan, zo we vertrouwen, met genoegzaame klaarheid doen blyken, welk een voorrecht de deugd heeft boven de ondeugd ter bereiking van Gods onveranderlyk oogmerk, zo zeer overeenftemmende met de volmaaktheid Zyner natuur: om naamelyk, onder toelaating van het zedelyk kwaad,hetzelve zo Yeel afbreuk te doen, als mogelyk, en met 's menfchen redelyke vryheid beftaan- baar (l) Ook konden we in de opheldering van een Vraagftuk betreffende de Nat. Godgeleerdb. ons enkel bepaaien by 't geen het redenlicht ontdekken kan, zonder 'er by te voegen de drangredenen ter geheiligde deugdsbetrachting, die ons eene hogere Openbaaring aan de hand geeft.  VERHANDELING. m haarwas; door ons de dringendfte beweegredenenen in ons zeiven, en in de natuur van het kwaad zelf te doen vinden om de zonde te vermyden en ons daar van de krachtdaadigfle affchrik in te boezemen. Geen de allergeringfte reden blyft'er diensvolgens voor den menfch over tot eenige fchynbaare berisping van Gods handelwyze in deezen; als of het toelaaten van het kwaad in de weereld met Gods volmaakte natuur Jlryden zoude. §. I X. c. Ja we mogen noch verder gaan , en (tellen s dat , in plaats dat deeze toelaating Gods Natuur zoude onteeren , dezelve in tegendeel, door Zyn aanbiddelyk oppergebied over deeze weereld, in meer dan één opzicht aanleiding geefc, dat het kwaad zelf moet uitloo. pen tot verbreiding en opluiftering van verfcheidene Goddelyke volmaaktheeden. Dit zullen we noch met weinigen aantoonen. (i) Welk eene uitgeftrekte Magt draalt 'er door in het kwaad te beperken en zo in bedwang te houden, dat het niet verder ga , dan overeenkomt met de bedoelde eindens, waar toe het Gode behaagt het zelve toe te laaUn ; dat het nimmer zo veel veld winne onder het verbaflerd Menfchdom , dat het de deugd ganfch en al onderdrukt , of voor altoos uitroeje; en dus over het goede in 't einde zou kunnen zegepraalen en daar aan een onherftelbaaren ondergang toebrengen ? Hoe gewei« D d dig  aoo VERHANDELING dig 's menfchen boosheid moge woelen en het hoofd opfteeken , de onafhankelyke Godheid (§. 4.) houdt den teugel in handen , en doet roeenigmaal zien , hoe dezelve de onduimigde woede der wederfpannigen vermag te * breeken, en den vreelfelykden euvelmoed te vernietigen. ( 2 y Hoe wordt GodsXïoedbeid voor aller oog ten toon : gefpreid door zelfs de fnoodfte en onwaardigde der menfchen in veele Zyner weldaaden te doen deelen — door de ftoutmoedigde en haidarrigde zondaars langmoedigte • verdraagen, en hun tyd te geeven tot. eene verbetering des leevens en een afdand van hunne .ondankbaarheid en , veelvuldige ongerechtigheid. (3) Maar hoe vertoont zich ook de Rechtvaardig* heiden den Opperheer der weereld veelmaalen met zi'chtbaaren luider in het ftraffen van het kwaad -, wanneer men zyne Goedheid verfmaadt en misbruikt j zoo door de geenen, die zich aan de ondeugden verfiaaven, zich zeiven te doen kwellen en pynigen, en door middel van hunne eigene overtreedingen derzelver: ftraffen te doen vinden, (als we boven (§.'8.) gezien hebben) als door hen te verdrikken en te verwarren in hunne eigen raadflagen en de buitenfpoorigheeden hunner ongeregelde driften — en hen ook niet zelden tot bewerkers van elkan-. ders verderf te doen verdrekken. In welk alles veeltyds befpeurd wordt,, dat, wanneer de kwaaden zich verbeelden door hunne verregaande gruwelen den hoogden trap van geluk en derkte beklommen te zyn , zy den laagden en deerlykden val doen, waar van zy.nimmer eenig herdel  V E R H A N D E L ING.' 201 ftel kunnen hoopen; zo dat even daar door hunne Jlraf des te zwaarder en voorbeeldelyker worde. (4) Eindelyk blinkt de Goddelyke Wysheid op de voortreffelykfte wyze uit in het kwaad zo te beltuuren, dat, fchoon het op zich zelf gelaaten , niet dan wanor-. den , niet dan de aüerfchadeljkfte gevolgen zou voortbrengen, het echter door een ondoorgrondelyk beleid van den Schepper de uitneemendfle einden moet bereiken, ftrekkende langs de wonderbaarfte wegen tot uitgebreide voordeden voor het menfchlyk geilach'. (7): en,daar het uit zyn eigen aard gekant is tegen het goede, moet het dikwils-, in weêrwil van zich zelf, een middel zyn tot meerdere bevordering daar van. Het kwaad , door deszelfs heillooze tiitwerkzels affcbuwelyk geworden, en -zich, als zodaanig, aan'smenfchen gewiffen openbaarende , doet de beminnelykheid der waare deugd zo veel te klaarder uitfchitteren — de onderneemingen der kwaadwilligen doen de daaden der deugdzaamen uitfteekender worden: door verongelykingen, verdrukkingen en vervolgingen wordt de lydzaamheid beproefd, de kloekmoedigheid en fiandvaftigheid verkrygt daar door een verhevenheid, die de kwaaden zelfs fomtyds genoodzaakt worden met eerbied te erkennen <;« ) Zie dit mef verfcheiden voorbeelden beveftigd Fund. Jurhpr. nat. Cl. Peftel. §. 181. p. 14S. D d 2  ao4 VERHANDELING. nen f» en zy, die het meeft Gods wil en wetten wederftreeven, worden, zonder dat zy.'er van be wuft zyn, buiten hun eigen verwachting en tegen hunne misdaadige inzichten aan, by de uitkomft bevonden de merkwaardigfte en heilzaam/le omwentelingen op dit weerelddeel te hebben uitgewerkt. Dit zoude men met veelvuldige gebeurteniflen van vroegere en laatere tyden kunnen ophelderen en bekrachtigen ; doch deezen zyn- ten overvloede bekend: en het ontbreekt een' opmerkzaam befchouwer van Gods voorzienige hand omtrent de menfchlyke voorvallen aan geene gelegenheid om van de waarheid onzer gezegden gereedelyk overtuigd te- worden. Wie zou nu van voorenzodaanige uitwerkzelen gevolgen van het zedelyk kwaad verwachten, als men van*achteren gewaar wordt? dan het is alleen de hoogde wysheid t die zulks vermag,, en aan- welke het toekomt het kwaad zelf dienftbaar te maaken aan de heerlykfte oogmerken en te doen medewerken ter bevordering, van het goede in de weereld. f. X {n) ,, Si hominem viderit interritum pericu/is, intaStum cupiditatibUs, inter adverfa felicem, in tnediis tempeftatihus placidum " —— mn fubit. te veneratio ejus? Sen. Ep. 41. Adde, qu-ae de vir-tute etiam obfervat Cl. Peftel, h c. $. 20*. p. 171.  VERHANDELING. 103 S. x: d. Dan hier doet zich eene gewigtige bedenking op , die we noch behooren weg teneemen,eer we deeze onze Verhandeling kunnen eindigen: eene bedenkin* ontftaand m de befpiege]ing yan de menfchen op deeze weereld, die niet fchynen ondërfchef. den te zyn naar het verfchil van hunne daaden: maar en kei naar een' toevaltigen ukflag hunner handelingen en de bizondere omflandigheeden, waar in zy zich gekld zien Men zou- naamelyk tegen onze voorgeflelde aanrnerkin-' gen, inzonderheid tegen de even voorgaande C« 0 ^ kunnen inbrengen: „. I, het niet ftrydig tegen cJsvol „ maakte natuur, dat de goeden en ktvaaden niet flechr, „ veeltyda^rA/lotgevallen hebben - maar dat het he „ laas ! aUe dikwerf gebeurt dat de goeden een ramp/poe* „ *g,. de kutaadem een voorfpoedig leeven lyden > L " vlf n ZUlkS - daar ^zelve t£ „ vollen m ffaat,s. alle rampen van de goeden af!te w n" „ den, en die den te doen om ?. „ dit o vereenkomen met Godsgoedheid, die hier deW „ den boven de goeden ^ te begunftigen /ffiec g*£ „ rechtvaardigheid, die eene „ dert? -«.^^..die.dinm/j^ïï: „ ^W/^ te bewaaren in de bedeelingen d „ Voorzienigheid , gericht naar de geftelceniYder „ fchen en hunner daaden " ? Deeze tegenwerping (die oppervlakkig niet weinig D d 3 fchyn  io4 V E R H A N D E L I N G. fchyn heeft) is van verfcheidene met verfcheiden gegronde redenen wederlegd geworden (o> We kunnen er het volgende kortelyk op antwoorden : ( i ) Dat deeze ongelykbeid van lotgevallen op ver na zo algemeen , of zo dikwils niet vernomen wordt, al-s veele berispers der Voorzienigheid wel eens voorgeeven; wanneer men behoorlyk onderfcheid maakt tuffchen het geen -weezenlyk goed en kwaad is, en het geen enkel den naam of fchyn daar van heeft; als mede tuffchen menfchen, die niet , dan een idtwendige deugdzaamheid vertoonen en zulken , die met volle recht voor betrachter-s der waare deugd mogen gehouden worden. (2) Ook kan men geenszins met: waarheid zeggen ,, dat het kwaad in de weereld meeffc al ftrajfeloos gepleegd wordt , daar (zo als we te vooren (§. 8.) hebben opgemerkt ) de ondeugd grootendeels door zich zélve geftraft wordt: waar tegen de deugd eene aanmerkelyke helooning met zich voert door het waar geluk en inwendig genoegen ten gevolge te hebben, en dus haare beminnaars zodanige voorrechten te doen bezitten , die het gemis van eenig uiterlyk geluk voor hun rykelyk vergoeden kunnen. — -daar de hooztn niet zelden met zwaare uitwendige onheilen bezogt worden (verg. de zo even gem. §. 8.) (3) Naar ( e ) Zie de voornaamfte onder oude en laatere Scliryveren aangehaald . in nott. Csl. Lulofs ad Budd. de Jtb. £? Sup. p. 4Ó5. n. 3©S.  