DISPUTATÏO; >
Ut vero perturbationes animi magnopere ftudio felicitatis nocent, lic contra mens tranquilla & pacis amans cum per fe fuaviflhna eft, tum ad fingulorum felicitatem & focietatis humanae conjunótionem utilitTima: qua re maxime iterum do&rinae Chriftianae virtus elucet ; nam animi manfuetudo & hurailitas & modeftia ubique valde commendantur & tanquam propriae disciplinae Chriftianae virtutes celebrantur Mattb. V. 9. XVIil. 3. 22. V. 3. 5. 9. 23. 24. XXIII. 12. Mare. IX. 35. X. 14. Luc. IX. 48. XIV. 8—11. Rom. XII. 16. Philip. II, 3. Coll. III. 12. a-quibus aliaemultae quoque virtutes cognatae & ad mentis tranquillitatem aptiflimae proficifcufltur-, veluti ut aequabilem omnibus in rebus animi moderationem fervemus 1 Tim. U.9. Ui. 2. ut paci & concordiae ftudeamus Rom. XV. 5. 6. Gal. V. 26 Epb. IV. 26. 32. 1 Tim. VI. 5. Jac. 111. 14. 16". ut praecipua nobis cura fit & follickudo, ne alios temere offendamus , fed cum de aliis rebus , tum de modo colendi Deum diffentientes aequo animo fera* mus Rom. XiV. 1. 13. 19. & XV. Co//. 111. 14. iCor. VIII. li. Denique ut promti femper ac parati fimus ad veniam iis dandam , qui nobis injuriam fecerint Mattb. VI. 14. 16. Quibus accedat conftantia in rebus adverfis perpetiendis Luc. XXI. 19. Rom. XII. 12. 11 Tim. II. 3, 1 Pet. II. ï8. 19. 23 & III. 17. candor animi ac prudentia Mattb. X. 12.
Neque hic omittenda eft mentis innocentia, ipfarumque cogitationum animi omnium ad virtutem confonnatio ■1 P.et. I. 16. morum aperta honeftas ac firaplicitas Mattb. V. 16. fine fuco, fine fallacia, ib. 20. 37. eaque perfua-
B fio,



iö Dl S P U T A T I O.
fio, omnem virtutem omnemque verum Dei cultum non in facrificiis, non in externa venerationis atque amoris erga Deum fimulatione ac vana fpecie, fed in animo pofitum effe Mattb. XII. 33. 34. 42. 43. Luc. VI. 44—4.6 & 49. Xf. 39. Rom. II. 28. 29. Mattb. VI. i—i6\. XXIII. 25—17. Mare. VII. 6. 11 Tim. III. 5. Jac.. I. 22. 23. i Joh. III. 18. Quae omnia ad eam fummam virtutem pertinent , quam tantopere veteres oratione eelebrarune , fapientes etiam vita & faclis & moribus exprefferunt , ut talis quisque fit , qualis cupiat videri, Sed admirabilia plane ea funt, quae de aliis tenerrimo amore compleciendis aliorumque haud fecus quam noftra felicitate augenda , in Euangelio praecepta legimus Mattb. V. 23—25. 42. XXV. Luc. VI. 27-36. Job. XV. i2. Rom. XÜ. 9. 13. XIII. 8. 1 Corifitb.Xlll. Epb. V. 2.
Et quamvis non is firn, qui veterum laudibus quidquam detrahere cupiam, ingenuo tarnen fatendum eft, nullos fere philofophos, nullos in tota antiquitate fapientes fuis* fe, qui tantam amoris erga alios perfeótionem commendarent, quanta quidem Ethica Chriftiana praecepta eft, quae eousque progreditur fane, ut non eos modo, qui de nobis bene meriti fint, non conjuges, non parentes, non liberos, non reliquos neceffarios, non eos denique, qui nullo nobis vinctüo necelfitudinis conjunéti fint, fed ipfos inimicos etiam fincero amore compleélamur, quo certe vera animi magnitudo cernitur. Mattb. V.44. VI. 14. Luc. VI. 27. 36". Atque haec praeclara ac doctrinae Chriftianae veluti propria laus eo magis mihi eft commemoranda, quod exea quaevis eximia officiomm praecepta, quibus



ï5 D I S P U T A T I Ü;
cum fidem & conftantiam in foederibus, tum alia omnia officia praeftabit. Rom. %\\\. 7.
Quod fi vero ejusmodi incidant tempora, ut neceftario pro falute populi ad arma fit veniendum, haud ignaviter bellum fugiet, fed quemadmodum hominis Chriftiani proprium eft, nil extimefcere, humana defpicere, atque ad comparationem officii & virtutis cetera omnia levia cenfere, fic fortiter diroicabit pro republica, & fimul fuo exemplo civium animos ad quaevis extrema pericula pro patria magno animo adeunda inflammabit. Quibus omnibus denique accedit - doftrinae Chriftianae illud caput, quo de praemiis ac poenis, quae homines poft hanc vitam maneant, docetur: quod profeéto efficiet, ut fi nobile illud incitamentum, amor principis erga univerfos cives, fortafle langueat, ut tune faltem punitionis divinae metu talem fe praeftet, qui adminiftratae fuae provinciae rationes olim Deo debeat reddere.
Ecce Principis Chriftiani imaginem : quam ne temere; & materiae, quam traétamus, ampliricandae caufa potius finxifie, quam ex verkate duxifle videamur, efficiunt eximiae illae virtutes, quas tanto ftudio per univerfam doélrinam Chrifti celebrari vidimus. Neque hoe cuiquam dubium fore putamus, qui confideret, non nos quidem exiftimare, tot ac tantas eximii recloris reipublicae virtutes diferte divinis libris tradi , fed ex iis, quae per omnes eos libros ubique fufa funt, & inculcantur, praeclaris praeceptis , eam optiroi Principis perfeótionem exfiftere.
PARS



jDISPUTATIO. ïf
PARS II.
Tam eximia; tam praeclara , tam ïtluftris eft rao•rum doélrina Chriftiaria, cujus paucis modo defcriptam ibrmam quafi in tabella quadam exhibuimus Itaque •quaeri poteft , quid caufae fuerit, cur tot tamque inFenfiïïimi hoftes in rem Chriflianam exfifterent, qui calumniari tantae difciplinae praeftantiarn atque in temeritatis fufpicionem adducerc conarentur. Cogitantibus vero nobis & hanc rem attentius confiderantibus omnis haec labes praefertim a duabus caufis, iisque fpecie valde inter fe contrariis, ducenda efle videtur, nimirum cum a nimio ftudio erga rem Chriflianam ejusque fuperftitiofa plane veneratione , tum etiam a contemtu ejus & acerrimo odio.
Nam Viri quidam boni, fed rerum non fatis intelfigentes, in primis nonnulli Patres ecclefiae , quo magis Ethnicorum philofophia a difciplinae Chriftianae fplendore obfcuraretur, hanc, falfa quadam virtutum fpecie decepti, inepte explicare, & ad feveritatis a natura humana plane abhorrentis rationem interpretari inftituerunt. Ut enim his exemplis utar, in vita fegrege & ab hominum focie* tate remota, in vi&u inculto, duro, horrido, in commoditatum fuavitatumque omnium fuga, innocentiam vitae, fanétitatem & veram pietatem pofitam efle docebant. Ex quo faótum eft, ut ccelibatum putarent eximiae laudis ac virtutis efle, nuptias vero primas Chriftiani hominis perfeétioni minus ducerent confentaneas, fecundas plane hoiïteftum adulterium, repugnante nomine, appellarent. Tan-
C dem 9



18 D ISPUT' ATI O.
dem, divitias, honores , gloriam, ceterasres, quas fere homines expetere folent v. faftidiofe defpicere , id vero confummatae laudis Chriftianae magnum argumentum effe,, & fibi & multis aliis perfuadebant- Atque hanc quidem morurn afperitatem, quam cum natura humana, tum ipfius quoque euangelii difciplina refellit , Barbeir. de la Moral. des Per. d'Eglif. praef. p. 18. & cap. V. n. 28. 40. & Montesq. de l'Espr. des loix £. XXIII. 21. a Stoicis maxime fumfüTe Patres exiftimant, quos inter princeps auctor ejus aufteritatis exftitit Clemens Alexandrinus. Certe hic fcriptor palüm ejusmodi morum ac difciplinae rationem inculcat, ut, quo longius ab hominum confuetudine vitaeque communis ratione recedatur 9. eo fanélius vrvi , eoque propius ad Chriftianae virtutis perfe&ionem accedi doceat.
At vero dici vix poteft,quantamhaec opinionisperverfitas perniciem rei Chriftianae attulerit: nam ut cetera damna taceam , ea magnam caufam ad calumniandum praebuit iis, qui divinae religionis auCtoritati live ex infidiis live aper* te detrahere conarentur. Ne vero antiquiores religionis ■ Chriftianae vituperatores commemorem, cum praecedenti tum hoe ipfofcculo ejus hoftes exftiterunt Tindal,Toland^. Collin , Wifton, Schaftsbury, Tranchard , Baile, Vol» taire , Rouffeau , Diderot, alii , quos fuperftitiofa ilia & anilis optimae doótrinae interpretatio in primis induxiflevidetur, ut nonnulli praecepta euangelii inter fe repugnare calumniarentur ; alii majora praecipi accufarent ac duriora officia, quam quibus retinendis huraanae vires fufikerenu. Fuerunc denique > qui timidos 3 meticulofos,
fraclos-



DISPUT ATI O. 19
fra&osque hominum animos efle dodrind Chriftiani, re• prehenderent, nee ingenii modo kicem omnem ea exftingui, fed etiam amorem erga patriam, optimum illum ad omnia officia tam boni principis quam civis explenda ftimulum, obtundi vel hominum ex animis peuitus evelli criminarentur.
Sed hic locus de reprehenfae ac contemtae plane Ethicae Chriftianae caufis non hujus difputationis eft , at digniffimus tarnen, qui aliquando Curatorum inftituti Stolpiani auéloritate a Viris doctis copiofius tractetur : cujus rei nobis fpera facit Curatorum cum ftudium rei Chriftianae amplifïcandae, tum prudentia. Nobis vero fatis eft unam, fed eam praecipuam , caufam corruptae& vitupera. tae Ethicae Chriftianae notaffe, vitiofam optimae doétrinae explicationem & intelligentiam , eique malo proinde unum contrarium remedium adhibere , reótam interpretationem, conftituimus.
Profeclo reóta interpretatio quemadmodum una ratio ac via eft quofcunque fcriptores intelligendi; fic ad divinarum litterarum cognitionem in primis eft neceffaiia.
Nam primum id perfpicuum eft , fcriptoribus orientalibus, a quibus fere profe&um eft , quidquid habemus ficrarum litterarum, pro eo , quo erant Orientis populi ingenii fervore, ejusmodi formas dicendi frequentataseffe, quae res, de quibus dicebatur, augerent valde & amplificarent: ut incautis & fententias divini cujusdam fcriptoris ex orationis noftrae lenitate aeftimantibus, plus dici faepe videatur, quam aut dixerit auclor aut dicere omnino voluerit. Deinde haud raro accidit, ut univerfe ae fim-
C 2 pl£-



ïö disputat'iö.
pliciter praecipiantur, quae ad certa tempora, loca, per± fonas pertinent, id quod tum apparere poteft , cum in totius orationis confilium ihtuemur. Neque hic fitentiopraetermittam Ernesti Viri Cl. admonitionem Inftit. In* terpr. Nov. Teft. c. IV. §. 18. m primis videndum effe, ne omnes partes parabolicae narrationis nimis urgeamus' & ad confilium^ univerfum referamus, easque argutius ex-' plicemus: nam eae, inquit Ernestus , adfumtae funt in univerfum quidem neceffario , * fmgulae libere , ut narratio quaedam integra ejfet, & ad confuetudinem vitae humanac aptior.
^ Sed haec pauca fufficiant, quae exempli caufa modo dïcuntur , & ad illud evincendum ,. omnem facrae fcriptu, rae veram intelligentiam ex una reéla interpretatione pendere , ex qua nos adeo eas regulas ad partes vocabimus , quae perfpicune funt, & certae & ab omnibus pro* batae , quarumque negligentia in primis nobis factura effe Videtur, ut fomniorum vanitas pro doftrinae veritate , opinionum ineptiae pro praeceptis euangelii , humanique ingenii commenta pro decretis Chrifti haberentur. Itaque earum interpretandi regularum adjurnento vindicata Chi> fti doctrina & a cilumniis liberata, fummi Viri Grotii fententiae vis apparebit ac veritas : JSibii inquit eft in difciplina Qhriftiana , Qipfam Mc per fe confidero , non quatenus.ei in fine er um aliquid admifcetur') quod huma. nae focietati noceat, imo nihil quod non profit. Res ipfa loquitur, & extranet coguntur agnofcere. lib. IJ. de Jur M. # P. e. 20. % 4p.
Ex



© I. S P U T A T I O. zt
Ex regulisinterpretandi , qtias non tam a dialectica fübtihtate , quam potius a populari quadam ratione at* que ufu , ducemus, haec princeps ponatur :
I. MULTA IN Dl VINIS fclBRIS NOYI TESTAMENTT PRAE CIPI, QUAE NEQUE PROPRIE, SED TROPICE, NEQUE AD LIT TE RA M , SED' ALLEGORICE SINT ACCIPIENDA.
Cujus quidem regulae verkas , non eft, quod multo argumentorum apparatu confirmetur. Nam quis adeo ignarus eft literarum divinarum, ut, quemadmodum ceteris auctoribus , ita quoque facris fcriptoribus, figuras orationi3 frequentatas effe nefciat ? In primis vero Chriftus ipfe troporum quafi involucris obtegere multa folebat, quae deinceps fuis difeipulis apertius declararet. Ita Matth. XVI* 6- ia. monuit difcipulos , a Pharifaeorum ferment* ut fibi caverent, quod paulo poft de doctrina eorum explicavit. Alibi Lazarum-dormire dicebat, qui revera mor* tuus erat , id quod apertius deinde fignificavit Joh. XI. ii - 13. Atque, ut hoe addam, allegoricam prorfus ra* tionem efle in verbis Chrifti : Deftruite hoe templum, & intra triduüm illud reftituam , nemo fane ignorat. Tandem vero, cum Servatop nonnullos eunucbos dicic efle , qui ft ipft caftraverint regni coelorum eau fa, Matth, XIX. 12. quis haec proprie putet accipienda efle? quamquam prae fuperftitionis ftultitia fic verba Chrifti intek lexifle fertur Origenes. V. Barbeir. la Mar. des Pér. Vil. 20. 4. ut jam de prorerbialibus dicendi- formis , manuntahfeindere , oculum eruere & abjicere ac fimiiibus nihil tiezmus, Mattb. V. 29. 30. XVlli. 8. 9. Mare. IX. 42-44.
C 3 Per-



?a D I S P U T A T ï O.
Permagna igitur iniquitas exiftimanda eft eorum 9 qui in divinis libris proprio. fenfui & litterali adhaerefcunt, quem in aiiis auctoribus nullis fequar.tur, & quem fi fequi fenv -pervelint, nullus fcriptor fit,5 qui noninaudita quae vis ..&abfurda dicere videatur. ■Atque haec in primis pertinent ad Voltarii aliorumque. criminationesrepeUendas, qui diffenfiones, odia, diffidia ac difcordias dicant in euangelio probari. non modo, fed etiam commendari: in quam fententiam quibusdam facrae fcripturae locis abutuntur, urgentque primum U. Job. 10. n. Si quis venit ad vos] inquit Apoftolus.j neque banc do&rinam affert , ne recipite eum , neque eum falutate ; nam , qui eum faïutet, is in focietatem venit ejus pravitatis morum. Cui locoduo alia adjungunt, fcilicet Mattb. XXII. & Luc. XIV. quorum in altero , qui nuptiali veftimento non eft ornatus, conviva in vincula conjicitur ; in altero minifter Dei jubetur cogere bomims ut intrent. Haec vero ac fimilia praecepta eo valere dicunt , ut valde laudandi fint , qui vi atque armis alios cogant de rebus facris ita fentire, quemadmodum ipfi fentiant , quique eos, qui pertinaciter negent., quamvis innocentes homines, ferro & igne perfequantur: Qua quidem doótrina, inquiunt., quid aut fingulorum civium commodis magis noxiura , aut univerfae. civitatis faluti , reique publicae reéte ad. miniftrandae muneri perniciofius afrerri poteft ?
Equidem non ignoro , quanta fit nonnullorum hominum aut calliditas , aut fuperftitionis ftultitia ac dementia , qui ab optimis faluberrimae doécrinae praeceptis aucT;oritatem quaeraht pecca di. At idem ego fcio, nihil magis



D I S PU T A T 10. 23
gis,-quam-quod ffli volant, praeceptis Chrifti repugnare, neque video , qiiid caufae fit , cur' illa loca facrae fcriptürae proprie in'telligantur , imo quomodo non inepte fic accipiantur. Etenim nihil aliud "Johannes voluhTe videtur , quam ne confuetudinem cum ethnicis nimiamque familiaritatem haberent Chriftiani : quod item prae« cepit Paulus ad Rom. XVI. 17. Caverent Chriftiani difftdiorum .& offenfionum au&ores contra doStrinam , quam didicijfent, cosque decliiiarent.
Ac fimiliter allegoricae locütiones Pauli II. Cor. VI. 14- 18. Ne impari jugo Chriftiani conjungerentur cum ethnicis &c. nihil illae quidem aliud fignificabant, fi recte velimus interpretari, quam ne Chriftiani in idolis convivarentur ; quia fic aut cómmitterent idololatriam ipfi: aut faltem committere viderentur : id quod apparet ex • verbis Apoftoli, quae confenfto templo cum fimuïacris. Vid. Grot. de Jure B. & P. Lib. II. c. 15. §. 10. n. 3. Sx quibus intelligitur, admonitionem Pauli eo pertinuifïe, ut" Chriftiani fe puros & incorruptos & fanctos, & animo & corpore, praeftarent 3 neque ipfam modo idololatriam , fed ejus vel leviffimam fpeciem fugerent. Atque ita fi« mul cognofcitur, quanta fit judicandi levitas eorum, qui' ex hujusmodi locis facrae fcripturae quoque etfici putênt, ut Chriftiano populo, vel populi rectori, nefhs fit cum ea gente, quae non fit Chriftianae religionis , ulla foedera inire.
Neque contrariae fententiae quidquam adjumenti poteft peti, aut a Matth. XXII. aut a Luc. XIV. quae duo lcca quoque objici fupra diximus; nam alter Jocus mani-
fefto



DI5PUTATÏ0.
fefto ad punitionein divitiam pertinet; altero autem quoc! dicitur cogite eos intrare, id non aliam vim habere poteft , quam rogandi , precandi , .ardenter ab iis coatendendi, ut aeternae falutis viam ingrediantur. Atque hoe loco .mirati fubit eorum tarditatem., qui .huc-quoque trahere verba Chrifti apud Mattb. X. 34 - '35. conantur: Ne exïftimate me venijje,-ut pacem in ter ram adferam: non veni pacem aüaturus , fed gladium : quippe quibus verbis non modo nullum praeceptum, fed ne fimilkudo quidem praecepti continetur.; verum praedixit Chriftus.tanquam vates, quae mala homincs propter doótrinam Chriftianam, non ex ipüus illius dcctrinae vi ac poteftate,, fed ex .hominum vitiis atque improbitate, manerent.
Haec vero iftorum locorum interpretatie nemini potefl; dubia videri, qui cogitet eximia praecepta, quae de caritate Chriftianorura, & amore tenerrimo erga omnes alios, ipfosque etiam inimicos, ■divinis libris tradi fupra vidimus. De iis vero aequo animo tolerandis , qui five religione., five alia quacunque re, a nobis diffentiant, divinitus fic praecipitur a Ser.vatore Mattb. V. 44. Diligite inimicos veftres , bene dkite iis , qui vos oderint, & precamini pro iis, qui vobis infefti fint, & vos perfequantur: ut fit is filii ejus pat ris, qui in, coelis eft. F a c i t e ni m , u t
sol ejus exoriatur super malos et bonos, et pluat s.u.per justo.s et inj.ustos. Con%
Mattb. VII. 1 — 3.
II. Altera non minoris momenti formula haec conftituatur: Multa praecepta in euangelio, qui-i
bus universe ac simpliciter r-es quae dam 1 're*



DISPUTATIO. 25
REPRKHENDANTUR, EJUSMODI ESSE, UT NON IP-; SAE ILLAE RES , SED ABUSUS E AR UM AC. VITIA, QUAE IIS REBUS UT PLURIMUM ADJUNCTA ESSE SOLENT, EXAGITENTUR; VEL UT ALIIS REBUS MAJORIS MOMENTI RES EAE POSTPONANTUR.
Cujus quidem regulae ufus latiffime patet neque enim ad unius euangelii doclrinam interpretandam valet, fed ad quoslibet auétores, qui quidem de moribus praecipiunc, inteiligendos , perinde neceffaria eft. Contra ëam vero incredibile dictu eft , quam turpiter fit peccatura , ab iis praefertim, qui doftrinam morum Chriflianam ad nimiam feveritatem explicarent, vitae feceffum , mentemque , una rerum divinarum contemplatione occupatam , Deo gratiffimam effe & reliquas res omnes pro nihilo ducendas opinarentur. Sed hujus erroris tota ratio paulo uberius
explicanda eft.
Nimirum antiquitus jam a Philofopbis magnopere difputatum eft de animi commotionibus, quas alii, Peripatetici praefertim , fecundum naturam omnes effe , atque utiliter bomini datas exiftimabant, raodo regerentur ratione; alii vero , in primis Stoici , noxias , rationi plane contrarias ac turpes, ideoque a fapiente funditus ex animo effe evellendas arbitrabantur. ütriusque difciplinae rationem expofuit Cicero in libris , quos de variis Philofophiae locis confcriptos nobis reliquit ; atque ita expofuit , ut more Academicorum explicaret quidem doótorum virorum fententias , ipfe vero nihil magnopere decerneret. Verum fi fatendum , quod res eft , haud raro de verbis magis, quam de rebus difpuiaffe Veteres
D Vi-



16- DlSpÜTATï O.
videntur : & cum unaquaeque philofophorum £&k$fc pro fuo arbirratu res, de quibus diffenfio eiTet , defini-' ret , profeéto aüter fieri non poterat, quin ampfiilima disputandi materia nafceretnr. Nam, ut hoe utar < Stoici nor» modo perturbationes animi quam commotiones am pe are malebant, ut ja,n ftatim odiofo nomine rem, cui bellum mdixiffent, in Mam voenrent ; fed etiam cum ferturbmonem definirent averfam a ratione contra naturam ammi commothnem, vt\ appetitum vehementiorem (Cicer.IV. Tufc. ai.); fic denniebant3utconceflaea' defimtione nuila amplius dubitandi vel diflentiendi caufa magnopere relinqueretur.
Sed quidquid fit de veterum philofophorum dilTenfiombus, Stoicorum conftat afperiorem fuiffe ac duriorem rationem m omittendis animi oblecWntis, vitaeque iuavitatibus omnibus fugiendis. Cicer. lY.de Fin iö & feqq. Nam, cum in una honefhte beatam vitam po-' Herent, non potuit aliter accidere , quin reliquas res omnes, quae vel honeflati non adeo conjuncte elTent vel ex abufu & vitiis hominum in invidiam veniflent" contemnendas effe docerent. Itaque divfnas , vitaeque commodnates ac jucunditates omnes non modo repudia runt, fed m earum rerum contemtu excelfi animi vim ac magnitudinem collocarunt.
Habent vero admirationem quamdam ac venerationem quaecumque difficilia facTru videntur. Quam ob rem Pa' tres quidam ecclefiae,ut diximus, Stoicae do&rinae fpiendore capti id totis viribus contenderunt, ut Stoicorum Jigor fuperari etiam a Chriftianae difciplinae feveritate vi-



D I S P U T A T I Cv a>
Quommus vero temere-sd caufam ficla , non a veiïtate ducta, haec interpretatio. poflit exiftimari-, ipfe facit" Paulus I. ad Tim. IV. 8. fcribens corporalera quüe.n excrcitationem ad pauca utilem , pietatem vero animi ad omnia effe fruetuofam.-
At vero, inqüiimt, toties in divinis libris praecipitur ut Chriflnm, omnis virtutis fiimïnaegué perfeéiohis omnis optimum exemplum, ïmitemur,atque ejus vitae aclionumque pulcritudiüem vita noftra factisque exprimamus : cüjus quidem mens nullis unquam rerum cupiditatibus commota fuit aut perturbata. Sed vero ïh-promptu efl:, quod' iis refpondeamus. Nam primum late patet abufio praecepti de Chrifto imitando : in quo graviter lapfi Ambrofius, Auguflinus & alii Patres , omnia munera civilia m'ilitiam, honores,, judicia, bella, Chriftianis omnino ve^ tita effe exiftimarunt , quod nullis ejusmodi muneribus fun&us eiTet Servator, atque adeo vi nulla ufus effet, ut potius aequo animo mortem pro ipfis inimicis fuis fubiretEnimvero magna fallacia in eo eft, ut, quidquid aut fecerit Chriftus aut non fecerit, idem nos aut facere oportere, aut non facere, fibi perfuadeant ; cujusmodi confecutionem omnino temporum, locorum, perfonarum , immerum aliarumque rerum diverfa ratio afpernatur. Deinde haec fententia eft ac vis praecepti de Chrifti excellentia imitanda, ut quoad poffimus eximias Chrifti virtutes, quae quidem in naturae humanae imbecillitatem cadant , qüaeque in univerfum tam faluti focietatis humanae, quam fingulorum hominum felicitati conveniant , ftudiofë fequa-
D 3 mus»



jo DISPUTATI O.
mur. Conf. Grot. de Jur. B. & P. L. I. c. 3. §. *„ « £ 2. 3. -—,8.
'Sed permagna vis eft formulae, quam conftituimus, ad alium quoque errorem diffolvendum , de vita folitaria, ab hominum convictu& confortio disjunfta , & quae re' licTas ceteris rebus omnibus ac contemtis, in una rerum dïvinarum cogitatione verfetur: quam rationem magna praedicatione efferunt Fanatici; vituperatores vero rei Chriftianae, & afingulorum civium commodis, & ab univerfi generis humani conjunftione civitatumque natura, magnopere abhorrere accufant.
Atque illud ultra fateor , Chriftum fere ubique id'agere, ut a rerum inanium levitate homines ad coeleftium rerum cogitationem traducat. Quod tarnen non eo valet, utnulla hujus vitae rerumque ad vitam commode jucundeque tranfigendam cura habeatur; fedpotius, uc ne , obje&a animo falfa rerum fpecie , decepti homines bona opinata appetant, mala opinata declinent. Sed age quae loca in contrariam fententiara adducuntur, ea brevi' ter examinemus.
_ Itaque primum ad au&oritatem provocant Jacobi qui IV. 5. fcribit amicitiam mundi effe inimicitiam Dei; quu cunque ergo valuerit amicus mundi effe , inimicum Dei confiitui, quae prope eadem a Johanne L Ep. H. 15. praecepta legimus. Ne diligite mundum, neque ea\ auae in mundofunt: ft quis diligit mundum , non eft caritas patris in eo. Verum illud obfcurum efle non poteft de vitiis mundi, de.fuperftitione, de idololatria , de cupidita<tum pravitate fcaec ita moneri-: id quod cum ex totis illis
lo-



X) I S- P U T A T I O. 3r
lècis?.tum ex eo maxime appnret,quod adukeros & adulteras fic exhortatur jacobus. Johannes vero , de quo mundo loquatur, quidque eo nomine intelligat, id porro ipfe fic exponic.' vs. 16. Quoniam quidquid efl in mundo, cupiditas carnis eft ,. libido oculorwn, fallus vitae. Quare' Apoftoii admonkio ■ id modo fpecbt,. ut Chiftiani fe ■ puros a mundi vkiis ab omnique peccatorum foedkate in- noxios confervent. Visne autem hujus interpretationis'• idoneum auaorem^ quem potius adducam , .quam ipfum Paulum ? Qui 1. ad Cêr. V. 10. quae modo praeceperat,. ut Chriftianis nulla confuetudo eflet cum fcortatoribus, ea: fic emendavit, ne quisquam putaret, omne omnino confortium cum fcortatoribus effe fugiendum; ,nam ka fore, ut e mundo exire cogeretur: fed eam vim efle docuit fuae admonkionis, ne nimiam familiaritatem Chriftiani ac quotidianum vitae ufum cum fhgitiofis hominibus haberent 1 & alibi quoque, c. Vil. 31. haec omnia ad abufum his verbis refert: :& qui utuntur hoe modo, ut non abutentes, Atque hanc explicationem ad ea, quae de triftitia & gaudio laetitiaque ibidem praecipiuntur, unusquisque facile transferat, quod quamvis ukro perfpicum- fit , non poflumus tarnen, quin Chrifti egregia ad hanc rem verba adducamu». Nam Servator primum Chriftianos docet lucem mundi esfe Mattb. V. 14. 16*. eosque poftea fic exhorcatur: ha fplendeat Lux veftra & appareat omnibus hominibus, ut" videant veftra bona opera, & laudibus extollant patrem ilhdtn veftrum, qui in coelo eft. Quae quidem verba videant ifti , qui hie a nobis diflentiant, ne temerariae illi opintoni i de fugiendo hominum congteflu ac focietate parum convenian^ Se^



32 DISPUTATIÖ.
Sed veniamus ad divicias, de quibus quae in facris Ii« bris praecepta dantur, eorum partim male intellecta funt, partirn inique reprehenfa , omnisque error ex regulae , quam fupra pofuimus, incuria fluxiffe videtur. Ac primum quidem id certum effe debet, divitias & ad fingulorum civium commoda, & ad communem cujusque civitatis profperitatem ac florem adeo nsceffarias effe, ut, qua, difciplina comparatio earum & ufus prohibeatur, ea omnino cum civium faluti repugnare videatur, tum boni principis muneri & officio adverfari, quippe quod maxime cernitur in abundanti rerum quarumvis copia procuranda, qua decus, gloria & potentia civitatis fuftineatur. At non minus & per fe verum eft, & ab omnibus qui quidem. fapientiae quadam laude floruerunt, Philofophis traditum , incerta, fluxa, inconftantia effe hujus vitae bona, quorum comparatio plerumque difficillima eft, fruétus autem & fuavitas haud raro plena moleftiarum, fiquidem qui habent, non ea folüm augendi faepe libidine cruciantur , fed etiam amittendi metu. Quam ob rem ftultus fit, neceffe eft, qui ex rerum fuarum copia, vitae cultu, ac magnificentia gloriam aucupetur, aut faftu extumefcat & arrogantia adverfus alios,- aut divitiarum inanitatem veris ' bonis, quae in doétrinae & ingenii laude, & in vitae honeftate infunt, aut plane rebus facris., quaeque aeternarn falutem attingunt, anteponat. Atque haec funt illa vttla, quae cum a veteribus fapientibus, tum praeclarius multo a facris fcriptoribus palfim reprehenduntur atque exagitantur. Hujus vero rationis noftrae atque interpreiationis confirmatio ab ipfius Servatoris auctoritate duca-



42 D IS.PU TA TI O.
III. Tertia haec regula interpretandi fervetur: Multa,
IN SACRIS LITTERIS SIMPLICITER QUIDEM ET UNIVERSE DIGI, QUAE TAMEN VARIIS EX CAUSIS PARTICULARITER ET CUM CERTA DEFINITIO* NE INTELLIGI DEBEANT. Atque hlljUS formil-
lae vim & veritatem breviter ipfius facrae fcripturae inviéta au&oritate confirmemus. Nam quod Mattb. V. 48. praecipit Servator: Eftote perfecli, ut Deus , qui in coelis eft', perfeclus eft, quis adeo tardus ingenio eft, ut de infinita perfeótione hoe accipiat, quam uni Deo reete tribui, docemur Mare. X:28? Aut quod Chriftus Johannem Baptiftam neque edere neque bibere dicit Mattb. XL 18. quis id fimpliciter intelligat , rejiciatque ipfius Chrifti
• definitionem , dicentis Luc. VII : 33. Johannem neque panemvefci , neque vinum bibere? Conf. Mare. 1: 6". Sed naec obfèrvatn in primis in praeceptis valet , ad quorum rationem omnis noftra pertinet difputatio. Itaque,. quod: alibi fimpliciter praeceptum legimus , petenti da , ne hoe; fimpliciter accipiatur , fic Luc. IH:ii. docetur : Qjü habet du as tunicas, impertiat non babenti. Sed operae
* pretium efl videre, quomodo ipfe Paulusne in fraudem incurrerent Corinthii, hanc interpretationis rationem fécutus fit 1. ad Corinth. V: 10. qui locus' cum per fe praeclarus eft, tum ad praefentem difputationem aptifïimus: Scripftvo* £/jyinquit in epiftola, ne commifceremini cum fcortatoribus;: At non: omnino cum fcortatoribus hujus mundi,. aut avaris „ aut rapacibus,, aut idolol'atris; alioquin debet is fcilicet e' mundo exlrer Nunc auPem fcripft vobis, ne commifcere. mini : id efl , ft quis, cum. frater nominetur , fit fcortatoVy aut alkn't. avidus., aut idololatra , aut conviciator ,.
aut:



DISPUTATIO. 4-3
-aut ebriofus, aut rapax, cum ejusmodi ne edaiis quidem.
Atque hic ego propemodum fubvereor, ne leve nonnullis aut plane ineptum videatur, me rem tam perfpicuam exemplis confirmaffe, & de regula interpretandi monuiffe tam plana, tam aperta, utnullius magnopere intelligentiam fugere, neque fere digna efle videatur, quae hic adeo ad partes vocetur. Atque hi quidem bene, fi, quae perfpicuae effent, ac faciles regulae, eae conftanter in ufum adhiberentur: nunc vero, cum fecus acciderit & contraillas ipias regulas peccatum fit; aut imperitorum doótrinae Chriftianae interpretum tarditatem accufent, aut internperantium calumniatorum irafcantur audaciae , a quibus optima praeclarae difciplinae praecepta , de jurejurando , de vi non repellenda , de non capiendis armis, atque alia bene multa aut depravata funt, aut perperam reprehenfa.
Itaque utamur nos quidem facili illa ac populari regula, neque ex abfcondita doélrina petita , fed utiliflima tarnen^ & quae in primis magnam vim habet ad leves multorum opiniones de divortiis refutandas, Namfuerunt,qui ob nullas plane, alii vero,qui ob duas modo cauffas, nuptiarum diffolvendarum poteftatera a Chrifto faétam effe exiftimarent. A quo errore, uti fieri folet, reprehendendi caufam alii fumferunt, qui facilem divortiorum rationem dicerent, cum ad fingulorum civium commoda , tum ad civitatis univerfae felicitatem magis accommodatam effe nam primum id ex ipfo ufu liquere & experientia, quoniam femper olim a fapientibus conceffa effet divortiorum libertas, & nunc etiam integra fupereflèt apud
F 2 eos



DISPUTATI0. 45>
meidere poffe , quae ipfam matrimönii naturam pervertant, quaeque adeo neceffario nuptias diffolvant? Neque enim, ut hoe utar, probabilis ulla ratio excogitari po* teft, cur quis mariti vel uxoris morte conjugiunvfiniri dicat, perpetua vero cuftodia, aut ejusmodi exilio , quo a fe invicem omnino diveliantur conjuges, non finiri dicat: neque intelligi poteft, fi nuptiae propter adulterii crimen diffolvendae lint, quare, li alter alterius vitae, aut veneno* aut alio quovis gravi fcelere, infidias ftruxerit, non perinde eas rumpendas effe judicemus. Lib. V. Cod. Tit. 17. £. 8. §. 2. de Rcpud. Ex quibus quidem, non copiofe difputatis, quod hujus loei non eft:, fed levite.r modo commemoratis, omnino conftare arbitramur, rationi id conféntaneum effe , ut propter eas eauffas omnes fieri divortia poffe dicamus;, quae ipfam vim ac naturam matrimönii tollant. In tota vero doctrina Ghrifti nihil reperiri, quod huic rationi repugnet, id, age , jam oftendamus.
Ac primum quidem de iis videamus, qui ob nullam omnino cauffam ex Chrifti doctrina nuptias unquam jure diffolvi poffe deféndunt. Fateor, fi verbis magis quam menti ac fententiae Chrifti adhaeremus, eorum , qui fic ftatuunt vera poffit ratio videri. Nam uniyerfe Chriftus, nullius exceptfonis vel cauffae mentione fatta,fie praccipit Euc.XVl: 18. Qjjisquis dïmit'tit uxorem fuam, ét attam ducit, moechatur, ei'quisquis a viro dimijjam ducit, mos* 'chatur. Sed qui contra regulam', quam nos pofuimus, quod univerfe ac fimpliciter praecipitur , id univerfe acciperefemper velint, videant ifti5ne contra ipfius Servatoris auétöritatem difputent. Chriftus enim, poftquam de
F 3 ar-



54- DISPUTATIO.
alicui jangat. Alibi quoque bonejium vocat inter quosvk conjugium, & cubile impollutum Hehr. XIII. 4. Deinde ad Tim. 1 Ep. III. .2. inter ceteras epifcopi virtutes numerat, ut uniusuxoris markus fit. Conf. Tit. I. 6. Tandem inviclum interpretationis nollrae argumentum efl in praecepto Pauli 1 Tim. IV. .14. Velim igitur juniores feminas 7iuberc, liberos gignere, domum adminiftrare.
Atque hujus doctrinae Paulianae veram rationem fi intueamur, mirari fubits quo modo fa&um fit, ut, qui non inutilis modo , fed noxius , fed damnofus, fed exkialis effet coelibatus, pro vero,julto, fan&o., divino hiberetur; eoque fuperftitionis ac dementiae procederent inepti homines, ut Nicetae Pe&orati l'ibrum,quo hic monachus hujus erroris vanitatem ac perniciem perftrinxerat, ad flammas damnarent. Sed nimirum , quae difficilia funt, & fere humanis viribus majora., ea pulcra, ea eximia , ea prope divina folent exiftimari.
Verum, quam parum praefidii ex divinis libris ad coelibatum extollendum quaeratur, id ex modo diftis apparet: quaecumque igitur de coelibatus iniqukate & penurie difputant rei Chriftianae hoftes, ea fane doclrinam Chrifti, illam quidem veram, certam, & incorruptam non attingunt, fed ad ineptorum hominum perverfas praeftantis doftrinae explicationes debent referri 3 quorum terneritatem ac falfam virtutis fimulationem jam acriter perftrinxit Paulus 1 ad Tim. IV. 3. probibentium contrahsre matrimonium, jubentium abflinere a cibis, quos Deus creavit ad parlicipandum cum grMiarum a&io& Atque hujus erroris de coelibatu hiftoriam Bar-
BEI-



DISPUTATIO, 55
beiiucius/* Mor. des Per. XV. 18. 3. accurata diligentiaenarrat; damna vero, quae ab eo in focietatem hu> manam proficifcantur, diferte perfequitur efl Montesquivju5 l'Efpr. des Loix XXIII. 21. & Lettr. Per/. 117.
Sed ufus regulae ,. quam pofuimus, latius patet, magnamque vim habet ad alias quoque aut perverfas interpretationes reprehendendas, aut iniquas calumnias repellendas. Nam quae de bonorum communi ufu legimus, ea perfpicua etiam ad prima illa fundandae religionis Chriftianae tempora pertinent Aft. ft vf. 45- neclae ver0 » quae iftis temporibus fada legimus, continuo ea nunc quoque officii habent neceffitatem: quamquam id fere voluerunt Ambrofius, Auguftinus, aliique Pat-es, quorum loca ne afFeram , facit praeclara induftria Barbeiracii, quemfaepius jam laudavimus, & a quo omnis patrum ecciefiafticorum ratio quam aceuratiflime perveftigata eft & explicita. Hic fatis eft notaffe, multa praecepta paffira in divinis libris novi Teftamenti reperiri 3 quae cum iilo bonorum communi ufu parum confentiant.
Ac ümiliter in magno errore verfaretur, qui judicia ac forenfes difceptationes omnes in univerfum ab apoftolo vetarj exiftimaret 1 Cor. VI. Etenim Corinthiis id vitia dedit Paulus, quod delevibus quibuslibet eau Gis ftatim ad judices, & ülos quidem infideles, prorumperent; quo fieret, ut male audirent Chriftiani, & praeclara religio haud parum dedecoris & infamiae fufciperet : itaque fliafit potius , ut deteclis arbitris ipfi privatim fuas lites finirent. Conf. Budo, Ifag. ad Tb col. c. FI. 630. Sed haec quoque breviter de judiciis monuiffe fatis eft , de quibus poftea major difputandi' erit oppoitunitas,
Tan*



DISPUTATIO. 57
praedicare non debet-, nee jaclare, nee gram efle. Quidam enim beneficium , quod dederunt., omnibus circulis narrant : boe fobrii loquuntur, hoe ebrii non continent : boe igmtis ingertmt; hoe amicis committunt. XJt haec nimia <£? exprobratrix memoria fubfideret, oblivifci eum, qui dedit, juflimus; & p lu s imperando quam prae. s t a r i p o t e rat, filentium fuafimus. Quoties parum fiduciae efl in bis-, quibus imperas, amplius efl exigendum, quam fatis efl, ut praefletur , quant urn fatis efl. in boe omnis byperbole extenditur, ut ad verum mendacio veniat. Itaque qui dixit:
Qui candore niveis anteiret, curfibus auras.
Quod non pot er at fieri^ dixit, ut crederetur , quanï tum plurimum poflit: & qui dixit:
His immobilior fcopulis, violentior arnne. 'Ne boe quidem fe per fuafurumputavit, aliquemtam immfi ■bilem esfe,quam fcopulum. Nunquam tantum fperat Hyperbole , quantum audet, fed incredibilia affirmat, ut ad credibilia perveniat. Cum dicimus, qui beneficium acceprt, oblivifcatur; hoe dicimus ,fimilis fit oblito ; memoria ejus non appareat, non incurrat. Cum dicimus, beneficium repeti non oportere, non ex toto repetitionem tollimvs :faepe enim opus efl malis exaclore, bonis admonitore.'- Quid ergo ? occafionèm ignoranti non oflendam, neceflitates iüi meas non deteganh Quare nefcisfe fe aut mentiatur, aut doleat. Interveniat aliquando admonitio, fed -verecunda-, quae non pofcat, nee in jus vocet.
En Senecae de ufu hyperboles in doétrina morum fententiam , quae tam vera eft, tam utilis, tam egregie a philofopho probata, ut haud mirum fit, eam cum a Gro> tio, tum ab aliis jam ad partes vocatam efle.
H Sed



53 D I S' P U T A T I O.
Sed exempla quaedam afFeramus , ex quibus de ufu hy-perboles in divinis litteris manifefto appareat. Atque huc non dubitamus , quin pertineant loca Mattb. XIX. 23— a.6. Mare. X. 124—17. quibus docet Servator, difFicilli* mum efle, ut divites aeternam felicitatem confequantur.. Ac fimiliterr cum pauperum laudes celebrat ac beatam- vitam praedicat Chriftus, divitumque contra miferiam commemorat Luc. VI. 20 — 24; quid aliud vult docere3. quam difficile efle,, ut, qui hujus vitae commoditatibus: ac fuavitatibus fruancur, ii acerrimo alterius vitae, quamvis longe felicilFimae, ftudio ducantur,- eamque praefentium voluptatum dulcedini ac blanditiis anteponant. Conf.. Mattb. V. 19. Sed cum haec de hyperbolis ratio in primis neglecTra fit ab iis, qui de jurejurando, de ufuris, de judiciiSjde militia, de bellis multa perperam aut tradunt,aut reprehendunt, de iis rebus operae pretium eft , fingulatim jam difpicere...
Ac jusjurandum quidem y prout hominum conditio eft,. in omni civitate necefiarium efle, confentiens intelligentium opinio eft. Nam paucLad eam virtutem enituntur, aut virtutis fibi tantam famam comparant, ad quam Xenocrates pervenerat, qui unus ex Athenienfibus fine jurejurando teftimonium dicereto. Sed jurisjurandi in rebus vitae civilis neceffitatem quoniampraeclare vindicavit Grot. de Jur. B & P. L. 11. c. 13. §, i. & 13. non attinet de ea hic pluribus diflerere.
Illud jam nobis videndum eft magis, quid fentire oporteat de iis divinae fcripturae locis, quibus Chriftiani quidam , omne jusjurandum vetari , bona fide fibi periua-
dent;



DISPUTATIO. 59
dent; hoftes vero rei Chriftianae, id imperite magnumque ad damnum tam fingulorum civium, quam civitatum & Gentium, ita prohibitum efle, criminantur.
Ac primum hic occurrunt Chrifti verba Mattb. V. 33.37quae ingenuo fateamur,non fine veri quadam fimilitudiné excitantur. Ne jurate omnino, inquit Chriftus: ac deinceps- Efto autem fermo vefter etiam, etiam; non, non9 quodautem pratter ea redundat, a malo efl. Verum & haec verba & reliqua praecepta, quae d. 1. leguntur, ex ea artis oratoriae parte, eaque figura funt, qua res augeri & ampHficari vidimus. ltaque Servator non ipfum jusjurandum, fed ejus abufum ac temeritatem, atque in primis Ievitatem reprehendit eorum, qui in rebus quotidianae vttae ac minoris momenti, fine neceffitatis ratione frequenter jurarent: neque vero ea verba, efto autem fermo ve* $er,aut ad graviora, negotia aut ad judicia, quibus publica auftoritate juretur , facile poffint accommodari. Quod autem Mattb. XXIII. i<5-ai. attinet, ecquis tam coecüs eft, qui non videat, ineptas de vi ac poteftate junsjurandi opiniones reprehendi Pharifaeoruin, qui neminem docerent obftringi, qui per rem creatam juraret, nifi hanc poenam adjiceret , ut ea res confecraretur, Gkot. de Jure B. & P. d. I. §. 11. Neque vero plus praefidn ei opinioni affert Jac. V. ia. nam hic etiam quotidiani fermonis carpit Ievitatem promittentiumque temeritatem jurandi ., quam monet Chriftianis cavendam efle., ne quandoque fallaces inveniantur. Quapropter aut jam definant criminari, qui diffentiant, aut nos doceant, quid cauffae fit, quare, cum illicitum habeant omne jusjurandum., toties juraffe ipfum Paulum legamus. Rom.
Ha h ^



DIS? U' T A' T t Ol 6r
rifs phüofophis-j nb Ariftotele, a M. Catone, a Seneca»-, ab aliis, giavibus Viris praefertim, reprehenderentur, qut« tarnen modi vitium magis,. quam ipfius. fenoris accufaffevidentur. Patres vero ecclefiafticv Laétantius, Ambrofius Auguftinus acerbius in- ufuras invefti funt : quod' minus nos miramur, quam eximios etiam Jurifconfultos-, Andraeam- Akiatum,. D.Covarruviam, Franciscum Hotomannum in ea opinione fuiffe, ut omnes ufuras, tarnnaturalibus, quam divinis arbitrariis legibus vetitas'effe exiftimarent. Fateor, Grotius etiam Lik IL da'Jur. B. & P. Ci?m §• 20. ufuras praeceptis euangelii minus confentaneas judicaife videtur; fed eum Virum poftea; melius de ufuris fenfiffe , cum ex ejus litteris apparet ad.Salmafium 953-r tum ex not. ad Luc. VL 34. 35.
Quod ad rem ipfam attinet, de ufuris fic teneamus, mi*. verfam earum prohibitionem, primum fingulorum civium> commodis inimicam effedeinde civitatis rationibus boni* que principis. officiis vehementer repugnare. • Huic vero; fcntentiae , quam & recla ratio docet , &u'ntelligentiurn« omnium tam Jurifconfultorum, quam Theologorum (Bud* deu sJfagog. Bijl. Theolog. L. IL c. 5. §. 5. p. 627.) jam confirmat confenfio & au&oritas, ne ullam Chrifti praeceptionem adverfari putemus. Contra Servator ipfe in parabole, qua Mattb. XXV..27. & Luc. XiX. i3..ufuseft, fervum docuit punie-ndum effe, qui pecuniam domini haud fenore collocaviffet. Neque vero; Servator a - turpibua rebus ducere fimilitudineS' folet ad res honeftas docendas , aut ad animos audientium ad virtutem excitandosD Confugiunt tarnen adverfarii ad verba Chrifti Luc. VI. 34.
H 3 S$;-



t> I S P U T A T I O. 55
©pinantur in verbis Paul» Rom. 11. 1. & feqq. & vf. 22.
Qjjapropter inexcufalibis es 0 homo, quisquis alium dam* nas: nam eo ipfo quod damnas alium', te ipfe condemnas: eadem enim facis tu, qui aliüm damnas, &c.
Verum verba Chrifti modo allata non hanc vim habenr, ut, nifi qui ipfe nullius culpae vel peceati reus fit, nemo alias judidare poffit , fed ut qui fe graviter contra leges divinas aur>humanas peccaffe, ipfi fibi confcii fint, ne illi propenfi fine ac prorepti ad alios accufandos, damnandos, puniendos, Kt vero Chriftus confundere pudore voluit Pharifaeos, qui , cum virrutis fimulatione magis & veluti umbra, quam vera virtute, fanéfcitatis famarn eaptarent, temere alios reprchendebant & damnabant: icaque ad eorum ipforum confeientias provocavit. Paulus autem d. 1. eorum carpfit Ievitatem, qui alios facile ad fempiternas poenas damnatos effe ftatuerent, idque propter vitia, quae vel falfa effent, vel ad eos non pertinerenti fed non de judice locutus eft, neque eum docuit ab omni culpa & vitio debere vacuüm effe, & confummatae virtutis hominem : nam ut reliquae res humanae ex majore parte aeftimari folent, ita hic fufficit caveri, ne turpiffimus quisque aut flagitiofiffimus homo, fed is, qui probatae vitae fit, ad judicandi munus admoveatur. Vid. Grot. de Jur. B. & F. L. I c. 2. §. 6. n. 9. & §. 7. 8. & Lib. II c. zo. §. 3, n. 2. & Epift. 1057. qui & multa alia loca, & verba Chrifti qui gladium fu-. met, gladio peribit Mattb. XXFI. 52. praeclare.expofuit. Conf. Barbeir. Traite du Jeu L. I c. 3. §. io. Profeéto non univerfe omnia judicia ac forenfes difce-
I pta:



66 DISPUTATIO.
ptationes aut Chriflum aut Apoflolos improbafte , id cum ex Paulo i Cor. VI. 4. 5. inteiligitur , ubi praecipit , quo* modo judicia fint conflituenda, & quibus maxime hominibus haec provincia mandanda fit; tum ex eo, quod ipfe Apoflolus non recufavit fe juflae punitioni ultimoque fuppliciofubjicere, fi dignum morte crimen perpetraffe convinceretur. Acl. XXV. 1,. Quid tandem? an hoe leve argumentum pro judiciorum auctoritate & honeflate ou temus, quod Paulus Magifiratum miniftrum Dei appellat Rom. XIII. 4. eumque dieft non fruftra gladio cineïum efle, & in primis metuendum ab eo, qui peccaverit?
Tandem hoe dubium efle nequit, quin ea doeïrina qua id praecipiatur, ut omnes injuriae perferantur nullae propulfentur, ut omnia commoda abjiciantur, ononisq e civitatis defenfio ac tutela omittatur, ea doclrina , inquanr & per fe pugnans, & tam a civium fingulorum coaS' quam a cujusque civitatis falute omnique boni princiZ cmcio vehemente,: alien. fit & abhorrei], ro Chriftianae doctnnae praecepta effe cum criminentur rei Chriftianae holles,econtrarioid magnopere a2.% n tur atque extollunt Tertullianus, Bafiiius & alii Patjper"
A quo errore etiam recentioris aevi Chrifliani, ErLu, & ahi non proeul abfuerunt: quos jam refutavit omnes Grot
lervemus, quae loca ex divinis Iibn> ïn h, r -
ro,cnt). quafi „u„; »t„; r :t;en"
«da fi, c^ue ChrifiL
tita,



7o D ISPUTATIO.
norum pugnae & diffenfiones-non adeo pertinere videntur. Nirairum nos iis utimur adverfariis 9 qui cum hoe ponant, monogamiam a Chrifto praeceptam efle, hanc ejus dodfrinae partem fingulorum:civium commodis vitae-' que fuayitati ac jucunditati parum confentaneam., exiftimant ; civitatis vero. eujusque profperitati ac flori , qui maxime ex: foecundis matrimoniis civiumque magno numero exfurgat., valde inimicam efle arbritrantur. Quorum rationes atque argumenta operae pretium eft referre, relataque refutare , fed paucis & pro modo limitum, quibus haec difputatio circumfcripta efle debet.
Itaque primum , quod ad fingulorum hominum vitae jucunditatem attinet, quam in polygamia majorem ineffe jactant; nos.contrariam rationem multo veriorem putamus. Etenim fuavitas nuptiarum, vera quidem illa, conftans & rationi confentanea, quaeque digna fit horxinis excellentia, ex arcliffima neceffitudine atque unione, ex tenerrimo amore, quo fefe mutuo conjuges comple&antur, quoque, communia fancliiTimi foedcris pignora ament atque educent,9 & communi opera & auxffrÖ felicia efficiant, proficifci omnis debet. Ecquis vero fibi peifuadeat, arclisfimam illam conjunétionem in polygamia inefle poffe ? aut quis non potius fareatur, minui vehementer ac labefaclari amorem conjugalem , qui ab uno viro profeclus per plures feminas fpargatur?
■Connubia mille : Non illh ge nerts nexus, non pignora curae\ Sed numero languet pietas.
CLAtDIANUS,
■De domefticis vero rixis, difcordiis, invidiis, odiis, quae
ne-



DISPUTATIO. 71
necefiario ex polygamia oriantur, de difficili liberorum , quorum magnum efle numerum voluut 3 educatione ac ceteris damnis multa dirputari poffint ; fed inutilis atque ingrata opera eft, quae in iis , quae jam ab aliis occupata funt, repetendis verfetur.
Sed praecipuum argumentum , quo polygamiae- innocentiam non modo , fed magnam quoque utilitatem evincere conantur,a communi civitatum falute bonique principis officiö ducendum efle putant. Nam id quidem, inquiunt, reetori reipublicae , qui fiüutem civitatis auctam amplificatamque cupiat, potiflimum curae cordique efle debet , ut quantum poffit civitas frequens fit civibus , atque adeo ut quam foecundiffimae fint nuptiae , & larga proles nafcatur; in quo omnes ex antiquitate fapientes fummum boni principis munus pofuerunt. Huic autem confilio mirifice infervire polygamiam, non tam rationibus evincunt, quam diclatoria aucloritate decernunt.
VTerum , ut fimus liberales , concedamus paulisper, quod minime illi certis rationibus aptisve teftimoniis demonftrarunt , concedamus, inquam , polygamiam ad largiorem fobolem gignendam , civiumque numerum augendum accommodatam efle; non ex eo tarnen continuo id efiicietur, quod volunt, ad reipublicae reóte gérendae prudentiam pertinere , ut polygamia permittatur. Nam ita temere fumunt , quod niinime probatum eft , vidclieet quaecumque ad civium multitudinem & Freqüént!iairi augendam valeant , ea ftatim ad publicam falütem prodefle: omnino enim videndura efl 3 ne ab ea re , qua civium multitudo augeatur, plura damna, quam commoda
in



7-.r D I S PA U T A T I O.
in civitotem proficifcantur. Deinde non ex una civium numerofa multitudine flos civitatis ac profperitas cenferi. debet; neque verum efl: , quod tacite fumunt, non nimium civium effe numerum poffe. Interefl. cujusque civitatis , neque majorem nequeaninorem effe civium numerum , quam qui commode ali poflit : quem monogamia iatis obtineri , longa & certa experientia multarumque gentium exempla abunde declarant. Sed.9 quod caput rei eft, interefl: reipublicae, non tam numero muitos., quam bene educatos , morumque honeftate egregios , tum vero variis artibus, üve quae manuum operam re' quirant., five quae ingenio conftent, excultos cives habere: - quod non folum gignendis, fed praefertim be* ne educandis liberis effici , nemo inficiabitur: neque vero id obfcurum effe poteft, rarius accidere, ut unus pater peimultis liberis bene educandis fufficiat. Itaque Romani , quorum reipublicae gerendae prudentiam non eft quod contemnamus , ad nuptias quidem contrahendas , legitimamque fobolera propagandam cives variis kwibus excitarunt , nee tarnen polygamiam ob e,am .cauffam h> troduxerunt.
Accedit aliud haud leve argumentum, quod contra polygamiam a pari numero marium ac feminarum, qui quotannis nafcuntur., peti folet. Nifi enim conftet, multo plures feminas nafci, quam mares, equidem nefcio, quale illud reétoris reipublicae confilium & quae prudentia fit quam in polygamia.introducenda inefle, tam magnifice ifti jaftant. Sed quaenain,obfecro, üla Gens eft, apLld quam v-rorum nafceatiuanumerum a feminarum.tantopere fupe-
.rari



DISPUTATIO. 73
rari certiflimis rerum documentis fit compertum ? aut , fi mavis, quaenam funt indicia atque argumenta , quibus hoe de univerfo genere humano evidenter fit probatum ? Quod fi vero par fit nafcentium utriusque fexus numerus, ex polygamia neceflario. accidere debet , ut cum alii viri plures fibi uxores finguli adjungant, alii ne unam quidem quisque fibi poffint reperire: quod cum per fe iniquum eft, tum vero ejusmodi , ut quantum polygamia iargae fobolis propagationi profit, tantundem noceat: nifi quis eo infaniae perveniat, ut utilius effe augendoque nafcentium numero aptius credat, [mulieres plures ex uiio yiro, quam fingulas ex fingulis viiis concipere, liberosque parere.
Sed jam ad illud veniamus, quod paulisper conceflum erat, ac videamus , an verum fit, quod ifti contendunt, polygamiam ad largiorem fobolem propagandam valere. Profeclo diu eft , quod fagaces naturae humanae gentiumque morum ac viciffitudinum perfcrutatores obfervaverint, pro numero plurium mulierum , quas unus fibi vir adjungat, haud pari ratione liberorum iftius viri numerum augeri: cujus rei hanc caufam reddunt periti , quod nimia ver.us, ad quam uxorum multitudo afÈciat 5 vehementius debilitet maritos ac frangat. La nature inquit Montesq. Lettr. Perf. 114. agit toujours avec lenteur, & pour ainfidire avec epargne. Ses operations ne font jamais violentes: jusque dans fes prodiMons elk veut de la temperence: die ne va jamais qüavec regie '& 'mefure. Si on la precipite, elle tombe bientot dans la langueur: elle emploie toute la force, qui lui refte a conferver, per dant dbfolument fa vertu produclricey & fa puijfance generative. Quae ratio



74 DISPUTATIO.
neceflario nos quoque eo ducit, ut debiliorem multo in. firmioremque prolem ex polygamia gigni exiftimemus. Atque haec quidem omnia ad monogamiae Iaudes vindicandas eo magis valere debent, quod polygamiam apud populos, qui ea utuntur, neque adulteria, neque alias foedas libidines, ne infandas quidem, minuere, certiinmis 'locupletium auélorum teftimoniis compertura efl. Dellnant igitur adverfarii hanc do&rinae Chriftianae praeftantiam reprehendere, atque audiant potius illuftrem Montesquivium, qui variarum Gentium leges atque inftituta,, eorumque cauflas atque utilitates incredibili ftudio & labore , tum etiam multa ingenii fagacitate eft perfcrutatus, & quem neque fuperftitiofae erga rem Chriflianam veneratio■nis, neque nimiae in monogamia tuenda pertinaciae quisquam facile accufaverit. Hic vero auétor de cauffis exponens, quibus fiat, ut minor jam hominum numerus, quam quidem olim, nafcatur, monogamiam polygamiae longe anteponendam efle docet, fuamque de ea re fenten• tiam, cum faepe alias, tum L. XVI. 6. fic explicat: A regarder la polygamie en gencral\independamment descirconjlanees, qui peuvent la faire un peu tolerer, elle ne.fi poinP utile au genre humain, ni d aucun de deux fexes, foit celui , qui abufe, foit celui, dont on dbufe»
De divortiorum difficili ratione fecundum doclrinam Chriflianam jam eflet dicendum: nam quemadmodum ultro hoe damus, divortia aegre nee nifi ob gravifïïmas causfas a Chriflo permitti, fic longe abfumus ab eorum opinione, qui hanc difciplinae Chriftianae feveritacem, aut fingu ïorum civium commodis, aut civitatis rede gubernandae
arti



DISPUTATIO. 75
art! prudentiaeque putant repugnare. Verum hunc loeum jam fupra fatis explicuimus, cum redae. interpretatie-nis adjumento praecepta Chrifti de divortiis ad verum fenfum revocavimus.
Sed non ceffant adverfarii, & urgent etiam , omnino id dandum effe,magnam morum manfuetudhiem ac lenitatem, humilitatem,patientiam fummumque amorem non omnium modo hominum, fed praefertim inimicorum & hoftiura a Chrifto praecipi, omnemque iram, vindi&am, odium omnino prohiberi. Efto igitur, inquiunt, ut non omnia quidem bella, neque omnem fui turelam, defenfionemque prohibuerit Chriftus; optime tarnen fenferunt Peripatetici , commotiones animi affeélionesque in primis neceffarias , omniumque rerum praeclare gerendarum quafi ftimulo'sefle, & maxime iracundiam effe fortitudinis quafi cotem : Cic IV. Tuft. 19. IV. Acad 44. At quae fortitudo , quae bellica virtus, quae excelfi animi robur ab iis magnopere fperari poteft, qui id perpetuo ac conftanter cogitent, id quaerant, id agant, ut lenes fint, ut manfueti, ut humiles, ut quaruinvis injuriarum, contumeliarumque patientes, ut eos ipfos, a quibus bello & armis petantur, tenerrimo amore comple&antur? Quae vis animi, inquiunt, quaevirtus, & quae ad quaslibet res inagnas fusfcipiendas ac perficiendas neceffaria audacia & conftantia in iis hominibus ineffe poteft, quos lenia illa praecepta, uti demiffos animo , & humanarum rerum omnium defpicientes, aeternamque Gilutem unam intuentes, fic quoque ignavos, timidos, imbelles efficiant? Sed ne Vituperatorum do&rinae Chriftianae criminationes ad Inbijt 2 tum



76 D I S P U T A T -I O.
tum ita finxifle , non ex veritate retulHFe videamur , age, quosdam ex iis ipfos loquentes audiamus.
Ac primus quidem prodeat Maciiiavellus , vir perfpicacis ingenii, fed qui male audit ab iis, qui rerum publicarnm gerendarum fcientiam profitentur. Hic igitur cum Difc. Poüt. ad Liv. IL 2. de labente hominum animi vigore ac fortitudine graviter queftus efïet, a docïrinae Chriftianae' propria lenitudine, humilitate ac demiffione animi, nimiaque induJgentia ac patientia in perferendis aliorum infoientium hominum injuriis, omnem ejus labis caufam ducere voluiffe videtur. At mox idem fcriptor ea mala fine dubio magisab ignavia hominum., qui interpretati funt religionem Chrifiianam fecundum otium, non fecundum virtutem, profetla ejjè fatetur. Namfi.confiderajjent, inquit, quomodo illa permittat magnimdinem animi 6' defenfionem patriae, vidijfent, quomodo ea velit, ut nos eam amemus, & honoremus &praeporemus nos, ut fimus taks, qui eamp^ffïmus defendere. Ex quibus verbis cum appareat, non tam ipfam doótrinam Chriflianam, quam ejus ineptam interpretatio. nem depravationemque a Machiavello reprehenfam effe, cum illo quidem nobis haud magna contentio effe poteft. - Et licet demus, non ex animi fententia loqui aufum fuiffe Machiavellum, fuasque opiniones voluiffe humanae temeritatis atque errorum quafi involucris obtegere, nihilominus eum jam dimittemus , fiquidem iis , quae deinceps dicemus, ejus crimina facile diluuntur: praeterquam quod de hac Machiavelli difputatione accuratius jam egit P u. f end. de Concord. Polit. cum Relig. Chrifi. §. 9.
At



7« DISPUTATIO.
rienda turpiffime lapnis eft. Et quamvis cetera ejus fcripta multam habeant ingenii haud vulgaris fignificatio nem, & a variis dotibus commendentur; quos tarnen de Patio Sociali confcripfit Iibros , fi quidem aegre autoris fimam fuftineant. In cujus Opufculi libro quarto id p0 timmum agit Roffavhrs, ut, quae univerfa dodrinae Chn ftianae ratio fit ad vim imperii, reique publicae gerendae prudendam , exponat, & quidquid fere criminum a rei Chriftianae hoftibus faluberrimae dodrinae unquam fit objedum, id omne non majore quidem argumentorum pondere ,fed majore eIoquentiaenervoexplicet& urgeat. Neque vero haec de audoris eloquentia fic a me dicuntur, quafi ex eloquentium hominum vocibus praeftantis dodrinae vim ac veritatera pendere , aut de exitu disputadonis contra eos magnopere metuendum eiTe exirtimem: fed ut audon, qui mulds rebus eximius eft, fuam Jaudem tri buam Age igitur, ne ex praejudicata quadam opinione quae facile ns obrepat, qui contra alios difputent fed ex ventate fententiam Roflavii retuliffe videamur' eum ipfum dilTerentem audiamus: fic igitur loquittir Du Contr Soc. L. IV. C. 8. Une Societè de vrais Chretiens ne feroit plus une focieté hommes. Je dis mime, que eet te focieté fuppofée ne feroit avec foute fa perfeclion, ni la plus forte, mla plus durahle: d force d'être parfait e, elle man queroit de liaifon, Son vice deftructeur feroit dans fa per
fe&ton même. Le Cbriftianisme eft une reli-
gwn toute fpirituelle , occupeé uniquement des chofes du ctel. La patrie du Cbretien.n'eftpr,s de ce monde. 11 fait fon devoir, Heft vrai , mais U le fait avec une profonde
in-



DISPUT A T' I O. 79
indiference fut k bon ou waivais Jacces de fes fohï; poürvu qtiil rïait tien a fi npreeb&r, pen lui import e, que tout aille Men ou mal ici bas. Si l'etat (fi florifant, h peine ofe-t il jouir de la facilitè publique; il craint de s'ea orgueillir de la gloire de fon pais. Si F et at depcrit, il bmitla main de Dien, qui fappefentit "fut. fon peuple. Atque haec verba Roflavii legentem me fubic mirari, eo usque aliquem poffe inaudita proferendi fludio deleclari , ut plane repugnantia, modo fint remota a communi hominum intelügentia , quam vera , fed Vulgata, fed cognita , fed intellectu facilia, dicere malit. Nam die fodes, qualer illudeffc, quod civitatis Chriflianorum interitum ab ejus perfeébone tanquam a cauffa ducendum effe profkeatur? profeóto mihi videtur , cum haec fcribëbat Roffavius* quae perfeftioni fubjeéta fit notio, eam aut nefciviffe,. aut cum fciret, negligere voluiffe. Neque vero quisquam alius facile reperiatur, qui, quod cauffa fit ruinae atque interitus cujusdam rei, id ipfum ejus rei perfeótionem appellare gefliat. Etenim quod interitum afferat civitati, id eam ipfam ob cauffam vitium, id fumma imperfectiepotius fit putandum. Hoe igitur, quid aliud efl quam verborum fignificatus, quos communis ufus probavit , perturbare , fummamque inconflantiam loquendi & confufionem indücere ? fed porro videamus. Nam officio quidem fuo fungi Ckriflianos, & patriae fuae, quod debeant, praeflare agnófcit Roflavius, fed ita praeflare dicit, ut, una rerum coeleflium cogitatione aeternaeque fa» lutis & commentatione occupati, nulla rerum hujus vitae aut publicae falutis cura tangantur, nulla fpe boni, nul.
lo-



DISPUTATIO. 83
tione inteliigi debet, mirifice adjuvari leges ab ea religione, quae ad mores civium ad omnem virtutem informandos egregia fit, quaeque externam fpeciem obfequii & fimulationem repudians , ipfius mentis requirat fanclitatem, & ad confcientias usque civium perveniat.
At urgent tarnen adverfarii & nihil remittunt: nam quod humiles, manfuetosanimo, pacis amantes,legibus obedientes, magiftratum venerantes Chriflianos efle, fatericogantur Qi.Petr. II. 11. 13. 17. 18.); illud fic interpretantur, ut timidos, pufillanimos 5 ignavos, abjeclos ac plane fervili animo efle Chriflianos dicant, qui, cum parum eorum interfit, fervi fint an liberi homines, vincant an vincantur, primum cuivis tyranno facile fubjiciantur, deinde ad rem praeclare gerendam in bello, hoftemque fortiter repellendum prorfus fint inepti. Cujus criminationis priorem partem , qua Chriflianos cuivis tyranno facile in dominationem cedere dicunt, fic urget Roflavius p. 205. Si malheur eufement il s'y trouve un feul ambitieux, un feul hypocrite, un Ca* tilina par exemple , un Cromzvell, celui ld tres certainetnent aura bon marché de fes pieux compatriottes. La charitê Chretienne ne permet pas aifement, de pen/er mal de fon prochain, Dès quil aura trouvé par quelque rufe Vart de leur en impofer & de s'emparer tfune partk de Pauto* rité publique, voila un homme conftitué en dignité; Dieu veut qu'on le refpeele: hientót voila une puijjance; Dieu veut, qu'on lui obeijfe. Le Depofitaire de cette puisfance en abufe-t-il? Cefi la ver ge ^ dont Dieu punit fes enfans. On fe feroit confcience de chajfer rufurpateur; ilfaudroit troubler le repos public, ufer de violence , ver-
La fer