VER H/A N D E L I N G. 105 Cs) Naar den tegenwoordigen toefland van het menfchdom is het niet te verwachten, dat'er eene-evenredige vergelding worde uitgedeeld, 'c Is waar de Godlyke Al~ magt, op zich- zelve befchouwd , zou dit kunnen te wege. brengen ; doch , wyl het zeker is, dat we ons nimmer de ééne eigenfchap van een eenvouwig volmaakt Weezen in 't afgetrokkene zonder de anderen mogen voorHellen -, moeten we befluiten , dat Gods Almagt altoos overeenfteramig met Zvnz Wysheid werkt; en deeze laatftgemelde .zou .niet toelaaten , dat de natuurlyke loop der dingen telkens wierde opgefchort of wederhouden : gelyk ' buiten twyfel zou moeten gefchieden , wanneer b. v. in f algemeene volksrampen alleen de kwaaden daar door getroffen werden , en de goeden daar van verfchoond bleeven. — Ook brengen de naauwe verbinteniffen, waar in de menfchen door hunnen Schepper zeer wyfeiyk gephattt en onderling faamgevoegd zyn , niet mede, dat'het kwaad altyd zonder uitflel en als op de daad zelve ftraf omvangt. Immers door een Hoofd van een Burgerlyke of Huifeljke maatfchappy naar verdiende te ftraffen , zouden teffeus allen , die op hem betrekking hebten , (de beften onder hen niet uitgezonderd) ongelukkig worden, en daar door eene -verwarring ontdaan , die weder rechcdreeks -tegen het beduur eens alwyzen Opperheers zoude inloopen ,"en te gelyk deszelfs Goedheid en Rechtvaardigheid ten uiter. den benadeelen.. (4) Dit alles doet ons redelyker wyze denken \ dat dc.ftaat deezer weereld voor als noch geen voHedig ont-  I05 Vv E: U H A N D E. L I N G. ontwerp uitlevert van all' de oogmerken door het Opperweezen omtrent het menfchelyk gedacht bedoeld , maar dat de volmaakte Werkmeefter Zyn ontwerp eenmaal zal voltooyen in een anderen ltaat , waar in eene vergelding naar een ieders werken zal plaats grypem Als dan zullen alle fchyndrydigheeden geheel verdwynen ; alle duiderheeden volkomen worden opgeklaard , die ons verdand hier in het nafpooren der Goddelyke wegen veelszins belemmerd hebben; en „ men mag niet zonder grond ge» 5, koven " (op dat ik my bediene van de aanmerking vaneen zo Godsdiendig , als vernuftig Wysgeer (/>)) 3, dat een gedeelte van de Vreugd, welke de Gelukzaligen 9, in het ander leeven genieten zullen , beftaan zal in eene 3, befchouwing van de uitgeftrektheid der Godlyke wysheid in de beftiering der weereld , en van de verwonderens" waardige fchikking der Voorzienigheid van de Schepping " af tot bet einde der Eeuwen." Wanneer allen , die God in dit leeven bemind , gevreesd en gediend zullen hebben , deelgenooten zullen worden van een heildaat, die hen geen einde zal doen vinden in Gods volmaakte natuur, gekend door all' Zyne Werken , naar waarde te bewonderen en te verheerlyken. (/>) Addifon Redeneer, over G. Foorz. bl. 220. W. L.  W. L. B R O W N, S. T. D. & K 3. jfcT. JiV ECCLESIA ANGLICANA APUD T R AJECTINOS, DISPUTATÏO, DE FABRICA MUNDI, IN OUO MALA IN SUNT, NATURAE DEI P ERFEC TISSIMAE HAUD HEPUGNANTEy Ad Viros Clarissimos LEGATI STOLPIANI Cü rato r es; L I B E R UNUS. CUI STM£ 0 LU *£} Trimt, o'm # vu fafc ^rei ameWof fe^Vtw yd? pan xciï ï^a,- cl % xaj ctvta) 2^0-» JuuSe&faip wr«f p^e, ^Xyi tXno-iv. Ob. A. 3a.   20$ L. B R O W N, S. T. D. V. D. M. IN ECCLESIA ANGLICANA APUD TRAJECTINOS, DISPUTATÏO, DE FABRICA MUNDI, IN QUO MALA INSUNT, NATURAE DEI PERFECTISSI MAE HAUD- REPUGNANTE; l I B E R V N U Ja CAPUT PRIMUM. Exordium Quaeflionis bnvem Hijloriam, ejusque traclandae modum coMinens* Quando quidem , Viri Speftatiffimi 1 omnes fibi homines hunc habent propofitüm finem, ut beate vivant, vel quadam , faltem , boni perceptione fruantur, fingulae, profeéto, artes atque diiciplinae eo pluris aeftimandae funt, quo ma- E e ê gis  aio DISPUTATÏO IV: gis ad vitam conducant beatam. Merito , igitur, pm mum fibi locuim vindicat Theologia , quae de Numine agit fupremo , omnis boni fonte ; fortis humanae arbi.tro ; viam exinde monftratura , qui eum- nobis propitium , nosmetipfos feliciffimos reddamus.. Caeterae enim artes & doótriuae, utiliffimae quamvis & humanisfimae , eft tamen naturft funt., ut hujus longe emineat praeflantia. Nam, fi fpeólemus materiei dignitatem; illae agunt de rebus aut hominibus, haec, de rerum & hominum conditore; finumerum eorum ad quos res pertineat, alterae , doélis tantum & ingenio praeditis, altera, generi omni convenit humano; O) finöm deni' que propofitum, illae. fingularia cjuaedam comraoda & utilitates petunt-, haec , fummum ipfum bonum-, & in. praefens, & in aeternum. Quanto, igitur, ipfius fapientiae fontis cognitio , rivulorum quorundam derivatorurn: perceptionem; quanto, vera, firma', nunquam interitura felicitas , gaudia falfa faepifïïme , incerta femper, &1 caduca ; quanto animus immortalis, corpus fluxum & fragile; quanto, denique, aeternitas ipfa, breve temporis fpatium; tanto , fane caeteras omnes difciplinas antecellit Theologia , vel praecipue divinae Revelationis ra-diis illuftrata» Ut- (») Aequepauperibusprodeft, locupletibus aeque, Aeque negleftutapueris, fenibusque nocebit. Hor,  D IS PUTATÏO IV. 2ri Ut quisque, igitur, optimus, & humani generis amantoffimus fuerit , (inter quos-profeóto eminuit hujus infti tuti beatiffimus auaor) ita maxime optaverit, ut magis magisque excuItaTit haec. graviffima difciplina, non minus fane ejus nativa dignitate permotus, & pretio quam depravationibus nimium omni tempore d.ffufis. Nihil venus proverbio illo ufitato : Corruptionem mimi effe PAt/ïmam;. nee in.Religione infeltcius. Nam, fi generis humani hiftorias perluftremus,. videmus faepiffime praviffimam fuperftidonem honores & aucloritatera , aeque ac. fpeciem ufurpaffe Religionis, nee minus mores hominuna reddidiffe diffolutos, quam vinéhm Rationem tenuiffe: nihil quippe tam abfurdum, tamve immanefuerit, quin aliquando Religionis fuftinuerit perfonam Quantae difcordiae, odia,, diffidia ! quanta fcelera atque' eaedes ! quantae omnis generis calamitates ex hoe fonte fluxerunt ! ut. plane mens in dubio haereat, utrum ma gis fufpicienda venuflas incorruptae Religionis- & digni" tas, an falfa depravatae. fpecies magis deteftanda fit Omnes hae, equidem , depravationes ab eadem origine profluxerunt-, ignorantia, fcilicet v feu male concepta fumini Numinis opinione. Qualein enim fibi fmxerunt Hommes Deum, talem coiuerunt & imkati funt. Qu& decaufê, nullaS:fine controverfia b res majoris momemi effe poteft., quam incorruptas , alteque mente infaam, divinarum perfe&ionum notiones tenuiffe; .imprimis, nun.' quam non venerandae bonitatis. Ea, enim, vel maxime Deum omni, reverentie ,i amore ,. cultu , laude dignum e 3 con* "  jfreft DISPUTATÏO IV. conftituit. Ex e& pendet omne id , quod vere Religio dicatur, quodque pietate, juftitia, beneficenttè , terapelantid conftat. Ex ea trahitur praecipue quicquid five folatii., five fiduciae, five fpei miferis obtigit mortalibus. Ea , denique caeteras divini Numinis Qualitates illuftrioi es facit, ac quafi diviniores. Mentes enim noftras jEternitas, immenfitasque obftupefaciunt atque confundunt. Sufpicitur & formidatur Omnipotentia. Juftitia , recli tenax & rigida, venerationem innocentiflimis, peccantibus, terrorem injicit. Pura & intemerata Sanctitas, decora femper & amabilis, at, clariore fplendefcit luce, quam ut & peccati confciis fine perturbatione confpiciatur. Illum , vero, intolerabilem fplendorem Benignitas quodammodo temperat; ad aaguftuTnnam -ornnia moderantis majeftatem propius accedere jubet, fpeque erigit corda, quae timor proftrata tenuiifet. Immenfa benignitas & aeterna; benignitas fumme potens, fumme fapiens^ benignitas omnia gubernans Sc pertimefcendam juftitiae mitigans fe veritatem., ea, inquam, Dei ipfius defcriptionem abfölvit. Verumamen, ea fuit Hominum infelicitas, dicam, an depravatio, ut, ex divinis perfeétionibüs, nulla fit, quae gravioribus fuerit contradiétionibus petita. Quam vis, enim, in Deioperibus fplendeat haud dübtöluce, nontamen omnino nubtbus carere videtur. Divini, enim, regimmis obtreétatores quaefiverunt, & quaerunt;" Si Deus Optimus Maximus Mundum condidit, & moderatur, unde, in rerum Natura, tot vitiofa funt, & noxia? Unde mala illa  D I S. F ü T A T I O .IV. 2i3 illa innumera, quae hominum vitam, a primo ad extremura uvque halkum, infefla aggrediuntur? Unde doloris tantum & aegritudinis, & morborum & acerbitatum? Unde tantum famis & peftilentiae, tot tantaque infortunia atque clades ? Unde proh'cifcitur horrenda illa fcelerura multitudo , quae mala naturalia , conditioni humanae adhaerentia , tantopere exafperant, pacem focietatum rumpunt^ cum privatos, turn refpublicas tantis ealamkatibus afficiunt? Si res humanas- affidua providentia dirigat, nonne compluribus occurreret malis quibus nunc mortales vexantur; nonne contra nefanda illa fcelera, quae naturae humanae dedecori aeque funt ac exitio, pro' videret;. vel, fi mala criminaque in praefenti re.rum conftitutione haud effent praecavenda omnino, nonne efficeret, ut illa his, ranquam caufis propriis orirenrur, . ita ut profperitar.es resque febundae bonis tantum obvenirent, & malis, adverfae?" Hae, aliaeque, id genus, divinarum perfeclionum potiffimum bonitatis obtreétetiones , pofterioribus quanquam temporibus ,„ majore folertia 3 perverfoque ingenii acumine, adornatae, non funt, nihilo fecius* recentioreomnino nota\ Omnibus quamvis mediocriter in literis verfatis, notae funt Epicureorum 5 Dei moderationem detrecl-antium 3 querelae , elegantibus vel potiffimum Luaetii verfibus expreffae Quae quidem malorum ' in- (fc) Lib. V. v. 195,.  a-14 DI SPUTATIO IV.. incommodorumqae exernpla ab üs allata, aliaque fimilia^ praefertim quae mali moralis fonte manaruntnon folum, improbis, providentiara , omnemque Religionem rejieiendi oceafionem praebuerunt , fed piis etiam ac bonis tancas moverunc dirHcultates ut eorum animi anxia quadam dubhatione interdum fluftuarent, nefeii * fcilicet, quomodo mundi tenorem divinis conciliarent perfectionibus. Quam ancipitem follicitamque animi conditiorem, fingulari vi acelegantü, pingit locua ille Claudiaii pervulgatus. Saeps mihi duUam traxit fententia mentent Curarent fuperi Terras 3 an nullus inefet ReQor., & incerto fluerent morialia cafu. Nam, cum difpofiti -guaefifem foedera mundi, fraefcriptosque mari fines , annique meatus, Et lucis, noSisque vices, tune omnia rebar Confdio ftrmata Dei Sed, cum res hommum tanta caügine volvi Adfpicerem, lactosque diu flor ere nocentes9 Vexarique pias, rurfus Jabefaiïa cadebat Relligio, caufaeque viam non fponte fequebar Alterius, vacuo quae currere femina motu i Affirmat , magnumque novas per inant figuras ■ Fortund, non arte regi9 quae numina fenfu Ambiguo, vel nulla putat, vel nefcia ven CO- Ean- (O Claud. in Ruffin. Lib. I. faitio.  D I S P ü T A T I O IV. 2iS Eandera affeétaum adumbrationem videre Iicet Pfalmo LXXIU. quo cum miram quidera fimilkudinem habent hi Claudiam verfus. Et, rev.era, difficukates fupra memoratae , omnibus feculis, «Sc apud omnes gentes, hominum nigenia torferunt, nee rudium , tantum, fed fummorum etiam philofophorum. Unde fit, ut nulla forfitan fit Quaeftio , quae ita fuerit agitata, ac quam fapienter a vobis, Viri ClarilTnni! propofitam, nos difBdenter hodie traóhndam fufcepimus. Nam, five ipfos philofophiae fontes accedas, five ejus curfum, ad noflra usque tempora , perfequaris, eadem femper fefe offert originis mali indagatio. Cujus ut rationem redderent Aegyptii , de Typhone, quem principlum mali nuncuparunt, fabulam finxerunt', libro de Ifide «Sc Ofiride -narratam, & fufe expofitam, a Plutarcho. Nee eft vero abfimilis fententia ejus affirmantis, totum illud de Gigantum bello commentum, ad eandem originem referendum effe Graeci, infuper, trafta ab Orientalibus philarfophia , eacum traxemnt perdifficilem hanc qaaeftionem , & implicatiffimam. In. ea difeeptanda, Pythagoras, qui multam apud Magos didicerat, ab eorum fententia non omnino vifus efl: abhorrere,- (g) dum unitatem,. mentent effeftricem , caufam formantem Ekum nuncuparet, & bonum; infinitam vero binarii naturam , Genium & malum ; unde materia perpeffionibus fnbjecta» & fub oculorum aciem cadens mundus. Quinetiam, verifimilecft, e^dera de origine mali quaefl;ioner dogma ejus proprium , anhnarum fcilicet translationem, manaffe; cum animabus diverfa corpora tribueret, prout vel , ad pravitatem, vel ad virtutem, effent propenfiöres. Ab ejus difcipulis, feftisque ejus fchola oriundis, Heraclitica1 , nempe , Elëatica, Pyrrhoniorum , Epicureorum , varie eandem invenimus materiam tra&atam. Qualum duae poftremae (ut jam de Epicureis vidimus) k malis in mundo exiftentibus , occafionemprovidentiam abnegandi, arripiebant. Nee minus a Schotè Jonic& philofophos exercuit haec gravilfima quaeftio. Anaximander, Anaximenes, Anaxa* goras, & Soerates omnia mundi mala atque vitia attribuefcant cuidam confufioni ac perturbationi materiei inna- tis (ƒ) Plutarch. de Ifid. & Ofirid. —— De placit. philof. C. VII. —* Jamblich. Laerf. —  DïSPUTATIO IV. ii? tis (^). Cui .haud prorfus diffimilis eft fententia Platonis in Tiraaeo ponentis duo rerum initia , mentcm, nimirum , ac necefttatem , fed ita ut mens neceflitati imperet (O: id eft, in orani creata Naturk & firma", necefa* rio inefle defeótum quendam, quo oriebatur Malum turn morale, tum naturale, hoe, e compagibus corporeis, illud , ex intelligentia finita. Ariftoteles, quoque, initia corporum five elementa zdformam, &privationem & materiem reducens, ac quandam flatuens in rebus naturalibus neceffitatem, in fis malorum caufam reperifle vi* detur C*> Omnium, vero, copiofiffime Stoïci hunc totum tra&abant locum , dum providentiam ftrenue de< fenderent. Ea , de origine mali, controverfia, alteram, de Fato tic Libertate , genuit; quae haud minus omnes antiquos exagitavit philofophos. Quorum tres fuerunt fententiae; una eorum CO qui cenfebant omnia ita fato fieri, ut id fatum vim neceffitatis afferret, in qua fententia De. mocritus, Heraclitus, Empedocles, Ariftoteles fuit: altera eorum quibus videbantur fine ullo fato efie animorum motus voluntarii: quae fuit Platonis, C»0 Pytha- goreo- (£) Cicer. Acad. Pluttrch. de Ifi. & Ofirid. & de Pbcit. pbilofoph . »■(««, k« iït i,uYKv( *Mj«»7<^-& in Theaeteto. -— (k) Phvfic» Lib. I. C. 7. ( / ) Cicero de Fato 17. {m) Plato de Repub. Lib. a. A, Geil. Nodi Att. VI: Ff a  si* DISPUTATIO IV. ♦oreorum , Epicureorura: tertia , Stoicorum , princïpisque Chryfippi, qui tanquam arbiter honorarius, medium ferire voluit , & fatum , & humanorum a&uum libercatem defendens. Nihilo fecius, e philofophorum Graeeorum fcriptrs, ac Ciceronis, qui praecipua illorum placita tradit, & explicat, clariffime patet, quantis, de his argumentis , laboiarunt illi difficukatibus fruftra femetipfos expedire conantes. Quinetiam apud Gentes a phifofophia «3c litterrs remotkfimas , eadem locum obtinet inquifitio. Quantum apud Mahumetiftas agitetur omnibus notum ; non ea prorfus carent Indi, barbaraeque Americae gentes. Nee quidem divinae Revelationis lux, aut Judaeis, aut Chriftianis has nebulas penitus difpulit. Apud illos (n~y y Saducaei ita humanam libertatem tuebantur, ut Dei imperium fere tollerent: EiTaei omnia fato fubjiciebant: mediam quandam viam perfequebantur Pharifaei. Sub prima Ecclefiae Chriftianae tempora, Magorum, de duobus inter fe pugnantibus rerum principiis, fententiam Gnoftici afeifcebant, quam poftea Gerdo «Sc Marcion j Manes «Sc Pauliciani renovarunt «Sc propagarunt. Contra hunc errorem Origenes affirmabat, omnes hamines ad bonum, maiumve, juxta ferrr, diver&sque in- do- (») Jofepb, Aati^Jud. Lib.X-VlII. I,.1. —• &Bdl.Jud. Lto-IL?,  DISPUTATIO IV. m doTesac propenfiones, non nifi ex voluntatis iibertate nafci;quaut effent uftDeumeos vel praemïis, vel poenig affecturum. Pelagiu», Origenis difdpulus, vel magi' ftrum fuperavic, quippe qui, huraanum genus e primi Genicor» lapfu, aliquid detrimenti cepiffe, fummW Iibertate praeditum , ullis gratiae divinae auxiliis egere, negabat Huic: opinioni aliquid temperament! a Qffi.no, Chryfoftomi difcipulo, allatum, relict, fcilicet \ voluntatis Iibertate, dum gratiae divinae operationem, omniaque ex divina praefcientia conftituta, faflaque ftacueret. Cuius contrabeétatores, Semipelagianios nominatos, feripGt Auguftinus, ejusque dogmata per Iongum caliginis interval» lum, quod Romani imperii excidium excepis, a toto Oc> cidente recepta funt, demum, vero, a Seoto Errgena oppugnata. Res, autem, interquiefcebat, donec Thomas AqumasAuguftini doctrinae, hoe quoque adderet, Deura omnium rertim primam effe caufam & feeundariam easquephyfico quodam impulfu efficere; ita autem . ut Deum peccati vituperatione Jiberaret, diftinélfone inventa inter merura aétum, quem M naturd malum effe nolebat ac voluntatis divinae vioiationemv Dum Ecclefia reformaretur, Auguftini fëntemia a Pontificus dereli&a videbatur; demum, vero, a Jefuitis afcita «ft, qui poftea in panes Semipelagianorum ivere, tarnen ue tuerentur grat-iam praevertentem, eum voluntatis arbitrio conjunélam. Tum, fdentiam mediam reperit Molina ad componendas , de hac Opinione, acerrimas exortas  a2ö DISPXJTATI O IV. lites. Habitae funt Romae , a Clemente VHI, Anno MDXCVÜ1, celebres illae de Juxiliis Cotigregationes. Quadraginta fere, poft, annis, Janfenius doarinam Auguftini revocavit^ moxque de e* re acerrima exorta efl contentio, -quae diu & in Flandria, & in Gallia, faeviebat, nee adhuc componitur. Nee minus puriora facra profeffi, inter fe, de Origine jnaK, difcreparunt. Ut alia flleam, diflenfio ifta quae inter Arminium & Gomarum incepta, brevi eö odii atque diffidii proceffit, ut totam Ecclefiam reformatam, non folum in hifce regionibus, fed in caeteris Europae partibus, «iiftraxerit, dilaceraveritque ., & trifti nimium documento eft, quantopere haec controverfia animos hominura exercuerit. Pofterioribus, autem ,temporibus, e Tbeologorum, m Philofophorum palaeftram rediiife videtur. Dum, enim, providentiam, humanamque libertatem fubtiliter oppugnando, fibifamam,Hobbefius, Spinofa, Bailius, ac poftreSio, Voltairius, Humitis, aliique quaefiverunt; easdem non mimisfeliciter, quamftrenue, defèndendo, glonam fibicompararuntimmortalem Lockius, Clarckius, Leibnituis, King, Bilfingerus, ac, paucis, ante, annis, Butlerus, Beattie, frequensque virorum praeftantium coetus, qui otium ingeniumque in Religionem, tum naturalem, tum revelatam, illuftrandam, eontulerunt. Ex illa hujus controverfiae qualicunque tabe?la conüat, quantopere quaeftio de qua Iiodie agitur, cum rildes,  D I SP U TA TI O IV. tli