S.J. DISPUTATIO.
fer du fang; tout cela s'accorde mal avec la douceur du Cbretien; & après tont, qiPimportc, qiFon foit libre , ou f erf dans cette valide de misères? Feffentisl eft a'a'ler en paradis, & la reftgnation n'eft qu'un moyen de plus pour
celh. Maisje me tramps en difant une republique
Chretienne: cbaeun de ces deux mots exclut Fautre. Le Cbriftianisme ne préebe , que fervitude & dependance. Sonefpnt eft trop favorable è la tyrannie, pour qiïelle nfen profite pas tou/ours. Les vrais chretiens font faits pour étre efclaves: ils le favent, & ne s'en emeuvent gueres. Cette courte vie a trop peu de prix pour eux. Sed his verbis non Chriftiani hominis formam nobis ex veritate narrat Roflavius , fed fuperftitiofi ac fanatici hominis fpeciem ad libidinem depingit , qualis vix inter imbelles Anabaptiflas reperiatur. Fuit certe in Roflavio incredibilis ingenii ad omnia fingenda propenfi foecunditas & in fictis rebus defcribendis fumma vis eloquentiae : aü licet mukis in rebus exiraius fit hujus facultatis ufus, philofophum cavere oportet,ne ingenii foecunditas & fervor ei fraudi fit, & ne inanes fiótiones pro rerum veritate ample&atur. Quid vero iniquius efl, quam , quod ad obtemperandum legibus, ciritatisquë reclori ac magiflratibus obediendum magnopere nos excitet Chrifti difciplina, ex eo id elicere veile, ut fibi religioni ducant Chriftiani refiftere tyranno, atque injuftum libertatis oppreflbrem e civitate expellere vereantur ? Imo vero, quae vitia a dodrinae Chriftianae ratione valde funt aliena, gloriae vanitas, divitiarum fames, honorum cupiditas, eaverius homines ignayos, abjeótos, turpesque potentium adulatores efficiunt,
id



Human Lams an Meafures, in refpeil of Men, zvhofe aetions they must direct, hozv heit fuch Meafures they are, as have alfo their higher rules to be meafured by; fvh:ch. Rules are two; the Law of God, and the Law of Nature: fa that Lazvs Human muft be made according tothe general Lazvs of Nature, and without contradictïon to any pofitive Law of Scripure ; otherwife they are UI made.
Hooker EccL Pol. L. III. Secl, %



Pag. 9,ï
V O O. R S T E L.
MEN BETOOGE , DAT DE CIIRISTELTKE ZEDEKUNDE GEEN EENEN PLICHT FOORSCHRTFT, WELKE DEN BURGER BELETTE ZTNE BELANGEN TE BEHARTIGEN, EN STRTDIG ZT TEGEN'T BESTIER FAN HET GEMENEBEST, NAAR DE REGELEN EENER GEZONDE STAATKUNDE.
Op de aangenaamfte wyze,zeer vermaarde Mannen! is de Geleerde Wereld door het opgegeven onderwerp verraft. Schoonheid , en aangelegenheid gaan in hec fcelve hand aan hand. Dit behoeft niet bewezen te worden. Ieder oplettende ontdekt , ieder gevoelige befeft het, reeds op de eerfte befchouwing. Het is mogelyk , dat een onkundige hier alle Betoging onnodig agt, daar de ondervinding hem Volken aanwyft , die hunne belangen te gelyk met den Chriftelyken Godsdienft handhaven. 't is natuurlyk, dat deVrygeeft, voor wiens beneveld verftand het verband der Zaken onzigtbaar is, met het voorftel zalfpotten} maar de Onderzoeker, de Vriend der
M i Waar-



9* VERHANDELING.
Waarheid befchouwt de zaak geheel anders. Hy, die flegts ooit éé'i ogenblik getvvyfeld heeft , of de weg, die hem ten Hemel brengt, wel dezelfde zyn kan , die naar zyn tydelyk geluk leidt , zal met hartelyken yver naar eene oploffing zyner zwarigheden uit den aard der zake zelve verlangen. Hoe zeer wordt het verftand niet verbyfterd, het hart ontroert, als het die Zedekunde, welke, om hare voortreffelyke herkomfte, den diepften eerbied vordert, als onbegaanbaar met het tydelyk genoegen, en met de uitwendige orde en ruft,vind afgefchetst. Vraagt iemand, waar en door wien dit gefchied zy ? het andwoord is voor handen. Het is de Vrygeeft , die het Euangelie van deze zyde heeft aangevallen. Niet om dat het aan deze zyde wezenlyk het zwakfte is , maar om dat het van dezen kant door velen Chriftenen niet kon verdedigd worden, zonder de opoffering van hunne by. zondere en geliefkoosde begrippen. Miffchien is dit laatfte ook wel de oorzaak, dat men tot heden zo weinig is bedagt geweeft, om het Ongeloof uit deezen poft te verdryven. Juift deeze nalatigheid , om my dus uittedruk. ken, zet aan Uwe pogingen WydberoemdeM^nnen! nieuwen luifter, aan het onderwerp meer belang by. Waarlyk , er kon in deeze Eeuw geen wezenlyker dienft aan de Zedeleer der Openbaring bewezen worden dan dezelve tot hare oorfprongelyke eenvoudigheid te rïi* te brengen , en van den blaam, door 't Ongeloof aan*e°wreven, te zuiveren. Tot bevordering zulker gewiede einden werkzaam te mogen zyn , is reeds vergelding genoeg voor eene weldenkende Ziel. Maar by deeze zelr-
vol-



los VE.RHANDELIN G.
meen gebrek onder de Geleerden, waar van men noch Hutcheson O) noch WoLLASXON w kan vryfpreken, den grond/lag der zedelykheid met de regelen en aanfporingen te verwarren. Het zedelyk gevoel, onderfchept wordende door het gezond oordeel, wyft alleen het onderfcheid tnlTchen goed, en kwaad aan en is dus de Regel. Be liefde tot het befte, of geluk is' eene aanmoediging^ om dezen regel te volgen; maar de wil van God is de een énige onwrikbare grondftag van verplig.
De lyft der Godlochenaren onder de oude Wys-eren en der wilde Volken , nog heden zonder kennis enes Oo' perwezens levende, door Bayle opgegeven, door den nafchryver der ongelovigen Volta ire J trouwelyk overgenomen, 00 bewyst of „. / " veel. De gevoelens van enkele perzonen hebben «en' genoegzamen invloed op het geheel. Wy kunnend t
v n LdCPr ^ °f ^ Z0"der
van Godsdienft zyn, en, is dit al waar, dan is het niet
imnwaaragtig, datzy ook gene deugd kennen: een nieuw
bewys, wat een famenleving zonder Godsdienft is
PnDrjfr Verkeerde,yk "» en ^/,met Aanpryzing en Handhaving te verwarren, heeft men zig in4eed dat de overheid nooit den Godsdienft kan handhave!";
zon-
(a) Enquiry imo the origine &c. n. ia, lb)Rel.ofnat.deLS l. pr. x-o.43' (c) Continuat. despenf. div. ch. nS. { d) Dictionaire pltihfoplique, Art, Aibèe.



io4 VERHANDELING.
haar opzigt kwynen, en ten laatfien ligt geheel zou veragt worden , zo als de Gefchiedenis van Rome geleerd heeft. Niet, dat hier uit volgt, zo als de Vrygeeft voorgeeft , dat de Godsdienft eene uitvinding van Staatkunde is, O) en dat de dwingende Magt het gebrek aan bezvyzen moet vergoeden; (bf) dit zeggen is zeer dwaas; want de eerfte beftont lang voor de laatfte, en dan ook moeft de welvaart van het Menfchdom op een verdigtzel, en hun ongeluk op de waarheid gegrond zyn. Neen, de een ftaar. tegenwoordig in een zeer naauw verband met de andere, zo als de groote AV ollaston te regt aanwyft, wanner hy zegt, om Orde onder 't Menfchdom te bewaren, is het nodig, dat er een Godsdienft beleden en gebandbaaft wordt, ware er geen befef van Deugd, 't welk in zonderheid bewaard wordt door Nationale fchikkingen en gewoontens van Godsdienft, de menfchen zouden fpoedig alles verliezen, in Woeftheid ontaarden, elkander beroven, en aan de ergfte Wilden gelyk worden. (O
R EGEL I I.
Het verlenen van Vryheid des Geweten
Daar de Godsdienft uit zig zeiven noodzakelyk en voor de Maatfchappy onontbeerblyk is , daar heeft de Op-
per-
^^^^<^^<^^<^^^^^^^^^-^^^^^^,^
(«) Ch. Elount, Original of Idtlairy.
{£) Chrift. not founded on argum. p. 97. Ed. 1743.
<f) Relig. of nature delin. j>, 124. Ed. 1726.



lotf VERHANDELING.
zelve aan onregtvaardigheid fchuldig te maken, waarheii met doling te vermengen, den heilznnen invloed van den Godsdienft te vernietigen, en eene Valfche Staatkunde te volgen.
In den ftaat der "Natuure was ieder vóimaa:kt vry. leen tragtte de Huisvader >zyn' Godsdienft onder zyne onderhorigen voortteplanten. Wanneer men naderhand eene Burgerlyke Maatfchappy oprigttede, gefchiedde zulks met oogmerk , om meer veiligheid te genieten. .Men ftond ■wel van t re^t van zelfverdediging, maar nooit van 't regt van denken af, en zulks kon noch mogt men niet doen. Ieder Menfch heeft van den Schepper een natuurlyk verftand gekregen, om waarheid van valfchheid te kunnen onderfcheiden. Dit edel vermogen maakt hy geheel ten bnbruike, -zo dra hy aan een' anderen de magt opdraagt om over zyn geloof te befchikken. Li Maai,5 >boe kan hy* dit ook by mogelykheid doen ? In de overtuiging zyn wy lydelyk, zowel, als in 't verkrygen van Denkbeelden. Hoe kan ik nu aan den bloten wil van enen Tiran het vermogen geven, om in myn verftand die denkbeelden te doen opryzen, en te verkiezen , die hem wel behagen, maar my als ongerymd voorkomen.
Matigt zig dcSouverain het regt aan, om over de Ge. "wétens zyner Onderdanen te heerfchen, dan ftaat hy zyne handen aan it gebied van God, en het eigendom des Naaften. IDe uitterlyke daden te beoordelen heeft God -den Regeerderen toebetrouwd, maar over de beginzelen en gevoelens te vonniffen, heeft hy aan zig zeiven behouden. Verdraagt de Voorzienigheid de Vyanden der
^ÏVaar-



VERHANDELING. 107
Waarheid, waarom zouden wy die vervolgen ? of heeft de grote zaak des Opperkonings de hulp der ftervelingen nodig? 't Is, wyders, de fchreeuwenfte onregtvaardigheid zyne natuurgenoten van het voorregt te beroven, om God naar het licht des gewetens te dienen. Wat is natuurlyker, daar ik in alle zaken Vryheid van oordeel geniete dan dat ik mynen Formeerder zo mag kennen, erkennen, en eeren, als ik voor my zeiven denke Hem waardigft^ Hem welbehagelyk te zyn.
Zal ieder Menfch eenmaal voor zig zeiven, of zal de Souver ain voor alle onderdanen rekenfchap moeten ge« ven? Hy, die zyn' Naaften dwingt, om iets te omhelzen, iets te betragten, neemt ook de gevolgen daar van 0p zjg. — De Vervolger wil de dolende ftraffen; welke ongerymdheid! S ene ca begreep door het enkel ligt der rede,. dat de doling een natuurlek ongemak des Levens is, waar aan men door noodzakelykheid onderworpen is, p, V welk men bemint ; en dat het dus de grootfte dwaasheid van allen is , tegen de dwalende in gramfchap te blaken. En zouden wy, wy Chriftenen! dan veroordelen die genen, welke voor den Kenner van harten > en nieren dikwyls onfchuldig zyn. (a).
In de uitgeflrekte ruimte der dwaling is de waarheid niet meer, dan een flip. Wie heeft die enkele flip gevon-
den?
O) A. Sykes, onfchdd der dolingtn. Bayle, Comm, pbilofop.



*e8 VERHANDELT N G ■^?Deeze taal, die de Heer Marmonti:l M HeFd Mehzanus in den mond legt, behoorde in aller Opperieren harten gegraveerd te zyn. Dan zouden zy weten, dat zy, door de waarheid voort te willen planten, de on■kunde en c bygeloof maar al te veel bevorderen. Ben ik heden verphgt het Geloof van een verlicht Souverainop zyn bevel te omhelzen, morgen regeert een Dweper" een Vrygeeft. Deezen ben ik dan niet minder yespligt té gehoorzamen. O afgrond van dwaasheid !
T'^\°0gmQlk van den Godsdienft is, om den Menfch coorredelvke overtuiging tot de. kennis zyn! Makers, zyn waar geluk, en tot betragtinge van het zedelyk goede te brengen. Sluit door dlafgmiddele' de wegen tot onderzoek tos, en verk ^ 1 d
vryheid van den wil, en gy belet teff.ns uwen Naaften zynen weldadigen Heer door de ogen van zyn e^ geeft te kennen, terwyl gy fn-zyne ziei de edelfte benzelen die alleen het zedelyke tot den rang van Deugd verheffen ' baldadig lyk vêrfmoordt. Nooit zal de Godsdienft enen wezenlyken invloed hebben,, op de zulken,. die tot des zelfs omhelzing gedwongen worden. ClcfRo ze-t befchaming der vervolgzugt te regt: de Godsvru*) ?°J ze min als andere deugden, plaats vinden in de leZ te van gemaakte veinzerye.. ë^aan*
De Gezonde Staatkunde leert aan de Regeerders de Ver draagzaamheid. Daar men elk toeftaat God naar weten te dienen, daar vloeijen vreemdelingen toe i!' teijenKunften, Wetenfchappen en Koophandel' 1 woont de Vrede; daar is de Regering veilig^o^|roS
den



m v E R II- A N D ELI N G
genliefdc voortfpruiten , moeten door de Overigheid nooit tegengegaan, maar alJeen aan de rede onderworpen worden De zugt tot het leven; tot geluk, tot de andere fexe9 de wederkerigeJiefde der ouders, en kinderen ; de begeerte om genoegens rondom zig-te verfpreiden; dit alles in den ftaat, op eene wyzc te bevorderen , welke met de redelyke vermogens van den geeft beftaanbaar blyft is het grote doel ener voortreffelyke ftaatkunde. — Jn zo verre de.wetten op den Godsdienft en de Zeden betrekking hebben, is reeds ondcrzogt. —- zover de Burgerhkl de Fmantie- de Hnislyke-en lyfftrafelyke wette*, als mede het regt der Volken hier in aanmerkinge komen, zullen wy ze ftraks onderzoeken, alleen merken wy nog aan, dat wyze wetten in 'c gemenebeft op den wil van God, en t geluk des Volks gegrond zyn , en dat de Geeft, die inhaarheerfcht, de geeft van regt vaardigheid, en menfchhevendheid is.
REGEL VI.
Be Straffen naar de Voorfilm ft en van ÏVysheid, Billykhcid* en Regtvaardigbeid inrigten.
£)e dwaasheid der Vervelingen maakt bedreiging enflraf noodzakelyk voor den Wetgever. Wysheid regelt de Jtrajfen naar den aard van het volk; Billykheid maakt dezelve zo zagt mogelyk zy ; Regtvaardigbeid doet ze al-
leen



VERHANDELING. fï|
alleen aan fchuldigen uitvoeren- (a ) /« ^ ftraffen , zegt het Wonder zyner Eeuw de Groot , heeft men in 't oog, of het nut, dat is de verbetering van den fchuldigen zelf; of het voordeel van den genen , die er belang in had, dat de misdaad niet begaan ware , of de nuttigbeid van allen in 't algemeen. Eene regtvaardige
overheid, 't is de taal van den beroemden Jeru salem, verordent de ftraf enes misdadigers met het zelfde menfchlievend hart, zvaar mede zy den welvaart aller onderdanen poogt te behouden. Zy maakt alleenlyk van de ftraf gebruik, wanneer de orde en ruft met de verfchoning van den fchuldigen niet kunnen beftaan. (c) Dan , dit gewigtig onderwerp is onlangs op de treffelykfte wyze door den Heer Mr. Crlkoen, voor ons, afgedaan, Qd~)
REGEL VIL.
Den Onderdanen in hunne gefcbillen onpartydig Regt lerfchaffen. 1
T"*\e Souverain maakt Wetten , en de Regter voert de-t-^ dezelve uit, De volmaakfte onzydigheid, de ftrikfte regtvaardigheid, beftierd door Wysheid, enhetnaauw-
keu-
(a) Montesquieu, Aart der''Wetten B.wi. hoofdfl.ix.
(b) Regt des Vredes en Oorlogs B.n. hoofdft. 20. §. 6. n. 2.
(c) Voorn. Waarh. bh 377.
(d) in de Handel, van 't Genootfchap Floreant. lib. Artes. D.w.



U4 VERHANDELING.
keurigfte onderzoek moet in alle Vonnifïen doorblinken* En waavlyk, daar de Menfchen afftonden van hun na. tuurlyk regt, om over hunne eige zaken beflilfing te doendewyl de ruft en orde zulks vorderde , zo is niets redelyker, dan dat de Regter met de daad tone , dat het dierbaar pand , aan hem toevertrouwd, in zyne handen volmaakt veilig is,
REGEL VIII.
Het Volk geene onbehoorlyke fchatting opleggen.
Zal de Overheid in ftaat gefteld zyn, om hare onderdanen de nodige in - en uitwendige befcherming te verlenen , en alle heilzame inrigtingen voor den ftaat werkftellig te maken, dan moet zy met een inkomen voorzien zyn , groot genoeg , om de tegenwoordige behoeftens te vervullen en buitengewone onkoften , in dringenden nood, goed te maken. Doch hoe veel;hoe oneindig veel verfchilt dit van die wrede knevelaryen, door den Tiran alléén uitgevonden, om zyne heerfch - zugt te voldoen, en door den Araptenaar aangeraden 5 om zyn fchatkift te vullen? .
R Er



VERHANDELING,
DAT DE CHRISTELTKE ZEDEKUNDE GEEN EENEN PLIGT VOOR.SCHR.TFT, WELKE DEN BURGER BELETTE ZTNE BELANGEN TE BEHARTIGEN, EN STRTDIG ZT TEGEN HET BESTIER FAN HET GEMEENEBEST, NAAR DE REGELEN EENER GEZONDE STAATKUNDE.
door
M». HENDRIK CONSTANTYN CRAS,
HOOGLEERAAR DER RECHTEN AAN HET ILLU* STRE AT HEN JEU M TE AMSTERDAM;
AAN WIEN DE PRYS TAN HET
STOLPIAANSCHELEGAAT
IS TOE GE WEEZEN,
den 17. OStobcr 1781.
Waar uy drie Verhandelingen over hetzelfde Onderwerp gevoeg» z y n.
De eerfte, in het Nederduitfch, door PIETER VERSTAP, Junior.
De tweede, in het Latyn, dooreenen ON GENOEMDEN.
De derde, insgelyks in het Latyn, door JOSEPHUSPAPde FAGARAS.
TE L E T D E Nf
By S A M. SN ] 0 K. LUCHTMANSj nfa






D E
BESTUURDERS
VAN HET
STOLPIAANS LEGAAT.
Wenfchen den LEZER beill
Ipligpil oen wy voor twee jaren alle liefhebbers van waarjif^lllii heid en deugd uitnodigden om die Stuk nauwfglÉESal keurig te behandelen»
„ Dat er in de Chriftelyke Zedekunde geen gebod zy, „ waar door of elk byzonder Burger in de beharti5, ging van zyne welvaart; of de Hoofden des Volks „ in de beftuuring van het Gemeenebeft volgends de „ regelen der Staatkunde, verhinderd werden."
Hadden wy gewenfcht , dat zodanige Schryvers dit werk hadden by de hand genomen , die en in geleerdheid en in ervarenheid uitmuntten; Wy bekennen egter, dat wy in dien tyd eene geringe hoop hebben opgevat, dat mannen, in voorname poften geileld , wel eenigen tyd tot fchryven zouden hebben willen ne-
* s men,



VOORREDEN.
men, om die dingen, die zy.gedaan hadden, of hadden zien doen, zeiven naar de geftrenge wetten van Voorzigtigheid en Godsdienfl te beoordeelen , en dat zy door hunne aanmerkingen, van de ondervinding afgeleid, of uit te geven, of aan anderen , die dit werk mogten by de hand nemen, mede te delen, eenen uitnemenden dienfl: aan de goede zaak, ja aan het ganfche Menfchdom zouden gedaan hebben. Ook begeerden wy van hun , die zig tot het onderzoeken en behandelen dezer onderwerpen begeven mogten, niet, dat zy dit te weeg bragten, dat bleek , dat die grootfprekers, die, om voor-zie zeiven geeftig, en voor het gemeen wys te fchynen, alle de wetten van Chriftus, of een gedeelte van dezelve aanranden, bedillen, en Meren, in den waren aart dier Voorfchriften onbedreven, en even hier door of kwaadaartige lafteraars, of ten minften laffe veragters en fpotters zyn: — Deze kwaadaartige dwalingen hebben geleerde mannen in Duitfchland, Nederland, en Engeland reeds federt eenigen tyd uitvoerig wederlegd en ten toon gefteld; — en zy, die derzelver gezegden, in vele boeken verfpreid en verftrooid, byeen zamelen , bekwaamlyk fchikken, en op eene fierlyke wys als in één tafereel voor oogen ftellen , doen een nuttig werk, en behalen zig genen geiïngen dank by billyke Regters wegens hunne naarftigheid;
fchoon



VOORREDEN. v
fchoon zy niets nieuws, niets dat zy hun eigen noemen kunnen, voortbrengen.
Dit hebben wy ook niet zoo zeer op het oog gehad, ook niet, dat er getoond wierd, dat 'er eene zekere Godgeleerdheid zy, die nieuwe pligten fmeede, of die, dewelke door de God« delyke wetten waarlyk geleerd worden,doorwonderlyke kunftgrepen ontzenuwe, en die met den Godsdienft door Chriftus, den beften en volmaakften Leeraar der wysheid, overgeleverd, ftrydig zy : maar wy hebben gewild, dat men dit buiten alle bedenking ftelde , dat de kunft , die men Staatkunde noemt, en dier benoeming waardig is, cfat is, dat de kunft van ware en zuivere Voorzigtigheid , het zy in het huishoudelyke , het zy in het burgerlyke, nooit tegen den Godsdienft aanlope. — Van welke ftofre dit gedeelte niet het moeilykft is, 't geen verkeert in de wederlegging van het gevoelen van dezulken , die fterk roepen , dat de geheele Zedeleer van Chriftus oneindig boven het bereik der menfchelyke kragten verheven , althans zeer weinig gefchikt zy naar de geneldheid en belangen van grote maatfchappyen , en naar de dwalingen dezer eeuw, door geen middel te verhelpen ; — dat die daar en boven zoo droefgeeftig zy zoo ftrydig met de zinnelykheden der Alenfchen, dat zy niet gezegd kan worden» een
* 3 kunft



yr VOORREDEN.
- kunft om te leven , maar wel een kunft om geduurig te fterven.
Indien die Leer den menfch geene luften verbied, dan die fchadelyk zyn* — niemand eenige laften oplegt, dan die waarlyk heilzaam zyn, en van agteren vreugde te weeg brengen; — indien die alle menfchen , die de natuur door onderlinge behoeften te famen heeft gevoegd , door onderlinge vriendfchap op het naauwft verbind , en van onderfcheidene byna dezelfde maakt;' — indien die uit de kragt dierzelfde genegenheid, in het hart der menfchen ingedrukt, de Goddelyke liefde kennen leert; - indien die, zig geheel toeleggende om het gemoed ruft te doen genieten , niet alleen in tegenfpoed den aangenaamften trooft verfchaft, maar beide in voor en tegenfpoed eenen zekeren en korten weg aanwyft, om een waar genot van het leven te hebben, terwyl ze ons leert, wat het zy: Zynen pligt met eene vrolyke volvaardigheid te betragten; — indien die de kwade begeerlykheden verbreekt, en uit het gemoed uitroeit, zoo zelfs dat zy het bedenken van eene euveldaad als zelf eene euveldaad vaftftelt; — indien zy dit alles leert en infeherpt, indien zy aan braafheid en onfchuld, dat is, aaneen leven met haare wetten overeenkomftig , de grootfte beloningen coezegt; kan men dan wel ooit eene leer om wel te leven
zig



VOORREDEN. vu
zig verbeelden, of is 'er ooit eene uitgedagt, die fchoner, edeIer, volmaakter, en voor de maatfchappyen voordeliger zy? In de plaats van vrees zou fchaamte het menfchdom beftuuren, en de goude eeuw zou wederkeren, indien die zelfde Menfchen , die Chriftenen willen fchynen , in de daad Chriftenen waren.
Maar, 'er zyn byna zeventien eeuwen verlopen, dat die heilige drift der eerfte Chriflenen , wier harten van eene onderlinge liefde brandden , verkoeld is, en dat men zig meer bevlytigd heeft om de zuiverheid der leerftukken te bewaren, en toetezien, dat uit een verfchillende denkwys geene fcheuringen geboren wierden, dan om de zuiverheid der zeden te bevorderen en aan te wakkeren, en hier door te bezorgen, dat uit de famenftemming van deze eene heilzame vereeniging der harten tot de bevordering der algemeene belangen geboren werde. — Sedert is 'er geen tyd geweefl: zonder zware en billyke klagten, dat de wetten van Chriftus wel wierden verklaard en aangeprezen , maar dat die lofverheffingen zeldfaam eene behoorlyke vrugt deden , en dat niet een ieder zig met die zelfde voorzigtigheid en behoedfaamheid, met welke hy zig toelegt om te fpreken, het geen Chriftus ons geleerd heeft te gevoelen, ook dadelyk dat geen betragt, 'e geen Hy ons bevolen heeft te
den-



VIII
VOORREDEN,
denken, te begeren, en te volbrengen:het geen dan ook ten ge. volge heeft gehad, dat ook brave mannen, en die opregte beminnaars waren van de Goddelyke fchriften , wel eens getwyffeld hebben, of alle de voorfchriften van Chriftus met die verdorvene gefteldheid van hun, die Chriftenen willen genoemd worden, en met die yfere eeuw, die wy beleven, wel over. eenkomflig zyn : en of men , zonder het zekerft ongemak zonder gevaar te lopen om veele en uitnemende zegeningen van dit leven te müTen, en zonder eene openbaare verwaarlozing van het zoo byzonder, als fomtyds in gevaar gebragt algemeen welzyn , alle die geboden wel vlytig en behoorlyk betragten kan? Zy vragen, of het leven van zulk eenen menfch genoeg beveiligd zou zyn tegen alle lagen, of een menfch een genoegfaam aandeel hebben zou aan die genoegens en aan die dingen, in welke de regte waardy van het leven gefteld word, die, Chriftus als zynen Leeraar volgend, liever honderd verongelykingen wil Jyden , dan ééne eenige andere menfchen aan te doen ; en die , zelfs in een geval van dringende noodzakelykheid , veel te nauw .gezet is, dan dat hy een valfch gemoed en bedrog met bedrog, leugens met leugens tegen gaan ontrouw aanmoedigen, zig van verraders bedienen, door eene verdediging, i„ welke eenig zweemzel van bitterheid en wraak
ge-



VOORREDEN. **
gevonden werde , verongelykingen afkeeren en «reken zon, en die in twyffel zon ftaan, om de benadelingen van velen af ,eweren of te herttellen door onwaardigheid en fomtyds door eene zekere wreedheid? - Er zyn zeker eerlyke Menfchen; en die zeer yvrig zyn in de betering van het Gemeenebett, «e zoo ras men oordeelt, dat ereenig belkut, 't welk van de billykheid afwykt moet genomen worden, zig terftond het zeg. ge„ van Caffianua laten ontvallen; * of het eene ontwyffeibare waarheid ware : OU elk Staatsbest, p«wm m bet t™« van een groot voorbeeld door te zetten, gepaard gaat met eemge ,„Ummi, Ut nadeel va» banden Perfinen , maar die vergoed werde door de algemeen, nuttigheid. En het heeft n.et ontbroken aan mannen, zoo zeer gezet op Godsvmgt, als beroemd door voorzigtigheid, die, na dat zy veele jaren aan het roer der regering gezeten hadden, door hunne eigene ondervinding geleerd hebbende , hoe moeilyk het zy het fchip van (hat tan-, envoornamelyk in hagchelyke tyden te beftuuren, cn te ge°lyk eene volkomene gehoorzaamheid aan de wetten va„ Chrirtus te betonen , eenigen tuffchenftand tnffchen hun ndfeloos leven en den overgang tot de eeuwigheid noodzake!yk geoordeeld hebben , en die dan ook, om zig voor deze te bereiden, nog in de kragt van hunne gezondheid en tokte,
* * hun-



* VOORREDEN.
hunne bedieningen hebben neergelegd; — Wat-dan? k d* leer van Chriftus gelyk aan het Gemeenebeft van Plato? die in deszelfs ontwerp een beeltenis getekend heeft van de hoogde regtvaardigheid en deugd, niet als of hy hoopte dat zulk een Gemeenebeft, welks gedaante hy fïegts aan zynen Geeft verte, genwoordigd had, ooit dadelyk plaats zou hebben, maar op dat dat Gemeenebeft, hetwelk het naafte kwam aan de beeltenis aie hy zig van het volmaaktfte had gemaakt, als het volkomenfte en gelukkigfte zou beoordeeld worden.
Er gebeuren fomtyds Cwie zal het ontkennen ?) in het dagelykfeh leven , meermalen in het beduur van het Gemeenebeft, zodanige dingen , waaromtrent een deugdzaam Menfch dikwyls twyfFek wat te doen, even daarom om dat de noodzakelykheid, of het uitzigt op eenig algemeen voordeel, hetwelk dringenden groot is, iets anders fchynt aan teraden, iets anders wederom de Godsdienft.
Het fcheen ons derhalven heilzaam en voordeelig te zullen zyn, indien zodanige voorvallen uit de gefchiedenis en Jaarboeken van deze en van vorige tyden wierden byeen verzameld en van elk derzelver in het byzonder duidelyk wierd aangj toond, dat het nooit gebeurd is, en ook niet heeft kunnen gefchieden, dat de hoogfte voorzigtigheid en de hoogfte Cimfte,
lyke



VOORREDEN. xi
lyke deugdzaamheid niet zouden famen gaan ; maar dat zy, die deze, door haren aart zeer nauw verbonden, van een fcheiden, door eene verderfelyke dwaling voorzigtigheid verwarren met argüftige kwaadaartigheid, en met eene loze of geweldige najaging van een voor het tegenwoordige vermakelyk voordeel, dewelke eindelyk niet minder voor den ondeugenden zeiven, dan voor de algeraeene zoo burgerlyke als menfchelyke maatfchappy nadelig zy. — En wy hebben gewenfcht dat zy allen dit beflüit zig inzonderheid zouden voordellen , die zig tot de behandeling van het fchoon , en, zoo wy ons niet bedriegen aUersnttigft onderwerp , waar toe wy een ruim veld geopend hebben, begeven wilden.
Intuffchen zyn 'er weinigs kundige mannen geweeft, die dit ftuk hebben by de hand gevat; niet meer dan vyf. En, fchoon men zou kunnen denken dat dézen dat byzonder Gedeelte van die Onderwerp niet volkomen hebben uitgewerkt, welks juifte en volledige ontwikkeling van het grootlt en algemeenfl aanbelang was, hebben zy egter elk in het byzonder zeer vcele goede en nuttige dingen by gebragt, die wy wenfehen dat de Lezers niet minder bevallen zullen, dan wy erkennen dat ze ons in derzelver beoordeeling, behaagd hebben. Twee Verhande■ Kogen hebben om den prys gedongen, en, daar de Hemmen
* • a ge-



XII
VOORREDEN.
gelyk waren, hebben wy volgens de bepaling van den Teftateur, het lot moeten gebruiken, en dit heeft den eerprys toegewezen aan de Verhandeling , die tot Zinfpreuk bad: Si [raÏÏus ülabatur orbh, inpavidmn firient runinae. Welke, na opening van het biljet, hetwelk desSchryvers naam behelsde, bevonden is gefchreven te zyn door den zeer Geleerden Heere Henrkus dmflantinus Cr as, % ü. D. en openbaar Leeraar der Regten in de Doorlugtige School te Amflerdatn. De andere Verhandeling , aan welke het lot niet gunftig is geweeft, had tot eene Zinfpreuk: Qiiid leges fine moribus vanae proficium? van welke zig als Schryver bekend gemaakt heeft Petrus van der Stap Junior , Koopman te Rotterdam , van wien men een foortgelyk blyk van vernuft in een voorgaand deel van onze Verhandelingen lezen kan: Wy hebben er twee Verhandelingen bygevoegd , zoo om de fraaiheid van den ftyl, als om den overvloed der Zaken , en wel, naar gewoonte, volgens de orde van den tyd, waar in zy ons zyn toegezonden: De Opftel» Ier van de eene heeft liever zynen naam willen verborgen houden, dan dien op ons verzoek openbaren; maar als opfteller van de andere heeft zig tydig bekend gemaakt de zeer Geleerde Heer Jofiphus Pap de Fagaras, Phil. Doel. en Hoogleeraar in de Wpbegeerte op de Wafarbaljenfer Boorlugtige School der - Her-



VOORREDEN. xur
Hervormden ; van welken wy voor eenige jaaren eene Verhandeling over het zedelyk gevoel hebben in het ligt gegeven.
Wy hebben kort geleden eene nieuwe vraag uit de onuitput» bare bron der Natuurlyke Godgeleerdheid voorgefleld; om aan de beurtelingfche orde door den Teftateur voorgefchreven te voldoen; hier in beftaande, dat men aantone:
„ Dat het niet firyd tegen de volmaakte Natuur van God „ eene Werreld gefchapen te hebben, waar in kwaad plaats beeft.'1''
Wy verzoeken hen die deze ftof, dikwyls by de hand genomen , maar nog niet genoeg verklaard, nader behandelen willen , op het fterkfie , dat zy voor den eerften dag van Hooimaand van het volgend jaar ons willen mededelen, niet wat of 'er over dit wyd uitgeftrekt en zeer voortreffelyk onderwerp reeds zy gezegd, maar wat 'ernog over hetzelve te zeggen overblyve, en wat zy zeiven denken , dat daaromtrent gefteld moet worden.
Naar gewoonte voegen wy hier eene lyfi; by van alle de Verhandelingen , die in het vorige Jaar beoordeeld zyn, met vermelding der tydsorde , in welke wy die ontfangen hebben.
* * 3 *n



Kiv VOORREDEN.
In het Jaar 1781. den 25 van Bloeimaand eene Nederduitfche, onder de Zinfpreuk: Ouid leges fins moribus vanae proficiunt?
— den 28 van dezelfde Maand eene Latynfche, onder de Zinfpreuk: ReStefaccri omnium intereji.
1 , — den 1 van Zomermaand eene Latynfche, onder de Zin-
fpreuk: Quasrite primum Regnum Dei.
- —• <— den 30 van dezelfde Maand eene Latynfche, onder de Zinfpreuk: SifraStus illabatur orbis , inpavidum ferient minos.
—* den 3 van Hooimaand eene Latynfche , onder de Zinfpeuk : Qui ambukt fimpliciter , ambulat cnnfidenter , qui autem depravat vias fuas, manifcjlus srit. Proverb. X. vf. 9.
HEN-



HENRICI CONSTANTINI CR AS,
J. U. D. ET IN ILLUSTRI AMSTELODAMENSIUM ATHENAEO JURIS PROFESSORIS
DISP. UTATIO,
qua demonftratur,
NULLUM IN ETHICA CHRISTIANA PR JECEPTUM ESSE,QUO ET SINGULI CIVES IN COMMODIS SUIS SEQUENDIS, ET PRINCIPES IN REPUBLICA SECUNDUM POLITICES REGULAS A DM IN I' STRAND A, IMPEDIANTUR:
Qttae die 17 O&obris A. MDCCLXXXÏ. LEGATI STOLPIANI
praemiuiB reportavit.



VlTIA quaedam TyPOGRAPHICA SIC CQRRIGANTUR.
P. 2.1. 10. a fine gravitas ' lege pravitas. P. 6A.ii.7l fine aler >— alter, P. 13.1. 11. Docet. —— docet P. 15. I. 13. int er nam <— int er nam P. 18.1. 6. refellit <— repellit P. 31.1. 18. modo <— mundo
55- !• 3• perfequitur eflM 0 NT. — perfequitur Mo NT. P. 79.1. 2. a fine 6? comm. —- falutis comm.



HENRICI CONSTANTINI CR AS,
J.ffl. D. et in il lus tri AHSTELöD amek-
sium Athenaeo Juris Professoris
DISPUTATIO
qua demonftratur,
ÜULLUM IN ETHICA CHR IS TI A N A P RAECE P TUM ESSE, QUO E T SINGULI CIVES IN COMMODIS SUIS SEQUENDIS, ET PRINCIPES IN REPUBLICA SE'CUNDUM POLITICES -R EO U L AS AD MIN £5 STRAND A, I MP EDI A N TU R,
I N T R Ö D U C T ï Ö.
Ouemadmodum inventi funt nonnulli Theologi, qui ftudium philofophiae vehementer reprehenderent magnamque facrarum litterarum auëtorkati & verae pietati pefniriem afferre cre>de-ent; fic contra Phüofuphi quidam, vel qui tantum no-
A men



a D I S P U T A T I O.
men temere fibi affumere audebant, divinae icn'pturae laudibus detrahere, eamque totis viri'bus in contemtura addueene funt eormti. ■
Atque horum ipforum divinae doflrinae vituperatorum iterum duplex ratio ed: nonnulli enim ,quamvis credendiformulas reügionis Chriftianae & myderia facra autindübium vocare, aait penitus- etiam rejicere fudineant, attamen doclrinam Chriftij qüae de moribus ed, fufpiciunt & admi. rMtur: alii vero, in primis; qui nodra aqtate phüefophi nomine gloriantur, tanta funt judicandi five temsritate," five pervcrfitate , ut ipfam ethicam Chridianam repre' liendant, cc tanquam inanem, abjectam, omni nervo deftitutam & ejusmodi undique refertam praeceptis yituperent, quae cum fingulorum civium ftudio felicitatis, tam omni reipublieae bene admioiftrandae. rationi vehementer adverfentur. Quorum quidam uterqae error quamquam admodum pernieiofus ed habendus, poderior tarnen talis ed, ut univerlae religioni Chriftianae tanto majus ah eo exitium fit metuendum, quanto magis praeceptorum, quae de moribus in quadam religion: tradantur, aut praedantia 'aut gravitas neceffario valeat ad ejus auctoritatem aut confirmandam aut minuendam: ut fere qunélos philofophos, five quocunque nomine alios, qui feéhm aliquam five difciplinam inftituere ac ftabilire conati fint, a praeceptorum maxime pulcritudine ac fplendore eam commendaffe , eique laudem & decus quaefivifle videamus. Quocirca primo utiliflimum ed inftitutum Legati Stolpiani, cui hoe maxime propofitum ed, ut Ethicae Chriftianae vis ac praedantia in univerfum illudretur ac confirmetur : deinde quoniam ejusdem indituti Curatorurn confilio ac
pro-



JÖ ï S P U T A T I O. 3
providentia jam faclum eft, ut viri, ingenio & eruditione praeftantes, Chriftianae doélrinae excellentiam prae naturali Ethica, cura quod ad principia, turn quod ad incitamenta , tum etiam ,quod ad propofitos fines attinet, praeclare vindicarent omnino jam opportunum erat o-
ftendere, nihil in Euangelio praecipi, quod aut fingulis civibus fua commoda quaerentibus obeflet, aut principes impediret , quo minus bene acfcienter rempublicam adminiftrarent. Quae res cum per lè utilis eft ad univerfaereligionis Chriftianae virtutem confirmandam, tum in prirois eö valet, ut perfpe&a vis ac ratio hujus doólrinae ftudium incendat omnium ejus praeceptorum pulcritudinis retinendae atque adimplendae.
Atque hujus rei magnitudinem Vos bene intellexiftis Vi* ri CU., qui hand quaeftionem, quam tndhre tuicipimus, folvendam propofuiftis, omnesque gaudent boni a Vobis id maxime fadtum effe, ut tanta praefertim auétoritate vdoftrinae morum Chriftianae laus ac decus confervetur.
Itaque jam requiritur, ut demoriflretur, nullwn in Ethi■ ca Cbrijliana praeceptum efe , quo & finguli cives in commodis fuïs fequendis, & principes in republica ftcundum Potitices regulas adminijlranda impediantur.
In qua quidem quaeftione ftatim quaedam difficultas exoritur; nam primiun ea ex numero eft negantium, cujusmodi difficilem quodammodo rationem disputandi folent babere. Deinde ad efficiendum id, quod quaeritur, videtut neceffarium effe, ut per immenfum fere innumerabi-
lium
(*) Yid. £>ifert. Legat, Stolp, de Etbic. Cbriji. Vol. f,
K As



% D I S P U T A T r a
I
3ium praeceptorum Euangelii cainpum vagemur, & quae contra do£trinam Chrifti, qua fingulorum hominum ftudium fdicitatis & boni principis munus regitur, objeclae lint criminationes 3 vel objici fortafle poffint, eas omnes recenfeamus, quamque temere iftae faftae fint 3, & quan.' topere a vera ratione abhorreant, evincamus».
Qui labor cum fere infinkus fit, quo facilius res expe.' diatur, ea via,, ut opinor, tenenda.eft, ut.prirnum uni? verfae Ethicae Chriftianae virtus tam ad fingulorum. ftudium felicitatis adjuvandumquam. ad amplificandam t^> tius civitatis faiutem ac boni principis laudesr brevker ar periatur. Deinde ut reélae interpretationis adjumento ac certis quibusdam regulis conftitutis, de nonnullorum intemperantia cavillandi & temeritate exponatur,eaquepraecepta, quae iniquiffimi homines calumniando pervertere & ad noxias fententias detorquere funt conati, vindicentur omnibusque difficukatibus liberentur. Tertio denique, quae vera funt praecepta doélrinae Chriftianae ac bene quidem intelle&a,. fed judicandi levkate pro noxiis ha•foita, ea ut oftendantur non damnofa efle, fed contra ad faiutem cum fingulorum civiura j,tum univerfae civkatisiri, primis conducere».
PARS ï.
In univerfae morum doélrinae Chriftianae rationem Cf intueamur, permagna ejus vis intelligitur efle cum adbeatam vitara fingulorum, tum ad prudentis reétoris reipublfcae officium ac perfe&ionem. Qiiamquam enim non id adeo propofitum fifit neque Servatori, neque Apoftolis-,
ut



DISPUT ATI O. J
ut aut fingulis hominibus hujus vit-ae commoda perfequen* di,autimperantibus bene adminiftrandae civitatis praecep* ta, certa quadam ratione ac via traderent; quae tarnen frequenter in Euangelio occurrunt vivendi praecepta, e« jusniodi funt ,ut ex iis tarn boni principislausomnis,quaffl eximiae civium virtutes mirifice efflorefcant^ Nam ut ac* eo ordiamur j quod per totam Ethicam vim habet ac latisfraie patet j. quid praeclarius praecipi poteft, quam ut ad fummam perfectionem totis viribus contendamus, quo u* no praecepto omnium officiorum cuftodia , omniumqu» virtutum confummatio continetur. Neque vero dubium effe poteff, quin omnes homines magnopere utilitates ex* petant & ad commoda fua ferantur, fed nimirum in eo faepifïime peccant, ut, quae verae fint utilitates veraque commoda, & qua via ad ea perveniant, id lapfi imbecillitate judicii vel etiam cupiditatibus occoecati non vi? deant. Quare cum is omnino commoda fua certiffima ra* tione ac via fequatur , qui omni cura, cogitatione, ftur dio, ac virimn contentione id agit, ut perfectus fit, haec conftans vivendi quafi norma conftituatur, ut in. omnibus a&ionibus noftris omnique vkae-munere perfeótionem Hudiofe quaeramus. Sed hoe de perfeelionis ftudio praeceptum cum per univerfam doétrinam Chriftianam regnat y tum peculiariter a Servatore commendatur: Eftête igituv perfe&i , ut pater vtjlcr^ qui in coelo efl^ perfefius eft* Mat tb. V> 48. idque eam ob caufam in primis fuit comsnemorandum-, quod ab eo innumerabiles exfiftunt virtutes, temperantia, frugalitas-, induftria, liberalitas, co mitas, aequitas, juftiua, manfuetudo animi, humilkas.pa-tieutia , conftantia, fides, fortitudo, animi magnitudo ,
A 3 vi-



4 lp I S P U T A T I O.
vitaeque omnis honeftas atque innocentia. Quibus quae contraria vitia funt, fic fimul prohibentur, videlicet odia diffidia, vindi&ae cupiditas, avaritia , fraudes, aïtutiacj doli, fuperbia , arrogantia, iracundia, libido, pigriti^ virtutis fallax fimulatio omnisque vitae turpitudo. Itaque ex uno hoe praecepto ficile univerfae Ethicae Chriftianae vim & excellentiam cum ad fingulorum civium ftudium in quaerendis fuis commodis, tum ad principis officia in repubJica bene adminiftranda ,praeclare elucere exiftimamuSc
Sed ne temere tantas doarinae Chriftianae laudes praedicare videamur, age, per partes eamus, ac peculiark quaedam praecepta Euangefii tanquam illuftria judicii rx>. ftri documenta afferamus.
Officiorum igitur, quae in commodis noftris augen&s pofita funt, in tria capita omnis defcripta ratio eft, quorum primum ad animum, alterum ad corpus, tertium ad fortunas folet referri: ipfius autem animi principes facultates ponuntur duae; altera, quae in incelligendo, aler, quae in appetendo fugiendoque verfetur.
Quod ad intelligendi facultatem attinet , hoe quidem certiffimum eft, ejus omnem laudem ab eo proficifci ut ante omnia naturam perfeétiffimam cognofcamus Deum ejusque virtutes, quoad per humani ingenii imbecillitatein fieri poffit, percipiamus.
At vero divinae virtutes, intelligentia, fapientia, po■tentia , rerum creatarum gubernatio & cura , providentia, bonitas, jnftitia, ceterae, earumque vircutum om•aium magnitudo & infiai'tas, quana egregie in tuangelio



DIS P U T A T I 05' 7
explicantur! atque harum virtutum divimrum cognitioni cum id debeat confequens efle,ut Deum fufpiciamus, veneremur, admiremur, quibus quaefo verbis ma gis ad Dei ; amorem & venerationem inflammarihominespoffint, quam ; quibus Chriftus nos exhortatus eft, cum mukis aliis locis,, tum praefertim Mattb. XXII. 37-39? Quod praeclarius ■ praeceptum magnopere dari poffit, quam ut omnes no-■ ftras cogitationes, .aétiones, omniaque confilia & vivendi rationem 2d Dei gloriam referamus? Lt/c.XXL 2; 3, 4, conf. 1 Corintb. X. 31. Sed quod ad noftram disputationem in primis pertinet, in Euangelio is celebratur Deus, ■ qui benefaólorum quidem remunerator, malefaétorum vero feverus judex ac vindex fit: qua quidem doctrina nihil utilius, nihil efficacius eft ad homines excitandos, ut iió- ■ nefte- ac jufte fuae felicitatis quaerendae ftudio obfequantur, eosque deterrendos, ne iniquitate & injuria alioruma aut turpi vivendi modo commoda fua augere velint.
Etfi vero cognitio Dei divinarumque virtutum longe praecipua habetur, fummique Numinis amandi, venerandi colendique ratio & officium ante omnia commendatur, ïion tarnen ceterarum rerum aut neceflariarum aut utilium fcientia in Euangelio plane repudiatur: Quod tarnen non eo valere volumus, quafi in Euangelio de litterarum ftudiis excolendis ac rerum dochina fibi comparanda ex induftria praecipiatur; neque enim id propofitum fuit Chrifto, aut ad ejus munus magnopere pertinuit: fed primura hoe volumus, nusquam rerum veram ac folidam fcientiam a Chrifto ejusve discipulis reprehenfam efle: deinde fufficete hic debent, quae univerfe monet Paulus ad Pbilipp.
m



t 3 I S P U T ATI O.
i IV. 8. Quaecumque funt vera, quaecumque honefla, quaecumque jufla, quaecumque pura y quaecumque jucunda^ quaecumque boni nominis, ft ,qua virtus, ft qua laus êft, haec cogitate. Quae quidem praeceptio Pauli tam la» te patet, ut .ad omnes artes, tam pulcriores illas,quae ingenio conftant, quain ad ceteras, quibus communis vitae utilitates copiaeque augentur, pertinere videatur.
Non minor praeftantia efl; praeceptorura Chriflï, quae ad alteram animi partem pertinent, & in appetitionibus animi .& declinationibus regendis vèrfantur. Nam ea hominum conditio efl;, ut plerique blanditiis praefentium vo«' luptatum deliniti atque corrupti vera bona ab opinatis non diflinguant: a quo erroTe innumerae exfiflunt animi perturbationes, omniaque vitia, peccata, & miferrimae vitae initia funt dueenda, quae accuratiffima diligentia recenfuit Servator Mare. VII: 2r--23. Itaque officii eft fummaeque prui dentiae, ut commotiones animi regamus, cohibeamus & rationi quafl in difciplinam tradamus. Atque in hac parte praeclara omnino Chrifli doclrina cenferi debet, qua iracundia., difcordia , odia, vindi&ae cupiditas, fuperbia,' jeliqua vitia, turpiffima üla & hominis praefertim Chrililani excellentia penitus indigna , nervole reprehenduntur, Matth. V. 38. XVIIL xa. Mare. XI. 25. Luc. VT.
Sp. 30. xvii. 3.4. xviii. 10-14. u. 8. in. i£
39. Coll. ML 12. 13. 1 Thejf. V. 15. 1 Petr. II!. 9. 1 Tim, VI. 3-5- Jac.hy. 10. idque adeo univerfe agitur, uthomines a vitae pravitate ad verum Dei cultum ac veueratiosiern, morumque fan&itatem. convertantur. Mattb.XVUk
■3..Rom. VI. S.



DISPUTAT.IO. ii
bus & fingulorum hominum felicitas & univerfae focietatis humanae conjunétio & falus continetur, tanquam ex uberrimo fonte promanant.
Ut vero quaeque res praeflantiffima efl:, fic ejus potiffima ratio efl habenda; itaque in inente, illa quidem hominis paree longe nobiliori, perficienda, ejusque aecerna .felicitate quaerenda, in primis doftrinam Chrifti videmus verfari: nee tarnen omnis hujus vitae profperitatis corporisque commoditatum, honoris, laudis, reique familiaris cura penitus repudiatur, fed id modo commendatur, ut aeternae falutis comparatione ceterae res, leves illae atque inconflantes, quae breviflïmae hujus vitae commoditate terminantur, fuperentur. Mare. IX. 43. Job. VI. 27. wCorintb. XIII. 11. Gal. V. 22>
Ceterum optima confilia ad corporis curam habendam bonamque valetudinem tuendam ipfe Timotheo diferte dat Paulus i Tim. V. 23. & de re familiari curanda, aliisque rebus ad hanc vitam aut neceflariis aut utilibus ita palïïm in Euangelio praecipitur, ut hae labore, induflria, diligentia qmerendae & parcimonia confervandae fint, ac liberaliter erogandae, cum in proprium noftrum ufum, tum ut aliorum egeflatem fublevemus Epb. IV. 28. 1 Theffl IV. 11. 12. 11 Tbef. III. 8. 10. 12. Denique haec cautio praeclare commendatur, ne ftudium rei familiaris in iramoderatam divitiarum cupiditatem abeat. 1 Tim. VI. 8. 9. Hebr. XIII. 5. nimiaque ejusmodi rerum cura ac folhcitudine homines crucientur. Mattb. VI. 25. 26, 31. 1 Petr.
y. 7.
Ac fimilis plane jucunditatum vitae fuavitatumque ratio B 2 efl:.



12
DISP UTATIÖ.
eft, quae fi fobrie fümantur, nihil caufae eft, cur mató nopere repudientur: itaque.in Euangelio non fpernuatur y fed contra comrnendantur etiam, fic tarnen, ne voluptatum blanditns corrumpamur i Cor. VI. i2. Eph. V. 18 Jac. I. 14. 17*7». VI, i7i neque immoderate aut i'ntempe' ftivenosgaudioaclaetitiaetradamus/2o».XI[. i5.&dd li' Atque eo quoque pertinent tot monita de vitanda pro' fnfione Eph. III. 31.. x ^ V. 8. , m. l8. de *m. peranter, jufte, pie vivendo fit. II. n, I2. de decoro & honeftate fequenda #9///. XII. 17. ! Cor. VI. it. 1 II. 9- 10. Quae fi perfequi omnia vellem, vererer, ni magna mihi pars divinae fcripturae eflètdefcribenda. Quod> vero.ad officia erga alios attinet,. erga parentes, erga li* beros, conjuges, dominos-, fervos, pulcherrima in Euangelio praecepta traduntur Eph. VI. 2—4. Col. HL 14. iPetr. V. 5. Tit. II. 9. 10. de quibus fufficiat, exirnia illa' verba -Pauli ad partes vocatie Rom. XIII. 7. 8. /g/7*r omnibus, quod -debetis; cui tribui urn dtbetur, trilutum; cui veel/gal, veftigal; cui timor, timortm, cui homr „ honorem.. Nemini quidquam debete, nifi hoc , ut alii aüos diligatis: nam qui diligït alterum, legem implevit. Conf. Tit. III. 1—3. Sed haec verbo tangenda funt, non uberius ex~plicanda, partim quod de lis praeclare disputatum eft Vol.. I... dijjert. Leg. Stolp.de divinae Ethicae perfectione, partim* quod. ad propofitam quaeftionem minus pertinere videntur,
Itaque jam eo properamus, ut quae praecepta propius civitatis gubernatjjnem ac boni re&oris reipüblicae munus attipgant, ea nunc paucis confideremus: ut appareat, quantum in iis praefidii fit ad bonum principem informandum,
ejus-



V> I S P U T A T 1 O, 13
ejusque adminiftrationem reipublicae & communis falutis euram adjuvandam. Atque hic ftatim unicuique cogitanti. illud occurrit,, ut bene adminiftrari respublica poffit, ante omnia neceffarium effe , ue fuum obediendi Principi officium ejusque officii magnitudinem bene intelligant cives; qua de re haud fcio,an nusquam praeclarius praecipiatur, quam in Euangelio fa&u-m effe videmus. Nam primum ipfe Chriftus a Pharifaeis infidiofe interrogatus, an fas esfet Caefari tributa folvere, respondit Caefari danda effe, quae Caefaris effent Mattb. XXII. 21. qua refponfione Grotius., vir ingenio-& doélrina excellens, de Jur. Be/li & Pacis Lik I. c. 4. §. 4. n. 1. Docet fervatorem intel* ligi voluiffe, a fuae difciplinae fedtatoribus non minorem redtoribus civitatum obedientiam deberi, quam ab He« braeis, regibus Hebraeis debebatur: eademque dodlrina ab Apoftolis conftanter tradkur. Nam commendat Petrus lEpift.W. 13. 14. ut Chriftiani omni poteftati humanae fe fubmiffos & obedientes praeftent, five reges fint, five a regibus conftituti magiftratus; pro quorum falute eos precari Deum oportet 1 Tim.Al. I. 2. Conf. Aft. XXiH. 5- & Jud. 8. Sed egregie hunc locum tradtat di-. vinus fcriptor in epiftola ad Rom. XIIJ. 1—6. ubi Chrifüanos vehementer exhortatur, ut civili poteftati fubjecli fins & oblèquantur; idque primum ob eam caufam, quod civilis poteftas a Deo conftituta fit, qui hoe vult, ut fint, qui civitates regant. Ex quo deinde cogit ipfi Deo refiftere, quicunque Redtori civitatis adverfetur. Poftea argumentum, quo haec praeceptio confirmetur, ab imperantium petit muneris praeftantia, quod malis quidem terroiifint, non bonis, quodque Dei fint miniftri in ipfoB 3 rum



14 DlSPUTATIO.
rum civium utilitatem , ut, qui bene vivant , laudem ab iis confequantur. Tandem addit, cives non
propter iram ac metum, inftar vilium fervorum , oportere Principi obtemperare, fed propter confcientiam ipfamque hujus officii honeftatem. Conf. TiL III. i. 2. Quae tarnen omnis doótrina de obediendo ■civitatis reétori üc temperatur, ut femper humanae poteflatis 'reverentia a divina auétoritate fuperetur, Ac7. [V.
19. V. 29. Praeterea, quae de araore Chriftianorum & fumma erga omnes caritate, quae de humiütate, raodeflia, concordia, patientia, diligentia, induftria ac reliquis virtutibus praecepta effe vidimus, ea omnia profeéto cum per fe pulcherrima funt, tum aptiffima ad civium ftudium communis felicitatis, fummamque venerationem & amorem erga Principem excitandum: ut facile intelligatur, ejusmodi cives quam promti effe debeantac parïti ad caput & fortunas pro republica ejusque recloris falute devovendas, quamque nullus ab iis metus fit, ne aut prudentis Reéloris confilia impediant, aut pacem civitatis ac tranquillitarem feditionibus perturbent. conf. Pufend. de Conc. Rel. Chrift. cum ver. Pol. §. 6. 7.
Atque haec quidem de civium propriis officiis erga rempublicam, ejusque rectorem: nam de illorum ipforura, qui civitates regant, munere & officiis, doclrina Chrilliana non adeo praeceptum efle, nemo ignorat. At fic tarnen judico , eximiae ejus disciplinae univerfam rationem talem effe, ex qua optimi Principis effigies informetur, omnesque civitatis prudenter gubernandae virtutes facile ducantur. Quo primum ea pertinent, quae de irae, odii, dis* fidiorum, vindiüae turpitudine, de nimia divitiarum foe-
da



D I S PUT A T I O. 15
da cupiditate, de ambitionis vanitate, & reliquis vitiis,. & contra quae de morum manfuetudine, hurnilitate, concordia, pacis ftudio, conftantia, patiestia, de amore erga omnes, ipfosque etiam inimicos, de animi commotie* nibus coërcendis , ac ceteris virtutibus a Chrifto & Apoftolis divinitus doceri vidimus. Profetto praeclara ea praecepta qui teneat princeps, is & univerfae civitatis & fingulorum civium falutem augere & quibus poffit modis amplificare conabitur omnibusque rebus fuaeque propriae felicitati longe anteponet. Itaque jure noftro principem, qui ad do&rinae Chriftianae praeftantiain fit inftitutus , ejusmodi fore defendimus, qui pacem civitatis & tranquillitatem inter nam , tum vero incolumitatem & ab hoftibus externis fecuritatem totis viribus confervet ac tueatur; qui fuo ipfe exemplo civium animos ad legum fanótam cuftodiam9. ad moderationem animi, ad temperantiam, ad omnes virtutes , vitaeque totius honeftatem maxime incendat; qui litterarum ftudia & artes, mercaturam, rem militarem,. aerarium , & cetera tam adjumenta reipublicae quam ounamenta, ex quibus flos civitatis ac profperitas, dignitas, potentia, gloria exfiftant, quaerat, foveat, amplificetqui non aliam fibi neque majorem poteftatem aflumat, quam, quae fibi jure delata fit, aut ab ea, quae cuilibet civitati propofita eft, univerforum civium falute, ducatur. Neque adeo is aut domi civium libertati infidiabitur, aut foris inanem belli gloriam vicloriaeque vanitatem cum reipublicae detrimento civiumque perhicie confeólabiturj fed cum felici, florenti, ac pacis dulcedine fuavitatibusque fruenti populo cupiat praeëfle, belli materiam neque temere quaeret, neque praebebit, & omnibus gentibus
cum



D ï S P UTATIO. 27
deretur, mukisque praeceptis euangelii ad nimiam aufteritatem explicatis, magnam calumniandi caufam rei Chriftianae hoftibus praebuerunt. Quorum hi quidem inepti funt, quod ex imperitorum erroribus doétrinae Chriftianae praeftantiam aeftiraant: iüi. vero neque univerfae do••6:rinae Chriftianae vim ac rationem , neque fingulorum prae■ceptorum fenfum ac veram intelligentiam funt affecuti.
Nam primum quidem, quod de animi commotionibus exftirpandis, omniumque cupiditatum fiti reftinguenda magnifice ja&ant quidam Chriftiani, increduli vero reprehendunt, id confirmari putant tot ipfius Servatoris ejusque difcipulorum praeceptisquibus cum nosmet ipfos , tum parentes, liberos, -fratres & forores, & quae alia cariHima haberi foleant nomina, odiiïe , corpusque noftrum quibusvis doloribus fubjicere jubemur. Quae omnia, inquiunt, quam aliam vim videri poffunt habere , nifi ut affeétiones animi commotionesque omnes, quibus & ad ejusmodi conjuncWimos nobis homines amandos, & ad corporis noftri tutelam & incolumitatem confervandam omnesque dolores fugiendos natura ferimur, ex mente noftra radici'tus evellamus? aut quae ulla do&rina alia humano generi perniciofior, atque ad diffidia, ad difcordias, ad odia excitanda funeftior excogitari poteft ? Sic alii, fic Voltarius Nouv. Mei. Pbilof. T. IX. p. 124. qui in eo quidem recte judicant, quod ejusmodi praeceptionem conjunclioni humani generis ac felicitati inimicam ac plane turpem per fe exiftimant; fed errant vehementer, quod eam divinis fibris tradi opinantur. Nam quod dicit Chriftus Mattb. XVI. 24. Si quis me velit fequi, ab dieet femet ipfe & 'at-
D a tol-



nS DISPUTATIO.
tollat crucem fuam; & Luc. UW. i<5. Si quis venit ad me cV non odit pairem fuum & matrem , & uxorem & Uberos & fratres & forores, atque- adeo etiam animam fuam, non poteft meus difctpülus effe , ea non hanc vim habere poflunt , ut ad animi commotiones omnes exftirpandas vel ad fe. ipfum & alios odio habendos, excitandaque diffidia & difcordias pertineant. Et magna hic iniquitas eer" nitur eorum, qüi tantam infamiae labem optimae doftrinae, cujus princeps virtus in amore efl: & caritate erga omnes, afpergere non verentur. Audiamus potius optimum fuae doélrinae interpretem Chriltum Mattb. X. 37. Qui m a gis amat patrem, inquit, aut matrem, quam me, mn eft me dignus. Ex quo loco quidem & infinitis aliis cognofcimus , haec omnia ad comparationem pertinere , éumque folum amörem reprehendi, qui aliquem retardet, ne ad fe fuamque necèflarioruinqiw wtatri ac fuutem, fi ita ufus fit , cultui Dei ac rciu-n divinarum praeftantiae,"" qüaeque ei arótilTimc conjuncta eft, aeternae felicitati, poftponendam promptus ac paratus fit : ceterura ipfe Paulus ad Eph. V. 29. iieri non poflè fatetur , ut quis ipfe fefe oderit.
Neque contrariae opinioni quidquam praefidii quaeri potefl a Paulo 1 Cor. IX. 27, ubi corpus fuum fe contundere Apoftolus profitetur ; neque enim aliud vult di« VinusScriptor, quam fe corpus fuum, id eft, pravas cupi'ditates (quae fanc fignificatio frequentiffimaefl in facris libris) coërcere & in fervitulem redigere ,animique commotiones omnes tam rationi, quam Chriftianae religioni, in difciplinam tradere.
Quo-



DISPUTATIO. 33
«ut: qui cum monuerat juvenem quendara, bona fua ut venderet, eorumque pretium pauperibus daret ,hic quidem triftis abiit: itaque commotus in haec verba erupit Christus: Quam difficik eft* ui, qui. opes habeant, in regnum coehrum vtniantï quibus verbis cum perculfi effent discipuli , Chriftus fuam fententiam fic explicavit : Quam difficik eft, eos, qui confidant cpibus fuis, in regnum coehrum intrar-e. Marr.X.22-25. ut apertum fit, nimiam, quae in divitiarum fragilitate ponatur, fiduciam reprehendi; quo pertinet etiam parabola Chrifti, Luc. XII. 16-21. Quod vero de bonis fuis vendendis, pretioque pauperibus dando a Chrifto praeceptum juveni legimus, id haud obfcurum eft , explorandae ejus animi conftantiae faclum effe, & ad pudore eum confundendum, qui ad omnium virtutum confummationem fe perveniffe gloriaretur; tum etiam, ut effet manifeftuin, quam aegre homines rerum hujus vitae inanitatem aeternae faluti anteponerent. Conf. Mattb. XIX. 29. Ad hanc vero animi virtutem ac conftantiam faepisfime Chriftus discipulos exhortatus efti Quisquis veftrum non valedicat omnibus bonis fuis, i. e. qui non definat confidere opibus, doétrinamque divinam iis anteponat, is non poteft meus- difcipulus eJJ'e. Conf. Jac. IV. 13. 14. V. 1. & fqq. Ac monet frequenter, ne thefauros quaerant in hac terra, quos furentur faepe fures, aut qui alitcr facile intereant, fed in coelo, ubi quos quis thefauros habeat, permanentis ac duraturi fruclus fint ac felicitatis: quae profeclo omnia ad comparationem pertinent , ut aeternae ialutis cura brevisfimae hujus vitae commodis deliciisque anteferatur. Mattb. VI. 19.20. Luc.
E XII.