des, tumeruditos, omni tempore, eruciaverit, quamque cahginofae nebulae interdum exortae fint, ad fplendorero jentatis obfcurandum. At, ficut nubes, obduéta folia facie, fugatae tandem corrufcantibus radiisr, ac variis pi&ae coloribus* non nifi rutilum lucis nitorem augent , caeloqne funt ornamento: haud aliter erroris nubeculae, lumine parumper veritatis obfcurato, depulfae demum, ejusdem vim atque pulchritudinem demonftrantcondecorantque. Nobisequidème tribus praecipue caufis manaflè, omnes de Origine mali difficultates videntur ac caviliationes* Quarum prima eft, quod homines haud contenti e&cognrtionis menfur^, quae ingenii humani viribus fit conceiTa, ultra, termintim vagatr funt, dum rerum univerfarum elïentias, caufas, nexus, anceceffiönes, confecutiones ,. cun&a , denique, Dei ipfius confilia ,. ab intio ad rerum confummationem , animo complecB vetten*. Unde faflum, ut perfeéliori rerum comprehenfioni inhiantes, denfiores fibi tenebras obduxerint.. Sapimtes fl profeffi fiultos praejiiterunt (0). Deinde, de quo qüaerebatur, id non femper dilTinéïe conftitutum, nee cum iisdem vocibus eaedem notioner fuere connexae, alia aliis recept*. Hinc, frequenter accidit, ut non de eadem, fed de diverfis rebus, difputatum fit; multumque erroris & difcriminis provenerit, di» ( 0 ) Ad Rooi, L vs, ai. —■—  D I S P U TAT ï O IV. difcrepantibus Peffectionis, Boni, Mali, Libertatis, Ne* ceffitatis, notionibus. Quinetiam, plurimi hanc Quaeftionem, non ex amora veri, fed ut quandam dogmatum feriem , tuerentur, excuffere. Qui de caufè omnes % contenderunt nervos, ut rem repraefentarent, non fua genuina. , fed ipforum afcitd fpecie, non ficut illa reapfe effet, fed ut ipfi cuperent effe. Partes igitur O ratorum, Poëtarumve agentes , potius quam Philofophorum, quae fupremam accurationem, perfpicuitatem, fimplicitatem poftulabat, quaeftto, deea, fplendida verborum pompa, vique imaginandi vivida, differuerunt. Quae quidem vitia atque errores ut vitemus, ita noftra inftituetur difputatio, ut certa potius quam fubtilia, vera quam nova, explorata quam dubia, utilia ac popularia, quam recondita & erudita , quaeramus; quippe quibus, de graviffimo maximique momenü argumento, fcribentibus, opera vel maxime danda eft, ut differendi evidentia ac perfpicuitas, materiae ponderi , conveniat & gravkati. Decet enim veritatem indagantem, eo fimplici dicendi genere uti, quod unicum vpritati confentaneum eft, cujus inornata venuftas fortius anirnum percellit, quam fpeciofiffima quaevis artis oratoriae ornamenta. Si quid igitur pretii noftrae futurum fit Orationi C quod fentimus quam fore exiguum) id, ex eo vel potiffimum conftabit, quod ab aliis fivefufius, five obfcurius difta, clariore forfitan luce, ac fub uno quafi ocult rum conjeftu pofuerit. Quod ut efficiamus, in quatuor partes totam, quae adhuc fupereft, dividimus Orationem. Una,  DlSPüTATlO IV. «3 TJna, accurata», perfectums, & makrum definitiones, exhibëbit, & illuftrabit; exinde, demonftratura, quod horum permiffio non folum nihil habeat quod illi repugnet, fed ad eandem exhibendam quodaramodorequiratur: vel, ut aliis utamur verbis, quod ut certa ïnalorurn menfura permittatur, ab ipfa natura Dei perfectiffima, profluat. Altera oftendet mala illa, quibus hominum vita fit obnoxia, non modo ab optima rerum conftitutione feparari nequire, fed ea natura eiTe, atque ita a providentia regi, ut raajus inde bonum atque coramodum in humanurn etiam genus redundet. Tertia monftrabit malomm permulta, quae divinis exprobrantur perfeócionibus, immoderate exaggerari, nee rnagna ex parte, niü in vanis hominum mentibus, exi'fiere. Quarta,denique, in unumquafi punétum, quae difputatafuerint, colliget, atque aequam exinde eruet conclu. fionem. Faveatis, Viri Speclatifïimi, Eruditiffimi! caufam divime adminiftrationis acluris, ac quicquid virium nobis de- &tj id veftra benignitate corapenfetis. G g t CA-  224 DISPUTATIO IV. CAPUT SE CU N D UM. Be Ptrfeftionis & Malorum defiriitionibus — ê? farmsfionis borum, cum MHy cofijènfu» Ouid per vocem perfe&ionem figfrificetur, non bene inter omnes convenit, alteris, altera ([ut fit fae"***piffime in muftis ad philofophiam pertinentibus) notione recepta. Cum, exempli gratia, de Architeélurae, Geometriae, Medicinae, Artis Oratoriae, Muficae, Poeticae, Virtutis, perfeétione, fiat fermo, manifefturrt efl: uno eodemque nomine, res maxime diverfas fignificari. Inde fit, ut huic voci ambrguitas aliqua adfit neceflario, exprimenti ideam quandam generalemj, & abftra&am. Qua de caufa, ac quia, in vero inveftigando praecipuum ett ,ut clarae diftinófcaeque notionesad voces applicentur, multi hanc, de qua nunc agitur, a philofophrae provincia relegatam vellent, perinde ac fi nullum effet exemplar, five archetypum, ad quod exigatur. At fine ratione: Kam, de rebus fupra memoratis, latiore tantum, popularique locutione, ac cum comparatione quadam, ufurpatur Perfeétio. Aliquid enim perfectum dicimus, quod omnia , ad fuam naturam, neceflaria habeat, vel, ad majorem praeftantiae gradum, fuerit proveétum, quam communiter in res ejusmodi cadat. Abfolute, autem, nihil perfectum dici potefl:, cui vel minimus fit defeétus vel privatio, aut terminis ullis circumfcribatur, nihil nul quod fit infinitum, nihil nifi Dei ipfius Natura. Nomen,  DISPUTATIO IV. 22f men, kaque, perfe&ionis, hominum facultatibus, virtutibusve, imponentes, iftam refpicimus femper perfeclionem abfolutam, cujus eae non funt nifi imagines quaedam, ac quafi adumbrationes. Eft, idcirco, in rerum Natura, gradatio quaedam perfe&ionum, ex inanimis ad animantia, ex his ad ratione praedita, profefta, donec ad perfeéHonem Dei abfolutam, finibus defedüque carentem , excellentiffima quaeque, atque poffibilia omnia , complexain , perventum fit. Ea, autem, hiföe tribus continetur, poteniia , fapientia , beneficentia, iÈMiïs ; quia quicquid praeclari fit atque praeftantis, id, vel in voluntate, vel in intelleStu, vel in ipja efficiendi vi, confiHit. Quibus bene perfpe&is, tolluntur plürimae difficultates quaeftionem , de qua mine agitur, implicantes. Cum beneficentia (ut nomen ipfum indlcat) fit ifte, qui movet ad benefaciendum, vel ad felicitatem communicandam, affe&us, beneficentia infinita, e diverfis boni felicitatisve communicandae rationibus , optimam latiffimequepatentem, femper optaverit, ad eamque per' fequendam, conftanti, perpetua, immota voluntate lata fuent. - Sapientia, quae fcilicet, a fcientia pure con. teroplativa difcriminetur, femper aliquod agendi confiiium ipectat, beneque dicatur, perceptio eorum quae, adfines opamos, aptiffime conducant. Inde , fapientia infinita cogmnonem omnium quae exiftunt, quaeve exiftere poafint, cum deleau eorum quae ad infinitae bonitatis confita perficienda maxime idonea fint, compieclitur. £ Po- GS2 ten-  226 D1SPU.TATI0 IV. tentia eft quoddam efficiendi facukas ; infinka potentia1, omnia. quae fieri poflunt, faciendi. Non vaiet ad contraria, & inter ie pugnantia effieienda, quia baee quoniam ne quidem cogitatione exiftant, acnulla fint, ea efficiendi poteftas,. eft una eademque quae nulla.. Nee, quidem, perfeétiones iltae , bonitas, fapientia, potentia inter fe pugnare poflunt. Quae Dei. fapientia factu. optima, & poffibilia demonftrat , ea fola ipfius eligit beneficentia, potentia efficit : quo conftanti immutabilique confenfu, divinae Naturae perfeétio eonfiftk. Eft,, igitur, Natura perfectiffima, quae, dum omnia notu faéluve poffibilia, & nofcat, & par fit faciendo, optima fola vult, eligit, efficit: quae definkio omnes fupremi Numinis perfecliones tam naturaleSy quam mor aks compleólkur,. Videamus, nunc, an huic Naturae,. in rerum fabricam mala quaevis afcivilTe, repugnet. — Malum in genere definiatur, quilibet defiUus vel perfectionis abfentia. Tri* partkum eft ; metaphyjicum , pby[icumr monde. Quorum prius privationem denotat quarundam qualitatumy facukatum, iisque conjürréhe fèlickatis: alterum, perpes» fiones, dolores, angores, moleftias, mortem,. aliaque fimilia, quae vel corporis compages, vel malum moratej. tanquam poenae , fequuntur:. hoe verotertium, eft facukatum libere agentibus conceflarum abufus, Scpeccatumr delicïumve vocatur.. Quod ad malum metaphyficum attinet, id nihil in fe habere quod cum natura Dei perfectiffima pugnet , eft eridentiffimum^ Nam, ad beuefaciendum permovebat di- vina  D I S P U T A T I O W iZ? vina bonitas. At, fine creano?confiiio, divrna fapientia monftrabat nullam effe potuiffe boni communicationem Juffit, igitur , Deus, & omnia extitere.