S4 DISPUTATIO.
XII. 33. Joh. VI: 27. &, nifi qui fic anhnum informet, nemo aeternam felicitatem confequatur. Marc.ViW. 34.-38. De iis vero, qui fecus faciunt , apud Joh. XII. 43. fic legimus : Praetulerunt enim gloriam hominum ghriae Dei. In aliis vero locis inanis follicitudo de divitiis, & rerum hujus vitae nimia cura reprehenditur, Mattb. VI. 2.5-28. Luc. XII. 22-31. & opum abufus, Jac. V. 5. 6. avaritiaeque fordities vituperatur, Luc. XII. 15. Hebr. XIII. 5. quod proprium vitium erat Pharifaeorum. Luc. XVI. 14.
Profecto parum valent divitiae rerumque omnium affluentia fine virtute, fine pietate, fine fpe mélforis vitae Jac. I. 9. 10. ut merito pauperes praedicentur beati, qui, pietate praeftantes, aeternae falutis fpe fruantur; miferi vero dicantur divites, qui, omni doclrrnae Chriftianae virtute Vacüi, in folis divitiis fpem fuam pofitam habeant. Luc. VI. 20. 24.. Neque vero haec vanitas divitiarum rerumque omnium levitas, fi cum virtute coraparentur, omnino Ethnicos fapientes fugit. Etenim multo magis efl fecundum naturam inquit Cicero III. de Offic. 5. excelfttas animi & magnitudo , itenique comitas, juftitia, liberalitas r quam voluptas, quam vita, jquam divitiae, quae quidem contemnere & pro nihilo ducere comparantem cum uti/itate commum, magn'i animi & excelft eft.
Ceterum huic interpretationi divinorum praeceptorum de opibus ac rerum copia, haud parum' roboris accedere ab iis locis putamus, quibus de victu, amiétu ceterisque rebus ad vitae aut necesfitatem, aut commoditatem , labore & induftria quaerendis, &, fi quaefitae fint, reéle Btendis praecipitur. Sic iTbesf.lV. 11. 1 Tim. IV. 1-4.
&



DISPUTATIO. 35
& VI. 17. 18- divites modo admonendi effe dicuntur, m eff'erantur animo, neque fpem ponant in divitiis incerth, 'fed in Ulo Deo vivo, qui nobis omnia cupiofe praebet ad
fruendum - ut aliis bsne faciani Jaciles fint ad im-
pertiendumjacilisconvicïus. Alibi denique ejusmodi officiorum praecepta dantur, quae fine probabiii rerum copia hand facile retineantur. Vid. Jac.ï.iP. U.i5. 16. 1 JobAlLij, Atque haec quidem de divitiis: de quarum ratione quae disputavimusi, eadem perinde valent ad refutandos eos, qui mercaturam divina Chrifti difciplina omnem improban arbitrantur: fi quidem alia loca nuUa ab iis adducuntur, quam quibus modo.reétae interpretationis adjumento,fuam vim ac veram fententiara afferere tentavimus.
Dïvitiarum argumento conjunftus eft locus de luxu, de quo in primis falfa eft Bailii, Voltairii ahorumque reprehenfio : nam aut doceant ifti , omne genus luxuriei fingulorum civium utilitatibus & univerfae civitatis cujusque flori, reique publicae bene adminiftrandae rationi ac fcientiae confentaneum effe, aut nobis oilendant, omnem omnino luxum Chrifti praeceptis improban.
Fateor, ut terreftria ne curent Chriftiani, id cum ad Thiüpp. UI. 19. tum alibi frequenter praecipitur; fed hujus praeceptionis ea vis eft, primum ut nimia ejusmodi rerum ftudia, cupiditates, abufum, ac cetera vitia fugiamus, id eft, ne in ullius ejusmodi rei poteftatem rediganiurquemadmodum loquitur Paulus 1 ad Cor. VI. 12. neque fimiles iis ümus,-quorum finis eft ad exitium, quorum Deus venter eft, qui uni gulae ftudent, ac qui-
E 2 bus



36 ü> I S F U T A T I O.
busvis fe voluptatibus tradunt conftringendos. Philipb d & Deinde hujusmodi praecepta feread comparationem pertinent, ne faavitatum ac delicia.rum hujus vitae potio» ratio habeatur, cum ante omnia doceat Chriftus, futurae vitae bona quaerenda efle; ceterorum-ita facilein fore aeeesfionem. Efl tarnen unus locus, qui in primis hic urgen a diffentientibus folet, quo fcilicet monet Servator neque amicos, neque fratres, neque cognatos, neque vN cinos divites ad prandium aut coenam invitandos effe,, fed mendicos, mancos,claudos, coecos. Luc.XIV. n 14' Sed primum nefcimus, quid hoe adeo ad luxuriem perti* neat, quale genus hominum ad lautum & opipare para* tum convivium veniat: deinde ex tota ülaoratione Chrifti,. in quo allegoriaineft, perfpicuum eft, de reclo divitiarum ufu doceri, ut beneficia non in eos collocentur, a quibus fpes eft aut gratiae aut remunerationis, fed potius in eos, qui vere indigeant, nulia adeo remuneratione fpe&ata: in quo vera Jiberalitas, eam dico , quae magni animi & excelfi propria eft, cernitur. Conf. Luc. Vi. 32-35.
Ceterum ex nullo alio loco, quam qui de mxueftjücufêntiusapparet, quam facile accidar, ut in utramque partem pari vi rationum & eloquentiae de re quadam copiofe difputent viri doéti, qui non eandem ejus rei notionenr iriformaverint: & noftra quoque aetate conftat, ingenio & eruditione excellentes viros de luxu varie disputaffe-
[ Sed videamus uïteriüs quorumdam de commoditatibus vitae ac voluptatibus opiniones. Ac Patres quidem ecclefiae hic iterum ridiculam aufteritatem funt fecuti; nam alii !
vitae



D I S P U T A T I O: 37
vitae cultum improbarunt , crnatum,, & elegantiam; alii innocua valde obleétamenta animi , hiiaritatem omnem, rifum, jocos, muficae deleétationein , odorum fuavitates difciplinae Chriltianae omnino effe contrarias , funt arbitrati. Barbeir. d. op. prflim. Qui fi earum rerum docuilTent mediocritatem fervandam efle, aut ejusmodi tempora pofle incidere, ut ab iis, quamvis univerfe fi confiderentur ,innocuis, abftinendumfit,.nihilprofe&odocuiflent3 quod aut a divinis praeceptis, aut a recta ratione valde eflet remotum ; etenün omnia fere monita , quae de his rebus' in facris litteris occurrunt , eo pertinere videmus y ut immoderatius harum rerum atque intenipeflivum defiderium, abufus ac cetera vitia vituperentur. Cavete au* tem vobis inquit Chriftus Luc. XXI. 34. ne quando graven tur corda vefira. crapula & ebrietate & curis bujus vitae, & repente vobis fuperveniai ille. dies. Cui praecepto jungatur locus Jac. V ; 5. In deliciis vixiflis in terra , & lafcivifiis, pavijlis animos vejlros y uti in diebus convlviorum.
Quibus quidem verbis non obfcurum eft , fi praeceden* tia conferantur, fuavitatum hujus vitae" ac deliciarum infeönftantiam reprehendi: praeterquam quod obfervat vir fummus H.Grotius /» not.ad b. l. ad Ifraëlitas haec fcribi,, qui, cum Chrifti doólrinam amplexi eflent, ob id ipfum multa mala perpetiebantur, contra quae eorum animos obfirmare Apoftolus conabatur. In primis vero in delibera» tione , quid fit praeferendum , valeat omnino aeternaefelutis cura , breviffimae vero vitae hujus commoditate* deleétationesque omnes jaceant ac pro nihilo habeantur p
E 3 quae;



38 DlSPUTATIO.
quae vis ac fententia efl: formarara dicendi , quas Mattb. V. 29j 30. XVI1J. 8,9. Mam IX. 42 —44. legimus. Nifi hic prudens rerum deleótus haberetur, fieret , uc qui invenijfet animam fuam, id eïk^eam fe ftrvajfe crederet, per der ct, & contra, qui eam pcrdidtPet Cbrifli caufa, id efl; omnia religioni Chriftianae , vcritar'ac pietati poftpofuiffet , eam inveniret, üve aeternae falutis puleherrimam fpem confequeretur. Matf?. X. .39. Luc. IX. 13. 25. XVU: 33. Atque eadem prorfus raonuit Apoftolus Collojjenfès III : 1—6. coeleflia ut quaererent, non t neftria, quae qualia intelÜgeret , ipfe porro explioavit, fciiicet fcortationem, impuritatem, molhtiem , cupiditatem , non omnem quidem, fed malam, & avaritiam , quae eft idolulatria: propter quarum rerum twpitudinem in iram Dei incurrunt homines contumaces. Ceterum jucundis rebus fuavibusque, fi rccte iis utamur, inuocentiam optime afleruit ipfe Paulus L ad Tim.! V: 1 — 4. Qjridquid creavit Deus, id bovum efl; nee quidquam repudiandum eft, modo grato ani~ mo fumatur.
Prodeant jam litterarum & doóhinarum fludia , quibus ut quaeque gens maxime exculta eft , ita ingenium ejus maxime ad quarumvis rerum eximiarum acuitur cognitionem & folertiam ; neque faciie ab ulla re alia, aut tantus fruét-us fingulis civibus, aut tanta principi fapientiae laus, dignitas & auéloritas, reique publicae bene admifliftrandae fcientia comparatur.
ltaque aegre ferunt adverfarii, omnem eruditionem atque fcieatiam contemni in facra fcriptura , omneque ingenii



D I S P U T A T I O. 39
genii lumen fic extingui querunr.ur: quorum quidem ftudium erga bonas lkteras quaraqnam laudandum efl. , confiderent tarnen , an tantum "iis pericuium a facra doótrina fit metuendum. Nam, cum nulla tam eximia rcs,nulla tam pulchra fit, quae non aliquando in abufum poffit converti, aut cui non vitia quaedam, non quidem a rei ipfius vi ac natura, fed ab hominum perverfitate adjunclaeiïequeant; profefto hunc abufum, & haec vitia fcientiarum atque eruditionis nos facris litteris exiitimaraus reprehendh Neque vero Paulus ad CV/. If : 8. artium omnium procreatricem, ac morum magiftram , veram germanamque philofophiam contemfit, fed flultam quorundam loquacitatem & argutias, falfamque philofophiae fpecie m ac fimulationem eorum , qui fibi admoium fapere videbantur , a quibus Collo fienfes monuit , ut fibi ca verent. Cavete ne quis fit, qui vos abducai per philofophiam atque fallaciam , quae fit fecundum traditionem hominum , fecundum elementa mundi & non fecmdum Cbriftuw, five per inanem fallaciam, quae oritur ex Philofophïa, quae Grotii interpretatie* efl:. Quomodo fere idem divinus fcriptor I. ad Tim. VI. 20» 21. Rejiciie profanos illos de rebus inanilus clamores & repugnantias falfo nominatae fcientiae ; nee non 'ad Tit. 111. 9. Stuk as quaefiiones & genealogicas & contentiones ac pwinas legahs cohïbs : funt enim inutiles ac vanae. Quod fi omnem ingenii cultum , omnemque optimarum rerum cognkionem repudialTet Paulus , profeóto non fic exhortatus elfet Colloffenfes , quemadmodum eum fecifie videmus IV. 5, 6. Sapienter vos gerite erga extraneos 5 GpportunitaPem redimentes. Sermo vefier fimper cum gratis



40 DI'SPUTATIO.
tia fit, fale conditus, utfeiatk% quomodó vos oporteat urncuique rcfpondere. Atque .eodem referte non dubitarera Pauli locum, quo Chriftianos ad omnia quaerenda , quae vera effent, quae honefta, quae laudabilia , quae jufta , quae pulchra , excitavit, nifi me.eximiam hanc admonitionem Apoftoli fupra jam ad partes vocare meminiffem.
Ac fimiliter fi exveraiatione.,.nonexopinionum levitate Patrum (Barbeirac. xvii. jó". 3.) rem aeftimare velimus ,' Jacobus in lïpiftola c, IJL 13 , .14. non fapientiam contemfit rerumque fcientiam , fed, quale circa eam effet Chriftiani hominis officium , docuit , nirairum ut in conviclu ac confuetudine hominumcoiloquiisque ea proferrent , quae multam fapientiae ae doctrinae ejus , qua quisque praeftaret , haberent fignificationem; tum etiam facerent, ut ab animi modeftia ac morum manfuetudine laudarentur : porro ab arrogantia , ab invidia , a terrena & infernali fapientia eos dehortatur vs. 14 —. 16. Sapientiam denique illam , quae omni rerum cognitione praeftet , -viamque ad aeternam felicitatem aperiat . a Deo monet precibus expetendam effe L 5. 17.
Eandem vero interpretationera recipiunt, quae de laudis & gloriae fhidio, de honorum ac munerum funétione in Novi Teftamenti libris praecepta legimns. Omnino Chriftus Luc. XIV. 8 — tl. modeftiam requirit animi & humilitatem , non. quo fui ipfius quaedam exiftimatio , & honoris dignitatisque cura omnis abjicienda fjt, fed quod modeftia & humilitas eft optima via atque ratio veram laudem, gloriam, decus et amplitudinem eomequendi 9
uti



DISPüTA.TIO. 4ï
uti contra rideri folet vanitas eorum, qui fefe prae aliis infolentius extollant, vs. n. Inprimis vero facra fcriptura ii reprehenduntur, qui, cum laudem & gloriam ab hominibus aucupentur, venerationis Dei , aeternaeque falutis fecuri fint ac negligentes Joh. V. 44. XII 43.
Quod vero ad honores & munera publica , cum eorum, qui fummam rerum in civitate teneant , tum magiftratuum ac judicum, attinet, ea Patres quoque ecclefiae haud obeunda Chriftianis effe docuerunt. Quorum, errores Anabaptiftae, Kwakeri & aliae quaedam Chriftianorum familiae fequuntur. Sed ea quidem do&rina, quae focialis vitae rationem penitus tollk, omnemque pervertit civkatum falutem, quï dïvina poteft cenferi ? aut quoniodo Chriftianae doétrinae, quae tantis virtutibus exceliit, «juaeque tota ad hominum felicitatem compofita eft, tanta poteft temerïtatis labes afpergi? Nam quod huc trahere praecepta apud Mattb. XXIII: 5—12. conantur, apertior fane is locus eft, quam ut operae pretium fit de vero fenfu ejus multis verbis differere : nimirum carpitur gloriae inanitas, elati fpirkus ac fuperbia, cum omnium hominum univerfe, tum praefertim Pharifaeorum. De militia verbo notemus, centurionem Cornelium in divinis libris a fumma pietate laudari Ad,. X. neque aut ei, aut cuiquam alii, qui ad facraChriftiana accederet, effe praeceptum Iegimus 3 ut militia abiret: imo ipfe Paulus Gedeonem , Baracum, Sampfonem, Jephten, Davidem celebrat praeclaros heroes, eorumque egregias virtutes bellicas fummis in coelum laudibus extollit Hebr. XI. 32 — 34.
F III. Ter-



44 DISPUTATIO.
eos populos, quos Chrifti difciplina non depravaffet: deinde ipfam reétam rationem nos fatis docere, non modo non imV quam effe divortia faciendi potefratem, fed utilem quoque ac prorfus neceffariam. Quam miferum, inquiunt, quam durum , quam plane crudeie- eft , legis voluncate cogi , ut conjunctt fint, qut moribus , ingenio , voluntate fint disjuncliffimi ? quorum alter alterum non araet, non dili* gat; fed refugiat , faftidiat, oderit, abominetur? quairtae vero, quam frequentes quotidie ac perpetuae difcor* diae, rixae, lites ab ejusmodi conjunéKonum moleftia pro* ficifci debent, quae totas domos ac familiasperturbent, & a quibus plurimum calamitatum ac criminum fit metuen» dum? Itaque divortiorum difficilem rationem exiftimant omnem fuavitatem matrimonii', cujus felicitas in primis ïibertate cenfeatur, fuftuüffe, neque tam conjugum anrmos conjunxiffe , quam potius duri vinculi necefïïtate aa moleftia diftraxiffe. Montes q. Lettr. Perf. 116. VoLr tair. Nouv. Mei. PHL P. JX. p. 216.
At vero ü attentius haec confideremus, primum qu£ dem , difficilem divortiorum rationem apparet, privatae pubiicaeque felicitati non modo non obeffe , fed etiam in primis prodeffe. Deinde quod permulti aut propter nul. las cauffas,aut propter unum adulteriurn, aut deniquepropter fidem etiam ,.derelinquendo-conjuge , violatanr, non vero ob ullas eauffas alias, ex Chrifti difciplina, diffolvi nuptias poffe exiftimant, illud quidem tam reétae rationi quam facris litteris repugnat. Nam , ut primum de caus* fis divortiorum dicam , ab eoque incipiam , quod recta ratio nos docet , quis neget, plures ejusmodi eauffas omnino
* ia-



A6 '©ISPUTATIO.
aréöffiraa conjugum .neceiïitudine difleruiffet, et Mofen docuiflet propter duritiem animi moresque difficiles Judaeorum divortia permififle, fic tandem locutus eft: Dico au* tem vobis, quicumque dimiferit uxorem fuam, nïft oh foortationem , & aliam iuxerit, moechatur, £5? qui dimiffam duxerit, moechatur. Mattb. XIX. 3 —..9. V. 32." Ex quo loco certe hoe apertum eft ,adulterium efle juftam divortii cauflam. Sed ne haec quidem fententia fuit Chrifti, ob unius adulterii foeditatem diflblvi nuptias pofle; neque enim divortiorum triflem neceffitatem ab univerfe genere avellere & ad unam cauflam adftringere Servator voluit, fed potius Ievitatem reprehendere Judaeorum , qui ex animi inncoftantia, uxores frequenter dimitterent. Iftis enim temporibus , ut notiffimum eft & ab aliis jam obfervatum , duae in primis difciplinae doétorum hominum ,- Mofaici juris fcientia , apud Judaeos florebant, quorum alii quidem ob quasvis cauflas vel leviffimas, alii vero ob graves demum diflblvi roatrimonia pofle arbitrabantur. Jnterrogatus igitur Servator, illorum opinionem rejecit , horum vero fententiam confirmavit, una caufa in exemplum adducta , qua ceteras omnes llgnificare divortii cauflas voluit, quae aeque graves effent ac juftae; id quod minime abhorret a confuetudine eorum, qui aut leges fcribant, aut de moribus praecipiant. Atque haec interpretatio non parum eo confirmatur, quod nobis Mattbaeus XIX. narrat, a Chrifto quaefiviife Pharifaeos, an quavis de cauffa dimittere uxorem liceret, cujus opinionis Ievitatem acriter reprehendit Servator. Jaceat igitur hic omnis cavillatio, & regulae noftrae valeat aequf.
tas,



DISPUTATIE $T
tas, ut quod univerfe praecipiatur, ne id femper univerfe accipiamus. Atque hujus rationis non contemnenduni auctorem habemus ipfum Paulum,. qui i ad Cor. VIL 15* conjugem docet,qui a conjuge, deferatur, non arnplius fervituti fubjectum id eft, matrimönii vinculo adftriclum effe: ut adeo ob aliam cauffam omnino, quam adulterium,, diffolvi quoque nuptias poffe Apoftolus arbitretur.
Ad hanc vero doétrinae Chrifti de divortiis explicationem, veram illam & indubitatam, nobis facem praetulit G r o t 1 u s in notis ad Matth. dd. II quibus multo accuratius,.quam in Jur. B. & P. L. II. c. V. §. 9. n. 2. hanc rem expofuiffe Vir magnus jure cenfetur. Vid. B.\rb. ad Puf. VI. 1. 2-1. n. u Aliam vero interpretationem antepaucos annos depromfit Pilati du Mariag. & de fa Legislat. p. 70. qui omnem Chrifti doétrinam ad privatam dimiffionem. uxoris pertinere, de divortiis vero, quae judicie auctoritate fierent, nihil Servatorem cenfet docuiffe..
Sic jam probatum eft 3 non omnia in euangelio divortia prohiberi, neque propter unam vel alteram modo cauffamjufta haberi , fed propter omnes eauffas graves, id.eft, quae vim ac naturam matrimönii tollant. At vero diffici* liorem divortiorum rationem effe ex Chrifti difciplina , quam quidem variarum Gentium moribus fervetur ,. id certum eft & nos ultro fatemur. Sed quidquid differat ingeniofus Montesquivkis Letïr. Pépf. 116. procal abfumus ab eo errore, ut quod aegre fieri divoitia poffint, id' aut ipforum conjugum felicitati, aut univerfae civitatis fahui contrarium effe putemus. Nam quod fuaviorem ait nuptiarum conjunétionem effe propter. eam ipfam cauffam
maxi;



48 B I S P U T A T I O.
maxime , quod Iiberrima neque uilo coactionis vincul© conftriéta fit, id nefcio an minus vere dicatur, quam fpeeiem habere videatur. Non ego is fum , qui nuptiarum Kbertatem ullo modo minutam velim, nimirum eam, quae ab imtio infit in deleftu eorum , qui nuptias quaerant : poft eas vero contract, femel jam deleclu habito-, nulla amplius deligendi fupereffe Jibertas poteft , fed quemadmodura ceterisin rebus, quae jam non integrae funt, ita hic quoque valeat regula, ut quae principio pendeant ex voluntate, ea poftea omnino neceffitatem habeant. Quocirca quae de coadi conjugii damnis & de conjugis morum intolerabilium perferendorum iniquitate copiofe difputat celebris Auélor, ea mihi nequaquam rem conficere videntur. Primum quisque providere debet, quam fibi vitae fociam deligat: & vel harec cogitatio fola , perpetuum fore nuptiarum vinculum, aptiffima eft ad hominum prudentiam acueadam. Deinde alter alterius ftultitiam aequo animo Perpeti, arrogantiam perferre, morum difficultates exforbere debet : id fert arcliiTimae conjunclionis ratio: & quae incommoda funt nuptiarum, uti quaevis vivendi ratio ac quivis flatus fua damna habet , ea multis commodis ac fuavitatibus compenfantur. Neque vero quod defendit Montesquivius, propter hanc ipfam difcedendi libertatem fore , ut magis conjun&i effent conjuges ; .id aut ratio magnopere, aut ufus confirmare videtur, quemadmodum ex moribus Romanorum , qui magna divortiorum licentia utebantur, cuivis fponte conftare poteft. Imo fic valde remitteretur illa prudentia in diligendo conjuge, de qua öicebamus , & temere illi conjungerentur, qui ingenio',
mo-



DISPUTATIO. 49
moribus vel aliis rebus effent disjunétiffimi, quod facile a fe invicem mox difcedere fe poffe bene fcirent. Itaque Ievitatem divortiorum temeritas contrahendi nuptias , & hanc ipfam temeritatem frequentia confequeretur divortiorum , liberorumque conditio redderetur miferrima. Et* enim, qui nuptias contrahunt, iis non id modo propofitum effe debet, ut gignant liberos, fed in primis, ut eos communi opera, ftudio, confilio, junctisque viribus educent, animosque eorum ad omnem informent virtutem, ut cum univerfe egregii- homines, tum patriae in primis utiles cives evadant. Quid autem de communibus liberis, eorumque fiet educatione , fi divortiorum intemperans ufus dominetur ? quid aliud profeéïo, quam ut divulfi ab alterutro parente innocentes Hberi, a patris & matris communi cura & auxilio priventur , ut alia detrimenta multa taceam , quae tum parum curat Montesquivius, cum rigoris in cauffa divortiorum & feveritatis damna , magna voce extollit.
Tandem quod divortiorum plenam libertatem & arbitrium ad foecunditatem conjugiorura , civiumque numerum augendum valde prodeffe mulei diftitant, quod fic fteriles nuptiae diffolvantur; id primo exiguum eft, cum ranor fit infoecunditas nuptiarum: deinde fi vel hanc utilitatem afferat divortiorum licentia, eam profefto a divortiorum damnis totam obfeurari putamus. Denique haec ratio adverfariorum, quam a fterilium quarumdam nuptiarum damnis dueunt, ad eos pertinet, qui ob nullas eauffas, vel ob duas modo divortia fieripoffe volunt; ad nos vero non pertinet, qui juftas eas omnes divortiorum
G cauf-



5o DISPUTATIO.
cauflas pronunciamus, quibus vis ac neceflaria matrimönii) natura tollatur.
IV. Sed quod praecedenti regula fignificavimus 5. varias cauflas efle, ea, quae generatim praecipiantur, reftringendi,. id ulterius perfequamur; & cum iëae cauflae fint praefertim in temporibus & perfonis, haec jam formula ponatur: Multa in morum doctrina Christia-
na universe ac simpliciter praecipi, quae ad certa tempora et personas sint
restringenda. Ante vero quam Chriflianae doctrinae quaedam capita, quae in controverfiam vocantur,. noflrae regulae adjumento vindicemus age5 vim hujus cautionis indubitato exemplo confirmemus. Nam quis negaverit, fi verba Pauli ad Hebr. XIII. 4. honeflurn ter quosvis conjugium efïe, ita ut jacent, fint accipienda, ex iis quaevis abfurda & inaudita confequi, atque inceflas plane nuptias inter* parentes & liberos probari? Qui hoe adeo praeceptum , uti oportet, ad eos referant, inter quos honefle pofïint nuptiae contrahi , cur illi' nulla alia praecepta reflringi velint, licet vel maxime nos eo ducat refta interpretado? Etenim conflat, multa praecepta a Chriflo foiis Apoftolis, cum ad euangelium omnibus Gentibus denunciandum mittebantur , data efle quae neque ad omnes Chriftianos. transferri \ neque ad omnia tempora poflent. Cujusmodi efl, quod ChriflusMattb. X. 5. 6. praecepit, ne ad Ethnicos proficifcerentur Apofloli, fed potius ad oves deperditas domus Ifraëlis,



DISPUTATIO. 5e
& vf. 9. ne aurum, neque argentum, neque aes compara* rent, neque peram ad iter, neque binas tynicas &c.
Atque hujus facillimae regulae non tam ignoratio, quam negligentia effecit, ut Chrifliana doctrina magnam partem ab ipfis Chriftianis corrumperetur, ab aliis vero accufaretur; nam hi quidem ea improbari nuptias criminantur, ad quas fane, inquiunt, unusquisque legislator, uti maxime fapientiae laude excellit , ita ftudiofiflime cives folet ex« hortari ; coelibatum vero divina doétrina magnopere laudari reprehendunt , qui tarnen tam fingulorum civium commodis noxius , quam rerumpublicarum flori ac felicitati repugnans & plane exitialis fit. Atque haec éc alia, quae pofiea videbimus', Bailium adduxerunt, ut rempublicam civium Chriftianorum non talem efle putarct, quae florem, profperitatem, potentiam, & apud externs gentes dignitatem aut* acquirere unquam , aut acquifitam diu tueri pollet. Sed reéte de acutiffimo illo viro judicavit Montesq. L. XXLF. 6. 11 eft etonnant, quon pwjje imputer a ce grand homme cTavoir imconnu l'e/prit de fa propre religion : qiPil ri1 ah pas fu diftinguer les ordres pour Fetablijfement du Chriftianlsme d?avec le Chriftianisme meme ; ni les preceptes de Fevangile davec fes confeils : ubi tarnen, quam de diftinótione inter praecepta euangelii & confilia meminit Montesquivius, illi communis cum Grotio & aliis viris dociis fuit opinio , fed quae ab aliis rectius repudiatur. Etenim quae vulgo pro confiliis folent haberi, ea, fi reéte judicemus, praecepta funt, non illa quidem univerfe data, fed ad tempora quaedam, ad Ioca, ad perfonas accommodata, in primis ad ea, quae,
G 3 cum



52 DISPUTATIO.
cum aliorum fcientiam fugiant, fecum deliberare quisque ac ftatuere debegt : cujusmodi illud efl, an quis naturae ftimulos fatis in fua poteftate habeat ,. ut fine uxore fic vivere pofïit, ne ad libidinofam vitara delabatur. i Cor. VII. 7. 9. De quibus rebus adeo Paulus fe praecipere dicit ex concejjione , non ex imperio vs. 6. contra autem vs. 10. non fe , fed Dominum dien dènunciare. Vid. Barbeir. la Mor. des Per. VUL 11. & fqq. fed ad rem redeamus.
Patres ecclefiaflicos coelibatum magnifice Iaudaffe , id jam prima parte hujus difputationis apparuit. Hieronymus vero tam acriter in nuptias invehitur, ut virutn, qui iterum uxoremducat,cum immundis animalïbus in arcaNoae comparet; viduam vero bis nubentem dicat cani fnnilem effe, qui redeat ad vomitum: fed piget ejusmodi ineptias referre.
Omnino coelibatus, univerfé fi confideretur , naturae ïnimicus efl, & cum fingulorum hominum felicitati, tum cujusque civitatis flori ac profperitati, tum etiam univeril generis humani conjunólioni vehementer repugnat. Atque ufu rerum eonflanti quoqueconfirmatum videmus,qui populi vitae honeflate maxime eminerent, illos maxime improbaffe coelibatum & legibus feverius coercuiffe, neque apud ullos alios populos eum magis frequentatum fuiffe , quam qui morum pravitate \ effent corrupti Vid. Lettr.. Perf. 117. Sed vero, confidenter affirmo , nullum in divinis libris praeceptum reperias, quo coelibatus Chrifliani's fimpliciter tanquam res laudabilis commendëtur. Equféem non ignoro in contrariae opinionis argumentum addu»



DISPUTATIO. 53
ei locum Pauli i Cor. VII. i — 10. ubi fic de nuptiis disputat, ut haud mediocriter eas improbare videatur. Non> ne, inquiunt , Paulus bonum dieit viro efle mulierem non attingere? nonne fere nuptias ex raetu ineontinentiae propter fcortationes permittit, propemodum, ut Mofèm Judaeis divortia propter animi duritiem pennifiITe legimus? Ita fane fe res habet. Paulus diffuafit nuptias iis, qui nondum eas contraxiffent, fed-, quod animadvertas , ita diffuafit, ut facile intellïgas , hoe omne, quod difputaret, ad ea tempora, quibus fcribebat, perrinuiffe. Nam ex vf. i. apparet , de nuptiis ante confultum fuiffe apoftolum, a quo quae refponfa funt» idcirco jure ad confulentes referuntur, & ex temporibus , quibus utebantur Corinthii, interpretationem debent recipere. Iftfs temporibus adeo fatius era't non contrahere matrimonium , cum propter inftantes calamitates, tum quoque, ut qui nuptiarum curis, follicitudine & moleftia non impedirentur , iis plus otii fupereffet, quod ad itinera fufcipienda, omnibusque Gentibus denunciandam Chrifti doéi:rinara conferrent. Quod ne temere & ad cauffam noftram dixisfe videamur, ipfe Paulus teftis excitetur: nam quod de nuptiis non quaerendis monuit, id docet bonum efle propter injiantem neceflitatem vf. 26. quonictm tempus efl contractum in pofierum vf. 29. ne , qui nuptias contraxiffent, afflictionem in carne haberent vf. 28. Conf. Mare. XIII. Neque vero Paulum univerfe & extra ejusmodi tempora nuptias improbaffe, ejus rei quoque certiffimum documentum habemus dodtrinam ipfius Apoftoli vf. 28. & 36. ubi non peecare eum dicit, qui nuptias ineat , vel filiam matrimonio
G 3 ali-



5<S DIS PQTATI O,
Tandem., ut hoe etiam verbo addam, non dubium elTe videtur.quin noftra regula quoque ad intelligentiam praecepti, quod -de fugiendo potius quam refiftendo dat Servator, yiam aperiat; nempe illud pariter ad prima tempora fundandae religionis Chriftianae & peculiariter ad apoftolos pertinere judicamus, haud fecus acplura alia, quaea Chri&o Mattb. X. praecepta legimus. V. Grot. in not. ad Mattb. 4c Barb. ad Grot. de Jur. B. & P. L. I. c. 4. §. 7, n. a.
£tfi vero multae jam criminationes repuIPae funt, mujtae tarnen etiamnum reftant, de quibus fufceptae provinciae ratio a nobis .poftulat, ut porro videamus.
V. Jgimr quintahac regula utamur: Multas Prak-
( .ceptorum formas iiyperbolicas esse, quas adeocavendumsit, ne proprie accipiamus
Hyperbolae certe cum omnibus iis, qui de moribus praecipiunt, frequentatae funt, tum vero facris fcriptoribus adjnodum familiares. Cujus rei fidem faciunt tot fcripta, tam profana, quam facra, quibus de moribus, de virtute' de beata vita praecipitur , & vitiorum pravitas ac peccata ^xagitantur. Sed iliuftris , qui huc omnino pertinet, locus eft Senecae deBtnefic. VU. 22.23.cujus verba quamvis longioranon poflumquin tota adferibam, fiquidemmi.rifice faciunt ad vim ac verkatem regulae, quam modo conftituimus, confirmandam. Errat tarnen, inquit Seneca , fi quis exifiimat, cum diximus eum, qui bemficium dedit\ eblivifei oportere , excutere nos illi memoriam rei praefertim bonefiijfimae. Quaedam praecipimus ultra modum, ut ad verum etsuüm redeant. €um dicimus memimffe non debet , boe volumus mtëigi,
prae-



68 D I S" P U T A T I O;
I.9. IX. 1. 11 Cor. I. 23. 31. 33. Bbilm'.l. 8; Conf.. Mosh. Etbie.Chrift. Fok FA p. 142.
Atque hic. etiam quaeri poflet de. fimulatione ac Falla» cia , quae. dici folet, officiofa;, de qua & antiquis & po*fterioribus- temporibus varie inter do&os* difputatum efl:,, ( C1 c e r.,de. Offic. UI 12. .), quaraque adeo turpem perv fe ac flagitiofam judicavit Auguftinu», ut.eam ne tum quidem Jicitam putaret,. cum ad vitam innocemis hominis vel ad ipfam quoque patriam confervandam adhiberetur. At vero , fi res ex veritate. aeflimetur,. non ex judicandi temeritate., haec opinio non modo.non confirmatur, fed etiam varlis locis. facrae fcripturae plane refeflitur. Vêrunt. & harum cpntentionum de mendacio officiofo hiftoria no* tifïiraa eft,, & quid tam divinis libris, quam rc&ae rationi • confentaneum fit, id a Viris fummis Grotio.^ Jur. B. & L, III c.i. §. 9. & in Epïjl. 218. Püfend. 1F.. U Barbeir, ad ea loca, Thomas. Jurispr* diy. L. 11. c. 8. Budd. Èlem. Pbihf. praSt. P.1I.S. 6.. §. .3"' Veldhuis, de Pr ine. juft. & decor. p. 95. & feqq. & p. 258.. Van der Muelen^ Grot. d.J. & aliis,tam praedare ,. tam. dilücide difputatum eft,. ut difficillim urn fit meliora afïerre: nec.juvat,centiës quae diétafunt, repetere & crambem faepius recóftam apponere. Et vero valde quoque meruendum fit ,'ut iis, quos tot rationes, tanta argumenta, tot.fcripra, tantae au&oritates tantorum virojum cónvincere non potuerunt., nos perfuadeamus..
Sed in primis magnam inter viros dó&os contentionem excitavit'Jocus de ufuris, quarum. abufus effecit, ut a va-
riif.



tfa DISPUTATIO.
Si mutuum dederitis iis, a quibus fperatis vos recepturos9 quae gratia vobis erit? nam & peccatores peccatoribus mutuum dant, ut recipiant paria. Mo diligite inimicos vefiros, et iis benefacit e, et mutuum date nihil inde fperantes. Sed in hoe quoque praecepto Chrifti parum adjnmenti eft pro adverfariorum opinione. Primum enim jam obferva■vit CI.Noodtius de Fen. et ufur. c. 10. nihil iis ver bis de ufuris praecipi , fed de ipfa forte: id quod tam ex verbis nam et peccatores peccatoribus dant mutuum ut ;Recipiant paria, quam ex vf 35o nihil inde fperantes facile cognofcitur. Deinde, cum haec praecepta ■mm aha multa fimilia, verat! Petenti abs te dato et volentem mutuari abs te ne averfere Matth. V. 42 ex genere eorum funt,de quibus Senecad. 1. copiofe difputat quae ■ cum hyperbolice & cum quadam amplificatione commendavit Servator, id unum voluit, ut fummus amor caritas, liberahtas, mifericordia, propenfa voluntas in cala mitofos omnes, aliaque Jiumanitatis officia univerfe erea omnes obfervarentur. Sed haec fufficiant de ufuris quae partim ex patrum ecclefiae, ac fcholafticorum doétorura fuperftitiofis interpretationibus , partim ex feneratorum improbitate magnum odium & infamiam fufceperant Poft Salmafiienim, Noodtii, Barbeiracii lucubrationes fuper vacaneumfit, de re tam aperta pluribus veile difputarea quibus cum & ex refta ratione, & «x facra fcriptura * ufurarum honefhs praeclare vindicata fit, nihil fane efl' quod vituperatorum voces ac convicia amplius metuamus!
Sedveniamusadjudicia&bella, de quibus Ita difputatum eft. ut alii rurfus ea omnino Chriftianis vetita effe con-
ten-



D I S P U T A T I O.
tenderent; eamque ipfam ob caufam alii doótrinam Chrifti vituperarent, fiquidem- neque fine jüdiciis tranquillitas civitatis interna, neque externa fecuritas fine bellis ullo modo poffit obtineri. Verum fi illorum errores diflbluti fint, horum temerariae voces ultro conticefcent. Breviores vero hac quidem in parte nos efle licebit ; quoniam utrumque do&rinae Chriftianae locum, tam de judiciis quam de bellis, H. Grotius, Vir omni do&rinarum genere mirifice cxcultus, praeclare jam explicuit.
E^regia certe praecepta Chrifti funt de amore & cantate erga alios omnes , & ipfos quoque inimicos noftros, de morum manfuetudine , de humilitate, de aliorum injuriis perferendis, de omni vindiéta cavenda , de litium, rixarum, difcordiarura turpitudine vitanda, de armis non fumendis &c. verum haec omnia fic docentur , ut partim eorum, uti vidimus , ad prima fundandae doélrinae' Ghriflianae tempora pertineant , partim hyperbolen habeant, & cum quadam amplificatione, Orientalium popu-lorum in primis propria, tradantur. Quae ratio cum fugeret Patres ecclefiafticos, ad eam opinionis Ievitatem de-' lapfi funt, ut judicia & bella omnia a Chrifto vetita efle,. Chriftianis indigna omnique a civitate Chriftianorunr procul abeffe debere arbitrarentur. Ac multa quidem quae in hanc partem trahi folent, facrae fcripturae loca jam fupra funt expofita: cujusmodi funt, quibus vindifta privata ïmprobatur : Ne refifte improbo, fed, qui te caedat in dtxteram mam maxillam, obverte ei & alteram-, & ei qui velit tecum contendere , ac tunicam tuam capere> dimitte Mi c? pallium Mattb. V. 39. Cüïvh auum
pf



«4 D I S P U T A T I O.
pet ent i abs te da & ab eo, qui tollit res tuas, ns repetite Luc. VI. 29. 30. ac fimilia loca plura, quae M o.n t e s q. Defenf. de VEfpr.p. m. 129. magis confilia vult quam praecepta efle : fed relicla ejus diftincliom's levitate nos illa praecepta putamus hyperbolicae figurae rationem habere, qua plus dicitur & minus intelligitur: fic nihil ampiius fuperefl -difficultatis & res fponte fua ad modum ju-, ftae defenfionis redit.
Sed non modo judicia in univerfum, maxime eapitaüa,, repugnare doêtrinae Chrifti, fed officium Judicis praefertim tale efle, ut eo fungi Chriftianuin non deceat; id vero Laetantius& alii patres acriter contenderunt. Barbeir. La Mor. des Per. IX. 3. Neque nulla praecepta ex divinis libris ad partes vocant, quibus, fi dis placet, fuam epinionem probent-: urgent enim primo verba Mattb. VIII. 1. Ne judicate, ut ne judicemini. Sed ultro in oculosineurrit, ineffe in hoe praecepto hyperbolen* nam ea vis eft praeceptionis , ne temere de aliis pronuntiemus, neque aliorum vitiis facile offendamur; propria vero ignoremus, & arrogantius de nobismet ipfi noftrisque virtutibus exiftimemus. Vid. vf. 3 — 5. Praeterea quis non videat3 non de jüdiciis ibi doceri; fed de alios reprehendendi temeritate in quotidiana ac privata vita. Verum tarnen, inquiunt, Chriftus, cum Job. VIII. 7. dixit:Qui veflrum fine j>eccato fit, primus in eam eonjiciat lapidem, hoe fignificavit, neminem poffe Judicem ëffe de alterïus caufla, eumque.damnare & punire,nifi ipfe fine peccato,fit,cujusperfecltionis & innocentiae homines nulli reperiuntur. Atque Jiujus quidem interpretationis haud leve efle argumenturn
opi-



DISPUTATIO. 67
tita , ea omnia amplificandi vim five hyperbolen habere, iisque id unum fpectari, ut omnem ultionem, cum ipfi juri naturae contrariam , tum a Chriftiana perfeetione abhorrentem, ex animo penitus expellamus, ac levioris in* juriae fimus patientes. Ceterum, cum, ud fupra dicebamus, a rebus turpibus honeftarum aólionum exempla non ducantur , haud leve iterum argumentum ad confirmandam bellorum juftitiam inelTe debet in fimilitudine, qua utitur Servator ac prudentiae officium fic commendat. Aut quis rex -) inquit > proficifcens, ut committeret praelium contra alterum regem, non prius confultat co? fi iens, an posfit cum decem millibus occurrere ei, qui cum niginti millibus adventau Alioquin, quum adbuc ille procul eft, legatione mijja , rogat ea , quae ad pacem fpiclant. Luc. -XIV. 31. 32. Ut jam non repetamus, quod fupra nos dicere meminimus, muitos heroes propter bellicas virtutes a Paulo celebratos effe fummisque laudibus maclatos.
PARS III.
Quae haótenus contra doétrinae morum Chriftianae vituperatores difputavimus , ejusmodi erant, ut, cum ex perverfa faluberrimae difciplinae intelligentia omnes nati effent errores , eos vera cognitione ejus & explicatione diffolvendos, leviumque hominum voces reéla interpretatione compefcendas effe exiftimaremus. In quo quidem propofito perficiendo fic verfati fumus, ut ncn omnia fingulorum hoftium , vel aperte vel ex infidiis doclrinara Chrifti oppugnantium, veftigiaperfequeremur, quae fane
Ia W\



63 D ï S P U T A T I O.
. infinita opera effet', fed potius, ut certas conftitueremus, perfpicuas , omnibusque probatas interpretandi regulas, ad quas praecipua réprehehfionurp-capita examinarentur ac difcuterentur. Atque haec ratio mini hanc quoque infignem utilitatem fruétumque afferre videtur, ut, quae ex Ethicae divinae depravatione fortaffe alia crimina , quam quae nos refutavimus, aut objeéla fint, aut objiri posfint, eorum facile impetum iisdem vel fimilibus armis repellamus.
Ac funt etiam , qui diverfam longe rationem Chriftianae morum difciplinae oppugnandae teneant; quique aut illud agant, ut, quae certa, manifefta, indubitaca funt praecepta, quaeque ipfi bene intelligunt, ea tarnen cum privatorum hominum commodis noxia, turn communi cujusque civitatis faluti damnofa & a boni principis officiis tota aliena eife defendant; aut, quae non doétrinae Chriftianae, fed hominum vitiis mala evenerunt, ea ipfi doarinae temere vitio dent , eoque nomine faluberrimam difciplinam in odium & invidiam vocare conentur.
Prioris levkatis exemplum memorabile efl in poJyga. mia , quam aegre ifti ferunt vetitam effe , hominesque dolent ad primum fapientiffimumque inftitutum, quo unus maritus uni uxori jun&us fuit, a Chrifto revocari : quae, fi iftos homines audiamus , non fapientia habenda eft' fed fumma imprudentia , tam privatae quam publicae fe' Jicitati magnopere contraria. Profeóto nullum alium locum, in tota doótrina de moribus facile reperias , de quo tantae & tam acres animorum contentiones inter ipfos etiam Chriftianos exftiterurjtneque hic attinet , Hulde-
richuru



DISPUTATIOV 69
richum Neobulum , Johannem Gerardum , Daphnaeum Arcuarium , five , qui hoe nomine latuic , Laurentkun Ber^erum ; Theophilum Aletheum , eui verum nomen fuitbJohannes Lyferus; Bernardum Oehinum, neque alia nomina eorum , qui fe acerrimos polygamiae patronos profeffi funt, referre: aut e contrarioTheodorum Bezam, Premontvallum , Buddeum , aliosque ftrenuos monogaróiae vindices commemorare; illud unum miramur, quo fato faétum fit, ut, quae fopitajam diu controverfia eflet, ea nuperrime in Anglia repeteretur non modo , fed ab eo repeteretur , qui pro muneris , quod fuftinebat , ratione & dignitate , prae ceteris, Chriftianae Ethicae integritatem fanctitatemque incorruptam tueri ac confervare teneretur. Nimirum Vir reverendus Madanus in libro , quem Anglico fermone conferipfit, & hoe titulo vulgavit, Jhelyphtbora or a treatife on female t uin. Lond. 1780. id rnagna virium contentione laboravit , ut polygamiara minime a Chrifto vetitam , univerfo autem homu num generi in primis utilem efle , variis locis divinae feripturae argumentisque evinceret. Nee tarnen Madano in Anglia defuerunt adverfarii, qui vel adfcripto vel occultato nomine , cum eo non dubitarent congredi , cauffamque monogamiae ftrenue defenderent: quorfum pertinent haec feripta: Tbe Unlawfulmfs of polygamy evinced\ A Letter to tbe Rever. Mr. Madan; Joh. Tozvers Polyga* unfcriptural; Antithelypbtho,a; A Poëtica/ epi/ile to tl-e Rever-Mr, Madan, & quaedam alia, quae eodem anno 1780. in lucem prodierunt. Sed ad noftram quidem difputationem, ipforum Chriftia-
I 3 norura



DISPUTATIO. 77
At Bailius quoque, vir acutus inprimis, cum aridam, exilem,& exfanguem doétrinam Chrifti putaret, & talem, qua omnes roboris ac virtutis nervi in animo humano inciderentur, omnesque magnarum aéiionum reftinguerentur igniculi ; debilem valde, atque infirmam Chriftianorum imbellium civitatem judicare debuit, quo nomine fic arguitur a Montesquivio. Mr. Bayle, inquit L. XXIV. eb. 6. apres avoir infulté toutes les religions, fletrit la religion Chretienne: il êfe avancer que de veritables Cbretiens ne formeroient pas un et at, qui put fubfifter. Pourquoi non? Ceferoint des citoyens infiniment éclair és'fur kurs devoirs, & qui auroient un tres grand zéle pour les remplir. lis fentiroient tres bi en les droits de la defenfe naturelle. Plus ils croiroient devoir a la religion, plus ilspenferoient de. vair d la patrie. Les principes du Cbriftianisme bien gra* vés dans Ie coeur , feroient infiniment plus forts, que ce faux honneurs des monarchies, ces vertus huma'ines des repuldiques, & eet te crainte fervile des et als defpotiques. Eandem cantilenam, quam Bailius, cecinit Diderqtus in libro, cui Commentationum Philofophicarum titulum infcripfit, cecinerunt icidem multialii, cum quorum om» nium turba ne nobis res fit, demus iis advocatum, quo refutato, ceteri omnes refutati effe pofïint exiftimari: & quem potius demus, quam Rossavium? Hic celebris auaor fcriptis fuis tam incredibilem eloquentiae vim proba, vit ut fere omnes hujus feculi fcriptores, qui quidem litteris Gallicis decus attulerunt, longe fuperaffe exiftimetur. Sed cum alia multa peccavit, tum in reprehendenda doftrina Chriftiana, & in civium atque imperantium juribus offi. ciisque defcribendis reique publicae gcrendae fcientia ape-
K 3 riea-



go DISPUTATIO.
loque metu mak' moveantur, ut profperae ac florentis reipublicae uti eommoditatibus non audeanc, intereuntis vero ruinam facile ferant, Deumque adorent, qui jufte eivitatem puniat. Verum haec omnia ejusmodi funt , ut partim quidem eorum a Roffavio magis quafi ex tripode dicantur, quam uüis argumentis probentur; partim autem eorum, quae vera fint, magna temeritate vexentur. Nam primo quidem ita fe res.habet, ut Chriftianis aeternae fa, latte, quam commoditatum hujus vitae potior ratio fit ha, benda. Sed quis philofophus, qui quidem animura immortalem elfe exiftimet, non idem ftatuat? Deinde nulla rerum hujus vitae cura, nulla boni appetitione , nulla declinatione mali moven' Chrifh'anos , ea cun&a per fe repugnant naturae humanae , & cum ex judicandi magna levitate proficifcantur, pro fabulis & commentis funt habenda, quae facile deleat accuratior rerum confideratio. Acfimiliter, quod civis Chriftianus Deum adoret tum, cum puniendi caufia populus graviffimïs calamitatibus affi. citur; id non eam vim habere poteft, ut, quae immineant calamitates, eas civis Chriftianus nunquam depellendas effe putet. Aut quis Chriftianus, qui quidem mentis compos effet, medicinae opem ad inftaurandam valetudinem unquam repudiavit, quod morbi faepe a Deo tan quam juftae poenae in genus humanum immittuntur?
At vero fic inflat Roflavius: La Providence ne fait elle pas mieux qu'eux ce qui leur faut ? Quafi vero illa perfuafio hominis Chriftiani, numine Dei omnia gubernari propriarum virium omnem ufum rejiceret, omnesque conandi ftimulos obtunderer. Quid tandem ? nonne Vete-
res



DISPUTATIO. Si
res itidem crediderunt, nihil rerum humanarum fine Deorum numineagi? nee tarnen propterea aut inerr.es ignavique fuerunt, aut minus muitos ac magnos inter fe heroës numerarunt. A divina igitur gubernatione quae petuntur criminationes, eae non magis contra doétrinam Chriflianam valere poffunt, quam contra quamlibet philofophiam, qua quidem res humanas divina providentia curari ac regi flatuatur; quae fere omnium philofophorum, fi Epicuri fcholam excipias, fuit fententia.
Equidem non omnia praecepta facrae fcripturae addu* cam, quibus excitamur , ut quantum poffimus, ipfi conemur, laboremus , contendamus: Eph. IV. 28. i.Tbejf. IV. 11. 12. 2. Tbef. lil 8.10. 1. Tim. V. 8. fed illud potius obfervabo, hanc fpem, hanc fiduciam de omnium rerum moderatrice providentia divina , Chriflianis civibus infignem eam utilitatem afferre, ut ne difficultatum magnitudine retardentur , autfi quid infeliciter & contra confilia ceciderit , ftatim deterreantur: imo vero non illi demittunt animos, fed perftant in bona caufa , ac divini auxilii fpe confirmati ardentius continuo nituntur.
Sed operae pretium efl videre, quaenam ex errore fuo, nulla rerum hujus vitae cura tangi Chriftianos, fed una futurae ac fempiteraae falutis cogitatione occupari, quaenam ex eo errore, inquam, cogere porro Roflavius conetur; Mais cette religion n'ayant nutte rdation particuliere avec le corps politique, laijje aux loix la feule force, qiïtttes tirent Stlles mêmes, fans leur en ajouter aucune autre, & par la un des grands Hens de la focieté particuliere refte fans effet. Bienplus tloin d'attacber les coeurs des citoyens d rétat,
L elle



82 DISPUTATIO.
elle les en detache, comme de tont es les chofes de la ter re. Je ne connois rien de plus contraire a P efprit focial. Quae" legcns aliquis fubdubitare poffit, de commentis ac fabulk pravisque inflitutis eorum, qui Chriflianam doclrinam cor. ruperunt, an de ipfa illa do&rina, qualis in divinis libris traditur, difertus au&or loquatur; quae quidem confundere turpe efl: philofopho, turpiflimum RofTavio, qui optime hoe difcrimen & novit & faepius ipfe indicavit. Quid vero fit in optima doctrina, quod cives Chriflianos divellaü a civitate, quod eorum amorem erga patriam aut minuat, aut plane extinguat, nos quidem non intelligimus. E contrario multum novimus inefle in ea difciplina, quod hune amorem atque hanc propenfam voluntatem, tam erga fingulos cives quam erga civitatem univerfam, mirifice excitet, augeat, inflammet. Atque illud ipfum aliquando fa. teri coaclus efl Roflavius, Chriflianos efle cives optimos, promptos, ac paratos ad obtomperandum legibus j principes Chriflianos efle temperantes, clementes, liberales; magiflratus integros , humanos , modeflo & compofito animo; judices aequos, juflos, incorruptos; milites denique ejusmodi, qui mortem pro nihilo ducant p. 207. Adeone hae exiguac virtutes funt putandae & quae parum ad reipublicae profperitatem , felicitatem, dignitatem,po« tentiam,tutelam ac defenfionem valeant? Quae tandem ratio impelüt Roflavium, ut legibus nullum in Chrifliana doctrina praefidium elfe fidenter decernat ? imo vero profecto, idque longe firmiflimum. Nam fi certum efl:, quod poëta cecinit, & omnis aevi confirmavit ufus atque experientia, vanas fine moribus leges nihil proficere , ex contraria ra-
tione



DISPUT ATI O. 85
idefttales, qui facile improbi tyranni dominationi fut*jiciantur. Praeterea, fi rerum geftarum memoriam recordemur , profeélo in tantum non confwmatur, quod ex ingenii foecundi levitate modo finxit Roflavius, ut contra certiflimis rerum teftimoniis id omne refutetur. Modus hujus difputationis non finit , ut exemplorum, quorum referti fint undique hiftoriarum libri, eopias afferarnus. Nee tarnen poflumus, quin unum, quod inter fcribendum'menti occurrit, comnemoremus ; in quo animi megnitudinem , quae tyranni crudelitati audacter refiflat, jufta principis veneratione egregre temperatam admiramur. Cum Galliae Rex Carolus IX immania mandata ad Hugenotos trucidandos quaquaverfura mitteret, provinciae cujusdam praefeótus in eximia haec verba Regi refpondit: Sire ! j'ai communiqué le commandement de votre Majeftè d fes fideles habitans & Gens de guerre ie la Garnifon., Je riy ai trouvé que bons citoyens & braves foldats, mais pas un bourreau. Cejl 'pour quoi eux & moi fupplions tres humbkment V. M. de vouloir employer nos bras <£r nos viës en chofes pofftbles quelques harzardeufes, quelles foient: nous y mettrons jusqu'a la dernier e goutte de notre fang. M ezeray Hifi:, de Franc. Tom. HL
Altera, quae ab animi manfuetudine Chriftianorum atque humilitate ducitur, calumnia haec eft, quod Chriftiani ad bellicas laudes penitus inepti fint. Survient-il queU que guerreetrangere, fic pergit Rossavius, /«eitoyens marchent fans peine au combat: nul d'entre eux ne fonge d fuir : ils font leur devoir , mais fans paffion pour la •viftoire : ils favent plutot mourir que vaincre. Q/ils L 3 foieft



t$ ÖISPUTATIO.
foient vainqueurs ou vaincus, qu'importe? La providence ne fait. elle pas mieux qu'eux ce qui leur faut? Quon imagine, quel parti un ennemi fier , impetueux, /)a^o«rf tór«r de leur Stoïcisme l Mettez vis-d-vis d'eux ces peu> pies genereux, que devoroit Pardent amour de la gloire & de lapatrie: fuppofez votre republique Cbretienne vis-dvis de Spart e ou de Rome: les pi eux Chretiens feroient battus, ecrafés , detruits avant d'avoir eu le tems de fe reconnoitre, ou ne devront leur falut , qu'au mépris, que Tennemi concevra pour eux. Momentum rei effecit , ut longior eiTera in RoiTavii verbis defcribendis-: in qu'ibus facile apparet plus magniloquentiae , & temeritatis ac plane audaciae in Chriftiani hominis imagine fibi ad Iibitum fingenda , quam quidem rationis ac veritatis ineiTe. Quid illud eft , quod fortiter quidem pugnare dicat Chriftianos , nee tarnen ulla victoriae obtinendae defiderio moveri ? Nempe ad id perpetuo redit RofTavius , ut Chriflianos, qui rerum coeleftium aeternaeque fa'lutis potifïïmam curam habeant, propterea aut nulla aut exigua rerum hujus vitae cura tangi opinetur. An vero hoe nihili efl quod aegre e praelio fugiant Chriftiani, & magno animo mortem contemnant ? Quod vero alii quoque Chriflianorum manfuetudinem animi ac lenitatem accufant, quam id leve fit atque ineptum facile efl intelligere. Neque enim ut boni cives fimus , ut magnanimi, ut conflantes, ut fortes ac patriae amore fiagrantesj idcirco nos inhumanos, crudeles imraanitate barbaros, vindiéfcae cupiditate incenfos efTe, & inepto faflu & jaótantia tumere oportet. Antiquitatis veneratio, laudabilis illa quidem 3 & cui ego niliil detractum
vc-



DISPUTATIO: 3/
velim, efficit , ut magis Graecorum ac Romanorum hc roura nominibus & commemoratione delectemur : nee ta • men defunt Chriftiani heroës, quorum invicta virtus atque animi magnitudo fummam omnium admirationem excitavit.
At vero, inquiunt cum Bailius tum alii , quis audeat adeo patrocinium fufcipere ejus religionis morunique doctrinae , quae non modo non minuit hominum aerumnas calamitatesque, fed etiam auxit vehementer l Ce fut dans ces circonftances,dicit idem Rossavius^wJefus ment etaUir fur la ter re unroyaume fpirituel, ce que feparant le fyfleme Theologique du fyfleme politique fit, que Pétat cejfa dêtre un, & caufa les divifions inteftines, qui nont jamais cejj'é d'agiter les peuples Cbretiens. Quae quidem verba non fine' dolóre quodara noftro referimus! Quo fato enirn,infelici certe ac deplorando, fieri dicemus , ut , quae per fe ac fua natura egregia fint , ea pervertantur, depraventur, & ad calumnias trahantur ? Neque enim diffiteri poflumus, magna a religione damna, magnasque calamitates in homines profeélas efle. Sed inprimis moleftutTï nobis ac grave eft, ejusmodi reprehenfiones ac crimina a Roffavio pulchrae doètrinae objecta efle, qui non modo non jgnoravit, fed faepius ipfedocuit, nullam rem efle tam eximiam , quae non a vitiis hominum & abufu contemni & irt invidiam vocari poffit. Itaque propter viri cum auctorita> tem, tum accuratam elegantiam his MoNTESQirivif verbis refpondeamus: Dire, que la reügion »7 eft pas urn motif reprimant, paree quelle ne reprime pas toujours, c^eft dire, que les loix civiles ne font pas un motif repri* mant non plus. C'eft mal raifonner contre la religion de
ray,



88 DISPUTATIO.
raffembler dans un grand ouvrage une longue enumeration des maux qu'elle a produits , fi Ion ne fait de mémecel aes biers qtPelle a faits. Si fe voulois raconter tous les maux, qu ont produits dans le monde les loix chiles, la T"7 l, g0»vment republicain, je dirai des cbo. fes efroyables, Quand il feroit inutile, que les fujets euZ
d> quü blanchfent d'ecume le feul frein, aue ceux li
O admirabilem dodrinae Chriftianae pulcritudinern t O mfignem praeceptorum vim ac magnitudinemro Zi nam fapientiam ac bonitatem! qua tanta nobis eximhe d . fciplinae exceJIsntia obtigit! exmiiae ai-
rnl^-irV'?11" m GOmemtores & vel ipfi judicent, quahs üla doönna fit, quam criminari audader ac vitupe rare non definunt; fed cujus praefiantiam, (tanta visTffc ventatlS!) agnofcere ipfi vel inviti faepe coguntur % vous avoue, fcripfit idem Rossavius Emil. Liv. III. p 'i <d que la majefté des ecritures ntetonne: la faintetède li vangüe park a mon coeur. Voyez les livres des Philofophes Mvec toute leurpompe, qu'ils font palts pres de celui la-



BETOOG;
BAT DE CHRISTELYKE ZEDEKUNDE GEEN EENEN PLIGT VOORSCHRTFT, WELKE DEN BURGER BELETTE ZYNE BELANGEN TE BEHARTIGEN, EN STRTDIG ZT TEGEN HET BESTIER VAN HET GEMENEBEST, NAAR DE REGELEN EENER GEZONDE STAATKUNDE.
OPGEDRAGEN
AAN DE
WEL-EDELE, HOOG - GELEERDE HEEREN BESTIERDERS VAN T
STOLPIAANSCH LEGAAT,
ONDER DE ZINSPREUK,
Quid leges fine moribus Vante proficiunt? —
horatius,
DOOR
PIETER VERSTAP, Junior.*
KOOPMAN TE ROTTERDAM.



VERHANDELING. 93
Voldoening nog den Eerenprys uit de handen der Geleerdste, en Oordeelkundigs te Mannen des Vaderlands te mogen ontvangen , of flegts in eene mindere mate Hun Wel • Edelens aanpryzinge wegtedragen, is een vooruitzigt, heerlyk genoeg , om alle zwarigheden wegtenemen. Het zal ook , gelyk ik niet twyfel, vele beminnaren van waarheid, en wezenlyken lof, te gelyk met my in het ftrydperk gelokt hebben , om hunne kragten te beproeven, en hunne Lettervrugten zediglyk aan een onpartydig vonnis te onderwerpen.
Over den byzonderen bewystrant , in deeze Verhandeling te volgen , valt weinig keuze. Om niet alle de onderfcheiden Claffen van meer', en mindere zekerheid optetellen, en angstvallig te onderzoeken , welken graad van blykbaarheid het voorllel kan bygezet worden , zo merken wy alleen aan, dat op de Waarheid hier te be-, toogen , het zeggen van Locke met volkomen regt kan worden overgebragt ; Eene bejlendige toepajjing , en eene ernftige naarfporing wordt er tot de ontdekking van het beJJuit gevorderd: daar moet eene opklimming by trappen en graden gemaakt worden , alvorens het Gemoed , omtrent deeze zaak, de nodige zekerheid kan ontvangen, (a)
Dat de Burger verpligt is zyne belangen te bevorderen, en dat de gezonde boven eene valfche Staatkunde te verkiezen zy , behoeft niet bewezen te worden : 't wordt
in
(*) Locke, Works vel. i. p. 247. §. 4.
M 3



94- VERHANDELING
in de opgave onderdek. Nodiger zal het wezen de ware belangen van den Burger te ontvouwen, en de regelen der gezonde ftaatkunde voortefchryven. In hope op de gunftige toeflemming der Ho og- ge a gte He eren, zullen, wy de orde omkeren , en het laatfte in het Eer/ie,het eerfle in het Twede Hoofd-deel verhandelen. Het Derde Hoofd - deel zal opzettelyk ingeiïgt zyn , om den aard der Chriftelyke Zedekunde, welke hier als het pratdieatum kan beféhouwd worden, openteleggen, en aan. tetonen , dat zy de Overheid tot het in agt nemen der voorgefchrevene regels, de Onderdanen tot het behartigen hunner belangen kragtdadiglyk aanfpoort. Hier door zal de Waarheid, ter betoginge. gevraagd, niet weinig geflaafd worden. Dan , naardien het bevvys niet eniglyk moet dienen,om aan het redelyk verftand deovereenftemming der onderfcheidene zaken te doen bevatten ; maar ook om allen argwaan van ftrydigheid wegtenemen , zo zal in het Vierde Hoofd-deel aangetoond worden , dat geene Hoge Magt, nog Zelfverdediging verboden zyn, en dat de Leffen omtrent de Liefde tot de vyanden , de Veragting van Eere, Kenniffe , en Rykdom, de Onbezorgdheid , Zelfverzaking, Nederigheid , en meer daar toe betrekkelyke bevelen, in het Euangelie voorkomende, een gantfch ander doelwit hebben, en veekredelyker verklaring lyden, dan er door de Vrygeeften Chubb, Tmdall, Bayle, Voltaire, Hume, Bolingbroke, Shaftesbury, aan gegeven zyn. — Dewyl de Verhandeling niet ten onregte, eene wederlegging van de tegenwerpingen van het Ongeloof in dit fluk, zal kunnen
ge-



VERHANDELING. 95
genaamd worden, is dit de rede, dat wy in het voorfchryven van de regelen der Staatkunde langft op den Godsdienft, de Deugd, en de Verdraagzaamheid zullen ftilftaan: hierdoor zullen wy gelegenheid aantreffen om de gevoelens van La Me t tri e, Ma nd e vi lle , en Hobb es ; als mede de Wonderfpreuken van Shaftesbury en Bayle ter toetfe te brengen.
Tot het ontdekken van de regelen der gezonde Staatkunde behoeve ik myn toevlugt tot geen Gemenebeft van Plato te nemen : de vrye , zagte , en wyze Regeringsvorm in ons dierbaar Vaderland wyfl: ze my van zelf aan. — In het onderzoek van de belangen des Burgers zal ik myn geeft niet vermoeijen met ydele harfenfchimmen : Ik zal den Menfch befchouwen, zo als hy is; zo als hy, door Deugd natejagen, worden kan. — De Zedekunde van het Euangelie neem ik alleen aan te verdedigen : byzondere begrippen laat ik voor hunne Voor» Standers zelve over.
HO O FD'



96 VERHANDELING.
HOOFDSTUK L
Over hei Beftier van 'i Gemeneheft, naar de Regelen der Gezonde Staatkunde.
Menich is een wezen , dat voor famenleving gefchikt is. Zyne natuurlyke begeertens leiden hem tot gezelligheid. Zyn fpraak , zyn geheugen , zyn verftand, en zyne zedelyke fmaak maken er hem bekwaam, en zyne behoeftens noodzaken er hem toe. Door omgang met zynen Naaften te hebben, breidt hy den kring zyner kennifïe en deugden aanmerkelyk uit, en geniet hier door genoegens , welke aan den Dier-Menfch van den Heere Rousseau geheel onbekend zyn. (0)
Vryheid is wel het natuurlyk voorregt van den Menfch, maar volftrekte onafhangelykheid en volmaakte gelykheid hebben nimmer plaats gehad. Immers overtreft de een den anderen door Eerft-geboorte - regt, door lighamelyke, verftandelyke of uitwendige vermogens. Schoon aan geene afgekondigde wetten verbonden, leefde hy egter niet zonder enige verpligting, gelyk Hobbes beweert O). Zyne rede fchreef hem eene wet voor, en zyn belang
en
O) De Wonderfpreuk van Rousseau is zeer bondig ivederlegt- in Principes de la Legiflat. Univ. Liv. n. Cb.i. Reimarus Nat. Gods. Ferb. vu. Is s el in Dromen van een'menfchen vriend b\. i8i5. enz. (b) Leviathan bl. 117, 275.



VERHANDELIN G. 97
en geweten leerde hem die betragten. Zeer vroeg verdeelde zig het menfchdom in byzondere Familien. De Vader was Priefter, en ook gedeeltelyk Regter. Deze Hammen zig allengs' uitbreidende, wierdt natuurlyk de een magtiger, dan de andere. De zwakke flond eerlang voor de onderdrukking der fterke bloot. Hier door wierden de minvermogenden genoodzaakt, om zig of aan den geweldenaar overtegeven, of tot de befcherming van een magtiger toevlugt te nemen , of zig met anderen famen* tevoegen. Deze verenigingen , alleen uit noodzakeiykheid ondernomen, waren wel toereikende om uiterlyk geweld afteweren, maar niet pm veiligheid aan iederen byzonderen perzoon te verfchaffen. Eigenbaat, afgunft, en wraak, de harten innemende, maakten den een gevaarlyk voor den ander. Zou de famenleving niet geheel ten gronde gaan, zo moeit de gelykheid in gezag nog meer weggenomen worden; ieder moeft van het regt van zelfverdediging gedeeltelyk afftaan, en weinige magtigen moeften al de overigen tegen geweld befchermen. De Menfch allengs' befchaafder wordende, kreeg ook allengs" nieuwe behoeften. Met anderen in vereniging levende, verkreeg hy belang in den welvaart van het algemeen. Zou hy aan hetzelve het zyne op eene geregelde en nuttige wyze toebrengen, zo moeft hy een geveftigd plan voor zig hebben. De Maatfchappy vorderde, dat zyniet door enkele, maar door verenigde kragten onderfteund wierd. Dit alies veroorzaakte, dat de oplettenheid der opperfte leden van den ftaat zig niet meer enkel tot de ruft bepaalde, maar ook tot het geluk uitftrekte.
N Niet



98 VERHAN. DELIN G.
Nier op eenmaal wierdc de famenleving eene Burgerfyke Maatfchappy. Van tyd tot tyd is zy door nieuwe inrigtingen volmaakter geworden. Alle deze inrigtingen egter lopen op de twee ontvouwde, allergewigtigfte eindens uit: Den onderdanen de befte veiligheid en zeker ft e ruft te verfchajfen; en dan, het algemene welzyn tot den boogftmogelyken trap van volmaaktheid optevoeren.
De toepaffing dezer twee hoofdregelen op cle byzondere omftandihheden van het volk is het voorwerp derftaat^ kunde, De uitgeflrektheid dezer wetenfchap kan naauwlyks bepaald worden. Hare beoefening vereifcht de kennis van 't regt der Nature en der Volken; van oude zo wel, als hedendaagfche Gefchiedeniflen; een juist begrip der neigingen van 't menfchelyk hart; een volledig denkbeeld van den aart, de zeden, en de behoeften der onderdanen in 't byzonder, en van alle natiën in het algemeen ; een regt befef van de belangen des volks, 't welk geregeerd wordt, en der naburen, tot welken het in betrekking flaat. —. Tot dezen wyden kring egter kunnen wy ons onderzoek niet uitltrekken. Meer overeenkomftig zal het met' ons oogmerk zyn, de voornaamfte regelen, uit de twee Hoofd■ regelen voortvloeiende, kortelyk te ontvouwen. Hier door zullen wy een voldoenden toetsfleen voor ons volgend onderzoek Hellen. Hier door zul. Jen wy gelegenheid vinden om optemerken, dat de ftaatkunde alleen voor gezond te agten zy ,voor zo ver zy aan de oogmerken der Maatfchappy beandwoorr. Hier door zullen wy van zeiven geleid worden, om den Staatsman, als Opzigterover de Zeden en den Godsdienft 3 als Beminnaar



VERHANDELING. 99
naar der Vryheid', als Wetgever, alsRegter, als Financier, als Handhaver, der uiterlyke Veiligheid, als Vriend van 'des Volks - geluk te befchouwen.
EERSTE ALGEMENE HOOFDREGEL;
Orde, ruft, en Veiligheid bevorderen.
REGEL I.
De handhaving van den Godsdienft, en de bevordering der Deugd.
Zal de algemene Orde en de inwendige Ruft in de Maatfchappy bewaard worden, dan is het boven alles nodig, dat de onderdanen hun waar geluk, en onvermydelyken pligt wel kennen, en hartelyk beminnen. Wanneer ieder zyn wezenlyk belang betragt , behoeven er gene ftraffen. Wanneer zedelyke orde heerft, loopt de uitwendige ook minder gevaar- Dan, om deze zedelyke orde algemeen te verfpreiden, is de Burgerlyke Wet onbekwaam. Deze neemt alleen opzigt op openbare overtredingen, en zwygt van de beginzelen des harte. Hier van hare ongefchiktheid, om heimelyk kwaad te verhinderen; om alle ondeugden te ftraffen; om altoos den Tchuldigen te regt te ftellen; om den Menfch tot de betragting van zyn pligt door evenredige beloningen aantefporen, om alle Deugden zonder onderfcheid te doen bloeyen, en om dezeden
Na van



ioo VERHANDEL IN G.
van het volk te verbeteren O). De Godsdienft is aileen gefchikt, om dit natuurlyk gebrek der wetten te vergoeden. De aloude Wetgevers befeften dit zo levendig,, dat zy zig eerft van denzelven bedienden, om hun gezag te ftaven , en daar na deszelfs onderhouding tot een grondregel van ftaat maakten ; welk gebruik zo algemeen aangenomen was,, dat men, volgens- Ptutarcbus te vergeefs den gehelen aard - kloot zou door gereisd hebben om flegts ééne ftad te vinden, waar in geen God gekend nog gediend wierd-
Zal nu de Godsdienft reine liefde voor de Deugd inboezemen , dan moet hy een volkomen famenftel van Zedekunde in zig bevattengegrond- op het geloof aan den waren God, aan eene voorzienigheid, en aan eene aanftaande regtvaardige vergelding. Daar deeze de hoogfte regel des gedrags is, worden in het hart de edelfte beginzelen aangekweekt; daar wordt het goede zonder uitzondering ftandvaftig betragt. — En geen wonder: want befef van verpligting is de grondflag, de liefde van een Hei^ jig Wezen, en de hoop op eene Eeuwige Zaligheid zyn de grote voorwerpenwaar op alles ruft.
Hoe blykbaar het door rede en ondervinding zy, dat het geluk van een volk op de deugd gegrond is; dat de Godsdienft de énige vafte zuil is van het zelve, en dat de gezonde Staatkunde beiden moet handhaven; het heeft
. - egter
(a) Pufendohff, Droit de la Nat. L. vin. C. i. §. 4. Montesquieu, Aart der Wetten , £. xu. H. y. xiv. Wakburton, Qodi. Zend. o. i, 9



VERHANDELING. tot
egter aan gene beftryders deezer taflbare waarheden ontbroken. La Mettrie, en Mandeville zyn op de eerft (telling aangevallen. Daar de eerfte Regt, en Deugd als ingebeelde dwaasheden baldadig befpotte, (a) durfde de andere beweren, dat de ondeugden van byzonderen, heilzaam zyn voor het algemeen. (Z>> Het ftelfel van den Ongodift met veragting verwerpende, merken wy alleen in 't voorbygaan aan , dat Mandeville, de zwakheid van zyn fonderling begrip voelende, uit alle ondeugden de weelde verkiert, en dan enige fchitterende, doen valfche fluitredenen bybrengt; die allen vervallen , zo dra men flegts nagaat, dat het voordeel, 't geen de ondeugd aan de famenleving toebrengt, altoos veel minder is, dan dé tegenovergeHelde deugd zou gedaan hebben, en zo dra men de bykomende omftandighedenf van de zaak zelve maar onderfeheidt.
De Edele Graaf van Shastesbury en de Jieeren Bayle, en Hume zyn een weinig minder van het pad der waarheid afgeweken. Zy erkennen de Nuttigheid der Deugd voor de Maatfchappy, doch ontkennen den invloed van den Godsdienft; leidende onze verpligting van het zedelyk gevoel, (O °ï bet wezenlyk onderfcheid der dingen af. Q d) — Het is een vry algemeen
(a) Traité de ita Vit Heureufe. '
(■'£) Fahle- oftbè Bees, or private vices publik benefits; ivelke fteïling bondig weerlegt is, door den Heer Isseling in zyne dromen, bi. 361. enz;
(O SiiAFTSsnuRY, CbaraSteriftics. Hume Enquiry conc. tbe princ. of mor.
(d) Bayle penfées diftrs. Cb. 179- Contin. cb. if.
N 3



VERHANDELING. 103
zonder de palen van haar gebied te overfchreden. Een Souverain is Wetgever, MenscB, en Chriften. De eerfte betrekking vergeet hy, wanneer deugd en waarheid moet bevorderd worden, maar dan is het, dat hy de beide laatflen in het oog houdt. Hy richt in 't gemenebeft openbare fcholen op, waar in de jeugd in de eerfte beginzelen van kenniffe, en Goede Zeden opgevoed wordt. Hy fielt bekwame Leeraars aan, om het volk te onderwyzen. Hy draagt zorg, dat de wetenfchappen door de bekwaamfte Mannen aan de leergierige Jeugd ontvouwd wOrden. Hy begunftigt geleerde Schryvers. Hy fluit zo wel den onbefuisden yver der vervolgzugt, als alle baldadige fchennis van den openbaren Eerdienft. Hy deelt de bedieningen aan de bevoegdfte en gehoorzaamfte onderdanen uit. Eindelyk betragt hy zelf alles, wat den naam van Orde ,• van Schoonheid, van Deugd, van Godvrugt verdient. — Ziet hier eene menigte van middelen, waar door de eer van God, en de Deugd in een gemenebeft kan bevorderd worden, zonder in 't minfl de regten van het geweten, en zonder de vryheid van eenig onderdaan te krenken.
Maar, zegt men, wat behoeft zig de Overheid met het geloof, en den pligt harer onderdanen, intelaten , daar toch waarheid, en regt door haar zei ven altoos zegepralen? — Men bedriegt zig geweldig «— De Overheid handhaaft den Godsdienft, dewyl zy daar door deszelfs nuttigen invloed des te algemener maakt: ook, om dat niets beter in ftaat is eerbied voor de wetten en kinderlyke liefde voor hare Perzonen, in de gemoederen te verwekken: voornamenlyk egter, om dat' de Godsdienft zonder
haar



VERHANDELING. 105
permagt regt, om denzelven door Wetten te bevelen Tiaar
de Souverain van God zeiven is . aangefleld , daar moet hy voor Deszelfs Eere waken. — Daar er maar eene weg tot Zaligheid is, daar moet de Menfch op denzelven vf met, of tegen zyn wil gebragt worden. — Daar vrybeid van denken vrybeid van doen na zig fteept, daar moet noodwendig één het regt hebben, om alle Godsdienftige en Zedelyke Wetten te bepalen, en beflijfend uitteleggen. —. Zo redeneerden de Vervolgers ia alle Eeuwen. Zo redeneerde de Vrygeeft Hobbes ; (#) maar 'cis de ftem der waarheid niet. — De Godsdienft moet, volgens de wyze les van Lanctantius, aangeprezen, niet opgedrongen worden. Onderwyzen, vermanen, aanmoedigen, -befchermen paft den Opperheren, maar bevelen, en ftraffen is Tiranny. De Souver ain Haat nooit agt op byzondere begrippen ten aanzien van den genen , die ze koeftert, maar draagt in fommige gevallen zorg, dat zy niet te algemeen verfpreid worden. Ieder Onderdaan kan geloven, wat hem 'c befte voorkomt; doch vergrypt hy zig uit oorzaak zyner wanbegrippen aan de Ruft, of 'tHoge Gezag, dan ftraft de Overheid de misdaad, zonder onderzoek naar het beginzel te doen. Dit behoort tot den Goddelyken , niet tot haren Regterftoel. Nooit kan de Overheid iemand opzettelyk verhinderen, om byzondere Godsdienftige begrippen aantekleven , zonder van het oogmerk der Burgerlyke Maatfchappye afcewyken, zig
zelve
O) Leviathan, hl. 33y, 391, 403, 536 Burger/laat, bi. 268, 3S1, 491 — 497.
Q



VERHANDELING. 109
de 'Burger voor overlaft. — Dan, gelukkige Nederlanders ! Uwe Vaderen hebben dit dierbaar voorregt ten kollen van goed en leven verkregen. —Uwe wyze Overheden fielten nog heden Verdraagzaamheid tot een ftandvaftiaen grondregel van ftaat • — Uwe Hoge Scholen hebben voortreffelyke Mai.nen opgeleverd, die dit natuurlyk regt opzettelyk verdedigd hebben. (<z) De vryheid uwer Drukpers verfchaft ir gelegenheid , om de bondigfte verhandelingen over dit gewigtige onderwerp te kunnen lezen. (/;) Wy agten ons derhalven ontflagen5, van op deze zaak langer ftilteftaan.
REGEL. I I I.
Be naluurlyke Vryheid en de Regten des Volks ott* ge fe honden heivaren
Toen de Samenleving'in eene Burgerlyke Maatfchappy, veranderd wierdflont de. Menfch niet meer van zyne Vryheid af, dan volftrekt noodzakelyk was, om het overige gedeelte veilig te behouden. De Overheid, die zig meer aanmagtigde, handelde als een Tiran. Hier uit.volgt, dat de hoge Magt geen regt heeft , den onderdanen het leven,, of deEere te ontnemen,, dan wanneer.zy
dee-
(a) De Hoog-Gel. Heren Nood en Barbbir Ac'enz.
(b) In 'tj'aar 1774. is er eene Verzameling van Vei handelingen daar. over uitgegeven, waar voor de Hoog-Gel. Vertaler eene uitmuntende Inleiding gevoegd beeft ■
O 3



ïiö VERHANDELING.
deze Voor-regten aan de Maatfchappy verbeurd hebben; dat zy over de eigendommen der Burgeren geene verdere befchikking. heeft, dan het algemene welzyn volftrekt vordert; als mede, dat de wil van allen zo lang vry in deuitvoering blyft,- als de gemene ruft ongefchonden bewaard wordt. Inbreuk op deze natuurlyke Regten te doen > is even het zelfde, als de Maatfchappy van hare gronflagen los te maken.- Zy, die het ondernemen, weerftreven de oogmerken der Voorzienigheid, en maliën zig aan fchreeuwende onregtvaardigheid fchuldig.
Maar ieder lid van eene famenleving bezit, als Burger, Voorregten boven den Vreemdeling. Hy heeft aanfpraak op alle die byzondere voordelen, welke het geheele Volk mee betrekkinge tot andere Volken geniet; hy kan de befcherming der Overheid afvorderen , zo dra hy beledigd wordt; zelf heeft hy in enige gevallen aanfpraak op hare onderfteuning in zyne ondernemingen. Daar alle deeze Voorregten op de gewoonte, op onderlinge overeenftem. ming, of op de natuur zelve gegrond zyn, kunnen zy nimmer door den Souverain gefchonden worden, zonder dat deeze zig een vermogen aanmagtigt, 't welk de billykheid hem ontzegt.
De Burger wordt ook in zyne regten verkort, indien de Eer-ampten of bedieningen van ftaat, uit grilligheid, aan den Vreemdeling gefchonken worden. Niets is aan' leidelyker om de harten der Onderdanen van den Souverain te verwyderen, en den nodigen geeft van vaderlands lief. de, en eerzugt uittebluffen. Welke gewigtige dienften kan een Gemenebeft zig toch ook veel van enen Vreemdeling
be-



VERHANDELING. ui
ibeloven, die natuurlyk meer op zig zei ven of zyne Landgenoten , dan op het volk.a 't geen hem wel doet, denken moet-
Nog eens : In een Gemenëbeft vordert de gezonde Maatkunde-, dat de w-yze van Regeringe niet, zonder de dringenfte redenen veranderd worde. Het tegendeel te ondernemen is den haat der gehele Natie optewekken. Een vr-ygebore Volk laat zig bezwaarlyk in ketenen kluifteren. Voor den fchyn zelf van in de Vryheid verkort te worden^ beeft het.
m. E G E L I V.
0e Oppermagt in baar volkomen aanzien 'bewaren.
Wanneer het Volk den Souverain niet met-eerbied, en liefde befchouwt, zal het zig weinig of geheel niet naar zynen wil fchikken. Hier door zal regeringloosheid en wanorde ontftaan. Boven dien. De Overheid verbeeldt in zekere betekenis het gehele Volk, en om deeze rede is het nodig, dat zy ontfag en luifter van zig verfpreidt»
R E G E L V.
Wyze Wetten handhaven.
Het is een zeer valfch denkbeeld , dat waarlyk wyse Wetten, flegts loutere vindingen van Menfchen zyn. /Zy zyn van den Eeuwigen Bron aller dingen herkomftig,, ■ die ze in de natuur der dingen zelve gelegd heeft, .De Metten der Nature^ dus genaamd3 om dat zy uit de Eigen-



VERHANDELING. 115
REGEL IX.
De Eensgezindheid onder de Leden der Regering, ze veel mogelyk zy , bewaren.
\ Ts nodeloos de gegrondheid van dezen Regel aantetoJL nen. Mee betrekking tot ons Gemenebest merke men flegts op , dat de gehele ftaat is famengefteld uit verfcheide oppermagtige Landfchappen , die zig allen in een naauw verbond met den anderen verenigd hebben , en dat de meefte zaken van gewigt by algemene overeenRemming, niet by meerderheid befloten worden ; en dan zal men reeds van voren de Noodzakelykheid der Eensgezindheid gewaar worden , Nog meer overtuigt ons hier van de Gefchiedenis, want twedragt heeft den ftaat dikwyls nader aan zyn' ondergang, dan openbare Vyanden, gebragt, en hy is zo veel door eensgezindheid en wyze Staatkunde, als door de Wapenen, behouden.
REGEL X.
Strikte Regtvaardigbeid ten aanzien van andere Volken in agt nemen*
"\ Kk c h 1 av E l mag in zyne grondregels een' eigendunjLVx kelyk vorft inboezemen, dat bedrog en geveinsdheid Hoofd»deugden van h Hof zyn, de wyze Staats-
P 2 man



Ïi6 VERHANDELING.
man zal in tegendeel opregtbeid, en waarheid beminnen. Mifichien vraagt gy: Vordert het belang en gevolgelyk de gezonde Maatkunde niet dikwyls, dat de ware oogmerken voor de Naburen verborgen gehouden,Ja dat deezen opzettelyk tot tegenftrydige denkbeelden geleid, en verkloekt worden ? Tot beandwoording van deeze vraag dient men eerfl; te bepalen, hoe een voorzigtig Man zal handelen jegens zyn fchynvriend, die hy zeker. voorweet van zyn vertrouwen inood misbruik te zullen maken, zal hy deezen zyne geheimen openbaren of verbergen ? wy geloven, dat het laatlte niet flegts zyn belang, maar zelf zyn pligt is. 'c Is ten hoogften te beklagen, dat men de Vorften, over het geheel, in de gemelde betrekking tot elkander moet befchouwen; maar juift deeze droevige noodzakelykheid vordert van den Minifier eene fcherpziende voorzigtigheid, en enen zekeren graad' van agterhoudenheid. De Vader des Vaderlands, de grote Willem bewees door zyne ftilzwygenheid , en byzondere kunft om de gedugtfte Naburen tot naaryver optewekken, meer dienft aan den Staat, dan de zeeghaftigfte overwinningen konden gedaan hebben. De Regel , die onze Hoog - loffelyke Opperheren ftandvaftig in het oog houden , om namenlyk de tegenwoordige bezittingen flegts te handhaven , fluit egter ten enen malen die loze ftreken , en bedekte aanflagen uit y welke een alleenheerfcher, om de palen van zyn gebied ten koftën der Naburen uittezetten, moet in 't werk ftellen. Laat het regt der Volken, volgens de Groot, alleen
een



VERHANDELING. 117
een menfchttyk regt, (a) of volgens Pufendorff dat der Nature zelve zyn , het fchenden van deszelfs regels zal in 't eerfte geval een vergryp tegen de aangenomene gewoonte , in 't andere , tegen de orde der dingen zyn.* De gehoonde Vorft moet zeer zwak wezen, zo hy de belediging niet zal wreken ; of de Staatkunde zyner Naburen zeer bedorven, zo zy hem in dit geval geene vergelding zullen geven : weshalven eige veiligheid den Souverainen leert, dit algemeen regt zorgvuldig te bewaren. Veel minder wordt het zelve ook gefchonden dan de gemaakte verbonden. In hoe vele Hoven wordt de Les van Machiavel niet omhelft; neemt elle middelen ter hand, die tot uw oogmerken dienen. Qc) Ons dierbaar Vaderland heeft er de wrange vrugten dikwyls van geproefd, en nog. — Doch laten wy niet te byzonder worden. Liever merken wy ter Eere onzer Overheden nog aan, dat hun Eed hen altoos meer waardig , dan het eigen belang is geweeft. Het denkbeeld van opzettelyke Ontrouw is zelf by hun ondragelyk. Toen zeker Schryver dorft beweren, dat de verbonden om byzondere belangen mogen verbroken worden Qd~), deden de Staten van Holland by Placaat zyn Boek verbieden;
ver-
/
(a) Recht des Vredts en des Oorlogs B. i. Hoofd/. I, §. 14,
(b) Droit de la Nature Liv: 1. c. (O Prins. Cap. ix.
(d) Aanivyzing der heilzmepolityke gronden enz. D, II C. è.
P 3



n8 v e r ii a n D e l i n g.
verklarende; dat deeze Staat altoos zyn hoogftm roem gefield heeft in eene naauwkeurige onderhouding der Tradia* ten. (ö)
REGEL xi.
Vrede houden, zo lang mogelyk zy , doch by verbreking van dien door anderen, de JMagt des Lands op de befl mogelyke vjyze tot verdediging gebruiken.
J^e Getfl van een Republiek is vrede, en gematigheidQh') Daar de vrede woont , bloeyen de Wetenfchappen ; daar geniet ieder Onderdaan eene veilige ruft; daar wordt het gevoel verfynt, de fmaak verbeterd, de deugd aangekweekt; daar vermeerdert de rykdom, en de zegen des Hemels is over allen uitgeftrekt. — Onze Overheid heeft dezen fchat altoos hoog-gewaardeerd , en zo ernftig gezogt , dat zy dikwyls andere belangen aan denzelven heeft opgeofferd. Doch dezelfde liefde tot den Vrede heeft den ftaat in menig bloedigen Oorlog door noodzakelykheid gebragt. Schoon het Oorlog altoos in velerley opzigten nadelig is, kanoet egter, mee een wysgerig oog befchouwd, heilzaam voor het Volk zyn. Een langdurige Vrede brengt de Natie eene zekere traag.
heid
(«) Groot Placaat-Boek, D. m. hl. $iz.
{h) Müntesqüieu, dart der Wetten, B. ix'. Hoofde.



VERHANDELING. 119
heid en verwyfdheid, doet met de bronnen van uiterlykcn Voorfpoed ook de Welluft toenemen, en de Vaderlyke Deugden worden allengs vergeten. Nauwlyks egter heft een ondankbaar of roofzugtig Nabuur den Oorlogs - kreet aan, of de byna verftorve Heldenmoed herleeft; men wordt als uit enen zorgelozen flaap opgewekt, en,even, gelyk byzondere perzonen door tegenfpoed wys worden, zo kan ook een Volk , door het verlies van overmatige fchatten, tot meer naarftigheid en fpaarzaamheid worden aangefpoord.
Door noodzakelykheid wordt het Oorlog wettig. Wanneer het Gemeenebeft van tyd tot tyd in deszelfs Voorregten wordt verkort , de Koophandel, de Zenuw van den Staat, fchandelyk wordt gedwarsboomd; de heiligde verbonden baldadig worden gefchonden, en de Honer eindelyk ligtïglyk op de Vryheid .zelve aanvalt, zyn doen door de beuzelagtigfte redenen ftavende;wie twyfelt dan, één Ogenblik , of >'t is meer dan tyd het Zwaard uit de fcheede te rukken. Wy kunnen ons over het al- of onwettige van het Oorlog niet breeder in laten; de Nieuwsgierigen wyzen wy tot de aangehaalde Schryvers Qa). Alleen merken wy nog aan, dat, om den Vrede te behouden , of, wordt hy gefchonden , des te eer te kunnen herfteilen , in deze Eeuw vereifcht wordt, dat de
ftaat
(«) Grotius Regt fdes Vredes en Oorlogs. Buutamacqui, Burgerlyk Regt D'. jv. boofds. 2, 3. Montesquieu, /fert Wetten, B x li 2- met de Aant. Isselin, Dromen tra. bi- 402. Locke, Civil Government, Chap. m, Works V. ii.



i2o VERHANDELING.
ftaat in eene behoorlyke mate van in- en uitwendige fterkte gebragt worde, het zy door het maken van toeruftingen ten Oorlog, of door het aangaan van Verbonden met de Naburen. — Doch dit tot hier [toe! onze taak vordert niet, dit ftuk verder uittepluizen.
T WEDE ALGEMENE HOOFDREGEL.
Het Geluk des Volks bevorderen.
REGEL XII.
Kunft en, en Wetenfchappen aankweken.
ponder Kunften en Wetenfchappen is't onmogelyk, dat een groot aantal Menfchen in een kleine uitgeftrektheid van land het nodige en verkwikkelyke des levens kunnen genieten. Zy verfynen en veredelen den fmaak; nemen het ruwe der Nature weg, en verwiiTelen voor barbaarsheid zagte en befchaafde Zeden. De Heer Rousseau ftaat dit voordeel egter geenzins aan haar toe; maar verklaart haar integendeel ten uiterften verdervelyk voor de Maatfchappy. Zyn Difcours fur Tori. gine, & les fondemms de finegalitê par mi les Hommes, is den Geleerden te over bekend , dan om 'er hier breedvoerig van te gewagen. Indien men alles, 't geen hy bybrengt, aan rede, en ondervinding toetft, zal het befluit zyn dat de Kunften en Wetenfchappen wel enige nadelen met zig fleepen, doch dat deze enkel toevallig



VERHANDELING. xax
zyn, en niet in vergelyking komen met de voordelen, die zy ftandvaftig aanbrengen; *— dat al wat Rousseau in 't algemeen, aan dezelven toefchryfc, flegts op enigen daar van toepaffelyk is; — eindelyk, dat de gelukzalig. Jheid, die hy den Wilden doet genieten, bepaald is tot eene byzondere lugt-ftreek , en nooit kan imaken aan Volken , die aan eene befchaafde levenswys gewoon zyn.
REGEL XIII.
Landbouw, Fabrieken, Zeevaart, en Koophandel aan* moedigen.
"TJen edel vernuft, een vriend des Vaderlands heeft ons ' de- moeite ontnomen, om tot hevejliging van dezen regel iets anders te zeggen, dan alleen, dat, door den zeiven te volgen, kragtdadiglyk de werkzaamheid opgewekt, de welvaard vermeerderd , de fchatkift van den ftaat gevuld, de vreemdeling in het land gelokt, en de bevolking bevorderd wordt. Qa')
REGEL XIV.
Het Huwelyk aanmoedigen.
In het Huwelyk aantemoedigen hebben de Romeinen boven andere Volken uitgemunt. Qb) De zugt tot het-
zel-
ia) De Heer Griffier van den Heuvel, in de Ferb. der Haarli Maatf. D. xvi,
(b) MoNTEsquiEU, Aart derWetttn, B. xxiU. Hoofd/, ai.
Q



ias VERHANDELING.
zelve zal fterker, en algemener worden, naar mate het gebrek en de welluft minder is. Men zorge derhalven , dat het den naarftigen niet aan het nodige onderhoud ontbreke; mendraffehetOverfpel; men bedwinge de Hoerery, zo veel met voorzigtigheid beftaan kan. De Oppermagt doe nog meer : Zy zette aan 't Huwelyk door plegtigheden luider by ; zy wettige het zelve in 't openbaar ; zy handhave de regtmatige EilTchen der Gehuuwden op' elkander, en houde de tedere betrekking van Ouders en Kinderen zorgvuldig in het oog.
REGEL XV.
Gebrek, en Ledigheid uit den Staat weren.
Dewyl behoefte en werkeloosheid de bronnen van velen , den ftaat verftorende, Ondeugden zyn, zo neme de Regering de opvoeding van verlatene of ouderloze Kinderen op zig; zy ftigte openbare gebouwen, in welke de Ongelukkigen onderhouden worden j en drage zorg, dat het, zo min mogelyk, iemand aan werk, om zig en zyn huisgezin het nodige te verfchaffen, ontbreke.
REGEL XVI.
Be Uitbanningen van het Volk regelen.
Eindelyk moeften wy niet vergeten aantemerken, dat de Staatkunde op de Vermaken van het Volk agtneemt. De grote menigte beftaat uit gene Wysgeren, maar
uit



VERHANDELING. ii3
uit zinnelyke Menfchen, voor welken een tyd van ruft en vermaak komen moet. De grote kunft is, om deze Uitfpanningen onfchadelykte maken,en dezelve meer, of minder intevoeren, naar mate, dat de aart des Lands, en de denkwyze des Volks zulks vorderen.
HOOFDSTUK II.
Over de Belangen van den Burger.
De Menfch is Lid van onderfcheidene Maatfchappyen. In ieder van dezelve heeft hy belangen natejagen; in ieder derzelven heeft hy zig van pligten te kwyten. Onze aandagtis thans , door de Hoog Geleerds H e e r e n by den byzonderen ftaat van Burger bepaald. Door geboorte of vryvvillige verkiezing leeft de menfch, met veelen zyner natuurgenoten , onder één zelfde re. geering; deelt met hun in dezelfde voorregten; onderwerpt zig aan dezelfde rampen; heeft met één woord een gemeen belang met zyne Landgenoten. Een opzettelyk onderzoek van de verpligtingen eenes Burgers aan zyn Vaderland, en Medeburgeren, zou hier overtollig zyn, zyne belangen te kennen, is genoegzaam tot ons hoofdoogmerk. Naauwlyks egter zullen wy van de laatften kunnen fpreeken, zonder de eerften te noemen, althans aan dezelve te gedenken. Zo naauw heeft de weldadige Voorzienigheid Deugd, en Geluk aan elkander verbonden!
Q * L



r*# VERHANDELING.
I.
Daar de Burger zonder de befcherming der Overheid zig geen ogenblik voor al, wat hem dierbaar is, kan veilig agten, daar is het zyn hooglt belang; dat de Souverain de nodige magt in handen heeft, om hem in zyne regten te bandhaven. _ Hier toe moet hy van zynen kant alles, wat in zyn vermogen is, toebrengen. Hy draage de Regeering hoog-agtinge toé; bewyze haar eerbied, en getrouwheid j gehoorzame alle haare beveelen, die niet tegen den wil van God ftryden, en brenge de fehattingen aan den ftaat blymoedig op.
II.
Dewyl de ruft, en het geluk van iederen Onderdaan grotendeelen afhangt van eene vrye, zagte, en wyze regeringsvorm , daar vordert natuurlyk het belang van iederen Burger: dat eene gezonde jiaatkunde de heidjlar zyner Overheden zy. Hoe veel invloed intuffchen heeft niet de Ingezeten op den Souverain"? Ja zonder dat de eerfte medewerkt, zullen de heizaamfte pogingen van den laatften iedel zyn. Een waar beminnaar van zyn eigen welzyn, van zyn Vaderland, onderfteunt derhalven altoos de heilzame oogmerken zyner Regenten. Hy is een Vriend van God, en de deugd, — van vryheid; ordej regt; eensgezindheid; en vreede, —— bemint kennis, en wetenfchap, en verfmaat de aangenaamheden deezes Levens niet.
III.



VERHANDELING. 1*5 I I I.
Daar het zeker zy, dat het ieder Lid van den Staat dan, bovenal welga, wanneer het ganfche Lighaam bloeit, zo is des Burgers belang ook daar in gelegen, dat het zynen Medeburgeren voorfpoedig ga. Wederkeerig werkt de invloed van byzonderen op het algemeen. Gedurig als ik iets tot het gemeene welzyn toebreng, kwyt ik my niet alleen van een der Edelfte, der .aangenaamfte pligten, maar bevorder ook myn eigen geluk. De eene Ingezeten kan zekerlyk den Staat meer voordeel dan de andere toebrengen; egter kunnen zy allen nuttig zyn. Een regtfchape Burger geeft eene verftandige voorkeuze aan de voortbrengzels van zyn Vaderland. Hy doet zyn huisgezin eenen uiterlyken ftaat aannemen overeenkomftig zyne geboorte , rang , of middelen. Uit zyne verteering doet hy de Maatfchappye het meeft mogelyke voordeel plukken. Zyne Kinderen voedt by tot nuttige Leeden der zamenlevinge op. Zynen Vrienden is hy behulpzaam. De Armen vinden by hem onderfteuning; de verlegenen raad; de bedrukte opbeuring; de onfchuld befcherming. Deugd, en vlyt worden door hem aangemoedigd. Jongelingen van verdienften fpoort hy aan. Geruft kan de Staat boogen op zyn raad, op zyn perzoon, of op zyn middelen, naar dat zyn eigene, of de gemeene omftandigheden zulks lyden. en vorderen.
Q 3 ï v.



isS VERHANDELING.
I V.
Naait aan het leeven is een goede naam het dierbaarfte eigendom eener groote ziel. In eene Maatfchappye leevende, behoeft men de befcherming, den byftand, en de genegenheid van anderen ieder ogenblik. Geen wonder dan, dat het belang des burgers medebrengt; dat hy van zyne medeburgers geacht , geëerd, en bemind wordt. Vraagt aan de onpartydige Reede, of een goeden naam door rykdom, geboorte, fterkte, kenniffe; of wel door deugd verkreegen wordt? zy zal u onbetwiftbaar antwoorden , dat, zonder het laatfte te bezitten , al het overige flegts fchyn , geen wezenlyk fchoon is. Hoewel deugd in 't algemeen den menfch in de oogen van anderen beminnelyk maakt, als Burger befchouwd, zal hy meelt bemind worden, wanneer hy een waar Vriend van zyn Vaderland toont te zyn; in alle zyne handelingen opregtheid, en eerlykheid doet uitblinken, en zig toelegt, om in zynen byzonderen ftand nuttig te zyn, en uittemunten.
V.
„ Rykdom, aanzien, en magt in het burgerlyk leeven '„ zyn de middelen, of om onze noodwendige behoeften 9, te vervullen, of om ons van de onfchuldige gemakken „ des Levens te verzorgen, of om de belangen en het „ geluk van anderen te bevorderen." Uit deeze bondige aanmerking van den Heere Gellert Qa") volgt van
zei-
(a) Zeidekundige Lejfen, bi. 360.



VERHANDELING. ia?
zelve de verpligting, die, uit belang, op iederen Burger legt, om zig en de zynen niet alleen van het nodige onderhoud te verzorgen, maar zelf-, is V mogelyk, zynen ftaat te verbeteren, 't Is eene valfche Zedekunde, welke den Menfch onmatigen afkeer voor het tydelyke inboezemt. Hy, die na alle aangewende naarftïgheid , niets meer, dan het onontbeerlyke des levens kan verkrygen, is zekerlyk nog tot dankbaarheid verpligt; hy blyfc nog een nuttig lid der zamenleving. Dit neemt egter niet weg, dat die geen zondigt , welke uit traagheid weigert dien trap van tydelyken voorfpoed te beklimmen, welke hem door de weldadige Voorzienigheid wordt aangeboden, om voor anderen des te nuttiger te kunnen zyn. De vriend der deugd verfmaat geen tydelyk vermogen, wanneer naarftigheid in zyne bezigheden hem die aanbiedt: egter ftelt hy aan zyne winzugt paaien. Hy vergeet nooit zig zeiven , ook nooit zynen naaften. Hy hoopt geen fchatten op fchatten , om zig in dezelve te verluftigen; hy jaagt ze niet na, om ze weder te verkwiften; maar, wanneer hy ze , zonder zyn naaften in het minft benadeeld te hebben, verkregen heeft, dan maakt hy 'er het befte, het heilzaamfte gebruik van.
De weg, om tot een onbekrompen beftaan in het burgerlyk leeven te geraken, is wederom die van de Deugd, 't Is zekerlyk niet de kortfte, ook niet die, welke meeft bewandelt wordt, maar daarom is hy de veiligfte, en alleen geoorloofd. Hy, die zyn waar belang kent, en bemint, zal in den ftand , waar in hem de Voorzienigheid eeplaatft heeft, uit bewuftheid van pligt getrouw zyn.
De



128 VERHANDELING.
De kennis en bekwaamheid , tot zyn beroep vereifcht wordende , zal hy zig tragten eigen te maken. Regtvaardig en eerlyk zal hy in zynen handel; befcheiden, toegevend, gedienftïg, welleevend, en vriendelyk in den gemeenzamen omgang weezen. Met betrekkinge zyner onderneemingen gaat hy met beleid, doorzigt, overleg, en voorzigrigheid te werk. In zyne bezigheden is hy ieverig , en naarftig. In zyne uitgaven eindelyk beftiert overleg, en fpaarzaamheid die zelfde hand, welke met onbekrompenheid, en mildadigheid uitdeeldt.
HOOFDSTUK III.
Betoog: dat de Chrifielyke Zedekunde aan de Overheden de gezonde Staatkunde, aan den Burger zyne helangens leert betrachten.
Eeven als de beknoptheid in 't eigenlyk oogmerk der Verhandelinge ons verbieden, een volledig Tafereel der Euangeltfcbe Zeedeleer voortedragen, zo verpligten ons de klaarheid, en orde, aan de andere zyde het denkbeeld, 'twelk wy aan dezelve hegten moeten, optegeven. De Chriftelyke Zedekunde beftaat in 't algemeen in alle die geboden, welke de Zaligmaker, en zyne Apostelen aan 't Menfchdom voorgefchreven hebben. Zy wordt verdeeld in deeze drie hoofd - pligten,*het Geloof in Chriftus ; de Bekeering; en de Heiligmaking. Eenige voorfchriften zyn haar byzonder eigen, verre de meeften egter heeft zy met den Natuurlyken Godsdienft gemeen. Tot de eerfte zoort behoren alle die pligten, welke wy
aan



VERHANDELING. H|
aan Chriftus in 't byzonder verichuldigd 'zyn : tot de laatfte, alle die geboden, welke op God, den Naaften, of Ons zeiven betrekkinge hebben, en zeer gevoegelyk tot Godzaligheid , goedwilligheid, en matigheid kunnen gebragt worden. Wy agten het overtollig om van voren naauwkeurig te bepalen, welk gedeelte van de Zedeleer des Nieuwen Verbonds, al, of niet:, meer of min betrekkelyk tot ons onderwerp is: dit zal zig van zeiven allengs ontwikkelen, en ten laatften geheel ontdekken. By voorraad egter merken wy aan, dat juift die Leffèn des Éuangeliums, welke de onbedorve Rèede aan 't opmerkzaam verftand , en 't bereidwillig hart voorfchryft; het meeft , zoo' niet eniglyk onder onze opmerking vallen fcullen. Maar dan, zult gy zeggen , wordt de Wet der Natuur , niet de Zedeleer van 't Evangelie verdedigd l Gantfchelyk niet. Het groote einde , 't welk wy ons voordellen, is te bewyzen , dat alle die pligten der Christelyke Zedekunde , welke eene weezenlyke , of flegts fchynbaare betrekking tot den'Regent, of Burger hebben., inderdaad niets anders leeren, of verbieden , dan 't geen het ligt der Reede leert, of verbiedt. Geen grooter flag kan men aan de Zedeleer der Openbaring toebrengen , dan haar te rukken uit het verband, waar in zydoor den volmaakt wyzen Schepper zelve met de Wet der Nature geplaatft is. Het gebruik der reede wordt- allerwegen in de Schriftuur onderfteld. Ware dit zo niet,' dan zouden wy de onderfcheidene pligten in eene aaneengefchakelde orde moeten aantreffen : nu zyn eenigeft Hegts in het voorbygaan aangeroerd 5 anderen ftellig voor-
R £e«



i3o VERHANDELING.
gefchreven , meeft allen zyn zy in de Gefchiedenis ingevlogten. Weigeit men , met het gezond verftand by veelen voorfchriften des Éuangeliums te raadplegen, dan zal men dezelve fpoedig uit een verbyflerd oog befchouwen; dan zal men niet kunnen onderfcheidén, wat op byzondere perzoonen , wat op het geheele menfchdom betrekking heeft; dan eindelyk zal men gebreken wanen te ontdekken , daar weezenlyke bewyzen van volmaaktheid te vinden zyn.
Men zal in het Euangelie zulk een volledig Zamenftel van 't regt der Natuur, en der Volken niet aantreffen, als in de Schriften van Grotius, Puffendorff Barbeyrac, Nood, Bynkershoek , Mokte squieu,- maar men zal er egter de grondflagen, waar op deeze groote Mannen zelf erkennen gebouwd te hebben, in ontdekken. Een geregeld Wet- boek zou men in het zelve even vergeefs, als alle de fyne ftreeken der Hoven zoeken ; maar de onwrikbare pylaren, waar op de gezonde Staatkunde ruften moet , zal men er in vinden. — Laat ons de gegrondheid deezer Helling aantonen.
Een redelyke Godsdienft moet in een Gemenebeft gehandhaafd worden. — Zal de Overheid dit met gepas» ten yver doen, dan moet zy hoogagting voor de grote voorwerpen van denzelven, voor God, de Deugd , en het Eeuwige Leven koefteren. Hoe wonderbaar* gefchikt nu zyn hier de Leffen van het Euangelie toe: Gy zultt dusfprak de Zaligmaker, den Heer, uwen God, met uw geheel harte i ziel, en. verftand liefhebben



VERHANDELING. i3ï
ben Qa~). Zonder geloof, zegt de Schryver van den Brief aan de Hebreen, is het onmogelyk God te behagen; want, die tot God komt, -moet geloven, dat hy is, en een belooner is der genen, die hem zoeken CO* &e Godzaligheid , dat is, de Deugd in het algemeen, fpruitende uit de liefde tot het Hoogfte Wezen , wordt verklaard, tot alle dingen nut te zyn, als hebbende de beloften van bet tegenivoor dige en toekomende Leven (/ )•
De Vrygeeft raag de Verdraagzaamheid der Heidenen hoog roemen , hy leeze de Schriften des N. Teftaments, en hy zal er deeze deugd niet enkel in het Burgerlyk, maar, dat meer is, in 't Godsdienftig leven aangeprezen vinden. De Apoftelen willen vuur over de Samaritanen van den Hemel afbidden , maar hun Meefter beftraft hun fcherpelyk Cd")- Zy willen anderen het uitwerpen van Dcemons beletten; Jezus verbiedt het hun (_e~). Eikanderen in liefde te verdragen (/) , en met zagtmoedigbeid te onderwyzen de geenen , die tegen/laan (&)> deeze zyn de Lellen der Apoftelen. Ja, de yverigfte van hun veroordeeldt zig zeiven een Vervolger geweeft te Zyn, roemende Gods Barmhartigheid, die zyne onwetenheid in opzigte genomen had
Zyn het regelen der Staatkunde, 'i gezag der Overheid, en de regten des Volks te bewaren: welke Overheid kan beeter gebruik van hare magt maken, dan die
haar
(*) Matth. XXII. 37. (b) Hebr. XI. 6, (c) i.Tim. IV. 8. (d) Luc. IX. 54. (e) Marc. IX. 38. (ƒ) Eph. IV. a. Cf) s. Tim. II. as- VO ïv Tim. I. 13.
R a



132 V- ER HANDELING.
haar zelve befchouwdt, wel tot vreeze voor den kwaden, maar niet voor den goeden het zwaard dragende? Welk onderdaan kan beeter tot gehoorzaamheid opgeleid wor,den , dan, die mee Paulus de Hoge Magten , als Gods Dïenarejjen befchouwdt , welker wil te weerftaan, zo veel is , ais des Scheppers oogmerk te dvvarsbomen («)•
Hoe uitmuntend ook leid de Chriftelyke Zedekunde de Souverainen op tot het handhaven van wyze Wetten , Rechten Gerêgtigheid, wanneer zy hun afkeer van alle hoosheid inboezemt (b)? alle bedrog, geveinsdheid, en afgunfl beveelt afteleggen de Apoftei Paulus
toonde door zyn eigen gedrag , dat geen Overheid de Eurgerlyke voorregten mag verkragten: hy vorderde van de Hoofdmannen te Philippi openbare herftelling zyner gefchondene Eere (V> Hy deed den Groten Festu5 begrypen, dat hy hem of moeft ftraffen, of vrylaten maar met uit gunft voor de Joden mogioverleveren te) '
Is Eensgezindheid de band der Maatfchappy , Vvat Volk zal in het Burgerlyke dezelve beter bewaren 'dan het welk door zynen Godsdienft geleerd heeft, alïèn'Léden-van Een Lighaam te zyn (ƒ) het welk nyd, en twiftgierigheid als aardfeh en boos; maar vreedzaamheid en befcheidenheid als vrugten van de Wysheid, die van hoven is , befchouwdt Qg) het welk zig'benaarftigc te
be-
^^^^^^^^^^^^
00 Rom. XIII. x_7. rb) iCor VI E? H— m- 37. . (O Hand. XXV. io -/x "/w cok



VERHANDELING. 133
behouden de eenigheid des Geeftes door den band des vredes Qa~).
De Overheid is tot getrouwheid, regtvaardigbeid, en opregtigheid ten aanzien der naburen verpligt. Het Euangelie beveelt deeze deugden aan alle menfchen. Verbondbrekers worden door den Apoftel Paulus Zondaren tegen het regt Gods genoemd ( Z»> Onder de deugden, van welke Paulus tegen Felix fprak, bekleedt regtvaardigheid den eerfteh rang. (c) Een iegelyk legge af de Leugen, en fpreeke de IVaarheid mei zyn naaften Qd~) en een dubbelhartig man is ongeftadig in alle zyne wegen Qe~) zyn mede Apoflolifche voorfchriften.
De Chriftelyke Zedekunde munt uit in aanpryzingen tot vreedelievenheid. Indien het mogelyk is, houwdt, zo veel in u is, vreede met alle menfchen: wreekt u zeiven niet, maar geeft den toom plaats (;/) Tot de welvaard der Ingezetenen behoort onder anderen, dat de wetenfchappen, en 't Huwlyk in algemeene achtinge zyn — 't is waar , in het Euangelie wordt alleen Godsdienftige kennis uitdrukkelyk aangeprezen , maar nergens egter wordt ons verboden, den geelt met andere nuttige kundigheden te verryken, integendeel worden wy daartoe van ter zyde aangefpoord. Immers, fchoon het Euangelie niet naar den heerfchenden fmaak der Grieken gepredikt wierd, wilt zig egter de grote Apoftel der Hei-
de-
O) Eph. iv. 3. (b) Rom. i, 3r, 32. (c) Hand. xxv.. ïf. (J) Eph. iv. 15. (O jac» •• 8- i f) Rom.-xii. 18, 19. \
R 3



134
VERHANDELING
oenen wonderlyk gepaft van gezonde oordeelkunde, welfprekenheid, en redeneerkunde bedienen? Getuige hier van zyne uitmuntende redevoering op den Areopagus, zyne fchrandere verandwoording te Jerufalem , en doordringende taal tegen Agrippa (a) — Wat het Huwlyk betreft; dezelfde Apoftel fchreef aan die van Corinthen, om onkuisheid te ver my den zal ieder man zyne eigene vrouw, en iedere vrouw haren eigen man hebben (P). Bet lluwlyk, zegt de brief - fchryver aan de hebreen, is eerlyk onder allen, maar Hoereerders en Over/helers zal God ftraffen (O
Spoort de Chriftelyke Zedekunde de Overheden nu op deeze wyze aan, de gezonde ftaatkunde te volgen, niet minder beweegt zy den Burger, altoos zyne belangen te behartigen. Wy zagen, dat hy gehoorzaam aan de wetten en fchattingen, door de Overheid ingevoerd, moet zyn. Geeft, fprak ook de mond der Waarheid, den Key» zer, dat des Keyzers is Qd~), Vermaant de Gemeente, fchreef Paulus aan Titus, dat zy de Overheden, en magten onderdanig zy; dat zy haar gehoorzame (V). Vreeft God, eert den Koning. (ƒ)
Het belang van iederen onderdaan is gelegen , voor 't grootft gedeelte in den welftand van het Algemeen. Een iegelyk, dus luiden de Lesfen van't Euangelie, Een iege-
O) Hand. xvn. 18—-23. xxn, xxm, xxvi. (b) 1 Cor. vir. 12. (O Hebr. xiii. 4. (</) Matth. xxii. 21. (j?3 Tit. 111. i. (ƒ) iPet. 11. 17.



VERHANDELING. 135
lyk zie niet enkel op het zyne, maar zie ook op het geene, dat eens anderen is (V). Gy zult uwen Naaften liefhebben, als u zeiven (£)
Een goede naam is voor den Burger een dierbaar pand. Hoe veel belang wordt in het N. Verbond ook niet ge« fteld op het geven van een goed voorbeeld, waar doop- altoos de goede naam beft verkregen, en bewaard wordt ? Laat uw ligt alzo febynen voor de menfchen, op dat zy uwe goede werken mogen zien Qc~). Laat ons in den dag eerlyk zvandelen ( i). Alle dingen, fchreef Paulus, zyn my geoorloofd, maar alle dingen zyn niet oorbaar, en ftigten niet (O- Onthoudt u van allen fchyn des kwaads (ƒ)
Zig en de zynen van het nodige te bezorgen, is eens ieders belang. De Chriftelyke Zedekunde maakt het tot een pligt • dat gy u benaarftigd in ruft te leven, uwe eige dingen te doen, en te werken met uwe handen, gelyk wy u bevolen hebben QO« Doch zo iemand de zynen, en byzonderlyk zyne huisgenoten niet bezorgt, die heeft het geloof'verlochent, en is erger dan een ongelovige ( h )
De aanzienlyken in 't Gemenebeft zyn verpligt hunne middelen ten beften einde te hefteden. Wonder fchoon is de les des Apoftels aan de Ryken. Beveeld den Ryken, dat zy niet hoogmoedig worden, nog hun hoop op de ongeftadigbeid des Rykdoms ftellen , maar op den Levenden God,
die
^^^^^^^^^^^^^^■^^^<^^^<^^^^
(a) Pihlip. n. 4. 1C0B.x. 24. (Z>) Matt. xxii. 39. fc) Matth. v, 16. (//) Rom xiii. 13. (<?) iCor.x. 23, (f) 1 Thess. v. asl (g) iThess. iv. 11. (£) iTirM. v. 8.



£3? VERHANDELING
die ons alle dingen rykeïyk verleent, om te genieten: dat zy weldadig zyn, ryk worden in goede werken, gaarn mededelende, en gemeenzaam. Qa~)
Om alle deeze belangen te bereiken, wordt de betrat, tmg van zeer velen pligten gevorderd. Het zou niet moeK lyk vallen, alle deezen mft Euangelie te vinden; doch ons bedek laat dit onderzoek niet toe. De befchryving welke Paulus van de Chriftelyke Liefde geeft vervat ze meeft allen O) - Liever zullen wy nog vier,&* gemene voorfchriften door den Zaligmaker, of zyne Apoftelen gegeven , voorftellen, als zo veele bronnen, om alle de pligten van Opperheer, en onderdaan uit afceleiden.
i. Al wat gy doet, doet het ter eere van God. Deeze is een Les van Paulus aan de Corintheren, maar te gelyk een eeuwige les voor het menfchdom. Ieder menfch behoort één hoofd ■ oogmerk te hebben \ welk hy altoos in het oog houdt; eene voorname dryfveer in alle zyne daden. " Naarmaten dezelve edeler is , wordt de deugd in hem volkomener. Kan zig nu het redelyk verftand iets verheveners voorftellen dan alles interigten ter eere van den grooten Schepper: met andere woorden, altoos te beandwoorden aan de oogmerken zyner weldadige voorzienigheid? Is de Ziel vervuld met deeze bedoeling, dan wordt de reede in alle gevallen gehoor verleend. De Overheid, die geen magt op aarde boven haar kent j
fielt
O) i Tim. vi. 17, 18. (b) , Cor. xtó. 4. enz.



VERHANDELING. i37
fielt zig de eer des Opperkonings voor ogen; onmiddelyk verdwynt alle heerfchzugt; zy fielt zig haren fchepper in zyne volmaaktheden, in zyne Regering voor ogen, en zy wil hem van verre navolgen. — De Menfch, die dit denkbeeld voor ogen heeft, verwydert eigen belang zoo verre van zig, dat het belang zynes naaften door hem gezien en behartigd wordt. Niet ééniglyk op den Throon, niet enkel in gewigtige gevallen, maar in alles kan de eet van God uitgebreid worden: eene flerke aanmoediging in de daad voor alle menfchen ter betragtinge van pligt, zo wel voor den minllen onderdaan, als den eerften ftaatsdienaar.
2. Doet aan anderen, het geengy zvilt, dat aan u gefchie* de, — Ziet hier inéénen volzin uwen gantfchenpligt omtrent den naaften uitgedrukt. Geen rang, geen ftaatkunde kan hier uitzondering maken: allen, die een geweten hebben, zyn er aan onderworpen. Geen wetboek behoeft ingezien te worden; geene aaneenfchakeling van denkbeelden wordt vereifcht: men plaaft zig alleen in de omftandigheden van zynen medemenfch ; men onderzoekt , wat men dan zou begeeren, en de ftem van het geweten fpreekt het vonnis uit. De Overheid ftelle zig, als onderdaan, voor den regterltoel der Reede, en geen ogenblik zal zytwyfelen, hoe zig in haren gewigtigen poll te gedragen. De Burger vrage aan zig zeiven, zou ik als gebieder niet gaarn gehoorzaamd zyn? hy vrage, wat wagt ik in myn ftand van myne medeburgers? en de les, deGoddelyke les van Jezus roept hem toe; Be-
S tragt



ïs8 VERHANDELING.
tragt zelf dit alles. — nog meer: deeze les bevordert op de uitmuntende wyze die gelykheid , welke door de ftaatkundigen als het onontbeerlyk vereifchte in een Gemenebeft aangemerkt wordt: immers, de Burger, die dezelve betragt, is voor de maatfchappy gelyk een Zon, die, het geen romdora haar is, niet verteert, maar ftraJen van weldadigheid verfpreidt. Eindelyk vindt hier de ftaatkundige den regel, naar welken hy altoos \ regt der Volken moet afmeten.
3. DeBurgerlyke wetten hebben voornamelyk veiligheid en ruft tot oogmerk; hare grondftag is de wil des Wetgevers; hare drangrede is bedreiging, en ftraf. Hier van hare ongenoegzaamheid , om den menfch tot alle zyne phgten te nopen. Eene Zedekunde, die op Godsdienft ruft m daar alleen gefchikt toe; de Chriftelyke zedeleer ruft op het onwrikbaarst grondbeginsel, de wil van God; zy heeft deedelfte beweegreede - liefde voor het volmaakte wezen; zy bedoelt het hoogwigtigfte einde - de Eeu. wige Zaligheid; zy is derhalve eigenaartig gefchikt om de menfchen op deugd te doen verlieven - Boven dien S de wetten ftraffen wel eenige misdaden in de zamenleving • maar zy laten de bronnen, waar uit deeze ontfpnWen onaangeroerd. De zedekunde van het Euangelie daarentegen taft het kwaad in den wortel zelf aan. „ zy beflr.dt „ zegt de: geleeerde NJEMEyER , » de ondeugd terftond als „ zy zig flegts openbaart; zy verheft de ziel tot een trap » van volmaaktheid, en eifehtden hoogjlen graad van zul
ver-



VERHANDELING: ï$$
verheid des Harten " fa~) de Begeerlykbeid, die de Heer Marmontel,^ Voed/Ier noemt van al, wat onwaardig en laag is (Z>) > wordt door Apoftel joannes uitmuntend afgefchetft in de veelbevattende woorden; al wat in de wereld is> namenlyk de begeerlykheid des Vleesch, de begeerlykheid der Ogen, en de grootsheid des Levens is niet uit den Vader, maar uit de wereld Qc~) Hier wordt zvellufi, onmatige begeerte mar fchatten, en heersch -zugt verboden. Maar, daar deeze ftromen van kwaad belet zyn, om het hart wegteflepen, daar is de wil zuiver, en in ftaat, om de geheimfte, de fterkfte verleidingen te wederftaan. Met een woord; men kan de ftraf der wetten ontwyken, en egter onteerende voor het Opperwezen, en zig zeiven leven; maar men kan geen Chriften, en teffens een moedwillige flaaf der zonden zyn; ja men verlieft zelf deezen eernaam, indien men opzettelyk flegts éénen pligt verwaarlooft, al betragtmen alle de overigen; want men toont hier door boos genoeg van harte te wezen , om de geheele deugd aan de begeerlykheden opte-, offeren. Qd~)
4. Apoftel Paulus heeft ons eene les nagelaten , welke eenen volmaakten regel van onzen geheelen pligt vervat. Men vindt dien in den Brief aan de Philippiers (<?) Bisfcbop Warburton vindt in den zeiven den toestfteen,
den
(a) Cbaracterkunde, deel u. ft uk 1. bh 2,64. (Z>) Bilizarius bh aio. Amft. druk. (c) i Joan. h. 16. (d) Deeze is de zift van Jac. 11. jo, (e) Phili*. iv. 8.
s %



Ho VERHANDELING.
den grondflag, en de beweegreden tot alle deugd (a)de zin isjn ons oog deeze - al zvat waaragtig is, overeen, koaifog met het oogmerk, waar toe, en de orde, waar onder gy beftemd zyt; - al wat eerlyk is; met deftigheid, en gefchiktheied overeenftemt; _ al wat regtvaardtg is, wat regt en billykheid van u tot den naaften vordert; - al wat,rein is, onbefmetheid van zeden, matigheid, en kuisheid eischt; al wat lieflyk is, aan uw gemoed genoegen kan geven, en u tot een aangenaam, en beminlyk memfch maken; - al zvat welluid, fligtelyk voor uwenraedemenfch is, en u by hem door goedwilligheid , grootmoedigheid , en wysheid agting byzet; — ja al wat flegts den naam van deugd heeft," of den Vder 'verftandigen wegdraagt ; neemt dit alles zo ernllig in be-
denkinge, dat gy het dadelyk volbrengt. Stelt zig de
overheid deeze eene les altoos voor ogen, dan zal zy wysheid, eerbied, en geluk rondom zig vetfpreiden: houdt de Burger deeze eene les altoos in gedagten, dan zal hy niet nalaten een gehoorzaam onderdaan, een waar voorftander zyner belangen , en een opregt vriend van het menschdom te zyn. (£)
Een ieder, die met oplettenheid het gezegde overdenkt, zal daar uit de waarheid onzer gemaakte aanmerking, dat de' Chriftelyke Zedekunde volkomen de grondllagen legt der
gezon-
(a) Godl.Zend. d. 1. li. 60. noot. (b) Nadere uitbreiding van dee* zo Les vindt men Bibl. Raifon. Tom. XLV. p. a. m, 8.



VERHANDELING. 141
gezonde ftaatkunde, en der ware belangen van den Burger, duidelyk ontdekken.
Dan, zou het evenwel niet beter geweeft zyn, zultgy mogelyknog na dit alles denken, dat de Verkondiger van het Euangelie het voetfpoor van M o z e s was nagetreden , dat hy te gelyk met zyne Zedelyke een zamenftel van Burgerlyke Wetten had voorgefchreven en door dit middel 's menfchen hoofd ■ belangen, hun tydelyk en eeuwig geluk naauwer met den anderen verbonden had ? — Men behoeft weinig meer, dan eene oppervlakkige kennis van den aard der Mozaifche, en Chriftelyke bedeelingen te hebben, om deeze bedenking, tot eere van beiden , te kunnen oploffen. Toen God zig op Sinai openbaarde , was het voorwerp één byzonder Folk; een Volk, 't geen eerft van eenvoudige Harders, Slaven geworden waren, en nu, zo even, uit deezen lagen ftaat in eenen tegenovergeltelden toeftand, in volmaakte vryheid gebragt was. Ware nu deeze Natie aan zig zelve overgelaten geworden, fpoedig zouden zy hun vorig fvvervend leven, of den Slavendienft by anderen weder hebben aangenomen • en hier door ware het hoofd - oogmerk der Voorzienigheid met de afzondering van dit Volk ten enenmalen verydeld geworden. Jehova wierd, om dat hy Israël had uitverkoren, hun Befcherm - God, en Koning. Hy verkoos, tot hun Geleider, een Man , opgevoed aan het eerlte Hof; geoefend in de wysheid van het befcbaafdfte Volk toen ter tyd. Zedelyke, en Burgerlyke Wetten zyn in deeze Bedeeling ten naauwlten met eikanderen verenigd. Maar wie, die de laatfte wetten aandagtig
S 3 gade-



i4* VERHANDELING.
gadeflaat, ziet niet, dat zy verwonderlyk gefchikt voor de Jfraeliten, maar ten enenmalen ongefchikt voor alle Volkeren in 't algemeen zyn. Iedere Natie heeft onderfcheidene belangens, uit verfchillende en toevallige oorzaken voortvloiende. Indien derhalven zekere Godsdienft aan één byzonder Folk en voor hun alleen geopenbaard wordt, kan te gelyk met denzelven de ftaatkunde, tot de kleinfte byzonderheden toe, verenigd zyn; maar, indien er eene openbaring aan 't geheele menfchdom gefchiedt, dan kan van deeze voortreffelyke wetenfchap geen nader gewag gemaakt worden, als in de wet der nature zelve gedaan wordt. M o s e s fprak tot de Jfraèliten ia 't byzonder: Christus tot het Menfchdom in 't algemeen. Ziet daar de ware oorzaak, waarom de eerfte het Volk te gelyk met hunnen pligt, ook hunne regeringsvorm, Burgerlyke wetten en belangen voorfchreef: de laatfte aan ieder Wetgever, aan iedere Onderdaan, de byzondere fchikkingen, tot zynen ftaat behorende, zelve overliet, leggende flegts algemeene grondflagen, tot het welzyn van alle maatfchappyen, door inzonderheid zorge te dragen voor de beveiliging van deugd in dezelve.
HOOFD-



VERHANDELING. 143
HOOFDSTUK IV.
Betoog: dat de Chriftelyke Zedekunde niets ftrydigs met de gezonde Staatkunde , of de Belangen van den Burger leert.
Indien enig vrygeeft ons moge verwaardigen het vorig gedeele der Verhandeling intezien , zou hy veelligt zeggen; alles, wat tot nog toe is voorgedragen , ftem ik volmondig toe. Ik erken, dat de Zedekunde der openbaring de uitmuntenfte lellen aan de Overheid en onder, daanvoorfchryft; dan, men treft met dat alles eene menigte van voorfchriften in dezelve aan, die, worden zy betragt, den welvaard der zamenleving duidelyk ondermynen. Hare omhelzing is wel ten vollen gefchikt voor eene byzondere fecte, doch veele van hare regelen zyn onuitvoerlyk in een Gemenebeft, ja ftrydig met eene wyze regering Qa^)
Ontltond het ongeloof van alle de Vyanden der openbaringe uit eene bedorven bron; hadden zy allen de gros te zaak van den Godsdienft onder den wyn, en het fpel beQilt, dan zeker fpaarden wy de moeite, om hunne vitteryen te wederleggen. Doch het is liefdeloos en vals hen allen hiermede te befchuldigen. Onder den ftandaarc van Hume en T1 n d a l l bevinden zig nog Menfchen
g?»
(«) Bolingbroke PUL Works VoL v. p. iof. Edti. 17/4,



Ï44 VERHANDELING.
genoeg, wier keurige fmaak in andere wetenfchappen en wier onbevlekte zeden verdienen, dat men, ware het mogelyk, de oorzaken hunner tvvyfelingen wegneeme , door hen op eene befcheidene wyze te doen opmerken, dat vooroordeelen en het bygeloof zelve, anderzins in hunne ogen affchuwelyke monfters, hun oordeel gevangen houden. Immers, alle de tegenwerpingen tegen de Chriftelyke Zedeleer, die ontleend zyn uit de onontbeerlyke konden van wyslyk te regeeren, en gelukkig te leven, hebben eenen wankelbaren grondllag. De barbaarfche hardigheid jegens zig zeiven, en de^ntvlugting van het gezellige leven , in de vroeglte tyden der Chriftenheidgeleeraard; de heerfch-en vervolgzugt kort daar na ingevoerd; de verkeerde begrippen van Godsvrugt, als ware de zelve aangekant tegen de gezellige deugden \ in lateren tyd aangenomen, en zelf door enen Fjne' lon O) voorgeftaan, als mede de gevoelens fommiger Chriftenen in onze dagen,- - dit alles verwart de vrygeefl: met de Zedeleer van Jezus, en grondt hier op zyne zwarigheden: zwarigheden egter, die van zelve zullen verdwynen door eenvoudig aantetonen, dat alle deeze byzondere begrippen niet fchriftuurlyk zyn. Nog een ander zoortvan tegenwerpingen zullen wy aantreffen: zy zyn ontleend uit het gedrag van den Zaligmaker en zyne
Apos-
(a) Dans fon ExpÏÏcatwn des Maximes de Saints fur la Fie interi-
rn rTf^ Vtrkeerde he£rW™> onder anderen, mos he ims kerk. Cefched.



VERHANDELING. ï45
Apoftelen ; uk byzondere plaatzen der H. Bladeren; uit het niet regelregt bevelen van eenige daden, die by E p i c u r u s als Burgerlyke deugden voorkomen , of ook wel uit den aard van het Euangelie. Paft nu de ongelovige , om deeze reede, op den Heiland het zeggen van Cicero wegens Epicurus toe: Hy zeide wel veele voortreffelyke dingen, maar gaf er niet om, efhy zig zeiven gelyk zvare: wy and woorden hem me t den zelfden welfprekenden Redenaar; men kan van een zuysgeer niet oordeelen uit eenigen zyner fpr enken afzonder lyk, maar uit den gehelen Schakel van zyne Leringen.
Be Leer van een toekomend leven is niet nadelig aan ons tydelyk geluk.
De Zedekunde en Leerftukken van het Euangefm, "hebben een zeer naauw verband met elkander. Wy zagen , dat de voortreffelykheid der Zedeleer ook daar in beftaat, dat zy tot doeleinde eene Eeuwige Zaligheid heeft. Het is de Graaf va n Shaftesbury, welke dit onwaardeerbaar vooruitzigt niet alleen van weinig, maar zelfvan fchadelyken invloed voor dë gezellige deugd verklaart, — Waar was de burgerlyke voorzigtigheid van dezen groten Vaderlander^ vraagt Warburton, daar op ziende, zeer gepaft (a). Want daar de aloude Wysgeren meeftal met eerbied van de onftervelykheid der ziele voor het volk fpraken, geluft het onzen fchryver te beweren , dat niets nadeliger voor de
deugd
^^^^^^^^■^•^•^■^^^^•^^••^•^^•^^«^••^
(a) Godi. Zend. d. il. bh 118.
t



iA6 VERHANDELING.
deugd zyn kan, dan het geloof aan eene toekomende vergelding O) » zo lang de menfch" beweert hy, „ de „ deugd om hare inwendige fchoonheid betragt, zal hy „ haar ftandvaftig bly ven beminnen; maar is hoop op een 5, eeuwig leven zyn dryfveer, dan bouwdt hy op eenen „ onzekeren grondflag; en zo dra zal hem niet de ydel,j heid van zyn vooruitzigt gebleken zyn, of hy zal met „ hetzelve tegelyk ook de deugd, die daar op rufle, ver5, liezen. —Ydele vrees waarlyk! de Chriften deunt hier op geen fwakken rietftaf. Een Volt ai re mag aan ?t bedaan zyner ziel twyfelen: (£) de vriend der Openbaring kan , noch zal er ooit aan twyfelen — maar zegt de Graaf, eene verwagting zo wonderbaar, en groot ah de zaligheid moet natuurlek aan mindere bedoelingen fchadelyk zynQc~) — aan welke bedoelingen? — zekerlyk aan zondige, maar niet aan regtmatige. Het geluk in 'c andere leven kan alleen door deugdlievenden verkregen worden. Hy, die eenmaal een Burger des Hemels wil zyn, moet zig, onder andere pogingen, ook bevlytigen om een goed Burger in dit leven te worden. Wel verre dat de infcherping van eeuwige beloningen aan de liefde tot den Naalten fchadelyk zyn zou, voert zy die integendeel tot den hoogden trap. Wanneer, 't is de cierlyke taal van den geleerden Balguy, de menfch over. weegt, dat zyne werken hiernamaals bekroond zullen worden „
(«) Characterift. vol. u. p. 69. Ed. 1733. (b) Zie GuENEE Joods. Brieven d. ju. b. 271 (c) Charact. vol. h.-p. 68»



VERHANDELING. 14/
den , en welk een onafmeetbaar geluk God voor hem heeft verordent, dan wordt zyne Ziel niet enkel met de verzaag* ting op geluk, maar ook met een levendig bezef der God* delyke goedheid vervult: en daar wedervergelding onmogelyk is, zo fpreidt zig zyne dankbaarheid in de Heft lyk* fte ftralen van goedwilligheid over zyne medefcbepzeten
uit. Qa~) Laten wy de moeite fparen meer bewyzen
bytebrengen. Alle onbevooroordeeldcn zagen reeds de valfchheid der weerlegde Helling , zo dra zy geopperd werdt, en zy die dezelve enkel toejuichen, om dat een 'eerfte Staatsminifter, een Wysgeer, eenVyand der volks begrippen, haar aanvoerden, zullen doch nimmer naar dé ftem der reede en ondervinding luifteren. Dan, weigeren zy deeze te horen, my dunkt, zy moeften ten miuften letten op de uitfpraak van een ander hunner.helden , die dezelfde hoedanigheden als de G r a a f v a n S h a f t e s eury bezeten heeft. De Reden, fchryft Bolingb r o k e , zuederfpreekt noch bewyft een toekomend leven. De leer van beloningen en ftraffen daar in vervat, heeft zulk een groot vermogen, om de Burgerlyke Wetten kragt hy te zetten, en de ondeugden te keer te gaan , dat, even min als de Rede geen uitfpraak ten haren voordeele uit de grondbeginzelen van den Natuurlyken Godsdienft doen kan; zy ook geen uitfpraak tegen haar uit beginzelen van goede Staatkunde doen zal
De
(a) First Letter to a deift, Colle&ion of Traclsp, n. Ed. 1734. (£) Pbilof. mrks vol, rv. p. 311.
T a



148 VERHANDELING.
De Chriftelyke Zedekunde begunftigt geene Onverdraagzaamheid.
|
Indien, zegt de Abt Jeruzalem , de Vrygeeft het Bygeloofmet tot een voorwendzel had, met wat fchyn zou hy den Godsdienft , in zyne oorfpronglyke eenvoudigheid kunnen aanvallen O) , de toepaffing deezer waarheid behoeven wy niet verre te zoeken. Waren de Chriftenen altoos by den zagtmoedigen aard van het Euangelie ge. bleven , het ongeloof had geene gelegenheid gehad , om, onder fchyn van de onverdraagzaamheid te beftry! den, de Zedeleer van de Openbaring zelve te kwetzen. Maar, roept ons veeiligc de verwonderaar van Voltaire toe : het noodzakelyk uitwerkzel van de woorden van >. zus is Twift en Bloedfiorting geweeft Qy de Heiland verklaart zekerlyk niet gekomen te zyn om vreede te brengen, waar het zwaard; dat men dien, die weigert in tegaan, moet dwingen. De Apoftelen bevelen, tenen ketterfchèn menfch den Satan onertegeven; dien niet te ontfangen of te groeten (£); Edoch hier, noch ergens wordt de onverdraagzaamheid geleerd.
Wy agten ons van eene breedvoerige verklaring dezer fchriftuurplaatzen ontflagen. Deeze taak is lang voor ons door eenenL o c n e (d) Fo s ter (» Findl a y(ƒ)
Rou-
^^^^^^^^^^^^^
ta) Voorn Waarh. bi. 4yS. (*) Voltaire, Le Philofephe Tderauon. Works vol n. (e) Sermons vol. 1. ferm. xi. (f) Fèrd der



VERHANDELING. 140
RousTAN^óQJa door den Vrygeeft Chubb zelve (T) treffelyk afgedaan: alleen vergenoegen wy ons dan met aanteftippen , 'c geen men by genoemde fchry vers , als mede in de Commentarien van Grotius, Clericus, Wetstein, Whitby, Beausobre en anderen in 't breede kan op gehelderd vinden.
Wanneer de Heiland zynen Difcipelen verklaart niet gekomen te zyn, om vrede, maar om verdeeldheid op aarde te brengen, fpreekt hy geenzins van het ware oogmerk zyner komfte, maar voorzegt, welk verkeerd gebruik de menfchen van de bekendmaking der waarheid maken zouden, en welk groot lyden den gelovigen te dugten ftond. Dwingt ze om integaan; betekent niets anders, dan, houdt fterk aan , verzoekt hen ernftig, oefent een zagten dwang om hun te bewegen, zo als de famenhang aanwyftj en het woord elders ook voorkomt. Qc~) — Hy zy u, gelyk een Heiden, en Tollenaar; wil zeggen, breekt den naauwen band van vriendfchap, vermyd den gemeenzamen omgang, gelyk een Israëliet doét met den afgodendienaar en inzamelaar der vreemde fchatting. Kennelyk is 't, dat hier van enen belediger, niet van een dolenden gefproken wordt. Alleen na alle vergeeffche moeite, veroorlooft de Zaligmaker den Zondaar aan zig zeiven overtelaten; hy beveelt zulks niet in den eigenlykenzin, volgens Grotius. —— Wanneer het woord
keu
^^^•^^^■^^^^^^^•^^^^•^^^•^^^■^
O) Staat des Chriji. br. v. (b) TraSts vol, u. part i. in «iïav», (c) Matth-. xiv. 22. Gal. u. 14. iThkss. iu 10.
T 3



iSo VERHANDELING. kettery in eene kwade betekenis voorkomt, wordt door het zelve niet de aankleving aan eene byzondere fecte of doling, maar een moetwillig opzet, om door het verbreiden ener valfche leer, de luiten den vryen teugel te kunnen vieren of gepleegde boosheden te bedekken verfiaan. De zodanigen handelden immers tegen de overtuiging van hun geweten. Zy zondigden en waren by zig zeiven veroordeeld. En zulke ketters te verwerpen betekent alleen hun te vermyden en uit de broederlyke gemeenfchap te weeren. niet tot hun te zeggen, zyt gegroet, wilde in den eerden tyd niet aanduiden, bewyft hun geene uiterlyke pligtpleging altoos, maar alléén, ontfangt hen niet
als Broeders. Maar, roept een ander- de Apoftel
had wel regt om de Ketters uit de gemeenfchap te weren, maar hen aan den Satan overtegeven fmaakte gewis naar oefening van Lyfftraf O): den Satan overtegeven kan aanduiden, of iemand aan de involging zyner onmatige driften overtelaten, of ook milfchien de fmerten des lighaams, het naturlyk gevolg van den welluft, het geweten mogt doen ontwaken, en alzo de Ziel voor het eeuwig verderf mogt bewaard worden ; of yeeïUgt is het niet anders, dan een verbloemde ipreekwys, om te betekenen , dat de Broederfchap aan den zodanigen ontzegt wordt, met andere woorden, dat hy nu tot het koning-
ryk
^^^^^^^^^^^^
Jr^JRRH0 'm'th ™- re^(t^voL *• p. m vou n. f. 63.