- Exorta efi rerum' Umverfkas, pulcherrime ordinata& naturarum hö* mem, pene infmito , inftru&a.. Aftr omnö ereatum iinitum - onine finkum, imperfecium eff.. Asque ita ne quidem Dei ipfius potentia malum metapftyficum prae'vertere poteft • quia, ut? fibr contraria, in unum convenianc non poteft efficere. Non poteft efficere- ur finita-, iofil mta evadarit; ergo, nee quidem, ut creata malo careant metaphyfico. Quocirca, aut malum metaphyficunr abeffe non potuit, aut & bonitas & potentia Dei inertes effe debuiffent, & inefficaces-, & quafr latere, quod ipfarum prorfus aufert notionem. Eft ideirco , in rerum natura,. quaedam mali metapbyfici neceffitas", nullb moda tollendh, quod intellexiffe videtur Plato, rerum omnium Ongmem Deo rererens & neceffitati. Omni enim creato non mmus prwatio quaedam adhaeret atque. defe&u* quam omnium rerum auftori perfè&io abfolutiffimav. Omnino rationi confentaneum eft quod A, Gellius Cbryfippum inducit de hoe, ipfo loeo dicentem. Nihil eft. pror> fus tflis, inquit, imperitiu^ nihil infipidim,qui opinantur hona efth potuifte, fi non eft ent ibidem mak. — Alterum enim ex altero , ficuti Plato <» ai* -, vertkibus inter ff ij>l In Pbaefone.  2iS DISPUTATIO IV. contrariis, deligatumefi; füfiukris unum, abftuleris ulrum- aue CO- . , . • Apta quoque & eteganti cotnparatione utitur Leibmtiue s de hac re in Theodieaea difierens f>) Vonamus, inquit, fluminis raptum naves fecum ferre complures, onere fok inter fe diverfas. Fiet, ut ma gis oneratae lentius procedant, modo fiumine fok ferantur, quia bis major e molt gravatis , major inertiae vis curfum fluminis temper at, eiqrn quaft refifiit, dum caeterae leviores cekrius ferantur. Nunc, conferamus, pergit, fiuvii vim in naves omfiets a&ioni Dei efficienü & confervanti quicquid in creatuns fit, ut loqmmtur, pofttivi, 6? iisperfemonem, effenüam, & virtutem impertienü; & tarditatem navium magis enufiarum defeclui ac imperfeöHom creaturarum naturali, & comperiemm nihil, hac effe cotnparatione, eoncinnius. Fluvius efi caufa motus navium , fed non retardatioms. Deus efi caufa perfectums in natura, inque actionibus creaturae , fed .earundem limitatio necejfaria eft caufa defeCuum. Quemadmodum , Sculptori, igitur , qui ftatuam aptiffima membrorum compofltione, & fmgulari formae praeftantia, fecerit, nonculpae vertimus, quod, eidem, vitam non impertiverit & rnotum; immo iumma afficitnur artis atque ingenii adiBiratione, quae tantum pulchntudinis (q) Noft. Att. Lib. VI. C. i. (r) P. 3. \. 30.«—  DISPUTATIO IV. 229 & elegantiae materiei tam rudi, tamque inerd induxerint: ita, profeclo, mala, omni naturae creatae neeeflario coha'erentia , in Optimum Maximum rerum Conditorem, rejicienda non funt, fed longe majora bona, cum iis conjun&a, & totius mundi concinna , artificiofa, divina plane fabrica, omni admiratione & laude digna habenda. Et, revera, qui requireret, ut fine defeftu, & imperfeftione aliquid ortum fit, is, pari rationis poridere peteret, ut, ex bis quatuor, efficiantur duodecim. Ex hac mali metaphyfici, in rerum natura, neceffitate ita pofita, penitusque perfpecta , non minus conftabit, quod alia malorum genera, moralis videlicet, & phyfici* permififfe , divinisnequaquam adverfeturperfectionibus. -I A matomorali initium fumendumeft, quia (ut fupra fignificavimus) inde, magna ex parte, proficifckur phyficum: ita ut aftérfus permifïlone vindicata, alterius fequatur faciiiore negotio. Ut mali moralis permifïionem fupremi Numünfs perfeclio. nibus conciliemus, primum omnium demonflrandum efi homines Iibertate frui, ejusque natura aperienda; quia Malum morale fupra definivimus " pravam libere agendi rationem, five pravam electionem." Idque eo magis necefTarium , quod quaefiio haec , mira quam vis, omni tempore, fubtilitate excufla fit, & adhuc excutiatur, in eadem fere ambiguitate verfatur & obfcuritate, qua, initio, verfata fuit: neque illud, tam ex rei ipfius natura ' quam ex eo disputandi pruritu , ingenioque philofophandi, quae, ex fimplicibusj tortuofa ét obfcura, efficiunr, ac  (ï3o DISPUTATIO IV. ac fubtilitatum tegunt involucris, quae clare fatis, fenfu homtnum communi, perfpiciuntur,, Libertas bene dicatur percipiendi, eiigendi, ele&amque fequmdi facultas. Res iaammas nunquam liberas appel"lamus, quia omni fenfu aut perceptione carent; nee, qmdein, animalia bruta, quae, doloris ac voluptatis quarnvis fenfu, & kujus appetidone., illius averfatione, praedita, nullam .(quantum nohis innotuerk) ie* inter fe comparandi, &, idcirco„ nullam .eligendi facultatem habent, fed caeco tantum inftinctu in res ad fuam naturam neceffarias, feruntur. Et quia libertatis ufus eft, ut ea gaudentes, inter diverfa mala bonaque, .non folum optent, fed omnes etiam contendant nervos, ut akerorum maxima evkent, akerorum., affequantur* ideo, quibus adeo. intercludantur , five animi, five corporis, vires, ut ad voluntates fuas perficiendaa nihil faciunt (vincis ficut, vel akerius arbitrio fubjectis) eos Iibertate exui dicimus, neque ipfis, ab iis effeétaa tribuimus, non aódonurn, fed perpeffionum potius, loco, habentes. At ?vo potejïate voluntatemexequendi, latiore tantum acpopulan fenfu, fumitur libertas; accuratiore, ipfam voluntatem defignatuta. Qui, enim, fe movere, vel aliquid perficere vult, is, quoad mentem, aeque liber eft, ac qui, revera, haec effecerit, Mens agit, quamvis corpori motus abnpiatur, In voluntate «Sc ele&ione , igitur , fita libertas, perceptionem & intelligentiam neceffario infert. Nam, fine rerum perceptione , fine boni malique difcrimine, fine comparatione, examine, judicio, nullum eleftionis poteft  DISPUTATIO IV. aSi effe fundamentum. Quapropter, errant ii magnopere, quibus, in nefcio qua indifferentia, (uti vocant) ponitur libertas; quae indifferentia omnem agendi rationem excludit; in qua praecipue eft fententia celeberrimus King, in Libro de origine mali, acutiffimus, alioquin, philofophus & graviffimus. Ita longe abeft, ut indifferentia liberatem reddat perfectiorem , ut eandem prorfus tollat. Non enim, in agendi capax cadit, fed in patiendi folum. Sic ,* lapis, vel ad raotum, vel ad quietem, indifferenter fefe habet,inhanc,illamve externo redaftus impulfu. Agenti, autem, eft neceffario voluntas, ad hoe, quam ad alte' rum, eum faciens procliviorem , natura rebusque circumftantibus utriusque infpeélis. Inde fit, ut agat & Mbe re, quippequi, voluntate & intelligentia praeditus, prin. cipmra motus adtionisque in fe ipfo habet. Quod fi aft ter fieri poffet, nempe ut aftio effet fine intelligentia fine rerum difcrimine, & finis cujusdam propofitione' effeólus plane fine caufa effet, quod fecum omnino Pu^ Muitos, de hac re, in errorem induxit, quod arbitrafcantur libertati humanae fore detraftum, fi voluntas fa dicium fequeretur, atque ea de caufa e rebus penderet exterms, quorum circa qualitates plurimum verfatur judu mnn. At falfi haec opinio. Quicquid, enim, ronderis atque momenti habeant in nos resexternae, id non exipfis, fed noftrorum trahitur animorum conftitutione ex qua certa quaedam grata atque jucunda habentur' altera mgrata , & molefta. Hinc aétionum noftrarum H h " " prin-  ,-35. D 1 S P U T A T I O IV. principium non in rebus extra nos, fed in nobismetipfijs, eft fitura. Sicut Libertas, igitur, intelligentia innititur, ita intelligentia libertatem infert, ita ut, fuftuleris unam, abftü* leris utramque. Quid eft intelligentia, judicium* ratior nifi dijudicandi, ac diftinguendi vera a falfis, a malis bona, facultas, cui neceffario adjungitur, ut altera, alteris, anteferantur. Atque ea eft Intelligentiae cum Iibertate necefïitudo, ut quo capacior illa, quo magis errorem intercludat, eo perfe&ior evadat haec. Quo perfectius cuidam diverfae rerum naturae, nexus, anteceffiones, confecutiones innotefcant , eo majore is fruitur Iibertate , quia, voluntate ejus, firmo rationis fundamento, innixa, nunquam fortunae permiffus arbitrio,. neque falfis boni «Sc felicitatie fpeciebus illufus, neque fingulis, huc illucve , diftraftus viciiïïtudinibus , fed fui femper compos, folida confiftit mente, dignitatem tuetur, justumque animi moderamen , rebus externis imperat fere femper, rarius paret. Sic, Deus, quia fapientiüimus, eft omnium libemmus. — Ideo, intelligentia praedita eo ipfo voluntate gaudent, & libera. Felle enim, & agere9 • eft libere veile , & libere agere; atque veile ogereve neceffario , eft conjunétio ex repugnantibus, quia necejfttas in ptrpeffionem folarn, ac minime in voluntatem atque acHonem, cadit. E quibus omnibus patet genuinam libertatis naturam in eo confiltere, quod fit " pofte agere, vel ab agendo abjlinere, ac e diverfis agendi rationibus, eligere unam.