VERHANDELING. 151
ryk van God niet meer behoorde, maar een onderdaan geworden was van het tegenovergeftelde ryk, namenlyk dat van den Satan.
Dan, genoeg gezegd, om de vitteryen des ongeloofs van dit gedeelte der Chriftelyke Zedeleer afteweren. Indien in dezelve indedaad verwoeftende denkbeelden voor den ftaat geleerd werden, zo als zig zeker vrygeeft uitdrukt (a), dan zou de bitterfte Vyand der Openbarig van haar niet gezegd hebben; Het Euangelie van Chriftus vervat in allen opzigten in zig een eeuwig voorfcbrift der zuiverfte Zeden, regtvaaadigheid, goedwilligheid, en algemene liefde. De Verkondiger bezat het vermogen, om vuur van den Hemel, of een legioen Engelen tot verdelging der ongelovigen te doen nederdalen; maar hy ademde een1 vreedzamer, een" geheel anderen geeft: zyne bevelen aan zyne Leerlingen ftrekten zig niet verder uit, dan om te prediken, te vermanen, te beflraffen; en, konden zy de aanneming hunner leere niet te weeg brengen, dan bet ft of van hunne voeten afufchudden. (ff) — Geen Godsdienft verfcheen immer in delFereld, welkers natuurlyke zagtheid zo eigenaartig gefchikt -was, om der menfchen vreede, en geluk tg bevorderen, (c)
De Chriftelyke Zedekunde; niet aanleidelyk tot Tiranny 7 Ongehoorzaamheid, of Regeringloosheid.
Het bevel van Paulus Rom. xiii. om den Mag-
ten
(a) Examen inportantp. 194. (b) Bolingbroke phil. ïï'ork? vol. iv. p. Hf. (c) dezelfde Ib. vol. il, p, 28-6»



152 VERHANDELING
ten onderdanig te zyn wordt van ons als een uitmuntende Les.voor overheid, en onderdaan befchouwdt: doch de vrygeeft Chubb, plaatft het integendeel in een gantfch ander ligt (0) Het kift ons niet3 zyne wartaal geheel overtefchryven; zyne befchuldiging is drie - ledig. Vooreerft berispt hy den Apoftel op een' valfchen grondflag geredeneerd te hebben, met de gehoorzaamheid, aan de Regering fchuldig, afteleiden uit hare aanftelling van God, en niet uit hare nodzakelykheid voor de Maatfchappye (b): Wy behoeven ons, zegt hy, hier over niet te verwonderen: de Apojiel was een Jood geboren, en pafte onoplettend de Gods regering op alle Regeringen toe (V> Ten tweden, noemt hy het geen onderzoek altoos te kunnen lyden, dat de overheid alleen het Zwaard voor den kwaden draagt. Droeg, vraagt hy fchertzende, Herodes ook het zwaard voor den kwaden, toen hyjacobus doodde? (d) Eindelyk zegt hy," „ dat het bevel veel te uitgeftrekt is, dewyl het zowel „ gehoorzaamheid aan eenen Tieran, als aan een' goeden „ Vorft influit. " En deeze valfche redenering, dus is het befluit, is veel onverdraaglyker in een Apoftel, dan in eenig ander fchryver Qe~)
Des fchryvers fpotterny en honende taal met ftilzwygen voorbygaande, merken wy het volgende aan. De Apoftel fchreef den Brief aan eene gemeente, welke uit
Hei-
O) Poflbumous works vol. i. p. 60 nat. vol. 11. p. 31S. 315.
y\ f.f voh "-^319 CO Chubb ibid, p. 320. (d) ibid. p.«la. {e) ibid. p. 323, r«a««



VERHANDELING. 153
Heiden- en Joodfch- gezinde Chriftenen beftond. De
laatfte hadden altoos de magt, welke de He.der>en over
bun oefenden, wel alsTiranny befchouwd doch z.gaan
«Jezelve onderworpen in deverwagting van den aanft an-
ZnMeirms Deeze beloften thans vervuld zynde, kon-
fen zy z g niet inbeelden nog langer onder eene vrêem-
fe Reling te moeten ftaan. Dit fchadelyk gevoelen
g at df Apoftel te kee, Zonder aan de Tt^f. J
Sen l kon hy zeggen, dat al.e magt .van God »: z.en-
ae niet op de uiterlyke aanftelling, maar oP de orde , dte
Z in de zedelyke wereld, overeenkomftig met het oog-
y • • 1 -a Ko^ra-irr V au lus ziet aller-
merk der voorzienigheid bewaart, nui
duidelykft op het algemeene nut, als hy zegt, dat y' het ZWaard niet te vergeefs, maar tot ftraf aer .fchuldigen draagt Te regt wordt er alleen van de kwaden geJ3t om dat het tegendeel te doen, honende voor de Regering, en ftrydig met de volgende aanfponng tot gehoorzaamheid, dat de Goeden niets te vrezen hebben, Lu geweeft zyn. De algemeenheid, in den Tex voorLmende, is een bewys van des Schryvers voorz^td. die geen haat tegen de Regering van Ni.ro walde in boezemen, maar de Chriftenen tot gehoorzaamheid aanToren Of zou het beter Zedekunde geweeft zyn , ieder onderdaan te bevelen, zo dra hem >t minfle onregt gefchiede, opftand te verwekken? dan had de vrygeeft wel met regt dat geen kunnen zeggen, 'twelk wy nu nog tonen zullen, dat hy geheel ten onregte doet.
Het gedrag van Christus als een voorbeeld naaitevolgen, is de herhaalde Les van het Euangelie. 1»



154 VERHANDELING.
dien men zulks verder, dan tot het geen hy als Menfch verngtte, verder dan tot zyne zedelyke daden wilde uit. ftrekken, zou de gemeene ruft gevaarloopen; doch dan handelde men ook regtftreeks ftrydig met het oogmerk des Gebods zelve. Allerwegen , daar ons de Heiland ter naarvolging wordt voorgefteld, wordt of onmiddelyk, ofm den zamenhang van zedelyke deugden gefproken(>> Onze Heer berifpte de Joodfthe Overften in 't openbaar (A Hy herftelde de algemeene misbruiken: (V) doch dit deedt hy als Afgezant en Zoon van God, en als Hervormer der Zeden. Hier in hem te willen naarvolgen , zou niet flegts meer gedaan zyn, dan geeifcht wordt, maar het zou even onbezonnen wezen , als wonderwerken te willen doen; want, gelyk wy tot het laatfte de kragten miffen zo miffen wy tot het eerfte het nodig aanzien en gezag 1 •Even als het eene lage Ziel verraadt, het Charter vm Je zus te berifpen, om dat hy zig ernftig tegen de boosheid zyner tydgenoten verzettede, gelyk in zekere redevoeringen, die den minden aandagt onwaardig zyn «redaan wordt, (O zoo verraadt het eene zeer diepe' onkunde, wanneer men de Chriftelyke Leer, om die reede fchadelyk agt voor de ftaatkunde. 2 De Geleerde Heer Gibb o iy gelieft de "ftandvaftigheid der Apoftelen, eenen onverdraagzamen yver, herkom-
%
C«) Matth xi. 29, Joan. xm. tf xv. M. ,p£TR. „ HEBa.xii.2. (b) MARc.vn..6.Luc,vii.3r. x,. l9. (C) J0AN i \t id) fTysgerige Mengtlw. m •«. redevoer.\m l Iio J0AN-"'1^



VERHANDELING. 155
ftig uit den JoodfchenGodsdienft, te noemen. (O Trèffelykbewyft Do&or Watson, dat hunne yver regtma. tig en uit den edelen bron van yolzekere overtuiging voortkwam. CO Pïtrus weigerde onbetwiftbaar den wil der Joodfche Overheden te gehoorzamen, doch hy verklaart zelf de regtmatige reede daar van te zyn , alzo hy God meer moeft geboorzam zyn , dan de menfchen. Nooit anders weigerden de eerfte verkondigers van het Euangelie den Overheden ontzag, en gehoorzaamheid te bewyzen, daar zulks met hun geweten beftaanbaar was. P^ülus verklaarde in onwetenheid den Hogenpriefter berifpt te hebben ; onderwierp zig aan de uitfpraak van een regtvaardig vonnis; en hy fprak tegen Agrippa eene zeer eerbiedige taal; geheel vry van die fchyn openhartigheid en konftige dubbelzinnigheid, welke de vrygeeft Morgan daar in vindt. (O
Wy agten het byna onnodig te fpreken van een bekend gevoelen onder fommige welmenende Chriftenen aangenomen, dat het overigheids - ampt in 't Euangelie verboden wordt. Immers de plaatzen ter ftavinge bygebragt Cd), zien alleen op de verkeerde denkwyze der Apoftelen , en verbieden wel eene Geeftelyke , maar geenzins eene Borgerlyke Heerfchappy. Men verge ons niet dit breedvoerig aantetonen. Het voor en tegen kan * men
( a ) Hiftory of tbe decline and Fal of Rom. Empire. ( b \ Apth fir Criflknity Lett. i. (O Moral Philof. vol. i. p. 60. - 7°- M «71». id) Matth. xx. 15. MARC x. 42- Luc- xxu- z$'
V 2



i5<5 VERHANDELING, men in de Godgeleerde zamenftellen van B urman C'O van Eg hem (Z>) Stapfer CO Limsorg Qdy en anderen aantreffen.
Om dezelfde reede gaan wy ook de begrippen wegens het verbod van den Eed , en wegens de onwettigheid van het oorlog.voeren met ftilzwygen voorby, als oordelende , dat dezelve byzonder zyn , en dat de woorden der Schrifture, tot ftavinge bygebragt {ej , eenen anderen zin lyden. In hoe verre de Voorftanders dezer begrippen in Haat zyn , de zwarigheden , uit dezelve, voor de gefchiktheid der Euangelifche Zedeleer in een Gemenebeft opryzende, wegtenemen, verkiezen wyniet te befliffen ,;als willende de geringfte zweem van aanftoot vermyden : genoeg, dat wy geheel ontflagen zyn, ons met deeze vrees, zo wel,als de bedekte fpotternyen van Chubb Q ƒ) te bekommeren. Alleen merken wy dit ten befluite. aan : Indien de Menfchen altoos binnen de palen van hunnen pligt bleven , dat is , volmaakte Chriftenen waren, dan zeker was het overigheids - Ampt minder noodzakelyk ; het oorlog wierd onbekend , en de Eed was overtollig ; maar daar de ondervinding ons het tegendeel leert , zo moeten wy de dingen befchouwen,
zo
(a) Godgel. B. vin. hoofdf. 9, 10. (b) Godgel. bl. ƒ60. enz. (O Weder l. Godgel. D. 1. bl. 47 ƒ. enz. (d) God gel B. v. hoofd. $4. (e) Matth, v. 34 — 37. xxvi. f2. Rom, xji. 17 — 21. (ƒ) PofiK Works. vol. 1. p. X5 — 18,. 31 — 38*



VERHANDELING. 157
10 als zywerkelyk zyn; niet, zoals zy behoorden te wezen.
De Chriftelyke Zedekunde ontzegt niemand de handhaving van zyne Regten.
Zagtmoedigheid en Liefde worden op eene byzondere wyze in het Euangelie aangeprezen. Dit merken wy als een verheven kenteken van deszelfs voortreffelykheid aan, doch juist dit is voor de Vrygeeften, byzonder voor Mr.'Chubb een fteen des aanftoots. „ Na eerft onder, zogt te hebben , of eene volftrekte weerloosheid, eene >, gelyke behandeling omtrent alle menfchen, eene wil„ lekeurige bloodftelling voor ongelyken , dan wel eene „ gefchikte wederftand , eene regtmaatige waardering
'der onderfcheidene verdienden , en eene verftandige „ verdediging, verkiezelykst voor de Maatfchappye zyn; „ en, gelyk ligt te denken is, na het eerfte afgekeurd „ te hebben, zo beiïuit hy zeer listig , dat, indien het „ laatfte moet gekozen worden , de Chriftelyke Zede, leer minder voortreffelyk , minder volmaakt is , dan de Müfaïfche (»" SomWylen fchynt Chubb aan de leer van den Zaligmaker enen redelyken zin te willen «even, doch juift dit is het gras, waar onder den angel verborgen is. Hy tragt de fchone drangrede van onzen Heer , afgenomen uit de algemeene goedheid der Voorzienigheid , in een hatelyk ligt te ftellen: (£) en elders
pryffc
(<0 Poflb, Works vol. 1. p. 14. r8. — at. vol. U. p. 289. — 196. (b) Ibid. vol. 11. p. 19
V 3



158 VERHANDELING.
pryft hy de Kwakers om hunne weerloosheid , als tonende daar door de Egte Chriftenen te zyn. O).
fTy moeten, zegt onze Schryver , uit noodzakelykheid toevlugt nemen tot enen hoger en regel onzer daden, om er deeze geboden naar te verklaren. Uit geen meer
noodzakelykheid, dan wy zulks doen,om de fchone Zedeleflèn der Heidenfche Wysgeren in enen redelyken zin optevatten. Men volgt alleen den flipten Letter van eene Wet, zo lang die met de Rede overeenftemt : anders verklaart men dezelve naar het algemeen oogmerk des Wetgevers. Doen wy nu dit om de Geboden des Heilands te verklaren, dan zullen wy dra ontdekken, dat het* bevel, Mat tij. V. 39 — 48. gegeven , alleen het nemen van wraak verbiet , en aanraadt, om in zaken van. weinig belang, liever iets van zyn regt afceftaan, dan zig in moeielyke twiften intevvikkelen; als mede dien geeft van onverdraagzaamheid, en liefdeloosheid, by de Jo■ den poft gevat hebbende , te verleiden tot die uitgeft rekte goedwilligheid , waar door de pligten van menfchlievenheid zelf aan eenen vyand betoond worden. Had Chri. s t u s gewilt, dat zyne Leerlingen moetwillig het gevaar in den mond zouden lopen, hy had hun niet vermaant te vlugten voor den Vervolger, en voorzigtig te zyn , gelyk de Hangen. Hadt hy geene trappen in hoog-achting erkent, hy zou Joannes niet boven Judas bemind hebben.
Het
(*) Ibid. p. 32
(b) Ibid. vol. 11, j>. 2.91,



VERHANDELING. 159
Het andwoord van den Zaligmaker aan P e t r u s , om niet flegts zeven maal, maar zonder ophouden zynen Broeder de begane Zonde te vergeven (» , heefc de liftiSe Tindall op allerhande wyze befpottelyk tragten te maken. „ Als een lid der Zamenleving", zegt hy, „kan 3, ik wel geringe misflagen over 't hoofd zien, maar in,1 dien myn belediger een misbruik van myn goeden im'„ borft maakt , dan kan my het voorfchrift van vergeeflykheid niet verhinderen , my gevoelig over hem te tonen. Alle goede regeringsvormen verpligteden 5', den Burger voor het gemeen belang rovers., en die\ ven te vervolgen. Indien derhalven 't vöorfchrifc des l, Éuangeliums op de reede gegrond is , dan behelft het „ niets nieuws; is het van dezelve afwykend , dan is " het een Nieuwe Leer van de yfelykfte gevolgen. (T) — „ 't Is waar, de Uitleggers (temmen toe , dat wy deeze woorden niet in den letterlyken zin moeten opvat',' ten ; maar hoe toch weeten wy , dat dit de mening y, van den Leeraar zeiven geweeft is "? (O
Hier verraadt de Schryver of zyne onkunde , of zyne kwaadaartigheid. In itede van zig met de Uitlegging, die fommige Chriftenen aan deze woorden gegeven hebben , te behelpen , had hy met den famenhang moeten raadplegen. Uit M a tt h. X V111. 32. en L tj c. XVII. 3. had hy kunnen zien, dat er voor de vergeving , een
waar-
(*) Matth. xvui. zi. ib) Cbrifiian, asold, as tbeCreat. p. 31^ (<r) Ibid p. 314-



i6o VER HANDELING.
waaragtig berouw van de zyde des beledigers onderfteld wordt plaats te hebben. Uit de gelykenis, in vs. 43 - 35. begrepen, had hy kunnen afnemen de natuur der misdaden , waar op gezien wordt. Eindelyk had hem vs. 34. moeten ontdekken , dat het gedurig misbruik van bewezene gunden , ons ten Iaatften wel degelyk vryheid verleent, om ons regt intevorderen.
De gezonde ftaatkunde vordert in de zaraenleving, dat ieder onderdaan de Goederen , hem regtmatig toebehorende , ongeltoord blyve genieten. Omtrent het regt van Eigendom heeft de Wet der Nature onveranderlyke regelen den Menfchen voorgefchreven, welke de overheid nader uitlegt, en in byzonderheden verdeelt , op de omftandigheden van het Volk paffende. Maar men vindt er onder de Chriftenen , die met deeze gewone wegen niet te vreede zyn, en uit het Euangelie nog een ander regt van Eigendom willen afleiden, bewerende , dat alléén de vromen eene wezenlyke aanfpraak op de Goederen dezer wereld maken kunnen. Verbeek U flegts één ogenblik dezen regel in oefening gebragt te zien , en let dan op de verwarring, die hy veroorzaakt. Wat behoort al en wat niet tot het CbaraSter van een Vroom Man ? deeze Vraag moet voor alles beandwoord worden; maar zo veele andwoorden , zo veele verfchillende begrippen. Gefield egter , dat er eene valte bepaling van zodanig Cbaracler gegeven was, wie zal dan tot algemenen Keurmeefter worden gekozen. Ieder voor zig zeiven ? Wel, dan zal men zo veele vromen uitverkorenen, als Burgers aantreffen. Eén over allen ? wel , duizenden zullen zyn uitfpraak
wrar



VERHANDELING- 161
wraken: te meer, als hy niet vergeet zig zei ven, en zyne vrienden den beften buit toeteleggen. ■ Het is
derhalven belaggelyk zulken verdervenden regel in de zaroenleving te willen invoeren. Nog ruim zo dwaas egter is het, Paulus daar van den Uitvinder te noemen. Wanrlyk, indien men kon bewyzen, dat deeze Apoftel de fchatten der Aarde, die hem zeiven niet toekwamen , aan de Uitverkorenen had aangeboden , dan zeker zou ik met zyn gezworen Vyand Lord Bolingbroke moeten uitroepen; Paulus verkondigde een Euangelium, ftrydig met dat van zyn' Mee/Ier. Deeze had niet verzuimd , by alle voorkomende gelegenheden zyne Difcipelen inteboezemen, dat zyn ryk niet van deeze Wereld,
en, het vergaderen van fchatten hun werk niet was.
Ik zou my fchamen de plaatzen 5 die ter bewimpelinge van het gemelde fchadelyke gevoelen worden gebezigd , nog te willen verklaren. Zy zyn i C o r. 111. s i. R o m. IV. 13. 1 Tim. IV. 3. Tit. I. 15. — Leeft dezelve in den famenhang. - Leest ze met aandagt en oordeelt!
De Chriftelyke Zedekunde keurt nog de Geleerdheid'9 mg het Huwelyk af.
Bygeloof en onkunde gaan altoos hand aan hand. Reeds ten tyde van Clsmens den Alexandryner vondt men Dwaalgeeften , die dreven , dat de Wysbegeerte van den boozen was, fchoon dees'Grote Man zelf beter dagtjdan, de waarheid moeft wyken voor hare Vyandinnen. Doling en Godloosheid fchoten allerwegen wortelen 9 daar
X zy



ik VERHANDEL1N G.
zy grond vonden, en groeiden eerlang zo welig. dat vry« heid van denken een misdaad van ftaat, en het gebruik der Reede onregtzinnigheid genoemd wierd. Wie egter ziet hier niet door den fchors henen ? Wie weigert één ogenblik dit alles aan den verkeerden wil der ftervelingen, niet aan de volmaakte Leere van Jezus toetefchryven? En egter is er nog in deeze Eeuw een Schryver opgetreden , om openlyk ftaande te houden , dat het befte geloof dat geen is, 7 welk op geene Gronden , maar op Geeft* verrukking (leunt. Qa") Zo edel als zyn oogmerk was , zo bondig zyn zyne bewyzen! doch , laten wy ons niet met hem ophouden: die eene wederlegging van zyn werk * begeert, wyzen wy tot Profeftbr Doddridge.(^) De fterkfte plaats des gehelen Nieuwen Verbonds, die voor het gemelde wanbegrip zou fchynen te pleiten, is die van Paulus i Cor. I. 19. en III. 10. dan, het verdient alleen den naam van dwaasheid ook hier veragting van wetenfchap te zoeken. Des Apoftels oogmerk aldaar is duidelyk, den geeft van verwaandheid op fchitterende en eigen verdienften in de Broederen te keer te gaan; als aanleidelyk zynde, om een fteen des aanftoots in de eenvoudigheid der Euangelie- leer te vinden; ook, om den lafter, op de prediking, als niet gefchikt naar de denkwyze des tyds, geworpen, van dezelve aftefchui-
ven.
(«) Chijl, not foundtdon ar gum p. 29. (b) Tbe perfpic. and fo/i. AïtyofGhrift, &Ci 1742.



VERHANDELING. 163
ven. Ten dien einde merkt hy aan, dat de Leeraars der Joden, en Heidenen alle hunne pogingen te vergeefs aan. gewend hadden, om eene hervorming te weegtebrengen; maar dat het Gode behaagd had, om door de veragte prediking zalig te maken, die geloofden. Blykbaar is het uit den famenhang, datP aülus hier fpreekt naar de denk. beelden van dien tyd , noemende wysheid , en dwaasheid, niet, het geen hy zelf, maar 't geen de grote menigte daar voor hielde: dat hy niet fpreekt van alle Wysgeeren der vorige Eeuwen, maar van die der tegenwoordige: dat hy nietdeWysbegeerte in het algemeen, maar dat gedeelte, 't welk in uitnemenheid van woorden beftond; dat is, de opgecierde welfprekenheid, en redeneet-kunde, toen in de Scholen der Joden (0) en Heidenen geleeraard, op het oog heeft: eindelyk, dat hy bepaaldelyk van de ontdekking der Godsdienftige waarheid , en niet van de menfehelyke wetenfchappen fpreekt.
Maar genoeg gezegd om den zin te verklaren. Zou
het hem die hier de kennis vindt afgekeurd, niet zo wei haperen aan traagheid, om dezen edelen fchat op tedoen, als aan de luft om zyne fchande, van die niet te bezitten, met een glimp van ongeoorloofdheid , ware 't mogelyk, te bedekken.
Sommige Ketters hingen zekere dwalingen aan, menende , dat in de ftof de oorzaak van het kwaad gelegen was. Hierom preezen zy fterk de vleefchelyke onthouding
O") ïosephus Qüdbcckii B.xx.
X *



164 VERHANDELING.
ding aan, als beft bewarende de zuiverheid der ziele GO Dat nu zy, die zulke valfche Wysbegeerte en dweepziek ke begrippen hadden, of die, welker begeerte naar goud of heerfch-zugt hen een afkeer van 't Huwelyk had ingeboezemd , dat zulken de Les van Paulus aan de Connthiers misbruikten, laat zig geredelyk begry. pen; maar dat een Montesquieu, (c) een Justi (V) uit dezelve hebben afgenomen, dat, den on-ehuuwden ftaat te blyven aankleven, een raad van 'cChriftendomis, baart meer verwondering; ten zy men bedenke , dat beide deeze Heeren groter Staatkundigen dan Godgeleerden waren. 5 Wy zouden met grond kunnen aanmerken, dat des Apoftels raadgeving in zeker opzigt geen verband met de Chriftelyke Zedekunde heeft ; dewyl hy hier niet des Heeren bevel, maar zyn eigen gevoelen neerftelde. Doch Paulus doolde hier zelf niet, als Menfch. Zyne raadgeving was wys, en naauwkeurig. Bewuft zynde, dat de Broederen veel minder zwarigheid zouden maken om vervolging te lyden, wanneer zy alleen voor zig zei' ven , dan ook voor hunne dierbaarfte panden , ^oor Vrouw en Kinderen te zorgen hadden, zo zegt hy het beter te zyn het Huwelyk in hunne toenmalige omftandigheden natelaten, dan aantegaan. Wel verre is het er van daan, dat de Apoftel den gelovigen zonder on-
der-
(„J Euzebius *. 9. bl. 2,3. aant. des vertalers, (b) i Cor vu (c) Aart der Wetten B.W.^df. 7. Cd) Am der wJtenli.^:



VERHANDELING. 165
derfcheid den Echt afraadt. Hy wenfchte, dat zy allen waren, gelyk hy, dat is volkomen meefter over hunne driften. Die in onthouding konden leven, raadt hy het Huwelyk om den aanftaanden nood af; maar die een bloedryker geitel hadden, raadt hy integendeel aan te trouwen, dewyl de ongemakken daar aan verknogt, verkiezelyk waren boven de gedurige ontvlamming der driften, welkers hevigheid hy Os. 9- ) by te branden vergelykt.
By deeze gelegenheid gedenken wy aan Lord V i scount Bolingbroke; een Schryver, die niets , onbeproefd heeft gelaten om het gezag der Openbaring te ondermynen. Schoon hy de gewoonte der Sabeërs verwerpt, die aan ééne Vrouw vele Mannen toeftonden , vindt hy egter goed de eigenlyke veelwyvery bet voorfcbrift van de fVet der Nature te noemen, als bedndzuoordende beft aan de eindens van 't Huwelyk en bevorde-, rende de uitbreiding van 't menfchelyk geflagt. O)
Wy hebben hier met de Chriftelyke Zedeleer niets te doen; zelf behoeven wy niet te onderzoeken of zy waarlyk de Polygamy verbiedt: genoeg; dat zy dezelve niet gebiedt; want dan ftreedt zy tegen de gezonde ftaatkunde - Ja onbetwiftbaar tegen de gezonde ftaatkunde;
en ziet hier de reede. — Wy zullen niet aanmerken, dat deftigter der Nature één Man , en ééne Vrouw fchiep. Dit verhaalt Mozes en die verdient , by zyn Lord-
fchap%
(a) Philof, Works vol. I. Edit. 1754. p. in, 113.
X3 1



i66 VERHANDELING.
fchap, geen geloof.. Qa^ — Ook niet, dat de veelwyvery de liefde tuffen de Echtgenoten verdeelt en vermindert,- twift en jaloersheid in de Huisgezinnen verwekt, de fehoone Sexe tot flavinnen maakt harer Heeren, en de opvoeding der Kinderen aan veelerley verwaarlozing blootfteld. Dit erkent Bolingeroke gedeeltelyk zelve, (£) Alléén verzoeken wy, dat gelet wordt op de Evenredigheid, die in Europa tuffen beide de geflagten plaats heeft. De Heer Arbuthnot heeft uit de Lyflen van London , gedurende 82. Jaren, opgemaakt, dat daar in deeze Geometrifche proportie plaaats heeft
'/Mannelyk geflagt: het Vrouwelykge/lagt = 13; i^ryy De Heer Suszmilch geeft het verfchil nog minder op; namenlyk dus: '/ Mannelyk geflagt: het Vrouwelyk geflagt = 26: 27 't Is waar dat de betrekking een weinig veranderd, door den Zeedienfl, de wingeweften en het oorlog, maar 'tis aan den anderen kant ook waar, dat de zwakkere Sexe, voornamenlyk in't Huwelyk, aan byzondere toevallen onderhevig is. Laat de Proportie al iets veranderen, 'c zal egter weinig zyn, ten minflen niet zo veel, dat de voorgaande de helft minder, dan de volgende wordt. — Hoe nu toch, daar de beide Sexën elkander7 zo na gelyk zyn kan eene wyze Overigheid de Polygamie invoeren, zonder de bevolking te benadelen? Want indien ieder iMan
geen
; r^r Mrl ^ P* W VOl. I p. Il3. (c)
lof. rranfaSt, 326". • *'



VERHANDELING. 167
geen twee Vrouwen kan nemen, dan is 't beter, dat zy er ieder flegts ééne hebben, alzo de vrugtbaarheid in een land, waar enkelvoudige huwelyken algemeen zyn, veel fterker is, dan daar de veelwyvery tot enigen bepaald blyft.
Maar, vervolgt Bolingbroke, onder alle de redenen, waarom wy de eenvoudige huwelyken boven de veelwyvery zouden kunnen aannemen, is de Echtfcheiding de eerfte, de wezenlykfte. Met dezelve kan de monogamie eene redelyke inftelling genoemd worden, maar zonder die is het eene vreemde , onnatuurlyke , en wreede invoering — Verder vind de Schryver goed ons nog te vertellen „ dat Gods Volk een byzonder voorregt bo„ ven anderen genoot , dewyl hun eene Egtfcheiding was toegedaan , zelf wanneer de Man alleen eene „' Vrouw van meer bekoorlykheden, dan hy werkelyk „ had, aantrof; dat egter de navolgers van Shammai " hervorming in deeze gewoonte begeerden, waar in zy door Christus verfterkt wierden, dewyl deeze de " geoorloofdheid der fcheidinge tot één éénig geval be" paalt: een Gebod, 'twelk den Difcipelen zeer hard in de „ oren klonk: Egter zegepraalde in later tyd de Wet der „ Genade over die der Natuur, en van M o z e s (£) Die dit geen aanval op de Chriftelyke Zedekunde wil noemen, verraadt alleen zyne onbedrevenheid indefchrif-
ten
(«) Philof, Warks vol, iv. p. 119. {b) Ibid, Seft. 18.



ie"? VERHANDELING.
ten van het ongeloof. Immers is hunne doorgaande handelwyze, flegts eenige Ioffe Hellingen voortedragen, en den Lezer de gevolgtrekking overtelaten. Bolingbro° fchryfc wel doorgaans openhartig. Hy taffc de Mofaifche Openbaring, zo als de Abt Guene'e zeer juift aanmerkt, (» met geweld aan,- zonder weerhouding; zonder verbloeming; maar hy verkoos enen geheel ftrydigen weg met den Chriftelyken Godsdienft in te flaan. De oerbied, dien hy den zeiven toedraagt, is flegts in fchyn, een loze ftrik voor den onoplettenden Lezer. Doch wat hier ook van zyn mogeis de aanmerking van zyn Lordfchap waaragtig , dan zeker heeft Jezus iets verboden, 'tgeen de gezonde ftaatkunde gebiedt, nameniyk, het Huwelyk om geene andere redenen, als ovcrfpel te ontbinden: — Laten wy de zaak van twee verfchiilende zyden onderzoeken,
Onderfteld zynde3 dat de Zaligmaker door het geven van een fcheidbrief de verbreking van den Echt, onder welke benaming ook anderzins voorkomende, bedoelt, wat zal dan uit zyn gebod volgen? niets anders, als dat, ingevalle er een Huwelyk in den volkomenften zin gefloten is, en ftandgrypt , deeze band niet, dan om redenen van ontugt zal verfcheurd worden. Let men hier op
met
te)Joodfcbe Brieven D. i. bl. 204. Niets is miffchien met
beter uitflag tegen t ongeloof gefchr even, dan dit onwaardeerbaar werk. Levendigheid en geeftigheid zo wel als bondige geleerdheid vindt men op elke bladzyde. r



VERHANDELING. itf9
met behoorlyken aandagt, dan ziet men kennelyk, dat de gevallen van moetwillige verlating en dodelyke haatdraging hier geheel niet te pas komen, alzo in deeze gevallen geene vereniging van twee perzonen der onderfcheidene Sexe meer plaats heeft. Is een der Gehuuwden van nature onbekwaam, om aan den byzonderen Huwelyks-pligt te voldoen, dan ook heeft Christus de fcheiding niet verboden, want met nadruk zegthy, dat al ivie zyn Vrouvo buiten het geval van ontugt verlaat, oorzaak is, dat zy hoerery bedryft. En hoe kon dit gezegt worden van een voorwerp, in zig zeiven ongefchikt voor den Echt.
Maar wy behoeven zo veel niet toetegeven. De Hooggeleerde Heer Michaelis heeft, in zyn Mozaifcb Recht een geheel nieuw ligt over deeze duiftere zaak verfpreidt. Dit onfterfelyk werk in ieders handen zynde, agten wy met eene korte opgave van 's Mans gevoelen te kunnen voldaan.
3, Mozis gaf den IfrabTiten Deut. XXIV, 1 — 4.
Geen bevel, maar alleen een verlof, gegrond op eene 5, bekende oude gewoonte, om, wanneer de Man geen „ behagen meer in zyne Vrouw vondt , haar een' Brief „ van affcheid te mogen geven. De Zaligmaker verklaart, „ dat de Wetgever dit alleen aan het Volk om de har„ digheid hunner harte vergunt had, maar dat het egter „ door het zuivere geweten veroordeeld werd. Het is „ eene verregaande onwetenheid de woorden van C h r i„ stus op onze geregtelyke Echt-Scheidingen toete„ paffen : deeze verfchilt in velerleye opzigten van het „ verlenen des fcheidbriefs , onder de lfraèliten gebrui-



170 VERHANDELING.
„ kelyk. De Verbreking van h Huwelyk gefchiedt on* „ der ons nimmer , ten zy de misdaad , of het gebrek « WetdS bewezen zy, en de reede, waarom het gefchiedt „. is, op dat de beledigde party weder zou kunnen trou5, wen. Dit laatfte behoefde by geen Volk, waar onder „ de Veelwyvery in zwang gong, en het eerfte greep » hier ook geen ftand : want, kon de Man geregtelyk » bewyzen , dat de Vrouw zig voor , of in het HuweM lyk aan ontugt vergrepen had , dan wierd hy niet door „ een Brief, maar door den dood, volgens de Wet van „ haar afgefcheiden. Daar de verbreking van den Echt „ heden niet dan door de Overheid mag gefchieden, ftond „ hetiederen lfraëüet daarentegen vry, op eigen gezag , „ zyne Vrouw van zig te verftoten. Daar onder ons de „ redenen voor den Regter moeten opengelegd en be= „ wezen worden , had de Ifraëtiet alleen met zyn eigen „ geweten te raadplegen , en kon dus misbruikte hy „ de wet , om zeer beuzelagtige redenen zyne Vrouw 3> doen vertrekken. De Heiland had op dit misbruik „ door de Voedfterlingen van Hillel voorgeftaan, het „ oog; verklarende met het hoogfte regt, het zelveftry. „ dig te zyn met de regels van zuivere Zedeleer. Hy wilde, 3, dat de Joden , liever, dan van de ftrenge wraak, door de „ Wet den verongelykten Man aangeboden , gebruik te „ maken, in ftilte, aan eene onkuifche Bruid , o f over„ fpelige Vrouw een brief van Affcheid zouden geven. — „ Hier uit blykt, dat de woorden van Christus niet „ ftrydig zyn met die van P a ui us (iCor. VII, 11) i „ dewyl de Apoftel van eene Verlating tegen den wil,, 3, en de Heiland van fret geven van Affcheid uit eige be-'
„ we-



VERHANDELING. 171
j, weging fpreekt. Verders, dat, daar Jezus alleen op ,, de byzondere gewoonte der Joden het oog heeft, (a) „ hy geheel onbeflift laat , wat de Overheid omtrent de „ Wettige Echtfchiding kan en mag vaftftellen. Vindt de „ Hoge Magt om ftaatkundige redenen goed, den Man, „ om andere oorzaken, dan overfpel , het aangaan van 3, eene nieuwe verbintenis toeteftaan , zy handelt niet „ ftrydig met de Les van haren Meefter, zo lang de ree-
de maar voor de Vierfchaar van 't geweten goedge„ keurd wordt. Ja zelf, ingeval zy aan het Volk , om „ deszelfs byzondeten aart, iets moeft toeftaan, 't geen „ voor den gemelden Regtbank veroordeeld wordt , ook „ dan nog zou haar dir vryftaan. Immers ! al wat Zede« 3, lyk kwaad is, kan de Burgerlyke Wet niet verbieden: „ Al wat Zedelyk kwaad is, verbood ook Mozes, die
in den Naam van God fprak , het Volk van lfra'ël „ niet." (O-
De Chriftelyke Zedekunde belet den Burger niet zyne belangen te behartigen.
De voornaamfte belangen van den Burger, zagen wy, dat, met onmiddelyke betrekking tot hem zeiven , daar in beftaan , dat hy van zyn' Naaften geëerd en geagt
wordt,
^^^^^^^^^^•^^^^^^^•^^■^^^^.^
(«) Bolingbrokb, die zig zeiven ook dihvyls tegen/preekt, er'kent zelf dit. Phil. works vol. II. J>. 309. (£) Mozaifcb Recht §, 119, 120.
Y *



17* VERHANDEL IN G.
wordt, en zyne tydelyke omftandigheden , zo veel met zyn pligt beftaanbaar is , verbetert, - Laten wy onpartydig horen, wat de Vrygeeften bygebragt hebben, om de Chriftelyke Zedekunde van dezen kant in een hatelyk ligt te plaatzen.
Opmerkelyk is de Aanmerking van den Heer Hume, over de nederigheid, doding van V vleefcb, en zelfver* zaking. 't Zyn, beweert hy, „ niet dan Monniken „ deugden , by Menfchen van verftand algemeen ver„ worpen, nergens toe dienftig. Niets brengen zy toe, „ om.een Menfch in de Wereld gelukkiger, of hem tot „ een gefchikter lid der zamenleving te maken. Zy ftel,, len hem , noch in ftaat om gezellig te leven, noch ,, vermeerderen zyne vermogens om zig zeiven genoe„ gens te verfchaffen: — veel eer overdwarfen zy al3, le deze eindens, bedwelmen het verftand, verharden „ het hart, verduifteren de zinnen, en maken hem van „ eenen knorrigen aart" (<z).
De tegenwerping verkrygt enig aanzien , als wy Ietten op de hand, die ze voortbragt ,• een Man , bewonderd om de doordringenheid van zyn verftand, beroemd door zyne Hiftorie- en Staat-kunde, bemind om zyne perfonele hoedanigheden r Zulk een valt de Zedekunde der openbaring aan. Genoegzame rede voor velen , om ziV weder naar de School van Epicurus te begeven. Doch
zul*
O) Enquiry conc. the principek of mor ah p, 174.



VERHANDELING. 173
zullen wy ons mede door fchyn laten verblinden ? Meermalen zagen wy tegen hoge fteiltens op, welker puinhopen wy nu betreden. Laat ons ten minden de zaak niet opgeven, voor dat zy door het gezond verftand in een onpartydiger Vierfchaar, dan waar Gezag op den throon zit, veroordeeld is.
Niet weinigen zouden zig van de zwarigheid ontlasten , door te ontkennen , dat eerzugt, en rykdom in enig geval mag bemind worden ; dan , wy nemen de vryheid hun te zeggen, dat niets verderfelyker voor de waarheid is, dan het Euangelie offers toetewyden, die eerft aan de rede of de menfchelykheid ontroofd zyn. Even als duizenden hun zeiven en anderen door hoogmoed verdorven hebben, even zo wel hebben ook enigen hunne talenten begraven , om dat zy te üaafs , te fchroomvallig over zig zeiven dagten. Indien eerzugt nooit den wil van enig Menfch beftierd. had, zou men in de Gefchiedeniffen den Held, den Wetgever , den Geleerden , den Weldoender van den Staat maar zeer zeldzaam aantreffen. Zal de Ziel tot groote , edele, en nuttige Ondernemingen in ftaat wezen, dan moet zy 2,0 wel hare eige grootheid kennen , als gevoelens vanEer in zig ontftoken vinden. — Van deeze zyde moet derhalven de Vyand niet aangetaft worden ; laten wy een ander middel beproeven. —-
De Heer Hume verftaat door de Chriftelyke Nederigheid , dat men zyne verdienlten veragte, de weldaden van 't Opperwezen verlochene , en eene lage houding aanneme. Hem komt alleen de Eer toe, deeze bepa-
Y 3 ling



i74 VERHANDELING.
liflg aan den aart der Nedrigheid gegeven te hebben ; want het Euangelie doet deeze Deugd juiffc in het tegengeflelde beftaan. Naar waarde van zig zeiven te oordelen; den Naaften nooit zyne meerderheid te doen gevoelen uit ydele glorie , of om hem te befpotten ; zig met zyne minderen gelyk te Hellen, daar het tegendeel niet gevorderd wordt; in het uitwendige zig liever beneden , dan boven zyn1 Haat te gedragen, en alles, wat men verkregen heeft , aantemerken als onverdiende gefchenken van Gods gunfte; — hier, hier in beflaat die deugd, welke de Reede leert, welke de Openbaring als de bron van alle andere deugden aanmerkt, en die door Hume egter eenen zekeren graad van hoogmoed genoemd wordt Qa). In een der grootHe blyken van des Heilands vernedering, de voet-waffching zyner Difcipelen, Hraalt nog het bezef van wezenlyke verdienHen door: Jezus ontkende niet, dat hy hun Meefler was, maar Hemde het volmondig toe.
Zou hy een beter Regent zyn, die zig in Zyne hoog. heid ieder ogenblik verluftigt; die altoos op zy onderdanen als dienHknegten neerziet, die nooit denkt aan God, den vryen uitdeler van alles; beter, dan hy, die alleen peinH, hoe hy befl de hem toevertrouwde magt ten gemenen nutte zal aanwenden; die zyne onderdanen als Burgers, als Kinderen befchouwtj die zig als dienares
der
(«) Enauiry conc. tbe princ, p. 146.



VERHANDELING. i?5
der voorzienigheid aanmerkt? —— Zou hy beter zyne ware belangen bevorderen , en nuttiger lid der maatfchappyë zyn, die alleen zyn eigen glorie zoekt; die zig van ieder beledigd agt; die zyne fchatten in pragt , en overdaad verfpilt: beter, dan hy, die ook de eer zynsNaasten Ts bevorderd,- die berifping verdragen kan; die zyne middelen tot onderftand der behoeftigen aanlegt ? — De uitfpraak is al te klaar, dan om ze hier te melden.
Bet Vleefch te doden, en zig zeiven te verzaken worden in het Euangelie deugden genoemd, en hebben de belofte van Eeuwige vergelding. C<0 Maar , dat uit deeze Leer zou volgen, dat God zulk een wreed wezen is, dat hy de elende zyner fchepzelen begeert, kunnen wy aan Lord Brolingbroke , die dit beweert CO» niet zo geredelyk toeftemmen.
Doclor Lel and , een Man door de Natuur zelve als Tt ware verordend om 't ongeloof te beftryden, heeft deeze pligten zo treffelyk tegen Hume verdedigt CO, dat wy alleen dit weinige behoeven aanternerken. Zig zeiven te verlochenen betekent zyne hartstogten te bellieren , en bereid te zyn om alle byzondere belangen aan de Eer van God, en 't welzyn der Maatfchappye opteöfferen : en het Vleefch te doden, verklaart de Apoftel zelf te zyn, Hoerery, Onreinheid, fchandelyke bewegingen f
(a) Matth. XVI. 24. Rom. VIII. 13. Coll. HL ƒ. Gai,.
V. 24. (ZO Pbil. works Fcl.V.p, 213. (c) Schriften der
Beïften D. HL Ir. 3.



176* VERHANDELING.
gen, kwade begeerlykbeid , en gierigheid geheel f onder te brengen.
Hoe fchoon, hoe uitmuntend fchoon, bevordert, mogen wy te regt vragen, de Zedeleer des Éuangeliums den byzonderen pligt enes waren onderdaans, beftaande in zyne eige belangen te behartigen met inzigt, om ze voor het gemeen geluk veil te hebben ,• om geen flaaf zyner driften, maar een Vriend der deugd te zyn! - Zelfverzaking is het eigenaartig kenmerk van den Held. Ook dit behoeven wy niet te bewyzen. De Heer Marmontell heeft het onwetende voor ons gedaan, door dit tot een hoofd-trek van zynen Belizarius te maken. Hy, 'die zig aan zyn Vaderland toewydt, moet het aanmerken, als onmagtig om hem te belonen. Hy moet zelf. verwagten, dat het ondankbaar zal zyn; want, zo de Oferhande, die hy aan betzelven doet, geen tntwerkfel van Edelmoedigheid ware, zou hy dwaas zyn. (ö) Zou,
dit vragen wy ten befluite, zou de ongefloorde Wysgerige geruftheid, de deugd van den Heer Hume, (Z>)j of wel het gevelligd vertrouwen op God, een wezenlyk bezef van pligt, en de gegronde hoop van den Chriflen op eeuwige vergelding, beft gefchikt zyn, om de Overheid, den Held, den Burger alle de onderfcheidene verrigtingen, waar toe zy geroepen worden, mannelyk te doen uitvoeren ? In alle Burgerlyke Maatfchappyen heeft onderfchei-
den-
O ) Belizarius bl. 5. (£) Efays mor al and politica/. EU. XIX.



VERHANDELING. 177
denheid van Rang plaats. Schoon de Staatkunde in \ beilier van 't Gemenebeft, zo veel mogelyk is, eene altegrote ongelykheid voorkome, draagt zy egter wel zorg, die niet in 't geheel wegcenemen. Indien de meer vermogenden flegts hunne fchatten ten algemenen nutte hefteden , dan is rykdom een zegen voor het land en de verfchillende ft-md is onontbeerlyk , om de werkzaamheid , en de banden van onderlinge afhangelykheid in het geheele lighaam te bewaren.
Doch hier tegen , voegt Mr. Chubb, was het ge drag der Apoftelen ten enenmalen ftrydend. Hoewel bet niet klaar is uit de gefchiedenis zelve, of de gewoonte, by de eerfte Chriftenen ingevoerd, om alle goederen gemeen te hebben., van Goddelyke of Apoftolifche inftelling was; dit is ^gter blykbaar , dat bet ten looogften onhillyk, en nadelig voor bet menfchdom was. (0) Indien de Schryver met meer onpartydigheid de aanfpraak van Petrus aan Ananias gelezen had, Qb~) als mede het geen PauluS' aan de Coriutbers fchreef; Ik zegge u dit niet als gebiedende Qcj? dan had hy duidefyk kunnen ontdekken, dat het alleen eene heilzame inftelling was., niet, gelyk hy wil, om de fchatten der gelovigen naar zig te liepen, of voor geld vergiffenis van zonden te verlenen, Qd\ maar alleen om de armen uit de gemene kas des te beter te kunnen onderhouden. Eene inftelling intuffen^
waar
(«) Poftb. Works vol. 11. p. 104. (b) Hand. v, 4. (c) a.Conu "Vttl. 5. (d) Poft. Works vol. 11. p- 106.
z



i78 VERHANDELING.
waar van zig iemand geheel of ten deele kon ontrekken naar hy verkoos. Maar boven dien: dat de Chriftenen alle goederen gemeen hadden, is een zaak, die niet flegts onbewysbaar, maar waar van het tegendeel door den Geleerden Mosheim bondig is aangetoond (<s). Zy verkogten alleen, uit loutere edelmoedigheid, een gedeelte hunner vafte goederen en bragten dat geld in een kas, die aan allen gemeen was. Chubb kan weinig kwaad in het gedrag van Ananias, en Saphira vinden, maar wy vinden daar in een opzettelyk voornemen om de Gemeente te bedriegen, en eene verregaande geveinsdheid , en logen. De ftraf, die zy leden, wierd hun niet van Petrus aangedaan, maar was miffchien alleen een gevolg van grote fchrik, en een ontwaakt geweten. — Het voor - en tegen van dit geval is door Pyrrbo, en Vtgilius opzettelyk onderzogt. Qb') —«— Dan, wat hier ook van wezen mag, al had de gemeenfchap van goede, ren onder de eerfte Chriftenen ftand gegrepen, nog zou dit geen voorfchrift voor de volgende Eeuwen, en dus eene zwarigheid voor de Chriftelyke Zedeleer zelve zyn.
Verder; zonder tot de reede onzen toevlugt te nemen, zouden wy ons fchier inbeelden, dat bet Euangelie een vyand van de ryken is , en gevolgelyk een vyand van alle zulke inrigtingen , welke een volk ryk maken , zvezen moet (c) —— niet één ogenblik willen wy twyfelen,
of
(a) Kerk. Gefchied. D. i. FI. iv. §. 6. Nod. Opheld. D. i. b. 8c. (b) Tbeol. repofïtory vol. i., n. (c) Cbrift. as uld as tbeCreat. p. 310. Ed. 17-31.



VERHANDELING. 1%$
of Tindal zelf, heeft hier boven al vergeten tot de reede toevlngt te nemen, toen hy tot ftaving van deezen inval, die ook al geeftig genoemd wordt , de woorden van den Zaligmaker aanhaalde; hoe bezwaarlyk zullen de genen, die goed hebben, in Gods Koningryk ingaan ? ( a) Immers hier wordt niet beweert, dat het onmogelyk, maar alleen , dat het moeielyk voor den ryken is, zig overeenkomftig met de voorfehriften van enen zuiveren Godsdienft te gedragen. Het voorbeeld van den Jongeling, op wien ook het bevel, om alles aan den armen te geven , in 'c byzonder ziet, leert ons die ten klaarften; zo anders de dagelykfche ondervinding niet overvloedig genoeg de woorden van Paulus beveiligde, die ryk zuiden zuorden., vallen in veele verzoekingen en in den Prik. (£) —* Verkoopt het geen gy hebt, en deelt aalmoezen Qc~) dit, willen wy gaarn met denzelfden Vrygeeft erkennen, is ■een onultvoerlyk voorfebrift in de Maatfchappy, dewyl er onmogelyk kopers kunnen gevonden worden, daar niet dan verkopen zyn. ( Maar leeft, bid ik u, flegts den famenhang, en die zal u ontdekken , dat de Heiland alleen tot zyne Difcipelen, zelf niet tot de Schare , die hem hoorde, gelyk even te voren van vs. 13 — 21. en gevolgelyk in \ geheel niet tot ons, deeze woorden gefproken heeft.
Laat
(«) Luc. xviii. 24. (b) iTim. vi. 9. (O Luc. xii. 33. &B) Chrift, ns-eld &c, f. i\U „
z *



i8o VERHAND ÉLIN G.
Laat ons nog éénmaal het geduld nemen, om eene tegenwerping van den meerbygebragten Chubb te onderzoeken. Zy komt zakelyk hier op neer. „ Chri„ stus fielt by Matth. ( Cap. VI. ) 's menfchen „ gedagten, zorgen, en belangen voor het tydelyke zo „ ver beneden hun geeftelyk welzyn, dat zy by ons ge„ heel niet in aanmerking moeten komen. Dan, daar „ de menfch een zwak, een behoeftig fchepzel, een lid „ van het geheel is, wordt van hem veel naarfligheid ,ver„ eifcht, zo om voor zig zeiven het nodige en verkwik„ kelyke te genieten, als om zulks anderen te doen ge„ nieten. Maar-, daar uit dit tydelyke zyne verpligtin„ gen , zyne betrekkingen en deugden voortvloeyen , „ daar moet ook zyne oplettenheid in 't byzonder op het„ zelve geveftigd zyn. Nu is de vraag, of de zorgeloos„ en ongevoelig- heid, door Christus gevorderd, meer „ tot het algemeen geluk toebrengen, dan behoorlyke ,., naarfligheid? Is het het eerfte waar, dan houde ik het ,5 met de Chriftelyke Zedekunde, doch is het laatfte ,. waar, dan verlaat ik dezelve. " (a}
Noch het een, noch het ander, door den Vrygeeft beweerd, is waaragtig. Indien men geloofd, dat de onfter. fdykheid een herfenfchim is, (>) dan, ja dan bepaalt zi* onze zorg alleen tot dit tydelyke ; maar indien men die leven flegts als een proefftait befchouwt, neen, dan ftrek-
ken
Ca) Poflh. Works voL i. p. m^4. rb) m> p. %^ .



V E R H A N D E L I N G, .i8r
ken zy zig voornamenlyk tot de Eeuwigheid uit. Niet, dat ik beweer, dat wy geheel op den uitwendigen Godsdienft, of op ons aanftaande heil moeten denken, en vergeten, dat wy menfchen zyn; dan moeft ik eerft de lellen van het Euangelie zelve verzaken; al die oplettenheid, al die zorg, door Chubb gevordert, vordert ook onze onvermydelyke pligt; en dat de Heiland dezelve niet afkeurt in de door Chubb zo fchmdelyk verdraaide woorden, blykt uit de volgende aanmerkingen.
Doctor Clarke is van gevoelen, dat dit bevel van den Zaligmaker bepaaldelyk den Apoftelen1 betrof. (ö) Uit vs. 23, en 24. Zou het enigermate zyn aftenemen; en waarlyk, dan behoeven wy er geene verdediging voor bytebrengen; dewyl het dan alleen tot dien tyd, waar in eene buitengewone voorzienigheid werkzaam was bepaald is. — De redenen, die er tegen kunnen ingebragt, endoor Doddridge aangeftipt worden Qh), wegen egter ruim zo zwaar, waarom wy ook denken,'dat het bevel uitgeftrekter is. Men ontdekt allerduideJykft, dat de Heiland de dingen dezer wereld overftele tegen het Koningryk van God, en dus in zyn verbod iets dwaas of zondigs op het oog had. Daar nu het leven, het voedzel, de kleding waardige voorwerpen onzer opmerking^ zyn, en deeze op den regten prys te fchatten en behoo*lyk te gebruiken zo veel is, als aan de weldadige fchik-
kin-,
fmD mT'i<?" UU P' ll6' EdH' iH a% & Z,
Z 3



i8a VERHANDELING.
kingen der voorzienigheid te beand woorden, zo kon U •zus ditonmogelyk bedoelen. Eene angftvallige, eene te verre gaande, eene nooit afgebrokene, eene'ydele zorg voor het tydelyke, is dwaas, want wy verminderen daar door onze genoegens; zondig, want'wy vertrouwen dan niet op de voorzienigheid; verkeerd, want wy verhezen een eeuwig en volmaakt geluk voor ver*ankeJyke en onvolmaakte genietingen. En ziet daar, het geen de Les voor ons, Chriflenen, betekent. Voor'ons zeggen wy, alzo zy eigenlyk tegen Joden uitgefproken zynde, ten oogmerke had, de uitzigten op een lang leven en tydelyke zegeningen, door dè wet beloofd te verleiden tot de hoope op het Koningryk der Hemelen Hier van, dat Jezus zegt v\ 32; alle deeze dingen Koeken ook de Heidenen; en, gedenkt flegts, dat uwe Hemelfche Vader weet, dat gy ze behoeft. -— Dus wordt dan ook van deeze Les des Heilands geheel afgeweerd de honende fchimprede, door Lord Boiingbroke op dezelve geworpen ; Het was een goed voorfchrifi voor zyne Difcipelen, maar reede , en ondervinding heren ons^ dat zy ftrydig is met onze inwendige neiging en de wel der Nature; onuitvoerlyk; verftorend voor de famenlee* ving. Om deeze rede is zy altoos ter zyde gefcboven, en alleen van enige Monniken opgevolgd. Qa}
De
O) ïhilof. Works vol. n. ,p. 3IOo



VERHANDELING.
Be Chriftelyke Zedekunde verbiedt den Menfch niet een Verdediger en Beminnaar van zyn Vaderland te worden.
Het ongeloof heeft de Chriftelyke Zedekunde gebrekkig , onvolkomen, flaafs genoemd, dewyl daar in geen uitdrukkelyk gewag wordt gemaakt van Dapperheid, en Liefde voor het Vaderland. Be ware reede, zegt de Graaf van Shaftesbury, zuaarom in onzen Heiligen Godsdien/l zo weinig gewag van Heldendeugden gemaakt wordt, is, om dat 'er anderzins geen plaats voor belangeloosheid zou overblyven. Tver voor bet gemene Welzyn, en het Vaderland zyn deugden* die een Cbrifltn alken uit eigen verkiezing behoeft te betragten. Zy zyn geene wezenlyke deelen zyner goedwilligheid, Zy zullen 'm de toekomende Wereld ook niet beloond worden (tf)
De ftellige wyze, waar op zyn Lordfchap de zaak beflift, zou ons haalt overreden, dat hy dezelve naauwkeurig onderzogt had, wiften wy niet van hem zeiven , dathy wel eens voort fchreef, zonder; aandagtig op het onderwerp te denken , of met geleerde Schriften te raadplegen, tb) Miffchien zullen wy ftraks gelegenheid vinden, om te befluiten, dat dit hier juift het geval was. — Laat ons eerft bepalen, waarom de genoemde hoedanigheden Deugden zyn , daar na , welke denkbeelden de tydgenoten van onzen Heer aan dezelve hegteden, en
dan
<a) Charaéterift. Vol. I. p. 9S— 100. (£) Ibid. Vol. 111. p. Sj.



*H VERHANDELING.
dan zal het zeer gemakkelyk vallen de rede te vinden waarom zy niet opzettelyk door -hem werden aangepre' zen. b *
Waar in heiraat Dapperheid? Ik roem, fchryfcde fchrandere van Effen in 2yn Spektor, ware kloekmoedigheid; dat is die beredeneerde ftandvaftigheid des gemoeds ïirelke, door gewigtige beweegredenen aangezet, zyn pligt
Mverzetlyk met doen en lyden volgt, f» hoor de
regtvaardigbeid, \ rs de taal van den welfprekenden j éruzalem , door de regtvaardigbeid, die door Wysbeid, en Goedheid wordt bëfiierd, trekt ook de Held zyn zwaard. Hy trekt het alleen uit liefde voor den welvaart voor de vryheid, voor de gemeene ruft. Op de flanelden vermengt hy zyne tranen met bet bloed zyner kanden', en zo dra het bedoelde oogmerk bereikt is, legt hy zyne Wapens neder, en is Weder de beminnenswaardige Menfchen vriend, die hy te voren was. Qb) ^— jje dapperheid, Zégt Cicero, die m&n betoont in 't ge. vaar , is geene deugd, ten zy ze door regtvaardigbeid geleid word, en voor bet gemenebeft, niet voor eigenbelang ftrydè.
Dapperheid en 'kloekmoedigheid zyn dan geène deugden op zig zeiven,' maar verwerven alleen dien edeten naam, wanneer zy een waardig voorwerp hebben wan neer de moed een gevolg van pligt , en de uitvoering verftandig is. Zy ontaarden daarentegen in ondeugden ,
wan-
^&^&^&^&&^^^^^^^^^^^
(a) H. I, Edït. i?56'. (b) Foorn. Waarh. bh 378.



V E R H A N D E L ï N G. 485
'wanneer onfchuld haar flagtoffer, wraak hare dryfveer, verwoedheid hare beftierfter is. En dit laatfte egter was het denkbeeld , 't geen de menigte oulings aan deeze -hoedanigheden hegtedeeen denkbeeld, 't geen in de befchryving van 't karakter van Achmles, door Horatius gegeven, juift wordt uitgedrukt, en aldus door Pels wordt overgebragt;
Wanneer ge op uw toneel den Vorft Achilles fielt, 'Verheelt hem, dapper, onver bi dlyk, ftraf\ verbolgen; Hy weig're wetten, recht, en redenen te volgen, En late, al 'tgeen hem raakt, affluiten op zyn kling.
"Wat de Liefde des Vaderlands betreffe , Als een ze* delyke deugd aangemerkt, is zy, zegt R, Steele, eene volftandige gefieldheid van geeft, die ons neigt tot alles^ •wat tot zekerheid, tot welvaard, en tot roem kan ft rekken , der Maatfchappy e, waar in-, en der Regering, waar onder wy leeven. (0) Ontkleed van alle bykomende hoedanigheden, is Liefde voor het land, waar in men geboren is, eene blinde drift. Is zy werkzaam tot heil van den Naaften, dan alleen wordt zy deugd: maar be« ftaat zy in eene willekeurige genegenheid tot de byzondere belangen onzer Medeborgeren, met kwetzing van de voorfchriften der algemene goedwilligheid., of der regtvaardigheid, dan ontaart zy in ondeugd. Vraagt men, wat by de Romeinen Liefde voor het Vaderland betekende?
(0) Guardiaati D. in. bl. 414.
A a



m VERHANDELING;
de ? de Gefchiedenis geeft ons dit andwoord. Zy beftond in vryë Volken te onderwerpen. Vraagt men, welk denkbeeld de 'Joden daar aan hegteden? Hunne oproerige geeft3 ten tyde van onze Zaligmaker gebleken, zal ons zeggen: alle Natiën te haten, en naar eene Monarchie te (laan. De kortziende ftervelingen , eigenen grootheid van gemoed alléén toe aan hem, welke eene onvertzaagde en fiere houding weet aantenemen, zyn eigen belang over \ hoofd ziet, en enige fcbitterende daden uitvoert. Dan, er behoort veel meer tot deeze eigenfchap der ziele, zal zy den naam van deugd verdienen. De ware grootmoe* digheid is openhartig, zagtmoedig, vriendelyk, gemeenzaam, handelbaar, en ligt te genaken, zy verliefl niets van hare waarde, wanneer zy ter toets gebragt wordt: boe meer zy gezien, hoe meer zy geprezen zvordt. Qa)
Houdt men nu al het gezegde wel in het oog, dan zal het gemakkelyk vallen de redenen te ontdekken, waarom in het Euangelie geen opzettelyk gewag van Dapperheid, Grootmoedigheid, en Vaderlands-liefde gemaakt is. i° In zoverre deze hoedanigheden zedelykgoed zyn, liggen zy volkomen opgefloten inde algemene goedwilligheid, zo uitdrukkelyk den Chriftenen aanbevolen. Een hart waar im deeze deugd wortel heeft gefchoten, zal den Held van van Effen, Jeruzalem, en Cicero natuurlyk vormen, maar een Characler, gelyk aan Achilles verfoeyen. 2°. Daar was geen noodzakelykheid altoos 1
dat
- - - • r -r
(«) Algem. Oefenf, Afd. vi. £>. ft M, 303.



VERHANDELING. 1S7
dat onze Heer gemelde hoedanigheden zou aanbevolen hebben,- in de Eeuw , waar in hy leefde, was ieders hart met dezelve ingenomen, genoeg, dat hy de drift leerde matigen en bellieren. 30. Zeer wyfelyk zweeg Christus van de zogennamde Helden-deugden. Daar van te fpreken, zou nergens voor gediend hebben, dan om de Joden meer en meer tot oproer aantezetten, en de. Romeinen in hun verkeerd gedrag te verfterken. 40. Schoon Onze Heer niet van Dapperheid, en Grootmoedigheid uitdrukkelyk fprak, hy keurde ze egter niet af: integendeel. Door zyne Difcipelen tot het verdragen van vervolging aantefporen, en door het vrywillig opofferen van zyn leven tot heil des Menfchdoms, gaf hy ons het uitmuntendfte voorbeeld van dezelven. En zou men hem van onverfchilligheid voor de belangen zyner Medeburgeren kunnen befchuldigen, daar hy het Euangelie eerffc aan hun verkondigde; daar hy hun hoogft mogelyk heil tragtedete bevorderen; daar hy over den aanftaanden val en ondergang van Jeruzalem bitterlyk weende ? 50. Een Chriften mi ft geenzins de nodige gronden, om een Held, een Patriot te worden, in zyn Godsdienft: hy vindt in tegendeel de alleronwrikbaarfte gronden hier voor. Bewuft van de regtmatigheid zyner zaak, treedt hy het gevaar manmoedig onder de oogen, en wat zou in ftaat zyn hem te doen wankelen? ook het leven opteofferen kan hem niet te dierbaar zyn, daar hy zig verzekert,houdt, een beter aan te zullen vangen. 6°. Een Chriften bemint het Land zyner geboorte, om dat hy in hetzelve A a a * by-:



fc&8 VERHANDELING:
byzondere voordelen geniet, en byzondere verbintenisen aan het zelve heeft : doch in andere opzigten befchouwt hy zig, even als de wyze Man van Lord B o*
lingbroke , als een Burger der Wereld; en vraagt gy bem , waar zyn Vaderland ligt? dan wyfl by, even als Anaxdgorasy met zyn Vinger naar den Hemel. Q&y> ,
(«) Verhand, over de Ballingfchap, bl. 303. jEd. Amjï,
B' Er



VERHANDELING- i8$
BESLUIT.
Schoon in deze Verhandeling niet alles gezegd is, wat over het hoögwigtig onderwerp wel zou kunnen gezegd worden , maar vele zaken flegts zyn aangeftipt , welker aangelegenheid' anderzins een opzettelyker befchouwing verdiende, legge ik egter de pen ter neder, in hope van aan het hoofdoogmerk der opgave voldaan te hebben. Velen egter, deze Verhandeling lezende , zouden zig inbeelden, dat ik my opzettelyker behoorde bevlytigd te hebben , om de gevoelens van zekere gezinten onder de Chriftenen te onderzoeken, en te wederleggen.—- De redenen, waarom ik dit vermeden heb-, zyn verfcheide. De Zedekunde van hef Euangelie dagt ik hier door zeer weinig dienft te zullen doen. Al te wel meende ik daarenboven , Wydberoemde Mannen! Uwe edele denkwyze te kennen, dan om zelfs durven te gillen, dat Uw oogmerk was, om van het Stolpiaanfch - Legaat een twift - fchrifc te maken. Niets indedaad ftreedt ook meer tegen myn eigen imborftdan welmenende Chriftenen door oude, en reeds* verroefte wapenen aantevallen. Toen ik voornam deze Verhandelinig te (tellen, verbond.ik my de voetftappen y<an den agtenswaardige Ifraëtiet , den Heer M o z e s Menduszoon te volgen. „ Die vooroordelen , 3J welke, tegen het geluk van 't mer.fch.elyk geflagt regtA a 3, „ draads



ipo VERHANDELING.
„ draads aanlopen, dagtik, regt toe regt aan, te. moe„ ten aantaften. Die godsdienftige dwalingen integen„ deel, welke noch den Natuurlyken Godsdienft, noch „ het regt der Nature onmiddelyk omverwerpen, oor„ deelde ik , geheel of ten delen , met ftilfwygen te „ mogen voorbygaan. , Ik agte my tot deze befchei„ denheid te meer verpligt , wanneer de gezinte , „ welke, naar myn begrip, aan dergelyke dwalingen vaffc „ is , zig voor het overige door deugd , en wysheid „ eere waardig gemaakt heeft , en een groot aantal „ mannen onder zig kan tellen , die weldoenders van „ het menfchelyk geflagt verdienen genoemd te wor„ den." (tf)
Myn , inzigt, dit durve ik veilig onderftellen , zal door ÜWED. goedgekeurd worden; maar in hoe verre ik aan het eigenlyk oogmerk van het voorftel beandwoord Jiebbe, zal my alleen uit Uw onpartydig en oordeelkundig vonnis blyken. —.— Eh hoedanig dit vonnis ook met betrekking tot my, in het byzonder, wezen moge, ik zal het altoos eerbiedigen; ja, zal er my in verheugen. Is het, dat myne Verhandeling, door UW HoogGel5. veelvermogende aanpryzinge het ligt mag zien, dan is myne genome moeite meer, dan overvloedig beloond. Is het, zo als ik zeer waarfchynelyk agt, dat de
po-
( a) Brief van MozesMend. aan L ava ter in de verzam. van ftukken, Utregt 1775. bl, 19, 20.



VERHANDELING. ipi
pogingen van andere vrienden der waarheid beter, dan de mynen geflaagd zyn; de bedenking, dat daar door de voortreffelyke Zedeleer des Éuangeliums en de gelukkige Regerings- Vorm van myn dierbaar Vaderland beter zyn gehandhaafd, dan ik in ftaat was te doen, zal in myn' boezem nog wezenlyke vreugde verwekken; terwyl ik myne miflukte poging in zig zelve Goed en pryfelyk zal durven noemen.
D I S*






DISSERTATIO
T E R T 1 A.
Reiïe facere omnium interejl.






•SS
DISSERTATIO III.
z^"^. naeftio ea, num fint Ethices Chriftianae praem xSh cepta, quae prudenti reipublicae adminiftram aJ& tioni aaver^entur ? commode nobis videtur ^hi^Hs his quatuor explicari capitibus pofTe: quorum primum quaeftionis fenfum declarabit; alterum Chriftiana praecepta cum civitatum legibus contendet, tertio univerfa Chriftiana Reh'gio quam cura univerfa republica comparationem habeat, quaeretur. Quartum danique nullum Ethices Chriftianae praeceptum vincet prudenti reipublicae adminiftrationi adverfari.
C A P U T I.
Quaeftionis propofïtae fenfum declarat.
1. Quaenam fint praecepta Ethices Chriftianae?
2. Quaenam item prudens reipublicae adminiftratio P
3. Quomodo fit intelligendum , cum fintne praecepta Ethices Chriftianae, quae prudenti reipublicae adminiftrationi adverfentur, quaeritur?
B b 2 SECTIO



ij>d DISSERTATIO III,
S E C T I O I.
Fundum habet, uude ejus praecepta colligantur, Chriftiana Ethica non nifi facras litteras legitima interpretatione explicatas apertasque. Nusquam tarnen Ethices fyfte. ma univerfum expofitum uno in loco invenitur, fed moralfa ita fere praecepta inculcantur, ut vel hominum in legibus interpretandis, quae tum exftarent, corruptelae arguantur vindicenturque: vel ut ad docendum cum propofuerint aliquid idque fuis confirmarint argumentis, idem deinde ad vitara inftituendam & confonnationem morum conferatur, idque ad eorum potiffimum utilitatem, quibus tum fcriberetur; unde partes Apoftolicarum epiftolarum pofteriores fere cohortationes ad fan&itatis fiudium habent, fuppeditandis praeceptis, quibus in omnes partes ufus vitae dirigatur: vel denique ut virtus fpeétanda in exemplo aemulandaque proponatur. Exflant tarnen ejusmodi praeceptorum locis nonnullis fummae, unde invenire animadverfione adhibita, quid in quaque vitae parte officii fit, baud difficile fuerit, quod genus: efiote fanüi quia ego Jehovah fanclus firn. (a) hoe item: ejlote integrif perfecli, ficut caeleflis pater vefter. (F) Illud praecipue: amabis Deum, 'Dominum tuum toto ex animo, tota menie , pecloreque toto, alterum vero, ficut tu temet ipfe, i. e. hominem quemlibet ficut alterum te (c) in quibus quidem praeceptis duobus continetur, ipfo aucTrore Chrifto,
non
la) iPetr.I, 16. (b) Matth. V, 48. (c) Matth. XXII, 37./eq.



D I S S E RTAT.I O III. 197
non legum modo, fed prophetarum fumma omnium, h.e. univerfae, qualis tum quidem erat, fcripturae divinae. Ergo non corporis modo reguntur aétiones, nee modo haec civilis vita conformatur, fed ipfius fmguntur mentis motus, & vita inftituitur caeleflis divinaque: quod idem conftare jam ex eo decalogi praecepto poterat, quod ipfam animi cohibere cupiditatem , non corporis modo oculos aut manus jubet.
Quod quidem conftitutum fapientër Valde effe, poteft irrtelligi; quandoquidem in ftabilienda virtute non tam agendum eft id, ut praeceptis officii decantandis, eórumque rnfihita cognofcenda multitudine, quae quoniam maxi» mam partem lucent fponte fua, & naturae reteguntur lumine, facile obfervatio fuggerat atque animadverfio, hominum ingenia contineantur, quam ut boni effe velint, i. e. tales, qui virtutis praecepta & refte interpretando conftituant, & conftanter vita exprimant. Nam verifïime , ut eft apud Ciceronem (de Orat. L. L C. 49.) Socrates: perfectum fibi opus eife, fi quis fatis eflet concitatus cohortatione fua ad ftudiuin cognoicendae percipiendaeque virtutis: quibus enim perfuafum effe't, Ut nihil mallent fe effe, quam bonos viros, iis reliquam facilem effe doctrinam. Quare omnem videmus fcripturarum quafi conatum incumbere eo , ut boni , fine malis, fÊmc~ti fiant homines*. Quoniam vero ipfa reóti fcientia prop* ter ingenii imbecillitatem non fatis in iis firma, fed valde obfeurata eft, optime fic errori eorum confultum videtur, quae praeceptorum eflet univerforum mens, quae fententia, aut illud quale effet, quod peterent ut extremum,"
Bb 3 ape-



rP8 DISSERTATIO III.
aperiretur breviter ac dilucide: ad quod tanquam ad obrufTam confilia fua & faéta referre dentidera pofïent atque exigere. Qua in re porro haud parva ineft prudentiae exercitatio. Nam & ad de caufis fingularibus ex generalibus praeceptis flatuendum, &ad officiorum momenta in dubiis rebus ponderanda opus prudentia eth. Quamobrem haec diferte requiritur in litteris facris, velutinillo: „ explorate omnia, quod fuerit optimum, idfervate'', item in illo:,, ut examinare, quaenam divina fit voluntas, poffitis,, nee non inhoc:,, eftote prudeutes, tanquam ferpentes,, quo ex genere etiam funt illifenfus exercitati ad internofcenda bona malaque.. Quod vero ipfum jam putari firmum adobtinendam caufam debet, cum fintne praecepta, quae adverfentur prudentiae civili? quaeritur.
Ceterum quamquam ad Ethicam quaeftio pertinere pro-' pofita videtur; totam tarnen lila Chriflianam attingit Re^ ligionem. Tota namque eft haec pragmatica, cum nulla ejus pars fit, decretum etiam nullüm, auod mentis contemplatione inclufum non fpeclet foras valeatque ad vitam inftituendam. Summa item praeceptofum implicata doclrinarum ita fummae eft, ut ex his illa redundent, & vim etiam omnem ex eisdem accipiant fuam. Quo fit, ut fi Religioni univerfae optime cum reipublicae rationibus conveniat, nee ejus adminiftrationein impediat, non magnus in praeceptis defendendis relinqui labor videatur.
SECTIO



DISSERTAT10 -III. m
SECTIO II.
Reipublicae adminiftratio verfatur in comparatione earum rerum, quibus publica falus i. e. & univerfbrum & fingulorum civium, quoad ejus üeri maxime poffit, cum retineatur, tum etiam augeatur. Ergo in legum cura confumitur tota. Cum enim.partes fint reipublicae & multae & variae, quas falvas efle oporteat, falva fi efle debeat ipfa, legibus ad quamque partem five confervandam five ornandam aptis opus efl: in quibus ineft vel conflituendis, vel adminiflrandis ea, quae civilis prudentia appellatur. Unde confequens eft hoe, ut quaeque civitas prudentiffime, i. e. optime adminiftretur, quae & legibus utatur optimis, & diligentiffime easdem exerceat. Optimae autem funt civitatis cujusque ingenio aptiffimae & convenientiffnnae. Scitum enim Solonis illud: qui ex eo cum quaereretur, num optimas Athenienfibus leges tulisfet, optimas, refpondiffe dicitur, quas quidem poffent illi fuftinere. At caufae faepe incidunt, quae non tam adminiltrari ex legibus, quam quadam gubernari prudentia videntur, veluti curn' confilia funt ex tempore capienda. Sed tarnen & ii,quivalent prudentia,legibus conltituantur, etiamfi non fcriptis, fed arbitrio unius quod legis inftar habeat, & in rebus quibusque ftatuendis iidem leges in confilium adhibeant, oportet.
SECTIO III.
Qüaeftio igitur ad difputandum propofita, fi fubjeétura attendatur maxime, informari dupliciter poteft. Vel hoe
mo-



ioo DISSERTATIO III.
modo: fintne ea , quae prudenti reipublicae adminiftrationi adverfantur , praecepta vere Chriftiana l five ita t adverfenturne ea Ethices Chriftianae praecepta , de quibus explorato conftet, unquam- prudenti reipublicae admini ftrationi ? Satis effe ad aflerendam Chriftianae Ethices innocentiam videtur, fi nullum praeceptura contineat .verum, quod in eam poffit invidiam vocari ; infinitum autem fore, omnia vitae praecepta, quae pro Chriftianis venditentur a quibusdam, ac deinde venditari poffint, eoarguere, quamque ea nulla fint, convincere; Quare nos pofteriorem hic partem tueri ftudebimus. Sin autem praedicati potiflimum ratio, ducatur, item quaeri dupliciter poteft , vel ita : num Chriftiana religio aliquid praecepti habeat, f. faciendum aliquid omittendumve num proponae, quod maximam reipublicae falutem impediat ? vel fic : num prudentia fuadere aliquid reipublicae adminiftratoribus videatur , quod per leges divinas habendum nefas, five bonus civitatis refter num idem effe bonus Chriftianus poffit ? & viciffim, Unde apparet ,. maxime effe ia priore laborandum.
C A P U T IL
Summa-legum civilium falus publica eft, equa,tanquam ex fonte rivuli quidam, ceterae deducuntur: non modo eae, quae formarn civitati cuique ac regno propriam indticunt, ejusque jus conftituunt publicum, fed eae etiam, res civium privatae' quibus: continentur , & juris eivilis intelligi nomine folent. Quae fi verae funt, repemntur & ipfae a nat ara.. Etenim. ^uicunqiie in civitad-
bus.



DISSERTATIO III. . soi
bus fuis leges funt fcribere aggreffi, ita demum probati funt laudemque invenerunt, fi naturara quam maxime fuerint ducem fecuti. Quod edifferendum enucleatiLiseft. Non enim naturam modo ob fervent omnium hominum communem confulantque neceffe eft, caventes in primis, ne quid ei quod repugnet, fanciant legibus, fed ea debentftudiofhTime attendere ,quae funt populo ei, quemlegum adftringere vinculis conantur, aut e regione caeli aërisque natura, aut ex quibusdam antea fufceptis opinionibus rebusque firnilibus attributa: quae civitatis cujusque ac populi tanquam propria perfona eft: quam maxime ut, quod paullo ante de Solonis obfervatum eft legibus, cujusque populi eae ingenio accommodentur & moribus : quo in genere legiflatorum vel in primis cernitur prudentia. Ex quo confequitur, minus facile ut ejusmodi leges transferri in alienas civitates poffint. Jam plurimum inter Chriftianas intereffe& civiles leges ftatim apparebit comparanti. Differunt enim origine primum, fiquidem Chriftianae ad Deura referantur auélorem. Quod quidem ita effe non dubitare poteft is, de litterarum cui noftrarum divina eft auctoritate perfuafum. Civiles humanae totae funt. Deinde vero difcrepant confilio, & maxime quidem. Tantam enim divinae propofitam virtutis habent abfolutionem , tantamque requirunt fanctitatem, quanta in humanam cadere omnino naturam poffit, curiofae earum maxime rerum, quibus boni Chriftiani fiant: civiles contra, cum tranquillum vitae ftatum modo , ad fummum quasdam commoditates proponant fibi & intüeantur, fi facti boni cives fuerint, eo funt ipfo fere contentae. Jum con-
C c ftan;



te* D T S S E R T A T ï O III,
ftantia utriusque generis diverfa eft • quandoquidem civiles leges temporum funt vicilfitudinibus obnoxiae; Qui» bus enim vel maxime legibus reipublicae videtur niti falus, eae fit temporibus , ut deinde inutiles reperiantur , rurfusque fint abrogandae; at Chriftianae omnibus aptae tum rebus, tum hominibus, tum temporibus funt, nihil ut accidere , propter quod eis ©pus aut commutatij,. aut fublatis plane fit, unquam poffit.. Amore enim, quo & cenfentur, & quo vigent, carere nunquam nee privatus homo nee civitas poteft. Spatio praeterea & longin. quitate diftant; fiquidem humanae leges hujus vitae deh\ niuntur terrenae terminis & regionibus. Quantumvis enim,. quae ad falutem illam fpeétare majorem aeternamque vi' deantur, fanciant nonnunquam ;. non id tarnen faciunt munere proprio ac fuo, fed quafi alieno. At Chriftiana. amoris praecepta vim perdere ne in morte fuam quidem poffunt. Quare & numero officiorum differunt, pulchritudine item & praeftantia. Quicquid enim humanae eft actionis, five animo fufcipiatur, five corpore, id de perfequuntur divinae leges, & moderantur atque confti* tuunt: civiles cum externa faóla modo, nee omnia tarnen attingunt accommodate ad utilitatem communem gubernando. Non enim animi afficiunt motus, nifi in quantumi ad id funt neceffarii, rnetu, rarius fpe ; Chriftianae autem inprimïs: animi motus ample&untur, eosque redos, faoneftosque effe curant. In quo nefcio quid in mentenx vene-ir Mo ntes quie u illi fcribere[Efpr. des Loix. L.. XXVI. c. IX.] divinas praeftare fublimitate, humanas cafacitate [étendue.J ld poftremo Jeges habent divinae,
uc



DIS S E RTAT 10 IIÏ. t0%
ut quae cogi ab hominibus quidem nullo modo poflïnt, fintque ab hac parte liberrima, praefcribant non modo multa , fed etiam praecipua. Sed humanae leges cavent fere, ne ad quod fufcipiendum cives non vi poffint imperio^ ■que adduci, ejusmodi quid fanciant. In quo animadvertendum porro eft, cum civiles fere poênis maleficio proponendis ad reipublicae graffentur falutem, utroque genere divinas pugnare, vel ut ad honefta confedcanda praemiis homines invitent maximis, vela rebus turpibus poenarum rurfus deterreant gravitate. Hoe breviter nunc , neque enim in eo magnopere caufa vertitur.
C A P U T III.
Univerfa Chriftiana religio quam cum univerfa republï. ca comparationeni habeat, quaeritur. Deraonftratur ergo
L Chriftum nullam conftituere rempublicam voluiffe,
II. Religionem tarnen fuam noluiffe nifi in reipublicae fede collocare,
III. Religione Chrifti rempublicam non impediri.
IV. Reli gione Chrifti rempublicam augeri.
SECTIO I.
Quo in loco grave omnibus merito debet Servatoris di&um [Joh. XIIX, 36*.] videri, quo regnum hujus effe faeculi negat fuum , id eft, non humanum, non terrenum, non vifibile , fed divinum , fed inadfpe&abile, fed morale f. ipirituale. Finem namque regno propofiCc j tum



*©4 JDISSERTATIO III,
tum fuo longe alium, quam humanis regnis ac rebuspu» blicis; vitam etiam ducere utroque aliam multumque diverfam ; huc virtutis jam quadam perveniri fpecie & fimulacro, illuc vera mentis fanétitate virtuteque vera; huc manum cohibendo aditum muniri, illuc oculos etiam & cupiditatem ; illic homines cogendo plerumque , hic bonos efTe perfuadendo. Unde confequi, neutrum ut impediri neutro debeat; poffe eundem & civem bonum & Chriftianum effe, poffe regno vel florentiffimo fuo humanas respublicas omnes falvas atque omni effe ex parte integras.
Sed non minus intelligitur idem confïderanda Chriftianae religionis natura univerfa. Quamvis enim illa civili inniti difciplinae ejusque tanquam implicata effe rationibus debeat, ut videbimus infra; non tarnen rempublicam aliquam comple6titur certam certo in loco ac tempore, in qua habitare potius velit, ficut olim Judaeorum; multa vero minus propter eam eft inventa aut conftituendam denique, aut conftitutam certa jam locorum regione , ut Romana & aliae quaedam. Nam Chriftus fuos s. cum iis mandata daret de Religionis fumma, neque Romam proficifci, neque Athenas, neque Alexandriam, neque Masfiliam, neque Antiochiam juffit, neque ullam politioris humanitatis fedem, quam praeoptarent , indicavit nominatim, fed in omnem abite terrarum orbem, inquit, omnesque Evangelio impertite populos. Quod fi ita factum esfet, ut non effe factum conftat, tum neceffario ad multa defcenderet praecipienda fingularia , i. e. ei , cujus effêt caufa inventa, civitati propria, juberetque adeo fub alia
caeH



DISSERTATIO 11T. 205
caeli regione quae non facile poffent, h. e. non fine magno reipublicae incommodo praeftari. Quod intelligi , quale fic, non meliüs, quam Judaeorum exemplo poteft, quos videmus , quamquam eorum religione non propter aliquam reipublicae utilitatem introducla , fed republica potius ex religionis indole & confilio temperata, cum illa everfa in alienas concedere civitates cogerentur, religiofas confervare leges adeo non potuifle integras, ut multo maximam optime olim conftitutae partem religionis requirant, cum vix quandam umbram retineant. Nullam enim retinent rempublicam , cujus eorum religio radicibus inhaerebat & tanquam impiexa tenebatur. At Chrifiianorum religio , quae animi tota eft, nee corporis aftiones definit certo genere, nifi quod eas univerfe amoris fubigit vi dirigitque , nihil admodum habet fpeciale, aut ex eo genere, quod ad certam locorum regionem tempusve pertineat certum. Quare haec femper ad omnes habet» eam expulfa alicunde eft , cultas humanitate gentes refpeétum : verbo , non politicas fimul ad fimilitudinem modumque illius Judaeorum veteris, & morales leges conftituit, quae etiam caerimoniis facrorum contenta oppido paucis' eft. Satis effe demonftratum primum videtur: ad alterum , quod propofitum erat , progrediamur , quod demonftrationem habebit , civili ordine non carere Chriftianam Religionem poffe.
SECTIO II.
Haec enim religio quo tempore primum in orbe fe terrarum extulic, non cepit protinus fedem inter gentes barC c 3 ba*



2o6 DISSËBTATIO 11L
fcaras atque immanes, fed populos adoptavit bene humanitate politas, inque bene conftitutk verfari-, beneque moratis civitatibus coepit.: neque vero, quoties nunc movet ultra, ad nationes continuo feras advolat, fed illud exfpeóht tempus 5 quo, inftitutis civilibus muniente ei fummi Rectoris providentia viam , cukum iilae pauilatim aliquem humanum quacunque ex caufa acceperint. Ofiiciorum porro , quae praefcribit , ea natura indolesque eft, ut ea extra civilem quidem focietatem pleraque locum fibi ne inveniant. Ubi enim, ut hoe utar, juftitiae locus , aut fidei., aut modeftiae , aut verecundiae, aut inimicorum benevolentiae nifi in civili focietate eft? Quid porro tot praeceptis fieret aliorum plus etiam, quam fua fpeétare commoda jubentibus , nifi inter fe homines congregarentur ? quomodo autem ceteras pollet tot & tantas colere quisquam virtutes humanas focietatis expers. Quod fi ne judicia quidem locura reliélam fibi videt, quae eft virtus una omnium communiflima ac facillima, quam ipfe naturae omnibus fenfus commendarit s quam denique , etiam in quibus minima religionis cura apparet , tarnen retinendam fibi putant: reliquaene ex Chriftiana religione virtutes pulcherrimae , fed ad affequendum eaedem difficillimae , fint extra civitatum moenia & fines habiturae, ubi confiftant ? Si extra civilem vitam homines ne homines quidem effent; ut Chriftiani fierent, quaenam reliéta fpes eflet ?
Jam vero doclrinae ftudia, atque Chriftianae religionis fubfidium unicum, litterae,quomodo vigere nifi in otio, & in bene temperatarum rerumpublicarum tranquillitate
pos-



BISSERTATIO UI löy
poffent? Religionem autem noftram ejusque publicam inprimis doótrinam non conftare fibi fine litteris multis, nee earere divinarum humanarumque artium iuce pofle, his probari judicibus , qui haec ad difputandum propofuerunt, nullo negotio poffit, vel potius probari non necefle eft. Otium porro defiderare litterarum ftudia, adde commoditates vitae plurimas,- multaque multorum minifteria,. quid attinet, cum neminem id fugiat, multis hic diflerere ? Cum plura poffent in eamdem fententiam proferri, velut hoe, indultriam in fua cujusque conditione vel tuenda vel augenda, qua ingenium valde excolitur, aemulationemque, locum habere modo in focietate poffe , modus adhibendus eft. Ex his Chriflianam religionem apparet civilis & ipfam inhaerere conjunctionis radicibus. Unde porro confequitur, ut hanc neque tollere velit: tolleretur quippe ipfa , neque movere ac labefaclare: perturbar retur enim fimul ipfa. At focietas, ex meris vere Chriftianis quae conftaret , nonne eflet illa optabilior? dixerit quispiam. At haec aut nequeat contingere, aut fictir bi eflet, civilis tarnen vitae & ipfa inftar haberet, quandoquidem arma & ipfi traclanda movendaque effent, nifi aliorum mox interire mallet injuriis. Atque haec eo fpectat oratio, ut quae in noftram religionem ex civili focietate & difciplina redundarent bona, animadverteremus : qua in re magnum ineft ad eam conftitutionem defendendam diligendamque momentum.
SECTIO



so8 DISSERTATIO III.
SECTIO III.
Num vero adverfus tantam reipublicae liberalitatem fatis grata Religio vel fuiffe , vel effe videatur, videaraus nunc. In quo eft plane admirabile illud, quod cum omne aftionis humanae genus five publica in vita, five in privata, & teneat & afficiat praeceptis quibusdam, & quafi divinitatis fuae quadam pn*te imbuat; illa tarnen cavet ne etiam ad praecipiendam civilem rationem defcendat quae artium eft humanarum haud poftrema, neque inftituendarum moderandarumque civitatum monftrat viam nifi leviter ac fummatim. Quo in genere prudentiam non valde in anguftum cogit, neque ejus curfum impedit, fed latiffimum relinquit campum. Neque enim eorum magnopere, qui ad rempublicam gerendam fe contulerunt ftudio ac folertiae intervenit, nifi ha&enus,- quod cavet illis ab errore capitali, ne prudentiae quadam fpecie decepti, quod inhoneftum fit , ampleaantur & probent. Quod quidem non fine idonea caufa, nee alio fa&um effe confilio, poffumus intelligere, quam quod ifta prudentia apta e rebus eft fingularibus atque iis, quae p'erfonis funt, aut locis, aut temporibus attributae proprie, quas ut paullo ante vidimus , non attingit Chriftiana Ethica definiendo circumfcribendoque, quoniam arbitrii humani libertatem non tollit, & vero quod ejus affequenda ratio non in°-enii vires fuperat. Nam etiam apud Xenophontem Cambyfes Cyrum filium earura rerum pofcere a Diis prudentiam vetat, quas ftudio affequi & contentione ipfimet valeamus noftra , v. Cyropaed. L. I. C. Vi. Quare fi repe-
rian-



DISSERTATIO III. i09
riantur vel maxime} ficut certe reperiuntur in N. T. praecepta, illius temporis, quo edebatur primum , hominibus rebusve, quam noftris, accommodatiora ; ea tarnen non ad publicain fere , fed ad privatam pertinent vitam , neque enim Chriftiani ullam tum attingebant reipublicae partem, nihil fere publici muneris, aut fi attingebant, nihil tarnen adminiftrandi fcientia ipfa ad Apoftolos , eorumque officium. Deinde arguit id ipfum, praecepta ejusmodi ad ceteros non aeque pertinere poffe, & temporum locorumque intervallo remotos, & inftitutorum diiTimilitudine difpares. Obiter effe idem poffit exemplo , Ethices praecepta Chriftianae effe talia, quae facile congruant cum rebus vitae & quafi coeant , non ingenii modo , quae res ipfa, quae ratio , quae ufus , quae veritas denique refpuat , commenta ; qualem finxiffe Platonem rempublicam novimus : cum vitium in legibus ferendis maximum fic, quae nunquam fperare poffit habi'tura eventum effe, fancire.
Sacis poterat effe hoe ad evincendum id, quod nunc agïmus , nullum per Religionem univerfam Chriflianam rebuspublicis inferri detrimentum. Sed non minus illius praeceptis rempublicam fervandis non adjuvari modo, fed augeri, in promtu eft docere. Hic vero amoris praeceptum illud incredibile ponderandum atque cogitandum etiam atque etiam eft, cujus vis haec, ut de quam plurimis quam optime mereri Chriftianus velit , fed eo difcrimine & gradu, ut quoniam ipfius beneficientia non pertinere ad omnes ex aequo poffit, eos tuendos fibi inprimis putet colendosque, quos ar&iore fecum copulatos focietate videt Gal
Dd .Vlj



iro DISSERTATIO til
VI, io. Ut enim neceffitudo cum quoquam ei intercedit ïntima, ita benignitatis in eum & liberalitatis conferre plurimum volet. Ita fit, ut patriae faluti & commodis invigilandum exiftimet , & tanto quidem magis, quanto ei plus fe debere propter Religionis carilfimae depofitum pu« tat, quantoque eam magis intelligit civitatis niti difciplina & ordine; hanc denique fuam recordatur effe provinciam a Deo rege decretam , quam, fi in gratia effe apud eum velit, nullo modo deferere , fed cum tueri , tum etiam ornare debeat. Hic enim eft cultus illi numini fummo acceptiffimus , qui in hominibus confiftit tuendis juvandisque, quando excellentiffimam ejus majeftatem , qui proprie dicatur , nullus attingit. Jac. 1, 27. Quare non injuria poëta in campis Elyfiis collocavit etiam eos, qui fui alios feciffent memores merendo , & qui vitam excoluiffent inveniendis artibus.
Non impediri eos, qui in republica verfentur , religione Chriftiana , fupra eft demonftratum , adjuvari etiam multum non difficilius intellectu eft. Nam qui eam vero animo ampleclitur & fequitur, is multo fapientior eft, quam qui contemnit, aut fimulationis duntaxat fpecie obfervat. Atque haec eft illa fapientiae laus, quam piis ac religiofis David tribuit. Pf. CXI, 10; illa adeo, per quam Salomo reges ait & dynaftas imperitare populis, per quamque idem fenatores facit jus dicere. Prov. VIII, 15, 16*. Adde, quod in rebus afperis idem poteft propter & rectorum confiliorum confcientiam & divini auxilii fiduciam animo effe majore.
Excitetur deinde aliquis privatus homo; fed Chriftianus



DIS SE RTATIO III. 211
nus idem germanus , non adumbratus modo , qui nihil mini habeat expreffi nihil folidi, hiftriö quidam, alienam qui fibi perfonam accommodat, non fuam, qua que is fe ratione adverfus vel leges vel magiftratus gerat, animadvertatur. Jam primum quoniam hac imbutus fententia eft, ut cives fubeffe legibus putet oportere magiftratibusque, & penes quemcunque tandem poteftas fit, inprimis vero quoniam ad reéte faciendum jam propendet ipfe , amoris vi impulfus; non tantum quidem in legibus putabit obfervandum , verba quantum fonent ac fyllabae, aut quanturn magiftratus foleant & judicare & vindicare, aut denique commodum ipfi quantum fuerit,fed ex fua quamque aeftimabit vi ac fententia, exve eorum, qui fcripferint mente atque confilio , i. e. ex falutis publicae ratione , quoque eam usque pertinere judicaverit, aut etiam quo araor pertineat ac penetret , qui patet latiffime, eo ipfe fibi progrediendum usque obediendo & faciendo putabit. Qui quidem fa&urus ea ipfe erat fponte fua, etiamfi lege fancirentur nulla. In quo fieri folere^ largimur, ut erret, ignoretve faepe, e re publica quid At-, admoneri quidem de eo fe haud invitus patietur. Qaod nifi ita affeftus, nifi talis eflet, tum vero eflet confitendum, homo animal cum, ut dicitur, fociale fit, Chriftianum tarnen faepe animal maxime omnium fore diffociabile. Commode enim, quisquis ille fait , non enim repeto, fed commode dixit : nifi Chriftianus, cui praemia propofita tanta in caelo effent, quemque nullus fleótere mortis terror poflet, nifi igitur hic a Deo fimul eflet legibus parere civilibus juffus , cogi eum nullo modo pofle, Nunc, Dda Deo



2i2 DÏSSERTATIO lil
Deo fic placere cum auftoritate litterarum facrarum ftatuac, quamvis inique fuerit duraque palTus, non tarnen detreétabit imperium juftuin, neque ad res novas fpeclabit. Neque enim , hoe ut utar, tributa pendere paullo graviora nefas , aut contra divinum jus fuerit, quamvis fortafle mjuftum fit, ea exigi. Matth. XXII, 21. Ferre enim, fi quid ferri falva religione & officio poffit, non Deo d.fplicet Religionis & auélori & firn, nee indignum id Chriftiani hominis perfona ad Magiftri fimilitudinem fe & exemplum componentis. Quod fi Socrates ille, ut eft apud Platonem in Crito , cum eflet quidem per injunam capitis condemnatus, educi e carcere, cum id facile poffer, noluit, fola legum, quibus vitam & omnia deberet, verecundia & refpeclu; quamnam hoe de genere fufcipere Chriftianus mentem debebit, qui de rebus divinis officiorumque momentis plus fapere videtur, quam vel Socrates, vel fapientiffimi tum Graecorum tum Romanorum.
Sed melius etiam, quam fit bene de hominum communitate Chriftianorum Religio merita , mereaturque cum maxime, intelligemus, oculos fi cum per Europam univerfam , tum per partes ejus fingulas circumculerimus , deinde comparemus & cum antiquo eamm ftatu & cum imperiis a Chrifti difciplina alienis. Nam partem reperiemus defenderepublice privatimque hanc ipfam, cujus eau. fam nunc agimus, partem in religione probanda aut Muhamedis furorem , aut Polytheorum fuperftitionem , aut Judaeorum denique male fannm pervicaciam fequi. V^am porro, quae Chriftianorum eft, longe cum frequentiffi-
mam



DISSERTATIO III, 213
mam incolentium numero & copia , tum politiflimam cuku eorundem atque humanitate efle, idque cum natu» ra fuerit erga ceter.as fere orbis panes liberalior ac benignior; tantoque rurfus civitatem quamque ilorenriorem, quanto in ea Religio colatur Chriftiana cum caftius & fincerius, tum fludiofius diligentiusque. Ita deinde eandem partem praepollere potentia atque auctoritate cernemus , facile ut ceteras orbis partes latiffunas copiofiffimasque ditione contineat & premat , easque & obnoxias & fuis parentes commodis habeat. Si jam civitates fingulae cum fingulis conferantur non Chriftiani3 , vix bonorum , quibus illae beatae, umbram apud has invenias: verbo, nullum , ut cetera fuppeditent affatim , cultum per humanitatis ftudia ; nifi quis forte Sinarum excipere imperium velit, de cujus eruditione & humanitate non ita praeclare, ac quidam tradidere , fentiendum efle , auftores monent non fpernendi. In quibusdam certe rebuspublicis expolitio verfatur tanta eaque humanitas , cui multum cedat & Graecorum veterum elegantia & lepos , & Romanorum gravitas urbanitafve; utique , fi de univerfis quaeratur, non autem finguii cum comparentur cum fingulis. Quae illarum felicitas multo erit etiam evidentior fi eas porro cum ipfarum conditione & ftatu contenderis antiquo ante Chriftianae lucis exortum, attendens, quibus tum bonis caruerint , quibus nunc viciffim abundent, aut tum quae circumfteterint mala , a quibus multa nunc fecuritas. Atque cum univerfas respublicas florentiores, quam aut olim eisdem in regionibus fuerint , aut nunc in aliis quibusdam fint; cognoverimus : tum etiara cives in D d 3 i,s



si4 D I S S E RT AT I O IIT.
iis fingulos inulto nunc commodius, id eft, cum fecurius, rum melius, atque tam beate vivere, quam humanarum patiaur rerum irabecillitas , inveniemus , idque , cum cives plerique nomine tenus Chriftiani fint, non re, & virtutis modo habeant fimulacra quaedam, non folidam atque expreffam effigiem. Neque vero ignoramus objici hic quaedam & pofle & folere, in quibus illud: Romanorum olim rempublicam , pofteaquam religionem hanc adoptaflet, ipfaque imperii fede recepiflet, ftare diutius non potuifle, fed partem mox ejus occidentalem barbararum gentium praedam factam , eque medio fublatam efle. Sed facflis res videtur. Quamquam enim & Conftantinus & ejus fucceflbres plerique omnes, & innumerabilis praeterea hominum multitudo prae paganica fuperftitione Chriftianam Religionem probaflent; non ejus tarnen videntur reéle vim percepifie , ut multis conftare ex rebus poffit, five quod fpatio ad eam rem opus & vetuftate eflet , five quod quasdam animo opiniones parum ei opportunas e fuperioris retinerent vitae pravitate , five quacunque alia de caufa. Deinde fi id factum vel maxime eflet, quod non efle faótum res & faéta loquuntur ; quid tandem eft in Chriftiana Religione , quo tantum commififfe flagitium cenfeatur ? Qiias enim res, ut falva respublica fit, adefle, quasque abeffe rurfus,neintereat, oportet? Oportet homines magno ingenio praeditos , atque rerum ufu praeftantes, & bonos eosdem viros patriaeque amantes fummae rerum praefici. Ergo eos & nafci, & excitari, & ad imperii denique admoveri clavum neceffe eft. Neque id fi faélum eft , ex eo tarnen falus ita ne-
ces-



DIS SERTATI' O III. 215
celTario exfiftit, un non adefle praeterea aliquid abefleve oporteat. Caufae enim interitus & extrinfeeus accedunt mukae > & intus in ipfius latent reipublicae vifceribus, tanquam morbi aut mortis in corpore, quas nulla prudentia aut providere & cavere advenientesaut vincere ac tollere praefentes poffit : in quo vel maxime fortunae,, quae dominatur in rebus humanis , vis cernitur ac ludibrium. In horum utro culpam elle Chriftianae Religionis vis ? Utrum propter eam ne nafci quidem ingenia magna dices ? Atqui natura generat ubique fere gentium. An, fi nata fint, excitari per eam excolique non poffe? At haec una fervilem conditionem, qua perimuntur bona ingenia, refpuit detrabitque: haec eadem ingeniorum per litterarum difciplinas cultum omnium maxime ampleótitur. At non producuntur in reipublicae lucem. ld quidem divinam accufare eft providentiam , nifi potiushumana in eo rea tenetur incuria. At hanc praecavere ipfam Religio debebat, fi quidem confulere rebuspublicis vellet. At erat id ne fine impudentia quidem poftulandum. Quafi vero accufari in eo jure pollet, quod non etiam Deos ex hominibus faciat, cum non fibi noftrae proferre naturae limites, non ingenii vires amplificare naturales, fed cum extollere jacentes, tum dirigere caecas proponat. Bonos quidem religione noftra viros effici, patriae item amantes f. cives bonos, ne dubitare quidem non iniquus quisquain poffit. Alterius generis , unde rerum faepe publicarura interitus redundare caufas demonftravimus, in religione, quam in manibus habemus , culpa adeo refidet nulla, ut potius appareat inde, idque fpectafle providentiam ea in
re



a.i6* D I S S E RTATI O III.
re divinam arbitramur, non humano eam efle confilio aut civitates conftituentium ingenio prolatam, non uni alicui adltrickm ita reipublicae & certae , ut cadente ea flare ipfi non liceat. Nifi forte illuc confugiat, ut ei, poftquam domum veterem perdidiffet, in alias immigrare fedes dicat placuifle. At ifta fi in eam fufpicio ulla ex parte conveniret, nifi potius contra effent omnia ; fuiffentne quaefo eam gentes, quae Romanum imperium afflixerunt, eae ipfae recepturae ? Neque vero miraculis illa nifi ha&enus pugnat, ut profeéta divinitus credatur effe. Videtur autem ad Romanum imperium ita jam affeótum, itaque vitiis inveteratis collapfüm fuftentandum plus humana opus prudentia fuifle. Et funt interitus caufae a viris doctis totis explicatae voluminibus: quarum fere praecipuam a partitione illa Theodofii M. omnes repetunt. Sed ejusmodi eonfilium quid, quaefo, commune cum Religione habuit ? Licebat per hanc quidem illi imperium ampliffimum vel uni relinquere filio integrum, vel partiri idem, atque utrique tradere partem. Nifi vero illa eum ratio movit, quod ex fe natis hereditatem ex aequo relinquere, aequum cenfebat, in eoque quaedam valuit perfuafio e religione Chriftiana, quae aequitatem pracipiat magis etiam, quam natura. Quod fi ita putavit, falfum putavit, nee religio cum Chriftianis aequitatem adverfus alios commendat, boni eos publici vult immemores effe, quae longe major eft aequitas. Imperium quidem Byzantinum annos propemodum mille ab illa partitione duravit, diutius quam fere uliuni temporibus antiquis, quamquam barbararum gentium ineurfionibus obnoxium, &vitiorum infeftum domefticorum
cor-



D I S S E R T A T I O III. 2l?
corruptelis. Poffint haec videri fortalTe a propofitae quaeftionis meta aberrare longius, nifi hac jam re profectum aliquantum ad ejus explicationem, adque confilii fïïmmam eflet. Etenim fi in praeceptis univerfis culpa talis nulla haeret, de fingulis non laborandum valde efl, quaeetiamfi adverfari reipublicae viderentur, effent tarnen ex univerforum mence & interpretanda conflituendaque, & rebus quibusque vitae accomrnodanda. In quo iis nos continebiraus finibus, quos quaeflio videtur conftituere, ante orania ut ea praecepta in manus fumamus, quae fine controverfia Chriftiana funt, non omnia fortafle, quae a quibusdam venditentur.
C A P U T I V.
Excutiuntt,»- illa Ethices Chriftianae praecepta, quae pugnare interdufa cum prudenti reipublicae adminiftratione videantur»
SECTIO L
Sub examen ejusmodi praecepta vocantur, quae e Chriftianae Religionis ipfa redundarent fumma, etiamfi non fcripta in divinis litteris nominatim effent.
I. Scelera a quibusdam & privatorum hominum flagitia dicuntur fummae faepe effe reipublicae faluti. Quare cum Religio Chriftiana penitus ea prohibeat, officeie eam reipublicae utilitati.
Longa explicari videatur oratio debere, fi quis locum traétare hunc plene velit; non longa fortafle opus eft. Er-
E e go



ai3 DISSERTATIO III.
go videndum, fi in quadam domo homo fit, qui ceteros decipiat, qui fraudet, qui furripiat , qui diftis faclisque laedat, qui flagitia commictat clandeltina , num major in ea falus fit , major jucunditas, quam fi omnes confentiant in rebus honeftis? Cum igitur, qui una familia continentur, quorundam peccata & fcelera non domum illam laetiorem aut florentiorem reddant, fed triftiorem & funeftiorem necelfario: eodem modo, quantum quorundam civium fcelera ad rempublicam fi non penitus evertendam , at labefaétandam valeant , licet conjiceres. Si exempla facinorum ejusmodi proferantur, quae profuiffe tarnen rerum fummae dicantur : oftendi contra poffit , ea aut plus mali importaffe , quam boni reipublicae , aut non id ex ipfo maleficio fluxiffe, fed aut expoena,aut ex rebus quibusdam fortuitis. Deinde vero cur ea leges civiles perfequuntur & vindicant, ac non potius libera finunt effe, atque impunita? Maneat ergo nihil utile effe , nifi honeftum quod fuerit idem , morumque integritatem effe, qua populus quisquam in altiore collocetur faftigio. Quare laudavit Panaecius olim Demofthenem , ut eft apud Plutarchum in hujus vita , quod ita orationes fcripfiffet, ut folum quod honeftum effet, id reipublicae utile videretur.
2. Eft praeceptum etiam hoe generis ejus, quod ex inftitutione redundat univerfae Religionis, fed idem diligenter in facris litteris fcriptum v. g. Matth. VI, 33. Col.IJl, 2. adverfari quod reipublicae videatur , quod revocet homines a rebus gerendis vitaeque negotiis. Etenim quicunque eam religionem probarint , aeternam eos vitam ita fibi proponere, itaque eam meditari, ceteras ut res omnes
prae



DISSERTATIO IH. 219
prae ejus confequendae ftudio parvas , aut pro nihilo ducant! unde negotiorum venire civilium contemtum, curam ut eorum aut plane omittant, aut fi quid negotii attingant, id modo obiter adminiftrent & frigide, non ftudio taato, quanto poftulet reipublicae vel utilitas vel neceffitas. Hinc illud eft, quod dici a nonnullis folet, atque etiam proditum litteris legitur: cives ut omnes, aut etiam major ut eorum pars illam perfuafionem teneant, ne propter reipublicae quidem falutem optandum efle. Quo quis enim Chriftianus melior , eo ineptiorem vi» tae effe.
Quod evertitur totum, [quamquam ei jam loco videatur fatisfactum fupra elfe, cum quemadmodum fe gererec adverfus civitatem Chriftianus, demonftraretur] fi quae praecepti , quod in raanibus habemus, fimiliumque vis fit, reéte fuerit intelleótum. Tria enim monet. Vult primo , quoties vitae negotiis caeleflis cura felicitatis meditatioque impediatur: quod accidere tarnen non nifi rariffime poteft : tum ut hanc ut longe potiorem amplexi firmiter teneamus , & quamvis illa videantur aut nobis profutura aut reipublicae, tarnen relinquarnus. Deinde vult, propter ipfam ut aeternae falutis rationem, ejusque adeo confequendae ergo , ad alios tuendos colendosque incumbamus , eorumque focietati , ftudeamus. Virtus enim, quam citra non via in caelumpatet, potiffimum ia hominibus occupata tuendis eft , cum ea etiam officia, quae aut in Deum ferantur, aut in nosmet redeant ipfos cogitatione modo , ab illis focialibus, non re feparentur. Quod etiam imelligi fic poteft. Nemo cum vitam illam
E e s pos.



220 DISSERTATIO M
poffit beatam arripere, nifi aut virtutum omnium choro ampexando, in quibus aliorum benevolentia locum haud poftremum tenet, aut Deo, quam maxime qui confukum homnnbusdlorumquerocietati cupit, cuinamaudo, 2 mntando etram, aut praeceptis Chriftianis, quae tota alk* rum amore animata funt & tanquam inflammata, obferV ndis hdelicer: qui caeleftem quaerere felrcitatem jubeut LZnT ' h°mineS- amPIeaii^etur5 & qui Mam
Jbioium ut bene iummo bono mereatur, omnibus ubetur nervis contend?r& E[enim ^ ^ Jj ^ J^ur
nihil m medium & ipfe adferrea quo vita efiec melior CU«ree, cum alii in fe colendo ut diligente* & affidui esfent, otiofus exfpeclaret & fecurus> Haec ergo, fi ulla via efl, qua ad aftra itur. Eftne igitur confentaneum ; fngide res eum vitae adminiftrare , ipfa qui affequendi fumm, bom ratione , in mediana hominum focietatem ra* Piatur, quique, quo intendit, ut tandem perveniat per hominum coetus incedendum ita putat fibi,- ut veftieia tarnen fui relinquat quam plurima, femper ex fefe aliquid. ahos quod invet, pariendo promendoque. Is vero etiam redius muko eam tuebitur reipublicae partem, quamcunque accepit tuendam. Hic duo funt probe tenenda Pri mum non aliam nos iegum obfervationemintelligere 'quam quae rn humanam eadat naturam , etiam emendatam fi fanébficatana: deinde non virtute quidem falutem acquiri aeternam, fed in Chriflum fide. Quoniam vero haec infia fides a virtute divulfa efle nequit, & virtutis fandkatisque ftudio fpeaandam fe maxime praebet, reéte hoe quidem
argu-



DISSERTATIO III. 22ï
argumento & loco huic tribuitur, quod fidei totum eflr. Vult denique, inter media ut vitae negotia, quod quidem fieri fine ullo horum poflit detrimento, vitam Temper illam fpeftemus raeditemurque excellentiorem, ne dum in Éis defigamur penitus , hanc interea elabi e manibus finamus. Ita fane fit, ut beatae vitae meditatie» in omnem vitae aétionem infinuet & penetret, hancque quafi aflerat & vindicet , nullo tarnen rerum humanarum darano ac fraude, fed cum magno femper in aliorum tutelam cona.» tu atque impetu.
SECTIO II
Praecepta fingularia expenduntur.
r. Quo ex genere fit fane primum illud, quod'fidem colere omnes in omnibus rebus jubet, fraudem mendacium , dolum , fimulationem dilïimulatibnemque abefie a Chriftiani hominis perfona & vita vult. Quae tarnen ad rempublicam adminiftrandam non utilia modo, fed interdum plane effe neceflaria ftatuuntur a quibusdam, ut Platone, quod valde mirari fubeat, inïtio E. I1L de republica. In loco fane verfamur lubrico & praecipiti & in contrarias partes difputantium ftudiis, fi quis alius, valdeimpedito. Nam funt , qui non aliam fére reipublicae traétandae prudentiam intelligant, quam quae in diffimulando infit & celando. Idem tarnen muito facillor re % quam difputandi fubtilitate reperitur , dum animus diftriftus utrinque tenetur, fi quis animum modo nunquam nifi rede facere, i. e. nifi-voluntatem fèqui^divinam fndu> xerit, quam interpretatur non maximo labore , prudentia E e 3 qua-



saa D I S S E RTAT I O III.
quadam adjutus & luraine , quod ex hac ipfa indu&ione exfiftic. Nam timor , five potius reverentia Domini eft initium fapientiae. Quicquid hujus fit; non fimulatio omnis ac diffimulatio eodem haberi loco , neque in eandem poteft fraudis fufpicionem vocari. Nifi vero exempla & Dei, & Chrifti, & laudatiffimorum hominum condemnare fua aliquis fententia fuftineat; quae hic proferri , nihil attinet, neminem cum praetereant.. Nimirum & hic funt omnia ad amorem illum revocanda , qui in omni dominatur officio, cujus habere femper regulam in manibus oportet, qui quantum rei cuique fit objectae, in qua urilitatis fpecies eluceat, tribuendum , velit conitituere. Quoties enim cunque diffunulanda re quapiam, aut etiam fimuianda, non ab illo aberratur amoris exemplari, nee difceditur ullo modo; cum non filet ille, fed & vivit & clamat, non vis debilitatur ejus, fed & provocatur & intenditur, non curfus impeditur, fed adjuvatur incitaturque : quin maxime ' honefta illa veritatis fit negleétio , ne dubitari quidem poceft. Atque hac tanquam regula judicium eft omne de aliquo fa&o dirigundum, five Dei illud fic, five Chrifti five piorum alicujus ; eadem etiam imicandi eft ratio gubernanda. Poflunt fimulationis , non innoxiae modo , fed falubris etiam valde exempla ex hiftoriis quoque profanis proferri: veluti Solonis3qui fe furere falutis pubücae caufa fimulavit, & Lycurgi , qui cum eflet cum civibus fuis pa&us, ut quas illis fcripfiffet leges, eae ad ipfius reditum valerentjcum fe ad aliquod tempus peregrinari fimulaffet, nunquam eft in patriam reverfus Nefcio an judicandum pari modo de Themiftoclis fit fado , qui corru-
pifle



DISSEHTATIO III. 223
piffe Pythiam dicitur, ut oraculum , quo Athenienfes s Xerxe cum innumerabili hominum multirudine in Graeciam adventante, muris fe defendere ligneis juberencur, ederet; quae fane res non Athenienfibus magis, quam univerfae Graeciae, tum faluti maximae fuit. Neque vero videntur Socratis ironiam illam divinae leges condemnaturae fuiffe, qua fententiam ipfe fuam in difputando tegeret, ut ii, quibufcum ageret, proferrent fuam , quam denique erroris ipfe convinceret: cum in ea re nihil , nifi docendi differendique] quoddam infit artifïcium. Quare boni viri eft, nifi potius Chriftiani , ejus certe, cui officii confervatio cordi eft, horum exemplorum imitatio , biblicorum maxime , quatenus pertinere ad fe poffit , confiderare. Omnino in caufa & faóto fingulari tantum licet, reéte & citra erroris periculum de tota re hac ftatuere. Cum itaque fimulationis diffimulationifve genus aliud honeftum appareat effe, aliud rurfus inhoneftum ac turpe, illudque non modo non fugiendum, fed expetendum etiam civilis prudentiae cupidis,confequendumque acriter intuendis hominuni laudatorum faétis & exemplis: de pofteriore hic tantum quaeftio effe poteft: requiraturne unquam id publicae falutis ratione? in quo dolendum maxime eft, homines faepe quadam utilitatis fpecie in transverfum rapi 5 ut de reéta vivendi prudentiaeque verae tanquam via defleótant. Quare detrahenda rebus illa fpecies inanis eft, ut quantum in mala fraude perfidiaque dedecoris quantumque adeo lateat malorum atque exitii, difcant, inprimis vero ut quancopere prudentiae fimulacro ifto fallantur, cum ea, quae ppinionis errore ipfis videatur, non fit revera, niü fumma
ftul-



224 'DISSERTATIO III.
ftultitia. Quam nos rem tentabimus, fed pro inflituti ratione, paucis. Nam primum qui five fua five reipublicae caufa mentitiir, fidem ipfe fibi derogat. Unde exfiftit illud, ut quando ea maxime.opus eft, non facere poffit ejus oratio vel eisdetn vel aliis. Adfert etiam hominibus levitatis opinionemingenii minime excelfi ac generofi, fed pufilli & minuti, atque infignis cujusdam turpitudinis notam fufcipit, cum mendacium omnes adverfiifimum vitae focietati.putént. Graves praeterea homines quo minus fecum congregari propter & ingenii & morum diffimilitudinem tantam velint, a familiaritate fua deterret. Quantum vero illud eft, quod ne quam ei committere rem, autindicare, quamvis eam fcire e re fuerit, retardantur eodem vitio, in congreffu vero , cum obfervare ceteros non verba folum fua, fed vultus&oculos cogat, ipfe magis etiam animum ut ad cavendum intendat, rurfus cogitur: qua una re omnis e vita vicluque hominum tollitur jucunditas. Tum incredibile eft, quantum ille follicitudinis curarumque fuftineat, qui a reéto declinaverit veritatis itinere. Nam verfatur femper in metu, ne quid in dictis ejus, & multo magis in faétis appareat, quod arguat mendacium. Nam mendacem oportere elfe memorem tum commode tum vere dieitur. Ne tarnen fraudis confilio excidat, laborandum eidem vehementer eft cum fint faepe ingeniofi atque homines acuti, qui per omnes fallaciarum latebras tarnen quae res fit , quidve agatur, inveftigent, illisque rejeétis involucris nudam vulpeculam, animal omnium humillimum contemtiffimumque , deprel hendant. Unde technarum rurfus & ftropharum multitu-
do



DISSERTATIO IIÏ. 2*5
do infinita varietasque. Simul jam intelligitur hoe, quam parum is, cujus ita animus implicatus cura fit, profpicere reipublicae utilitati poffit. Nam fi minus quam turpem mendacis perfonam fuftineat, intelligit, quid ab ejus fperare magnopere ingenio respublica poffit, qui tam hebes eft tamque obtufum gerit fenfum : fin quantum offendac offenderitque, apud Deum , -confeius fibi eft isne reéte confulere maximis videtur rebuspublicis pofle , qui ne fibi quidem reéte ipfe confulit > Commemorari hic perfidia polfet Punica, quae fane Carthaginienfium reipublicae parum profuit, & tandem, quamobrem exfeinderetur, exftitit ratio & caufa. At Philippus eerte Macedo hac una re , quod mendacio faepe utereturacperjurio,illam tantam invenitpotentiam. Si reipublicae diciturprofuiffeacregno Macedonum, negandum plane eft. Nam ii certe beatius vixiffent, fi vivere in pace potuifient. Ipfe autem parum fibi confuluit reéte, cum & propter gloriae, quam videret , vanam fpeciem , omnem vitae tranquillitatem projiceret, & mox morte violenta praeventus dimittere, quas fraude quaefiffet, opes, cogeretur.
2. Ajunt gloriae cupiditatem Chriftianae Ethices praeceptis reftingui, cujus optimum quemque ftimulis maxime ad bene de falute communi merendum concitari, nee fine ea poffe prudenter adminiftrari rempublicam. Jam eft iftuc quidem ita , ut dicunt , ad fugiendam omnem arrogantiam, adque de fuis rebus virtutibusque fentiendum modefte, adde ad tribuendum Deo auctori fua omnia Chriflianos, Magiftri & praecepto & exemplo obligari. Quod tarnen non valet tantum opinor, ut fe languori, ut de-
Ff ' fidiae,



226 DISSERTATIO III.
fidiae , ut fomno dedant, fed ipfam ut utilitatem com-; munem, reique publicae falutem, feu officium , feu voluntatem , feu gloriam divinam proponant in quaque re fuscipienda finem. Unde tarnen neceffario gloria redundat in ipfos, propterea quod quemadmodum in fole ambulautes umbra , fic rede faciendi fludium gloria fequitur , maxime apud Deum, tum etiam apud intelligentes homines & bonos : quaecunque autem his non radicibus haereat, eam ut non veram , non folidam , non ftabilem denique judicent, fed levem , fed inanem , fed caducam, malam denique & Chriftiano indignam. Phil. IV , 8. At falfa eft ifta gloria utilis tarnen faepe reipublicae, tainetfi non fit utilis fortaffe ipfis, Montesquieu inquit, nam parum raoventur homines officio, vehementer gloria. Hanc vero Chriftiana Ethica profcribit penitus. Ergo vitio vertetur id ei, quod contentos falfa effe gloriae fpecie nolit, ad veram vera virtute aemulandam affequendamque impellatl Si gloria falfa, quae rumorem vulgi, quae inanem opinionem aucupatur, utilis tarnen , ut ifti volunt, faepe reipublicae eft: quod inane vitiofumque inea, id fi vel expleatur quodammodo, vel refecetur, nonne utilius etiam ? Res igitur utrobique eaedem , non eaedem caufae funt t nifi quod id tarnen ipfum vehementer femper ad rempublicam pertinet, qua quisque ad eam juvandam moveatur caufa, quae in religiofo illo & Chriftiano & juftior eft & dignior & tanquam generofior. Quare tametfi non is> qui praeeft reipublicae, valde curare, quae quemque ad eonandum pro patria aliquid impellat caufa, fed rem arapleéti ipfam , a quocunque demum illa manarit fonte r
modo



DISSERTATIO IIT. 227
modo reipublicae judicaverit fructuofam , videatur debere: tarnen adhibebit cautionem , non modo tum , cum divinorum ipfe praeceptorum imbutus reverentia eft, fed Utifitatas etiam communis caufa , ne falfae aliquis potius gloriolae ftudio ad patriam juvandam excitetur, quam vera laude & officio quod quidem videtur facere fine ullo reipublicae detrimento pofte.
3. Illud etiam praeceptum in invidiam vocare ftudent, qui Chriftianorum Religionem negant cum reipublicae confiftere adminiftratione, quod mites efle mifericordesque jubet. Reipublicae enim falutem fine poena non conftare fibi. Certe aliquid e Chrifti legum humanitate redundabit etiam in poenas ac fupplicia reipublicae caufa conftituenda ; id quod eas maxime amabiles efle vincit. Deinde vero alia eft humanitas & mifericordia, alia animi diflblutio. Humanitatis memores efle etiam in fupplicio decernendo vult praeceptum illud , diflblutos falutisque publicae negligentes minime vult. Foret enim ifta jam non humanitas, fed fumma crudelitas Cic. Catil.1V, c. VI. Quicunque enim five legislator five judex mifericordia nocentium intempeftiva impeditus non fevere ftatuit 5 tempore eft eodem valde crudelis in ceteros innocentes, cum poena fceleratorum praetermittenda non poffit respublica non capere detrimentum , quod ad complures pertineat privatos. Quo fit, ut cum crudelitatera inhumanitatemque refpuat, feveritatem tarnen ampleétatur & teneat. Nam & leges civiles eae , quae ad caput & vitam pertinent, minime putandae crudeles funt , fed in fumma ex feveriF f 4 tate



ïx8 DIS S E RTAT I O III.
tate eam ipfam ob caufam valde funt humanae, quod illa hominum falutis retinendae caufa conllituitur.
4- Sabbati etiam die confecranda , vitaeque eivilis ê'x* menda negotiis videtur nonnunquam turban respublicsr. Jam Judaeorum fabbatum fublatum penitus elle contraverfiae habere nihil poteft. Col. II, l6. l?. N'ihil igkür ad nos praecepta illa rigida : multo autem minus ad nos pertinet, fi. quid eis praeterea affinxit fuperftitio: quod genus eft , quod Judaei quidam leguntur ne defendere fe quidem, cum hoftium effent armis die Sabbati petiti hanc ob religionem & metum voluiffe. Deinde etiamfi exploratius de divina inftituti hujus origine in N, T conftaret atque adeo praeceptum aliquod aut praecepti fimile ali' quid, quod trahi eo poffet, proferretur: non ex eo ta-' men effet genere, quod honeftatem naturalem haberet: quales lege morali res fanciuntur. Quantumvis itaque ejus confecrandi diei neeelfitas evinci ex N.T.loco aliquopos-fet, tarnen cum non illud fimul inde conftet; quatenus aut feriandum ea die fit, aut quid denique faciendum faw crorum caufa, magnam Chriftianis reliftam libertatem effe apparet ftatuehdi de eo cum ex verbo Dei, f. Religionis fumma,. tum ex rebus ipforum publicis privatifve Unde intelligitur, agendi Sabbati rationem non modo aliam in aha dvitate effe poffe , fed cedere etiam iis civilibus negotns refle, differri quae aut omixti fine utiütatis magnae jaaum non poffint. Etfi definiri res non in univerfum poiiit nee conftitui, quod omnes ex aequo teneat quando accidere poteft, acciditque faepenumero, his «f ens ut negligendis quidam judicandus peccaffe fit, alius
non



DISSERTATIO III. axo
non modo peccafle non , fed fecutus etiam efle officium, quod non efl: hujus loei quaerere. Sed confirmari res etiam Servatoris de Sabbato Judaico potefl pronunciatO', hominum iliud caufa comparatum totumfuifle, non homines Sabbati caufa creatos. Mare. II. extr. Unde efïïcitur neceflario , hominum faepe falutem , etiam terrenam, anteponendam non religioni, fed religionum caerLmoniis efle.
5. Polygamia Chriflianis interdict, fi non difertis verbis , at haud obfeure tarnen , qua opus interdum ad ,fobolis procreationem efle ajunt. Nam quod parem fere utriusque fexus numerum locis quibusque nafci dicant, quare plus una uxore ducere nefas naturae lege efle, id aliquot annorum intervallo mutatum reperiri: cum ea virorum in aliquibus faltim regionibus conditio fit, ut iis peregre abeundum multis fit, confumanturque bello atque aliis cafibus prius, quam uxore ducenda procreare liberos potuerint, alios , etiamfi domi maneant, tarnen vel ab uxore ducenda prohiberi rei familiaris anguftiis % vel abhorrere aliis quibusdam de caufis a matrimonio , caelibemque praeoptare vitam perpetuam. Unde hoe incommodum redundare, civitas ut infrequentior fit, quam bene adminiflrandi ratio , defendendi praefertim, neceffitas poftulët. Cui rei remedia non aliter melius celeriusque quaeri, quam polygynia iis, qui numerofam alere fa> miliam poffint , concedenda.
At videtur nihil facilius efle% quam & praeceptï hulus tueri innocentiam, & quam ex eo apta reipublicae utilitasfit, oftendere. Non profèéro nimis acutura oportet
F f 3 efle,..



23o DISSE.RTATIO III. efle, ut quid in ejusmodi matrimonio mali infit, quan» tumque adeo redundet inde cum in conjugium ipfum , tum in rempublicam, intelligat. E conjugio tollitur concordia & amicitia, cujus confirmandae caufa inprimis ea expetuntur, nee hoe demonflrari necefle eft s qui ingenium muliebre quale fit, perfpedum habeat; tum liberorum educandorum ratio penitus perturbatur. Quod ad rempublicam attinet , quamquam id ipfum , quod diximus, tangit magna eam exparte & premit: interefl enim reipublicae bene educari liberos maxime: tarnen funt propria etiam mala , ab ifto fonte quae in eam promanent. Ac primum multis praeripitur aliis, qui educaturi rectius ex fe natos forent, conjugii ineundi facukas; cum , quas ducant, non inveniant. Ad quod injuriae genus vitandum, vel potius confirmandum decurrunt in iis regionibus ad aliam non leviorem injuriam, ad mafculorum exfeclionem , cum ii , quibus natura integritatem membrorum dederit, coguntur propter aliquorum libidinem corpore mutilato efle. Qua vero ipfa re alio modo reipublicae infigne infertur detrimentum, quoniam nulla eunuchorum efl ad multa civilia munera utilitas. Nee tarnen verum eft , frequentiores incolarum numero illas regiones efle , qui in his Europae partibus fere major efl ; quare hae etiam majores opes habent, idque, cum multis nominibus natura liberaliorem illis fe praebuerit quam his. Si feminarum, quae procreandae foboli fint] numerum maritorum copiam fuperare longe contigerit * tarnen, cum id farciri damnum alia etiam ratione coramodius & paullatim poffit, ne tum quidem polygamia
opus



DIS SERTATIO III. *3I
opus efl. Opus efl? immo non poteft fine magno multarum rerum perïculo admitti, cum peftes, quas commemo. ravimus, maneant pleraeque omnes. Quapropter merito, ut nunc eft,monftrum hoe e civitatibus profcribitur, quod etiam videmus quasdam olim , in quibus nullae ei leges intercederent, tarnen ufu repudiatum expulifle. Sane fi ulla res eft, quae rempublicam vakM attingit & continet, conjugium eft, & fi, ulla re Chriftiana Religio bene de republica meretur, meretur eo, quod eonjugii fanctitatem vindicat injiciendis libidini frenis.
6. Nam & divortiorum licentiam comprimit. In quo tarnen ipfo durior nonnullis ejus fanctitas videtur aufteriorque, quam vitae finat veritas. Nam inimicitias nafci faepe ajunt interconjuges tam atroces tamquecapitales, vitae ut infidias alter alterius paret , atque faepe etiam vim afferat: quod malum ut praecaveatur , nihil confultius effe , quam divortium quam maturrimum concedi , fuas fibi quoque conjugum res juflb habere.
Si caufam propter quamvis levem, ut iras forte exortas atque inimicitias , divortium prohibetur : ne id quidem fieri fine idonea ratione, non fine magna publicae falutis cura poteft intelligi, non modo nullo damno r ut praeceptum mihi hoe hauftum ex intimi effe reipublicae fenfu expreffumque videatur : nee audiendus eft vir magnus Montesquieu (Efpr. des Loix. L. XXVI. C. IX.) eum ittö conftituendo ait majorem effe conjugii fanctitatis, quam reipublicae neceffitatis, rationem duaam; quafi vero haec duo fejunóta efle poffint. Quid enim reipubli.eae efle faknarrus poffit, quam & ferre , fi q.uae in moriv
bus-,,



asa D1SSEETATIO IIL bus haerent vitia, öïfcere conjuges, & vero corrigere eaaem obfequio atque fapientia, itaque bene alterum de altenus falute meren. Nimirum hoe focietatis adftringendae eft, divortium eft relaxandae diffolrendaeque. Quid enim, unum ut modo, itemque alterum hoe de genere commemorem; quid fiet, inquam, de communibus libefis. de eorum tutela atque educatione? quid de animo?7 ad eam «eceffaria conjunétione ? quid de pudicitia ipiorum? quid de rei familiaris cufiodia communi? quid vero rionne injuriae etiam inferentur de induftria? certe non fatis cavebuntur, fi divortii in iis reliéh fpes effe videatur ? Quod fi difcordia fuerit infanabilis vifa, aut tania, ut falus in periculo verfetur, poteft matrimönii vinculo mtegro, medicina malo adhiberi feparatione ad tempus jubenda , dum , ut fperare licet, tumor ille refideat autpoemteatcommiffi. Nee vero intercedit Chriftianae legis religio, quo minus caufa cognita magiftratus id decreto fiat: ficut adulterio concedit & defertione alterius partis utnus rnaliiiofa rumpi connubii vinculum, denique fi quod vitio fit aliquo contradtum, id nullum effe N, que habent ii, qui rempublicam defendunt, quod h obloquantur. nic 7- Maximum alendum effe facerdotum numerum A' cunt onus grave reipublicae : item templa effe fumtu aedificanda. b
Nee major hie effe debet, 'quam quantum publicae f3 luns deflderat ratio , i. e. civium tam i„ rempublicam l beral, rehgmne imbueudorum neceite: nee fumtum fi.ri » eoS majorem neceffe eft, quam quantus S^LfaS
con-



DÏS SERTATIO III. 3:s
conveniat & refpondeat. Majori numero, majori dignitate atque auóloritate, majoribus denique fh'pendiis facerdotes apud Graecos olim & Romanos, & omnes gentes politiores fuifle , quam' in Anglia fint, magnus monuit Richard Bentlsjus (contra Colün. not. XL.) Si nihilominus fumtus efle magnus videatur ; tarnen is & juflus putari , & reipublicae faluberrimus debet, ex quo, tanquam ex aliqua forte, magnae morum ufurae recipiantur. Sane non habet refpublica, quod.hic conqueratur. Quae fi profeffbres litterarum , fi mathefeos, fi medicos conducit magno faepe flipendio propter utilitatis cujusdam exfpeélationem , certe eandem ob .caufam facerdotes, five mavis, doctores religionis alet, qui fingant conventibus habendis populi mores corrigantque ; in quibus partem effe reipublicae maxime neceffariam paucos puto fore , qui negent. In promtu autem fuerit demonftrare, nulla neque philofophia, neque oratorum eloquentia, neque legislatorum inventis, neque fcenicis fpeclaculis, & id genus inftitutis, tantum ad ejusmodi confilium profici, quantum voce divina in templis audienda : ut praeclare docuit praeftantiflimus nuper apud Genevenfes Theologus Jac. Vernet in Reflexions fur les Moeurs, fur la Religion & fur le culte. Atque nos difputamus hic ut de ejusmodi inflituto, quo cives modo meliores fiant. Cum vero iidem magnam faltim partem tales fint , quibus propter vitae caeleflis defiderium nulla fatisfieri quamvis magna felicitate terrena poffit, & qui ejus confequendi boni caufa vel duriffimas fubire leges parati fint, nonne id eorum defiderium tradenda religionis doctrina expleri G g con-,



234 0 ISSERTATIO III
eonfultum erit, nihilque res pertinebit ea ad fummam rempublicam? Similiter de templis brevis eft refponfio» Sumtum enim ipfum & juftum, & tolerabilem, & utilem etiam apparet reipublicae effe. Nam profecto non inutile fuerit, muitos invenire cives opera fua in templis vel exftruendis j vel reficiendis locanda , unde vivant, adde , unde tributa pendant. Magnificentiam non modo non defiderat , fed refpuit etiam quodammodo Religio , fi quam admittit, non ex ipfa eft , fed ex civitatis, in qua eft collocata , copiis & dignitate.
8. At Luxum vetat Ethica Chriftiana, veluti iJoh.II, 15 — 17., quo opus effe quidam rebuspublicis putant, ut Montesquieu L. VII. c. 1. qui regnis etiam neceffariam pronunciat. Hic , quatenus is & utilis effe reipublicae poffit, & lege Chriftiana quatenus prohibeatur , videndum. Luxum intelligunt magnificentiam in cultu atque viétu e fortunarum affluentia majori, qua hae inter ceteros diftribuantur, praecipue pauperes , utilitatibus dandis accipiendisque.
Sed propter luxum maxime homines videmus & divitiarum amore duci infano, & eas quaerere per fraudem & malas artes : propter eundem videmus alios , quorum fubvenire neceffitati deberent, eos fame finere & miferiis perire. Quare Rouffavius ille Genevenfis , fi luxus effet minor in civitatibus , inquit , pauperum item & miferorum minus effet. Ergo hactenus modo prodeffe reipublicae poteft, quatenus per luxuriam redduntur, quae ablata per injuriam funt. Injuriam autem hic ex divinae legis religione ac diligentia , non ex hac vulgari morum
tru-



DISSERTATIO III. 235
trutina interpretaraur. Summum enim jus fumma faepe injuria eft. Quid, fi fumtuum iftorum opportunicas, ut faepe fit, ad exteros tranfeat?
Nee vetantur porro divitias Chriftiani quaerere , Prov. XXIV, 4. modo honefte , modo ne iis velint inhiare j nee uti inconceflum , etiam ad deleóhtionem liberalem, hoe eft , in qua non officii fit. alicujus tanquam jaétura facienda. Vetantur vero deliciis iis plus , jufto ad felicitatis fummam tribuere , ne earum fic aut pulchritudine capiantur , aut dulcedine deiiniantur , animus ut occupatus multo majorem virtutis pulchritudinem ne fentire quidem poliit, aut oblivionem rerum inadfpeclabiliura capiat: e quarum defiderio jufto virtus apta omnis & fufpenfa eft.
Haótenus excuffunus praecepta ea , quae certa funt , ftrictim pro inftituti ratione [nam fabbatum eft certe inilitutum omnium Chriftianorum commune. ] Cum vero proferantur multa quae non fint , rempublicam autem vulneratura valde , fi in crebriore verfentur ufu , vulnerentque adeo in quibusdam locis : ex eo genere pauca hic commemorafie fat erit, ea , quae interdum opponantur fpeciofius.
1. Quid igitur faciemus praecepto illo , quo Chriftiani jubentur orare *&*a«V*»s. i Theffal. V, 17. Luc.XIlX, 1. poteftne , qui dies totos nihil nifi precari jubetur, ullum bom civis officium obire , tot & tanta vitae adminiftrare negotia , quae animum ita faepe impeditum tenent, nulli ut praeterea^ vacare rei poffe videatur. Si ea praecepti eüet fententia , verba quam ipfa praeferant , quamque
G S 2 in-



i36 DISSERTATIO III.
interpretati quidam fe a communitate vitae removerunt : tum vero rempublicam effet confitendum hoe uno everti praecepto funditus. Enimvero falva res eft. Nam cum talium praeceptorum natura , tum ipfum vocabulum fimiliaque , tum ea, quae fupra de Chriftiani in republica ftatu funt difputata, vincunt, non id, quod fonant ver' ba, praecipere hic fpiritum fanclum deftinaffe, fed aliud. Ac primum praecepta bene multa & in facris litteris , & in profanis exftant , quae cum vage proponantur atque indefinite , pertinere ut ad omnes tempusque omne videantur , interpretando tarnen ad certum genus modo certumque funt tempus trahenda. Exemplum e fcriptura facra hoe fit, non occides" cui neceffario addendum „ innocentem, itemque" cum jus id tibi non fit. Deinde illud ipfum «<^A«Wraj? aliaeque locutiones fimiles longe alio ducunt, ac prima fronte videantur. Hic ipfe Paulus ejusdem epiftolae C. II, 13. ait fe Deo iv%xp/ïéïv d§ia~ ismrus. Apud Lucam II, 37. Hanna dicitur nee interdiu, nee noótu unquam a templo abfceififfe. Quid?1 quod David faepe in Pfalmis profitetur fe Deo gratias nunquam non agere. Numer. denique XXVIII, 24.31. perpetuarum fit mentio vittimarum. His igitur fimilibusve phrafibus cum non fignificetur, aut Paullum itemque Davidem nulli vacaffe rei, nifi gratiis, quae proprie dicantur, cum ore fiunt, agendis, aut Hannam nusquam effe nifi in templo vifam , aut Ifraëlitas denique totos dies nihil nifi immolandis vi&imis operam dediffe: in vocabulo nullam patet vim effe ad ejusmodi praeceptum eüciendum. Tum fides, qua tenetur falus maxima, 'm^yxyhn dyd^? dicitur >



DISSERTATIO III. 237
ciiur , vim exferens fuam amando, item qui non amet proximos , quos fatis conftat homines ad unum omnes effe, nee Deum ab eo amari , & inadfpe&abilem & tam longe naturae infinitate a nobis remotum. Unde fane intelligitur , omnem Chriftianae pietatis vim ad homines juvandos incumberë. Senfus igitur praecepti hic eft. Sic animo debetis affeéti paratique effe , ut quotiefcunque precum fundendaram neceffitas exftiterit, ei vacare rei animo poffitis foluto liberoque. Deinde debetis etiam precandi aótum ipfum intermittere diutius nolle; quandoquidem nullum facile diei tempus, negotium item nullum, ad terrenam five vitam, five caeleftem fpectet, vacare precibus posfit. Ceterum facile videre eft, & hoe praeceptum bene de reipublicae mereri falute, nedum adverfetur.
2. Jurare quidam nefas efle decernunt , freti diélo , quod exftat apud Matth. V, 34. Ego vero dico vobis, ne omnino juretis, neque per caelum, quoniam Dei folium eft ,• neque per terram, quoniam fcabellum eft pedum ejus; neque per Jerufalem , quoniam urbs magni regis illa; ne per caput quidem tuum juraveris, quoniam non vales capillum unum album reddere nigrumve. Sit autem fermo vefter, nae nae, non non, quod fuperat, id e malo eft.
Omnino difficilius videtur veram praecepti hujus fententiam tenere, ita vage coniicitur. Certe non omnis jurandi mos per id improbatus efle poteft. Conceflum namque id in caufis gravibus nonnunquam efle, & docent exempla tum Dei ad Hebraeos VI, 16. ,quo etiam Chrifti .faclum pertinet Matth. XXVI, 63. tum Apoftolorum, ut
G g 3 Pau-



lp D I SS E'RT AT I O III.
Pauli, 2 Cor. I, 23. & ipfius adminiftrationis civilis vincit neceffitas , cui Chriftum praeceptis vitae tradendis fi non confultum unice aut praecipue, at confultum tarnen tvifie, fupra demonftravimus. Quamvis enim fint multi, qui perjurio fe obligent; moventur tarnen jurisjurandi religione , non ii folum neceffario , qui religiofi verique funt Chriftiani, fed faepe etiam qui non funt, cum jurisjurandi fpecie & pompa graviffimarum iis rerum, velut fanctitatis, omnifcientiae divinae , in mentem venerit. Cum autem Judaici, qui tum erant, doctores, in hac re calumniarentur, ut jurare crebro quidem per Deum ftatuerent improbum effe, pér caelum vero, aut per terra m, rectum efle ducerent: id quam nugatorium effet, quanxque levis animi , leveque ipfum Chriftus indicare fubjeetis reprehendendi argumentis voluit : quod ita effe, fatis ad hunc locum Hugo Grotius docuit. Ex quo fic, ut iftud p$ tpUcti faas non feparatim ex interpunctione vulgari interpretandum fit, fed conjuncte cum fequentibus W ojmtcü cAu? fijis h ètyrn k. t. a. fenfusque hic fit: [nam Grotii ratio ~fón ne quidem explicantis contortior eft: cum utique per eam jurandi omnis conatus effet in vetitis habendus j neque vero ml\, quod hanc vim habet mterdum , fed fijre fcriptum eft.] Hic igitur fenfus Chrifti fit, jurandum effe praeterquam per Deum ipfum quidem & praeter fuinmam neceffitatem nunquam: quoniam illi, cum faepius per Deum adque res confirmandas vel facile per fe fine jurejurando probandas, vel Ieves, nihilque ad felicitacem momenci habituras; jurare rectum ipfi non ducerent, per alias tarnen res nobiliores, tanquam
per



DISSERTATIO III. 239
per caelura , aut per terram , aut per Hierofolyma, aut per caput denique fuum jurare crebrius non religioni fibi ducebant: unde jurandi confuetudo frequentiffima, & ut fit, contemtus & vilitas. Quamobrem cum jusjurandum a Chrifto omne omnino improbari non certaresfit, fed non improbari potius certum fit ac minime dubium; non Jaborandum diutius eft de praecepto cum republica comparando, quod effe nullum appareat.
De bello locus traétari hic denique poffet. Nam nefarium effe ftatuunt quidam bella gerere propter Chrifti diótum Matth. V, 39 — 44. maxime, itemque judicio inter fe contendere Chrillianos. Sed eodem illi jure poffent, Chriflianis non licere congregari civili focietate, obtinere: quod contra efle patet. Ergo concedendum eft, ab inferendis bellis i. e. ab injuria vehementer eos abfterreri, itemque ne licigiofi velint efle , & injuriam quamvis Ievem perfequi : porro fine odii acerbitate efle five euro hoftibus in acie , five cum adverfariis in judicio contendendum : nihil amplius : ut illud Servatoris non bella deteltari in univerfum omnia aut judicia videatur, fed monere, quomodo verfari in utroque genere oporteat Chriflianos. Sed eft id caput ab aliis , a Grotio praefertim; in de J. B. & P. explicatura diligenter.
Fortalfe quaeftio propofita explicari commodius fic potuiflë videatur , ut prudentiae civilis axiomata ac regulaecompararentur deinceps cum Chriftianae Ethices praeceptis; quod fieri pofle fupra C. I. Secc. 3. diximus. Sed eflet primum res ea iniinita ; quoniam illae funt regulae ïnnu^ merabiles , etiamfi generaliores tantum adhibeantur, ad;
prae*-



240
DISSERTATIO III.
praecepta Chriftiana pauca funt. Deinde funt principia, ex quibus hoe de genere ftatuendnm , fparfa in iis, quae C. III. & IV. occurrunt. Nam fi nullum verum Ethices Chriftianae praeceptum reipublicae utilitatem oppugnat aut labefaéht ; reftor civitatis in ea procuranda impediri per illam nunquam poterit. Hoe longe firmiflimum eft, quodcunque illis repugnet praeceptis , id prudens reputari, quamvis videatur, quamvis a nonnullis laudetur, tamen, nulio modo pofte , igitur ne utile quidem reipubli* cae. Denique ii, qui eam quaeftionem pofuerunt fpeetaffe nobis illud potius, quam hoe videbantur. *
JO.