*] Non poteft Iibertate fruens, optare utrum vo-  DISPUTATIO IV. 233 yoluntatem habeat, necne. Nam, ut iiberura fit, heceffe éft ut habeat voluntatem 3 id vel ad motum , vel ad quietem permoventern; atque omnino praeter rationem fentiuntii, qui credunt nullam effe hominibus libertatem, quia volmtatem neceffario habent, nee ea femetipfos exuere unquam poffunt. Hoe autem veile eft ipfa libertatis effen tia. Ac, quemadmodum Libertatis , ita neceffitatis male mukorum funt conceptae notiones. Abfolute neceffariura eft cujus contrarium conjunétionem ex repugnantibus infert, & neque re fieri, nee cogitatione concipi, poteft, Sic abfolute neceffarium eft, ut Deus fit aeternus, ut omne creatum■, fimtum ; quia horum uno, ex altero, avulfo , evanefcit & alterum.. Atque, hac necejfitath fignificatione, ne quidem motus, & affedtiones five rerum inanimarum , five animalium , necefaria dicenda funt, quia, fine repugnantia, fingamus ea aliter effe potuiffe, ac, nunc, ex infinita Dei fapientia, funt. — Sed eerturn faepe cum necefario confunditur, a quo longe di(lat. Hoe enim cum contmgente pugnat, non autem illud; quia res certiffune eventura fit, quam, fine repugnantia, fingere liceat , aut non fore omnino, aut alio fore modo. Futura contingentia non minus explorata funt & certa, quam praeterita. JEque certum erat , ante mille annos,'me hanc fcripturum difputationem, ac erit, mille abhinc, fcripfiffe. Neque hac de causè eft haec. fcriptio mea neceffaria, quod, licet non fcripfiffem, nulla exinde repugnantia oriretur. Hh 2 Ex  2§4 DISPUTATIO IVv Ex fupra, de Iibertate ac neceffitate, diais,.haud du* bie patet, quam inania prorfus ae levia fint illorum, qui libertatem humanam oppugnant, argumenta, five a ferie caufarura effeauumque continua, five ab ultimo judicio, voluntatem femper determinante, five a divina praefcientia, fumantur. Qui urgent, quod quoniam fihgulae hominum voluntates a. caufis antecedentibus proficifcuntur,. eo ipfo, Iibertate carent, nihil prorfus efficiunt. Argumentum eorum eo valet, ut fit, in rerum natura, infinït* efFeauum feries, fine prima1 quadam caufa , quod plane eft abfurdum illud , quod in libertatis afiertores rejeét-um. vellent, nempe ut, fine caufa ejfeclus fit. Tuentes, emm , continuüm effeauum caufarumque nexum , omni voluntario motus aaionisque initio vacuüm , aeternam rerum feriem , a Hihilo profeaam , tuentur. Verifllmum eft, unamquamque rem fui caufam, vel extrinfecus, vel intrinfecus, habere :" inde , ad motus aaionisque origïnem pervenitur , quae judicio , voluntate, mente, de* nique praedita , boni malique vifis permovetur , eorum difcrimine habito , & deledu. Ad hunc modura , ad fummum rerum omnium Opificem afcenditur , cujus. intelligentiae infinicae omne quod eft, erit , fait', effe poteft, obverfabatur, dum optima quaeque eligeret. Cujus quidem intelligentiae atque voluntatis , cum particulam hominibus impertiverit , libertatem «Sc impertivit, cum üs, neceffario eonjunaam. Et, quoniam voluntates noftrae a boni malique fpeciebus mentibus continuo obveriantibus proficifcuntur, nee caufis carent, nee Iibertate; At  DISPUTATIO IV. s35 At, urgent, iterum, afferentes, voluntatem nnnquam non ex ultimo mentis judicio pendere , ergo, quoque neceffitate aftringi. — Hi, autem, in errorem ülabuntur, dum res haudquaquam diverfas- difcernunt, atque dttjungunr. Qüid eft', tandem, proximimr mentis judicium, nifi ipfa voluntas? Quid & veile aliquid & eligere mfi idem optimum judieare?' Ita ut, quam ftatuunt, ne. ceffitas, fifta prorfus & commentitia fit , eoruraque'fententia idem fonet, ac fi dieerent, neceffarium effe ut quod quisque voïuerit , vtlit; faciat, quod femel fecerit, quia haud fieri poteft, ut idem, eodem temporis momento eligatur, & reprobetur, fiat atque infeélum fit; quod omnino' nugatorium eft & puerile.- Muki, in hac re, falluntur, fibi diverfas animi •ficulta* tes, repraefentantes, totidem- tanquam perfonas, quibus finguhs, fingulae partes, in humani peétoris fcena, obtrgere. Haud , enim , reputant, unanr eandemque men; tem fentire, judieare, veile, omnesque ejus facultates non nifi alias, circa res alias objeéras, effe agendi & . patiendi rationes. Srdica», igitur, voluntatem neceffario ex judicio pendere, dicis tantum mentem pendere ex ie ipfa; quae enim confiderat, judicat, esdêm vult. At, fi inftes, nihilominus, affirmando aliquid inter ulnmum mentis judicium, voluntarisque aólum five motus initium, intereffe. Efto; hoe, tarnen, nulfi vi ne* ceffitaus, nulla caufa phyfica, fed uroraü tantum afficï tur: quae neceffiias- moralis pro nulla habeatur, fenfuquo hae voee utuntur libertatis oppugnatores. Exempli HJl3 gra.  ,3tf D 1 S P V T A T I O' IV. gratia; vir bonus ab injuria abftinendum effe'judicat. Hac ftante fententia, neraini ultro nocere poteft, haud quia laedendi poteftas ei deeft, fed quia confilium. At, quae , quaefumus , huk mceffitati, fimilitudo eft, aut cum fato abfoluto, aut ea qua tenentur, neceffitate, five res inanimae, five animalia bmta? , _ N^c denique,, humanam libertatem, aut ïmmmuit, aut toilit, oraefcientia divina. Non enim , rerum evenras facit praefcientia, led iis manat , atque innitur. Nam Effent, five praeviderentur , five non. Quicquid nunc exiftit! id fore ex aeternitate verum fuit, nee mmus vemm fuiffet, & certura, quamvis nee effet praevifum , ■nee effe potuiffet. Ut res igitur finf , nihilo plus raat praenotio , quam fcientia ipfa. Hoe paóto multa nobis nota , exinde nee certiora , nee magis neceffana evadunt. At apud Deum , cui omnia tanquam praefentia adfunt, cui unus dies pennde eft ac mille anni, ac mille anm ■perinde ac unus dies, nofce ac praenofce haud inter fe differunt:' ficut cognitio igitur , ad praefentia efficienda , ex fe, nihil valet, ita nee ad futura efficienda , praenotio. Quocirca, ex fola Dei praefcientia, nullum, contra hominum libertatem , afferri poteft argumentum. Patet, igitur, quam clariffime, fingulas libertatis ïmpugnaüones , non nifi rerum maxime diverfarumf, moralis, fcilicet & phyficae neceffitatis, confufione , arabiguoque verborum ufu, inniti. Quid? an longa oratione opuseft,utappareat,intelligentiae rationisque participes animos, nee eadem effe naturi nee iisdem regi legibus, *u 9 qui-  DISPUTATIO IV. 237 quibus five fenfus, five rationis expertia ? Nonne, haec tên illorum diffimilia, quam foni, colorum, aut odorum figuraé? Qui alten confüderic, altera, pari, confundat, ratione. Animis, neque ac rebus corporeis, & ratione carentibus, leges efle conftitutas , eosque modo definito dirigi, nemo inficias- ibic. At, exinde fequitur, utrisque eandem efle naturam ? Architeeturae & Logicae funt regulae ac definitiones fingularum propriae: Neque, tarnen, unae eaedemque artes funt. Pari modo colligendum non elb, animos nofiros, una cum animalibus, rebusque mammis, vi neceffitatis ferri, quia alteris agendi modus ordoque peculiaris & definitus eit', alteris, patiendi. In eo, tarnen , toti funt recentiores libertatis oppugnatores ,. ut demonftrent, a&iones hominum , quippe quae caufis moventibus proficifcuntur,. ordinem fequi certum & conftitutum : O) quod facile conceditur;, at inde ,, firmamenti nihil, neceffitatis dogma acquifiverit. Ex eo, quod fingulae hominum voluntates caufis provenianc moventibus , nihil aJiud effickur; quam hommes ex naturae fuae conftitutione , neceffario effe liberos-, Quid multa? varios appetitus, affeftns, animi motus quorum quidam , nosmetipfos , quidam r alios , refpi' ciunt, nobis rerum opifex ingeneravit. Horum appetitmn >.ffeér.uutnque nullus eft, cui intra fines a natura praefcdptos , non liceat indulgere : intemperantia foM nifi (O Prieffley - llluftrations of philoVophical Neccffity,  ^38 D 1 S P ü T A T I O IV. nafcitur vitmm. Cui ut obviam iretur indidit quoque conditor duos foumani peétoris moderatores, honefti prayique fenfum , & rationem. Hos duces fequentes, merite bene temperata & felicitate potimur, derelinquentes , in errores, in vitia „ in calamkates innumeras in* cidimus. Probo rationis ufu vera Hominis exoritur felieitas; miferia , abufu. Omnibus aeque innata eft felici* tatis cupido. At, bic Mor , boe ftudium ut in vera gaudia feratur animus, abftrahatur a falfis. Idcirco, in noftra" poteftate eft cupiditatum impulfionibus obfiftere, animique impetum morari , donec rerum expetitarum naturas exquifiverimus, & exitu-s habuerimus exploratos. Lad, de his, Rationis fententia, aut agere, aut ab agendo abftinere oportet. In eo a-utem , perficitur libertas noftra. Nam (ut fupra monftravimus) fi , circa aéh'onem, eflemus indifferentes, poft latum mentis judicium, voluntatisque eleétionem , patiendi, non agendi, eflemus eapaces, impulfu, tantum, externo movendi. At, quanquam , quod voluerimus, id expetimus necesfario , eique, quantum fieri poteft, incumbimus confequendo, rationis tarnen ope, voluntates, in animo nondum exiftentes , excitare poffumus. In bona, malaque abfentia cogitationes faepe intendere licet , ea diligenter perpendere, de iis fedulo meditari, ac frequenter, inde alterorum praeftantia, alterorum acerbitas aldus menti infidebunt, accurata, eorum quae ad felicitatem efficaciter faciunt , cognitio adquiretur, ftudia honeftorum, praYorum averfationes, fortius accendentur. Fran- gun-  DISPU TATIO IV. ,29 gwittfc hoe modo, perturbationum vires, juffca animï confirmatur moderatio, dumque verae ftabiiisque felicitatis ftudio mag» magisque inckaraur , voluptatum falfi rum illecebris liberamur & iaqueis. — Qua de caufa quam vis cum probi, tum ïmprobi, bonorum ac malorum fpeciebusmoventur, akeri tarnen laude & praemiis, alteri vmiperat.onedigni fünt& poenis, quia utrisque eft honefti fenfus, utrisque rationis confiiio , ad bonorum malorumque fpecies expendendas, ad vitam moresque inftituendos, uti licet. Et, revera, neceffitatis patroni operam perdunt, vocum naturas pervertere, & inter fe coaftndere conantes. Liberos fe femper ferfuri funt homines. Communis vitae confuetudo, boni, mali, virmis, vitii, nomina, leges & civitatum inftituta JJJ omnia clamant morali natura & hbera