JOSEPHI PAP de FAGARAS,
PHILOSOPHIAE DOCTOR BS ET IN ILLUSTRI AT BE NA EO REFOR. M. VAS AR HELT JEN SI PROFESSOR! S,
DISSERTATIO
PRAECEPTIS" ETHICAE GHKISTIANAE NIHIL IMPEDIENTIBUS, QUOMINUS ET SINGULI SUA SEQUANTUR COMMODA, ET PRINCIPES RES-PUBLICAS SECUNDUM VERAE POLITICAE REGULAS ADMI N I S T R E N T,
CLARIS SI MORUM
iEGATI STOLPIANI
CURATORUM JUDICIO SUBMISSA. SUB S Y M B O L O:
OUI AMBULAT SIMPLICITER, AM BUL AT CON~ ^FIDENTER , QUI AUTEM DEPRAFAT FIA& SUAS, MANIFESTUS ERIT. Provbrb. X, v, 9'






JOSEPHI PAP de FAGARAS,
PHILOSOPHIAE DOCTORIS ET IN ILLUSTRl AT HEN A EO REFOR. M. FASAREHELTJENSI P R 0 F E S S 0 R I S,
DISSERTATIO
d e
PRAECEPTIS ETHICAE CHRIS TI AN AE NIHIL IMPKD IENTIBU S, QUOMINUS E T SING ULISUA SEQJJAN* TUR COMMODA, ET PRINCIPES RESPUBLICAS SECUNDUM VERAE POLITIC AE REGULAS ADMINISTRENT.
Naturam rerum conftantiffimis aequè ac fapien» tiffirais fubjectam efle Legibus, quotidianaeexperientiae telVimonio cornprobatur. Tantoque pulerior & amabilior ejus facies videtur, quod tam diverfa, tam fibi in fpeciem repugnanciat phaenomena 9. iisdem femper regulis, pauciffmiis profeéto & fimpliciffimis , attemperentur. Stupenda enim. effedtuum varietas eft mirificè confentanea; quaelibet ia univerlitate rerum mucatio conftantiam Naturae arguir, •. & quo majores in rerum Divinarum HumanarumqueScientia fiunt progreflus; eo clarius perfpicitur, pulcre fibi confiare leges illas generales 5 nullisque exceptionibu& obnoxias efle.
Iïh a Ana-



m DISSERTATIö IV. Analogiu 8aturae , dux ad bene phïlofophandum fati,
e.uzlz™:r0pificis fapientia ^
^ , icgiDiis, quae mona um pennc
r gunt fe prodere conftamiam & confenrionem nunful fit>s adumandam. Aut enim Deus Op,imus & ZZn tuTunus mmus homini, quam rebus JverfisS * ^ e» vormt; autcertefapientiffimasilli.aequè ac Nam™, , ges tuiit „unquam impune violanda^Quod Sfe*
fÓ ÏYtTUr & 1M'è » M- J, «
de fu,s officiis judicia incerta redderet, vera falfis j„T Jnjullis, honerta inhoneftis permifceret
«a f T"eS "Cet a"'^m vera noftra ufit 'nterCedere c°m"™'™em diffiteri
& esphcan ur, praecepta, nonnunquam veria C„gulorum vel univerforum, Civium, vel Priucipum, commodis "e pugnare, mepte prorfua * abffirde perhibean, Oppen. W fcfficet rihos Morum MagHta audimus, hZZs mitati, julhtia & humanitas felicitati: benigniffimus & fapentillimus humani generis Pater leges tulit duriores quam Natura patiatur, exigitquè obedientiam, peffimè iis' qui rimpliciter obtemperent, ceffuram ' Pravus certè , fupra quam dici poffit, „oxius peflilensq error! qU1 majore longe emolumento hominum Zi
Z ?"eremr' qUam ablurd im .
rum opmmnum nugae, vel portema. Non enim men-
tem



D l S S E RTAT I O IV. 245
tem folam inanibus cogitationibus replet; fed cor ipfum corrumpit pervertitque ; ipfam de vita humana virtutem, fmceritatem, tollit; perjuriis, fraudibus, injuriis commodum Patriae praetexere docet, efficitque ut cum Antonia Bourignona Chriflianos quaerere debeamus inter Chriflianos. Nee folis , ut plerique alii, debetur praejudiciis, attentionis defedtui, vel ignorantiae, fed menti depravatae , dulcia vitia, in fui aliorumquè perniciem, data opera foventi & nutriënt!. Dignum itaque prorfus Phïlofophis foret , manus operasque jungere ad horrendum hoe & informe erroris monftrum profiigandum , imo etiam jugulandnm. Haud equidem ita nobis fumus fuffeni, ut hoe nos , prouti rei dignitas gravitasque exigeret, praeflare poffe arbitremur. Dabimus tarnen & ipfi operam, ut caufam Juftitiae & Virtutis apud integerrimos judices aéturi, fimpliciter & perfpicue demonflremus: Nullum in Ethica Chriftiana effe praeceptum , quo & finguli cives in commodis fuis fequendis, & Principes in Republica fecundum Politices Regulas adminiftranda impediantur : abunde magnum faéti praemium recepturi , fi vel minimum hac opeila momentum ad infauftum illud opinioliis commentum animis evellendum & extirpandum afferre valeamus. Quod fincerum propofitum ut eo certius pro modulo virium affequamur: in prima operis parte de fingulorum, in fecunda de univerforum Principümque officiis agemus.
Hh 3 PARS



s4tf DISSERTATIO IV.
PARS L
De Officiis fingulorum verae eorundem utilitati nunquam repugnantibus.
Officia, quae Ethica Chriftiana Naturae, Rationi, Evangeliique doótrinae attemperata praefcribit obfervanda, licet inter fe diverfa fint, ex eodem tarnen fonte fponte profluimt. Praecipua eorum diflinclio quaeritur in objectis,. ita ut diverfa fint hominum erga Deum, feipfos, aliosque officia; licet triplicia haec eorundem genera eadem prorfus ratione cum vera felicitate noftra fint copulata. Ea iterum,quae aliis debemus hominibus, varias denominatienes fortiuntur , prouti confideratur homo ut incola mundi, vel ut civili alicui focietati adfcriptus, vel his illisque muneribus obeundis deftinatus: licet non poffit dubitari % diverfitatem officiomm h varietate ftatus , conditionis, circumflantiarum venientem, haud tantam efle , omm'aque hominum officia ex earundem legum pauciflimarum, & fimpliciffimarum ad varios ftatus adplicatione refultare.
Officiorum erga Deum fumma integerrimo ejus amore, & exeo nafcente metu filiaü, continetur. Praecipit enim tam Re<5ïa Ratio, quam cum illa concinens lex Evangelii, utEumfuper omnia amemus> demusque operam,. ut Ei placeamus5 evitatis fummo ftudio iis,quae Patri tam benigno difplicere intelligimus , ut gratae in Eum mentis officia praeftemus, & quibus fruimur bona , Ei foli accepta referamus, ex Divinarum ejus Perfectionum cognitione voluptatem capiamus , eafque. agnofcamus, cele-
bre-



DISSERTATIO IV. 147
bremus, vita , moribusque , in quantum noflra fert im« becillitas, exprimamus, ut firmam fiduciam in benigna Ejus Providentia, variis modis nobis confulente, colloce-, mus, eventusque feu fecundos , feu adverfos , Ejus imperio fubjeclos elle nihil dubitemus. Haec autem aliaque officia affinia tantum abeft veris noftris commodis repugnare , ut potius animos dulciffima perfundant voluptate. Si Deum crudelem injuflumque animo hngeremus : Religio profeéto tortoris faeviffimi fungeretur munere. Cum vero in fummo Numine Optimo Maximoque veneremur Patrem Benigniffimum, Sapientiffimum , Potentiffimum, nobis melius,quam vel cupere pofTemus, confulentem , ipfisque, qui adverfi videri poffent 5 cafibus noftram felicitatera promoventem: ea certe non poteft non effe fuavitatis & confolationis pleniffima; ut etiamfi daremus, opinionem tam dulcem inter commenta ingenii effe referendam , nemo tarnen, qui fapit, eam fibi extorqueri pateretur , malletque felicem hunc errorem cum faniore hominum parte errare , quam cum aliis , mifericordia dignis , veritatem humano generi funeftam invenire.
Scimusequidem, Patremillum benigniffimum fimuletiam juftuin fcelerum ultorem effe , fed hoe ipfo noflrae felicitati confuli intelligimus. Leges enim non fua certe, fed noflra caufa tulit, ipfisque, quibus eas fancit, poenis humani generis faluti invigilat. Veneratio autem & refpeétus Dei JuftiSTimi, quem nulla fecreta confilia latent, eft cuftos fecuritatis publicae , rerumquepublicarum munimentum & firmamentum. Hoe ipfum quantae eft confolationi, quod persuafum habeamus, JuftitiaeDivinae effe,.non



24S D IS SERTATI O IV.
poenas folum irrogare , fed etiam innocentiae , nequitiaoppreflae, opem ferre , juflisque & integritate vitae commendatis hominibus digna praemia perfolvere.
Ea etiam , quae erga nos Ethica Chriftiana praefcribit, officia funt talia; ut nunquam fint verae confequendae fe* licitatis impedimenta , fed potius media convenientiffima; Huc enim fere redeunt: ut Temperantiam cokmus, affectus rationis imperio fubmittamus , nee effraenatis cupiditatibus depravati animi nos ducendos relinquamus; ut ipfum vitiorum fontem obftruamus; fuperbiam, habendi amorem noxium , libidinem obfeoenam , eordibus evel* iamus , ipfasquè corruptelae occafiones illecebrasque peccandi fugiamus; libertatem verara animi, in Virtutis exercitio confiftentem, vindicemus, nobisque ipfis imperemus, ut defideria mentis ad ea potiffimum bonorum genera obiinenda referamus, quorum poffeffio efl perpetua nul» lisquè malis obnoxia , & falutis aeternae potiorera, quam aliarum rerum, rationem habeamusut animum a nimia follicitudine, nihil profutura, avocemus^ nee vano futuri rnetu, ipfi in Deum confidentiae repugnante, nosmet torr queamus , fed officio peraéto , eventum Patri tam benigno commendemus,-mala3quae perferenda funt, patientia fuperemus, vel certe imminuamus, ipfamque mortem, novae felicitatis periodum nobis aperturam3.haud equidem quaeramus, fed neque reformidemus; ut Manfuetudini, Modefliae, Humilitati, aliisque Virtutibus fincere nos devovearnus; ut nosmetipfos noflramque imbeciilitatem no< fcere,defectusque animi detegere, &emendare fludeamus.
Nihil efle in his, praeceptis, quod felicitatis promovendae



DISSERTATIO IV. 249
dae propofitum impediat, tam certum efl, ut verbofius id probare eflet opera abuti. Ipfi etiam Philofophi verae religionis cognitione deflituti affinia bis confilia dederunt, & nonnifl eorum obfervatione pofle ad beatam vitam perveniri agnoverunt : licet non ex genuinis femper fontibushaec officia deduxerint, multaque iis füperbiam, contemptum aliorum, fpirantia admifcuerint, ut nihil hac in parte Evangelii Doótrina aliud fibi vindicet, quam quod vera haec erga nos officia clarius finceriusque propofuerit, majoribus momentis firmaverit , cum pietate in Deum, caiitateque erga alios, arctius copulaverit, ad veros, quos contendere debemus, fines direxeric, verasque virtutes a vitiis fegregando, fuum iis decus & ornamentura reddiderit. Confer praecepta Stoicorum cum Legibus Evangelii ; intelliges eorum virtutes ex vitiis humanae Naturae multum trahere , Chriflianas folas genuinas efle.
Sunt tarnen, quibus horum erga nos officiorum fines longius, quam humana conditio ferat, in Ethica Chriftiana prolati efle videntur ; qui gravem fane errorem errant. Si enim nonnullorum a vero Legum Chriftianarum fenfu aberrantium excipias commenta, quae Natura , re£la Ra» tio , Geniusque Doótrinae Evangelicae his certe non adverfus, refellit: conftat inter omnes, non innoxium voluptatum ufum , fed noxium abufum Legibus Ethieis pro-' hiberi, nee quamvis quaerendarum opum curam,' fed anxiam, imrnoderatam , inter vitia referri , hocque unice mculcari, ut bona gravioribus incommodis locum reli&ura in malorum, moleflias autem & dolores in perennatu-
I i ras



*5Q DISSERTATIO IVK
ras voluptates defituros, in bonorum numero habeamus'
fuoque res omnes pretio aeftimemus, & huic animi judi!
cio mentis defideria attemperemus , id operam dantes, ut
fipientiffimo virium ufu quam maxima confequamur bona Humlhtas f todes .n £vange].o Qom '
hand certe deprumt, fed attollit: cum negari nequeaJoT temptam rem efle hominem, nifi fupra humana fe erexe. M veramque ei dignitatem fola ejus cum Deo famiiia. ms, Deique m eum favor & Gratia conciliet, nonnifi vera non in vitium abeunte, humilitate obtinenda. Inmftiffimaefunt proinde de nimia legum fapientiffima-
TJJ«T n°nnull0rum q«i fi perpenderent,
qaanta fit hominum ad viam felicitatis deferendam procli vitas, quam lubricoin loco verfentur omnes, qui gemo indu " gere confueverunt I quam facilis fit tranfitus TiZ^' erumufuad noxium! quam difficuker innoeentium ma larumque voluptatum confinia difiinguantur ! &Tuanto' penculo confundantur! quam facile afFedus , LfT dum debiles funt, fovemus, domini noftri evadant men temque lervituti fubjiciant! intelligerent fane, nihil l nobiS' t»p Mmm ipfius , quam in terris decurrimus vitae contrarium. In dubiis rebus id eligendum efle, quid minus obnoxium periculis reddit, prudentia fuader. Quis a„. tem negaverit,tutius longeeirenonnullis, quibus frui forte liceret, voluptatibus fponte abflinere , quam mentis Z caecas cupiditates imperium amittere P SetiGm' enim pe. detentimque depravantur mortalium animi. Jncipit fere corruptela morum a frequentiore voluptatum innocuarum ufo, quarum mox taedio fubrepente. delibantur noxrae,
ipfis-



D I S S E 11 T A T I O IV. 251
ipfisque demum homo totus mancipatur. Sit fane habenda humanae imbecillitatis ratio , ac non tam in ferendis legibus , quam in exequendis. Solon optimas tulit Leges Athenienfibus inter eas, quas illi recipere potuiiTent, & reóte quidem. Dare enim coguntur multa genio populi , ruditati, aliisque circumflantiis Civilium Legum au&ores. At praecepta Divina perfeétiffima effe debent, exemplarque omnibus numeris abfolutum ad imitandura proponere.
Privaret vero licet feverior Legum Chrifti obfervatio nonnullis hominem pium voluptatibus innocuis: quot earum jaéturam , fi ea dicenda fit, compenfat deliciis, & quam veris! quam perpetuis! Sane fi de eo quaereretur: num firmum conftansque propofitum innocentibus potius quibusdam voluptatibus abltinendi , quam anceps violandaeLegisDivinae,amittendaeque tranquillitatis animi,periculum fubeundi, fit unquarö noxium, neminem fani judicii hoe afTerturum putarem; praefertim fi perpenderet, quam leve fit ex una parte bonorum fugacilTimorum lucrum, quam magna veraque ex altera detrimenta , tanta certe, ut vel minima probabilitas in ea mala, quae noxius rerum ufus, & praecepti Divini contemptus fecum ferunt, incurrendi, prudenti cuilibet perfuadere poflet, fui effe officii, fibi ipfi diffidere, ipfasque occafiones, quibus fere folis ad peccandum homines invitantur, fugere, quum vix ulla in affeótibus moderandis malisque cupiditatibus comprimendis cautio nimia effe poffit, voluptatesque, quas fincera praeceptorum Divinorum obfervatio offert, fint tam fuaves, ut fi cum eis comparentur, infipidae fint Ii 2 cae-



252 dissertAtiö iv.
caeterae. Si Spartani difciplinae, a Lycurgo acceptae, confervandae caufa , fi alii ob laudem bellicam, vel quafcunque rationes fane leves, tot fe rerum ufu privarunt: putamusne, folis Chriflianis dura & difficilia videri fua vera officia ? cum potius jugum Servatoris fit fuave, &> praecepta facilia.
Licet autem tam illa erga Deum , quam haec erga nos officia verae felicitati attemperata effe negari nequeat ; evenit tarnen nonnunquam, non Legum certe , fed hominum vitio, ut illa his e diametro oppofita efle videantur; cum nimirum in iis homo Deo fidus efl circumflantiis conflitutus, ut vel honorem fummo Numini debitum violare, vel mortem ignominiae plenam faevosque cruciatus perferre debeat, quo faltim tempore obedientiam in malum vertere multi cenfent. Sed praeterquam quod tales cafus rarius eveniant, nos vero agamus potiffimum de efïeélis aétionum Legi Divinae conformium naturalibus, ordinariis, confuetis, non occultiore Providentiae con' filio procuratis ; facile vir pietati religionique devotus intelligit , nihil a fe vel in faeva tali neceffitate exigi fuae felicitati contrarium. (a) Firmiter enim fibi perfuafum habet , Deum effe Patrem fuum benigniffimum, fapientiffimum, & potentiffimum , ejusque juflui, quod quale fit ex circumltantiis, in quibus pofitus efl, perfpicit, lubenti animo obtemperat, non ignoransDeum dolores,'Religio. nis & confcientiae cuflodiendae caufa toleratos, majoribus perennioribusque voluptatibus compenfaturum ftO Officium quaevis potius mala fubeundi , quam delicTum «ontemptum Divini Numinis fpirans, admittendi, non
effe



DISSERTATIO IV. 253
effe humana conftantia fuperius duriusque, quam Natura patiatur, vel ex eo patet , quod boni quilibet viri mortem pro falute patriae oppetere nunquam dubitarunt , plus autem longe nos Deo, quam Societati,debeamus, cui omnia noftra, ipfaque, quae ex Patria in nos redundant, commoda, accepta referenda funt. (c.) Mortem honellam praeftare vitae dedecore & infamia cumulatae, negari nequit. Quae autem major ignominia animo concipi poteft, quam breve aetatis fpatium fcelere redimere, efficereque,ut nullam confcientiae curamhaberevidearis?(d). Qui indignis homine Chriftiano modis mortem effugerunt, plerumque poiiea confcientiae morfus omnibus tormentis acerbiores perfenferunt. Et quis putet, labem & ignominiam ejus, faeviffimaque verbera , & metum poenarum Divinarum non effe atrociora dedecore Patriae, haud fatis fortiter defenfae , vel fugae timiditatem arguentis? quae opprobria multi fultinere non potuerunt, morteque vel praevenerunt, vel eluerunt. (e.) Imo etiamfi immor* talitatis fpes vel nulla , vel debilis, nobis affulgeret: potentiae & Juftitiae Divinae confideratio perfuadere tarnen poffet, non effe vitam aétione Deo difplicente redimendam , cum haud ulla fit fpes probabilis, Eum permiffurum, ut homines violationem fuarum Legum impune ferant, imo metusadfit juftus iis, qui honorem fibidebitum fusque deque habent, graviora morte ipfa mala immiffurum, benignitas autem ejus Sapientiae femper conjunéta hanc cuilibet in talem neceflitatem adducto cogitationem injicere queat, fua intereffe, ut mortem a Deo oblataru magno animo fubeat , quam nifi opportuniffimam effe vi1 i 3 diffet,



254 DISSERTATIO IV.
diflet , honeftas procul dubio ejus effugiendae occafiones fuppeditaffet. (f!) Imo etiamfi Religio talia praefcribens officia inter opinionum commenta eflet referenda , quod falfo falfius eft : plus tarnen ejus Amor ad felicitatem conFerret, quam contemptus; firma enim Providentiae Divinae, & beatae, quam fe confecuturos ejus cultores nihil dubitant, vitae perfuafio tantam in eorum animis erigendis vim habet , ut vir Deo fidus inter faeviffimos quoslibet cruciatus injufto fuo tortore Nerone, aut Domitiano, fit longe felicior. Si ad calculos veluti revocare velimus, quantum officiorum, quae vera praefcribit Religio , obfervatio feu ad felicitatem , feu ad infelicitatem, momenti adferat: computandae funt omnes omnino voluptates, quas ex Religionis cultu homo pius haufit, omnesque moleftiae, quibus ejus caufa fe expofuit, quas ab illis longiffime fuperari eft certiffimum. Prouti etiam, fi hoftium Religionis infelicitatem computemus, in fummam colligenda funt omnia mala cum impietate cohaerentia, & commoda, quibus fe ejus caufa orbaverunt: quod fi fiat, facile intelligetur, miferrimos eos efle mortalium, utut forte hic ibique melius piis fibi confulerc poffe videantur. (g). Nee fane de dolorum , quos homines Deo fidi perferunt, gravitate ex fenfibus impiorum judicium ferri debet: cum integerrimus, quo in Eum feruntur, amor quodvis officii genus leve , imo fuave & jucundum efficiat , bonaeque confcientiae teftimonium , & in fummum Numen confidentia tormentorum fenfum vel tollat , vel imminuat, certe animum fuaviffima voluptate dolores longe fuperante perfundat: cujus rei innumera exempla Hiftoria Sacra fup-
pedi-



DISSERTATIO IV. 255
peditat. (h.) Religionis verae Natura ea eft, ut nil nifi voluptates fuis cultoribus offerat, malitia autem hominum fit quod molefta quandoque reddi videantur ejus officia; malis autem ex fceleribus & adverfa fortuna natis non minus impiorum , quam piorum, vita eft obnoxia, hoe autem difcrimine , quod illi nullum in fuis calamitatibus folatium, hi maximum & dulciffimum inveniant ; illorum voluptates ipfas metus mortis acerbas, certe infipidas efflciat, hi eam ipfam majoris felicitatis ofHum effe fciant & gaudeant , illi nihil fperandum, omnia metuenda habeant , hi nihil fibi timendum, omniaque laeta expe ótanda effe intelligant.
Fruftra autem funt impii, dum, Fanaticorum etiam deliriaanimare fibideditos ad mortem oppetendam,imo quaerendam, & quaevis mala perferenda, crepant. Certe enim Superftitio tantum a vera Religione diftat, quantum timor anxius ab amore, crudelitas a benignitate. Qui illa tenetur caeco fervore aut zelo animatus, iis actionibusDeum, quem horret, fibi obnoxium reddere annititur, quas ei displicere, fana ratio intelligit, nee quas Religio vera, quam odit , habeat Voluptates , fentit. Huic autem addi&us confilium Dei ex ipfa rerum Natura , fuaque conditione colligit , quidquid pacis & falutis publicae fundamenta convellit , pro injufto & Voluncati Divinae repugnante habet , feditiones, tumultus horret, nihil nefarie, crudeliter, turbulenter agit , majorem tarnen femper verae in Deum pietatis, quam aliarum rerum , minori longe pretio aeftimandarum , rationem habet. Id ipfum quod fiiperftitio fibi addiétos ad inconfueta , fide fere majora,
certe



25ö" DISSERTATIO IV.
certe ftupenda facinora animet, probat ingentem fore religionis vim in formandis mortalium animis , fi redte & felicitati humani generis convenienter dirigatur 5 cujus fo,1a fpecies tantum efficit. Abufi fint fane religionis larva ad fe aliosque perdendos plurimi. Tanto vera ejus facies -videtur amabilior & venerabilior , cum Fanaticismus id, quod altum quiddam & excelfum prae fe ferens habet, a religione vera mutuetur, quod autem horrendum, faedum , & funeftum , a cupiditatibus vitiisque humanis , fanétiffimis ejus praeceptis repugnantibus.
Licet autem haec omnia absque magna difficultate largirentur nobis adverfarii: dicent tarnen, aliter prorfus fentiendum eiTe de iis, quae Ethica Chriftiana erga alios praefcribit, officiis, quae natura fua talia fint, utnoftrorum com? modorum rationibus faepe adverfentur. Eorum enim rer fpeétu qui ad fuas unice utilitates omnia referunt, ( ta* les autem effe plerosque hominum uegari nequit) juftitiam fanéte colere fi non ftultitiae, certe imprudentiae affine videtur, eosque fincera complecli caritate, qui nos odio profequuntur, & lucrum fuum in noftris damnis quaerunt, eflet benignitatis in fua vifcera faevientis. Ita fere fentiunt Machiavellus, Baylius, aliique, a quorum impiis cavillationibus ut fanétiffima & utiliffima Ethicae Chriftianae praecepta vindicemus : agemus primo de Juftitiae, deinde autem de Charitatis officiis, oftendemusque, veram felicitatem uniuscujusque fola eorundem obfervatione contineri.
• Juftitiae Leges .tales efle, quae folae hominum inter fe focietatem firmam ftabilemque reddant, eft certiffimum. — ' Ea



DISSERTATIO IV. sSf
Ea £nim eft omnium conditio, ut mutui auxilii egeant, ea indoles „ ut folitudinem horreant, & ad colendam fo» cietatem Naturae duótu ferantur, quae certe interiret, ü hic illius vitam, membra, libertatem , pudicitiam , bona impune violari poffe putaret, imo etiam fi mutua conventionum fides pro arbitrio cujuslibet labefaótari poffet. Naturam itaque fua cuique jura facra effe voluiffe, defendendi & vindicandi libertate , imo ftimulis, muniviffe , mutuamque quandam hac ratione inter omnes aequalita* tem, Sacris etiam Litteris expofitam & commendatam, fanciviffe,facile intelligitur. Nee proinde dubitare licet,bene homines fibi confulturos, fi omnes fixum ftatutumque ha« herent, ne latum quidem unguem a LegibusJuftitiae recedere; peffime autem, fi nemo eas fincere coleret, fed pro libidine violaret: ut adeo de hoe folum videatur quaeri: num majore hominum parte Juftitiam vel fpernente, vel certe metu poenarum in fpeciem colente, interfit nihilominus aliorum, ejus officia rigide obfervare, vel vero firnile potius fit, folam ejus fimulationem utilem, finceram autem curam & cuftodiam noxiam hominibus effe. Quod negandum & pernegandum ducimus his potiffimum ex rationibus.
A. Cum Jultitiam ipfa nobis Natura commendaverit ; fiejus obfervatio quandoque detrimento mortalibus effet, Leges Divinae morales perfecYiffimae fapientiae haud con-" venirent, quod repugnat fanae rationi, ipfique analogiae. Leges enim, univerfitati rerum pofitae, funt, nemine diffitente, pulcerrimae , & Divinae fapientiae convenientiïfimae.
K k B, Ope«



^5* DISSÊRTATIÓ IV.
B. Operam luferunt femper ludentque , qui Naturae Leges ferre, quam eas, quas fequitur, ex obfervationibus difcere, maluerunt. Quid autem evidentius, quam Juftitiae Leges efle naturales? cum ipfa nos Natura formaverit ad 'colendam focietatem , quam fine Juftitia nullam efle, vel illud argumento efl, quod ii ipfi, qui fcelere ac maleficio pafcuntur, non poffint fine ulla ejus particula vivere. Aut itaque ad felicitatem contendens has fequare, aut a recto aberres tramite neceffe eft. Verum quidem eft, Juftitiam folam haud reddere fui cultores ab omnibus injuriis tutos: quo tarnen non obftante maxima , quae in vita, in qua nihil eft ab omni parte beatum, confequi poffumus, bona nonnifi ejus cuftodia obtinentur. Certe & artifici opponunt fe varia impedimenta, quae non permittunt, ut ma. china eos efféctus, qui fecus ab ea expeélari poffent , edat; 511e tarnen in ea exftruenda ufibusque applicanda legum motus rationem habet , & nifi haberet, fruftra effet. Etprofecto ii omnes, qui alioquovis modo, a naturali diverlo, felicitatem quaerunt, Gmiles mihi effe videntur fciolis il* lis, qui perpetuo mobili, navibus aëreis fabricandis, infudant, fe naturam fuis legibus fubmittere pofle vana perfuafione freti.
C. Ii, qui incoclum generofo peólus honefto gerunü, eerte moieftias, Juftitiae rigide obfervandae caufa toleratas,. minores longe putant probro nequitiae , tormentis confcientiae, aliisque fcelen's in ipfo fcelere Iatentibus fuppliciis. Huc itaque jam omnis inter nos & injuftitiae pa*ttonós quaeftio redit: num interfit hominibus ita anima* tis effe, ut nullam pudoris, confcientiae, curam- habeant,
quod



DISSERTATIO IV. 25s>
quod neminem, cui vel tantillum fanae mentis , efl aflerturum puto. A contemptu enim eorum facile tranfitur ad levem faltim legum violationem, ab hac ad alia fcelera graviora; quo fit, ut confuetudo quaevis crimina perpetrandi vires acquirat, & quem infecit, promeritis poenis naturalibus & civilibus fubjiciat. Deferto femel Juftitiae tramite, ubi confiftas, non invenies. Ea enim eft natura criminum, ut unum aliud manu quafi ducat, & per fcelera femper fceleribus tutum fit iter, & qui iisdem femel iterumque in rem fuam uti non reformidant , eo fe neceffitatis vix animadvertentes conjiciant, unde quum vellent redire, neutiquam poffint, exitum rerum non providentes , quas nee agere licet, nee jam liberum eft femel inchoatas relinquere.
D. Si delictum in nos admittere, fidem fallere, perfide nefarieque agere, quandoque expediret: procul dubio tarnen vel ipfa injuttitia intra fines aliquos continenda effet. Ut enim inftar furentis alicujus Catilinae fcelus femper anheiemus , majus perjuriis, fraudibus , quam juftitiae, aeqnitati, fidei, pretium flatuamus, hoe nemo quidem fualerit, nifi homines in feroces belluas transformare velit. De moderata itaque injuftitia, de ea, quaealiqua humanitate temperatur, & prudenter adhibetur, quaeritur , an aliquando utilis fit? At hoe ipfum probat, quaelibet injuftitiae genera effe hominibus detrimento, nulla commodo. Ea enim obfervatione omnium deprehenditur effe natura fcelerum, ut ea incepta, fed non confummata, in malum vertant. Aut nunquam capienda injufta confilia, quod certe tutiffimum optimumque , aut fpretis religionis, conK k 2 fcien?



aoo D I S S E R T A T I O I V:
fcientiae , pudoris, fenfus inoralis, monitis nunquam déferenda. Rem enim profédo ftultam eile nequitiae mo» dum, reób'ffime Seneca obfervavic, unicumque fere fein^ per>injufta deftinata perficiendi medium eft', nullius fee-' leris magnitudine a propofito deterreri, & quidlibet bre* vibm Gyaris &' care ere dignum audere. At talibus prae» ceptis ipfam reclamare naturam, quis non fentit? Hoe vero ipfum probatr, nullam utilem effe injuftidam, cum vel fiaepif&me noxia fit moderata. Re&e Cicero in Oratióne pro Cluentio Cap. 15: boe uno modo faepe multorum improbitate depreffa veritas emergit, & innocentiae defenfio interclufa refpirat, quod aut ii, qui ad ffaudem callidi fiint, non tantum audent, quantum excogicant, aut ii , quorum eminet audacia atque projeóta eft, a confiliis malitiae. deferuntur.
E. Qui juftitiam cujuscunque dèmum commodi obtir nendi caufa deférunt, fe illud confequuturos. haud certQ fciunt, (quum multa cadant inter calicem fupremaque la. bra, dubiusque fit femper rerum humanarum exitus) imo. ignorant etiam, num bono fit ceflurum, cum ea plerum-; que homines infëliciffimos efficiant, quae anxiis votis cu-r piunt , injuftaque ratione obtinent. Jam vide, quid agas , fimplicem jufti & aequi viam deferendo! Ob dubiam fpem rei alicujus , quae num tibi emolumento vel detrimentOv futura fit nefcis , imo quam verofimilius longe.eft, infelicitatem tuam promoturamcertiffimis infamiae , malae. confcientiae, amittendae tranquillitatis animi, malis te fub-. jici's, & in anceps periculum luendarurn etiam.civilium. poenarum conjicis.
F. Aut



DISSE RTATIO IV. aói
F. Aut certum aliquod ad felicitatem dücens iter Deus hominibus commonftravit, aut nullum. Hoe afferere,pro'. hibet fumma Dei benignitas fapientiae conjuncta, Analogia,. Natura hominis, conditio T ipfaque experientiat Si autem illi conftet fua veritas; fateamur oportet, a recto felicitatis tramite defleétere plus minusve omnem injuftitiam, feu gravem , feu levem. Ut enim inter duo quae* libet punch nonnifi unica recta linea duci poteft, curvas autem innumerae : ita quibuslibet in circumftantiis unica fola fufcipi poteft actio omnium optima & utiliffima, in* numerae autem aliae minus bonae, malae, imo peffimae. Repugnat autem rectae rationi, eam effe actionem inter omnes optimam , quae vel tantillum defleótit a juftitia* Sola enim ejus officia in puncto veluti ita dicendo confiftunt: fola funt ita comparata, ut eorum fines accurate determinari,& a quolibet injufti generefecerni poffint. Unica itaque inter omnes actio optima y proeul dubio juftitiae attemperata effe debet, quae Natura fua fimplex , femperque eadem eft, non injuftitiae , quae varia & multiformis.efle. folet, prouti unum & indivifibile eft illud circuli diametri punctum (nimirum centrum), cui maxima refpondet applicata ,.. vel chorda. Sane fi a recta juftitiae regula vel tantillum defleétere audeas: quid tandem.facto fit opus, ipfe nefcies. Si enim. tanta aberratio fit utilis 31 cur noxia effet paulo major , iterumque major ? & fi inhanc poffis defleétere falva felicitate partem , cur non &. in aliam oppofïtam ? Vel itaque incerta erunt hominum de. eo,,quid factu optimum fit, judicia , & fcepticismo morall locus relinquetur: quo nihil pernicioüüa efle poflet-,. veL



s& D1SSERTATI0 IV,
ea femper habenda eft aétio pro optima, quae eft jufta. Ut verum nonnifi unicum varios errores,ita quaelibet aétio julta innumeras injuftas, hinc Seinde fibi oppofitas, habet, inter quas fi utiliffimam quaeras, idem fere tibi, quod illis eveniet, qui certa via dereiióta, dum fatuos quosdam fequuntur ignes, in devia delabuntur loca, vel qui poftquam in Labyrinthum inextricabilem fe conjeciffent, exitura non reperiunt.
Ne vero generalibus tantum juftitiae officia rationibus commendare videamur : obviis etiam quibusdam exemplis diéta haétenus confirmabimus. Perfuafum effe debere fapienti, nihil illi injufte faciendum effe, etiamfi omnes Deos hominesque celare poflet, ipfi Gentiles Philofophi nihil dubitarunt. Et qui etiam homo felicitatis fuae ftudiofus unquam fe juftitiae reum faceret? incelligens nihil referre delictum, quod in fe admitteret , neminem fcire, quum ipfe fciat, miferosque eos effe,quicontemnanthunc teflem, nee dubitet majora efle juftitiae pietatique propofita praemia, quam ut vile lucellum cum iis conferri polfit. Imo inter duos Epicureos melius tarnen fibi confiileret, qui injufta aétione abflineret. Nefarii enim facinoris reus etfi forte, rariffime certe, tutus, nunquam fecurus eft, & poenas, quas promeruit, femper ante oculos verfari putat, nee tam facile ita omnem exuere humanitatem ftimulorumque naturalium vim debilitare licet, ut nullum feu deftinato fcelere horrorem , feu peraóto dolores ferae poenitentiae, aliquis perfentifcat. Vae autem vel maxime illi, qui eousque dementiae & impietatis perveniflet! Male parta male dilabi, lucrumque inhoneftis quaefitum mo-
dis



DISS ERTATIO IV. 263
dis poffidentem infelicem reddere , obfervationes omnium temporum docent: habetque hoe praefertim fcelus omne, ut qui illud femel iterumque admiferit , audacior eo redditus , ut canis a corio nunquam abfterrebitur unclo, fed fcelus fcelere femper cumulet: quod nemo unquam, fuerit licet Cartouchio ad fraudes ingeniofior, impune tulit: & licet poenas civiles perjuriis , fraudibus, prorfus evitaret , Deum tarnen alias nihilo leviores ^ccultiore modo exaéturum T rerum humanarum confideratio manifefte probat. Quod de aiminibus, quae videntur, celari poffe, idem fentiendum de a&ionibus lege civili permiffis, vel poena immunibus, redtae tarnen confcientiae teftimonio improbatis, quasnullius lucri caufa ,qui fapit, committendas dueet , cum nihil homini utilius effe poffit, quam confeientiam teflem non contemnere,. nullumque majus detrimentum violatione legum Divinarum putare, & a vitiis non<
fola poenarum formidine, fed juftitiae amore, veneratione fummi Numinis revocari. Quam angufta enim eft iri-
nocentia,tefteSeneca,adlegernbonum effe! quanto latius-
patet officiorum, quam juris, regula! quam multa pietas,.
juftitia, fldes , exigunt, quae omnia extra publicas tabulas
funt.
Intelligi ex his poteft, quid fentiendum fit de eorumopinione, qui neceffitatem extremam, vel nullis vel certe ordinariis juftitiae legibus fubmittendam effe, haud putant.Si enim ea omni prorfus lege careret; catenam officiorum» noftrorum interrumpi , & in morali mundo hiulcum aliquid , & a caeteris ejus partibus divulfum admitti opor^ teret. Si in pari.calamitate conftitutis omnia in fe lieerent,
natura-



2^4 DÏSSERTATIÖ IV.
natura eos in mutuam perniciem armaret, jura hominum ■& officia perturbaret. Nee proinde temere fufpicandum, eam leges fuas objeeïa licet neceffitate violari permififfe: cum aut nihil certum fit in Ethica, aut hoe certiffimum, jura hujus, illius, juribus, & officia officiis, non magis elle oppofita, quam verkas veritati. Quae cum ita fe habeant, haud fane videntur prorfus excufandi, qui tempore famis focios jugularunt, ut eorum carne miferam vitam fuftentarent, vel ^uibuscunque aliis modis injuflis fuam falutem expediverunt. Licet enim non fine aliqua veri fpecie dici polTevideatur,praeflare,ut pauc-i intereant,quam omnes: vita tarnen, aétione voluntati Divinae repugnante redempta, morti praeferri nullo jure .poteft, facileque vir pius, in quacunque calamitate conflitutus, intelligit, fibi expedire incommodum potius fuum ferre, quam alteri neeem injuftam inferre , praefertim cum fciat infortunium quodvis non cafu , fed fapientiffimo benigniffimoque Dei confilio , cui obtemperare nolle fummum malorura eft, accidere. Fatemur tarnen a&iones repentino maximoque ingruente periculo fufceptas, fi non defendi , humanae tarnen imbecillitatis confideratione nonnunquam excufari aliquo modo poffe , cum infinite parvus ita dicendo fuperfit in talibus circumftantiis libertatis gradus, ftimulo naturali, quo ad vitae confervationem ferimur, eamvelut torrente fuo abripiente, temporisque anguftia, & terroris magnitudine, de officiis cogitandi facultatem haud concedente. Qui infinite exiguus libertatis gradus in vita civili videtur ejus defeclui aequipollere , ut fpatium latitudine baud carens judicio fenfuum pro linea habetur. Haudmul\ to



DISSERTATIE IV. 26$
tè-aiiter fentiendum de iis, qui fame alias perituri rem alienam infcio , vel invito domino auferunt , haud in pari egeftate conftituto, licet ^orum crimen, praeter duram neceiTitatem , ventrisque auribus carentis imperium, multum koe ipfo excufetur,quod licet juftitiae & benevolentiae officia diflin&a fint, & ab his vis abefle debeat, quemadmodum tarnen horum praeftandorum neceffitas crefcit pro rerum noftrarum afrluentia , alienaque indigentia , ita quo major eft petentis inopia , & habentis abundantia, eo durior & injuftitiae propior videtur denegantis inhumanitas. Quae ubi fumma prorfus eft, ut in cafu propofito, in injuftitiam degenerare, certe non multum ab ea abefle humano judicio, videtur. Ita nimirum extrema rerum in mundo tam morali , quam phyfico cohaerent, ut res caetera diftinótae communem habeant terminum , id lege continui, cujus aliquis in morali etiam doétrina locus eft , exi-( gente.
Evidentius adhuc patet, neceffitatem fubefle legi, cum ea proficifcitur ab aliena malitia,hoc agente,utnefarionos fcelere polluamus. Quod cum iisdem argumentis , quibus fupra probatum dedimus,male fibiconfulere, qui honorem Deodebkum falutis expediendae caufa violant 5 oftendatur, hoe tantum monebimus, indignum prorfus homine Chriftiano fore, metu mortis induci, ut manifefta fe contaminet turpitudine , v. g. innocentem falfo teftimonio perdat , thorum alienum violet , &c. cum tot eorum, quos immortalitatisdebilis fatis fpes animavit, exempla proftent, qui adiones foedas, cum ignominia conjunélas , morte magis horruerunt : in quorum animis fi tantum va-
LI ^



<i66 DISSERTATIO IV.
luit faéH honefti pulcritudo , visque confcientiae, tui> pia fibi confulendi media deteftantis : quantum in noftris efficere debent religio, propofita conftantiae praemia,providentiae divinae confideratio!
Eveniunt autem tales cafus rarius, ut vel ex hac caufa. inepte ad refellendam juftitiae cum vera utiütate connexionem proferantur. Frequentius in mutuo hominum con* viótu, & negotiis vitae contingit, ut injuftitia, temperata faltim, utilis videatur, cujus rei aliquot exempla dabimus». Perfide cum iis agere, quibus alios fallere moris eft, judicio plerorumque laudatur Quod tarnen merito improbamus. Qui enim ejus fe culpae reum facit, quam aliis vitio vercit , eos ad injuriam fibi inferendam invitat efKcitque,ut fi quod illiinfortunium aliorum nequitiaaccidat, merito eveniffe videatur, & opem ac auxilium ne quidquam imploret. Nee prudentiae certe eft, beneficio legum civilium, quae protegunt innocentiam , fponte renunciare, ad easque artes confugere, quarum peritia facile ab aliis fuperemur, cum evenire queat, ut tirones cum veteranis pugnare debeamus. Caeterum de fraudibus erit infra commodior dicendi occafio. Nunc tantum monemus,. nos agere de dolis cum manifefta injuria conjunótis, non de utili falfiloquio, vel promiflis turpibus , quorum obligatio utique nulla eft.
Juftitiae feverum cultum detrimento efle putant multi in iis temporum circumftantiis, quibus tanta in republica aliqua morum corruptio obtinet T ut nonnifi fraudibus, violatione legum , injuftisque artibus ad magiftratus pervenire liceat. Quod quum fit, videtur expedire alios
ea-



DISSERTATÏO IV. 267
eadera, imo majora, aufuros praevenire, & dignitatem nonnifi fcelere venalem noftram facere, cum deliótum, ejus confequendae caufa admiffum , mox munere publico bene adminiftrato largiter compenfari poffit.
Ita quidem homines confiliis , quae fola ambitio fuggerit, boni publici fludium praetexunt. Cui fi fincere confulere vellent, nonnifi viis a Divina Providentia comruonftratis, adeoque juftis, ad dignitates contenderent, cum femitae aliae, ut ut breviores videantur, fint foedae coenofaeque, & vir honefti ftudiofus malit, ut quaerant homines, cur munus publicum non fuerit confequutus , quam cur fuerit ? Nee quisquain talia confilia volvens certus efle poteft, non defuturas fibi occafiones fcelus admifllim majoribus bonis compenfandi, cum prudens futuri temporis exitum caliginofa noéte premat Deus, & cuilibet fimilibus fibi cogitationibus blandienti jure occini illud poffit: Auclorem praefentis juftitiae babes : futurae fponforem non habes. Nee tam facile efl munus malis artibus quaefitum bene adminiflrare, quod iisdem fere modis retinetur, quibus obtinetur, cum ii qui nefariorum hominum opera dignitatem confecuti funt, iis morem gerere, fcelera, furta, rapinas eorum vel adprobare, vel certe ferre& diffimulare, coguntur. Rariffima etiam poflunt exempla proferri eorum, quibus magiftratus, turpi ratione partus,exitiabilis & ignominiofus non fuiflet , & licet nonnulla proferri poffent , nihilominus confilium pro imprudente noxioque habendum eft, nee cuiquam, qui fapiat, fequendo, nifi & matris trium celebrium fpuriorum, quam non poenituifle fuorum criminum tam felicium vetus fabula refert, exem-
L 1 * plum,



z6S DISSERTATÏO IV. plum aliis foeminis ad imitandum proponatur. De iis,
qui regni caufa jus. violari poffe cenfent, dicemus infra. * Servi, Principum gratia florentes, in iis faepe circumflantiisfunt coriflituti, ut juflitiara lalya fuorum commodomm ratione fequi fe non poffe putent. Nifi enim iis vel iniqua. volentibus morem gerant, in periculum fortunarum amittendarum veniunt r ipfamque occafionem publica commoda fideli fua opera promovendi perdunt. Ferre itaque multa, diffimulare, coguntur, imo utjafon Thes* falus dixit,in minoris momenti rebus juflitiara vioïare, ut ejus leges obfervare poffint in gravioribus. At fi munus,. quo fungeris,honefle vel retineri, vel adminiflrari nequit^ tua certe interefl, periculofae plenum opus aleae potius de' tre&are , quam per ignes dolofo fuppofitos cineri incedere,, infamique obfequio in bonorum odium; incurrere, di. rarumque imprecationes promereri , tibi ipfi difplicere» cum vel fola Patriae arrifio praeftet gratiae Principum turpi miniflerio acquifitae. Nihil fane fuis commodis detrar xit, fed potius generofi nohilisque animi documentum dedit vir ille, qui a Cardinali quopiam decipiendo Duci Sa, baudiae deftinatus, id quidem facere renuit, caeterum operam fuam in alias occafiones,. in quibus fides, probitas. y requiratur, refervari petivit. Quam male fibi confulant omnes, qui obfequio vili & injufto placere ftudent, vel hinc perfpicitur, quod potentioribus proditio quidem grata, at proditores ingrati fint , Principesque fcelerum miniftris utantur, prouti fofemus veflibus, quas, ubi amplius nulli ufui funt, abjiciraus,. Cur tot de. eorum ingratitudine querelae? Eam certe ob.caufam , quod occafiones eos
per-



D IS S E R T A T I O IV. 269
perdendi quaerunt, quorum fobleftam fidem ex ipfe- eo. rum turpi obfequio perfpexerunt „ (quod Machiavellus ipfe commendat principibus) fmtque in eos levi poft admiffum fcelus gratia, dein odio. Jam vide quomodo fceleris fit in ipfo fcelere fupplicium. Male feriati homines gratiam potentiorum nefariis artibus quaerunt, iisdemque in eorum odium incurrunt, quieosdem ,,per quos alios everterant, mox per alios perdunt.
Oftendimus, leges juftitiae tales efle, quae a fingulis nunquam impune violari poffint. Officia etiam humanitatis & benevolentiae in Ethica Chriftiana praefcripta felicitatis verae confequendae femper media efle , nunquam impedimenta, eadem fere ratione demonftrabimus, Ea certe cum commodis humani generis efle copulata, hominum indoles, conditio, & fana ratio probant. Infipidos ipfa focietas proferret fruftus, fi omnia noftra officia iis folis, quae perfecta cluent, continerentur. Dulciffimas homineque digniffimas natura pofuit voluptates in benevolentia, caritate,dementia, gratamente, generofitate, aequitate,caeterisque, quibus animi conjunguntur,officiis,. ad quae praeftanda nos non tantum nobilioribus ftimulis impulit, verum etiam eorum cum humani generis felicitate connexionem ob oculos pofuit, eo ipfo tarnen, quod tanta haec officia fuavitate commendavit, exercitium cujuslibet generofitati relinqui voluit, vimque focietaterm certe turbaturam , materiamque laudis & meriti erepturam, eorum praeftandorum caufa adhiberi vetuit.
Eadem officiorum perquam amabilium genera dlvinfs: etiam oraculis explicari inculcarique, notius eft, quam.
L I a « e-.



37© filSSÊHTATlO IVV
ut probatione indigeat. Sacrae certe litterae jubent, ut alios aeque, ac nosmet ipfos,amemus, ne adverfariis qui-; dem a fincera caritate exceptis, ut quaecunque nobis ab aliis vellemus fieri, eadem iis' faciamus, ut manfuetudiuem, mifericordiam: colamus, indigentiae pauperum fuo curramus.: prohibent omnia ea, quae hominum inter fe confociationem dirimerent, vel moleflam redderent, alios carpendi ftudium , omnia in pejorem detorquendi partem confuetudinem, longam injuriarum memoriam, vindiélae cupiditatem, omnesque alios affeétus, & vitia innato focietatis appetitui repugnantia.
Naturam jucundifïïmis his officiis hominum commoda non divulfiffe , fed conjunxiffe, & dum communes utilitates in medium afferre juffit, veris fingulorum emolumentis profpexifie , efl: ceniffimum. Ac proinde extra omnem dubitationem pofitum eft, felicem futuram humani generis conditionem, & florentem flatum, fi unusquisque focialibus his virtutibus fincere devotus effet: fi v. g. labores in confortio hominum, confervandis iis juvandisque fusceptos , jucundiffimos putaret, fi pecuniae fruémra effe maximum , pofle liberalitate uti non fpoliantem fe patrïmonio, intelligeret, benevolentiam aliorum genêrofitate, humanitate, alliceret. Certiffimum etiam eft, miferrimam homines exaéturos vitam, (licet juftitia metu utcunque placeret) fi fibi quisque faperet, nee ullara ex aliena felicitate voluptatem caperet, tantique haec officia aeftimaret, quantum ex iis in fe lucri redundaturum fperat, fi neminem in arduis vitae negotiis invenire liceret, in cujus fmcera amicitia, caritate, fide, fpes tuto collöcari pos-
fet,*



DISSERTATIO IV. %7i
fet; ut adeo huc videatur redire quaeftionis ftatus: Num majore hominum parte leges caritatis non curante, imoprornifcue violantejinterfit nihilominus paucorum, eas fan£te colere & obfervare , de quo quidem nihil dubitandum cenfemus.
(a.) Nam profeéto virtutes fociales ipfa nobis natura commendavit ; cujus juffis obtemperare fapientis, ordinem immutare veile, delirantis eft.
(b.) Juftitiae ftudium li non aliis ex caufis,certe met» poenarum humanarum3 odiique, & infamiae, utiliffimum eft. Nulla autem accomodatior cavendi, ne injufti reddamur, ratio eft, quam fi peótus his benevolentiae praeceptis imbuamus. Nee enim unquam fidus jufti cultor fuir3 qui has virtutes parvi duxit. Incipit fere corruptela morum a contemptu horum officiorum, & defmit in violationem ipfarum juftitiae legum. Humanae menti molefta eft quodammodo mediocritas, & fieri nequit, quin aut in virtutum, aut in vitiorum, curfu continuo progrediatur. Non datur ftatio moralis, Plutarcho bene obfervante, fed vel progrejjïo vel retrogradatio. Ingenium hominis aliquo femper concitatum motu aut ad meliora, aut ad deteriora impellitur, (vide ejus libellum : quomodo quis fuos in virtute paranda fentire poffit profedus). Vel itaque te virtuti fmcerae devovebis , vel certe ab ipfa juftitia Iongius, quam ipfe forte voluiiTes, recedes. Ut leves morbi; fpreti,imo oblatis occafionibus excitati, lethales faepiffimeevaferunt; ita contemptus aliquis virtutum focialium haud tanti ab initio vifus, animos multorum corrupit, & peffumdedit. Vide enim, quanti fine illis fint aeftiman-
daa:



r?2 DISSERTATIO IV.
dae virtutes -caeterae (fi tarnen hec nomine fint dignae). Absque fincera caritate prudentia abit in verfutiam, fortitudo in injuftitiam, fevera difciplina in crudelitatem,' noftri defenfio in ultionem effraenatam, amor Patriae in humani generis odium , auxilium cuipiam praeftitum in quaeftum foeneratori convenientem, juftitia ipfa erit iniqua, horridaque, religio convertetur in gladium innocen* tes jugulantem. Solus amor Chriftianus acrimoniam omnibus induftriae humanae fructibus demit, eosque ad maturitatem perducendo fuaves reddit, folus vires ambitionis, avaritiae, invidiae, reliquorumque humani generis tortorum, infringit, hominemque fibi vindicat: ut adeo bene volentiae officia pugnent quidem cum his vitiis, fuperbis & crudelibus hominum dominis, fed cum vera eorundem feiicitate pulcerrime confentiant,
(c.) Certe neminem fibi fufficere, fed fubinde opem aliorum requirere, eft certiffimum, nee dubium eos promtius 8c paratius auxilium invenire, a quibus fimilia officia videntur expectari poffe. Opinio proinde boni & finceri hominis eft, nemine diffitente, utiliffima, quae haud certe aliter acquiri poteft, quam fi talis fis , qualis haberi vis. Nullum enim fimulatum poteft effe diuturnum. Haud aliam commode gerimus perfonam praeter noftram. Fraus, dolus, malitia quomodocunque tegantur, pellucent, imo magis metuendum, ne fagaces nimis homines injuria aliquem verfipellem, malumque putent, quam ne ex vultu, geftibus, fermonibus, aótionibus , erumpentem nequitiam non agnofcant: cum praefertim vi confuetudinis eveniat 5 ut nil nifi tales artes docti, cum vel maxime vellent,
can-



D I S S E R T A T I O I V. *7j
eandide fincereque agere haud poffint. Demus autem, quod obfervationes refellunt, fubdolum aliquem cautiffima & perpetua virtutis fimulatrone nomen boni viri obtinere poffe: quid inde in eum redundat lncri, quod haud fucata etiam benevolentia non fuiffet confecutus? praeter moleftiffimam, cui fe obnoxium facit fervimtem, cum ■nihil fit durius , quam conftanti fimulatione naturae ita dicendo continuüm bellum inferre, nil facilius, quam illi convenienter vivere; ut adeo pateat, malitiam, bonitatis fpecie placere volentem, abunde poenarum dare, veram autem caritatem, etiamfi nonnullis forte incommodis exponeret , ea, fuavitate faéti, aliisque, quae in fe habet, praemiis largiter compenfare.
Negamus autem & pernegamus, ulla unquam ex benignitate in nos incommoda redundare. Certe enim inno* centia columbina ferpentinae prudentiae jungi poteft, imo debet, caritasque Chriftiana praefidia & munimenta virtutis non refpuit. fed follicite quaerit, Nequam Italorum de bonis viris proverbium : Adeo bonus, ut ad nihil bonus} nullo jure homini , cujus animus fincera erga alios caritate calet, adplicatur, queni ipfum hujus virtutis ftudium incitat ad fibi aliisque vere confulendum, nee vetat certe latibula malitiae explorare, profunda confilia pervefligare, imo jubet, cum non alia ratione vel infidiae eorum vitari, vel innocentiae fubveniri, vel etiam mali ipfi emendari poffint. Non enim recipit fluitus verba prudentiae, nifi ea dixeris, quae verfantur in corde ejus, fecundum fapiens Salomonis diétum. Quin potius ipfi prudentiae vires addit fincera caritas, id femper agens, ut quam plu-
M m rimos



Dl SS ERTAT I O IV.
rimos feKciores reddere valeat, nee permittk ea cuiquam praeftari officia, quibus in fui, noftri , aliorumque pernicïem abutantur , cura e contrario ii, quibus fola virtuti3 firaulatio placet , facile affeaatione (quae femper ftulta efl) generofkatis eo adducentur, ut, dum prodeffe videri volunt, noceant fibi ipfis. Qui amori Chriftiano devotus eft; nee turpi obfequio ita aliis placere ftudebit, ut fibi ipfi difpliceat : nee tantum vel amickiae, vel cuicunque demum affectui dabit, ut ulla alia officia violet; ii vero,qui: omnia ad famam lucrumque referunt, faepe carita'tera magno fuo malo fimulant. Si qua itaque incommoda benignitatem videantur comitari,ea veniunt ex fimplicitate nimia , imprudentia, nunquam ex caritate, quae, nifi cum prudentia eonjunaa fit, non eftgenuina: imo quae vera eft, ipfam dirigit prudentiam, admonetque, quid faao opus fit. Sane fi aequa lance ponderare velis benevolentiae fincerae & fucatae feu commoda, feu mala, fingendi funt duo homines eadem mentis alacritate, vigilantia, praediti, fimilibus in circumftantiis conftituti, quorum unus officiis caritatis vere, alter fimulate defungatur, & tum, demum judicandum, uter eorum tutiori, certiori, breviori, amoeniori via ad felicitatem contendat.
Videtur tarnen non fine aliqua veri fpecie dici , caritatem , in confiliis nequitiae animadvertendis nimis tardam, facile in ejus infidias incidere. (<*.) Sed cum ad vkam omni moleftia vacuam vetet nos conditio noftra afpirare ; ea proeul dubio ejus ratio eft optima, quae minimis incommodis obnoxia. Majora autem longe effe mala ex fagaci nimis odii alieni & injuriarum interpretatione, fu-
fpi-



DISSERTATIÖ IV. 27$
fpicïonibusque mentem continuo rodentibus , quam ex candido apertoque ingenio redundantia, quis non videt ? praefertim cum pleraeque injuriae tales fint, quae fpretae jponte evanefcant , intellectae autem vires adquirant. (/3.) Eum, cui nunquam verba data funt, haud fatis honeftum effe non male videtur dici, cum id nonnifi iis artibus, quae inhumanitatem fapiunt, poffit caveri, v. g. nemini fidendo , omnes pro verfutis habendo, praeftet-que longe finceritatis caufa nonnihil forte pati, quam nullam colendo amicitiam praecipuo nos vitae oblectamento privare , praefertim cum Qy.) profundi humani cordis fcrutatores obfervaverint, id5 quod uni affeétui decedit. accedere alteri, hujusque debilitate vires illius augeri, nee poffint proinde non ii, qui caritatem, finceritatem, amicitiam non curant ambitioni, avaritiae , invidiae, fe mancipio dare, qui fuperbi crudelesqué domini fervos fuos continuis cruciatibus torquent , nee eos unquam feflos agere dies patiuntur. ( L ) Homines, qUidquid nonnulli generis noflri calumniatores velint, (qui viderintne, dum naturae arguunt malitiara, indicent fuam) plerique faltim, nee extreme mali funt, nee extreme boni, fed in medio veluti pofiti, & trahentes aliquid ex virtutibus vitiisque. Quod fi ita fit , plura femper innocentia inveniet praefidia, quam nequitia : cum omnes, qui non omnem prorfus pudorem decoxerunt, aliquod virtuti pretium ftatuant, imo ejus hoftes non poffint eam non venerari, nee eodem erga probos improbosque modo fint animati, fed ita fere agunt, ut populus Romanus, qui dum Vatinium repulfo Catone Praetorem creavit, hunc tarnen fe
M m a aelti-



s75 DISSERTATIO IV.
aeftimafle, Mum fprevifle, evidentiffime oftendit. (Vide' fi placet, Plutarchi vitam Catonis minoris). (f.) Licet autem triumphum de ,fincero homine canat veterator nequam: huic tarnen fua vidloria erit exitio , illi viclum efle nihil oberit , cum bonae confcientiae teftimonio fe fuflentet. (£) Infidiis malevolorum fcelerati non minus ac probt funt, obnoxii, imo magis 5 cum nulla fit fida inter- improbos. amicitia , boni autem auxilium a bonis, imo a quibus^ cunque haud extreme malis expe&are poffint, virtusque licet prefla, rariffime opprimatur, & opprefla forte tanto majori gloria refurgat,, veritate, quae licet in caufis nullum patronum aut defenforem inveniret, per fe ipfa tarnen defenditur, de falfitate tandem triumphante,fcelerato vero homini, fubverlis ej,us artibus, & patefaais confiliis, nullum.profugium fit reMum, fed maneat eum opprobriiim jaliaque promerita fupplicia , cum vacare culpa fit unicum fere in calamitatibus folatium. (£.) Vides ita natura com* paratum efle5utcaritatis verae Chriftianae cultor ,dum aliis folis* confulere videtur, fuam quoque felicitatem augeati Et qui aliter, fieri poflet?, li fane, cum quibus-ar&iflimo focietatis vinculo conjunaus es, aut funt fpe&atae probitatis aut exploratae malitiae homines, vel tales, ut in utramque. partem duci. poffint. Ulos vera benevolentia compleai tua certe interefl, cum ipfe ope aliena indigeas, nihilque fit foedius, quam fide & bonicate aliorum abuti fanaiffima humanitatis-& amicitiae jura proterve violare; cum fceleratis prudenter cauteque agere, quod falya ca* ritateChriftiana femper fieri poteft, Ethicae praecepta non prohihent, fed jubent: hos autem vel maxime expedit^
fin-



DISS-ERTATIO IV. 277
fmceris caritatis officiis demereri, cum ut ignis igne , ita amor amore, finceritas fmceritate, excitetur.
Vehementer proinde & toto caelo errant, qui amorem inimicorum, injuriarum oblivionem, & alia id genus, quae Ethica Chriftiana compleétitur officia, humanae naturae repugnare perhibent. Nihil enim animo implacabili magis noxium efl:, cum odium infellus fit affecTais habenti, feulateat, feu erumpat , fpeciofiusque injuriae beneficiis vincantur, quam mutui odii pertinacia penfentur. Cavere autem honefta ratione inimicorum infidias, eosque fimul amore profequi , veile quantum in nobis fitum efl, ut meliores evadant , imo beneficiis non male collocatis , magnitudine animi, & generofitate in npftri amorem vel invitos pertrahere , puJcerrime cohaerent. Quot faepequamque capitales inimicitiae , quam leviffimis ex caufis natae, quanta mala pepererunt! quae in herba fuffocari potuiflent , fi his homines praeceptis obtemperaviffent! Quam ingeniofi in aliorum confiliis , faétis in pejorem partem detorquendis homines , qui fi vera manfuetudine, caritate, peftus armaviffent , haud fe tot fufpicionibus torquerent. Pauci etiam funt tam ferrei peéloris , qui non benevolentia fincera & generofitate emolliantur, & ad confeffionem fuae culpae veluti adigantur. Quo quidem ultionis genere nihil viro bono dulcius, nihil dignius, nihil etiam utilius , cum amici tam nobili viéloria adquifiti omnium fidiffimi & conflantiffimi efle foleant. Sint tarnen nonnulli tam fera indole praediti, quod non temere fufpicandum, cura plerumque lliacos intra muros peccetur & extra,Ethica certe Chriftiana non jubet, ut familia-
M m 3 ritate



s78 DISSERTATIO IV.
ritate eorum utamur , vel inconfulta, adeoque nee vera benignitate noeendi vires augeamus: fed hoe tantum vult, ut nihil eorum negligamus , quibus fpes efl ad meliorem eos frugem tevocatum iri, •& ultionis cupiditate animo ejecta, parati fimus ad ignofcendum. Caritas enim vera dat operam, ut profit omnibus: cujus ü defit occafio, nocet faltem nemini, adeoque nee fibi.
Dubitant quidem nonnulli, utrum caritas Chriftiana cum caede invaforis, quam , ubi alia falutis expediendae media non occurrunt,natura non improbat,confiflere poffit. Sed quis non videt, eam non repugnare juflae jurium defenfioni, cum utriusque leges natura ipfa tulerit. Et profeéto vel ignorantiam, vel malam üdem produnt, qui hoe negante cum ex mente facrarum etiam litterarum amor, quo in nosmet ipfos ferimur, fit norma juflae in alios caritatis, cujus leges , (vitae focialis & tranquillae munimenta, bonique ordinis praefidia , non fcelerum incitamenta ) haud jubent, ut viri pii, qui, ut quam plurimis utiles fint ftudent , impune fe jugulari patiantur. Injurias vero leves ferre potius , quam inferre graviores, manfuetudine vera peftus armare , defenfionem juflam cum ultione haud confundere, aliquid de noftris juribus in gratiam aliorum pacisque caufa remittere, nee unquam oblivifci nos quoque homines effe, qui noftris vitiis urgeamur, (ad quae fere redeunt ea Divinorum oraculorurn verba, quibus nonnulli abutuntur , fi dextre explicentur) funt praecepta pulcerrima aeque ac utiliffima, plurimis etiam Philofophorum , verae religioni haud addidorum, teftimoniis comprobata.
Equi-



D I S S E R T AT I O IV. 27$
Equidem haud femper tam' facile videtur dijudicatUj. quantum de juribus noftris aliorum gratia remittere debeamus, fed Menandri de amore fenfuali diótum; eum meliorem effe Sophifta laevo ad humanam vitam, Chriftianae etiam caritati adplicari poteft, cujus igne quorum animi calent, felicius, quid fui fit officii, adinvenient, quam alii difciplinarum Philofophicarum peritiffimi, cum praefertim fciant, ita fibi cum aliis agendum efle, ut ipfi fimilibus in circumftantiis cuperent fecum agï. Nee usque adeo videtur metuendum, ne ob nimium aliorum amorem homines fui oblivifcantur. Si enim quorundam, j ufla Servatoris perverfe interpretantium, commenta excipiamus, ingeneratus natura nobis noftri amor hoe fatis cavet. Sane vel fentit aliquis fe nativa indole ad praeftanda caritatis officia ferri, aut minus: fi ita5 nee verebitur, ne iis fibi noceat, cum faóti fuavitas, adprobatio confcientiae, fint ipfi loco & incitamenti, & praemii: fi vero prudentiae fibi foli fapientis indicia in fe deprehendat; tanto magis intererit operam dare, ut confuetudine eorum exercitium facilius jucundiusque reddat 5 cum, ipfo monente Ariftotele, totis viribus nitendum fit in contrarium illius, ad quod nativa indole magis impellimur, ne latens animi vi. tium vires adquirat. Haud equidem de praeceptis Ethicae Chriftianae id fentio, quod Cicero de placitis Stoicorum,. quos fines officiorum longius, quam natura vellet, protuliffe putat , ut quum ad ultiraum animo contendiflemus,. ibi tarnen, ubi oportet, confifteremus, nullus tarnen dubito, dato, non concefio, ea jufto duriora effe, noftra nihilominus interefle, tales leges ferri & inculcari, cura;
ma-



aSo D 1 S S E R T A T I O IV.
rnajora longe mala ex defeftu, quam exceffu, caritatis .fint metuenda; nee verendurn fit, ne multis rigida eorum obfervatio fraudi fit. Exempla, quaecontrarium probare videntur aliis prorfus caufis debentur, vel fuperbae affeétatiom fingularis meriti, vel fuperflïtioni imperitae, &
faéhs pofle red.mi. Injufliffimae funt itaque hominum de caritatis offiens querelae, praefertim cum boni qulbet ea pro jucundiffimis & fuaviffimis habeant, mali autem v^. ns, quasm fe habent, voluptatibus h*uhelib™™i2 famus de ns , ac caecus de coloribus, aut afinus de pht lomelae cantu, judicent. y Licet autem agnofcamus, caritate vere Chrifliana hom?
z^rad quae,ibet incomm°-da ^ » ^
devoianda, imo mortem etiam generofam oppetendamneque tarnen vel hoe ipfo vir ei ex animo devotus male fibi confukre putandus efl. Si enim tot Heroes , Zll nula aut debj]is beatiorisiVitae fpes animavit, nobil men tis nnpetu aai fe pro Patria devoverunc, & pro ea mori dulce & decorum agnoverunt; num Chriflianus dolen* fe ahquot dierum jaftura publica commoda promo vere '& utiliffimam quamplurimis operam praeflare, Deoque'ipfi luam fidem, conftantiam , caritatem adprobare? Si ii infi qui fui amantes fuere, fine rivali vanae gloriae caufa nul' lum penculum detreftarunt; nonne majores habebit homo pms rationes, mortem ipfam, quam fubire caritas vera jubet haud metuendi, fed nobili animo excipiendi ? Rette ipie jam Xenophon obfervavit, caeteros affe&us licet ammum attollant, eum tarnen diflorquere & difcompo.
nere