hominem effe inftru Jinquantur. Qua de causa r iis fingulae eontingunt animalibus, quorum naturae quam maxime congruunt;. quaeque aut non omnino exiftere debuiffent, aut eo ipfo loco «Sc ftatione exiftere. Quoniam, igitur, in hoe orbe terrarum , diverfa infeliorum ordinum animantia haudquaquam hominum propagationi obfunt ,. fed , contra, faepenumero eorum utilitati inferviunt & alimento ,• fic , facile colligendum eft, eandem , per rerum univerfitatem, gradationem ita obtinere , ut ordines inferiores fuperiorum neque nume» ro , nee commodis obftent , fed a Deo infinito usque ad nihil omnia inter fe confentire, & admirabiliter confpira- re  DISPUTATIO IV. H9 rare in unum. Neque huic omnium rerum inter fe convenientiae repugnet, quod plurimis animantium generibus odia perpetua & bella intercedere videmus. Nifi enimalia aliis alimento fuilfent, tanto animalium numero alendo tellus non fuffeciflet, atque multa, quae nunc exifterent, haud extitiffent omnino. Multo autem fatius fuit, ut illa, per aliquod temporis fpatium , vita , cum quadam voluptate, fruerentur, quam ut ea prorfus carerent. Patet, igitur, per omnes naturae partes gradationem obtinere, optimae , rerum univerfitatis , fabricae conftituendae, neceflariam. Ex quo concludendum , bonitatem, fapientiamque divinas poftulafle, ut Genus, iisdem cum corporis , tum animi, viribus , eodemque loco & conditione, quibus hominés, crearetur. Quaecunque maIa , igitur , five moralia , five naturalia hominum conftitutioni necefiario adhaerent, praefentique conditioni (quibus longeplus boni obtigit) ea nihil prorfus faciunt neque contra fapientiam & bonitatem Dei, qui haec ita formavit, nee contra providentiam , quae formatis curfum perfequi fuum effe&umque fortiri permittit. Mala ea haud «liter excludenda erant, nifi exejufo majorebono, non, fine ns, confequendo. Hoe modo fublata mali moralis permiffione , tollitur & Ratio & Libertas, omnisque iis orta felicitas: & malum naturale, dolor, fcilicet, morbi, mors, & quicquid calamitatum ex corporis compagibus rerumque humanarum viciffitudinibus profluat ~ praecavendum haud erat, nifi mutati prorfus reorum univer- K k * faruna  55o D I S P U T A T ï O m fnrum conftruaione. lis enim carere non licuiffet nifi aut akiore exiftentiae gradu conftitutis , relifto , infuper, infra nos , vacuo , vita felicitateque fruentium capaci aut ad locutn excelfiorum puriommque Naturarum , in noftrum detrufarum, con&is ; quod fapientiae bonitati juftitiae omnino repugnat. Ex quibus omnibus manifeftum eft , nee dolores, morbos & ealamitates , quibus premitur genus humanum, nee vitia fceleraque, quibus contaminatur,nec bonorum res adverfae, malorum fecundae, nee, denique, cujufcunque generis maïa conftitutioni huic adhaerentia, vel minimam praebere caufam Dei naturam impugnandi perfediffimam, quia ea ipfa natura , dum optimam boni communicandi rationem eligeret , ut illa incommoda effent poftulabat, Non fuit, ficut dixit Chryfippus, principale creatoris- confilium , ut faceret homines morbis obnoxios; nunquam enim hoe convenijfet au&ori parentique rerum omnium bonarum. Sed, quum multa atque magna gigneret pareretque aptijftma &. utilijjima- , alia qitoq™ agnata funt incommoda iis ipfis, quae faciebat cohaerentia : eaque non per naturam , fed per fequelas quasdam neceffarias fabla fimt 9 quod ipfe appellat CO Sicut magniflcentiffimo ne quidem palatio , omnia aedificü membra aeque fplendida & ornata firnt , fed quaedam (*) A. Gellius Lib. VI, c. i.  DISPUTATIO IV: 251 dam neceffario viiiora & vulgaria , quippe quae ufibus" viiionbus deftinantur:: Sicuc ruri cultiffimo , non omnia aeque compca funt & amoena fed non minus hortus eft oiicorius , quam viridaria, & topiaria quae ramorum pro* tigant umbra: Sicut poëmati pulcherrimo , non omni* pari verborum pompS, vividis imaginum coloribus , de* fcriptionumque fublimitate fplendefcunt , fed quaedam. funt demiffiora , & fermoni propiora pedeftri ,. quae quidem partes infêriores, feorfim fpeótatae, fordem, & con« temptui habentur,. at conjun&im cum caeteris, pulchrum aliquid & praeclarum efficiunt : ita in hac rerum univerfitate 3 quaedam excelfiora , quaedam humiliora funtr & fingulae partes> tori conficiendo, neceffariae , haud* quaquam ab aliis disjungendae funt, fed omnes, uno quafi afpeclu , contemplandae. • Unde oritur aptiffima rerura omnium fabrica, omnibus, quantum fieri poteft numeris abfoluta , Deo perfectiffimo digna. Nee magis homi» nibus querendum eft , quod altiore loco non ponantur r quam beftiis , quod non ponantur conditione hominum. Haétenus , mali permiffionem , tanquam incommodum optimae rerum fabricae , neceffario adhaerens , confideravimus , alterum nunc fermonis locum aggreffuri, bona pofitiva, (ut dicuntur) exinde in genus humauum redundantia, conlpiciemus. O 3 ' e Ar  95* D I S P ü T A T I O W. CAPUT TERTIUM. De malorum & acerbitatum utilitatibus. Primum, mali moralis permiffione, diverfarum indotan* & ingeniorum difcrimen oritur, vitae prudenter inltituendae admodum necefiktam. Magna felicitatis noftrae pars pendet e deleftu eorum in quos conferamus beneficia & quibüfcum amicitias conjungamus. Non minus vitiomm contagio vitanda eft, quam virtus adamanda & colenda. We autem deleétus nunquam haberi poflet, m facultas fieret, ingenia eorum, quibüfcum vivitur, cognofcendi , quae cognitio nullo modo confequenda eüet, nifi vitiis aeque ac virtutibus fe exerere liceret. Sine hoe indolum difcrimine, faepe haereremus incerti, quomodo erga alios nosmetipfos praebere oporteat , ac fufpicione perpetua duceremur , ne , aut virtutem pravitatis loco , aut pravitatem , virtutis, habentes, vel in injuriam , vel in imprudentiam incideremus. ldcirco , & judicia , & aftiones noftrae, omni firmo fundamento carerent, & vita, faepenumero, non rationis norma, fed fortunae arfeitrio inftituenda effet. Quod non adeo metuendum eft, quando fingulae hominum propenfiones, agendo , m lucem proferantur. Porro, mukum confert mali permiffo moralis, ad virtutem ipfam evehendara; cujus amor atque admiratio magnopere augentur , turpi vitii fpecie confpecta. Cum uni quafi tabul* confpicienda offeruntur nativa virtutis  DISPUTATIO IV. 253 venuftas, dignitasque, & turpitudo vitii & defbrmitas , comparatione efficitur, ut hujus faftidium in horrorem abeatr Ulius comprobatio in miruni quendarn autoris & pietatis fervorem exardefcat. Quinetiam, malo morali, vel praeftantiflimas virtutes; exercendi occafio praebeturv Si ab hoe fonte fluxerint, ©dia , diiïïdia, bella, privatorum injuriae , rerum pubh> carum clades ; ea omnia patientiam , manfuetudinem ,. elementiam , amorem patriae, fbrcitudinem, magnanimitatem aut pariunt , aut fovent. Non noftrum eflr de* finire , quaenam innocentiae ftatu optimos colendi affeélus hominibus occafio fuiflet: faltem exploratum eft r praefenti humani generis conditione, gravia plurima vitae officia & praeclara , aïïorum fceleribus nafci, atque nequitia. Pari modo , naturali malo, multae oriunwr utilitates.' Notandum, autem, eft, illud mali moralis crebram efle fequelam, ac poenae loco , habendum. Saepenumero, dolores, mörbi, inopia, aegritudo^ animi,, interims non nifi hominum vitiis nafcuntur; iisque qualicunque reme* dio funt. — Confcientiae angores , praeteritis erroribus orti & peccatis, confiliumea in pofterum vitandi, gignunt. Morbi, intemperantia. profeéh", mentenr ad fobrietatern revocant, rebusque exitiofis abftinere cogunt. Quot quantaeque cautiones ',, &: rernedia ,. adversd valitudine , aliorumque ejusmodi incommodorum, perpeflione, comparantur! — Suppliciis , quibus fcelerati afliciuntur, vel in quas incidunt calamitatibus, pravi exempli contagioni ob-  a54 DISPUTATIO IV. obfiftkur.. Qaantum utilitatis exinde in civilem focietatem derivetur, evidentius eft, quam ut illuftratione egeat. Et cum nulla hominum culpa nafcantur naturaha mala, longe'abeft ut utilitate careant. - Primam.de malis maioribus monent, iisque repellendis paratos praeftant. Innumeris rebus circumdamur aut falutaribus ,.