D ï S S E R T A T ï O IV, 281
nere per extafes & exceflus fuos, amorem vero folum eum fimul & dilatare, & componere. Dum enim omnes aliae dotes, quas admiramur, licet naturam in majus exaltent, exceflui tarnen funt obnoxiae: fola caritas Chriftiana exceffum non admittit. Et licet omnes alii adfectus homines in difcrimina conjiciant ad fimilitudinem tarnen divinae bonitatis, aut caritatis, adfpirando, nee homo nee Angelus unquam in periculum veniet; ut pulcerrime monet Verulamius Ser. Fid. L. VIf. Ego fane quoties eum, qui ad illud perfectionis faftigium afcenderit, ut fe pro falute fratrum devoveat, proxime ad naturam divinam accedere , ipfique quodammodo Chrifto conformari cogito, vix me continère poffum, quin exclamen: O terque quater que beatum Mum, qui tanta lucem mercede relinquit. Sed fentio deeffe mihi verba magnitudine rei digna, caritatisque tantae exceflentiam baud melius, quam ftupente filentio , celebrari poffe; cum minus effet vero, quidquid in ejus laudes diceretur.
Ultimo omnium monere adhuc Hceat, hominis effe,felicitatis , quam noftra fert conditio, cupidi, hoe praecipue fixum ftatutumque habere, ut fines vitae & aétionüm honeftos, finceraeque virtuti convenientes ,'fibi ipfi proponat. Quod haud aliter certe fieri poteft, quam imprefla animo vera in Deum pietate, & in genus humanum caritate, quae appofite prorfus vinculum perfeótionis appellatur, quia virtutes omnes colligat & revincit. Quamdiu enim aliquis huic illique ftudebit quidem virtuti, fed non omnibus, non praefertim amori in Deum hominesque; nihilo fapientius eo aget, qui omiffis fontibus feétatur rivu-
Nn los,



48i B T S S ErR T A T I O IV.
Jos. Movebit quidem fe forte, fed ad veram perfectienem & felicitatem parum, aut nihil, promovebit, nee fe unquam a dura vitiorum fervitute vindicabit. Qui autem pietati & caritati fincere fe devoverint atque dedicavennt, nullas amplius in virtutum progreflü moleftias perfentifcent. Sapientis profe&o eft, certum vitae ordinem tenere, femperque fibi conftare. Id vero haud aliter obtineri poteft, quam fi firmiter fibi perfuafum habeat, officium praeflare femper, violare nunquam, imo ipfum pietatis virtutumque exercitium fuavrffimum & jucundiffimum putet. Quamdiu enim fpe lucri aut poenarum metu aliquis illis defungetur : verendum femper erit ne oblatis peccandi illecebris defledat a propofito , idemque illi quod animantibus artificium quoddam doctis,eveniat, quae fuppeditatis occafionibus redeunt ad naturam. Ea eft virtutum omnium inter fe connexio , ea foedera, ut aut omnibus homines fe prorfus devovere debeant, aut nulli fincere, & quantum interefiet, poffint. Omnes profeéto Bruti, aliorumquede virtute querelae , inde originem repetunt, quod uni foli cupiditati, virtutis quidem fpeciem habenti, omnes alias, ipfamque humanitatem L molarunt, fuaque culpa in mala inciderunt. Effet itaque hominum fibi optime confulentium quaerere,' primum pie. tatem virtutemque genuinam , quae fine caritate nulla eft: caetera votis noflris digna, vel adefient, vel eorum eerte defectus nihil obefiet..
PARS



DIS SE RTATI O IV. sSs
PARS II.
De Legibus Ethicae Chriftianae veris Politicae regulis baud repugnantibus.
Oftendimus, fanótiflima Ethicae Chriftianae praecepta cum vera fingulorum felicitate efle copulata. Quae quidem fi earum commoda femper promoveant, nunquam impediant: neque dubitandum eft, veram etiam, feu Principum , feu univerforum, utilitatem eorundem obfervatione contineri. (a.) Natura enim fibi femper conftat, quae fi alias fingulis, alias univerfis tuliflet leges , fui foret multum diffimilis , nee analogiae haberet rationem, iisdem in univerfitate Terum fubjiciendo legibus corpora omnia maxima minimaque , diverfas autem confequendae felicitatis leges dictando privaris & Principibus, fingulis & communitatibus. Negari faltem nequit venuftiorem vifum iri moralis mundi faciem5fi iisdem regerentur legibus maxima minimaque, quam fi variis, imo contrariis. Quid autem eo pulcrius animo fingi & concipi poteft, quod fapientiffimus naturae rerum auctor, arbiterque ipfe ordinavit & difpofuit?
(b.) Imo ipfa, quam fingulis fequendamefle docuimus, juftitia arétiffimo vinculo colligata eft cum publica. Natura enim voluit, ut homines in focietates coalefcerent, quae neó iniri, nee confervari poffunt, nifi aucloritas legum & fides paétorum falva maneant, injuriae arceancur, fuum cuique tribuatur. Juftitia itaque tanquam foNn a jido



a»4 V lts S E K TA TI O IV.
«dofundarnento nituntur^am defendunt, cuftodmntcivK
nietatem"L'laqUe 'e Atreo P°Kt • ft"«i«tem ,
piëta em, fidem, pnvata effe bon» > cum ejus etiam ouae
****** en, jUflitine firmamentura fitJpube;;™'
divermate^1"1'6'"'"8 e"'-qUam a"qUam ci™»™tiarum d.verficatem propomonisque varietatem , ipfam Ierum
car.tats officia fingulis fint utilia : cur noxia effent ve ^.tatious, vei Principibusr cum id ipfum, quod",fo cietates hom nea coaluerint, „ec mutuam eorum fnd ' t tiam , nee „idolen, naturamqoe , nee virtuti^ulS
rummmr,qU °e?atem' necft^l" nftionum bona. um malarumque & triftes impiorum confiiiorum ex . His, nee mternam fafli „obilis & generofi fuavitatem fenfumque moralem tollat. Haec autem funt, qme dercr'. ™.nant officia , eorumque fine, Q„id itaque' bfiX fingi poflet, quam leges iftas rationibus generabbus nix nonnulhs m cafibus vim fuam amirteref cum ea um a i' m fit ratio, quae eft conftans, nullis vel exceptionlbu
rui;urmbus obnoxia' ^«^.s
(d.) Principes, in fummo licet dfgnitatis faftigio collo, cat., mermniffe tarnen debent, fe quoque homines efle nf. hilque humani a fe alienum putare, adeoque eorum ft, nee officionim quae ipfa diftat humanitas, oblivifei. Re fponfum Euchdis Pcolemeo quaerenti, nonne faciliore& coinmodmre quadam ratione veritates mathematicae tradl Poffent, datum, nullan, effe regiam ad has fciemias du
een-



DIS3ERTATI0 IV. 2%
centem viara fibi notam , praefenti etiam rei apprime convenit.
Quia tame* pauci funt, qui generalibus rationibus fibi perfuaderi patiantur, juvabit per fingulas officiorum partes ire, & perfpicue cftendere, interefle feu Principum , feu populorum, leges Ethicae Chriftianae nunquam violare. Religionem veram colere, Principis haud minus ac privatorura interefle, res ipfa loquitur, cum ea veras voluptates nullis permixtas molefliis in fe habeat. Haud enim certe jubet, quidquid nonnulli velint, ut imperio legitimo fe abdicet, fed potius ut auctoritate, quam habet, utatur ad falutem civium , publicisque commodis invigilet. Interefle etiam Principum, ut fibi fuhjecti Deo fint fidi, eft certiffiraum: ut recle Cyrus, Xenophonte tefte, dixerit, fe non habere pro bonis fubditis eos, qui religionem contemnerent. Profeóto non tantum extra.omnem dubitationem pofitum efl, fpeciali Dei providentiae deberi, quod res* publicae in tanta fceleratorum affluentia conferventur, verum etiam conftat, religione auétoritatem publicam firmari, multa erimina occultiora impediri , veldetegi, animos ad civiles leges fufcipiendas praeparari, amorem patriae , fortitudinem , aliasque virtutes civibus infpirari ferociam hominum emolliri , mores domari, eosque ad colendam inter. fe focietatem aptiores reddi, jurisjurandi fan&itate civitatum tranquillitati confuli, quae fane, peritiflimi quilibet .populorum reétores , focietatumque civifium creatores agnoverunt : ut. adeo abfurdifllrae prorfus Baylius in fuo de cometa. libro atheïsmum fuperflitioni praetulerit, cum haec licet multa mala fuaferit, ille tarnen
N n 3 di-



286* D I S S E 1 T A T 1 O IV.
directe ad pacis & tranquillitatis firmamenta convellenda tendat, debilibusque in religionem infurgat argument» ille,qui mala,quae ea peperit, copiofius enarrat, de bonis ea fola procuratis altum filet; (Magno Montesquieu obfervante de 1'Efprit des Loix Lib. XXIV. Cap. H.) nee de eo quaeratur: num huic illique feu homini, feu populo, utilius foret, nullam colere religionem, quam falfam ? fed de hoe ipfo: num, ob quosdam, quibus obnoxia quandoque Ut, abufus, intereiTet humani generis, eam prorfus tolli extinguique?
At eam folam religionem Principibus utllem efle putant nonnulli, cujus leges eorum arbitrio figi refigique poffint,, ceite fbli eorum auéloritati ftabiliendae inferviant, diflblvi enim & interire civitatem dicunt, fi majore aliquo, quam civilium poenarum , metu poffint cives ab ofHcio erga Principes deterreri, inducique, ut credant majora fe fubiXuros mala praeflando Regibus obfequium , quam denegando. Ita Hobbefius Elem. de Cive Lib. VI. par. XI. alibique , qui quidem dum Regum auéloritatem firmare vult, eam labefacht convellitque. Si enim cives nullius prorfus confcientiae fequantur juffa : proeul dubio nee majeftas Regum erit ipfis facrofancta, Si autem religio & confeientia eorum fit defultoria, ab alieno dependens arbitrio ; facile alii eadem plebis imperitia ad infringendam eorum auótoritatem, juftam licet, abutentur. Inde profeet o eft, quod falfa quaevis religio nunc imperantium, mox fubditorum , pro circumftantiarum ratione fit fiagelïum, vim fummae poteftatis nunc firmet, mox debilitet. Religio Chriftiana fola ita eft comparata, ut Principum civium»



DIS S È R T A T I O IV. 287
viumque jura ex aequo protegat, illis populi falutem caram , his Regum auéloritatem venerandam efficiat. Interefl: itaque imperantium ejus propagationi favere, cum omnes aliae falfae ipfis evadant faepe metuendae, hujus folius praecepta paci tranquillitatique regnorum confervandae accommodatiffima effe negari nequeat; cum praefertim fola haec non fit illi defeftui obnoxia, cui omnes aliae, quod manus folas conftringat, cor fibi ipfi relinquat. At fi expediat Principi, habere fubditos verae religioni addi&os; intererit etiam ejus5cultum exemplo fuo, quod magnam vim habet, fovere, cum praefertim hoe' ad amorem venerationemque ejus civibus infpirandam plurimum conferat , non autem faevitia genio hujus religionis repugnante ejus incrementa promovere, cum nihil fit abfurdius j quam ut ii alios ad Chriftiana Sacra ample&enda cogant, qui moribus , cmdelitate , & vitae ratione oftendunt, fe ipfos Chriftianos haud efle.
Negari equidem nequit, falfas faepe religiones a peritis viris prudenter dire&as multum boni procurafie, & vel ad au&oritatem firmandam , fortitudinem bellicam infpirandam , vel leges moresque populi conditioni convenientes roborandas, magnum momentum adtuliffe. Quae tamen commoda omnia religione Chriftiana haud difficilius, multoque tutius & innocentius obtineri pofiunt , cum praefertim errorurn propagatio hoe femper incommodo laboret , quod eo ferius aut citius dete&o ,~ populus leges etiam & confuetudines faluberrimas, falfae opinioni fuperftruclas, vel certe cum ea connexas, in contraria currens proculcet contemnatque. Nee unquam tutum eft,



•sS8 D I S S E R T A T I Q IV.
.talibus uti artibus , quas nafutior aker facile in noftram perniciem vertat. Talis vero efl omnis ea, quae errori fuperftruitur, fimilis moli in folo .arenofo collocatae. Ubicunque populus falfa religione ad officium ducitur; fit facerdotum fuorura mancipium , ad nefaria quaelibet in Regem Patriamque molimina eorum nutu renutuque, veluti Jbilanx celer, vel leviffimoanomento impellitur: cum praefertim , ne errores in lucem protrahantur, non aliter caveri poffit, quam in craffa ruditate populum detinendo, quo nihil noxius effe potefl feu Principi, feu populo. Sola eft religio vere Chriftiana , quae vera humano generi bona,, absque omni malorum mixtura offert.
Ut de arboris praeftantia ex fructibus, ita de religionis Chriftianae excellentia ex effeclibus, quos produxit, judicium ferri debet. Quam vero ii humano generi funt falutares ! quam felix morum mutatio, quam ea perfecit 1 fola haec foediffima facra , obfcoeniffimos numinum colendorum ritus abolevit, Deique colendi rationem fuo nitori, puritati reftituit. Sola ineptam perfuafionem noxiamque , crimina vanis quibusdam rebus expiari poffe, animis exemit , eoque ipfo corruptelam morum multum impedivit : cum fieri vix aliter poffit, quam ut , qui frivolis erga Deum falfisque officiis defunguntur, negligant neceffaria, ipfique mentis puritati & innocentiae haud ftudeant. Confuetudines feras & crudeles, expofitionem infantum , ludos gladiatorios, & tot alias fuftulit. Belli, vifloriae jura, moderatiora longe mitioraque reddidit, miferrimae fervitutis mala imminuit, ipfum juftitiae publicae rigorem cantate temperavit, humanitatemque ipfam
hu-



DISSERTATIO IV. «89
humano generi reddidit. Polygamia prohibita, divortiorum licentia reftrifta, felicitati conjugum, paci domefticae , propagationi humani generis, commodis prolium, confuluk, innumerisque & graviffimis malis praevertit. Rem admiratione dignam , inquit magnus Montesquieu: Religio Chriftiana, quae folam futuram videtur curare vitara ^hujus etiam, quam in terris decurrimus, vitae felicitatem procurat promovetque.
Cum religionis Chriftianae praecepta cum juftitiae & caritatis officiis firmiter cohaereant,- vel eo ipfo probatur, horum non minus, quam illius,cultum Principibus debere effe commendatiflimum. Equidem in Evangelii dodrina nulla populos regendi praecepta traduntur. Cum tarnen juftitia, benevolentia , omnesque virtutes fociales absque ulla exceptione omnibus commendentur, Magiftratusque, poteftates , & imperia Dei decreto ordinata & ftabilita effe dicantur: nullo negotio intelligitur; humani generis Servatorem leges fuas Principibus non minus, ac privatis, univerfis aeque ac fingulis, propofuifle obfervandas, cum praefertim ille, utpote felicitatis noftrae cupidiffimus, illis rerumpublicarum faluti , qua noftra etiam continetur, confulere voluerit , quae praefe&o tales funt, ut Principum vel maxime interfit, eas fanóte colere. Quod quidem dum probandum fumimus, de Tyrannis, qui ad imperium fcelere pervenerunt, multis agendum non putamus. li profefto fi fapiant, id fui effe officii putabunt, ut male parto fe abdicent principatu , & criminis poenitentiam agant, cum, feu dementia, feu crudelitate, regnum firmare velint, operam ludant. Clementiam ejus, qui nequitiae
O o fuae



290 DISSERTATIO IV.
fuae praemia non abjicit, non nifi firaulatam coacTamque efle, quilibet intelligit: quo fit, ut facile eos vana benevolentiae oftentatio in contemptura & perniciem adducat. Laudandum experientia confilium Panfae atque Hirtii, Caefari praecipientiurn, ut principatum armis quaefitum armis teneret, Vellejus refert : non enim poteft imperium fcelere quaefitum fubita modeftia & prifca gravitate retineri. Et profeclo hoe tyrannidis foeditatem ob oculos ponit, quod ejus retinendae media horrorera vel nefariis hominibus incutiant. Et quam infirma funt ea etiam, quibus ea folis firmari poteft, praefidia! Neceffe eft muitos timeat, quem multi timent. Crudelitate malorum , injuftis aliorum dominis iraminentium, caufae non tolluntur, fed, dum fuppreflae videntur, augentur. Experientia hoe ipfum evidenter probat. Ex innuraero enim eorum numero, quam pauci fuerunt, qui non foeda ignominiaeque plena morte occubuerunt , & fi qui fuerunt, quot ii etiam turbis procellisque jaótati funt. Taceo metus terroresque continuos, defperati animi indicia erumpentia, faeva malae mentis verbera , quae non pofle eos effugere, vel illud argumento eft, quod fcelera fimulatis quibusdam pietatis officiis redimere faepe fatagant. Etiamfi nullae fceleratis divinae humanique poenae imminerent, eflet tarnen hominis fapientis, fcelere & tyrannide abftinere.
Poffunt, non diffiteor, nonnulla eorum exempla proferri , qui principatum fcelere partum nee male nee inprofpere geflerunt, ut de iis dici potuerit, eos oportuifle aut nunquam nafci, aut nunquam mori. At cum facile , fatis



DISSERTATIO IV. 291
tis ita volentibus, evenire potuiffet, ut nondum accepto firmatoque regno fortem aliorum tyrannorum experti fuisfent, confilium eorum, eventu licet felix, habendum u> men eft pro ftulto & temerario, nee cuiquam, qui fapiat, imitando , nifi & vecors temeritas , quam nonnunquam bene cesfiffe inficiandum non eft, ad imitandum proponatur. Et profe&o hoe malam fidem eorum, qui fcelus pulcris depingunt coloribus, prodit, obfervante acri judicio magno Examinis Principis Machiavelli Auétore Tom. I. Cap. VI. Conquirunt Machiavellus (quem criminis agyrtam ingeniofe magnus Auótor proxime laudatus appellat) aliique undique exempla eorum , quibus ambitiofa & impia confilia bene cesfiffe videntur: tacent innumera alia, a quibus juftae fcelerum poenae funt repetitae. At fi ex exemplis vitae regendae praecepta defumenda fint; nemo fanus ea fibi confilia fequenda ducet, quae rariffime profperos fucceflus habuerunt , quae fi bene aliquando cesferunt, id praeter naturam expeftationemque fadum eft fecreta Providentiae dire&ione , cujus arcana ignoramus. Plerisque etiam exemplis id folum probari poteft, unum ex fceleratis oppreffiffe alterum, cum in communi omnium depravatione haud multum interfit, quis crimen in medio pofitum occupet. Pompejum certe non raelius fuiffe Victoria ufurum Caefare, nemo dubitavit, Antonioque dominus foit faltim melior Auguftus. Nee unquam impunita manere fcelera , vel profperrima; ipfius, cujus feüci. tascelebratur, Augufti exemplo patet. Sponte praetereo argumenta, quae religio fuppeditat. De legitimis itaque potius nobis agendum eft PnncipiO 0 2 bus,



491 DISSERTATIO IV,
bus, oftendendumque primo, veram Status rationem nun* quam exigere, ut juftitiae erga fuos cives officia violent. Ab iis li quando recedant, id quidem faciunt vel auetoritatis fuae firmandae, augendaeque , vel legum fundamentalium fibi moleftarum tollendarum., vel eorum, quos fibi adverfos putant, deprimendorum, aut etiam puniendorum, feditionum praecavendarum, vel fedandarum, vel cujuscunque demum utilitatis obtinendae, damnique averruncandi caufa (de ftulta enim prorfus protervaque juftitiae violatione , qualis non nifi in homines- Neroni Commodoque fimiles cadere poffit, agendum non putamus) quas nunquam fufficere ad injuftitiam,.vel leviffimam, excufandam, eft certiffimum.
Majorem enim, quamper leges fundamentaïes liceat, auéloritatem fibi vindicare nunquam Principis intereft, cum ejus etiam imperium iisdem legibus firmetur, peffimique exempli femper res fit , ea perrumpere & convellere , quibus fuae pofterorumque perpetuae utilitates contineantur. Queruntur faepe Principes, Plutarcho obfervante,de infidelitate fubditorum nee meminerunt,.fe ejus rei primos fuifle magiftros, juftitiam, .fidem , falfis fuis emo.lumentis & cupiditatibus pofthabendo. Dum Principes nimiam audtoritatem quaerunt, id ipfum, cujus caufa ea grata efle poflet, bene merendi occafionem, amoremque civium amittunt. Imo dum mox fibi adverfantes durius habere , multaque deliéla ftabiliendae abfolutae dominationis caufa admittere, coguntur , dum abalienatione animorum querelis, turbis domefticis, anfam praebent, pesfime fuae tranquillitati, exiftimationi y audoritatique eon-
fu-



DIS SERTATI O IV. 293
fulunt. Imperium, quo propius accedit ad defpoticum, eo conditionem urn Principis, quam populi, evadere pejorem, res ipfa docet. Imperantes tales ignavia torpent & languent, non habentes, quo cor fuum & populi regant, nihil, quod appetant, plurima, quae metuant: vel in coeno'impuriffimarum voluptatum volutantur: vel evadunt crudeles , mifanthropi, non civibus, fed mancipiis, imperant, vel mancipiorum, fuis folis commodis velificantium mancipia & ludibria ipfi fiunt, & cum leges, quas fequantur, non habeant, Confiliariis maleficis humiliter ferviunt, amicitiae, fidelitatis , generofitatis praemium pretiumque ignorant. In regnis defpoticis ereéliores animi deprimuntur. Omnia eo tendunt, ut evadant peffimi omnes crves, & nullius frugis fervi. Emoritur induftria: languet ftudium : nulla publici commodi cura-. amoris in Patriam nee vola , nee veftigium: vita dominf non minus ac fervorum continuis eft periculis expofita, cum nee ille his, nee bi illi fidant, fed fe mutuo metuant jugulentque ëc jugulentur 5 quod Orientalium populorum fata fatis probant.
Evenit quandoque, fateor, ut fundamentalium legum vinculis magis, quam publica commoda exigerent, Principum manus fint conftriótae, neque tarnen utile erit quorumcunque commodorum caufa paétorum conventorum fidem labefaclare. Non enim ibi confiftunt exempla, ubi incipiunt, fed quamlibet in tenuem recepta tramitem, latisfime evagandi fibi vlam faciunt, imo Caefare in Orat. apud Sal. Cat. obfervante , omnia mala exempla ex bonis initiis orta funt,, fed ubi imperium ad ignavos ? aut
O 0 3 mi-



m DISSERTATIO IV.
minus bonos pervenit , novum illud exemplum a dignis & idoneis ad indignos & non idoneos transfertur. Dum Princeps bono licet animo , at peffirao confilio leges fundamentales convellit; docet alios, quid facere posfint, efficitque exemplo, ut velint. Quo fit, ut mutatio,in praefens falutaris vifa , alias exitiabiles fecum trahat, & ubi femel a reóto tramite deerratum efl, in praeceps perveniatur, cum occafionibus hommes impii ad flatum reipublicae labefaclandum invitentur. Sint fane quibusdam leges fundamentales obnoxiae incommodis; in veniet procul dubio Princeps fapiens media jufla , & fecura ilk tollendi, vel imminuendi, abufibusque & malis prudenter praevertendl.
Seditionum coinprimendarum , rebellium ad officium vel reducendorum , vel e medio tollendorum, fimiliumque commodorum caufa,ad injuflitiae &periidiae artes utiliter imperantes recurrere , multi cenfent, quos ratio certe fugit. O) Juflae enim eorum caufae injuflitia fuccurrere veile, efl confilium oppido ridiculum abfurdumque, quo profe&o animi non fedantur,fed irritantur, cum praefertim pleraeque inteftinae difcordiae nafcantur ex injuriis a Principibus acceptis,feu veris, feufi&is.(b.) Et fi poteftatis fummae auétoritas non fufficiat vulneribus reipublicae fanandis, affufo injuflitiae & perfidiae veneno ulcera exafperabuntur. ( c.) Au&oritatem venerationemque Regum nihil magis imminuit , quam infixa civium animis opinio, eos juflitiam non curare, & privatis folis utilitatibus,non publicae faluti,fludere. Quod tumuJtuum antefignani conantur femper populo perfuadere : quorum



DISSERTATIO IV. 295
rum accufationes ipfo facto comorobare , efficereque, ut ad jufta provolaffe arma videaritur, eft fummae imprudentiae. (d.) Principes dum injuriis utuntut in rem fuam, miniftris fcelerum certe indigent, quorum dum maiae fidei fuam falutem credunt, vel ancipiti periculo fe exponunt, vel fane iis plus jufto obnoxios reddunc, cogunturque vel quaevis eorum crimina ferre, vel eos etiam, per quos alios fefellerunt, fallere , malaque inteftina utroque certe modo augete.
Nee proinde ullam excufationem apud fanioris judicii homines inveniunt arguta, callida, imo & perfida illa confilia , aut faéta, per Rationem Status excufari folita, a naturalibus juftitiae, feu etiam fundamentalibus civitatis legibus recedentia , regni fcilicet Regisque bono , quae coups d'Etat appellantur. Eft enim prudentis advertere ad grejjus fuos , ftulti autem divertere ad dolos. Perfidia femel forte atque iterum ufui effe poteft, non faepius, qui turpi fraude femel innotuit praecipuo fe rerum gerendarum inftrumento privavit , nempe fide„ Habet hoe etiam omne faétum injuftum fubdolumque, ut nova femper crimina fecum ferat, & prioribus fatifcentibus ad novas femper injurias fraudesque recurrere oporteat. Praecipue Regibus indigniffima prorfus noxiaque eft perfidia, ut reétiffime diiStum fit a Johanne Rege Galliae: veritatem & fidem, fi non alibi, certe in ore eorum inveniri debere. Principum enim exempla cives imitanda putant, efficiuntque, ut fuis eos laqueis irretiant. Callidiores fere jam funt homines , quam ut fraudibus in officio contineri poffent, qui tarnen auctoritate, juftitia, & prudentia arma-



196 Dl S S E R T A T I O I V.
matae refiftere vel non poflunt, vel non audent. Irreparabilis profeéto Principibus femper bonae fidei jaclura eft. Quomodo enim bella civilia extingui, diffidia com* poni, pax revocari poffit, fi cives promiffis eorum, vel jurejurando firmatis, fidere non audeant, fciantque omnia illis privatis fuis commodis viliora effe. Quam faepe evenit, ut vel maxime fide indigerent, quam, quia decoxerunt, nee merentur, nee inveniunt, Ipfis, quae a Naudeo proferuntur, exemplis haec probantur: quae fere omnia mala inteftina exafperarunt , bella civilia aliquantifper jemoverunt, non fuftulerunt, quin nova eorum femina fparferunt, rebusque publicis femper detrimento fuerunt. Kon enim de eo quaeritur, utrum aétiones injuftae auda&er perfeclae , odio, vindiótae, avaritiae, ambitioni explendae fuerint idoneae? (fi tarnen hi affeclus fatiari poffint) fed de hoe: num vèra populi felicitas iisdem fit promota? de qua ne cogitatum quidem efle eventus do> cuit. Scilieet qui talia delióta admittunt, fuis folis cupiditatibus depravatis ferviunt, .turpiffimisque facinoribus commodum Patriae praetexunt.
Efl itaque Principis bene fibi confulere volentis, non tantum omni in cives fuos injuria & perfidia abflineje, fed fixum etiam ftatutumque habere,nullius feu commodi, feu neceffitatis, praetextu juftitiae leges violandas efle. Naturam enim mentis humanae ignorat ille , qui nefcit, quam facile mortales, fua vitia fovere fueti, fe ipfos decipiant. Vix Regi maleflcus aliquis confiliarius perfuaferit, iniquitatem aélionis, Status Rationi accommodatae, adverfus fingulos utilitate publica rependi: mox ille talibus
ob-



DISSERTATIO IV. 297
obtemperans confiliis eo deveniet, ut, fuis folis cupiditatibus litans, fe publicis commodi3 invigilare putet; ejus exemplum fequuti alii, quidquid ira, avaritia, ambitio fuggeflerit , utilitatis fpecie Regi commendabunt, efficientque, ut injuriae injuriis cumulentur. Exeraplo efle poflunt illi, qui fidem Haereticis datam fellere, aliaque crimina emolumenti majoris caufa admittere, turpe non putarunt. Quae enim illorum fraudes & injuriae, quae Coups EgUre s.ppellari poflent, mala, Regum caedes, civium calamitates, non pepererunt! tantas certe, ut Societatem earum magiflram delendam putaverint Principes eorun* dem licet facrorum confortes, fingulari prorfus documento fraudes in exitium au&orum tandem vertere, utilitaternque publicam artibus iis, quas natura averfatur, non promoveri, fed impediri. Ipfi Romani magno fuo malo experti funt, fidem, tyrannis licet datam, haud impune violari, efleque aliquod in illis etiam nefas. Sed defino veritatem evidentilTimam pluribus probare , cum ipfa natuia, fenfus moralis, doceat, quidquid inhoneftum efl, efle etiam noxium. Toxico caute in rem fuam uti licet Medico , fed nunquam injuftitia Politico. Ille enim novit, quanta ejus quantitas, dofts , aegro haud noceat, imo verofimiliter prodefle debeat : hic autem effeftus fuae adonis ne proximos quidem omnes, tantoque minus remotiores, perfpicit, nee unquam certus efle poteft, fe non longius, quam vellet, neceffitate cogente, in injuftitia & fraudibus progreflurum , fi eas femel iterumque traétare aufus fuerit-, ut mirari fubeat, non deefle, qui cum Lipfio fraudes in leves, msdias, & magnas diftinguendo,
P p iHas



aPS DISSERTATIO IV.
illas fuadeant, has tolerent, iftas ïblas damnent, ac fi natura negotiorum humanorura tales diftinftiunculas admitteret, injuftisque actionibus, haud fecus ac agri's, limites poni poffent ; curn praefertim prudentis fit Politici, nun« quam tentare, ut non perficiat, fecundum Cardani axioma, molimina autem, mediis illis fraudibus tentata, rarilBme in effeclum deducantur fine maximis.
Licet autem nonnunquam utilitatem aliquam afferrent injuflae actiones, quia tarnen incerti funt rerum humanarum eventus-, muitoque plura eorum proftant exempla, quibus fua fraus fraudi fuit, confilium quodvis a legibus juftitiae devium habendum femper effet pro temerario: praefertim cum nunquam fitverofimile, eadem, quae fperantur, commoda non poffe jufta ratione certius multo obtineri, fontes malorum obftruendo, abufibus praecavendo , periculis profpiciendo, remedia opportune adhibendo , auóïoritatem publicam bonorum opera , contra audaciam malorum, muniendo. Jmperantibus Mahometa.nis moris eft, fratres fuos e medio tollere, vel ergaftulo includere, ut turbis inteftinis occafio praeripiatur : quod honeftis modis longe tutius certiusque cavent Reges Chriftiani. Injuftitiam quidem continuam novis femper defendi injuriis, mirum non eft. At nos quaerimus de eo: num Principibus , quorum adminiftratio imperii non eft barbara & tyranniea , injuflitiae & perfidiae artes unquam utiles fint.
Reéle proinde magnus Montesquieu operïs laudati Lib. XXVI. Cap. XV. monuit, eos, qui hoe praetextu, quod bona privata publicis cedere debeant, cives rebus
fuis



DISSERTATIO IV. 299
fuis legitimo modo partis privari poffe, cura vifumeft,putant, Sophiftas Politicos effe. Utilitas enim publica in eo confiflit , ut poffit quilibet fuis uti fruique , & nihil praeter leges metuendum habeat , quae funt juflae- poffesfionis munimenta. Cicero ipfe leges agrarias funeftas effe reipublicae non male perhibuit, cum eo fine homines in focietates coaluerint, ut fuis fecure fruerentur bonis. Triftes etiam injuriae fimiles civibus illatae effeótus faepenuniero produxerunt. Acris enim ineft hominibus earura fenfus; intelligit quisque, cuique accidere poffe , quod cuiquam potuit, &, ne malum ferpat, metuit. Nihil autem caritatem Patriae in eorum animis ita accendit, ac fi videant fincere fecura agi, jura fua aequali ratione protegi & defendi. Prudentiffirne gravis auctor Polybius occafione feditionum in Africa excitatarum monet, exemplum inde capi poffe, quomodo populi traéhri debeant, non praefens folum curando, fed & futuro tempori profpiciendo. Omnes certe aótiones, cum vera civium injuria ob Status Rationem commiffae, fimiles funt remediis intempeftive adhibitis, dolorem praefentem dum minuunt, morbum ipfum augentibus.
Evenire quidem poteft, ut Status Ratio exigat,in poenis a fceleratis quibusdam repetendis non obfervari formam lege civili requifitam, ut faétum in fupplicio Marefchallo d'Ancre irrogando, (videri poteft Lexicon Baylii fub voce Concini) At vero haec multum diverfa funt; naturales juftitiae leges violare, vel vero, ubi fcelera alicujus luce clariora funt, in eo puniendo a modo, lege civili definito , graviffimis ex cauüs recedere: ut ut fatea-
P p 2 mur



3oo DISSERTATIO IV.
mur, prudentiffime, rariffime, hoe fieri debere, nee talia remedia fimilia fint venae fedlioni , paroxysmi tempore adhibitae. Imo caufae , quae tales aétiones videntur excufare , funt effe&us plerumque culpae & negligentiae praecedentis, ut non mirum fic aegrae hominum vitio reipublicae ordinariis remediis fuccurri haud pofte. Fit etiam, ut duraneceffitas quandoque Principibus fuadeat, quosdam fuorum, quibus opitulandum erat, deferere, ad fummam rerum fervandam. Sed diverfa funt haec etiam; non ferre opem , cum non poffit absque officiorum violatione, nee viribus. fuperiora conari, itemque, civem vera afficere injuria, quae ipfi fit adferibenda Principi.
Benevolentiae & caritatis in fuos cives officiis haud magis , quam illis juftitiae Principes in Republica fecundum politicae regulas adminiftranda impediri, tam certum eft naturaeque conveniens, ut mirandum fit, non defuifle, qui, non dicam, negarent, fed in dubium revocarent. Quid enim Rege dignius, animisque conciliandis accomodatius efle poteft , quam fe ad exemplar divinae benignitatis componere , inftar folis omnia fovere, animare ? Quid foedius, quam propria depafci membra, & in fua vifcera faevire? Quid ftultius, quam, quod amore civium facillime obtinere poflet, metu , crudelitate, difficilius longe confequi veile ?
At, cum homines fint perfidi, inconflantes, ingrati, timidi, fimulandi peritiffimi ; metu eos tutius in officio contineri, quam amore, cenfet Machiavellus, Cap. fui Principis XVII. cum praefertim fuo illi arbitrio ament, noftro metuant. Cui tarnen reclius puto refponderi!
Ca.)



DISSERTATIO IV. |0I
fa *) Eos, quum fponte ament, conftantius amare, cum inv'iti metuant, quaslibet eo fe liberandi occafiones arnpere araoremque, Plinio etiam tefte, ad obtinendum, quod vel'is rimore longe valentiorem efle. (b.) h ipfi, qui mdloderwt^um metuant, in ore, vel in corde gerunt, fuorum tarnen fcelerum miniftrps benevolentiae oftentaione fibi concHiandos ducunt, quorum perfidiam majon We jure metuere poffunt , quam reliquorum civium, qui omnes ingratitudinis, nequitiae, infunulare veile esfet infanire (c.) Veram caritatem prudentiae jundam detrimente nunquam effe,jam oftendimus, eamque tanto utiliorem effe Principibus, vel hoe ipfo intelligitur, quod iifruftrabenignitatem, quod Machiavellus fuadet, firnularent cum facilius folis maculae, quam eorum mahua occultari poffet, curiofitate hominum in omnes eorum aaiones, nutus, geflus, verba, non minus, ac Aftronomi in motus fiderum intenta (ut Magnus Examinis Principis Machiavelli auaor Cap. XVIII. optime monuit.) f d ^ Et fi unquam benignitas funefta fuit, certe non btto Traiano, Antoninis, fed iis, qui ad principatum feeere pervenerunt, nocuit. ld faltem negari nequit, magis eum Perfidiam & ingratitudinem hominum metuere poffe, nui iofe eorum exempla dat , quam cujus fincera benevolentia & juftitia, vel hoftibus venerationem extorquet. (e ï Metu in officio licet poffent utcunque contineri fubdui eorum tarnen animi deprimuntur. Quo fit, ut crudelis Princeos imperet haud veris civibus , fed fugacibus cerW tm Sue damis, quorum in adverfa fortuna fruflra Idem & fortitudinem requirir. Qui autem benevolent.a
P p 3 eos



3x>2 DISSERTATIO IV,
cos fibi conciliat, fe cordium fuorum fubditorum (quas certe funt verae Regum feu opes feu vires) reddit dominum , quos fincerus, quo in eum feruntur amor 5 haud dubie ad quaevis pro tam caro capite pericula, mortemque ipfam oppetendam animabit. Quod profecto innumeris exemplis heroicarum , generofarumque aciionum ; gratae mentis & amoris inftinétu fufceptarum, comprobari poflet. ( f.) Taceo, eum jam effe regnorum Europae ftatum, ut raro fint Principibus metuendae feditiones domefticae, praefertim nimiae benignitati debitae, liceatque impune illis caritatis, & magnorum in fuos cives meiïtorum frui praemiis.
Haud equidem inficiari velim, nonnunquam Status rationem exigere, ut afperioribus in delinquentes animadvertatur fuppliciis. Severitas tarnen prudens , inanfuetudine & aequitate femper temperari poteft, efficique, ut poena ad paucos , metus ad omnes perveniat. Ex ipfa animae humanae indole intelligitur ,non plus ad eorum, qui durioribus affueti funt, animos emendandos valere gravilfimas, quam alibi moderatas, poenas , quod exemplo Orientalium Europaeorumque populorum, comprobatur. Legis parfimoniae, naturae tam amicae, ratio, in fuppliciis irrogandis vel maxime habenda eft , ' dandaque opera Principibus, ut cives pro maxima poena habeant infamiam eam fubeundi. Imo eorum eft crimina non tam punire, quam praevenire, cura , praefertim profundis humanae naturae fcrutatoribus reéle obfervantibus, fuppliciis, vel afperrimis mores haud emendentur,fed effeftus folummodo aliqui corruptelae impediantur.
Ca-



DISSERTATIO IV. 303
Caritatem Principi in fuos cives cariffimam efle debere, vel eo ipfo probatur, quod fecus ad foedas, noxiasque artes recurrere foleant, imo debeant. Non inutile eric tribus verbis hoe oflendere. Cives inter fe dividere, ut tutius ilüs imperare poffint, eft confilium , ipfo non diffitente Machiavello, imprudens, auótoritati legum , tran~ quillitatique regnorum contrarium y qui melius fane concordia, & Principis amore ad obedientiam ducentur. Proceres modis omnibus deprimere, jura eorum imminuere» eft fe ipfum manibus, vel deftinata perfieiendi inftrumentis privare , caputque pluribus periculis exponere. Cives. data opera molles, effoeminatosque reddere, eft fe ipfum populumque vicinis fpoliandum dare.. Plebis opes nimiis veétigalibus exhaurire eft pecus non tondere, fed deglu. bere , efficereque, ut fons divitiarum brevi exarefcat,. cum praefertim rapax Princeps fervos etiam rapaciffimos habeat, quo non poteft non fieri, ut lucri vix millefima pars in aerarium redeat ejus, darana autem inopiae nimiis exactionibus debita folus fentiat. Quo minus Principes moribus & aétionibus veros Patriae Patres referunt, ea pejus fibi confulunt. Dum fa vore coinpleétuntur indignio* res faciunt,ut induftriacivium langueat, dum publica mu~ nera, aliaque virtutis praemia venalia habent, populum rapinis eorum exponunt r qui fe indemnes reddere annituntur, cum regendi cura abjecta luxui & voluptatibus fe tradunt, fua vitia in civitatem infundunt, plusque exemplo, quam peccato nocent, iniquo quolibet facinore nequam hominibus animum ad majora audenda addunt, libercatem civium conftringendo, agriculturae, commercio-
rum.



3o4 DISSERTATIO IV.
rum , artium progreffus impediunt, quae fere florent pro ratione libertatis. Superbia, arrogantia , crudelitate amo. rem fui in civiun^animis extinguunt,efficiuntque,ut honeftis quibuslibet réunera publica fugientibus, ea gerant homines fubdoli, nullius fidei & confcientiae, nee Deo, nee Regibus, nee Patriae fidi.
Nunquam itaque Principi caritatis in fubditos officia funt negligenda, fapienter tarnen exercenda. Neque enim fmcerae benignitati ftudet, qui prodelTe vult aliis violatione juftitiae legum , cum aétiones illis repugnantes inter officia referri natura ipfa vetet. Nimirum, ut funt in mundo phyfico parhelia , ita & in morali fpuria officia, fpeciem folam verarum habentia. (quod Hiftoria Cyri adhuc pueri graviter a Paedagogo, ob juftitiam externae cuidam convenientiae pofthabitam, increpiti, a Xenophonte relati, pulcerrime illuftrat.) Nee vera caritas prohibet, imo vero jubet, nonnulla minora in praefens diffimulare vitia, ut majoribus malis certius praevertatur, condonare multitudini errata leviora, ut eo promtius praeftet obfequium in majoris momenti rebus, haud omnes abufus tollere, fed eos, qui fine gravioribus incommodis tolli poffint, in emendandis immutandisque moribus, confuetudinibus, naturam imitari , fenfim pedetentimque magnifica fua opera producentem, vel peritum medicum, nunc lenia, mox acria, pro conditione aegri remedia adhibentem, imo, falva tarnen pietate , juftitia, fide, fi recta portum tenere nequeas, id ipfum mutata velificatione alTequi. Multum enim interefl:, utrum Princeps ipfe fit auftor mali, vel, cum illud fine gravioribus malis tollere nequeat, ferat,
emen-



DISSERTATIO IV. 305
eraendationemque , licet cupitam , ne majoribus locum relinquat incommodis , in aliud tempus differat, cum nimium juftitiae rigorern , & intempeltivam , licet non injuftam , in fequendo propofito pervicaciam noxiam faepe effe , ipfius Catonis exemplo Cicero illuflret. Quae quidem fi obfervanda fibi ducat Princeps, experietur, caritatis in flios cives officiis nunquam fe in falute publica promovenda impeditum, femper adjutura iri.
Principibus officia nonnulla praeftanda incumbunt, vel refpectu civium, vel intuitu exterorum , feu Regum, feu populorum, Erga illos colendas illis fancte effe tam juftitiae, quam caritatis, leges, perfpicue forte oftendimus. Quod fi ita fe habeat, nee certe de eo cum ratione dubitare licet, eadem illis erga hos prorfus officia obfervanda effe, nee unquam ea fine vero fuo populique detrimento violari. Populi enim univerfi haud minus ac fraguli mtmbra funt corporis magni, cognatumque eft rationale omne, & naturae ipfius humanae ratio ab utroque hoe exigit, ut hominum quorumvis curam habeat. Si fibi vel maxime nocent privati, qui, dum fuas folas utilitates capiant, juftitiam violant: haud melius certe injuftitia fuis commodis feu Principes, feu populi confulent: cum analogia, humani generis conditio, fana ratio doceant; eadem effe Principum erga Principes, Gentiumque erga Gentes officia , quae funt fingulorum erga fingulos, abfurditatisque fit manifeftiffimae, ftatuere, juftitiam, alias femper utilem, folis Principibus, cum exteris feu Regibus, feu populis agentibus, detrimento effe. Praefertim cum fieri vix poffit, ut qui juftitiae officia erga peregrinos, cum lu-
Q q bet*



30Ö DISSERTATIO IV. bet, violat, juflus fatis fit & beneficus in fuos cives. Omnesque fere, qui exteros populos injuriis laceffere turpe non putarunt, domi quoque fuperbe, avare , crudeliter imperarunt, vel certe populura fuum in magnam miferiam & egeftatem conjecerunt. Quod haud etiam aliter videtur fieri potuiffe , cum cives veris neceffitatibus involvere debuennt, ut fatisfacerent fuis falfïs & imaginariis.
Quia vero Jatiffime haec opinio impia, utilitatis Patriae caufa, juftitiae erga gentes officia violari poffe , imo oportere, quam Spartanis attribuit Plutarchus, propa?ata efl, infecitque non Principum folum & confiliariorum animos, fed ipfos policicos libros: utile erit inquirere, in veras injunarum in exteros opportunis temporibus committendarum caufas. Earum quidem potiflima efl ambitio finium imperii proferendorum cupiditas, quam quidem reéta ad infelicitatem ducere caecus fit, qui non videat. Mifericordia certe, non invidia, efl digna Heroum illorum conditio, qui nullum cupiditati fuae modum terminumque ftatuunt : nihilque efl impotentius homine ad vanam omnia laudem bellicam referente, cujus dum umbram feètatur, quanta,quam vera,amittit bona! quantas moleftias devorat! quantis feu viftorem, feu viólum populum involvit malis ! adminiflrationem imperii, verum Regum munus, quam turpiter negligk ! ipfamque, cui foli litat glonam, multorum magnorumque in Patriam, in omne humanum genus, famam meritorum perdit. Id ipfum
TZfeZlT'ut q;;ipraedas c^m^»p-dam
XII in V TTr AImnder in Darium' fed Carolus m Petrum I. Croefus in Cyrum incidat. Faveat vero
licet



DISSERTATIO IV. 307
licet fortuna injuftis temerariisque aufis: quid inde feu in Regem, feu in haeredes, feu in populum redundat boni? quantumque detriment! ' Male parta male dilabi, experientia docet, cum praefertim heroes tales vincere ple< rumque fciant, viétoria utinefciant, vel certe quomodo regna defolentur cognitum habeant, quomodo conferventur j eorumque ftatus fiorentior reddatur, ignorent, aut, quod plerumque fit, fucceffores molles, effoeminatos, nee injufte quaefita tueri pares habeant. Populi autem vióli mores fuos luxum otiumque cum victore populo mox communicant, efficiuntque, ut oppreflbr oppriraatur, & qui aliis libertatem eripuit, ipfe perdat. Nee aliter fieri certe poteft, quam ut regna fola potentia militari nixa, injuriisque populorum & injuftis incrementis aucta , mole ruant fua, cum feditionum , corruptelae morum, omnesque alias ruinae caufas in fe contineant, idemque prorfus, quod injuftae potentiae , luxuriae quoque, omnibusque malis , viam aperiat. Praefertim Refpublicae amittunt fuam libertatem imperii longius proferendi ftudio, ipfisque feu victoriis, feu illarum fructibus. Quod de Romana egregie toties laudatus Montesquieu demonftravit, & res ipfa docet. Et quam mifera femper eft populi omnia ad bellicam fortitudinem referentis conditio! cui foli virtuti immolantur omnia ejus commoda, voluptatesque innocentiffimae. Vita profecto felix naturae attemperata eft. Ea vero nos formavit ad multa, praeter bellicam fortitudinem , officia , variosque voluptatum hauriendarum fontes, a turbido hoe diverfos,commonftravit. Jam vide, quid natio his folis artibus aflueta faciat! Fortitudinis is Q q 2 verus



308 DISSERTATIO JV,
veras ufus eflet, ut noflra defendamus, populus autem talis mhilfere proprium habet praeter noxiam iftam virtutem, utpatet exemplo Spartanorum veterumque Romanorum. Abftinet omnibus voluptatibus, horret quidquid ad mores pohendos , humanitatemque infpirandam valet ne fcihcet feveritas difciplinae emollefcat. Quia vero na.tura ferius aut citius fua in eum jura vindicabit, eveniet ut quo feverius antea voluptates erant prohibitae, eo magis mox delibatae placeant, natioque bellicis artibus fuftentata , luxu & otio pereat; quod -innumeris exemplis comprobari poifet.
Sunt & aliae injuriarum exteris gentibus inferendarum caufae, quo praecipue referri poflunt caecus religionem propagandi fervor, & nimia opum adquirendarum cupiditas. At vero pietatem Chriflianam non pofle vi animis imprimi, militesque feroces Apoflolico munere haud bene fungi, & manfuetudini columbinae , innocentiaeque ovinae, quae virtutes Chriflianorum propriae efle debent, haud convenire ,ut milvios infeclari, luposque ad mortem rapere, fui efle officii putent, evidentius eft, quam ut probatione indigeat. Opum vero injuftis modis adquifitarum pofleffio femper turpis, nunquam fecura, plerumque majoris egeflatis mater eft. Nullum enim violentum durabile efle poteft. Vis injufta fe ipfam debilitat, cum aequitate temperata incrementa fumat, lucrumque tale periculofum femper eft, quod facit, ut numerus eorum crefcat , qui nos rebus omnibus fpoliare poffint & velmt. Inveniet etiam gens juftitiae dedita tutiora certioraque ad opes perveniendi media injuftis meritoque odio-
fis



DISSERTATIO IV. 309
fis rapinis , quae negligere, belloque ancipiti ea quaerere, quae honefto labore obtineri poffint, effet lucrum in manibus pofitum, idemque honeftum} incerti, periculofi turpis, minorisque emolumenti caufa dimittere: cum praefertim diviciae labore partae induftriam civium augeant, injufto autem bello quaefitae , ftolidos ferocesque victores luxui otioque tradant, eveniatque fere, ut populi rapto viverefueti, artesqueideo utiles noncolentis, opes ad exteros opinione citius perveniant. Taceo, eum jam effe regnorum Europae, reique militaris ftatum, ut haud facile fit ex injufto bello plus caperelucri, quam damni, adfintque metuendi caufae, ne aliena adpetens amittat fua.
Eft itaque certo certius, eam, feu in Principe, feu in populo, cupiditatem, qua ad bella injufta gerenda fertur, non naturae, & Chriftianae religioni folum , verum etiam ejus , qui eam fovet, commodis repugnare. Quia tarnen evenire poteft, ut quantumvis Princeps, feu populus, paci ftuderet, alii nihilominus injufto eum bello peterent , imo ipfa ejus manfuetudine ad injurias inferendas animarentur : in eam multi opinionem inciderunt, Ethicae Chriftianae leges non poffe a Principe fuum in cives officium curante , ut funt tempora , obfervari. Cui errori refellendo licet multa jam idonea argumenta protulerimus, non inutile tarnen erit denuo eum examini fubjicere.
Illud quidem extra dubium pofitum eft, Ethicam Chriftianam nee vitam militarem, nee bella juftiffimis graviffimisque ex caufts fufcepta improbare. Quod cum ftrmiffimis ar-
Q.q 3 gu-



3io
DISSERTATIO IV.
gumenris exemplisque convenientiffimis magni viri oftenderint, aétum non agemus. Prohibet equidem caritas Chriftiana , quo minus Principes cujuscunque injuriae caufa ad arma recurrant, jubetque omnia prius tentare, quam armis decernere, quo profecto nihil veris eorum commodis detrahere, incerti bellorum exitus, malaque horrorem incutientia, fatis probant. Dixerit fane Elifabetha (fi vera refertLeti) Henricum Magnum injurias ferre ad inorem boni Chriftiani, fed mali Regis: nihil tarnen populis funeftius efle poteft Principe in injuriis interpretandis fupra Chriftianum ingeniofo , & levioris contumeliae caufi ferro graffante , regna depopulante : utut non negemus, confulendum Regibus efle fuo populique honori, quod tutius femper utiliusque modis Chrifliano dignis obtinetur quam iis, quos vana fuggerit ambitio. At quoties Principes minorem ferendo injuriam invitarent novam, & earum patientia ad majora audenda tyrannis animum adderet, tune quidem fe populumque fuum defendere viriliter nolle, non foli prudentiae, fed ipfi vel maxime repugnaret caritati. At hoe non tam frequenter, inter Chriflianos praecipue , accidit, ac ipfi conantur perfuadere , ' qui fi plus caritati & manfuetudini darent, fi prius quam armis decernendum ftatuant, fuas ipfi a&iones fevero confcientiae tribunali fubmitterent, nee caecos caecorum duces , vindi&am , ambitionem , avaritiam, fed officia fequi vellent, effedusque bellorum, vel profperrhne gerendorum, triftes perpenderent, non tot bellis funeftiffirais toties agitaretur Europa, nee querelae Dicaearchi relinqueretur locus.
Co-



DISSERTATIO IV.
3ii
Cogatur autem licet Rex populusque magnum belli difcrimen tentare, utihtati certe erit, leges juftitiae haud violafle. Non enim nifi pia arma fumet, ipfaque belli, quod gerit, juftitia fiduciam militum animis ingenerabit, imo etiamfi fato res humanae regerentur, verum nihilominus maneret, armorum aequitatem animum bellantibus addere. Quod optime Agefilaus vidit, cum multum fe in eo confequi, quod TifTaphernes perjurio fuo & homines fuis rebus abalienaret, & Deos fibi iratos redderet, dixit, Praeftat femper, caeteris paribus bellum gerere cum adverfario perfido & iniquo, quam cum jufti & aequi ftudiofo , cum praefertim ambitiofis confiliis, quae nunquam diffimulari poflunt, fe opponant alii Principes populique, hoe prudentia politica, quae tanta jam coepit incrementa, exigente, ne nimiae alicujus vires reliquis evadant formidandae. Imo ii ipfi , quibus fola cupiditatibus fuis ferviens juflitia placet, fe mutuo odio profequuntur , eorumque amicitiam , quorum fidem cognitam habent , quaerunt, gentique jufla arma gerenti plerumque lubentius fuccurrunt. Ejus manifefliffimum certe indicium eft, quod exorto inter duos, feu Reges, feupopulos, bello, uterque fatagat aliis omnibus perfuadere , juftitiam a fuis partibus ftare. Cur enim non aperte confitentur, fe bellum gerere lucri fui & emolumenti caufa? Cur aclionibus, iniquis licet, juftitiam praetexere conantur? Ea certe ex caufa, quod eam animis conciliandis , auxiliis obtinendis, accommodatiorem effe pulcre fciant. Imo ipfa tune ab iis, qui juftitiam utilitati oppofitam efle cenfent, erroris fui confeffionem extorquet natura



3-ift DISSERTATIO IV.
tura, (haud fecus ac Idealiftas Scepticosque fuis ipforum a&ionibus refellere confuevit) efficitque, ut dum ab aliis injuria affecti perfidiam, injuftitiam, adverfariorum crepant, Deorum hominumque fidem , jura gentium , juftitiae leges (vana fcilicet nomina) inclamant, teftimonium veritati vel inviti perhibeant.
Falfo etiam ja&atur a nonnullis, Chriftianum feu belli ducem feu militem gregarium , ad fe defendendum impiis aliis ineptiorem effe, qui profeéto, quo fincerius pietatis officiis ftudet, eo acrius ad tuendam Patriae falutem ira. pellitur. Imo Chriftianae Ethicae praecepta, animis profundius imprefla, plus ad veram fortitudinem infpirandam conferrent, quam feu vanae gloriae , aliorumque praemiorum, feu fervilis timoris incitamenta: cum praefertim plerique virtutem bellicam inftitutis, moribusque a natura abhorrentïbus , fuis civibus infuderint, leges autem Chriftianae illi pulcre convenjant. Conferamus militèm Chriftianum cum impio. Hic in periculum fe conjicit lucri rerumque frivolarum cauffa : ille pugnat pro aris, focis, & Patriae libertate. Hic fortem fe praeftat, cum aut me' tuit, aut fperat, haud alias: ille femper. Affeétibus hic ducitur; ille pietate & confcientia animatur. Huncinjuftorum armorum confcientia terret: illi audaciam infpirat fiducia juftorum. Hic fuperbia & crudelitate ipfos viftoriae fruétus perdit : ille dementia vel hoftium animos fibi conciliat. Hunc victum manet opprobium , & malae mentis verbera : illum fuftentat innocentiae fuae confcientia. Hic in adverfa fortuna neminem, cui fidat, habet : illum Dei in eum favoris, Providentiaeque ejus*.
con-



DISSERTATIO IV. 3T3
confideratio femper erigit, mortem fi neutër reformidet * hujus audaria furori, vel defperationi, illius firmo animi judicio, adfcribenda eft, certe enim, quia Deummetuit, nihil aliud , quod timeat, habet.
At, bella, licet. jufta, non pofle profpere geri, fi rigide nimis leges Ethicae Chriftianae objerventur, dices: certe enim ad proditionem alierios milites pellicere, coafiliarios hoftium fervosque muneribus corrumpere, miffis, qui fe transfugas fimulent, imo, fi opus fit, jurejuvando confirment, adverfarios in infidias pertrahere, & id genus alia, funt artes Chriftianae finceritati repugnantes, & nihilominus utililfimae. Licet autem mala perfidiae jam expofuerimus, quaedam tarnen iis confirmandis addemus. Fraudes bellicae injuftae , ad quas ftratagemata haud referimus, hoe omnes defectu laborant, quod contrariis fraudibus evertantur, imo fuis plerumque auétoribus infeliciter cedant. Eft itaque fummae imprudentiae, ea, quae praefto effent, tibi confulendi media negligere, & ad ea, quae nulla certa lege nituntur, quorum eventus dubii periculofique funt, recurrere, praefertim cum, nefcio quo fato, fere femper contingat, ut nimia verfutia in imprudentiam degeneret, &, qui animum ad tales artes adjecerunt, veris prudentiae confiliis fequendis haud videantur pares. E venit etiam faepiffime, ut peritiffimi fraudum architeóli, dum ex fuo alios aeflimant ingenio, fubtiliores, quam par eft, ftruant technas, dumque aliis fallendis infudant, fe ipfos mifere decipiant , qui autem fimpliciter , adeoque & confidenter ambulant, in eorum laqueos alia in via pofitos haud incidant. Rede profeóto Tacitus confilia cal-
R r Hda



jï4 dissertatio iv,
lida & audacia dixit, expe&atione laeta, tra&atu dura, eventu triftia. Taceo, longe magis excultas efle perfidiae, quam genuinae prudentiae, artes, earnque folam efle rationem , cur quandoque praefentiora in fraudibus dolisque, quam in juftis aliis mediis , remedia invenire pofle videantur.
Quid vero fi contingat, non jam de vicloria certari, fed de aris & focis, unicumque falutis publicae expediendae medium fit injufta actio , etiam tumne erit noxia ?. quaeret forte aliquis. Si per fraudem & dolum regna evertantur, num per eadem fervari nefas? At (ne dicta de neceflitate lege non immuni repetamus) vix ac ne vix quidem fieri unquam poteft, ut refpublica aliqua nonnifi perfidia fervari poffit. Fraus injufta eft medium evitandi periculi nunquam certum, femper turpe, exemploque noxium. Per artes iniquas mala non tolluntur, fed potius exafperantur. Si in caufas,cur nonnumquam molimina jufta infauftos, injuftaque profperos, fucceflus habuerint, inquiramus; facile intelligemus, infelices cafus non juflitiae certe caritatisque officiis, fed imprudentiae y negligen» tiae , aliisque circumftantiis , quae nee praevideri, nee ullis nequitiae artibus evitari potuiflent, deberi, & inprimis fecretiori providentiae divinae confilio. Cujus folius confideratio permovere Principem pium poteft, ut omnes injuflitiae & perfidiae artes averfetur, tanquam vere noxias. Novit enim prudentiam virtutemque humanam non fufficere in bellis eventui felici eonfequendo, fed in iis fortunam maxime, vel potius ejus arbitrum dominari, ejusque arcano deereto faepius evenire, ut fimplex fuperet
cal-



DISSERTATIO IV. 3*5
callidiffimum, infirmus valentiffimum. Novit autem, haud «e certum a furamo numine pofle, quam fi ejus leges veneretur, intelhgitque, efle Ph SnisDeofidi, officium gnaviter peragere fuam tem.nris exitum fummo numini committere. Quifiadverus SJ» Populumque fibi ctedituto g eaufis fubiiciat: mala patientia vere Chriftiana, vel tol let v limminuet, certus, Deum opem infperatam rebus defoe^a i tempore opportuniffimo allaturum, profunda&impia adverfariorum confilia & mohmma, cum # Sm eftT everfutum, effetoumque, ut, qui conciprant instem , pariant vanitatem. ( Videantur fi placet loca Prov. XLV. v. 34- & Eed. X. v. 8.)
Haud equidem diffiteor, Princ.pi populoque, vel juftisfima gerenti arma, opera malorum hominum utendum, &. nonnulla quandoque vitia dilTunulanda effe. At vero moTeo unTquorum fervitium neceffarium eft, cum emento non poffiS,ferre & tolerare, delifta quaedam, falutis wblteM «tione exigente, impunita relinquere ita tarnen, ut r To Ipe impunitatis ad peccandum audacior reddatur, SiÏÏ fonJer repugnat legibus Ethicae Chriftianae cum d?v7rfa fin? legum ferendarum, Sc poenarum exigendarum, nfficia Eflet equidem operae pretium inquirere, quantum in Peccatis alienis tolerandis ferendisque Principi Chriftiano falva confcientia liceat. Quod cum longius a propofito nos abduceret; monemus folummódo, duudicationem ejus prudentiae caritati conjunftae munus effe.
Ouicunque Principum fixum ftatutumque habent, juftitiam refpe&u Gentium exterarum obfervare, neque de
R t * eo



3.5 DISSERTATIO IV.
eo dubitabunt, fua etiam interefle, caritatis „on „jimis de. taB ofte» , quae eum illis jttffitiae tam fi ^S * connexa, ut aut utraque colenda lint, aut eerte fincere neutra. S. ,n funeftiffimorum, quae tóties Eu óp"m folarnnt, bellorumcaufas i„ql,iramus, inveniemafpW que ab horum officorum negleftu effe repetendas , cum haud alter fier, potuerit, quam ut, qui nullum fibi mutuo amorem fe debere putant, leviffimas injurias pro graviflïm« habean,, fe Jaefos putent, cum alter nonnifi jure fuo utitur, rpfaque fua jura iniqua vindicent ratione. Quis negare poteft, amorem valere ad uniendos diverforunTinter fe populorum animos, odium ad divellendos funeftisque belhs rmpheandos > Quis dubitet, naturam caritada oihaa ommbus erga omnes propofuiffe obfervanda, haud fecusac leges gravitatia funt nniverfales , & qu'aeS umverfi feu corpora, feu fyftemata, planetaria feruntur in oinnra aha; quod nifi ita fe haberet, aequilibrium inter ea nuta, poflet confervari. Quis non fentiat, inefle ment noftrae benevolentiam erga omne humanum genus, & of ficra Regum humanitati ipfi , qmm » nt ** que, haud effe oppofita? tuentur, Caritatis in exteras gentes commoda, quanta fint, ex oppofitorum ei vitiorum malis facile inteliigitur Odia reiigioms & nationis , a callidioribus jufto politicis animis avmm impreffa , quam exitiabiles effeclus, quam fae pe genuermt! haud facile di&i eft. Falluntur autem era" vffiime qui ea quandoque utilia effe perhibent, cum Ion-" ge confulmis fit populum ferventi religionis amore fin. ceraque Patriae caritate ad officium prLlandum ducer^,
quam



DIS SERTATIO IV. 317
quam caeco furentique odio, vulnera, quae fanari deberent, femper exafperante, cum praefertim mutato, ut fieri faepe folet, mox rerum ftatü evenire poffit, ut populi, gnvia erga fe invicem odia foventes, mutui auxiln indigeant quo in cafu rerum fuarum incrementa infefto hoe affeftu impediri certo certius intelligent. Natio mantfefta aliorum contemptus, odii, confiliique omnis1 illis comm<ida praevertere ftudentis, indicia praebens, fe ipiam communi exponit odio, cujus triftes ne aliquando fentiat effedus,jure metuet. Victor feu Princeps, feu populus, altos nimis fpiritus gerens, vi&oque, petenti licet, pacem dare nolens , quam facile fibi ipfi exitium flruat, experientia omnium temporum docet. Inter pauca felicitatis virtutisque exempla Regulus quondam fuiffet, fi felicitati fuae modum ftatuiffet, fed dum efferentem fe fortunam non cohibens Carthaginienfes fuperbe habet,mox captivus fit eorundem. Duriores etiam Genti, jufto licet bello viaae, praefcribere pacis conditiones, quam caritas patiatür, femper noxium eft, cum talis pax nunquam fit fida, fed novi potius belli occafio, nullo populo in ea conditione, cujus eum poeniteat, diutius, quam neceffe fit, manfuro , ut optime in Sénatu Romano Pivernas ille , cujus Liv. Lib. VIII. meminit, dixit. Nationes autem bello fubje&as clementer humaniterque habere, victori, feu Princtci, feu populo tam utile eft , quam noxium abahenare animos eorundem, odii, feditionum, nova fëmina fpargere, efficereque, ut arma femper parent, jugumque nimis duram qualibec data occafione excutere velint. Vides ita
R r 3 na-



3i8 DISSERTATIO IV.
natura comparatum effe, ut caritatis officia fint femper utilia, nunquam noxia 1
Neque interefl alios forte eadem haud obfervare. Non enim fequenda funt mala, fed danda aliis exempla utilia, nee temere perfuadendum, nihil ea ad emendandos alios valitura, quae certe funt femper efficaciffima. Tolerantiae erga diffentientes hic ibique falutaria exempla data, quantum infaufla religionis odia , & quam brevi tempore imminuerunt ! quam gravibus malis praeverterunt! Ut in mundo phyfico quaelibet caufa producit effe&utn fibi convenientem , haud fecus etiam in morali,- nullaque committitur actio bona , quae non aliquos utiles, nulla mala, quae non noxios effeétus generet, quod certe fapientiae naturae confentaneum efl. Nos equidem effeétus faepe non animadvertimus, vel in iis ad fuas caufas referendis erramus. Quod tarnen nihil impedit, quominus caufae morales, haud fecus ac phyficaè, naturae fuae convenienter agant. Sint fane mala quaedam magis inveterata, quam ut repente tolli queant; quodlibet tarnen exemplum bonum aliquid ad feliciorem reddendam humani generis conditionem momenti adfert. Non itaque follicite avareque nimis Principibus effecta fuorum officiorum fupputanda, fed ea fine omni exceptione praeitanda, melioraque expeétanda.
Haud equidem diffitemur, Regibus populisque , nullum in terris fuperiorem habentibus, majori prudentia & cautione benevolentiae officia efle exercenda, quam privatis, quorum jura auétoritate publica defenduntur. Ex5
quo



DISSERTATIO IV, 3^
quo folo dijudicari poteft, quid in fe veri continent opinio , gratitudinem Principum caritatemque alns fubefle Libus ac illam fingulorum. Nulla enim eft in officiis d* «rftai fed in folis circumftantiis. Illis enim faluti poluU ve'l maxime profpiciendum , nee proinde unqu.ni inter gratae mentis, vel benevolentiae officia referendum, ouidauid Patriae detrimento praeftaretur. Refte fane So Antiocho captivum fiüum remiffurum promittenU refoondit, fe pro officio privato, quantum in fe effet, privatam gratiam relaturum. Nee verendum cum nonnulT neöh0c ipfo notionum moralium certitudim aliquid cum facile intelligatur, privatum beneficium SSr^ repend! non debere. Decipi malle, quam In fufpicionem hominis parum fmceri incurrere , iitut in privatis nunc ferendum, mox etiam laudandum v^atur qui damni fraude dati reftitutionem obtinere haud difficulter poflunt, at Princeps incaute fidem ahem adhrbens, eoque falutem Patriae k» difcrimen adducens, fanclum er«a cives violat officium. Auxilium petennbus ferre, generofitatis profefto eft; Regum eft tarnen femper videre, ne ouid refpublica detriment! capiat, populusque intempeftivo praeter neceffitatem involvatur beilo, imo ipfis videntur non obligari paais conventis, cum eorum conditiombus non nifi manifefto Regni exitio poffent fatisfacere (Cum ita fint eorum leges mterpretandae, ut aequinti LveniantO
rem in partem detorquendis haud ingen.oia
Lus temporibus cognita habeant, conQha occutao»m



32o DISSERTATIO IV.
lucem protrahant, alios, commune iis periculum oflendendo, in focietatem foederis mature pertrahant, nimia injufhe potentiae incrementa juflis modis impediant, cum faepe certo fciant, non deelTe, qui nullam fibi nocendi oc cafionem fint negle&uri, omnem autem quaefituri.
Sed cur prudentiae praeceptis proponendis longius immoramur? quae magis nota & ufitata funt, quam.illa caritatis. Hoe potius Principibus animo volvendum femper eflet; omnem politicam veris officiis repugnantem debili fuperflrui fundamento , cum in rerum humanarum curfu varia impedimenta, vel callidiffimis haud praevifa, fe objiciant , eventusque conatibus & confiliis raro refpondeat, ut adeo aut non fit datum homini fapere, aut certe non nifi legum divinarum obfervatione poffit fibi fapere. Ea itaque fola efl genuina prudentia, fola utilis fapientia, cui cum naturalibus noftris officiis bene convenit.
Nam certe i Nunquam aliud natura, aliud fapientia dicit. -