-aux noxus, prout, adhibeantur.. Non minus, igitur, neceiTarium eft noviffe , in quibus noceant, quam in quibus ului efle poflint ; quae notitia haud confequenda eft , nifi quodam doloris fenfu, quo ft careremus , dum rebus noxiis noftra aflcerentur corpora , extingueremur , antequam de periculo fa&i eflemus certiores. Contra, doloris fenfu , perniciofa innotefcunt, & ut eorum vel effugium , vel medelam quaeramus , admonemur. Infantibus puerisque quantum utiliffimae inde acquiritur experientiae 1 Nee eos dolores nimium acerbos efle conquerendum, quoniam ne iis quidem humanum genus fatis bene inftituitur. Nee morborum, nee calamitatum, nee mortis ipfius periculum eorum temeritatem imprudentiamque femper cohibst! Verumtamen , fi maneant adhuc infortunia quaedam pergravia, quibus avertendis nulla fufficiat folertia , aut circumfpeftio , reputandum eft , ea faepiffime, ex legibus naturae generalibus , fine quibus nulla conftans vitae ratio effe poffet, proficifci. Nam, fi mundus non conftanti tenore, fed incerto quodam arbitrio, dirigeretur, omnis tolleretur prudentia , inventio , excogicatio humana. Siiegibus naturae faepe occurreretur, nullus, de re*  DISPUTATIO IV. t55 rebus futuris, confilia ineundi locus effet. Nulla adhibenda effet cura , diligenria , induftria , omnibus fine opera hominum , malis depulfis, bonisque comparatis. Otio atque inertia langueret genus noftrum, ftimulis agendi maxime efticacibus fpoliatum. Quinetiam , voluptatis pkrimum interiret , quae magna ex parte doloris ex. perientia nafcitur. Melius quiefcitur facigatis; fames optimum condimentum eft Cura laborque vitae fuftentandae, neceffario & animo , & corpori vires addunt• fanitatem & fagacitatem , & commodorum copiam parant. Plurimae inde nafcuntur artes atque difciplinae, hominum vitae, & folatio , futurae , & ornamento. Sine arte & induftria, Terra fterilis atque deferta, earum ope, fertilis fit & amoena. Fundit humi facikm viftum , floribus frugibusque veftita. .Viridantia prata, frugiferi cam« pi , reduéti valles , montiumque juga rident, atque laetantur. Si , denique naturae curfu malis tantum mala acciderent, bonis femper avertenda, qua" lege , quaque ratione conltituendum hoe effet i Bonis , eöim , cum aliis haud ita incorruptis moribus faepiffime intercedunt, neoeffitudinis , aut caritatis vincula. An eorum parentes , Iiberi, propinqui, amici , populares omni periculo arcendi ? Quis effet, tandem, Naturae ordo; quae effent leges tot exceptionibus öbnoxiae , qui curfus rerum , qui tenor, de quo tam frequenter decederetur ? E'r, idcirco, ftatuendum , certas naturae leges non , nifi graviffimis de caufis, interrumpendas effe , quanquam iisdem., i- 1 in-  t$6 DISPUTATIO IV. interdum, privata quaedam , eaque pergravia , incom* ïnoda , oriuntur.. Haud aliter fieri poteft r quin fecum? ferant tempeftates , aëris intemperiera , morbos , terrae motus, incendia,. naufragia» grobos aeque ac improbos; cladibus oppreflurai Neque eae quidem: calamitates omni urïlitate carent;. Dormitantes hominum animos quafi expergefaciuntinquaedam, haud antea. notata , mentis aciem intendunt r falutaria multa excogitandi caufam praebent. Inde fecuritas major, periculorumque vacuitas in pofterum paratur,. Et, fi hommes, quidem , diligenter colligerent „ ac me~ moria tenerent, quae varia difcrimina' experiendo didicerint, multo commodior jucundiorque nofirra vita futuraeffet, quam nunc eft „ his exemplis * monitisque negleélis. Haud tarnen , negari poteft, quin plurimae calamirtates atque aerumnae ad nullam utilitatis externae fpeciem referendae fint. Eae tarnen, ad mores hominum* five corrigendos , five formandos, rnultum afferunt, In» primis, complures, primae notae virtutes, aut gignunt,, aut genitas fovent. Ex hominum miferiis campus praebetur miferationi, venuftifSmae benevolentiae parti, qufc fublata , omnis benevolentia gratulatione conftaret , neque flenübus afferent humani vultns , ridentibus folumarrifuri. Dolore, rnoleftiaque depulfis, nullus nee confolationi loeus effet, nee folatii , nee beneficiorum, neer animi grati, nee ejus, denique, officiorum reciprocatiosi, cui tot, tantaeque cantates adjunguntur. Dein*  DISPUTATIO IV. 2S7 Deinde, malomm perpeffione, res ex aequo aeftimare «öocemur, atque ab exitiofis voluptatis, atnbitionis, divitiarum , oble&amentis abftrahimur. Perpetuae enervant animum profperitates , praviffimosque arTedus gignunt, fuperbiam infolentem , impiumque Dei contemptum. Cum omnia quae exceffcrunt modum, noceant, penculofiffima felicitatis intempemntia efi. Movet cerebrutu, in vanas ment es imagines evocat, muit urn inter falfum & ver urn mediae catiginis fundit. Rebus profper is animi permadefcuntnifi aliquid interveniat, quod humanae forti's admoneat, velut perpetud ebrietate fopiti O). Qua de causa res adverfae a Deo adhibentur ut monea' mur, quam vana, fluxa , incerta omnia externa funt, ut immoderatae earum cupiditates abrumpantur; ut ad mentem foh'dam, omnis veri gaudii fundamentum , redueamur. Denique, adverfis bonorum, virmtis dignitas fortiore luce fplendet,aliisque€ommendatur. Pro omnibus optitnusquisque , ut ita dtcam, militat, editque operas. Boe eft propofitum Deo , oftendere haec quae vulgus appetit quae reformidat , nee bona effe , *ec mala : Nihi] vere bonum, vere pulchrum, vere magnum effe , cui non adhaereat virtus, cujus proprium eft, afpera complanare, hu- (».) Seneca de Providentia Cap. IV. LI 2  158 DISPUTATIO IV. humilia extollere, ex duns, levia-, ex acerbis, dulcia , fi« cere. Quid eft , quod magis virtutis admirafcione perceblit & amore , quam fortem virum confpexiiïe „ cum rav* feriarum extremis congreffum , quem juftum , & propofiti tenacem , nee civium ardor prava jubentium., nee vultus inftantis tyranni, nee vincula, nee bonorum fpoliatio, nee praefentes cruciatus, mente quatiunt folida!' Ecce ! fpeiïaculum dignum r ad quod refpiciat intenttn. operi fuo Deus ; ecce! par Dee dignym , vir fortis cum mald fortund compofitus.. Quantum gloriae „ quantum incrementi in veritatis , juftitiae Religionis partes , inde. derivetur. Quid memorem fortes illos viros, qui, diverfis faeculis , civium fuorum jura ac libertatem , fuisdamnis aerumnisque propugnarunt, rerumque publicarum,. aequis legibus adminiftrandarum.fundameiita. jecerunt ?. Quid memorem eos, qui veritatis caufam , non fine fun> mis moleftiis ac difficultatibus, immo jaaura vitae, egerunt ; qui, Religionis? Quis eft qui Socratem morientem contemplans non pro quodam virtutis araore incendatur, fummaque nequitiae deteftatione? Sed , quid de Socrate toquor , quum multo clariora exempla Hiftoria Religionis Chriftianae producat ?. Ut de ejus auaore fileam (cu.ius five perpeffionibus , five diftis, five faais, nee fcmile aut fecundum quidquara faeculorum annales proferunt,) piorum acerbitatibus , martyrum fanguine, tam patienter, tam fortiter fufo, quam laeta meflis faepius exorta eft. Quoties patientia , & conftantia eorum , qui, me-  DISPUTATIO \V. 2S0 mediis cruciatibus,- profeffionem fidei. tuebantur, vel feroces vexantium animos flexerunt ,. & ad ampleflendum permoveruntquod opprimendunr fufceperant.. Ac, dum probi aerumnarum perpefiione. univerforum bono- inferviunt , pro fumma felicitate contendunt. Virtüs, exercitatione , confïrmatur, ac iö dies erigitur animus , dönec ejusmodi difciplina ad altiora eveétus ftabile conftansque eonfeci\tus füeric gaudium haud aliter eonfequendum.. Quae enim major voluptatis perceptio capi poteft , quam talia virtutis gratia , & paffum effe, &feciffe. Quique, per eas acerbitates, ad purifli* mam felicitatem & immortalem gloriam , pervenerant nonne triumphali quadam- exultatione , hanc palaeftram refpicient , tanquam campum , quo fua olim'pullulabunt gaudia? Immo , quis eft. cui animus tam parum virilis, cui virtus tam pvvo in honore habetur, qui non fatebitur , mediis etiam moleftiis3 laboribus, cruciatibus, folatia fuiffe- viris hifce praeclaris & gaudia quae cor' poris vel exquifitiffimas voluptates , vel fummum reruru fecundarum fplendorem longe fuperenr.. Confcientia redi favorisque divinr fenfu nitebantur, immortalitatisque haud dubi* fpe, fulciebantur , erigebantur, exultabant! Vis fiire quam nonpoeniieat hoe pretio aeflimajje virtutem? Re. fpice in ilks, mifjos faeito \ in eadem difcriminaredibunt Nee tantum, in praefens, humano generi benefaciunt bonorum moleftiae. Pofteritati. etiam eonfulitur eorum exemplo. Probos tutiores 5 malos fufpeftiores reddunt Ixinde % probatur quam parum fidei danda eft perfidorum L 1 5 ho-  «fe DISPUTATIO IV. men , illad obftat, quo minus fingulae hae virtutes atque vitia effeétum fortiantur , nee inde dicendum , virtutem negligi , dum praemia , ei debita, improbitati ccduntur. Nebulo folers agrum colit. — Probus , dum ,-otio languet , incukum refinquit. - Cui, tandem, debeturmeffis: Quis, ut inopia prematur, dignus eft , quis ut abundantia diffluat ? Hanc , procul dubio prometitus eft is , qui, eam , labore, qui, ignavus, non efFugerit ! Nee tarnen eo minus , Lm uterque meritum fêret. Nebulo, dum abundet , odio habebitur & eontemptui. Probi , inopi* laborantis, omnes miferebitur, eique fubvenietur. Quae fi^longius perfequi vellemus , multa, haud ahter facile juftmae concilianda, folverentur. . Haud, tarnen, inficiandum eft, generahon buic conlhtutioni , effe quae excipi debeant. Verbi gratig, vir bonu incidat in fufpicionem eriminis, cujus omnino ineft • de qua causl , reliquam vitam cum ignomimi 2. Ejusmodi cafu , omnium , quae habet prf ma jaduramfaciat, haud aliter, quam prudenuffimus & gnaviffimus , terrae moru, aut alluvione quddam, fortunis omnibus exuatur. fit prior eventus pofteriore rarior eft. Non igitur, obftat quo minus pro vero habeatur fideè9jufiitiae9 benevokntiae, gratiffima fua praemia parari ,fiduciam nempe, & eorum quibuscum vivitur, amorem. Pari modo, veterator, non modo vituperationem poejiasque effugiat, fed & laudes ac praemia, ob bene dim^ mu-  »64 DISPUTATIO IV. clarum aliquid , pro bono publico, ediderit, fummis infignitur honoribus. Ad hunc modum, Deus, qui leges fancivit generales, a quibus fingularia quaedam feparari ne